Geologia Klifu Kępy Swarzewskiej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ROCZNIK POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOLOGICZNEGO ANNALES DE LA SOCIETE GEOLOGIQUE DE POLOGNE Tom (Volume) XXXV — 1965 Zeszyt (Fascicule) 2 Kraków 19<fó STANISŁAW RUDOWSKI GEOLOGIA KLIFU KĘPY SWARZEWSKIEJ (Tabl. XXX IV — XXXVII i 8 fig.) Geology of the Kępa Swarzewska cliff (PI. XXXIV —XXXVII and 8 Figs.) Treść. W pracy omówiono morfologię i 'czynniki niszczące klif Kępy Swarzew- skiej. Zestawiono profil stratygraficzny utworów odsłoniętych w klifie; wyróżniono trzy poziomy iglin 'zwałowych rozdizielonych utworami międzymoreinowymi. Najstar sza glina, zawierająca 'kry miocenu, należy do zlodowacenia środkowopolskiego, a gliny młodsze związane są ze zlodowaceniem bałtyckim. WSTĘP Charakterystyczną cechą morfologii Pobrzeża Kaszubskiego (termino logia według S. Lencewlicza i J. Kondrackiego, 1959) stanow ią izolowane wyniesienia wysoczyzny morenowej, izwane tu kępami. Kępa Swarzewska, położona w północnej części Pobrzeża (fig. 1), opada w stronę morza stromym klifem, ‘którego budowa geologiczna stanowi temat niniej szego artykułu. Materiały zebrano w sezonach letnich 1958 i 59 roku oraz w lecie 1960 i 63 roku. Celem prac było zebranie materiału porównaw czego do dalszych badań nad procesami niszczenia klifu i szczegółowe opra cowanie geologii. Wszystkie rysunki i przekroje wykonane są według stanu odkryw ek z w rześnia 1959 roku. Panu prof. drow i E. Passendorferowi i panu prof. drowi Z. Pazdr ze, pod których kierunkiem wykonywana była praca, 'dziękuję za wprowadzenie w zagadnienie, ogólne kierownictwo i liczne cenne dla mnie uwagi. Panu doc. drowi Z. Kotańskiemu wdzięczny jestem za dyskusję zagadnień i wielokrotną pomoc zarówno w terenie, jak i w czasie opracowywania materiałów. Miło mi jest także podziękować panu prof. P. S łom iance z Instytutu Morskiego w Gdańsku za udostępniio- niie mi materiałów Instytutu. Za życzliwy stosunek ii pomoc pragnę wyrazić słowa wdzięczności panu inż. Z. Matulewiczowi, kierownikowi Wydziału Ochrony Wybrzeża Gdańskiego Urzędu Morskiego. OPIS TERENU Klif w okolicy Jastrzębiej Góry wznosi się o 20 do 30 m nad poziom morza. W stronę Rozewia staje się wyższy (45—50 m) i maksymalną wy sokość osiąga w rejonie Jastrzębiej Góry Wschodnie1] (60—63 m). Jastrzę bia Góra Wschodnia stanowi wzniesienie położone nlieoo na wschód od Ro 13* — 302 — zewia, natomiast Jastrzębia Góra to miejscowość letniskowa położona na zachodnim krańcu Kępy (fig. 2). Dalej ku wschodowi klif stopniowo obniża się i w Cetniewie ma już tylko kilka metrów wysokości. W rejonie Wła dysławowa klifu brak, a na powierzchnię wysoczyzny morenowej wkra czają piaski plażowe. MORZE BAŁTYCKIE ------------ 1_, .. i Fig. 1. Plan północnej części Pobrzeża Kaszubskiego. 1 — klify; 2 — brzegi pradolin; 3 — wydmy (za S. Lewińskim i J. Kondrackim, 19'59, nieoo uproszczone) Fig. 1. Sketch-map of the northern part of the Kaszuiby coastal zone. 1 — cliffs; 2 — border of marginal glacial valleys; 3 — dunes {After S. Lewiński and J. Kondracki, 1959, simplified) Pig. 2. Uiproszczony plan klifu Kępy Swarzewskiej. 1 — linia brzegowa; 2 — skarpy; 3 — linie przekrojów prostopadłych do klifu; 4 — lokalizacja przekrojów równo ległych do klifu; 5 — opaska beitomowa Fig. 2. Sketch map of the cliff of Kępa Swarzewska. 1 — shore-line; 2 — cliff; .3 — crosis-:seotioins perpendicular ifco the «sliff; 4 — cross-sections paraleli to the cliff; 5 — 'oonarefe protective barrier Do krawędzi kliifu dochodzą liczne, szerokie dolinki o dnach zawieszo nych obecnie ponad poziom morza. Krawędzie tych dolin są słabo zazna czone, zbacza łagodne, a spadki den niewielkie. W obrębie dolin zaznaczają się trzy 'poziomy tarasowe, położone na wysokościach 16—21, 30—35 i po wyżej czterdziestu metrów. Zbliżone dane podają S. P aw łow ski (I1922) i B. Zaborski (1939). Doliny te związane są ze starą, obecnie nie funk cjonującą, siecią przepływów. Wzidłuż zachodniej 'granicy Kępy, od strony — 303 — Bielawskich Błot, zachował się na wysokości 20—25 m dość szeroki taras, trudny jednak do wyróżnienia ze względu na znajdujące się na nim wydmy. W dolinach poniżej poziomu 16—‘21 m wycięte są wąskie parowy o stro mych ścianach i ostro zaznaczonych krawę dziach. Kaszubskie nazwy parowów (fig. 2) podaję na podstawlie informacji uzyskanych od rybaków z Chłapowa, a transkrypcję sta rałem się stosować zgodnie ze słownikiem B. Śląskiego (1911). Wydaje mi się słu szne stosowalnie tych nazw zamiast nazw sztucznie tworzonych np. Chłapowski Parów Zachodni (S. Pawłowski, 1922). Zam iast regionalnej kaszubskiej nazwy — żłób, uży wam w opisie terminu parów, zgodnie z ter minologią podaną przez M. K lim a sz e w skiego (1961). Jedyny w yjątek to nazw a Lisi Jar, którą pozostawiam ze względu na szerokie jej rozpowszechnienie. Na całym odcinku 'klifu Kępy Swarzew- skiej intensywnie zachodzą powierzchniowe ruchy masowe. W (rejonie cypla Jastrzębiej Góry po Obu stronach Lisiego Jaru, a zwłasz s i cza między Rozewiem a Ohłapowem materiał dużych 'osuwisk i obrywów złożony jest u podstawy klif u w postaci obszernych stopni a - osuwiskowych (rbaibl. XXXIV, fig. 1; tablica XXXV, fig. 1). Czoła stopni osuwiskowych, podcięte wskutek abrtojli., opadają stromą skarpą ziwaną klifem wtórnym w odróżnieniu od klifu pierwotnego, którego ściana wznosi się ponad osuwisko ([terminologię klifu (fig. 4) istosuję zgodnie z Geological Nomelnclature (1959), gdizie odpowiednikiem 'klifu wtórnego jest under, secondary cliff). W ścianach kli fów wtórnych często odsłaniają się warstwy o nie zaburzonym układzie. sands; d — deiuvda, remamning notation as in Table 1 Klif pierwotny niszczony jest głównie wskutek obrywów i osuwisk, często »uffozyj- nych. Zazwyczaj też cofa się nieco szybciej nliż abradowany klif wtórny. Skutkiem tej działalności szerokość stopni osuwiskowych jest duża. Tein pogląd wyraził już S. P a w- łowski (1922). Stopni 'osuwiskowych może występować kilka; maksymalnie obserwowa łem cztery stopnie, nałożone kolejno na siebie. Powierzchnia górna najwyższego stopnia zwy kle jest nachylona w stronę lądu i pokryta mateirl lałem świeżych obrywów (fig. 7). Ściany klifów pocięte są licznymi rynna mi, wcięciami i niszami osuwiskowymi. Więk wijające is:ię wijające z is:ię ,nisz osuwiskowych, p — ipiaski plaży; d — deluwia; 'pozostałe objaśnienia według itabeli d sze wcięcia przechodzą w parowy leżące mię- Fig. 3. Ściana klifu w Fig. okolicy 3. The parowu clif!f face Granczik. near W the 'śoianie klifu Granczik ravine.po lewej Left .stronie of parowu the ravine widoczne two są gullies dwa are wcięcia developping erozyjne, from roz 'landslide cirques, ip — beach — 304 — dzy dolinami na różnych wysokościach. Parowy te, jak to już stwierdził W. H artn ack (Ili926), powstają wskutek erozji wsteczna j rozwijającej się z inicjalnych form tnlisz osuwiskowych (fig. 3). ' Przy krawędzi klifu często obserwowałem otwarte szczeliny. Największe z nich miały długość do 5 m, przy odległości od krawędzi maksymalnie 0,6 m. Szczeliny stopniowo powiększały się i po kilku dniach następował obryw. Bezpośrednia działalność abrazyjna staje się czynnikiem dominującym w okresach wysokich stanów morza, a Więc głównie podczas jesieni i zimy. W okolicy Jastrzębiej Góry u podstawy klifu często występuje taras gór nego brzegu. Do innych czynników niszczących klif należy także zmywanie ścian klifów w czasie opadów. Obserwowałem żłobki o długości kilkudziesięciu i głębokie na "kilkanaście centymetrów. Wiatry sztormowe wywiewają ze ścian klifów drobniejszy materiał. W miejscach, gdzie na iprzemian leżą warstwy o różnej frakcji, powstaje swoista rzeźba, złożona z bruzdek rozdzielonych 'grzędami. Intensywność niszczenia klifu nie jest jednakowa we wszystkich miej scach. Obecnie najbardziej są niszczone klify między Rozewiem a Lisim Jarem . Wybudowanie w latach idwudziestych opaski betonowej na cyplu rozew- skim (fig. 2) spowodowało znaczne zahamowanie procesów niszczących klif. Dziś w tej partii brak jest ostrych form morfologicznych, a stare osu wiska porasta las bukowy. W odległości kilkuset metrów od cypla wystaje z wody wrak, który stanowi rodzaj falochronu. Drugi odcinek, 'gdzie procesy abrazjl ulegają zwolnieniu, to rejon Cet- niewa. W rejoriie tym nastąpiło znaczne spłycenie dna i poszerzenie plaży, związane z wybudowaniem falochronu we Władysławowie (S. Tubie- 1 e w i c z, 1957). >Nie jest to jednak klif zupełnie bierny. Podczas sztormów napływ dochodzi do stromych ścian klifów, podlegających wówczas abrazji. DOTYCHCZASOWE BADANIA Już w roku 1859 'prowadzono w Chłapowie eksploatację mioceńskiego węgla brunatnego. S. K arczew ski (1926) podaje, że w tym czasie od słonięte były trzy pokłady węgla (brunatnego, z których drugi o miąższości 2 m podlegał eksploatacji. Wydobycie węgla szybko jednak zostało zanie chane ze względu ma zmienną, a ogólnie niewielką, miąższość pokładów. O. H e e r w 1869 r. (cytuję za Z. Pazdrą, 1960) opisał z miocenu Chłapowa bogatą florę, wyróżniając ll!8 gatunków. Z terenu Kępy Swa rzewskiej opisane zostały (W. Hartnack, 1926) w kolejności od n aj starszych warstwy miocenu, bruk, żwiry i piaski fluwioglacjane oraz czer wona glina morenowa. S. Paw łow ski (1922) opisując klif, stwierdził po raz pierwszy war stwy iłów warwowych leżące wśród piasków i żwirów. Późniejsze prace S. Karczewskiego (1926) i B. Zaborskiego (1939) nie w pro wadzają zasadniczych zmian w ujęciu stratygraifil i budowy klifu. Najpełniejszy opis budowy geologicznej klifu dał E. Passendorfer (in E. ,P a s s e e n d o r f e r, J. Zabłocki, 1946). Zestawiony przez niego profil stratygraficzny przedstawia się następująco (od góry): piaski