Turističkih Potencijala Zaštićenih Područja Srbije Dragi Čitaoče

atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Dragi čitaoče,

Zaštićena područja se s pravom smatraju draguljima prirodnog nasleđa Srbije i predstavljaju dom raznovrsnim biljnim i životinj- skim vrstama, od kojih su mnoge retke i ugrožene i samo se tu mogu naći. Stavljanjem pod zaštitu ovih vrednih prostora osigu- rava se opstanak i očuvanje dragocenih vrsta i njihovih staništa. Razvoj turizma u zaštićenim područjima koji je usklađen sa na- čelima zaštite prirode je značajan jer pruža mogućnost posetiocima da istraže prirodna bogatstva, ali istovremeno doprinosi i boljem životu lokalnog stanovništva.

Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) u saradnji sa in- stitucijama i stanovništvom Srbije podržava razvoj turizma i re- kreacije u zaštićenim područjima. Od šetnje, posmatranja ptica i rekreativnog ribolova, do adrenalinskih aktivnosti kao što su planinski biciklizam, kanjoning, paraglajding ili rafting, zaštićena područja pružaju brojne mogućnosti za kvalitetan i aktivan boravak u prirodi. Centri za posetioce, informativne table, šetne i te- matske staze, osmatračnice su primeri turističke infrastrukture koja se stalno unapređuje u zaštićenim područjima da posetiocima olakša pristup interesantnim delovima, približi vrste i ekosisteme, kao i da podstakne želju da poštuju i sačuvaju prirodno okruženje u kojem se nalaze.

Nadam se da će Vas ovaj „Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja Srbije” inspirisati da krenete na put ka udaljenim delovima Srbije, i probuditi Vašu radoznalost da posetite neke od najlepših krajeva ove zemlje. Ovom prilikom želim da se zahvalim upravljačima zaštićenih područja na dragocenom doprinosu u pripremi ove publikacije.

Želim Vam prijatno putovanje kroz Atlas, i naravno - kroz zašti- ćena područja Srbije!

Jürg Staudenmann Zamenik stalnog predstavnika UNDP

Serbia 2 ATLAS TURISTIčKIH POTENCIJALA zaštićenih područja srbije

4 Specijalni rezervati prirode 26 Predeo izuzetnih odlika 46 Predeo izuzetnih odlika Ludaško jezero i Vršačke planine Vlasina Selevenjske pustare Predeo izuzetnih odlika 28 Specijalni rezervat prirode 48 Predeo izuzetnih odlika Subotička peščara Deliblatska peščara Dolina Pčinje Park prirode Palić 30 Predeo izuzetnih odlika 50 Specijalni Rezervat Prirode Veliko ratno ostrvo Klisura reke 8 Specijalni rezervat prirode Trešnjice Gornje Podunavlje 31 Spomenik prirode Resavska pećina 51 Nacionalni park 10 Specijalni rezervat prirode Tara Pašnjaci Velike 32 Spomenik prirode droplje Pećina Risovača 54 Park prirode Šargan - Mokra 11 Specijalni rezervat prirode 33 Nacionalni park Gora Slano Kopovo Đerdap 56 Predeo izuzetnih odlika 12 Specijalni rezervat prirode 36 Spomenik prirode Ovčarsko-kablarska Carska bara Kanjon Vratne sa dva klisura prerasta 14 Park prirode 58 Park prirode Jegrička 37 Spomenik prirode Golija Lazarev kanjon 16 Specijalni rezervat prirode 60 Spomenik prirode Koviljsko- 38 Park prirode Potpećka pećina petrovaradinski rit Stara planina 61 Spomenik prirode 18 specijalni rezervat prirode 40 Nacionalni park Stopića pećina bagremara Kopaonik 62 Specijalni Rezervat Prirode 19 Nacionalni park 43 Park prirode UVAC Fruška gora Sićevačka klisura 64 Regionalni park prirode 22 Specijalni Rezervat Prirode 44 Specijalni rezervat prirode Klisura reke Zasavica Jelašnička klisura Mileševke

24 Specijalni rezervat prirode 45 Spomenik prirode 66 Spomenik prirode Obedska bara Đavolja Varoš Slapovi Sopotnice

Naslov: Urednik, prevod i dizajn: ISBN: 978-86-7728-196-0 Atlas turističkih potencijala zaštićenih alliance international media (aim), Informacije i mišljenja u ovoj publikaciji područja Srbije Beograd, Srbija delo su autora i ne predstavljaju nužno Izdavač: Štampa: stanovište Programa Ujedinjenih nacija Program Ujedinjenih nacija za razvoj Sapient Graphics, Beograd, Srbija za razvoj (UNDP) niti Globalnog fonda za (UNDP), Beograd, Srbija Tiraž: 4000 životnu sredinu (GEF). Specijalni rezervati prirode Ludaško jezero i Selevenjske pustare Predeo izuzetnih odlika Ludaš“ –

Subotička peščara Palić „ Park prirode Palić Fotodokumentacija: JP Specijalni rezervat prirode nih vrsta ptica. Ime jezera potiče od mađarske Ludaško jezero reči „lúd“ što znači guska i svakako je u vezi sa bogatim ptičijim svetom koji čine više od 230 Specijalni rezervat prirode „Ludaško jezero“ vrsta, divljih gusaka, pataka, čaplji i drugih vr- se nalazi istočno od Subotice. Obuhvata jeze- sta ptica vezanih za močvare i bare. Karakte- ro i obalu uz naselja Šupljak, Hajdukovo i Nosa. ristične vrste ptica su: brkata senica, ševarski trstenjak, sivi barski petlić, eja močvarica, a Da li ste znali? od biljaka: morski trozubac, dlakavi kozinac. Veliki kaćunak, vrsta močavarne orhideje, je KONTAKT Ludaško jezero je drugo najveće jezero se- međunarodno zaštićena vrsta. Okolina Luda- JP „Palić – Ludaš“ verne Bačke i jedan je od najstarijih rezervata ša je bogata kulturno istorijskim spomenicima Kanjiški put 17a, Palić i Ramsarskih područja u Srbiji. Ima ekosiste- (staro naselje Ludaš, primeri tradicionalne Tel: +381 (0)24 753 121 me vlažnih staništa peščarskog i stepskog arhitekture i salaši). Okolina je naseljena još E-mail: [email protected] tipa visokog diverziteta. Jedini je predstavnik od kamenog doba, o čemu svedoče nekoliko www.palic-ludas.rs plitkih, semistatičnih jezera stepske oblasti u arheoloških lokaliteta u blizini Nose. Srbiji, mesto je okupljanja i boravka migrator- Kako stići?

Ludaško jezero (centar Ludaš u Hajdukovu) je udaljeno od Subotice 14 km. Prilaz kroz naselje Hajdukovo asfaltnim putem je pogodan za sva vozila (automobile, autobuse, bicikle). Moguće je doći i vozom do Subotice, zatim prigradskim autobusom do naselja. Lokalna biciklistička staza Segedin - Subotica (via Đala) prolazi pored južnog dela Ludaškog jezera.

4 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Specijalni rezervat prirode prilaz magistralnim asfaltnim putem, zatim let- Selevenjske pustare njim putem (samo za putnička vozila i bicikle).

Specijalni rezervat prirode „Selevenjske pu- Predeo izuzetnih odlika stare“ se nalazi uz granicu sa Mađarskom, Subotička peščara istočno od Subotice i severozapadno od Ka- njiže, između naselja Bački Vinogradi i Horgoš. Predeo izuzetnih odlika „Subotička peščara“ se nalazi na krajnjem severu Bačke, uz gra- Da li ste znali? nicu sa Mađarskom, na području Subotičko - horgoške peščare. Rezervat ima visoku raznolikost staništa ravničarskog tipa predela sa zajednicama Da li ste znali? stepskog, slatinskog, peščarskog i močvar- nog karaktera specifičnim za ovo područje Subotičku peščaru karakterišu jedinstvene eko- i značajnim brojem vrsta izvorne panonske loške prilike na peskovitoj podlozi zatalasanog flore i faune. Blizina podzemne vode, koja na dinskog reljefa i posebnog režima podzemnih talasastom terenu stvara močvare i slatine voda uz specifičan mozaik ekosistema i staništa u neposrednoj blizini ekstremno suvih pe- visoke raznovrsnosti. Najznačajnija su vlažna ščarskih staništa, dodatno povećava razno- staništa formirana na podlozi nizijskog treseta Specijalni rezervati prirode vrsnost. Ističe se florističkim vrednostima, u dolini rečice Kireš. Očuvani fragmenti prirodne „Ludaško jezero“ i „Selevenjske sa atraktivnim vrstama iz porodice močvar- vegetacije, dragocena su svedočanstva o biljnom pustare“, Predeo izuzetnih nih orhideja i perunika. Od životinjskih vrsta pokrivaču Panonske nizije u prošlosti. Od biljaka odlika „Subotička peščara“ značajne su: barska žaba, peščarski gušter, najznačajnije su: šafranjika, peščarski karanfil i i Park prirode „Palić“ nalaze slepi miševi i ptice gnezdarice (modrovrana) sibirska perunika. Najznačajniji predstavnik sisa- se na severu Vojvodine, u na slatinama i u Selevenjskoj šumi. U rezer- ra je slepo kuče, a od 170 vrsta ptica se izdvajaju Severnobačkom okrugu. vatu je srednjevekovni lokalitet Templompart veliki crni detlić, pupavac, lastavičar, bregunica, i stara šumarska kuća. drozd pevač, sivi svračak i ptice grabljivice.

Kako stići? Kako stići?

Selevenjske pustare su udaljene 23 km od Su- Subotička peščara je udaljena 8 km od Subotice botice i 22 km severozapadno od Kanjiže. Imaju (lokalitet Hrastovača), odnosno 13 km (lokalitet

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 5 Kako stići?

Palić je udaljen 8 km od Subotice, a prilaz je asfal- tni put pogodan za sva vozila. Redovna gradska linija vozi do naselja Palića i do zaštićenog pod- ručja (lokaliteti Veliki park, Muški štrand, Vikend naselje). Lokalna biciklistička staza Segedin-Su- botica (via Đala) prolazi i pored Palića.

Smeštaj i hrana

U objektu Vizitorskog centra Ludaš postoji nekoliko soba za gostujuće istraživače i pre- davače i koriste se i u okviru aktivnosti centra (ekokamp, seminari, radionice). „Rokin salaš“ na Ludaškom jezeru je ambijen- talno uređen, ima zanimljivu etnološku zbirku koja prikazuje život na vojvođanskom salašu. „Sunjog čarda“ u rezervatu Ludaš, Hajduko- vo, nudi riblje specijalitete. Nalazi se u neta- Tresetište). Postoji prilaz iz Subotice asfaltnim knutoj prirodi, autentičan ambijent trščane putem za sva vozila (lokalitet Hrastovača), de- kućice sa jedinstvenim spomenikom komarcu lom asfaltnim putem i delom letnjim putem za (www.palic.rs). putnička vozila i bicikle (lokalitet Tresetište). U okolini Ludaša su Vinski dvor, Gujaš čarda i Kuća za odmor. Na Paliću se nalaze Cvetni Park prirode Palić salaš i Palićka kruna. Hoteli u Subotici i na Paliću, za više informacija: Park prirode „Palić“ se nalazi istočno od Su- Turistička organizacija grada Subotice (www. botice. Stavljen je pod zaštitu radi očuvanja visitsubotica.rs) i Turistička organizacija opšti- ekosistema jezera, a u sklopu zaštite ekološ- ne Kanjiža (www.kanjizatourism.org.rs) kih koridora u okruženju, staništa retkih vrsta. Kako provesti vreme? Da li ste znali? Pešačenje: Staze Čurgo i Kireš na Ludaškom je- U okolini jezera Palić se nalaze zoološki vrt zeru, Selevenjska šuma - Lofej, staza u Hrasto- i brojne kulturnoistorijske vrednosti: sta- vači u Subotičkoj peščari, Palić na lokalitetu Ptič- ri banjski park u pejzažnom stilu i brojne ja ostrva i turističke ture sa vodičem kroz Veliki zgrade iz doba secesije. Park prirode Palić park. Stručne i edukativne ture se organizuju u ima pejzažne vrednosti sa bogatim zeleni- rezervatima Ludaško jezero i Selevenjske pusta- lom i cvetnim parterima, sportsko rekre- re na zahtev. Teme su vezane za sadržaje duž ativne sadržaje, a ima i prirodnih vredno- posetilačko - edukativnih staza. sti. Pojedini lokaliteti su bogati značajnom Biciklizam: Biciklističke staze u okviru EuroVe- ptičijom faunom, a karakteristična vrsta je lo 6 sistema kao i biciklističke staze na Paliću sa crnoglavi galeb. mogućnošću iznajmljivanja bicikla.

6 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Posmatranje ptica: Ludaško jezero - lokali- Manifestacije: Ludaško jezero - takmičenje u teti ostrvo Roža Šandor, obala kod Budžaka i kuvanju riblje čorbe (kraj juna), dani belog luka u Visoka obala, Selevenjske pustare - lokaliteti Šupljaku (avgust), konjički susreti (početak okto- na Stočnom pašnjaku, Subotička peščara - lo- bra), Palić - berbanski dani (septembar) i druge. kalitet kod Jasenovačke šume, Palić - lokalitet Ptičija ostrva. Posmatranje i fotografisanje na Centar za posetioce ovim lokalitetima moguće je samo uz čuvara/ vodiča. Usluga se naplaćuje. Vizitorski centar Ludaš, Prespanska 12, Izleti: Subotička peščara na jezeru Tresetište. Hajdukovo, Tel: +381 (0)24 758 370 Kampovanje: Kamp De Tour na Paliću (tel: [email protected], www.ludas.rs +381 (0)24 753 440). Nalazi se na severnom obodu rezervata Lu- Rekreativni ribolov: na jezerima Ludaš i Pa- daš. Posetu treba najaviti i rezervisati termine lić. Godišnje dozvole izdaje JP „Palić-Ludaš“, a za vodiča ili stručno lice. Mogu se odvijati u dnevne se mogu kupiti od ribočuvara na terenu. bilo koje vreme, a preporučen period za po- Lov: U okviru Subotička peščare je lovište i sete je april - oktobar. Osoblje Centra govori objekat Hrastovača (tel: +381 (0)25 432 830). mađarski, srpski i engleski. Rekreacija na vodi: na Paliću (surfing, je- Poseta zaštićenim područjima sa vodičem drenje), uređene plaže - ženski štrand, muški se plaća. Promotivni materijali dostupni su štrand, Ludaško jezero - vožnja čamcem. posetiocima u Vizitorskom centru Ludaš, u Avanture: vožnja motornim zmajem. Upravnoj zgradi JP „Palić – Ludaš“ i u sedištu Obilazak: Putevi vina - vinski put Subotica, Turističke organizacije grada Subotice. Mate- brojni kulturno-istorijski i verski objekti u rijal je, uglavnom, dvojezičan - na srpskom i Subotici i Paliću mađarskom jeziku, a većim delom i trojezičan: Vožnja kočijama. srpski/mađarski/engleski jezik.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 7 Specijalni rezervat prirode Gornje Podunavlje Fotodokumentacija: JP „Vojvodinašume“

Specijalni rezervat prirode „Gornje Podunav- navlje naseljava najveća populacija evropskog lje“ nalazi se u Vojvodini, u Zapadnobačkom jelena, jedna od poslednjih u autentičnom rit- okrugu . Prostire se od granice sa Mađarskom skom ambijentu. Između ostalih sisara tu žive i do Bogojeva uz levu obalu reke Dunav u duži- divlja svinja i srna. Takođe, očuvana su neka od ni od 64 km. Deo je velikog ritskog kompleksa najboljih mrestilišta na Dunavu: Stari dunavac, koji se proteže i kroz susedne države Mađar- Petreš, Srebrenica i Staklara. Guste, gotovo KONTAKT sku i Hrvatsku. neprohodne ritske šume autohtonih topola i JP „Vojvodinašume“ vrba danas su gotovo reliktnog karaktera. Re- Apatinski put 11, Sombor Da li ste znali? zervat je prepoznatljiv po belom i žutom lokva- Tel: +381 (0)25 463 111 nju, kukurjaku, zakržljaloj perunici, zmijskom E-mail: [email protected] Gornje Podunavlje predstavlja jedno od po- ljutiću, crnom glogu i drugim biljkama. Gornje www.gornjepodunavlje.info slednjih velikih poplavnih područja na tlu Podunavlje krasi i autentično kulturno nasleđe. evropskog kontinenta. Čine ga dva velika rita, Kao rezultat prilagođavanja velikoj reci i njenim Monoštorski i Apatinski, čija je površina 19 ćudima, nastali su karakteristični izvorni običa- 605 ha šuma, livada, bara i močvara, uključu- ji, nošnje, jezik, ribolovni alat, čamci i jela. jući i reku Dunav i njene meandre. U rezervatu je prisutna 51 vrsta sisara, 248 vr- Kako stići? sta ptica, 50 vrsta riba, 11 vrsta vodozemaca, 9 vrsta gmizavaca, ogroman broj beskičmenja- Područje se nalazi oko 175 km od Beograda, ka od kojih se izdvaja fauna leptira sa preko 60 15 km od Sombora i 15 km od Apatina. vrsta dnevnih leptira i više od 1000 biljnih vr- Moguće je doći vozom, autobusom, automo- sta. Među pticama se ističu retke vrste kao što bilom, biciklom ili brodom. Područje je na regi- su orao belorepan i crna roda. Gornje Podu- onalnoj biciklističkoj dunavskoj ruti.

8 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Smeštaj i hrana znaju sa temama vezanim za zaštitu prirode, Seoski turizam na rubu rezervata vode udru- rezervat i njegov biljni i životinjski svet. Pro- ženja građana „Vikend“ iz Bezdana i „Podu- gram obilaska šetne staze „Karapandža“ je nav“ iz Bačkog Monoštora. Banjski turizam uz vožnju ekološkim katamaranom, obilazak je razvijen u Banji Junaković - Apatin, u blizini stazom „Štrbac“ (Bezdan, Bački Monoštor) rezervata, koja sadrži akva park i bazene. Lo- traje 1,5 sat, a program obilaska stazom vačka kuća „Štrbac“ u Bačkom Monoštoru i „Bestrement“ uključuje i vožnju brodom do „Mesarske livade“ u Apatinu, opremljene su ušća Drave, odnosno do Lavača. Ture se or- za lovački turizam. ganizuju na zahtev. Vodič govori engleski i Poznati restorani su Riblja čarda „Pikec“ u Bez- nemački jezik. danu, čarda „Zlatna kruna“ u Apatinu (klasičan Pešačenje: Ispred ulaza rezervata, uz pratnju restoran), kao i lovačke kuće „Štrbac“ u Bačkom vodiča, kreće se u obilazak poplavne doline Monoštoru i „Mesarske livade“ u Apatinu. Dunava. Staza je dugačka 15 km. Teren je ravan i pogodan za sve nivoe kondicije. Rute Kako provesti vreme? nisu obeležene i zavise od afiniteta posetilaca. Kreće se isključivo kroz nenaseljena područja, Edukativne ture za decu: U pratnji vodiča i kroz šume i livade. Info-table na ulazu pružaju uz pomoć edukativne opreme, deca se upo- podatke o dozvoljenim trasama za kretanje Gornje Podunavlje predstavlja individualnih posetilaca. jedno od poslednjih velikih Posmatranje ptica/divljači: Sa osmatračni- poplavnih područja na tlu ce „Šarkanj“ u Štrpcu, isključivo u pratnji vodi- evropskog kontinenta. ča. Moguće je tokom cele godine. Rekreativni ribolov: Dozvole se mogu kupiti kod upravljača rezervata i kod Udruženja re- kreativnih ribolovaca. Lov: Organizuju se lovačke ture. Odmor i plivanje: Duž Dunava, postoje brojne „divlje“ plaže. Veslanje: U drvenim čamcima, Dunavom.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 9 Specijalni rezervat prirode Pašnjaci Velike droplje

Kako stići?

Zaštićeno područje je udaljeno oko 15 km od Kikinde. Pristup je moguć autobusom, automobilom i biciklom. Ne postoje redovne autobuske linije, ali je moguće organizovati prevoz od pro- storija upravljača putničkim vozilom, zaprežnim kolima ili fijakerom u zavisnosti od dogovora.

Smeštaj i hrana

Postoje dve etno kuće u selu Mokrin, udaljene oko 3 km od Centra za posetioce, a pru- žaju i usluge smeštaja i ishrane.

Kako provesti vreme?

Fotodokumentacija: Lovačko udruženje „Perjanica“. Pešačenje: Eko staza se prostire čitavim re- Specijalni rezervat prirode „Pašnjaci velike zervatom (8 km). Duž trase postoje table sa droplje” nalazi se u Severnobanatskom okru- putokazima, opisom mesta i zaštićenih vrsta. gu Vojvodine, u blizini Kikinde. Stručne i edukativne ture: uz predhodno upućen zahtev upravljaču. Da li ste znali? Posmatranje ptica: Osmatračnica je u sklopu KONTAKT Centra za posetioce. Lovačko udruženje „Perjanica“ Područje predstavlja tipično panonsko Lov: Lovačko udruženje pruža kompletnu tu- Dositeja Obradovića 8, Mokrin ravničarski predeo u kojem se mozaično rističku uslugu. Tel: +381 (0)23 061 162 prepliću stepska, slatinska i močvarna sta- E-mail: ništa sa karakterističnom florom i faunom. Centar za posetioce [email protected] Osnovna vrednost je jedina preostala populacija velikih droplji u Srbiji - čitava popu- Cenatar za posetioce „Jaroš“ se nalazi na rubu lacija broji samo 35 ptica. Velika droplja je zaštićenog područja u blizini sela Mokrin. Po- krupna, jedinstvena ravničarska ptica. Pri- red tornja za osmatranje, poseduje dve pro- sutni su i drugi značajni predstavnici faune: storije i letnju otvorenu terasu. Radno vreme vilin konjic, žaba češnjarka, ritska sova, te- nije precizirano, obilazak područja i boravak kunica i ćurlikovac. Najvažniji predstavnici se dogovara sa upravljačem (tel: +381 (0)60 flore su: bedrinac, lepljivi pucavac, proha, 6116 202). Potrebno kontaktirati upravljača devesilje, Švarcenbergova bokvica i pozni pre svakih aktivnosti u zaštićenom području. zunbul. Tu se nalaze i više starih banatskih Moguće je obezbediti vodiča sa poznavanjem salaša, kao i nekoliko spomenika iz perioda italijanskog jezika. Turistički materijal je do- Drugog svetskog rata. stupan u centru.

10 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Specijalni rezervat prirode Slano Kopovo

Specijalni rezervat prirode ,,Slano Kopovo’’ nalazi se u Vojvodini, u srednjem Banatu, u blizini naselja Novi Bečej i reke Tise.

Da li ste znali?

Predstavlja jedno od poslednjih očuvanih jezera na slatinama Vojvodine i jedno od najvažnijih staništa ptica u Srbiji. Evidentirane su 203 vrste ptica, što predstavlja 63% od ukupno poznatih vrsta u Vojvodini. Ovde se gnezde vrste netipič- Fotodokumentacija: Milan KNE Ž EV ne za Panonsku niziju, a karakteristične za pont- idski i Miloševačko - Kikindski. Vozilo se ostavlja sko-kaspijske i morske obale. Takođe, Slano van granica rezervata. Kopovo je jedinstvena selidbena stanica za mi- gratorne vrste ptica. U periodima najintenzivni- Smeštaj i hrana jeg prolaza, u jednom danu skuplja se i do 17000 ždralova i više hiljada pataka i gusaka. Slano U rezervatu ne postoje smeštajni kapaciteti, dok Kopovo je povoljno za ždralove, patke, guske, u Novom Bečeju postoji više čardi na Tisi i Hotel šljukarice, kao i ptice sabljarke i morske žalare. „Tiski cvet“. Rezervat naseljava i 20 vrsta sisara. Zečevi i srne se mogu često videti, a tu žive i tekunica, mala Kako provesti vreme? rovčica, voluharica i druge životinje. Od biljaka preovlađuju jednogodišnje vrste, od kojih su ca- Pešačenje: Postoje dve pešačke staze (oko 7 klenjača i panonska jurčica zaštićene. km). Ture u pratnji vodiča se organizuju una- KONTAKT pred i na zahtev. ,,Lovačko udruženje Novi Bečej’’ Kako stići? Posmatranje ptica: Dve osmatračnice na levoj Sonje Marinković 29, Novi Bečej obali jezera sa tablama o ornitofauni, jedna kula u Tel: +381 (0)23 771 076 Slano Kopovo udaljeno je 5 km od Novog Bečeja, okviru Vizitorskom centru, jedna srednja osma- E-mail: [email protected] 60 km od Novog Sada, 40 km od Kikinde i oko tračnica na Poštinom Kopovu i niska osmatrač- 150 km od Beograda. Moguće je doći automo- nica u blizini Vizitorskog centra. Evropski vikend bilom i autobusom sa dva pristupna puta: Baša- posmatranja ptica održava se u oktobru.

Centar za posetioce

Vizitorski centar se nalazi u rezervatu, na 20 minuta od ulaza. Stiže se pešice ili vozilom, atar- skim putem. Objekat služi za kratak odmor i kao usputna tačka do osmatračnica. Postoje brošu- re i lifleti, na srpskom, mađarskom i engleskom jeziku. Ulaz se plaća.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 11 Specijalni rezervat prirode Carska bara

znovrsnim sisarima, mnogi pripadaju retkim i ugroženim vrstama (vodena, močvarna i šumska rovčica, vidra, divlja mačka, kune belica i zlatica). Na stepskim delovima Carske bare živi tekunica. Od divljači tu su zec, srna

i divlja svinja. a.d.

Kako stići? „Ečka“

Rezervat se nalazi na 55 km od Beograda, gazdinstvo 60 km od Novog Sada, 14 km od Zrenjanina, a 6 km od sportskog aerodroma „Ečka“. Pri- stup je moguć autobusom, automobilom, biciklom i brodom. Postoji redovna autobuska linija Zrenjanin - Belo Blato. Prevoz organizuju turističke agencije, a informacije se mogu dobiti u agencijama i Turističko informativ-

Fotodokumentacija: Ribarsko nom centru Zrenjanin, kao i direktnim kon- Specijalni rezervat prirode „Carska bara“ nala- taktom upravljača - Ribarskog gazdinstva zi se u Vojvodini u Srednjebanatskom okrugu, „Ečka“. Postoje dva parkinga, kod hotela „Si- na teritoriji opštine Zrenjanin. Carska bara je bila“ i Prirodnjačke kuće koji se ne naplaćuju. područje u međurečju Begeja i Tise, sa bara- Rezervat se nalazi na međunarodnoj biciklima, jezerima, prirodnim vodotocima i kanali- stičkoj ruti. KONTAKT ma, ritovima i slatinama. Ribarsko gazdinstvo „Ečka“ a.d. Smeštaj i hrana Beloblatski put bb, Lukino Selo Da li ste znali? Tel: +381 (0)23 884 645 Hotel „Sibila“ (2*) se nalazi 50 m od rezer- E-mail: [email protected] U rezervatu se nalazi 500 taksona viših biljaka vata, sa restoranom. Piće, sladoled, kafa se www.carskabara.rs od kojih je 30 vrsta zaštićeno na nacionalnom poslužuju i na izletištu rezervata. Pored hotela i međunarodnom nivou. Pečat biljnom pokri- postoje boksovi za lovačke pse. vaču daje močvarna vegetacija. U rezervatu Hotel dvorac „Kaštel“ (4*) u Ečkoj. U Belom od 20 zabeleženih vrsta riba, 2 vrste su stro- Blatu je seosko gazdinstvo, etno-eko kom- go zaštićene, gavčica i čikov. Od 239 vrsta pti- pleks „Lujza“, sa autohtonim domaćim životi- ca, 207 su strogo zaštićene vrste, a 15 vrsta njama i etno kuhinjom i eko-etno kompleks sa su globalno ugrožene. Odlika Carske bare je edukativnim centrom i smeštajem. prisustvo svih 10 vrsta evropskih čaplji. Naj- Na 30 km od Carske bare se nalazi banja „Ru- značajnija grabljivica rezervata je orao belo- sanda“ u Melencima sa lekovitim blatom. repan. Rezervat je takođe pogodno stanište U etno selu „Tiganjica“ je restoran „Trofej“, sa za opstanak i razvoj mnogih zaštićenih vrsta smeštajnim kapacitetom. Na putu Zrenjanin - insekata, gmizavaca i vodozemaca. Među ra- Beograd je motel „Kod Despota“.

12 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Kako provesti vreme? Begej“. Jezero "Joca" namenjeno je ekskluziv- nom rekreativnom ribolovu, moguće je iznaj- Stručne i edukativne posete za đake i stu- mljivanje čamca. dente o ekologiji sa akcentom na barsko-mo- Vožnja brodićem: Obilazak rezervata turi- čvarne ekosisteme. Potrebno je rezervisati. stičkim brodom kapaciteta 50 putnika, sa Stručno lice govori engleski jezik. izlaskom na vidikovac, sa vodičem. Moguće Poseta Prirodnjačkoj kući sa postavkom je iznajmiti motorni čamac sa vodičem, za prepariranih eksponata autohtonih vrsta i su- šest osoba. Postoji mogućnost kombinova- venirnicom, kao i projekcijom filma i spota o nog obilaska - pešačenje stazom zdravlja i vo- Carskoj bari. žnjom brodićem. Pešačenje: Postoje dve pešačke staze, 4 km Veslanje: Moguće je iznajmiti kajak i čamac i 22 km, obeležene putokazima i informativ- na vesla. nim tablama. Avanture: Letenje motornim zmajem i lakim Biciklizam: Predviđena je staza za bicikl du- avionom (tel: +381 (0)23 884 025). žine 22 km. Poseta kulturno-istorijskim i verskim spo- Posmatranje ptica i divljači: Postoje po- menicima: Muzej naivne umetnosti u Kovači- sebni programi posmatranja ptica ili divljači ci, Kuća Mihajla Pupina u Idvoru, pravoslavna sa vidikovca i foto čeka - osmatračnica, koji crkva u Perlezu sa ikonostasom Uroša Pre- se naplaćuju. dića, dvorac „Kaštel“ sa katoličkom crkvom, Rekreativni ribolov: Ribarsko područje „Mali kao i najstarija pravoslavna crkva u Banatu u Carska bara je područje u Ečkoj (1711. godina). međurečju Begeja i Tise, sa barama, jezerima, prirodnim Centar za posetioce vodotocima i kanalima, ritovima i slatinama. Turističko-informativni punkt je na početku pe- šačke staze, a informacije se mogu dobiti i u Pri- rodnjačkoj kući na ulazu u rezervat. Zaposleni se koriste engleskim jezikom. Turističke usluge u rezervatu i poseta Prirodnjačkoj kući se naplaću- ju. Promotivni materijal i mape su u Prirodnjač- koj kući, na recepciji hotela „Sibila" i na izletištu rezervata, na srpskom i na engleskom jeziku.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 13 Park prirode Jegrička

tvoren u ribnjak. Jegrička predstavlja stanište brojnih biljnih i životinjskih vrsta, među kojima se nalaze zaštićene vrste i vrste sa spiska za Crvenu knjigu Srbije. Zabeleženo je 76 vodenih i močvarnih biljaka. Od posebnog značaja je prisustvo zaštićenih biljnih vrsta: belog lo- kvanja, barske paprati, vodenog oraška i me- šinke. U reci Jegrička živi 20 vrsta riba, među kojima su linjak, štuka, smuđ, som i šaran. Vlažni delovi su povoljno stanište za razvoj vodozemaca i gmizavaca. Tu žive i ugrože- na vrsta barske kornjače i zmije: belouška i ribarica. Među brojnim vrstama sisara je i vidra, globalno ugrožena vrsta. Park prirode „Jegrička“ je jedna od retkih preostalih oaza barskih ptica. Do sada je registrovano 198 vrsta ptica, među kojima je veliki broj retkih i ugroženih vrsta: vodeni bik, patka kašikara, belobrka čigra, ćubasti gnjurac, brkata senica i mnoge druge. Fotodokumentacija: JVP „Vode Vojvodine“. Kako stići? Park prirode „Jegrička“ nalazi se u Vojvodini, KONTAKT između Malog bačkog kanala kod Despotova Udaljenost Informativnog centra od Novog JVP „Vode Vojvodine“ na zapadu i ušća Jegričke u Tisu kod Žablja na Sada iznosi 30 km. Do područja se može stići Bulevar Mihajla Pupina 25, Novi Sad istoku. Prostire se na području četiri opštine: automobilom, autobusom ili biciklom. Postoje Tel: +381 (0)21 4881 427 Bačka Palanka, Vrbas, Temerin i Žabalj. Dobio redovne autobuske linije do svih opština na E-mail: [email protected] je ime po rečici Jegrička, najdužoj rečici Bač- kojima se prostire zaštićeno područje. Nalazi www.vodevojvodine.com ke, sa dužinom od 64 km. U XIX veku izvršena se i na lokalnoj biciklističkoj ruti. Parking se je regulacija Jegričke, a izgradnjom Hidrosi- nalazi pored Informativnog centra. stema DTD, postala je njegov deo. Delovi sa izvornim odlikama, zavidna biološka raznovrsnost i prekrasni pejzaži su vrednosti zbog kojih je prostor Jegričke zaštićen.

Da li ste znali?

Parkom prirode Jegrička dominira vodeni biotop, koga čine kanalisani deo, neizmenjeni močvarno-barski ekosistem i deo koji je pre-

14 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Smeštaj i hrana

Čarda „Bor“ u Sirigu (opština Temerin) ima šest dvokrevetnih soba i bungalov, restoran s bogatim menijem, salu za sastanke, kao i uređeni park sa fontanom, ljuljaške, bazen, uređena mesta za pecanje, etno kutak, stazu zdravlja i stazu za rekreaciju. Kampovanje je moguće na uređenom prostoru u krugu Informativnog centra parka prirode (oko 2000 m2 travnate površine, 20 šatora). U Temerinu su restorani sa prenoćištem „Tri šešira“ i „Pivarijum“. Lov: Pored Čarde u Sirigu je bagremova šuma sa ograđenim prostorom sa divljim svinjama. Kako provesti vreme? Rekreativni ribolov: Dozvole se mogu kupiti kod upravljača JVP „Vode Vojvodine“. Pešačenje stazom zdravlja. Poseta manifestacijama: Na prostoru In- Biciklizam: Koriste se pešačke i druge staze. formativnog centra parka prirode „Jegrička“ Posmatranje ptica sa osmatračnice: Na 3,5 obeležavaju se značajni datumi vezani za za- km od Informativnog centra, uz desnu obalu štitu životne sredine (Dan planete Zemlje, Dan Jegričke na teritoriji opštine Temerin, nalazi zaštite životne sredine, Dan voda, Dani Duna- se osmatračnica za ptice. va). Tokom Dana Jegričke (25-31. maj), orga- Ekološke radionice: Organizuju se, uz pret- nizuju se ekološke radionice za decu školskog hodno zakazivanje. uzrasta, takmičenja u sportskom ribolovu, Izleti: Na čardi „Bor“ u Sirigu i u Informativ- konkurs likovnih i literarnih radova i kvizovi nom centru parka prirode „Jegrička“. U op- znanja iz oblasti zaštite prirode. štini Žabalj na levoj obali Jegričke, nalazi se Obilazak: Vetrenjača u Čurugu, sagrađena prostor Udruženja sportskih ribolovaca „Mla- u Mađarskoj 1843. godine i preneta u Čurug dost“ sa odmorištima za izletnike-posetioce, 1846. godine. Crkva Vaznesenja Gospodnjeg kao i u Zmajevu i Ravnom Selu. u Čurugu. Rekreacija: Na travnatim površinama su mo- guće sportske aktivnosti. Centar za posetioce

Centar za posetioce (Informativni centar), Park prirode „Jegrička“ je nalazi se u neposrednoj blizini mosta na putu jedna od retkih preostalih oaza Novi Sad - Bečej. Posete se zakazuju. Zapo- barskih ptica. sleni se služe engleskim jezikom. Moguće je organizovati jednodnevni boravak na prostoru Informativnog centra „Jegrička“, radi upo- znavanja glavnih karakteristika zaštićenog područja. Ulaznice se naplaćuju. Promotivni materijal i geografsko-turističke karte dostupni su posetiocima zaštićenog područja, na srpskom, mađarskom i engleskom jeziku.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 15 Specijalni rezervat prirode Koviljsko-petrovaradinski rit Fotodokumentacija: JP „Vojvodinašume“

Specijalni rezervat prirode „Koviljsko-pe- riba, a ovde se nalazi prirodno mrestilište za trovaradinski rit“ nalazi se u Vojvodini u ju- štuku, šarana i kečigu. Prirodnu vegetaciju goistočnom delu Bačke, na levoj i desnoj predstavljaju hidrološki uslovljene šume vrba obali Dunava, pored Kovilja i Petrovaradina. (bademsta vrba i bela vrba) i topola (bela i KONTAKT Predstavlja kompleks barsko-močvarnih i crna topola). Posebnu vrednost predstavlja JP „Vojvodinašume“ šumskih ekosistema na 5895 ha, sa brojnim prisustvo retkih i ugroženih biljnih vrsta: beli Preradovićeva 2, Petrovaradin životnim zajednicama, koji su povezani u in- i žuti lokvanj, plava lincura, rebratica, vodeni Tel: +381 (0)21 542 713 tegralnu celinu. orašak, četvorolisna detelina, močvarni ka- E-mail: [email protected] ćunak. Ovde žive retke životinjske vrste, kao www.vojvodinasume.rs Da li ste znali? što su divlja mačka i vidra.

Koviljsko-petrovaradinski rit je ostatak neka- dašnjih velikih, gustih, bujnih i skoro neprohodnih ritova. Dugačak je 20 km. Osnovne karakteristike koje čine da ovaj prostor ima posebnu prirodnu vrednosti su: očuvanost i raznovrsnosti izvornih oblika ritova (ostrva, ade, rukavci, meandri, mrtvaje), zatim biljnih zajednica, raznovrsnost i bogatstvo faune, naročito ptica močvarica i riba. U ritu živi 206 vrsta ptica. Evidentirano je 26 vrsta

16 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Kako stići?

Udaljenost od Novog Sada je 20 km, od Be- ograda 60 km. Moguće je doći automobilom, autobusom, biciklom ili čamcem preko Du- nava. Postoji redovna prigradska autobuska linija Novi Sad - Kovilj. Nalazi se na dunavskoj biciklistickoj ruti.

Smeštaj i hrana

Hotel „Dunav" (2*) u Sremskim Karlovcima. Moguć je smeštaj u okolini Novog Sada. U Posmatranje ptica: Postoje tri osmatračnice rezervatu nema prodavnica ni restorana. Sve za ptice: jedna na lokalitetu Tikvara i dve na lo- informacije se mogu dobiti u turističkim orga- kalitetu Kurjačka greda. Ulazak i fotografisanje nizacijama opštine Sremski Karlovci (www. se naplaćuje. karlovci.org.rs), Novi Sad (www.turizamns. Vožnja čamcem: Na lokalitetu Šlajz moguće rs) ili Vojvodine (www.vojvodinaonline.com). je iznajmiti drvene čamce. Ima ih 10, a koriste se za potrebe ribolovaca. Kako provesti vreme Rekreativni ribolov: Uz dozvolu koju je mo- guće kupiti kod upravljača, samo u vreme Pešačenje: Postoje dve edukativne staze (2 kada je ribolov dozvoljen. km). Edukativna staza na lokalitetu Kurjač- Lov: Organizovanje individualnog i grupnog ka greda, duž koje je postavljen mobilijar sa lova na divlje svinje. info tablama, završava se osmatračnicom za Obilazak kultrno-istorijskih spomenika: ptice. Lokalitet Šlajz je najbliži naselju Kovilj Srpski pravoslavni manastir posvećen Sve- i predstavlja stecište ljubitelja prirode, peca- tim arhangelima Mihailu i Gavrilu, zaštićen roša i šetača. Na lokalitetu Tikvara, staza ide je kao spomenik kulture. Kapela Vodica je u uz nasip pored lokalnog puta, izgrađeni su blizini manastira. Posvećena je svetoj Petki, Ekološko-edukativni centar sa učionicom na sazidana je pre oko 700 godina. Kroz kapelu otvorenom, osmatračnica za ptice i eduka- prolazi staro stablo na kojem je veliko rodino tivna staza (1 km) duž koje su klupe, stolovi gnezdo. U Koviljskom ataru nalazi se nekoliko i info table. Staze su pogodne za sve nivoe arheoloških lokaliteta, dve pravoslavne crkve, Koviljsko-petrovaradinski kondicione pripremljenosti, jer je u pitanju a posebno blago Kovilja čini rodna kuća Laze rit je ostatak nekadašnjih ravan teren pa ne zahteva preterane spo- Kostića. U okolnim selima, u Petrovaradinu, velikih, gustih, bujnih i skoro sobnosti orijentacije, i omogućava kretanje Sremskim Karlovcima, Kovilju i Gardinovcima neprohodnih ritova. dece i starijih osoba. Posete rezervatu i obi- sačuvane su kuće tipične za šajkaška sela. lazak mogu da traju najviše 3h. Verzija rute se prilagođava potrebama posetilaca. Orga- Centar za posetioce nizuju se posete i nastava u prirodi za đake i studente, na zahtev. Najava nekoliko dana Postoji mali Edukativni centar sa prekrivenom unapred. Poseta je uz pratnju čuvara. učionicom na otvorenom, u blizini lokalnog puta Biciklizam: Sve pešačke staze moguće je u naselju Kovilj. Ulaz se naplaćuje organizova- obići i biciklom. nim grupama. Postoje brošure o rezervatu.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 17 Specijalni Rezervat Prirode Bagremara

Smeštaj i hrana

U okviru rezervata ne postoje objekti, ali postoje u njegovoj blizini na teritoriji Novog Sada i Bačke Palanke. Restoran postoji u okviru te- niskih terena „Sintelona” koji su u blizini šume.

Kako provesti vreme?

Pešačka tura: Posetioci mogu da obiđu deo rezervata pod režimom II stepena zaštite. Lo- kalnim putem se stiže do šume Bagremara.

Fotodokumentacija: JP „Vojvodinašume“ Tura počinje od Eko nadstrešnice, a zatim se Specijalni rezervat prirode „Bagremara“ se nastavlja edukativnom stazom. Osim šetnje, nalazi u Vojvodini, u zapadnoj Bačkoj, severno moguće je fotografisanje, uživanje u šumskom od naselja Bačka Palanka. Bagremara je jedino ekosistemu, upoznavanje sa zaštićenim vrsta- mesto u Srbiji gde raste zaštićena biljna vrsta ma biljaka i životinja u pratnji vodiča. Najava kukurjak. Rezervat je namenjen isključivo za nekoliko dana unapred. Sve turističke aktiv- naučno-istraživački rad i za ekološki turizam. nosti se obustavljaju između januara i marta, u periodu cvetanja i plodonošenja kukurjaka. Da li ste znali? Posmatranje ptica: Iako ne postoje određe- ne osmatračnice, moguće je organizovanje Rezervat je pokriven šumom bagrema, sta- posmatranja ptica. KONTAKT rosti od 20 do 28 godina, sa vrlo malo crnog JP „Vojvodinašume“ oraha i hrasta lužnjaka. Kukurjak cveta tokom Centar za posetioce Preradovićeva 2, Petrovaradin februara i marta, kada njegov zlatnožuti cvet Tel: +381 (0)21 542 713 dominira prizemnim nivoom šume. Kukurjak Eko nadstrešnica u šumi sa drvenim klupama E-mail: [email protected] je retka biljka i u susednim državama. U re- i školskom tablom predstavlja učionicu na www.vojvodinasume.rs zervatu živi 70 vrsta ptica od kojih 30 tu pravi otvorenom. Pogodna je za prijem posetilaca, gnezda. Utvrđene su i 93 vrste insekata. prezentaciju rezervata i predavanja. Ulaznice se naplaćuju organizovanim grupama. Kako stići?

Zaštićeno područje je udaljeno 48 km od Novog Sada, 123 km od Beograda i 10 km od državne granice sa Hrvatskom. Moguće je doći iz pravca Bačke Palanke i Odžaka automobilom, autobusom i biciklom. Po- stoji redovna prigradska linija Novi Sad - Bačka Palanka.

18 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Nacionalni park Fruška gora Fotodokumentacija: Dragiša S AVIĆ

Nacionalni park „Fruška gora“ nalazi se na retkosti. Od sitnih sisara izdvajaju se tekunica, jugu Panonske nizije, u Vojvodini, Sremskom slepo kuče i mala rovčica, dok su među kru- okrugu. Prostire se između Dunava i Save, pnijim sisarima značajni šakal, divlja mačka, dužinom od oko 80 km, a najveća širina je 15 jelen i srna. Zahvaljujući jedinstvenim i veo- km. Fruška gora je nizak planinski venac, sa ma brojnim fosilnim ostacima flore i faune, najvišim vrhom od 539 m.n.v. (Crveni čot). Fruška gora se naziva i „ogledalom geološke KONTAKT Pašnjaci i plodno zemljište, vinogradi i voćnja- prošlosti“. Posebnu vrednost, biser Fruške JP „Nacionalni park Fruška gora“ ci ukrašavaju padine i niže delove, dok su po- gore, predstavlja 16 pravoslavnih manastira, Zmajev Trg 1, Sremska Kamenica vršine na višim nadmorskim visinama (iznad poznatih po specifičnoj arhitekturi, bogatim Tel: +381 (0)21 463 666 300 m.n.v.) pokrivene gustim, listopadnim riznicama, bibliotekama i freskama. Fruška E-mail: [email protected] šumama. Fruška gora je najstariji nacionalni gora je poznata i po brojnim arheološkim loka- www.npfruskagora.co.rs park u Srbiji, zaštićen 1960. godine, a područ- litetima iz praistorijskog i istorijskog perioda. je zaštite obuhvata 25.525 ha. Kako stići? Da li ste znali? Nacionalni park je udaljen 20 km od Novog Fruška gora je poznata po šumama među Sada, 80 km od Beograda. Do Fruške gore kojima se izdvajaju šume kitnjaka, bukve, lipe je moguće doći automobilom, autobusom i i graba. Na prostoru nacionalnog parka raste biciklom iz pravca Novog Sada, Beograda i oko 1.500 vrsta biljaka, a među njima je veli- Sremske Mitrovice. Udaljen je oko 60 km od ki broj, oko 700, lekovitih. Životinjski svet je aerodroma u Beogradu. Postoje redovne au- veoma bogat i raznovrstan. Od ukupnog bro- tobuske linije do obodnih delova nacionalnog ja sisara, 38 vrsta su zaštićene kao prirodne parka koje uglavnom kreću sa glavne autobu-

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 19 ske stanice u Novom Sadu. Nalazi se na mena Iriškom vencu nalaze se brojni restorani i đunarodnoj biciklističkoj ruti (EuroVelo 6). planinarski dom „Vojvodina“.

Smeštaj i hrana Kako provesti vreme?

Hotel „Norcev“ (3*) na 4 km od Iriškog venca Pešačenje: Postoje brojne staze ukupne duži- i centar „CePTOR“ na Andrevlju, sa restorane od oko 90 km. Neke od njih su: Informativni nima, pogodni su i za kongresne aktivnosti. centar-Staro Hopovo-Novo Hopovo-Informa- Specijalna bolnica za rehabilitaciju „Termal” tivni centar (10 km); Informativni centar-Pa- u Vrdniku. Vrelo Banja Kulina ima lekovitu ragovo-Informativni centar (9 km); manastir vodu kojom se mogu lečiti kožne bolesti i re- Beočin-Osovlje-Pavlasov čot-Brankovac-Kra- umatska oboljenja. ljeva stolica-Popovica (20,2 km) i druge. Odmaralište „Testera“ za boravak dece Planinarenje: Izdvajaju se staze „Fruškogor- uzrasta od 7 do 14 godina, u blizini Čere- skog maratona“ kao što su: Staza radosti i vića (nadmorska visina 250 m) opremljeno zadovoljstva (3,5 km), Zapadni maraton za je audio i video uređajima i opremom za pripravnike (19,9 km), Istočni mali maraton izvođenje nastave. (33,1 km), Zapadni mali maraton (32,9 km), Kampovanje: Ekokamp „Fruška gora“ neda- Istočni srednji maraton (57,5 km), Zapadni leko od izletišta Stažilovo, sa 30 kamp par- srednji maraton (58,3 km), Istočni veliki ma- cela za sve vrste kampovanja. Opremljen je raton (82,9 km), Zapadni veliki maraton (86,8 mobilijarom, igralištem za decu, roštiljskim km), Ultramaraton (102,7 km). mestima, recepcijom, sanitarnim objektom i Biciklizam: Ima preko 500 km označenih sta- parkingom (www.campingfruskagora.com). za koje su uglavnom i pešačke i biciklističke. Privatan smeštaj: Perkov salaš (Neradin), Obilazak „Putevi vina“: U više od 60 podru- eko-etno klub Čerević, etno kuća Jazak i ma privatnih proizvođača, od kojih su najzna- mnogi drugi. čajniji u Sremskim Karlovcima, moguće je U neposrednoj blizini Informativnog centra probati čuvena fruškogorska vina. „Bermet” i

20 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije „Ausbruh” su slatka, veoma jaka i aromatična u maju, koji ima tridesetogodišnju tradiciju, ili na vina. „Neoplanta”je autentično aromatizova- nekoj drugoj manifestaciji - na primer na „Danima no vino ovog kraja i ima ga u podrumu u Čere- Vina” u Sremskim Karlovcima, Irigu ili Banoštoru. viću, a interesantnih vinskih podruma i vinarija ima i u selima Neštin, Banoštor, Erdevik i Irig. Centar za posetioce Izleti: Čortanovačka šuma, Stražilovo, Par- tizanski put, Iriški venac, Glavica, Popovica, Zgrada Informativnog centra nalazi se na Zmajevac, Letenka, Andrevlje, Testera, Ci- Iriškom vencu kod spomenika. Informativni ganski logor, Lipovača i druga. Izletišta su centar je polazište svih kulturnih, naučnih opremljena mobilijarom, uređenim ložištima i i turističkih zbivanja u nacionalnom parku. malim brojem dečjih igrališta. Vodička služba je osposobljena da posetioci- Rekreativni ribolov: Uz obaveznu dozvolu ma drži predavanja, u prirodi ili unutar zgra- koju izdaje Nacionalni park Fruška gora. de, uz video projekcije filmova o prirodi Fruš- Lov: Ograđeno i otvoreno lovište kojim upravlja ke gore i ekologiji. U Informativnom centru Nacionalni park Fruška gora. Ograđeni deo lovi- se nalazi Prirodnjačka postavka sa ekspona- šta „Vorovo" nalazi se kod Erdevika, petnaestak tima koji na najbolji način prikazuju prirodne Fruška gora je poznata po kilometara od auto-puta Beograd - Zagreb. i kulturne vrednosti nacionalnog parka. U šumama među kojima se Avanture: Paintball i airsoft ture u saradnji sa suvenirnici se prodaju različiti proizvodi, a izdvajaju šume kitnjaka, bukve, lipe i graba. lokalnim organizacijama. turistički materijal je dostupan na srpskom Organizovana poseta hranilištu za orlove, i engleskom jeziku. Punkt sa turističkim in- najava posete je obavezna. Usluga se naplaćuje. formacijama postoji i u turističkim organi- Obilazak kulturno-istorijskih objekata i zacijama opština koje okružuju nacionalni brojnih manastira kao što su: Krušedol, Pet- park. Organizuju se ture za đake i studente, kovica, Rakovac, Divša, Hopovo, Jazak, Grge- i po zahtevu se prilagođavaju interesovanju teg, Beočin, Šišatovac, Ravanica i drugi. grupe. Vodič govori engleski jezik. Ture je Učestvovanje na Fruškogorskom maratonu potrebno rezervisati unapred.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 21 Specijalni Rezervat Prirode Zasavica Fotodokumentacija: Pokret gorana Sremska Mitrovica

Specijalni rezervat prirode „Zasavica“ nala- vrsta, 198 vrsta ptica, 27 vrsta vodozemaca i zi se na području južne Vojvodine i severne gmizavaca i 23 vrste riba. Najvredniji nalazi su Mačve, istočno od reke Drine, a južno od riba mrguda čije je ovo jedno od dva nalazišta reke Save, na teritorijama opština Sremska i biljka Aldrovanda vesiculosa čije je Zasavica Mitrovica i Bogatić. jedino nalazište u Srbiji. Rezervat je i čuvar genetičkih resursa Srbije jer uzgaja manguli- KONTAKT Da li ste znali? cu - sremsku crnu lasu, balkanskog magarca i Pokret gorana Sremska Mitrovica podolsko goveče. Svetog Save 19, Prostorom dominira rečni biotop, koga čini Sremska Mitrovica rečica Zasavica i pritoka Batar, kao i kana- Kako stići? Tel: +381 (0)22 614 300 li Jovača i Prekopac. Vodotok Zasavica ima E-mail: [email protected] direktnu vezu sa rekom Savom preko kanala Zasavica se nalazi 9 km od Sremske Mitrovi- www.zasavica.org.rs Modran. Rezervat obiluje retkim biljnim i živo- ce, 12 km od E-70 autoputa Beograd - Zagreb, tinjskim vrstama, od kojih su neke na granici 62 km južno od Novog Sada, 80 km zapadno svog opstanka. Tu se nalazi preko 600 biljnih od Beograda. Moguće je doći autobusom, automobilom, biciklom. Postoji redovni pri- gradski autobuski saobraćaj (samo dok traje školska godina). Parking se nalazi ispred ulaza i naplaćuje se.

Smeštaj i hrana

Postoje smeštajni kapaciteti u sklopu Vizi- torskog centra. U auto-kampu „Camping

22 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Zasavica” (3*) ima 40 mesta, a u privatnom smeštaju su na raspolaganju dve kuće. U „Bircuzu kod dabra“ moguće je koristiti ro- štilj, talandaru i kotlić za spremanje hrane. U Vizitorskom centru su u ponudi paprikaš od mangulice i podolca, riba na talandari i čamcem i turističkim brodom „Umbra“ (45 riblja čorba, pečeno prase mangulice. Sve minuta). dodatne informacije se mogu dobiti u Tu- Rekreativni ribolov: Dozvole u ribolovačkom rističkoj organizaciji Sremske Mitrovice savezu Srbije (godišnje) i u Vizitorskom cen- (www.tosmomi.rs). tru (dnevne). Čamci se iznajmljuju. Avanture: Džip safari pašnjakom Valjevac. Kako provesti vreme? Razgledanje etno-soba, etnografsko-istorijske postavke starih kućnih i poljoprivrednih pred- Stručne i edukativne ture za đake i studente meta i alata sa kraja XIX i početka XX veka. o zaštiti životne sredine, ekologiji, održivosti, Obilazak kulturno-istorijskih spomenika u biodiverzitetu, inventarizaciji flore i faune, o okolini rezervata: Spomenik Boju na Ravnju, ornitologiji. Vodič govori engleski jezik, a oba- spomenici Jevrejima žrtvama fašizma, spo- vezna je rezervacija za grupne posete. menik Stojanu Čupiću, Zmaju od Noćaja. Pešačenje: Postoje dve pešačke staze (3,5 Manifestacije: Štukijada (dva puta godiš- km i 7 km) sa tri dvojezične (srpsko-engleske) nje), obeležavanje dana magarica (u prole- table. Pešačka ruta stepskim pašnjakom Va- će), Sremski svinjokolj (prva subota decem- ljevac (3,5 km), ravna travnata površina, obe- bra), regata Rotary kluba (jednom godišnje), Prostorom dominira rečni ležena je i laka. Endurance horce race pašnjakom Valjevac biotop, koga čini rečica Biciklizam: Pešačke staze su istovremeno i (jednom godišnje). Zasavica i pritoka Batar, kao i biciklističke staze. kanali Jovača i Prekopac Posmatranje ptica: Centar sa tornjem (18 m) Centar za posetioce sa koga se pruža pogled ka pašnjaku od 300 ha i najširem i najlepšem delu toka Zasavice. Vizitorski centar se nalazi u selu Zasavica II i Postoji organizovano posmatranje i fotografi- predstavlja centralno turističko mesto rezer- sanje ptica, uz pratnju stručnog vodiča, i orni- vata. Prodaje se turistički materijal, dostupan tološki kamp svake godine. Za organizovane je na srpskom i engleskom jeziku. Pored dr- ture se naplaćuje. venog objekta nalazi se dolap kao turistička Plovidba Zasavicom: Obilazak rezervata atrakcija. Ulaz se plaća.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 23 Specijalni rezervat prirode Obedska bara Fotodokumentacija: JP „Vojvodinašume“

Specijalni rezervat prirode „Obedska bara“ na- šišmiš, veliki šišmiš, veliki puh, podzemna volu- lazi se u Vojvodini u jugoistočnom Sremu, izme- harica, patuljasti miš, jež, poljska rovčica i druge. đu naselja Grabovci, Obrež, Ašanja, Kupinovo i Najinteresantnije su ptice, predstavljene sa 222 Progar, i reke Save. Predstavlja najveće po- KONTAKT vrste, među kojima je 145 gnezdarica. Atrakcija plavno područje u Srbiji. Jedno je od najstarijih ovog područja je mešovita kolonija čaplji i kor- JP „Vojvodinašume“ zaštićenih prirodnih dobara u svetu - prva ad- morana sa 800 gnezdećih parova sive, crvene, Parobrodska 2, Sremska Mitrovica ministrativna zaštita datira još iz 1874. godine. male bele, žute i velike bele čaplje, malog kormo- Tel: +381 (0)22 600 510 rana i gaka. Krajem XIX i početkom XX veka bilo E-mail: [email protected] Da li ste znali? je „zlatno doba” Obedske bare. Tada se u zoni www.vojvodinasume.rs potkovice gnezdilo 60.000 parova ptica mo- Obedska bara je odsečen meandar reke Save, čvarica, od čega se u kolonijama čaplji gnezdilo dužine 13,5 km i prosečne širine 750 m. Jedno je od najbogatijih i najočuvanijih staništa živog sveta u Panonskom basenu. Bogatstvo vrsta i raznovrsnost ekosistema predstavljaju osnovne vrednosti rezervata. Ovde raste preko 500 biljnih vrsta, među kojima su mnoge endemske. Među brojnim insektima izdvajaju se jelenak, no- sorožac i lastin repak. Područje je bogato raznovrsnim gmizavcima i vodozemcima, kao i sisarima kojima pogoduje ova vrsta staništa: barski

24 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije preko 15.000 parova, sa devet vrsta čaplji, što je najveći broj ikad zabeležen u istoriji Srbije. Mesta koja treba posetiti su Kula Obed, Livade Majke Angeline, Ostrvo ptica, kolonija čaplji i vranaca, rezervat na lokacija Kupinske grede, kod Debele gore, Manastir Obed, Etno selo i drugi.

Kako stići?

Obedska bara udaljena je od Novog Sada 90 km, a od Beograda 56 km. Moguće je doći autobusom, automobilom, biciklom ili rekom Savom - brodom. Aerodrom „Nikola Tesla“ u Beogradu udaljen je 31 km.

Smeštaj i hrana

U hotelu „Obedska bara“. „Riblji restoran“ sa ribljim specijalitetima na Savi i etno-restoran „Šanac“ kod Etno-sela u Kupinovu. Rekreativni ribolov: Dozvole se mogu nabaviti kod upravljača. Kako provesti vreme? Lov: Lovi se krupna divljač. Izleti: U parku za odmor i rekreaciju kod hote- Pešačenje: Postoji više turističkih staza, uku- la „Obedska bara“ ima 23 stola, 45 klupa i 17 pne dužine oko 60 km. Jedna, na primer, po- ložišta za roštilj sa 51 malom klupom i drvima lazi od kule Obed pa stazom Potkovice dolazi za loženje. do osmatračnice Spomenik. Ide se šumskom Obilazak kulturno-istorijskih objekata: Ma- stazom. Ruta je laka, obeležena i traje 2h. Sve nastir Obed, grad Kupinik, Crkva Sv. Luke i Et- staze su pogodne za pešačenje. Organizuju no-selo Kupinovo. se pešačke ture po rezervatu za školsku decu Manifestacije: Likovne kolonije, sportska ta- i studente, informacije se mogu dobiti kod kmičenja u ribolovu, regata na reci Savi, i druge. upravljača. Vodič govori engleski jezik i potrebna je rezervacija unapred. Centar za posetioce Biciklizam: Sve pešačke staze pogodne su i za Bogatstvo vrsta i raznovrsnost vožnju biciklom. Postoji ulazna stanica sa parkom za odmor i ekosistema predstavljaju Posmatranje ptica: Postoji šest osmatračnica, rekreaciju kod hotela na Obedskoj bari. Ulaz se osnovne vrednosti rezervata. dve kule, jedna platforma, dve lokacije na stazi plaća. Postoji i edukativna učionoca za 45 uče- Potkovice, na Košarnjači, na Čenjinskim livada- nika, natkrivena letnja učionica za prezentacije ma, na livadama Kupinika, na livadama Majke filma o Obedskoj bari, edukativne časove, kao i Angeline. Moguće je organizovati foto-safari. radionice na temu zaštite prirode i životne sre- Vožnja čamcem ili katamaranom: Moguće je dine. Na ulaznoj stanici u rezervatu moguće je iznajmiti čamac na vesla, ima ih 20, ili katamaran. kupiti turističke karte, brošure i drugi promotiv- Plivanje: U Obrežu, u „Klubu Arena“, je bazen ni materijal. Turističke informacije na info-tabla- za decu i za odrasle, kapacitet 300 posetilaca. ma su i na engleskom jeziku.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 25 Predeo izuzetnih odlika Vršačke planine Fotodokumentacija: Milivoj vučanović

Predeo izuzetnih odlika „Vršačke planine“ na- šta, od kojih su neka zabeležena u svim arhe- lazi se u jugoistočnom delu Vojvodine, u Ba- ološkim kartama Evrope - na primer Kreme- natu. Vršačke planine predstavljaju planinski njak. Tu su i ostaci srednjevekovnih utvrđenja masiv koji se prostire većim delom u Srbiji, a iz XIV veka (Vršačka kula), brojna mesta su manjim u Rumuniji, u dužini od 20 km. Gudu- vezana za istorijske događaje u XVI veku (bit- rički vrh (641 m.n.v.) je najviši vrh u Vojvodini. ke seljaka ustanika sa Turcima), a tu je i zašti- KONTAKT Pod zaštitom je 4.408 ha, od čega je 190 ha ćeni spomenik iz XVI veka - manastir Mesić. JP „Varoš“ pod strogim režimom zaštite. Dvorska 10a, Vršac Kako stići? E-mail: [email protected] Da li ste znali? Tel: +381 (0)13 821 614 Udaljenost od Beograda je 84 km, od Te- U ovom pretežno šumskom predelu, u kome mišvara - 78 km, a od Novog Sada – 174 km. dominiraju hrast i lipa, zabeleženo 1016 biljnih Udaljenost od aerodroma u Vršcu je oko 1 km. taksona, od kojih su zaštićene 23 biljne vrste, Moguće je doći automobilom, autobusom, bi- a dve su upisane u evropsku Crvenu listu. Kao ciklom, a samo do Vršca i vozom. posledica velikog bogatstva biljnih zajednica, na Vršačkim planinama su našle svoje stani- Smeštaj i hrana šte mnogobrojne vrste životinja, ptica, vodozemaca, gmizavaca, glodara i sisara, tako da Vila „Breg“ (5*), Objekat Crvenog krsta za osim šarke, daždevnjaka, lisice, srne i zečeva, oporavak dece slabijeg zdravlja i Planinarski ovde se može videti i vuk. Vršačke planine dom gde gosti mogu probati specijalitete tra- imaju i kulturno-istorijski i obrazovni značaj. dicionalne banatske kuhinje. U okolini su hotel Na njima se nalazi veći broj arheoloških nalazi- Srbija (3*) i motel „Vetrenjača“. Više informa-

26 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije cija se može dobiti u Turističkoj organizaciji Rekreacija: kod Planinarskog doma su tereni opštine Vršac (www.to.vrsac.com, www.vr- za košarku i dečja igrališta i prostor za kampo- sacturizam.rs). vanje pod šatorima. Lov: Lovište se prostire na masivu Vršačkih Kako provesti vreme? planina, glavne vrste krupne divljači su srneća divljač i divlja svinja, a od sitne divljači - fazan. Pešačenje: Duž oko 100 km šumskih puteva. Za dozvole je nadležna Šumska uprava „Ba- Stručne i edukativne ture za đake, a teme nat“ (www.banatsume.rs). su upoznavanje sa prirodnim i stvorenim Avanture: Paintball, paraglajding (Klub ek- vrednostima na Vršačkim planinama. stremnih sportova „Izazov“, Vršac), planinski Planinarenje: Vršačkom transverzalom, du- biciklizam, jahanje, sportsko penjanje po ste- žine oko 39 km sa osam kontrolnih tačaka. nama, vožnja motornim zmajem, kajaking na Transverzalu održava Planinarsko-smučar- reci Karaš nadomak Vršca, postoji mogućnost sko društvo „Vršačka kula“. Trasa je u pot- organizovanja panoramskog leta avionom. punosti označena (www.psdkula.com). Kampovanje: Na lokaciji Široko bilo. Tokom Biciklizam: Biciklističku rutu organizuje hotel Omladinskog volonterskog kampa „Vršačke „Srbija“ (www.hotelsrbija.rs). planine“, učesnici obeležavaju granice zona Posmatranje ptica: Vidikovac kod Crkve Sve- zaštite, kartiraju objekte geonasleđa, izvore, tog Križa gde je i dogled, vidikovac na Gurič- staništa prirodnih retkosti, lokalitete sa kući- kom vrhu visine 15 m i lokalitet Kamenolom sa cama za ptice. drvenom kućicom za posmatranje životinja na Obilazak vinskih puteva do lokalnih vinarija obližnjem hranilištu. Korišćenje dogleda na vi- koje uključuju i obavezni turistički obilazak vi- dikovcu kod Crkve Svetog Križa se naplaćuje. dikovca na Guduričkom vrhu. Podrumi vinari- Izleti: Lokacija Plato (ima mobilijar i pozorni- ja su na obroncima planina. cu), Crveni krst i Planinarski dom. Trke: Na stazi koja se koristi više od 200 godina, organizuju se trke kasačkih konja i bici- klističke trke.

Centar za posetioce Kao posledica velikog Centar za posetioce se nalazi u blizini srednjo- bogatstva biljnih zajednica, vekovnog utvrđenja Vršačka kula i poveren je na Vršačkim planinama na upravljanje Turističkoj organizaciji opštine su našle svoje stanište Vršac (Trg pobede, Vršac, tel: +381 (0)13 831 mnogobrojne vrste životinja, 055). Radno vreme tokom sezone je od 10 do ptica, vodozemaca, gmizavaca, 20h. Zaposleni govore engleski i nemački je- glodara i sisara. zik. Promotivni materijal i mape dostupni su i u informativnim centrima (Dvorska 7, kao i u zaštićenom prirodnom dobru - Topovski put bb), u novinarnici „Vršačkih vesti“ i u Klubu ekstremnih sportova „Izazov“, na srpskom i engleskom jeziku. Poseban kuriozitet je suve- nir sa petrografskim materijalom - kutijica sa stenama Vršačkih planina.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 27 Specijalni rezervat prirode Deliblatska peščara Fotodokumentacija: JP „Vojvodinašume“

Specijalni rezervat prirode „Deliblatska pe- na adama se nalaze jedina stabilna gnezdilišta KONTAKT ščara“ nalazi se u severoistočnom delu Srbije, lasta bregunica, ibisa i malog kormorana u Sr- u Vojvodini, Banatu. Obuhvata peščaru, lesne biji. Ovde žive najveće kolonije slepog kučeta i JP „Vojvodinašume“ masive i deo reke Dunav. tekunice u Panonskoj niziji. Peščara je poznata Maksima Gorkog 24, Pančevo i po brojnim jelenima i divljim svinjama, retkim Tel: + 381 (0)13 342 899 Da li ste znali? vukovima i velikim ušarama. U delu rezervata je E-mail: [email protected] najveće mrestilište riba srednjeg toka Dunava. www.vojvodinasume.rs Deliblatska peščara je najprostranija evropska Odlike klime su ekstremna temperaturna kole- peščara izraženog dinskog reljefa. Rezervat je banja, sa snažnom košavom. stanište za 1000 biljnih i više hiljada životinjskih vrsta, od kojih su brojne proglašene među- Kako stići? narodnim prirodnim retkostima. Deliblatska peščara je jedino stanište banatskog božura Deliblatska peščara je udaljena od Beograda i stepskog skočimiša u Srbiji. Ovde se nalaze 60 km, a od aerodroma Beograd 70 km. Može najveće populacije stepskog božura, šerpeta se doći vozom Beograd - Vršac do Vladimirov- i kockavice. Peskovi peščare su staništa broj- ca, autobusom i automobilom do Devojačkog nih insekata, među kojima je i endemska vrsta bunara, Čardaka, Dubovca, Šušare i Grabenca. tentirija. Peščara je najveća stanica i zimovali- Postoje redovne autobuske linije, a organizo- šte ptica selica ovog dela Evrope. U priobalju i van prevoz radi se u dogovoru sa upravljačem.

28 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Područje se nalazi na lokalnoj biciklističkoj ruti Pešačenje: Ide se planinarskim stazama Kovin - Bela Crkva. Moguće je doći brodom i „Čardak“. skelom do Rama ili Stare Palanke, a čamcem Posmatranje ptica: Moguće je sa pet metal- između Dubovca i Stare Palanke. nih osmatračnica visine 20 m i sa 50 drvenih od 5 m. Isključivo organizovano, uz pratioca. Smeštaj i hrana Lov: Organizuju se lov sa čeke i pogonom. Smeštaj u lovačkim kućama. U blizini Deliblata, nalazi se Školsko rekre- Rekreativni ribolov je dozvoljen. ativni centar „Čardak“ pogodan za decu Avanture: Planinarenje i džip safari. školskog uzrasta. U njemu se na otvorenom Događaji: Organizuju se takmičenja u mara- nalaze tereni za fudbal, košarku, tenis, dečje tonu, orijentiringu, proslave međunarodnih igralište, kao i višenamenska sala. Kampova- dana vezanih za zaštitu prirode. nje je moguće u okviru rezervata, takođe u centru „Čardak“, a van rezervata u Devojač- Centar za posetioce kom bunaru i Vračevom Gaju. Seoski turizam je moguć u privatnom sme- Edukativni centar „Čardak“ je 4 km udaljen od štaju u selima Skorenovac i Šušara. sela Deliblato, a 60 km od Beograda. U dvori- Lovačke kuće u rezervatu su: Fazanerija, Du- štu Centra su dve nadstrešnice za 100 osoba bovac, Šumarak, Marina, Flamunda i Dolina. i botanička bašta sa muzejskom postavkom Restorani su u Školsko rekreativnom cen- u osnivanju. Centar je okružen stazama na tru „Čardak“, meni je klasičan, a u lovač- kojima su odmorišta i osmatračnice. Ovde Deliblatska peščara je jedino kim kućama je specijalizovan meni, kao i se mogu dobiti informacije i potražiti pomoć, stanište banatskog božura i u brojnim privatnim restoranima i kafeima uzeti promotivni materijal, kupiti autentični su- stepskog skočimiša u Srbiji. u okruženju. veniri. Ulaz se naplaćuje. Zaposleni govore ne- mački, engleski, rumunski i mađarski jezik, kao Kako provesti vreme? i početni italijanski. Promotivni materijal je mo- guće kupiti i u Školsko-rekreativnom centru Stručne i edukativne ture za đake i stu- „Čardak“ i opštinskim turističkim organizaci- dente o ekološkim temama organizuju se jama. Informativni punktovi su u Edukativnom na zahtev posetilaca. Moguće su na engle- centru „Čardak“, i u informativnim centrima skom i italijanskom jeziku. „Šušara“, „Devojački bunar“ i „Stara palanka“.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 29 Predeo izuzetnih odlika Veliko ratno ostrvo

Smeštaj i hrana

Smeštajni kapaciteti i mnoge druge informacije o Beogradu se mogu potražiti u Turistič- koj organizaciji Beograda (www.tob.rs).

Kako provesti vreme?

Pešačenje: Staze su dugačke 7 km. Stručne i edukativne ture: Organizuju se za đake i studente na zahtev, a teme su uglavnom ekološke. Sve ostale ture u pratnji vo-

Fotodokumentacija: JKP „Zelenilo Beograd“ diča se organizuju po dogovoru i na zahtev, Predeo izuzetnih odlika „Veliko ratno ostrvo“ kod upravljača. nalazi se na ušću Save u Dunav, u gradu Beo- Posmatranje ptica sa osmatračnice. gradu, na levoj obali Dunava, a prostire se na Izleti: Na plaži Lido postoje mobilijar, ljuljaške, oko 211 ha. tobogani i klackalice za decu. Odmor i plivanje: Velika plaža Lido. Da li ste znali? Rekreacija: Moguća je na otvorenim terenima za fudbal i odbojku na pesku. Predeo izuzetnih odlika sastoji se od Velikog Kajak tura oko ostrva (Avanturistički klub i Malog ratnog ostrva. To su dve poslednje Wild Serbia, www.wildserbia.com). oaze netaknute prirode, vodom razdvojene Proslave međunarodnih dana vezanih za KONTAKT od urbanog jezgra glavnog grada Srbije. Bujnu zaštitu prirode, edukativni kampovi, izlož- vegetaciju grade vodene i močvarne zajedni- be. Dnevne posete, promotivni materijal i JKP „Zelenilo Beograd“ ce, kao i zajednice poplavnih šuma bele, bade- mape Velikog ratnog ostrva dostupne su u Surčinski put 2, Novi Beograd maste i krte vrbe, crne topole, zelenog jasena službenim prostorijama JKP „Zelenilo Be- Tel: +381 (0)11 228 4636 i bagremca. Razvijena vegetacija i postojanje ograd“ na Velikom ratnom ostrvu, na srp- E-mail: [email protected] vodenih površina omogućava da se na ovim skom i engleskom jeziku. ostrvima naseljava značajan broj ptica, kao što su: patka pupčanica, patka crnka, žuta pli- ska, mali gnjurac, žuta čaplja i mnoge druge. U sklopu zaštićenog područja nalazi se prirodno riblje plodište.

Kako stići?

Do Beograda se može stići automobilom, vozom, avionom ili brodom, a do Velikog ratnog ostrva je moguće doći brodićem ili čamcem.

30 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Spomenik prirode Resavska pećina

Spomenik prirode „Resavska pećina“ nalazi se u Pomoravskom okrugu u opštini Despo- tovac, u krečnjačkom brdu Babina glava, na obali kraškog polja Divljakovac.

Da li ste znali?

Resavska pećina predstavlja jedan od naj- značajnijih i najlepših speleoloških objekata Srbije, zbog bogatstva i raznovrsnosti formi kristalnih ukrasa. Pećina je duga 4,5 km, detaljno je istraženo 2,83 km. Stara je oko 80 miliona godina, dok se starost nakita u pećini procenjuje na 45 miliona godina. Unu- trašnjost obiluje brojnim i raznovrsnim dvo- ranama, kanalima, galerijama, stubovima, stalaktitima, stalagmitima, draperijama i oka- menjenim vodopadima. Nakit se pojavljuje u Fotodokumentacija: JP „Resavska pećina“ tri boje: crvenoj, žutoj i beloj. U okolini se nalazi i spomenik prirode „Lisine“ koga čine izvor Kako provesti vreme? Veliko vrelo, njegov vodotok i jedan od najve- ćih bigrenih vodopada u Srbiji, Veliki buk. Poseta pećini: Za organizovane posete uređene su gornja i donja galerija, u dužini KONTAKT Kako stići? od oko 800 m. Temperatura je konstantna JP „Resavska pećina“ (7°C), dok vlažnost vazduha varira (80- Cerska 3, Despotovac Udaljena je 20 km od Despotovca, 150 km 100%). Tel: +381 (0)35 611 110 od Beograda, a 138 km od Niša. Moguće je Izlet: Poseta lokalitetu „Lisine”, izvoru Veliko E-mail: [email protected] stići autobusom, automobilom i biciklom. vrelo i bigrenom vodopadu. www.resavskapecina.rs Ispred zaštićenog područja se nalazi par- Pešačenje: Postoji pešačka staza dužine king koji se ne naplaćuje. oko 500 m.

Smeštaj i hrana Centar za posetioce

Na lokalitetu SP „Lisine“, u restoranu „Re- Na lokalitetu, dostupan je promotivni ma- savski uranak“, postoje i smeštajni kapacite- terijal na srpskom i engleskom jeziku, kao i ti, kao i u objektu „Đula“. U sklopu restorana suveniri. Sezona u Resavskoj pećini traje od „Vodopad Lisine“ su četiri bungalova. Kla- aprila do novembra. Van tog perioda grupne sični restorani sa hranom i pićem su u blizini posete se zakazuju. Ture se organizuju u vodopada. Na lokalitetu spomenika prirode pratnji stručnog lica koji govori engleski i ne- „Resavska pećina“ nalazi se bife. mački jezik. Ulaz se plaća.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 31 Spomenik prirode Pećina Risovača

Kako stići?

Nalazi se na oko 76 km od Beograda, na ulazu u Aranđelovac iz pravca Topole i na 2 km od centra Aranđelovca. Moguće je doći automobilom i autobusom. Ispred pećine se nalazi prihvatni terminal s parkingom, koji može da primi nekoliko turističkih autobusa.

Smeštaj i hrana

U Aranđelovcu je smeštaj moguć u hotelima i privatnim pansionima, a ima i mnogo restorana, kafea i poslastičarnica. U Bukovičkoj banji Fotodokumentacija: Narodni muzej Aranđelovac“ je specijalna bolnica za rehabilitaciju koja za Spomenik prirode „Pećina Risovača“ je značajno lečenje koristi lekovitu banjsku vodu i glinu. arheološko, paleontološko i speleološko nalazi- šte. Nalazi se na jugoistočnoj periferiji Aranđelov- Kako provesti vreme? ca, na desnoj obali Kubršnice, u brdu Risovača . Obilazak pećine. Moguće je posetiti rekon- Da li ste znali? struisano stanište neandertalca u samoj pe- ćini, organizovano i uz rezervaciju. Predstavlja stanište čoveka iz ledenog doba Speleologija i sportsko penjanje uz stene. KONTAKT i jedno od najpoznatijih nalazišta paleolita u Duži odmor u okruženju. U Aranđelovcu i Narodni muzej Aranđelovac Evropi. Kremene i koštane alatke koje je na- Bukovičkoj banji su brojne mogućnosti za Mišarska 19, Aranđelovac pravio neandertalac, razumno biće i odličan sport. Postoje teniski tereni, tereni za fud- Tel: +381 (0)34 712 415 lovac, su prvi dokaz o naseljenosti Srbije u bal, odbojku klizalište, bazeni, akva park, E-mail: [email protected] starijem kamenom dobu. U pećinskim slo- teretane. Od parka u Aranđelovcu do pla- www.muzej-arandjelovac.org jevima sačuvane su hiljade fosilnih ostataka nine Bukulja obeležena je pešačka staza od životinja ledenog doba.Tu su živeli pećinski 5 km, a od Bukovika do Bukulje postoje i medved, pećinski lav, pećinska hijena, vuk, staze za jahanje. lisica i druge životinje. Dužina svih kanala pećine je 159 metara. Počev od ulaza, nižu Centar za posetioce se Arheološki kanal, Kanal faune ledenog doba, Optimistička dvorana, Kaskadni ka- Radno vreme: svakog dana od 09 do 17h, a nal, Ćilibarska soba i Dvorana risovačkog grupne posete je obavezno najaviti. Ulaznice čoveka. Trakasti mermerni oniks, pećinski u pećinu se naplaćuju. Na prihvatnom punktu nakit, stalaktiti, stubovi, korali, globuliti u ispred pećine, posetiocima je dostupan „Peći- snežno belim, crvenkastim i smeđim tono- na Risovača – vodič” na engleskom, srpskom vima, su deo lepote Risovačke pećine. i ruskom jeziku.

32 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Nacionalni park Đerdap Fotodokumentacija: JP „Nacionalni park Đerdap“

Nacionalni park „Đerdap“ nalazi se u severo- najširi (7 km). U dunavskim dubinama kriju KONTAKT istočnom delu Srbije u Borskom i Braničev- se veliki primerci soma i smuđa, u gustim JP „Nacionalni park Đerdap“ skom okrugu okrugu na granici sa Rumuni- šumama divljač poput jelena, srne, divljeg Kralja Petra I 14, Donji Milanovac jom, na teritoriji opština Golubac, Majdanpek vepra, zeca, a u visinama klisure orlovi i so- Tel: +381 (0)30 590 788 i Kladovo. Đerdap je najveći nacionalni park u kolovi. Nacionalni park je najbrojnije stanište E-mail: [email protected] Srbiji. Njegova površina je 63.608 ha, a pro- risa u Srbiji, veoma retkog u Evropi, a među www.npdjerdap.org stire se duž 100 km desne obale Dunava. mnogim životinjskim vrstama izdvajaju se: vuk, šakal, divlja mačka, vidra, veverica, li- Da li ste znali? sica, kuna belica, kuna zlatica, jazavac, divokoza i druge. Najznačajnije vrste ptica su: Osnovni prirodni fenomen područja je gran- mali vranac, orao kliktaš, sova ušara, crna diozna Đerdapska klisura, najduža i najveća roda i patuljasti orao. Ovde raste oko 1.100 klisura probojnica u Evropi, koju čine četiri biljnih vrsta i podvrsta, a najpoznatije su klisure i tri kotline. Najlepša klisura je Veliki mečja leska, koprivić, orah, jorgovan, srebr- kazan, čije se vertikalne stene uzdižu i do na lipa, maklen, medunac i druge. Arheološ- 300 m nad Dunavom. Upravo u Đerdapskoj ki nalazi i kulturno-istorijski spomenici kao klisuri, Dunav je najdublji (90 m), najuži (140 što su naselje Lepenski Vir, Dijana, Golubač- m), a kod Golupca, na ulazu u NP Đerdap, je ki grad, Trajanova tabla i ostaci Trajanovog

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 33 Kako stići

Udaljenost od Beograda je 182 km, a od Niša oko 185 km. Može se stići autobusom, automobilom ili brodom. Najznačajniji putni pra- vac je M 25-1 Đerdapska magistrala. Postoje tri primarna ulaza, dva se nalaze na Đerdap- skoj magistrali, a jedan na regionalnom putu. Nacionalni park se nalazi na plovnom putu Koridora 7, Rajna - Majna - Dunav - Crno more. Pristanište je u Donjem Milanovcu na 990 km od Crnog mora. Najbliži aerodromi su u Beogradu i Nišu.

Smeštaj i hrana

U okviru Nacionalnog parka moguće je boraviti u hotelima, brojnim privatnim objektima, kao i u omladinskom i auto-kampu. Hotel „Lepenski vir” (3*) se nalazi u Donjem Mila- novcu, hotel „Golubački Grad” (2*) je sme- šten pored dunavskog keja u Golubcu, zatim tu su i hoteli „Aquastar Danube“(4*) i „Đer- dap“ (3*) u Kladovu. Brojni restorani se nalaze kako u Nacional- nom parku „Đerdap“, tako i u okolini nacionalnog parka. Informacije na srpskom i engleskom jeziku se mogu dobiti u Nacional- nom parku Đerdap, hotelima, kao i Turistič- koj organizaciji Golubac (www.golubac.rs), u Turističkoj organizaciji opštine Majdanpek (www.toom.rs) i u Turističkoj organizaciji opštine Kladovo (www.tookladovo.rs).

Kako provesti vreme puta, rimskog limesa, raznovrsni kasteli, ostaci staroslovenske arhitekture, svedoče Pešačenje: Uređeno je i obeleženo devet o prisustvu čoveka na ovim prostorima još pešačkih staza različitih dužina koje prolaze od praistorijskog doba. Na lokalitetu Lepen- kroz atraktivne predele, rezervate prirode ski Vir, ostaci sakralne arhitekture i monu- i obično završavaju na vidikovcima Sokolo- mentalnih skulptura pronađeni u arheološ- vac, Greben, Kovilovo, Ploče, Mali Štrbac i kim iskopavanjima, nastalih između 6500. Veliki Štrbac. Uz čuvare prirode Nacionalnog do 4500. godine p.n.e., promenili su svetske parka, korišćenje pešačkih staza je pravi do- predstave o počecima civilizacije. življaj. Staze su srednje i lakše težine, a uku-

34 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije pne dužine 67,3 km. Sve informacije je mo- guće dobiti u Nacionalnom parku Đerdap. Biciklizam: Evropska biciklistička ruta Eu- roVelo 6, koja povezuje Atlantik i Crno more, prolazi kroz Nacionalni park „Đerdap“ u dužini od 100 km. Posmatranje ptica: Moguće je uz stručnog vodiča Nacionalnog parka Đerdap. Krstarenje Đerdapskom klisurom: Orga- nizovane ture polaze iz hotela „Đerdap“ u Kladovu, brod prolazi kroz prevodnicu hidroelektrane „Đerdap 1“, zatim kroz Veliki i Mali kazan do Tekije. Krstarenje pruža panoram- sko razgledanje znamenitosti predela, među kojima se izdvaju: Trajanova tabla iz 101. godine, Hajdučka Vodenica, lik Decebala ukle- san u steni i manastir Mrakonia (na rumun- skoj obali), naselje Tekija, „Diana“ - rimski i ranovizantijski logor iz II veka, tvrđava „Fe- tislam“ nadomak Kladova.Ture sa vodičima Obilazak hidroelektrane „Đerdap“: Zajed- uz ručak, se organizuju jednom nedeljno ili nički projekat bivše Jugoslavije i Rumunije iz prema potrebama gostiju, za veće grupe lju- 1972. godine na Dunavu. di (www.djerdapturist.co.rs). Poseta brojnim manifestacijama i takmi- Lov: Organizovane ture je potrebno una- čenjima: Majski susreti folklora ili Jorgovan pred zakazati u Nacionalnom parku Đer- fest, Dani Dunava u junu, Etno festival u Kla- dap. Lovcima se nudi organizacija lova, dovu, Sajam Dunava u Golupcu, Zlatna buć- stručna pratnja i hajkači. ka Đerdapa u avgustu u Tekiji, Međunarodna Rekreativni ribolov: Dnevne i nedeljne do- kajakaška regata na relaciji Tekija-Kusjak zvole za rekreativni ribolov se mogu kupiti u ili Državno prvenstvo u jedrenju u avgustu, Nacionalnom parku Đerdap. Dani smuđa u oktobru, i drugim. Poseta Rajkovoj pećini udaljenoj 2,5 km od Osnovni prirodni fenomen Majdanpeka i ispiranje zlata u neposrednoj Centar za posetioce područja je grandiozna blizini pećine. Đerdapska klisura, najduža i Odmor i plivanje: Duž obale Dunava postoje Centar za posetioce nacionalnog parka Đer- najveća klisura probojnica u uređene plaže. dap je smešten u upravnoj zgradi nacionalnog Evropi, koju čine četiri klisure i Sport i rekreacija: Na teritoriji Nacional- parka u Donjem Milanovcu. Radno vreme Cen- tri kotline. nog parka mogu se naći otvoreni i zatvoreni tra je radnim danima od 7 do 15h, a vikendom sportski tereni, bazeni i teretane. - u slučaju najavljene, organizovane grupne Obilazak galerija i etno kuća, Centra za pose- posete. U Centru se mogu dobiti informacije o tioce „Lepenski vir“ gde se nalazi kopija praisto- Nacionalnom parku „Đerdap" i brošure na srp- rijskog lokaliteta i oko 100 eksponata upotrebnih skom i engleskom jeziku. Moguće je koristiti predmeta iz mezolita i neolita nađenih na lokali- usluge stručnih vodiča prilikom posmatranja tetu (www.lepenski-vir.org), Arheološkog muze- ptica ili lova, a moguće je organizovati eduka- ja Đerdapa i drugih kulturno-istorijskih objakata. tivne ture različitog sadržaja.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 35 Spomenik prirode Kanjon Vratne sa dva prerasta

urušavanjem pećina. Otvor Malog prerasta je visok 34 m, Velikog 26 m, a Suvog 20 m. Suvi prerast je najmanje pristupačan, mlađi je od prva dva, najlepši je i najizazovniji za istraživače. Na obalama reke Vratne žive 24 vrste drvenastih (bukva, orah, mečija leska, jorgovan, gorski javor, jasen i druge) i 170 vrsta zeljastih biljaka. Duž Vratne živi 57 vrsta ptica, 10 vrsta slepih miševa, stepski tvorovi, vidra, jazavci, a u lovištima muflon i jelen lopatar. Na širokoj dolini reke je manastir Vratna. Prema narodnom predanju, podigao ga je arhiepiskop Nikodim u XIV veku za kralja Milutina. Manastir je tokom vekova više puta rušen i obnavljan, a danas je aktivan ženski manastir.

Kako stići?

Automobilom ili autobusom u organizovanoj turi. Do sela Vratna i manastira se ide putevi- ma Negotin - Majdanpek ili Negotin - Kladovo Fotodokumentacija: Zavod za zaštitu prirode Srbije, Srđan BELI J kroz sela Slatina i Urovica. KONTAKT Spomenik prirode „Kanjon Vratne sa dva JP „Srbijašume“ prerasta“ nalazi se na istoku Srbije u Nego- Smeštaj i hrana Bulevar Mihajla Pupina 113, Beograd tinskoj krajini, na istočnoj strani planinskog Tel: +381 (0)11 711 2770 venca Velikog grebena. Zaštićeno područje Smeštaj je moguć na teritoriji opštine Negotin. E-mail: [email protected] obuhvata kanjon reke (300x100m) sa obe Više informacija nudi Turistička organizacija www.srbijasume.rs strane korita reke, od ušća Suvog Potoka do opštine Negotin (www.toon.org.rs). Restora- izlaza iz drugog prerasta. Reka Vratna je pri- ni, posebno riblji, su brojni duž obale Dunava. toka Dunava. Kako provesti vreme? Da li ste znali? Pešačenje: Od manastira Vratne stazom kroz Kanjon reke Vratne, njene pećine i prerasti kanjon reke ka Malom i Velikom prerastu. su svojevrsni prirodni fenomeni. Kanjon je Lov: Lovište „Vratna“ (1.312 ha, 158-365 teško pristupačan i zbog toga izazovan. Od m.n.v.) je u blizini Negotina. Lovi se jelen lopa- davnina je poznat po čudu prirode, po tri tar, muflon, srneća divljač i divlja svinja. prerasta, kamena luka iznad reke, Vratnjan- Izlet: Turistička organizacija Negotin orga- skim kapijama. Nastali su u dalekoj prošlosti nizuje jednodnevne izlete do sela Vratna.

36 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Spomenik prirode Lazarev kanjon

Spomenik prirode „Lazarev kanjon“ nalazi se u delu slivnog područja Lazareve reke i planine Malinik, u istočnom delu Kučajskih planina.

Da li ste znali?

Kanjon odlikuju jedinstven splet krečnjačkih dolina impozantnih dimenzija i izrazitih mor- foloških odlika, brojni i značajni speleološki objekti (Lazareva pećina, Vernjikica), interesantne pojave i procesi kraške cirkulacije vode, raznovrstan biljni i životinjski svet, kao i lepota predela. Lazarev kanjon je jedan od naj- neprohodnijih kanjona u Srbiji. Dugačak je 4,5 km i dubok 350 - 500 m, a njegova najmanja širina je 4 m. U okviru sliva Lazareve reke na ovaj kanjon se nadovezuju plići i manji kanjoni Mikuljske i Pojenske reke i kanjon Demizloka. Lazarev kanjon je jedno od retkih staništa krimskog bora u Srbiji. U Kanjonu žive divokoza i mnoge druge autohtone vrste životinja. Fotodokumentacija: Zavod za zaštitu prirode Srbije, Srđan BELI J Kako stići? KONTAKT 800 m je uređeno za turističku posetu. Bo- JP „Srbijašume“ Udaljenost Lazarevog kanjona od Beograda je gata je pećinskim nakitom koji krasi prelepe Bulevar Mihajla Pupina 113, Beograd 230 km, a od Bora 21 km. Može se doći auto- dvorane: Prestonu, Koncertnu, Dvoranu sle- Tel: +381 (0)11 711 2770 mobilom i autobusom. pih miševa i druge. U ranom bronzanom dobu E-mail: [email protected] pećina je bila lovačka stanica, a u gvozdenom www.srbijasume.rs Smeštaj i hrana značajan metalurški centar. Posete su mogu- će od 15. aprila do 15. novembra uz vodiča. U U Brestovačkoj Banji u hotelima, kao i u blizini Lazareve pećine su i Zlotske pećine. objektu za smeštaj lovaca „Dubašnica“. Više Rekreativni ribolov: dozvole se mogu kupiti u informacija pruža Turistička organizacija Bor JP „Srbijašume“. (www.tobor.rs). Lov: Lovište „Zlatne šume - Crni vrh“, na po- vršini od 15.447 ha istočnog dela masiva Južni Kako provesti vreme? Kučaj. Udaljeno je 290 km od Beograda, a 40 km od Bora. Lovi se jelen evropski, srna, divlja Izleti: Poseta Lazarevoj pećini. Nalazi se na svinja i muflon. istočnoj podgorini Kučaja, 21 km od Bora. Avantura: Kanjoning, odnosno spuštanje niz Sastoji se od dva horizonta pećinskih kanala, rečne klisure.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 37 Park prirode Stara planina Fotodokumentacija: JP „Srbijašume“ Fotodokumentacija: JP „Srbijašume“

KONTAKT Park prirode „Stara planina“ nalazi se u istoč- prirodne retkosti Srbije, 50 vrsta sa spiska JP „Srbijašume“ noj Srbiji, na granici sa Bugarskom i obuhvata ugrožene evropske flore), 150 vrsta gnezdari- Bulevar Mihajla Pupina 113, Beograd deo teritorije grada Zaječara i opština Knjaže- ca uglavnom prirodnih retkosti Srbije, 30 vrsta Tel: +381 (0)11 711 2770 vac, Pirot i Dimitrovgrad. Deo je prostranog sisara, 6 vrsta vodozemaca, 12 vrsta gmizava- E-mail: [email protected] planinskog masiva Balkan, a najviši vrh plani- ca, 26 vrsta riba, veliki broj mahovina, lišajeva, www.srbijasume.rs ne je Midžor (2.169 m.n.v.). gljiva i insekata, kao i autohtone rase i sorte domaćih životinja i biljnih kultura. Posebno su Da li ste znali? značajne tresave na kojima se javlja veoma retka i ugrožena biljka mesožderka - rosulja, ali i Stara planina je područje izuzetne geološke druge biljne vrste kao što su krilasti zvončić i raznovrsnosti na kojem je razvijen i očuvan Pančićeva žablja trava. U fauni sisara ističu se specifičan diverzitet flore i faune. Reljef po- tekunica, snežna voluharica, ris i medved. Kul- dručja je morfološki ispresecan, a brojni pla- turne vrednosti Stare planine predstavljene ninski tokovi oplemenjuju pejzažne odlike, kao su srednjevekovnim manastirima, objektima što su dolina potoka Bigar, uklešteni meandri narodnog garditeljstva, tradicionalnim alatima, Temštice, lokaliteti Midžor i Babin zub. Razno- predmetima, zanimanjima i običajima lokalnog vrsnost biljnog i životinjskog sveta čini 1200 stanovništva. Na planini se održava tradiciona- vrsta biljaka (115 endemičnih vrsta, 40 vrsta lan način života, čiji se elementi ogledaju u pro-

38 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije izvodnim delatnostima, ali i kulturnom nasleđu Izleti: Selo Stanjinac pored puta Knjaževac – karakterističnom za istočnu Srbiju. Pirot. Skijanje: Pet staza ukupne dužine 12 km od Kako stići? kojih je najduža 1.275 m. Plivanje: Na plažama Zavojskog jezera ili ba- Stara planina je od Beograda udaljena 330 zenima. km, a od Niša 70 km. Moguće je doći automo- Avanture: Planinski biciklizam u organizova- bilom ili autobusom. Postoje i redovne auto- nim turama. Održavaju se i takmičenja u pla- buske linije. ninskom biciklizmu, a biće održan i Eurobal- kan bike cup. U toku leta ovde su se održavala Smeštaj i hrana i mnoga takmičenja paraglajdera, postoje i ustanovljena startna mesta. Planinarski dom „Babin zub“, hotel „Stara Rekreativni ribolov: Uz napomenu da postoji planina“ (4*), hotel „Babin zub“ (2*), privat- trajna zabrana lova potočne pastrmke u re- ni smeštaj u seoskim domaćinstvima i vila- kama i potocima na području parka prirode Stara planina je područje ma. Više informacija može se pronaći u JP Stara planina. U III zoni zaštite, odnosno u izuzetne geološke za razvoj planinskog turizma „Stara planina“ donjem toku Toplodolske reke, Visočice i Za- raznovrsnosti na kojem je (www.jpstaraplanina.rs) i turističkim organi- vojskog jezera primenjuje se princip „ulovi pa razvijen i očuvan specifičan zacijama opština. pusti“. Dozvole je moguće kupiti kod upravlja- diverzitet flore i faune. ča JP „Srbijašume“. Kako provesti vreme? Lov: Moguć je na ukupno osam lovišta, od kojih su tri u okviru JP „Srbijašume“ Suvodol, Pešačenje: Stazama Planinarski dom - Mi- Stara planina i Stara planina II. Može se loviti džor, Babin zub, šest staza Ćuštica, Ravno fazan, zec, jelenska divljač i divlja svinja. Bučje - prevoj Sveti Nikola. Planinarsko druš- Obilazak manastira Svete Bogorodice iz XIV tvo „Babin zub" iz Knjaževca organizuje pe- veka, Svete Trojice, Suvodol, Temske i drugih šačke akcije (www.jpstaraplanina.rs). kulturno-istorijskih objekata.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 39 Nacionalni park Kopaonik

zajednica jele i smrče), Mrkonja (zajednica bukve i jele), Jankova bara (najveća tresava na Kopaoniku) i drugi. Kopaonik je poznat po visokom stepenu biodiverziteta. Mnoge biljne vrste su zaštićene (50 ih je na Crvenoj listi flore Srbije, a 4 na međunarodnoj). Na Kopaoniku rastu 91 vrsta endemskih i 82 vrste subendemskih biljaka, a tri rastu samo na Kopaoniku: kopaonička čuvarkuća, Pančiće- va potočarka i kopaonička ljubičica. Jedino na Kopaoniku živi endemična i reliktna vrsta dnevnog leptira Colias balcanica. Zabeležen je veći broj vodozemaca i gmizavaca. Fau- na ptica obuhvata 173 vrste od kojih je 90% gnezdarica. Posebno se ističe balkanska uša- ta ševa. Ovde živi 40 vrsta sisara, među kojima i vidra. Kvalitet voda omogućava prisustvo potočne pastrmke u gotovo svim vodotocima Fotodokumentacija: JP „Nacionalni park Kopaonik“ Fotodokumentacija: JP „Nacionalni park Kopaonik“ Kopaonika. Na zaštićenom prostoru je i 26 Nacionalni park „Kopaonik“ nalazi se u cen- prirodnih spomenika, među kojima su vodo- KONTAKT tralnom delu Srbije na teritoriji opština Raška, toci slivova Samokovske reke, Gobeljske reke, JP „Nacionalni park Kopaonik” Brus i Leposavić, na najvišim delovima plani- Barske reke, Brzeka reke i Duboka reke stro- 36354, Kopaonik ne Kopaonik. Najveća površina nacionalnog go zaštićeni. Takođe, zaštićeno je i 12 kultur- Miluna Ivanovića 10, Raška parka obuhvata centralni i najšumovitiji deo nih objekata, kao što su ostaci srednjovekov- Tel: +381 (0)36 5471 098 kopaoničkog masiva. Karakterišu ga nesva- nog puta - Kukavica (oko 4 km), ostaci crkve E-mail: kidašnja lepota i raznovrsnost predela - pla- ranohrišćanske bazilike na mestu Crvine iz V [email protected] ninskih vrhova, pašnjaka, guste četinarske i i VI veka, crkva Sv. Petra i Pavla u Krivoj reci, www.npkopaonik.com mešovite šume, zaravni sa izvorima, klisura, hamam u Jošaničkoj Banji iz turskog perioda, potoka i tresetišta. Pančićev mauzolej, Mijatovića jaz, crkva Sv. Metodija Olimpskog na Metođu i drugi objekti. Da li ste znali?

Nacionalni park počinje na visini od oko 600 m, a završava se planinskim grebenima me- đusobno povezanim visokim prevojima. Nad njima dominira najviši - Pančićev vrh (2017 m. n.v.). Pod posebnom zaštitom nacionalnog parka je 1375,2 ha, izdvojenih u 13 rezervata prirode kao što su Kozje stene (reliktna zajednica smrče, jele i vresa), Vučak (jedinstvena

40 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Kako stići?

Udaljenost Kopaonika od Beograda, preko Jošaničke Banje – 259 km, preko Kragujevca Fotodokumentacija: MK Mountain Resort – 290 km, a preko Kruševca – 279 km. Uda- ljenost Kruševac – Kopaonik 86 km, Kraljevo „Anđela”, „Grand”, „Putnik” i drugim. Za decu – Kopaonik 98 km, Kragujevac – Kopaonik su posebno interesantna odmarališta „Kragu- 148 km, Niš – Kopaonik 171 km. Pristup je jevačko omaralište” i „Rtanj”. Više informacija omogućen automobilima, biciklima i auto- na stranicama turističkih organizacija Raške busima. Postoje redovne autobuske linije i (www.raska-turizam.rs) i Brusa (www.turiza- organizovani prevozi do zaštićenog područja mopstinebrus.co.rs). koje možete pronaći u različitim turističkim agencijama. Postoje i taksi službe u samom Kako provesti vreme? turističkom centru. Najbliži aerodrom je u Nišu, udaljen 120 km. Područje se nalazi na Pešačenje: Postoji više pešačkih staza uku- lokalnoj i na regionalnoj biciklističkoj ruti. pne dužine oko 40 km. Pešačke ture se organizuju na zahtev i redovno, zavisno od broja Smeštaj i hrana posetilaca, u pratnji vodiča koji govori engleski jezik. Potrebna je rezervacija unapred. Opis Gotovo svi smeštajni objekti su u turističkom ruta i mape dostupne su na internet prezenta- ciji Nacionalnog parka „Kopaonik". centru Kopaonik. To su hoteli „JAT Apar- Na Kopaoniku rastu 91 Planinarenje: Planinarsko-smučarsko druš- tmani“, „Grand“, „Anđela“, „Srebrna lisica“, vrsta endemskih i 82 vrste tvo „Kopaonik“ (www.psd-kopaonik.org.rs). „Konaci“, „Olga Dedijer“, „Putnik“, „Klub A“, subendemskih biljaka, „Jugobanka“, Planinarski dom „Rtanj“ i broj- Biciklizam: Dve su biciklističke staze ukupne ni restorani. U Vikend naselju Kopaonik su dužine oko 5,5 km na rutama Suvo rudište i hoteli i restorani „Zoned“, „Kraljevi čardaci“, Pančićev vrh. Moguće je iznajmljivanje opre- „Vila runolist“, zatim hoteli i restorani u nase- me u centru Kopaonika (JP Skijališta Srbije, lju Brzeće i u Jošaničkoj Banji koja je prirodno www.skijalistasrbije.rs). lečilište (termalni izvori, temperatura vode je Jahanje: Škola jahanja je od juna do oktobra oko 78°C) sa uređenim i aktivnim kupatilima. (MK Mountain Resort, www.mkresort.com). Objekti za kongresne aktivnosti su u hotelima Posmatranje divljači: Postoje osmatračnice

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 41 na mestima Raskrsnica, Čelo i Gvozdac. Izleti: Izletište Kadijevac je na oko 12 km od Jošaničke Banje na putu ka Kopaoniku, Đorov Most je kod ulazne kapije Jošanička Banja, Malo Metođe je kod ulazne kapije Br- zeće i druga. Avanture: Sportsko penjanje uz stene (www. psd-kopaonik.org.rs), paraglajding (Paralgaj- ding klub „Golija”, www.para-golija.org.rs), spuštanje kroz korito reke, ture džipovima i kvadovima, paintball (www.mkresort.com). Skijanje i klizanje: Staze (55 km) uređene za alpsko skijanje i staze za nordijsko skijanje (12 km), klizalište na lokaciji Malo Jezero u Turističkom centru (www.skijalistasrbije.rs). Rekreacija: U brojnim otvorenim i zatvorenim objektima za sportsko-rekreativne aktivnosti u hotelu „Grand”, a za pojedine aktivnosti i u prirodi u letnjem periodu. Plivanje u bazenima u hotelu „Grand” i „Klub A“, spa centru „Kraljevi čardaci”, i u bazenu u Jošaničkoj Banji u letnjem periodu. beskim stolicama (21. jul) i Svetog Meto- Manifestacije: Takmičenja znanja za decu dija na lokalitetu Metođe (3. jul), obuke za iz oblasti ekologije „Ekokviz”(u maju i junu), pravilno ubiranje plodova borovnice, gljiva Dani vrganja (kraj avgusta), Dani borovnice i lekovitog bilja. (krajem jula i početkom avgusta), sabori i Obilazak kulturno-istorijskih i verskih obje- svetkovine na dan Svetog Prokopija na Ne- kata: crkve na Metođu i na Nebeskim Stolica- ma (dostupne samo u letnjem periodu), crkva Svetog Petra i Pavla u Krivoj Reci.

Centar za posetioce

Centar za posetioce „Vila Raška” nalazi se u Turističkom centru Kopaonik (kod hotela „Grand”) gde je moguće dobiti potrebne informacije o Nacionalnom parku „Kopaonik" (tel: +381 (0)36 5471 230). Postoji turistički pukt u Jošaničkoj banji, a u toku je izrada dodatnih punktova. Suveniri i lokalni proizvodi se mogu kupiti na lokalnoj pijaci i na recepcijama sme- štajnih objekata. Promotivni materijal i mape su dostupni za posetioce na recepcijama svih smeštajnih objekata na Kopaoniku, na srpskom, engleskom i ruskom jeziku.

42 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Park prirode Sićevačka klisura

Park prirode „Sićevačka klisura“ se nalazi u istočnoj Srbiji, na teritorija grada Niša i opšti- ne Bela Palanka. Pruža se od sela Dolac na izlasku reke Nišave iz Belopalanačke kotline, do sela Prosek, na ulasku u Nišku kotlinu.

Da li ste znali?

Klisura je nastala usecanjem reke Nišave u krečnjački reljef. Dugačka je oko 17 km. Čine je tri morfološke celine: Gradištanski kanjon, Prosečka klisura i Ostrovička udolina. Ovde uspevaju dva tercijerna relikta i balkanska endemita: srpska i Natalijina ramonda. Biljne vrste koje se sreću u klisuri su žalfija - najve- će i najsevernije nalazište, košutica ili žutilica Fotodokumentacija; Zavod za zaštitu prirode Srbije, Danko J OVIĆ - submediteranska vrsta retka u Srbiji, divlji jorgovan, sedefče, mečja leska, divlja višnja, Smeštaj i hrana rudinski pelin, rtanjski čaj, ostrija, drača, ruj, maklen i druge biljke. U Sićevačkoj klisuri se Moguće je u prenoćištu „Sićevo“ i hotelima nalaze srednjovekovni pravoslavni manastiri Niša. Informacije su dostupne u Turističkoj Svete Petke i Svete Bogorodice i ostaci čuve- organizaciji Niš (www.visitnis.com). nog rimskog puta „Via militaris“. KONTAKT Kako provesti vreme? JP„Srbijašume“ Kako stići? Bulevar Mihajla Pupina 113, Beograd Avanture: Kajaking na brzim vodama kod Tel: +381 (0)11 711 2770 Sićevačka klisura udaljena je 14 km istočno od Ostrovice. Staza je sa velikim padovima toka, E-mail: [email protected] Niša (aerodrom, autobuska, zeleznička sta- čestim promenama pravca i slapovima Niša- www.srbijasume.rs nica) i 235 km od Beograda. Moguće je stići ve. Idealna je za takmičenja. autobusom ili automobilom. Paraglajding: Nakon Svetskog prvenstva u paraglajdingu 2005. godine, staza je progla- šena za najbolju na Balkanu. Sportsko penjanje po stenama (Penjački vo- dič: www.vodic.spirit.rs). Poseta manifestacijama: Dani žalfije, održa- va se svake godine krajem maja već više od 15 godina. Takođe se tradicionalno održavaju Li- kovna, kao i književna kolonija u Sićevu. Obilazak manastira Svete Petke i Svete Bo- gorodice.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 43 Specijalni rezervat prirode Jelašnička klisura

posebno se izdvajaju veličinom, lepotom i bi- zarnošću svoga položaja prozorci „Kupina“ i „Sveti Ilija“. Područje Jelašničke klisure, kao stanište reliktnih i endemičnih vrsta, ima izuzetan značaj u proučavanju istorije živog sveta Balkanskog poluostrva. Osim srpske i Na- talijine ramonde, u rezervatu su zaštićeni i 39 mezijskih, 20 balkanskih i šest ilirskih endema i subendema.

Kako stići?

Put do Jelašničke klisure vodi direktno iz Niša (15 km) preko Niške banje za selo Jelašnica ili putem Niš - Pirot-Dimitrovgrad (E 80) koji ide direktno u selo Jelašnica. Od poslednjih kuća počinje klisura i završava se u sledećem selu Čukljeniku. Iz Niša postoji i redovna autobuska linija za Jelašnicu i Gornju Studenu.

Smeštaj i hrana Fotodokumentacija; Zavod za zaštitu prirode Srbije, Danko J OVIĆ Specijalni rezervat prirode „Jelašnička kli- U Donjoj Studeni se nalazi Planinarski dom KONTAKT sura“ nalazi se u istočnoj Srbiji, u podnožju „Čelin kamen“. Na Bojaninim vodama je Pla- JP „Srbijašume“ Suve planine, jugoistočno od Niša, u atari- ninarski dom „Studenac“. Kampovanje je Bulevar Mihajla Pupina 113, Beograd ma sela Jelašnica i Čukljenik. Područje je moguće u samoj klisuri pored reke Studene. Tel: +381 (0)11 711 2770 pod zaštitom radi očuvanja staništa brojnih E-mail: [email protected] reliktnih i endemičnih vrsta, a posebno bilj- Kako provesti vreme? www.srbijasume.rs nih vrsta, srpske i Natalijine ramonde (Ra- monda serbica, Ramonda nathaliae), koje Sportsko penjanje po stenama: Jelašnička su i simbol klisure. klisura je prvo penjalište u Srbiji namenjeno samo sportskom penjanju. Svih 200 smero- Da li ste znali? va i 150 boldera su opremljeni i dobro obe- leženi, ali je bez vodiča orjentacija otežana Jelašnička reka usekla je usku, Jelašničku (www.serbianclimbing.com). klisuru, sa strmim stranama. Klisura je duga Obilazak istorijskih i verskih objekata: Na 2 km, a njen najširi deo ima samo 30 m. Na prostoru klisure nalazi se više od 30 crkvica i nekim mestima njeni vertikalni odseci primiču manastira, kao i hidroelektrana, jedna od pr- se na samo 7 do 8 m, što je posebna prirod- vih u tadašnjoj Srbiji, koju su izgradili Austri- na retkost u Srbiji. Među erozivnim oblicima, janci početkom XX veka.

44 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Spomenik prirode Đavolja Varoš

Spomenik prirode „Đavolja Varoš“ nalazi se na jugu Srbije u Niškom regionu. „Đavolju Varoš“ čine dva, u svetu retka, prirodna feno- mena: specifični oblici reljefa u obliku zemljanih figura i dva izvora jako kisele vode. Čudno izvajane, a još čudnije poređane zemljane figure, voda čudnoga ukusa i mirisa, tajan- stvenost koju stvaraju zvučni efekti dok duva vetar, uticali su da lokalno stanovništvo ovaj lokalitet nazove „Đavolja Varoš“.

Da li ste znali?

Zemljane figure su rezultat viševekovnog Fotodokumentacija: „Planinka“ a.d. erozionog procesa. Ima ih 202, različitog su oblika, visine od 2 m do 15 m, a širine od 0,5 Smeštaj i hrana m do 3 m, sa kamenim kapama na vrhu. Na- rod ih zove - kule. Smeštene su u dve jaruge U Prolom Banji se nalazi hotel „Radan“ (3*) podeljene uskom vododelnicom. Nazva- koji raspolaže i zatvorenim i otvorenim ba- ne su „Đavolja Jaruga“ i „Paklena Jaruga“, zenom sa termalnom vodom. Pogodan je za što rečito govori o njihovom izgledu. Izvor dečji i školski turizam. Udaljen je 27 km od „Đavolja voda“ je hladan i ekstremno kiseo. lokaliteta. U Lukovskoj Banji su hoteli „Kopa- Nalazi se u neposrednoj blizini zemljanih pi- onik“ i „Jelak“, udaljeni 61 km od lokaliteta. KONTAKT ramida. Oko 400 m dalje, na ravnom terenu Na lokalitetu postoji restoran na otvorenom. „Planinka“ a.d. aluvijalne terase, nalazi se „Crveno vrelo“, Turistički punkt se nalazi na ulazu u zaštiće- Kosovska 44, Kuršumlija manje kiseo izvor. Atraktivnost čuda priro- no područje. U njemu je suvenirnica u kojoj se Tel: +381 (0)27 381 344 de, dopunjuju okolna priroda, ostaci naselja može naći turistički materijal na srpskom, en- E-mail: [email protected] i stare crkve Sv. Petke, groblje i nekoliko za- gleskom, ruskom, bugarskom, slovenačkom i www.djavoljavaros.com nimljivih rudarskih jama. makedonskom jeziku.

Kako stići? Kako provesti vreme?

Spomenik prirode „Đavolja Varoš“ je udaljen Pešačenje: Ruta ima 800 m i dve staze. Prva 27 km jugoistočno od Kuršumlije, a 89 km počinje od suvenirnice i vodi ka zemljanim jugozapadno od Niša. Od Beograda je uda- kulama preko dva vidikovca, nižeg i višeg, ljen 288 km. Pristup zaštićenom području je odakle se kule najbolje vide. U povratku se, moguć automobilom, biciklom i autobusom. drugom stazom, dolazi do crkve Sv. Petke. „Đavolja Varoš“ je otvorena za posetioce od Pešačka ruta je obeležena i nije naporna, marta do novembra. Ulaz u zaštićeno pod- izuzev uspona do vidikovaca i strmijih, malo ručje se plaća. klizavih delova na povratku.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 45 Predeo izuzetnih odlika Vlasina

Predeo izuzetnih odlika „Vlasina“ nalazi se u vrsta. Izdvajaju se alpski mrmoljak, prdavac, jugoistočnoj Srbiji, na teritoriji opština Sur- tekunica, vodena voluharica i vidra. dulica i Crna trava, na većem delu Vlasinske visoravni. Vlasina je izuzetan primer specifič- Kako stići? nog vlažnog staništa, vlažnih livada i tresava KONTAKT jedinstvenih na Balkanskom poluostrvu. Vlasina je udaljena od Beograda 320 km, JP ,,Direkcija za građevinsko Niš i aerodrom Niš su udaljeni 100 km, Sofi- zemljište i puteve opštine Da li ste znali? ja i aerodrom Sofija takođe, Skoplje i aero- Surdulica“ drom Skoplje udaljeni su 140 km. Do Vlasine 5. septembar 27, Surdulica Vlasina je visoravan na oko 1.265 m.n.v. je moguće doći automobilom, autobusom ili Tel: +381 (0)17 815 359 Okružena je planinama Gramada, Vardenik i biciklom. Postoje redovne autobuske linije, a E-mail: [email protected] Čemernik. Centralni deo Vlasinske visoravni Turistička organizacija opštine Surdulica ima www.piovlasina.com zauzima Vlasinsko jezero, najveće i najviše i organizovan prevoz do zaštićenog područja. veštačko jezero u Srbiji, na 1.230 m.n.v., po- Područje se nalazi na regionalnoj biciklističkoj vršine 16 km2. Nastalo je izgradnjom brane ruti. Parkirališta su pored hotela, restorana, na nekadašnjoj tresavi, Vlasinskom blatu. vila i vikendica. Jezero je posebno i po svojim jedinstvenim plovećim ostrvima. Reka Vlasina izvire is- Smeštaj i hrana pod brane. Floru tresetišta Vlasine odlikuju karakteristične tresavske biljke kao što su Nedaleko jedan od drugog, blizu obale, postav- močvarna petoprsnica, maljava breza, biljka ljeni su hoteli i moteli „Vlasina“ (2*), „Jezero“ i mesožderka - rosulja, muljna oštrica, gorka „Narcis“, odmarališta Vlasinskih hidroelektra- detelina i druge. Fauna i pored pretrpljenih iz- na, vikendice od kojih je veliki broj kategorisan i mena viševekovnim antropogenim uticajima, na raspolaganju turistima. Na obali je smešten sadrži značajne elemente retkih i ugroženih i kamp koji pripada hotelu „Vlasina“. U svim na-

46 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Fotodokumentacija: vedenim mestima postoje objekti za dečiji turi- Rekreacija: Travnato fudbalsko igralište sa JP „Direkcija za građevinsko zemljište i puteve oštine zam, a ispod hotela ,,Vlasina“ nalaze se različi- pomoćnim terenom i atletskom stazom je u Surdulica“ te penjalice, klackalice, tobogan i ležaljke. Više sklopu kampa hotela ,,Vlasina“. Teretane su informacija se može dobiti u Turističkoj organi- u restoranu ,,Narcis“ i hotelu ,,Vlasina“. zaciji opštine Surdulica (www.tosurdulica.org). Avanture: Kajaking, džip-safari, ronjenje. Odmor i plivanje: Na Vlasinskom jezeru ne Kako provesti vreme? postoji zvanično uređena plaža, već se pored jezera nalaze nadstrešnice sa klupama i Pešačenje: Obeležene pešačke staze (144 stolom, kao i platforma za sunčanje. km) koje vode ka okolnim brdima i planinskim Zimski sportovi: Skijanje: Na Vlasini Okru- vrhovima. glica ima mala žičara u privatnom vlasništvu Biciklizam: Pored jezera se može uživati u sa dužinom staze od 500 m. Postoji i moguć- vožnji bicikla, a ljubitelji planinskog biciklizma nost za klizanje na zaleđenom jezeru. mogu iskoristiti više od 100 km obeleženih bi- Poseta manastiru Vavedenja Presvete Bo- ciklističkih staza. gorodice u Palji iz XIII veka, crkvi Sv. Ilija u selu Posmatranje ptica: Sa osmatračnica na Ridu, kuli i crkvi Sv. Trojice u Klisuri. Bukovoj glavi, ispod crkve Sv. Ilije i iznad Ti- Poseta manifestacijama: Vlasinska regata Floru tresetišta Vlasine tove česme. (polovina septembra), Vlasinski kotlić i Vla- odlikuju karakteristične Rekreativni ribolov: Dozvole se mogu naba- sinska udica (polovina jula), Vlasinska so- tresavske biljke kao što su viti kod upravljača. movijada (avgust ili septembar), Zlatne ruke močvarna petoprsnica, Lov: Postoje objekti za boravak lovaca i or- (jul), Vlasinsko leto (jul). maljava breza, biljka ganizovani lov u ograđenom lovištu „Valmi- mesožderka - rosulja, muljna šte" u podnožju planine Čemernik, 12 km od Centar za posetioce oštrica, gorka detelina i druge. Vlasinskog jezera. Lovna divljač je evropski jelen i divlja svinja (informacije na tel. +381 Punkt Turističke organizacije opštine Sur- (0)16 243 034). dulica nalazi se kod pijace. Postoje brošu- Stručne i edukativne ture za đake i studente re, mape i karte, dostupne posetiocima kod se organizuju na zahtev posetilaca, u pratnji čuvara zaštićenog područja na terenu, kao vodiča. Potrebna rezervacija unapred. i u kancelariji upravljača. Karta sa tekstom Izleti: Lokacije su opremljene nadstrešnica- o predelu izuzetnih odlika Vlasina je na en- ma, klupama i stolom, kao i ložištima za vatru. gleskom jeziku.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 47 Predeo izuzetnih odlika Dolina Pčinje

zbog očuvanih prirodnih resursa, nezagađe- nog tla i vode, bogatstva šumskih zajednica, biljnog i životijskog sveta i manjih naselja ru- ralnog tipa. Reka Pčinja je pritoka Vardara i ubraja se u najčistije reke Srbije. Kroz zaštiće- ni predeo teče u pravcu severoistok-jugoza- pad i blago meandrira. U jednoj njenoj okuci, na levoj obali, na obroncima Kozjaka, nalazi se manastirski kompleks Sv. Oca Prohora Pčinj- skog, duhovno i kulturno sedište od izuzetnog značaja za Srbiju. Prema predanju, podigao ga je u XI veku vizantijski car Roman Diogen u znak zahvalnosti Sv. Prohoru Pčinjskom koji mu je prorekao da će postati car. Fotodokumentacija: Pravoslavna eparhija vranjska Kako stići? Predeo izuzetnih odlika „Dolina Pčinje” nalazi se na jugu Srbije na granici sa BJR Makedo- Dolina Pčinje nalazi se 39 km od Vranja, u bli- nijom, na teritoriji opštine Bujanovac u Pčinj- zini je graničnog prelaza Sveti Prohor Pčinjski, skom okrugu. Zaštićeni prostor, površine koji je od Centra za posetioce udaljen 4,5 km. 2.606 ha, omeđen je na severozapadu padi- U Dolinu Pčinje može se stići autobusom, au- KONTAKT nama Starca, a na jugoistoku, duž državne tomobilom ili biciklom. Postoje redovne auto- Pravoslavna eparhija vranjska granice, padinama Kozjaka. Dolinom Kozjaka buske linije iz Vranja do zaštićenog područja. Ivana Milutinovića 26, Vranje protiče reka Pčinja. Područje je na lokalnoj biciklističkoj ruti. Putna Tel: +381 (0)17 422 695 mreža u zaštićenom području je u solidnom E-mail: [email protected] Da li ste znali? stanju, put se redovno čisti i održava. Postoji www.dolinapcinje.com veliki parking u neposrednoj blizini manastira. Predeo izuzetnih odlika „Dolina Pčinje“ je na- cionalna prirodna baština od velikog značaja Smeštaj i hrana

U Vranjskom konaku, koji se nalazi u manastirskom kompleksu, ima 80 soba za oko 200 gostiju. U njemu su velika trpezarija za ručavanje, sala za kongresne aktivnosti sa kabinama za prevodioce i pratećom tehnikom. Osim u Vranj- skom konaku, moguće je boraviti i u obeleže- nom kampu i u privatnom smeštaju. U okviru manastira Sv. Prohor Pčinjski, postoji restoran i gostoprimnica. Na jelovniku su originalna jela, u duhu mesta na kome se restoran nalazi.

48 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Kako provesti vreme? eko-kamp za decu srednjoškolskog uzrasta. Rekreativni ribolov: Dozvole za ribolov se Pešačenje: Redovno se organizuju pešake mogu kupiti u kancelariji čuvarsko-nadzorne ture do isposnice Sv. Prohora Pčinjskog (2,8 službe u okviru manastira. km) uz pratnju čuvara prirode uz pratnju ču- Avanture: Sportsko penjaje uz stene. vara prirode, a po potrebi se može obezbediti Manifestacije: Organizuju se manifestacije i prevodilac. Turu nije potrebno unapred re- narodnih običaja i spremanja domaće hrane. zervisati. Prolazi se kroz stare hrastove šume, Najčuvenija je dvodnevni Ivanjdanski, odno- teren je brdovit, pa je potrebna fizička pripre- sno Sedmojulski vašar. mljenost da bi se prepešačio. U jednoj turi moguće je voditi najviše dvadesetak osoba. Centar za posetioce Za one koji ne mogu da pešače, organizovan je prevoz džipom tri puta u toku dana. Ruta Nalazi se u okviru konaka manastira Sv. Pro- se može preći u oba smera za oko dva do tri hor Pčinjski. U manastirskoj suvenirnici i u Pri- sata. Put je neasfaltiran i pretežno se prolazi rodnjačkoj izložbenoj postavci prodaju se više kroz šumu. od 15 vrsta razglednica, brošure, flajeri i pu- Planinarenje: Postoje dve planinarske staze - blikacije na srpskom i engleskom jeziku, kao U Vranjskom konaku, koji se ,,Četiri hrasta” ( 2,2 km) i ,,Isposnica” ( 2,8 km). i razni drugi suveniri. Moguće je kupiti i lokal- nalazi u manastirskom kom- Biciklizam: Biciklistička staza se proteže od ne proizvode kao što su pčinjski med, raženo pleksu, ima 80 soba za oko manastira do Gornjeg Starca. Dugačka je 4,5 brašno, brašno od heljde, manastirsko vino, 200 gostiju km. Moguće je iznajmljivanje bicikala. rakija i drugi proizvodi. Prirodnjačka izložbena Posmatranje ptica: Postoje tri osmatračnice postavka je pogodna za dečji i školski turizam. u opštini Gornji Starac, pristup se ne naplaćuje. Ulazak u zaštićeno područje se ne naplaćuje. Izleti: Na izletištima ,,Gornja reka”, infrastruk- Informacije se mogu dobiti od namesnika ma- tura je skromna. nastira, oca Nikolaja: Plivanje: Postoje prelepe plaže pored reke Klenike, opština Bujanovac; Tel: +381 (0)17 58 066 Pčinje, a moguće je iznajmiti i pedalinu. E-mail: [email protected] Kampovanje: U toku leta se redovno održava www.svprohor.org

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 49 Specijalni Rezervat Prirode Klisura reke Trešnjice

Kako stići?

Klisura reke Trešnjice nalazi se na 180 km od Beograda, na granici sa Republikom Srp- skom. Do klisure se dolazi automobilom ili autobusom, putem do sela Gornja Trešnjica. Od sela do klisure se ide pešice preko Pašine Ravni i sela Matići, ili od sela Grbići.

Smeštaj i hrana

Domaćinstva u selu Gornja Trešnjica pružaju smeštaj (apartmani, restoran, terasa za odmor, pristanište za čamce). Ostali kapaciteti su izvan rezervata. Planinarska kuća na Bobiji. FOTO: Stevan grubač Turistička organizacija Ljubovije pruža po- Specijalni rezervat prirode „Klisura reke trebne informacije (www.turistickaorganiza- Trešnjice“ nalazi se u zapadnom delu Srbi- cijaljubovija.rs). je, opštini Ljubovija. Bistra planinska reka Trešnjica izvire ispod planine Povlen i po- Kako provesti vreme? sle 23 km dugog toka se uliva u reku Drinu. Osnovne vrednosti zbog kojih je ovo pod- Pešačenje: Postoje obeležene staze za šetnju. ručje zaštićeno su očuvanje staništa i po- Planinarenje: Planinarske staze (6 km) idu KONTAKT pulacije retke i zaštićene vrste beloglavog kroz živopisne delove klisure i obeležene su. Centar za prirodne resurse supa, reke Trešnjice i vrednog etno nasleđa. Počinju na Debelom brdu ili Gornjim Košljama NATURA i spuštaju se do reke i do sela Gornja Trešnjica. Gavrila Principa 57/9, Beograd Da li ste znali? Zbog mogućnosti naglog porasta nivoa reke, Tel: +381 (0)64 3055 903 neophodno je ići samo obeleženim stazama. E-mail: [email protected] Neposredno pre ušća u Drinu, Trešnjica je Lov: Razvijen i u nadležnosti je Lovačkog izdubila nekoliko kilometara dugu krečnjač- društva Ljubovija. ku klisuru, duboku oko 500 m, sa uspravnim Avantura: Kanjoning, spuštanje niz reku u or- liticama. U celoj klisuri su brojni otvori, pot- ganizovanim turama (Avanturistički klub Wild kapine i različito oblikovane stene. Najveći Serbia, www.wildserbia.com). deo rezervata obrastaju šume i šikare crnog graba, cera, crnog bora, kleke i drugog dr- veća. Klisura je prepoznatljiva po koloniji beloglavog supa, najveće ptice u Srbiji, a ovde se gnezde i suri orao, vetruška, jastreb ko- košar, kobac ptičar i mišar. Reka Trešnjica je retko mrestilište drinske mladice. FOTO: Bratislav grubač

50 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Nacionalni park Tara Fotodokumentacija: JP „Nacionalni park Tara“ Fotodokumentacija: JP „Nacionalni park Tara“

KONTAKT Nacionalni park „Tara” pokriva najveći Da li ste znali? JP „Nacionalni park Tara“ deo planine Tare, koja se nalazi na zapadu Milenka Topalovića 3, Bajina Bašta Srbije, u Zlatiborskom okrugu. Zbog oču- Specifičan reljef i povoljna mikroklima na Tel: +381 (0)31 863 644 vanosti i raznovrsnosti šumskih ekosiste- Tari uslovili su opstanak relikta i endemita E-mail: [email protected] ma, od kojih su mnogi reliktnog karaktera, balkanskog poluostrva - Pančićeve omorike. www.nptara.rs velikog biodiverziteta i prirodnih staništa Od 53 vrste sisara koliko ih je zabeleženo na Pančićeve omorike, planina proglašena je Tari, najatraktivniji su mrki medved, najbroj- 1981. godine za nacionalni park. Nacional- nija populacija u Srbiji, i divokoze koje na Tari ni park prostire se na površini od 19.175 žive i na 290 m.n.v., dok se u Evropi sreću na ha, pripada teritoriji opštine Bajina Bašta i tek 800 m.n.v. Pančićev skakavac nastanjuje ima prosečnu nadmorsku visinu od 1.000 reliktne šume crnog bora, a najbliže srodne do 1.200 m. vrste mogu se sresti u Palestini i Kurdistanu. Pored kanjonske doline Drine sa moćnim Kanjon Drine treći je najdublji kanjon na svetu, krečnjačkim odsecima visokim i preko 1.000 čije litice dostižu visinu od 1.000 m. Tara obi- m, svojom lepotom i divljinom izdvajaju se i luje arheološkim nalazištima koja datiraju od kanjoni reka Rače, Brusnice i Dervente. neolita do srednjeg veka. Poznate su nekro-

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 51 pole - stećci u Perućcu i Rastištu nominovani za UNESCO listu svetske baštine, ostaci sred- njevekovnog utvrđenja Solotnik i manastir Rača, zadužbina kralja Dragutina Nemanjića iz XIII veka.

Kako stići?

Do Tare se može doći automobilom, autobusom, vozom pa čak i biciklom. Udaljenost od Beograda je 180 km, Novog Sada 245 km, Niša 290 km i Užica 45 km. Postoje redovne autobuske linije od Beograda, Novog Sada, Užica, Bajine Bašte, a moguće je u saradnji sa Nacionalnim parkom Tara dogovoriti organizovan prevoz. Takođe, železnička stanica Braneško polje (na pruzi Beograd-Bar) udaljena je svega 15 km od Kaluđerskih bara. Svi ugostiteljski, hotelski i izletnički kapaciteti FOTO: Dragoslav mirkovi Ć imaju parking koji se ne naplaćuje. Tara na Mitrovcu, Predovom Krstu i Račan- skoj Šljivovici. Lovačka kuća Predov Krst: 30 Smeštaj i hrana ležaja i restoran. Četiri seoska domaćinstva nude uslugu du- Hotel Beli Bor (2*) u Radmilovcu i hotel Omo- žeg boravka (prenoćište i obroke). Predah od rika (3*) na Kaluđerskim barama, nude i brojnih aktivnosti, posetioci mogu potražiti i restoranske usluge. Za najmlađe: Dečije od- u nekom od šest restorana i kafea koji služe maralište Mitrovac. Ljubiteljima prirode na nacionalnu hranu i nalaze se u samom zašti- raspolaganju su i objekti Nacionalnog parka ćenom području. U okolini Tare postoje: hotel Jezero i hotel Vila Drina u Perućcu, hotel Drina u Bajinoj Bašti.

Kako provesti vreme?

Pešačenje: za ljubitelje šetnje, Tara nudi 5 šetno-edukativnih staza. Planinarenje: Kroz Nacionalni park Tara prolazi evropski pešački put E7 u dužini od 63 km, takođe postoji 25 planinarskih staza ukupne dužine 200 km. Biciklizam: Na raspolaganju su tri biciklistič- ke rute ukupne dužine 118,3 km. Karta bicikli- stičkih staza sadrzi QR Code za smartphone (www.mapa.iz.rs). Avanture: rafting, sportsko penjanje uz ste-

52 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije ne, kanjoning, kajaking, paraglajding, plovidba Perućcem. Skijanje: 5 ski staza ukupne dužine oko 2.000 m. Lov: U šumama Tare ima 300 divokoza, 320 srna i oko 40 divljih svinja. Dozvolu za lov, vodiče i transport divljači na druga područja, odobrava Služba za zaštitu i unapređenje lova i ribolova Nacionalnog parka Tara. Rekreativni ribolov: Ribolov predstavlja pra- vo uživanje. Ove vodotokove nastanjuje 19 vrsta riba (mladica, lipljan, potočna pastrmka, som, mrena i dr.). Dozvole se mogu kupiti u upravi Nacionalnog parka Tara u Bajinoj Bašti, kontrolno-informativnom punktu Perućac, kao i kod ribočuvara na terenu. Sport i rekreacija: U dva hotela koja se nalaze u samom zaštićenom prostoru postoje teretane, kuglane, otvoreni tereni za odbojku,

tenis, košarku i fudbal, kao i trim staze, a hotel FOTO: Bogdan pedovi Ć Omorika i dečije odmaralište Mitrovac imaju i zatvoreni bazen. Na jezerima Zaovine i Peru- ćac moguće je kupanje i sportovi na vodi. Edukacija: za najmlađe avanturiste (deca uzrasta od 7 do 15 godina), tu je „Kamp mladih ren- džera“, koji organizuje Nacionalni park Tara, gde decu profesionalni instruktori i pedagozi obuča- vaju različitim veštinama za snalaženje u prirodi. Izleti: Posete manastiru Rača, nekropolama sa stećcima, utvrđenju Solotnik, arheološkim lokalitetima i brojnim vidikovcima. Organizovane manifestacije: orjentiring ta- kmičenja, planinski biciklizam, treking trka i

FOTO: Dmitri s haromov Od 53 vrste sisara koliko ih je brojne druge organizovane aktivnosti o koji- zabeleženo na Tari, najatraktivniji ma se možete raspitati kod upravljača Nacio- su mrki medved, najbrojnija nalnog parka Tara. no od brane, radno vreme u toku leta je od 9 populacija u Srbiji, i divokoze koje do 17h), mogu se dobiti sve korisne informacije na Tari žive i na 290 m.n.v. Centar za posetioce vezane za Nacionalni park „Tara", planinarsko– turistička mapa Tare i drugo. Zaposleni govore U Centru za posetioce Mitrovac (Mitrovac na engleski jezik, neki zaposleni se služe italijan- Tari), radno vreme je od 9.30 do 14h. U Centru skim i nemačkim jezikom. Reklamni materijal za posetioce Bajina Bašta, u upravi Nacionalnog dostupan je na srpskom i engleskom jeziku. Su- parka, radno vreme je od 8 do 14h. U centrima veniri se mogu kupiti u centrima za posetioce i za posetioce, kao i na kontrolno-informativnom kontrolno-informativnom punktu Perućac, kao i punktu Perućac (Jezero Perućac, 1 km uzvod- u prodavnicama i na tezgama unutar parka.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 53 Park prirode Šargan - Mokra Gora

izdvajaju se: šume hrasta, bukve, crnog i belog bora, smrče i jele. Specifična je vegetacija livada, pašnjaka, kamenjara, osulina i pukoti- na stena. Endemične vrste su: bosanska mi- šjakinja, gospin plašt, jugoslovenski zvončić, Pančićev mleč, Pančićeva mlečika, srpska šašika i druge. U fauni se izdvajaju: medved, divlja mačka, divokoza, vuk, zec, vidra, srna, jazavac, belogrudi jež, divlja svinja i druge. Zatim od ptica tu su: suri orao, orao zmijar, riđi mišar, kamenjarka, prdavac, vodomar, uralska sova, ušara, itd. Područje je pozna- to i po etno-nasleđu, po tradicionalnim sta- rovlaškim brvnarama.

Kako stići?

Udaljenost od Višegrada je 23 km, od Užica 51 Fotodokumentacija:„Park prirode Mokra Gora“ d.o.o. Fotodokumentacija:„Park prirode Mokra Gora“ d.o.o. km, od Valjeva 101 km, od Čačka 110 km, od Park prirode „Šargan - Mokra Gora“ nalazi se Beograda 255 km. Do Mokre Gore se može u zapadnoj Srbiji, u Zlatiborskom okrugu na stići autobusom, automobilom ili biciklom. teritoriji opštine Užice. Atraktivan planinski Kroz zaštićeno područje prolazi regionalni put KONTAKT reljef, interesantne vodne pojave - potoci, Užice - Višegrad. Postoje redovne autobuske „Park prirode Mokra Gora“ d.o.o. rečice, izvori mineralne vode, tresave, bujna linije, a područje se nalazi na biciklističkoj ruti. Mokra Gora bb šumska i livadska vegetacija, bogata flora i Tel: +381 (0)31 315 2227 fauna sa brojnim retkim, endemičnim, relik- Smeštaj i hrana E-mail: tnim i zaštićenim vrstama, specifično i bogato [email protected] narodno graditeljstvo uticali su na stavljanje Hotel „Drvengrad" (4*) je u etno-kulturno tu- www.parkprirodemokragora.org ovog prostora pod zaštitu na oko 10.814 ha. rističkom kompleksu Drvengrad na Mećav- niku, glavnom mestu okupljanja posetilaca. Da li ste znali?

Mokra Gora je poznata po izuzetnom geona- sleđu. Tu su kanjon Belog Rzava, prerast Đa- volja Pećina, Hajdučka pećina, vodopad Veliki skakavac, tresave, vrtače, ponornica, bigar, sumporovita voda, alkalni izvor, slani izvor, kao i krečnjaci gornje krede sa fosilima. Tu su i rečice Beli Rzav, Kamešina i Bratešina, brojni izvori i potoci. Biljne vrste su brojne, a

54 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Ima brvnare za smeštaj gostiju, ugostiteljske objekte, izložbeni prostor, bioskop, bazen i sportske terene, sale za seminare i obdanište. Ulaz se plaća. Konačište „Čarobni breg“ kod Nacionalnog ekološkog centra, nudi smeštaj, dnevni kafe, kuhinju i restoran. Planinarski dom „Mladost“ sa restoranom i kafe barom je na Iveru. Kafe i restoran na železničkoj stanici u Mokroj Gori i restoran „Jatare” u Mokroj Gori.

Kako provesti vreme?

Pešačenje: kroz park prirode prolazi Evrop- ska pešačka staza E7 i 4 lokalne staze ukupne dužine 49,5 km. Postoje i organizovane pešačke ture u pratnji vodiča. Informacije se dobijaju u Drvengradu i u Nacionalnom eko- loškom centru. Najpogodnija sezona je april - oktobar. Svi putevi se mogu preći za nekoliko sati laganim hodom (2-5h) i obeleženi su. Biciklizam: Na raspolaganju su tri biciklistič- ke staze ukupne dužine 97,6 km. Karta bicikli- stičkih staza sadrži QR Code za smartphone (www.mapa.iz.rs/?ruta=zs-mgor-mg1). Posmatranje ptica: Osmatračnice su kod Šumarske kuće na Šarganu, Gornji Krst, Vu- Poseta manifestacijama: Filmski i muzič- kov osoje, Brezovice, Bratešina – zemunica, ki festival Kustendorf, Međunarodni festival Osječina i Ograđenica. dečjeg folklora, Viteški turnir Svibor, seoska Rekreativni ribolov: Dozvole se mogu kupiti slava Mokre Gore, Kršanja i Kotromana, Me- kod upravljača. đunarodna skijaška takmičenja juniora i drugi. Izleti: Izletište na Belim vodama ima uređe- na kupališta uz rečicu Kamešinu, restoran i Centar za posetioce suvenirnicu. Biljne vrste su brojne, a Avanture: džip safari, foto-safari. Nacionalni ekološki centar, udaljen je 8 izdvajaju se: šume hrasta, Skijanje: Na Iveru, 8 km od Drvengrada, na- km od turističkog kompleksa Drvengrad. bukve, crnog i belog bora, laze 4 staze za alpsko skijanje (crvena i crna U njemu je i konačište. Centar je otvoren smrče i jele. kategorija), ukupne dužine 5 km, ski pas se 24 sata. Edukativni deo Ekološkog centra naplaćuje, a iznajmljuju se skije. sastoji se od učionice sa 25 mesta, sale za Plivanje: U Drvengradu se nalazi bazen, a sastanke i kancelarija za zaposlene. Zapo- na reci Kamišni se nalaze uređena mesta sleni govore engleski, nemački, italijanski za kupače. i francuski jezik. Ulaz se plaća za ulazak Vožnja Šarganskom osmicom: turistička motornim vozilima u Park prirode, samo na pruga namenjena obilascima parka prirode granici sa BiH, kao i za posetioce Drvengra- starim vozom. da na Mećavniku.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 55 Predeo izuzetnih odlika Ovčarsko-kablarska klisura Fotodokumentacija:Turistička organizacija Čačak

Predeo izuzetnih odlika „Ovčarsko-kablarska obali reke, na malim zaravnima i priljublje- klisura“ nalazi se u centralnom delu Srbije, na ni uz stene nalazi se devet srednjovekovnih teritorijama opština Čačak i Lučani. Reka Za- manastira, jedinstvenih po mestu u kome padna Morava je između planina Ovčar i Ka- se nalaze i vremenu kada su nastali. Pored blar usekla klisuru impozantnih razmera. manastira postoje tri sveta mesta obeležena crkvama - kapelama, te svi čine jedinstvenu KONTAKT Da li ste znali? celinu od dvanaest svetilišta Srpske Svete Turistička organizacija Čačak gore. Na levoj strani Zapadne Morave nalaze Trg ustanka 4, Čačak Osnovno prirodno obeležje klisure čini reljef, se Blagoveštenje, Ilinje, Savinje, Nikolje, Us- Tel: +381 (0)32 559 0203 upečatljivi masivi Ovčara i Kablara. Klisura je penje i Jovanje, a na desnoj Sretenje, Trojica, E-mail: [email protected] duga 16 km, mereno duž vijugajućeg rečnog Preobraženje, Vaznesenje,Vavedenje i Kađe- www.turizamcacak.org.rs toka. Zapadna Morava je ovde usekla tri me- nica. U Klisuri je smeštena i Ovčar Banja, čiji andra, od kojih su prva dva geomorfološki fe- se lekoviti mineralni izvori koriste za lečenje nomeni - uklješteni meandri. Posebna atrakci- povreda mišića, reumatskih oboljenja, sport- ja su brojni mali slapovi na Banjskom potoku, skih povreda i kožnih bolesti. desnoj pritoci Zapadne Morave. Klisura je sta- nište brojnih životinjskih vrsta, a među njima Kako stići? su šumska kornjača, barska kornjača, šareni daždevnjak, kuna zlatica, kuna belica, jazavac, Udaljena je oko 160 km od Beograda, a 8 km divlja mačka, vidra i druge. Prisutne su i broj- od Čačka. Može se doći automobilom, auto- ne biljne vrste, često reliktne: ruj, grab, grabić, busom, vozom i biciklom. Redovne autobuske sitnolistna lipa, krunolistna lipa, crni jasen, linije voze iz Čačka, Beograda, Kragujevca i ruj, hajdučka oputa, lovorolisni jeremičak. Na Niša, a do klisure je moguće doći i vozom (Be-

56 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije ograd - Bar) i biciklom magistralnim putem laganju su biciklističke staze sa više varijanti i M5 (E 761). Takođe, linijski taksi vozi od Čačka dužinama od 25 km do 50 km. i Požege. Duž trase magistralnog puta postoji Jahanje: Staza za jahanje sa 3 varijante i duži- više parking lokacija. Najznačanije su u Među- nama od 20 km, 30 km i 43 km. vršju i Ovčar Banji, ne naplaćuju se. Rekreativni ribolov: Uz dozvolu, koja se može uzeti kod upravljača. Smeštaj i hrana Plovidba: Organizovane plovidbe meandrima Zapadne Morave kroz Ovčarsko-kablarsku U Ovčar Banji postoji wellness centar „Ka- klisuru i veštačko jezero Međuvršje, uz pano- blar“ koji nudi i restoranske usluge. Takođe ramsko razgledanje manastira Nikolje (mo- u Ovčar Banji i Međuvršju su i odmarališta, gućnost posete) i Uspenje. restorani sa smeštajem, auto-kamp, plani- Avanture: Sportsko penjanje uz stene i alpi- narski dom i brojni privatni kapaciteti za pre- nizam, moguće je iznajmiti opremu u klubu noćište ili duži boravak uz restoranske uslu- za ekstremne sportove „Armadilo“ i Planinar- ge. U Ovčar Banji je bolnica za rehabilitaciju skom društvu „Kablar“. koja radi od maja do oktobra. Restorani nude Sport i rekreacija: U Ovčar Banji postoje nacionalne i riblje specijalitete. Auto-kamp u otvoreni tereni za male sportove, wellness Ovčar Banji ima 36 ležajeva u 13 bungalova i centar „Kablar“ sa otvorenim i zatvorenim 40 placeva za kampere. bazenom. Izleti: Posete manastirima Blagoveštenje, Ni- Kako provesti vreme kolje, Jovanje i Uspenje (na padinama Kabla- ra) ili Vavedenje, Vaznesenje, Preobraženje, Planinarenje: Devet obeleženih staza duži- Sv. Trojice i Sretenje (na padinama Ovčara), ne od 2,75 km do 6 km i visinskom razlikom kao i crkvama: Ilinje, Kađenica, crkva pećina, i do 720 m. Ukupna dužina planinarskih staza crkvi Svetog Save u pećini na liticama Kablara. oko 50 km. Planinarske rute su Ovčar Banja Manifestacije: U Ovčar Banji se tokom leta – Vrh Kablara – Ovčar Banja ili Ovčar Banja - organizuju muzički programi, književne ve- vrh Ovčara – Ovčar Banja. Staze vode pored čeri, pozorišne predstave, izložbe, sportska pojedinih manastira, a na vrhovima su atrak- takmičenja. tivni vidikovci. Biciklizam: ljubiteljima biciklizma na raspo- Centar za posetioce

U kancelariji Turističke organizacije Čačak, kao i u Ovčar Banji (+381 (0)32 559 6366) Posebna atrakcija su brojni je moguće dobiti informacije o atraktivnim mali slapovi na Banjskom lokalitetima, smeštajnim kapacitetima, ugo- potoku, desnoj pritoci stiteljskim objektima, manifestacijama. Rad- Zapadne Morave no vreme je od 8 - 20h, svakog radnog dana. Zaposleni govore engleski jezik. Ovde je mo- guće dobiti turističke brošure na srpskom, engleskom, nemačkom, ruskom, francuskom i italijanskom jeziku. Ulaznica se naplaćuje za organizovane grupe. U Ovčar Banji nalazi se i prodavnica suvenira.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 57 Park prirode Golija Fotodokumentacija: JP „Srbijašume“ Fotodokumentacija: JP „Srbijašume“

Park prirode „Golija“ nalazi se u jugozapadnoj Golija je carstvo planinskog javora, a takođe je Srbiji, Raškom okrugu. Obuhvata planinski ma- bogata i bukovom šumom. Neki delovi planine siv Golije između 415 i 1.833 m.n.v. Na ovom imaju karakter prašume. Od oko 1.100 zabeleže- KONTAKT području se jasno uočavaju i smenjuju pojasevi nih biljnih vrsta, mnoge su reliktne ili endemične. JP „Srbijašume“ hrastovih, bukovih, zatim šuma jele i smrče. Goliju naseljavaju i brojne vrste sisara, kao što Bulevar Mihajla Pupina 113, Beograd Najviši vrh je Jankov kamen (1833 m.n.v.) sa su: slepo kuče, alpska rovčica, medved, vuk i li- Tel: +381 (0)11 711 2770 koga se pruža vidik na prostranstvo šuma, sica. Na Goliji je zabeleženo i 45 vrsta ptica koje E-mail: [email protected] pašnjaka i livada. Park prirode proglašen je spadaju u grupu prirodnih retkosti. Posebna www.srbijasume.rs 2001. godine za UNESCO Rezervat biosfere kulturno-istorijska vrednost Golije su manastiri. „Golija - Studenica“. Površina zaštićenog pod- Manastir Studenica je na UNESCO listi svetske ručja je 75.183 ha. kulturne i prirodne baštine. Podigao ga je u XII veku veliki župan Stefan Nemanja. Studenica Da li ste znali? je jedan od najlepših srpskih manastira, glavna zadužbina dinastije Nemanjića, najznačajniji du- Jedna od osnovnih karakteristika Golije su veli- hovni centar srpske srednjevekovne države, ali i ki broj izvora, potoka i reka. Na njenoj severnoj jedan od najlepših spomenika raške graditeljske strani su mnoge klisure, među kojima se izdva- škole. Zatim manastir Gradac sa crkvom Sv. jaju klisure Studenice i Izubre sa tri manja vodo- Blagoveštenja iz XIII veka, zadužbina je Jelene pada. Posebnom lepotom odlikuju se tresave i Anžujske, francuske princeze i žene kralja Uro- jezera, a najveća su Košaninovo i Dajićko jeze- ša, gde je osnovana prva devojačka škola. Tu je i ro. Najveći deo parka se nalazi pod šumama. manastir Pridvorica iz XII veka i drugi.

58 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Kako stići? Česta Vrela, Jankov kamen, Mlanča - „Drvo ljubavi“, postoje nadstrešnice sa klupama i Park prirode „Golija“ udaljen je od Beograda stolovima, i česmama. 258 km, od Užica 98 km, a od Ivanjice 20 km. Rekreativni ribolov: Dozvole se mogu na- Stiže se vozom, autobusom, automobilom ili baviti u JP „Srbijašume“. biciklom. Područje se nalazi na regionalnoj bi- Lov: Lovište „Golija“ nalazi se južno od Iva- ciklističkoj ruti. njice. Na površini od 32.507 ha gaji se i lovi divlja svinja i srna, a organizuje se i lov na Smeštaj i hrana vuka. Skijanje: u Ski centru koji se nalazi 35 km Centar za posetioce „Bele Vode“ ima dva od Ivanjice, na nadmorskoj visini od 1350 trokrevetna apartmana. Planinski dom „Go- metara. Ski staza je duga 450 m. Centar lijska Reka“ namenjen je smeštaju lovaca. poseduje ski lift i 50 kompleta skija za školu Kolibe na obroncima planine „Vrhovi Golije”. skijanja na Dajića brdu. Više informacija o smeštaju se može dobiti i Avanture: Paraglajding na terenima Lisac, na www.golija.rs. Trnava, Odvraćenica i drugim. (Paraglaj- ding klub „Golija“, www.para-golija.org.rs) Golija je carstvo planinskog Kako provesti vreme? Obilazak manastira Studenica, Gradac, javora, a takođe je bogata i Pridvorica i Kovilje. bukovom šumom. Neki delovi Pešačenje: Pešačka tura do Košaninovog planine imaju karakter prašume. jezera. Centar za posetioce „Bele Vode“ Planinarenje: Planinarsko društvo „Golija“ organizuje planinarenje, smeštaj i vodiča Centar za posetioce se nalazi blizu Ivanjice prilikom posete organizovanih grupa od i tu se može dobiti više informacija o parku petnaestak članova. Usluga se naplaćuje prirode „Golija“. Stručne i edukativne ture se (www.golija.rs). organizuju na zahtev, u pratnji vodiča, a po- Izleti: Na lokalitetima Rudno, Studenica, trebno ih je zakazati unapred.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 59 Spomenik prirode Potpećka pećina

Spomenik prirode „Potpećka pećina“ nalazi se u Zlatiborskom okrugu kod Užica, u selu Potpe- će. Jedinstvena je po monumentalnom ulazu u obliku potkovice.

Da li ste znali?

Potpećka pećina je izvorskog tipa. Izgradile su je ponornice koje poniru u Drežničkoj dolini i nakon podzemnog toka izviru iz pećine ili iz vrela, gradeći Petnicu - pećinsku reku. Ulaz u Potpećku pećinu visine 50 m svrstan je u najvi- še pećinske ulaze u Srbiji i na Balkanu. U pećini se razlikuju dva glavna sprata na kojima je 12 Kako provesti vreme celina. Pretpostavlja se da je u Potpećkoj peći- ni živeo čovek još u doba neolita. Pronađeni su Razgledanje: Stručne i edukativne ture po arheološki ostaci keramike, obrađeni jelenski pećini. rogovi i kremeno oruđe. Okolina: Pešačenje - obeležene su staze od preko 50 km. Kako stići Planinarenje: Planinarsko društvo „Rujno“ (tel: +381 (0)65 5000 622). Fotodokumentacija:Turistička organizacija Užice Udaljena je oko 190 km od Beograda i 14 km od Biciklizam: Udruženje „Sport za sve“ (tel: KONTAKT Užica. Može se stići automobilom, autobusom +381 (0)60 3230 379). Turistička organizacija Užica ili vozom do Zlakuse, koja je 2 km udaljena od Avanture: sportsko penjanje i paraglajding, KBES Trg partizana 10, Užice pećine. Postoje redovne autobuske (Užice – „Soko“ (tel: +381 (0)64 3481 232). Tel: + 381 (0)31 514 761 Zlakusa – Požega) i vozne linije (Užice – Zlaku- Izleti: Posete lokacijama Spomenik na Gradi- E-mail: [email protected] sa – Požega – Beograd). ni, Vešala, Roška Banja i Terzića avlija. www.turizamuzica.org.rs Smeštaj i hrana Centar za posetioce

U selu Potpeće nalaze se riblji, kao i restorani Info punkt vodičke službe ispred ulaza u pećinu, domaće kuhinje i etno park. U selu Zlakusa, uz u selu Potpeće. Ovde se mogu dobiti sve potreb- restorane, postoji i smeštaj. U tamošnjim do- ne informacije, vodiči, kao i brošure na srpskom maćinstvima i specijalizovanim prodavnicama i engleskom jeziku, mape i suveniri. Ulaz u peći- moguće je kupiti i proizvode čuvenih zlakuških nu se naplaćuje. Radno vreme vodičke službe grnčara. U selu Potpeće je mini kamp sa 10 par- (+381 (0)63 585 304), april - novembar 10-18h cela za šatore sa dodatnom infrastrukturom. svaki dan. U Turističko-informativnom centru u Roška banja je udaljena 5 km planinarskom Užicu (tel: +381 (0)31 500 555) moguće je do- stazom od pećine. Smeštaj se može potražiti biti informacije, vodiča, brošure na srpskom i i u hotelima obližnjih gradova Užice i Požega. engleskom jeziku, mape i suvenire.

60 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije Spomenik prirode Stopića pećina

Spomenik prirode „Stopića pećina“ je jedna od najvećih istraženih pećina u Srbiji. Nalazi se u Zlatiborskom kraju, na levoj obali reke Pri- štavice. Vrednosti zbog kojih je stavljena pod zaštitu su morfo-hidrološka obeležja speleo- loških objekata - bigrenih kada, kao i očuvanje endemične faune pećinskih insekata.

Da li ste znali?

Stopića pećina je rečna pećina, kroz nju proti- če Trnavski potok. Dugačka je oko 1700 m, ali je za posetioce uređeno i obezbeđeno 240 m, duž kojih se mogu obići pet celina: Svetla dvorana, Tamna dvorana i Velika sala sa kadama, Kanal sa kadama i Rečni kanal. Svetla dvorana Fotodokumentacija:Turistička organizacija Zlatibor je velelepni ulaz površine otvora oko 630 m2. lovni turizam. Tu je moguće kupiti suvenire ili Sa Tamnom dvoranom, koja je najviša, je spaja lokalne proizvode. uređena staza sa drvenim mostovima. Bigre- ne kade u Sali sa kadama, su izuzetno atrak- Kako provesti vreme? tivne i predstavljaju amblem pećine, a preko njih se u većem delu godine preliva voda. U Stručne i edukativne ture organizuju se na rečnom kanalu je vodopad „Izvor života”. zahtev posetilaca. KONTAKT Okolina - turistički centri Sirogojno i Zlatibor pru- Turistička organizacija Zlatibor Kako stići? žaju raznovrsnu ponudu koja uključuje sportske Miladina Pećinara 2, Zlatibor terene, kupališta u prirodi, otvorene i zatvorene Tel: + 381 (0)31 841 646 Udaljena je 250 km od Beograda, 30 km od Uži- bazene, wellness centre, skijališta i klizalište, za- E-mail: [email protected] ca i 19 km od centra Zlatibora. Nalazi se između tim pešačke, biciklističke, planinarske i staze za www.zlatibor.org.rs sela Rožanstvo, Trnava i Sirogojno, iz pravca jahanje, uređena izletišta. Organizuju se i izleti za Užica, Zlatibora i Gostilja na regionalnom putu. goste sa polaskom sa Zlatibora. Moguće je doći automobilom, a postoje i lokalne autobuske linije iz Užica, kao i organizovan pre- Centar za posetioce voz autobusima. U blizini pećine se nalazi parking za autobuse i automobile koji se naplaćuje. Na ulazu u pećinu postoji punkt turističke organizacije gde se mogu dobiti propagadni ma- Smeštaj i hrana terijali na srpskom i engleskom jeziku. Stalno su prisutni vodiči, a ukoliko se rezerviše una- U turističkim centrima Sirogojna i Zlatibora, u pred, posetiocima su obezbeđeni i turistički okolini se nalaze hoteli, restorani i kafei, objek- vodiči koji govore engleski jezik (+381 (0)31 ti za seoski turizam, banjski, kongresni, dečji i 583 377). Ulaz u pećinu se naplaćuje.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 61 Specijalni Rezervat Prirode UVAC

u Srbiji (6.185 m), a po lepoti i Tubića pećina. Pored beloglavog supa, ovde se može videti i suri orao, orao zmijar, veliki ronac, sivi soko, planinski puzgavac, buljina i vodomar. Po- slednjih godina, na područje rezervata su se „vratile“ još dve vrste orlova lešinara, a to su crni lešinar i bela kanja. Najpoznatiji predstavnici sisara su slepi miš i vidra, koja se nalazi na Evropskoj crvenoj listi, ali i vukovi, divlje svinje, medvedi i srne. U neposrednoj blizini rezervata, u selu Božetići, nalazi se manastir Dubnica iz XVII veka. Takođe, vredni pažnje su i crkva brvnara u selu Radijevići i crkva brvnara u Peti, kao i manastir Janja u selu Rutoši, iz XVII veka.

Kako stići?

Od Užica je udaljen oko 50 km, od Kragujevca i Sarajeva oko 200 km, od Beograda oko 260 km. Može se doći automobilom, autobusom i biciklom. Postoje redovne autobuske linije iz Nove Varoši i Sjenice. Najbliža železnička FOTO: Dragan bo s nić stanica je u selu Bistrica, opština Nova Varoš, KONTAKT Specijalni rezervat prirode „Uvac“ nalazi se udaljena oko 25 km od rezervata. „Rezervat Uvac“ d.o.o. u jugozapadnoj Srbiji u Zlatiborskom okru- Svetog Save 16, Nova Varoš gu. Obuhvata klisuru reke Uvac i njene pri- Smeštaj i hrana Tel: +381 (0)33 64 198 toke. Rezervat površine 7.543 ha, nalazi se E-mail: [email protected] na 760 - 1.322 m.n.v., sa desne i leve strane Ne postoje hoteli na području rezervata, ali će www.uvac.org.rs klisure reke. uskoro biti završen centar za posetioce koji će Osnovnu vrednost ovog područja čini kolonija imati i smeštajne kapacitete. Postoji nekoliko veoma retke i malobrojne vrste orla lešinara – domaćinstava koja se bave seoskim turiz- beloglavog supa, impozantne veličine sa ras- ponom krila do 3 m i sa jedinstvenom ulogom u lancu ishrane.

Da li ste znali?

Atraktivna klisura ističe se brojnim uklještenim meandrima i visokim liticama. Ističe se Ušač-

ki krečnjački sistem, najduži pećinski sistem FOTO: Darko Ć irović

62 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije FOTO: Živko kolašinac FOTO: Dragan bo s nić mom, a znatno ih je više u neposrednoj blizini Avanturističkim klubom Wild Serbia organizuje rezervata. U seoskim domaćinstvima, pripre- se kompletan prolazak kroz Ušačke pećine u maju se tradicionalna jela i pića ovog kraja, dužini od oko 6 km (www.wildserbia.com). domaći sokovi i rakija. U neposrednoj blizini Rekreativni ribolov: Dozvole se mogu naba- rezervata postoji nekoliko restorana i kafea, viti u prostorijama upravljača. informacije pruža Turističko-sportski centar Lov: Sve informacije vezane za lov i lovni tu- Zlatar (www.zlatar.org.rs) i Turistička organi- rizam možete dobiti u Lovačkim udruženjima zacija Sjenice (www.turizamsjenica.com). „Kozomor'' iz Nove Varoši i „Vrhovi“ iz Sjenice. Avanture: Kajaking, džip safari, ronjenje, fo- Kako provesti vreme? to-safari. Skijanje: Na planini Zlatar. Sve informacije u Pešačenje: Uređeno je oko 40 km staza Turističko sportskom centru Zlatar i Turistič- obodom Uvačkog jezera. Takođe, započeto koj organizaciji Sjenica. je uređenje staze obodom Zlatarskog jezera Poseta kulturno istorijskim i verskim (oko 20 km). objektima: Nemanjića grad na Uvačkom je- Stručne i edukativne ture se organizuju zeru, Crkva u selu Štitkovo i drugim. na zahtev zainteresovanih škola i fakulteta. Manifestacije: Regata Radoinjskim jezerom Teme su vezane za zaštitu, očuvanje i unap- u avgustu, takmičenje u ribolovu. ređenje stanja životne sredine na zaštićenom području. Najbolje vreme za posete je od apri- Centar za posetioce

la do oktobra. FOTO: Jaroslav pap Biciklizam: Pešačke staze se koriste i za pla- Centar za posetioce se nalazi na lokalitetu Kokin Osnovnu vrednost ovog područja ninski biciklizam. Brod, u neposrednoj blizini brane na Zlatarskom čini kolonija veoma retke i Posmatranje ptica: Postoji nekoliko osma- jezeru. Tu može da se kupi mapa rezervata i su- malobrojne vrste orla lešinara – tračnica sa kojih je fantastičan pogled na me- veniri, dozvole za ribolov, da se ugovori razgle- beloglavog supa. andre Uvca i na beloglave supove. Osmatrač- danje rezervata čamcima i kvatromaranima, nica „Molitva“, nalazi se na obodu Uvačkog kao i vozilima, biciklima ili pešice. Ulaz u zaštiće- jezera na 1.234 m.n.v., a naspram se nalazi no područje se plaća. Informacije su dostupne vidikovac „Veliki vrh“, na oko 1.200 m.n.v. i na početku Uvačkog jezera, na lokalitetu Mar- Vožnja čamcima i kvatromaranima Uvač- kova ravan, kao i na lokalitetu Rastoke u nepo- kim, Zlatarskim i Radoinjskim jezerom. srednoj blizini Uvačkog i Zlatarskog jezera. Pro- Plivanje u čistim jezerima. mo materijal je dostupan u prostorijama uprave

Posetama pećinskim sistemima: U saradnji sa zaštićenog područja, u Novoj Varoši. FOTO: Rade prelić

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 63 Regionalni park prirode Klisura reke Mileševke Fotodokumentacija; Zavod za zaštitu prirode Srbije, Nenad S EKULIĆ

KONTAKT Regionalni park prirode „Klisura reke Mi- Da li ste znali? JP „Srbijašume“ leševke“ nalazi se na jugozapadu Srbije, u Bulevar Mihajla Pupina 113, Beograd opštini Prijepolje. Reka Mileševka je između Klisura reke Mileševke je duga 24 km, duboka Tel: +381 (0)11 711 2770 planinskih masiva Zlatara i Jadovnika, formi- je 1.230 m, a na pojedinim mestima se sužava E-mail: [email protected] rala divlju krečnjačku klisuru. na svega 4 m. Utvrđeno je 561 biljnih vrsta što www.srbijasume.rs čini oko 15% ukupnog broja vrsta i podvrsta flore Srbije. Na području klisure izdvajaju se zajednice omorike i crnjuše, autohtona šuma pitomog kestena i bukve, mešovita šuma pitomog kestena i bora, kao i šume kestena i graba. Utvrđeno je prisustvo 30 endemičnih taksona. Klisura je sklonište za mnoge vrste životinja: srnu, divokozu, medveda, vidru, beloglavog supa, surog orla, orla zmijara, sivog sokola i druge nacionalno i globalno zaštićene vrste. Na ulazu u klisuru nalazi se manastir Mileševa koji je grobna crkva Svetog Save i u

64 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije njoj su sve do 1594. godine počivale mošti naj- većeg srpskog svetitelja. Manastir je poznat i po čuvenoj fresci Belog anđela, a na dva kilo- metra od manastira se nalazi srednjevekovni grad Mileševac iz XIII veka. Na prostoru klisure nalazi se strogi prirodni rezervat „Ravnište“.

Kako stići?

Područje se nalazi oko 6 km istočno od Pri- jepolja, koje se nalazi blizu granice sa Crnom Gorom. Od Beograda je udaljeno 300 km, od Podgorice 200 km, a od Sarajeva 180 km. Do Prijepolja se može stići Ibarskom magistra- lom i železničkom prugom Beograd-Bar, a odatle do zaštićenog područja automobilom ili autobusom.

Smeštaj i hrana

Manastir Mileševa u svom kompleksu poseduje i konake, a smeštaj je moguće pronaći i u Prijepolju. Više informacija se može dobiti u Turističkoj organizaciji Prijepolja (www.turi- zamprijepolje.org.rs).

Kako provesti vreme? Foto dokumentacija: JP „Srbijašume“ Foto dokumentacija: JP „Srbijašume“

Pešačenje: Pešačka tura Zlatar - Međanska njovekovnog utvrđenja Mileševca, džamiji u Hi- reka-Mileševka dugačka je oko 28 km, ima sardžiku gde se nalazi sveta knjiga Kuran stara ukupan uspon 790 m, srednje je težine. 400 godina, izvoru Svetog Save u monaškim Turističko-planinarska staza Sopotnica - Divljaci isposnicama podno Mileševca, srednjovekov- Na području klisure izdvajaju - Kaćevo - Kumrijina česma - kanjon Mileševke - nom manastiru Mileševi. se zajednice omorike i manastir Mileševa dugačka je 18 km. Staza pro- Planinarenje: Planinarska staza (5 km) crnjuše, autohtona šuma lazi živopisnim delom klisure sa mogućnošću počinje ispod poslednjeg tunela napuštene pitomog kestena i bukve, kao i silaska do reke Mileševke. Staza je srednje teške trase puta, posle Ravništa nastavlja Međan- šume kestena i graba. kategorije, ali je potrebno biti oprezan i i uvaža- skom rekom do sela Pocrkvine, odatle do vati instrukcije vodiča. sela Aljinovići. Turističko - planinarska staza Sopotnica - Div- Izleti: Turistička organizacije Prijepolje orga- ljaci - Kaćevo - Hisardžik - Savine isposnice nizuje izlete od maja do oktobra. - manastir Mileševa - Kamena Gora dugačka Obilazak manastira Mileševe i srednjovekov- je 18 km. Prolazi se nekadašnjim, najviše kori- nog grada Mileševac, isposnica Svetog Save i šćenim karavanskim drumom koji je povezivao Hisardžika. Suveniri i lokalni proizvodi su do- Dubrovnik i Carigrad. Poseta ruševinama sred- stupni kod manastira Mileševa.

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 65 Spomenik prirode Slapovi Sopotnice

km. Moguće je stići autobusom, automobilom i biciklom. Područje se nalazi na lokalnoj biciklističkoj ruti. Parking je pored Planinar- skog doma i ne naplaćuje se.

Smeštaj i hrana

Planinarski dom raspolaže sa smeštajnim kapacitetima, a kamp sa pratećom infrastrukturom se nalazi pored. Restorani sa tradicional- nom hranom i pićem mogu se naći u seoskim Fotodokumentacija: Planinarski klub „Kamena Gora“ gazdinstvima: Miloša Ljujića, Slaviše Janjuše- Spomenik prirode „Slapovi Sopotnice“ vića, Predraga Tmušića i Branka Ljujića. nalazi se u jugozapadnoj Srbiji, u Zlatibor- skom okrugu na teritoriji opštine Prijepolje, Kako provesti vreme? na reci Sopotnici, na zapadnim padinama planine Jadovnik. Pešačenje: Kružna tura je laka - obilazak Vodo- pada (3h), srednja je Sopotnica - Jadovnik - Ka- Da li ste znali? tunić - Sopotnica (6,5h), a teška je Sopotnica - kanjon Mileševke - Manastir Mileševa (8h). Spomenik prirode obuhvata izvorište povr- Planinarenje: Planinarskim stazama (53 km). šinskog toka reke Sopotnice sa više stalnih i Biciklizam: Biciklističke staze (40 km). povremenih karstnih vrela i izvora koji formi- Izleti: Uređena izletišta su pored starih vodenica. KONTAKT raju tokove. Reku Sopotnicu, pritoku Lima, Planinarski klub „Kamena Gora“ karakteriše velika visinska razlika između ušća Centar za posetioce 4. decembra 1, Prijepolje na 465 m.n.v. i najvišeg izvora na 1150 m.n.v. Tel: +381 (0)64 828 9853 Morfo-hidrološke vrednosti predstavljaju četiri Planinarski dom se nalazi na ulazu u zaštiće- E-mail: [email protected] kraška vrela, više izvora i sedam bigrenih te- no područje i tu su dostupni promotivni ma- www.sopotnica.rs rasa preko kojih otiču vrelski vodotoci gradeći terijal i lokalni proizvodi. Informacije se mogu živopisne vodopade i slapove. Po atraktivnosti dobiti i na ruskom jeziku. Stručne i edukativ- se izdvaja Veliki vodopad. Osim vodopada i ne ture se organizuju na zahtev. slapova, atrakcija ovog područja su stare i ob- novljene vodenice. Flora Sopotnice obuhvata 62 vrste mahovina, što predstavlja visok diverzitet za izuzetno malo područje.

Kako stići?

Slapovi Sopotnice udaljeni su od Prijepolja 21 km, od Podgorice 170 km, od Beograda 310

66 Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд

502.211(497.11-751.2)(036) 338.485:502(497.11)(036)

ATLAS turističkih potencijala zaštićenih područja Srbije. - Beograd : #Program Ujedinjenih nacija za razvoj #UNDP, 2012 (Beograd : Sapient graphic). - 66, 66 str. : fotogr. ; 23 cm

Nasl. str. prištampanog engl. prevoda: Atlas of tourism potentials of Serbian protected areas. - Tiraž 4.000.

ISBN 978-86-7728-196-0

a) Национални паркови - Србија - Водичи b) Природна богатства - Туристичке могућности - Србија - Водичи COBISS.SR-ID 195094028

Atlas turističkih potencijala zaštićenih područja srbije 67