ROCZNIK POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOLOGICZNEGO ANNALES DE LA SOCIETE GEOLOGIQUE DE POLOGNE Tom (Volume) XXXV — 1965 Zeszyt (Fascicule) 2 Kraków 19<fó STANISŁAW RUDOWSKI GEOLOGIA KLIFU KĘPY SWARZEWSKIEJ (Tabl. XXX IV — XXXVII i 8 fig.) Geology of the Kępa Swarzewska cliff (PI. XXXIV —XXXVII and 8 Figs.) Treść. W pracy omówiono morfologię i 'czynniki niszczące klif Kępy Swarzew- skiej. Zestawiono profil stratygraficzny utworów odsłoniętych w klifie; wyróżniono trzy poziomy iglin 'zwałowych rozdizielonych utworami międzymoreinowymi. Najstar­ sza glina, zawierająca 'kry miocenu, należy do zlodowacenia środkowopolskiego, a gliny młodsze związane są ze zlodowaceniem bałtyckim. WSTĘP Charakterystyczną cechą morfologii Pobrzeża Kaszubskiego (termino­ logia według S. Lencewlicza i J. Kondrackiego, 1959) stanow ią izolowane wyniesienia wysoczyzny morenowej, izwane tu kępami. Kępa Swarzewska, położona w północnej części Pobrzeża (fig. 1), opada w stronę morza stromym klifem, ‘którego budowa geologiczna stanowi temat niniej­ szego artykułu. Materiały zebrano w sezonach letnich 1958 i 59 roku oraz w lecie 1960 i 63 roku. Celem prac było zebranie materiału porównaw­ czego do dalszych badań nad procesami niszczenia klifu i szczegółowe opra­ cowanie geologii. Wszystkie rysunki i przekroje wykonane są według stanu odkryw ek z w rześnia 1959 roku. Panu prof. drow i E. Passendorferowi i panu prof. drowi Z. Pazdr ze, pod których kierunkiem wykonywana była praca, 'dziękuję za wprowadzenie w zagadnienie, ogólne kierownictwo i liczne cenne dla mnie uwagi. Panu doc. drowi Z. Kotańskiemu wdzięczny jestem za dyskusję zagadnień i wielokrotną pomoc zarówno w terenie, jak i w czasie opracowywania materiałów. Miło mi jest także podziękować panu prof. P. S łom iance z Instytutu Morskiego w Gdańsku za udostępniio- niie mi materiałów Instytutu. Za życzliwy stosunek ii pomoc pragnę wyrazić słowa wdzięczności panu inż. Z. Matulewiczowi, kierownikowi Wydziału Ochrony Wybrzeża Gdańskiego Urzędu Morskiego. OPIS TERENU Klif w okolicy Jastrzębiej Góry wznosi się o 20 do 30 m nad poziom morza. W stronę Rozewia staje się wyższy (45—50 m) i maksymalną wy­ sokość osiąga w rejonie Jastrzębiej Góry Wschodnie1] (60—63 m). Jastrzę­ bia Góra Wschodnia stanowi wzniesienie położone nlieoo na wschód od Ro­ 13* — 302 — zewia, natomiast Jastrzębia Góra to miejscowość letniskowa położona na zachodnim krańcu Kępy (fig. 2). Dalej ku wschodowi klif stopniowo obniża się i w Cetniewie ma już tylko kilka metrów wysokości. W rejonie Wła­ dysławowa klifu brak, a na powierzchnię wysoczyzny morenowej wkra­ czają piaski plażowe. MORZE BAŁTYCKIE ------------ 1_, .. i Fig. 1. Plan północnej części Pobrzeża Kaszubskiego. 1 — klify; 2 — brzegi pradolin; 3 — wydmy (za S. Lewińskim i J. Kondrackim, 19'59, nieoo uproszczone) Fig. 1. Sketch-map of the northern part of the Kaszuiby coastal zone. 1 — cliffs; 2 — border of marginal glacial valleys; 3 — dunes {After S. Lewiński and J. Kondracki, 1959, simplified) Pig. 2. Uiproszczony plan klifu Kępy Swarzewskiej. 1 — linia brzegowa; 2 — skarpy; 3 — linie przekrojów prostopadłych do klifu; 4 — lokalizacja przekrojów równo­ ległych do klifu; 5 — opaska beitomowa Fig. 2. Sketch map of the cliff of Kępa Swarzewska. 1 — shore-line; 2 — cliff; .3 — crosis-:seotioins perpendicular ifco the «sliff; 4 — cross-sections paraleli to the cliff; 5 — 'oonarefe protective barrier Do krawędzi kliifu dochodzą liczne, szerokie dolinki o dnach zawieszo­ nych obecnie ponad poziom morza. Krawędzie tych dolin są słabo zazna­ czone, zbacza łagodne, a spadki den niewielkie. W obrębie dolin zaznaczają się trzy 'poziomy tarasowe, położone na wysokościach 16—21, 30—35 i po­ wyżej czterdziestu metrów. Zbliżone dane podają S. P aw łow ski (I1922) i B. Zaborski (1939). Doliny te związane są ze starą, obecnie nie funk­ cjonującą, siecią przepływów. Wzidłuż zachodniej 'granicy Kępy, od strony — 303 — Bielawskich Błot, zachował się na wysokości 20—25 m dość szeroki taras, trudny jednak do wyróżnienia ze względu na znajdujące się na nim wydmy. W dolinach poniżej poziomu 16—‘21 m wycięte są wąskie parowy o stro­ mych ścianach i ostro zaznaczonych krawę­ dziach. Kaszubskie nazwy parowów (fig. 2) podaję na podstawlie informacji uzyskanych od rybaków z Chłapowa, a transkrypcję sta­ rałem się stosować zgodnie ze słownikiem B. Śląskiego (1911). Wydaje mi się słu­ szne stosowalnie tych nazw zamiast nazw sztucznie tworzonych np. Chłapowski Parów Zachodni (S. Pawłowski, 1922). Zam iast regionalnej kaszubskiej nazwy — żłób, uży­ wam w opisie terminu parów, zgodnie z ter­ minologią podaną przez M. K lim a sz e w ­ skiego (1961). Jedyny w yjątek to nazw a Lisi Jar, którą pozostawiam ze względu na szerokie jej rozpowszechnienie. Na całym odcinku 'klifu Kępy Swarzew- skiej intensywnie zachodzą powierzchniowe ruchy masowe. W (rejonie cypla Jastrzębiej Góry po Obu stronach Lisiego Jaru, a zwłasz­ s i cza między Rozewiem a Ohłapowem materiał dużych 'osuwisk i obrywów złożony jest u podstawy klif u w postaci obszernych stopni a - osuwiskowych (rbaibl. XXXIV, fig. 1; tablica XXXV, fig. 1). Czoła stopni osuwiskowych, podcięte wskutek abrtojli., opadają stromą skarpą ziwaną klifem wtórnym w odróżnieniu od klifu pierwotnego, którego ściana wznosi się ponad osuwisko ([terminologię klifu (fig. 4) istosuję zgodnie z Geological Nomelnclature (1959), gdizie odpowiednikiem 'klifu wtórnego jest under, secondary cliff). W ścianach kli­ fów wtórnych często odsłaniają się warstwy o nie zaburzonym układzie. sands; d — deiuvda, remamning notation as in Table 1 Klif pierwotny niszczony jest głównie wskutek obrywów i osuwisk, często »uffozyj- nych. Zazwyczaj też cofa się nieco szybciej nliż abradowany klif wtórny. Skutkiem tej działalności szerokość stopni osuwiskowych jest duża. Tein pogląd wyraził już S. P a w- łowski (1922). Stopni 'osuwiskowych może występować kilka; maksymalnie obserwowa­ łem cztery stopnie, nałożone kolejno na siebie. Powierzchnia górna najwyższego stopnia zwy­ kle jest nachylona w stronę lądu i pokryta mateirl lałem świeżych obrywów (fig. 7). Ściany klifów pocięte są licznymi rynna­ mi, wcięciami i niszami osuwiskowymi. Więk­ wijające is:ię wijające z is:ię ,nisz osuwiskowych, p — ipiaski plaży; d — deluwia; 'pozostałe objaśnienia według itabeli d sze wcięcia przechodzą w parowy leżące mię- Fig. 3. Ściana klifu w Fig. okolicy 3. The parowu clif!f face Granczik. near W the 'śoianie klifu Granczik ravine.po lewej Left .stronie of parowu the ravine widoczne two są gullies dwa are wcięcia developping erozyjne, from roz­ 'landslide cirques, ip — beach — 304 — dzy dolinami na różnych wysokościach. Parowy te, jak to już stwierdził W. H artn ack (Ili926), powstają wskutek erozji wsteczna j rozwijającej się z inicjalnych form tnlisz osuwiskowych (fig. 3). ' Przy krawędzi klifu często obserwowałem otwarte szczeliny. Największe z nich miały długość do 5 m, przy odległości od krawędzi maksymalnie 0,6 m. Szczeliny stopniowo powiększały się i po kilku dniach następował obryw. Bezpośrednia działalność abrazyjna staje się czynnikiem dominującym w okresach wysokich stanów morza, a Więc głównie podczas jesieni i zimy. W okolicy Jastrzębiej Góry u podstawy klifu często występuje taras gór­ nego brzegu. Do innych czynników niszczących klif należy także zmywanie ścian klifów w czasie opadów. Obserwowałem żłobki o długości kilkudziesięciu i głębokie na "kilkanaście centymetrów. Wiatry sztormowe wywiewają ze ścian klifów drobniejszy materiał. W miejscach, gdzie na iprzemian leżą warstwy o różnej frakcji, powstaje swoista rzeźba, złożona z bruzdek rozdzielonych 'grzędami. Intensywność niszczenia klifu nie jest jednakowa we wszystkich miej­ scach. Obecnie najbardziej są niszczone klify między Rozewiem a Lisim Jarem . Wybudowanie w latach idwudziestych opaski betonowej na cyplu rozew- skim (fig. 2) spowodowało znaczne zahamowanie procesów niszczących klif. Dziś w tej partii brak jest ostrych form morfologicznych, a stare osu­ wiska porasta las bukowy. W odległości kilkuset metrów od cypla wystaje z wody wrak, który stanowi rodzaj falochronu. Drugi odcinek, 'gdzie procesy abrazjl ulegają zwolnieniu, to rejon Cet- niewa. W rejoriie tym nastąpiło znaczne spłycenie dna i poszerzenie plaży, związane z wybudowaniem falochronu we Władysławowie (S. Tubie- 1 e w i c z, 1957). >Nie jest to jednak klif zupełnie bierny. Podczas sztormów napływ dochodzi do stromych ścian klifów, podlegających wówczas abrazji. DOTYCHCZASOWE BADANIA Już w roku 1859 'prowadzono w Chłapowie eksploatację mioceńskiego węgla brunatnego. S. K arczew ski (1926) podaje, że w tym czasie od­ słonięte były trzy pokłady węgla (brunatnego, z których drugi o miąższości 2 m podlegał eksploatacji. Wydobycie węgla szybko jednak zostało zanie­ chane ze względu ma zmienną, a ogólnie niewielką, miąższość pokładów. O. H e e r w 1869 r. (cytuję za Z. Pazdrą, 1960) opisał z miocenu Chłapowa bogatą florę, wyróżniając ll!8 gatunków. Z terenu Kępy Swa­ rzewskiej opisane zostały (W. Hartnack, 1926) w kolejności od n aj­ starszych warstwy miocenu, bruk, żwiry i piaski fluwioglacjane oraz czer­ wona glina morenowa. S. Paw łow ski (1922) opisując klif, stwierdził po raz pierwszy war­ stwy iłów warwowych leżące wśród piasków i żwirów. Późniejsze prace S. Karczewskiego (1926) i B. Zaborskiego (1939) nie w pro­ wadzają zasadniczych zmian w ujęciu stratygraifil i budowy klifu. Najpełniejszy opis budowy geologicznej klifu dał E. Passendorfer (in E. ,P a s s e e n d o r f e r, J. Zabłocki, 1946). Zestawiony przez niego profil stratygraficzny przedstawia się następująco (od góry): piaski