Turizam I Hotelijerstvo

UNIVERZITET U NOVOM SADU PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO

Naučno-stručni časopis iz turizma TURIZAM br. 11 Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2007. YU ISSN 1450-6661

UNIVERZITET U NOVOM SADU PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO

Naučno-stručni časopis iz turizma TURIZAM br.11 Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2007.

Glavni i odgovorni urednik dr Miroslav Vesković, dekan

Urednik dr Jovan Plavša

Redakcija dr Jovan Romelić dr Lazar Lazić mr Tatjana Pivac mr Vuk Garača Igor Stamenković Vanja Dragičević Uglješa Stankov

Departman za geografiju, Lektor i korektor turizam i hotlijerstvo Jasna Tatić Anadol Gegić

Izdavač Prirodno-matematički fakultet Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo Trg Dositeja Obradovića 3 21000 Novi Sad tel + 381 (0)21 450 104, 450105 fax + 381 (0)21 459 696

Design & Prepress Lazarus, Kać

Štampa Futura, Petrovaradin

Tiraž 300

Štampanje časopisa pomogao Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj, Novi Sad. Održivi razvoj i turizam...... 67 Mr Tamara Kovačević Sustainable Development Značaj Podunavačkih bara potencijalne Sadržaj and Tourism...... 67 turističke destinacije u regionalnom razvoju Zapadnog Pomoravlja...... 131 Mr Vuk Garača Savremeni oblici u turizmu...... 5 Siniša S. Ratković Dr Nada I. Vidić Contemporary Forms in Tourism...5 Sopotnički vodopadi u funkciji Turističke vrednosti muzejskih razvoja turizma sela Sopotnica...... 69 zbirki u Novom Sadu...... 134 Dr Đorđe Čomić dr Ivkov Anđelija Lazar Kalmić Prof. Dr. Melinda Candea Biljana Pavlović Analiza multifaznih turističkih doživljaja .....7 Ph.D student Elena Bogan Tourism - an alternative solution Turistička privlačnost Dr Ljiljana Kosar for the sustainable development manastira Naupare...... 138 Prilagođavanje hotelijerstva savremenim in Petrosani Depression...... 72 Sci Stojan Tufegdžić oblicima turizma...... 10 Ass. prof. dr. Elena Matei Ergela kao segment turističke Dr Svetislav Milenković Prof. dr. Ielenicz Mihai ponude Karađorđeva...... 142 Svetski turizam u budućnosti...... 14 The sustainability of tourism Dr Dobrica Jovičić Slađana Nedeljković development in the “Prahova Valley”...... 76 Mr Aleksandra S. Dragin Dr Slobodanka Markov Jasmina Grzinic PhD Banjski turizam u funkciji razvoja Motivacija za putovanje religioznih turista u Juraj Dobrila Kopaoničke turističke regije...... 146 Srbiji – kvalitativna analiza...... 17 Turizam u zaštićenim prirodnim Uglješa Stankov Mr Đurđica Perović područjima – Ekoturistički proizvod Istre...... 79 Vanja Dragićević Turistički značaj manifestacija kao segment Nataša Drakulić kulturnog turizma Kotora...... 21 Turistička valorizacija...... 83 Osnovi digitalizovanja karte TK25 za primenu u turizmu...... 149 Dr. sc. Zvonko Gržetić Tourism valorization...... 83 Srećko Favro, dipl.ing. Željko Anđelković Dr Snežana Štetić Iva Saganić, prof. Evaluacija turizma – Kako istražiti kvalitet turističke destinacije.... 85 Nautički turizam – perspektiva razvoja edukacija i praksa...... 151 hrvatskog jadranskog prostora...... 23 Mr Nevena Ćurčić Lolita Zakić Dr Željko Bjeljac Dr Andriela Vitić Tamara Pavlović Turistička valorizacija manifestacije Dr Ivona Jovanović Primena elemenata digitalne karte Slaninijada u Kačarevu...... 89 Cikloturizam i razvoj ruralnih TK25 u turizmu...... 154 područja Crne Gore ...... 27 Miroslav Vujičić Siniša S. Ratković Turistička valorizacija kulturno-istorijskog Mr.sc. Amer Konjhodžić Turistički potencijali opštine nasleđa Bača...... 93 Aeroturizam u Hrvatskoj...... 29 Prijepolje i uticaj saobraćajnih Milica Savić pravaca za njihovo afirmisanje...... 157 dr Jasna Jovanov Turistička valorizacija srednjovekovnih Kulturna elita u turizmu – sagledavanje Đorđije Vasiljević utvrđenja na Dunavu u Srbiji...... 98 turističke frekventnosti kao preduslov za Milan Bradić strategiju kulturnog turizma, kroz slučaj PhD. Gabriela Manea Uloga tradicije u turizmu – primer Spomen-zbirke Pavla Beljanskog...... 33 PhD. Marian Marin počasne straže u Londonu...... 161 PhD. Adrian Tiscovschi Dr Dragoslav Pavić Jelena Raičević Tourism Valorization of Romanian Protected dr Vladimir Stojanović Motivi turistakoji dolaze u Novi Sad...... 164 Areas – an Opportunity for Regional Minučer Mesaroš Sustainable Development...... 103 Miroslav Ivanović Značaj kanalske mreže hidrosistema Savremene karakteristike “Dunav–Tisa–Dunav” u nautičkom turizma na Zlatiboru...... 167 turizmu Vojvodine...... 37 Turistička privreda...... 107 PhD Cătălina Ancuţa Vedrana Babić Tourism economy...... 107 PhD Martin Olaru Ruralni turizam kao deo turističke Dr Stevan M. Stanković Recent Evaluation of Accomodation ponude opštine Petrovac na Mlavi...... 42 Dr Svetomir Marić Capacity and Tourist Circulation Regionalni aspekti turizma u svetu...... 109 Tatjana Ilić in West Development Region Seoski turizam opštine Kosjerić...... 45 Dr Jovan Romelić of Romania...... 171 Mr Miladin Kalinić Gordana Kovjanić Klodiana Gorica Ph.D. Uloga manifestacija u turističkoj ponudi Može li Srbija postati destinacija Vita Koja Ph.D. Sremskih Karlovaca...... 112 kongresnog turizma?...... 49 Mirela Mersini (Zerellari) Ph.D. Valentina Kondić Tourism Local Politics Adoption in Small Mr Dario Šimičević Dr Jovan Plavša Tourism Destination in Albania...... 175 Miloš Nicić Ljubica Ivanović Osnovni elementi i pravci razvoja Mogućnosti za razvoj sportsko- destinacija poslovnog turizma ...... 52 Marketing i menadžment u rekreativnog turizma u Kaću...... 115 turizmu...... 181 Mr Vesna Matić Mr. sc. Senada Nezirović Kulturno nasleđe Brankovine Marketing and management in Turistički potencijali u Srebrenici...... 118 u funkciji turizma...... 55 tourism...... 181 Dr Slavoljub Vujović Dr Nikola Panov Dr Dobrica Vesić Dr Milan Milanović Dr Risto Mijalov Razvijanje marke i globalna Model projektnog finansiranja materijalne Milena Taleska konkurentnost u turizmu...... 183 osnove turističkih destinacija...... 122 Sportski turizam u Makedoniji...... 60 Ksenija Valrabenštajn Tanja Armenski PhD Klodiana Gorica Uticaj brenda i imidža turističke destinacije Mr Aleksandra S. Dragin Management of the vine tourism na percepciju kvaliteta turističkog Demografske promene turističkih tokova u development as niche product for proizvoda kod potencijalnih turista...... 186 Vojvodini u 21. veku...... 125 community – the developmnt potential in Narta, South Albania...... 63

3 Dr Slobodan Čerović Aleksandra Prodanović Dr Risto Prentović Portfolio matrice kao analitički okvir za Animacija u hotelu kao bitan faktor Mr Jovan Bradvarović izbor strategija turističkog preduzeća...... 191 zadovoljenja turističkih potreba...... 217 Rika jelena kao turistička atraktivnost...... 247 Mr Marija Ivanović Miloš Nicić Kvalitet kao strateško opredeljenje razvoja mr Dario Šimičević Gastronomija...... 251 turizma na crnogorskom primorju...... 195 Internet promocija Gastronomy...... 251 beogradskih restorana...... 220 PhD Camelia Teodorescu Dr Jovanka Popov-Raljić PhD Silviu Costachie Ivana Blešić Analysis Strategies of External Lovni turizam...... 225 Osnovne karakteristike Environment Influence on Tourism Hunting tourism...... 225 i mogućnosti primene veštačkih Companies in Romania...... 198 zaslađivača u gastronomiji...... 253 Dr Risto Prentović Ass. Prof. dr. Elena Matei Mogući model valorizacije Dr Tatjana Stojanović Ass. Prof. dr. Constantin Vert lovnoturističkih destinacija...... 227 Gastronomija kao faktor animacije The Human Resources andits Quality železničkog saobraćaja...... 256 from the Perspective of Touristic Activity Dr.sc. Branko Kovačević in The 5 West Region...... 202 Mr.sc. Marina Kovačević Dr Vesna Vujačić Razvoj tržišta lovnog turizma kao Ognjen Jovović savremenog oblika turizma Hrana kao osnovni ili prateći Hotelijerstvo i animacija u u Republici Hrvatskoj...... 230 motiv turističkih kretanja...... 259 turizmu...... 205 mr Vladimir Barović Dr Dragan Tešanović Hotel management and animation Medijska uloga javnog servisa u radu Snježana Gagić in tourism...... 205 lovno-turističkih i lovačkih organizacija Istraživanje nutritivnog kvaliteta dr Tatjana Stanovčić u Vojvodini...... 234 i profitabilnosti ugostiteljskog Primjena USALI sistema menija u makrobiotičkom Dipl. inž. Ljubiša Marinović restoranu ,,Priroda’’ u Beogradu ...... 261 u hotelskim preduzećima ...... 207 Dr Ristić A. Zoran Mr Ivana Blešić Potencijalna staništa za razvoj divokoza Dr Marija Škrinjar Dr Jovanka Popov-Raljić u brdsko-planinskim područjima Srbije...239 Dr Dragan Tešanović Dr Nada Jama Dr Jovan Romelić Dević Milosava Kvalitet usluga u novosadskim Ugostiteljska kuhinja – izvor stafilokoknih Turistički aspekti organizovanja alimentarnih intoksikacija...... 266 hotelijerskim objektima...... 210 međunarodnih izlošbi pasa...... 242 Mr Nedica Dašić Dušan Vidak Prostorna distribucija, obim i struktura Neophodnost promene načina hotelijerske ponude gazdovanja lovištima u Vojvodini...... 244 crnogorskog primorja...... 214

Uputstvo autorima ompletne radove (osnovni tekst, abstrakt i Naslovi Literatura (na kraju rada) prilozi) koji će biti štampani u 11. broju ča- Glavni naslov veličine 14 pt dok ostali za osta- K Npr. Surd, V., (1997): The Ex-communist Euro- sopisa “Turizam” potrebno je dostaviti najka- le naslove uzeti isti font i veličinu (Times New pean Space and the New Balance, Geographi- snije za vreme održavanja simpozijuma. Kako Roman 12pt), a rang naslova treba numerički ca Pannonica, #1, Institute of Geography, Novi bi radovi ispunili uslove za štampanje potrebno obeležavati (u pripremi za štampu to će se iz- Sad. Ili Kicošev, S., Mitchell, B. (1997): ... ili To- ih je pripremiti i dostaviti na sledeći način: brisati) kako ne bi došlo do nesporazuma. Npr. mić, P., et al., (1997): ..... Program za naslov drugog reda 1.Vode, za naslov trećeg Microsoft Word for Windows reda 1.1. Podzemne vode, za naslov četvrtog re- Grafički prilozi da 1.1.1. Arteska izdan i 1.1.2. Freatska izdan Fotografije (na sjajnom papiru) i crteži - ori- Veličina rada itd. ginali (iz štampanih stvari samo ako su kvali- Rad ne bi trebao prelalaziti 8 autorskih strana Autor tetni; fotokopije se ne primaju). Šeme i crteže ili 17.000 znaka (MS Word > Tools > Word Co- Navesti titulu, ime, prezime, zvanje, organiza- ne raditi u Microsoft Word-u, već u odgovar- unt > Characters /With Spaces/ – veći broj). ciju i njenu adresu. Sve ovo napisati odmah is- jućim programima za vektorski rad (npr. Ado- pod glavnog naslova. be Illustrator, Corel Draw). Grafikoni semogu Pismo, font i veličina raditi u Microsoft Word-u. Predaju se zajedno Latinica, Times New Roman, 12pt. Obavezno Abstrakt sa radom. voditi računa da se između reči ne pojavljuje vi- Do 100 reči. Navesti ih nakon generalija o au- še od 1 razmaka, a između slova ni jedan. Tako- toru. Dostavljanje đe, zarezi i tačke idu odmah posle reči, a ne sa Ključne reči Rad odštampan u jednom primerku i snimljen razmakom između njih. Do 6 reči. na CD-u. Tekstualni deo snimiti u poseban file Prored (ime fajla - prezime autora). Single (1) Tabele Svaki grafički prilog u posebnom, izvornom file-u (npr. prilog rađen u Adobe Photoshop-u Tabele navoditi redosledom, arapskim brojevi- /300 dpi/ sa ekstenzijom tif, u Corel Draw-u sa ma. Npr. Tabela 1. Ravnanje ekstenzijom cdr, itd; ovo ne važi samo za gra- Levo (left). Dakle, bez tabulatora i nikako sa Prilozi fikone urađene u MS Word-u)./Nikako grafičke ručnim razmacima (space bar). Redovi neće Ilustracije navoditi redosledom, arapskim bro- priloge stavljati u Word dokument/ U tekstualnom imati iste dužine, što Vas ne treba brinuti. jevima. Npr. Sl. 1., Sl. 2. delu dati naslov priloga i njegovu poziciju (ne Hifenacija (podela reči na kraju Literatura (navođenje) treba praviti mesto za sam prilog). Ukoliko ima Npr. (Williams, 1995) u slučaju jednog autora, više priloga imena file-ova treba da idu redosle- reda) (Williams, Smith, 1995) u slučaju dva autora, dom pojavljivanja, npr. Kovacs 01, Kovacs 02, Kovacs 03, ... Ne (ni automatski ni ručno). Hifenacija će biti (Williams, et al., 1995) u slučaju više autora. urađena u postupku pripreme za štampu. Uredništvo

4 Savremeni oblici u turizmu

Contemporary Forms in Tourism

5 6 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Dr Đorđe Čomić* Analiza multifaznih Lazar Kalmić** turističkih doživljaja Sažetak U radu se analiziraju doživljaji kao Uvod Način na koji turisti opažaju svet oko faktor kvaliteta turističkog proizvoda, Danas su doživljaji postali najznačajnija sebe utiče na kvalitet i intenzitet njiho- a u kontekstu „ekonomije doživljaja“ i roba koja se nudi na tržištu. Sa televizijskih vog doživljaja. Prekoncipirane ideje turi- „društva doživljaja“. U prvom delu se ekrana, reklamnih panoa, stranica novi- sta i njihova očekivanja utiču na to kako razmatraju neki ključni problemi teo- na, stalno se nude proizvodi i usluge ko- oni konzumiraju proizvod, kako ga proce- rije doživljaja, među kojima se poseb- ji obećavaju neku vrstu intenzivnih doživ- njuju i uživaju u njemu. no ističu: način opažanja sveta, turi- ljaja. Istovremeno su potrošači sve skloniji Turističke aktivnosti omogućavaju tu- stičke aktivnosti kao izvor lične dobro- da traže da „dožive nešto novo“ (avanturisti da ostvari doživljaje koji se posmatra- biti, stanje duha i dubina emocija, kao ristički turizam) i da preuzmu veće rizike ju kao korisni za ličnu dobrobit. Neke ko- i sama fenomenologija turističkog do- kako bi sišli sa „utabanih staza“ (masovni risti od učešća u turističkim aktivnostima življaja. U drugom delu se analizira- turizam). S rastom i razvojem turizma lju- obuhvataju poboljšanje psihološkog ras- ju najvažnije faze turističkih doživlja- di sve više traže egzotična mesta koja obe- položenja i osećanja dobrobiti, potvrđi- ja: anticipacija i planiranje, putovanje ćavaju „bogate doživljaje“. Naravno, ne sa- vanje sopstvenog identiteta i upoznavanje do odredišta, ponašanje na licu me- mo turizam, već i brojne druge usluge i drugih mesta i kultura. sta, povratno putovanje kući i uspome- proizvodi baziraju se na vrsti i intenzite- Stanje duha i dubina emocija obuhva- ne. Sve navedene faze doživljaja se natu doživljaja koji mogu izazvati kod kori- taju vrste mentalnih stanja koje ljudi dolaze u međusobnoj interakciji, a uku- snika (od vožnje brzim automobilom koji življavaju tokom putovanja, a koja se često pan doživljaj i intenzitet satisfakcije se nudi na tržištu, preko ukusa osvežava- opisuju kao posebni, puni značenja i izvan turista boravkom i obavljenim putova- jućih napitaka, do najnovijeg holivudskog uobičajenog. Ovi doživljaji su sveobuhvat- njem predstavljaju rezultante delova- filma). Imajući to u vidu danas su sve više ni i emocionalno intenzivni. Ljudi mogu nja brojnih sila. u opticaju termini kao što su „društvo doda dožive „osećanje transcendencije, kao Ključne reči: turizam, faze, doživljaj, življaja“ i „ekonomija doživljaja“, što prak- da su granice sopstvene ličnosti prošire- kvalitet, fenomenologija, satisfakcija tično znači da živimo u društvu u kome ne“. Turisti takođe mogu da dožive inte- su doživljaji vrhunska vrednost (od me- lektualni izazov, postanu duboko usred- Abstract tafizičkog doživljaja, preko erotskih i ku- sređeni i izgube osećanje za vreme tokom Analysis of multiphasic tourist experiences linarskih užitaka, do uživanja u sunčanju optimalnog doživljaja. The paper analyses tourist experiences i kupanju na egzotičnim ostrvima). Zbog Intenzitet doživljaja zavisi od stepena as a factor of tourist product quality, in toga ne iznenađuje činjenica da su u tržiš- do koga ljudi stupaju u interakciju sa pro- the context of “economy of experience” noj ekonomiji doživljaji postali roba koja izvodom. Pravo okruženje će doprineti da and the “society of experience”. The se nudi i prodaje. U tom kontekstu ni turi- ljudi stupe u dublju interakciju sa proizvo- first part discusses certain key prob- sti se više ne zadovoljavaju klasičnim „radom, a turisti na taj način osećaju da je lems of the theory of tourist experience, zgledanjem mesta“, već traže mnogo više, proizvod personalizovan na način koji im among them in particular: the manner traže raznovrsne, intenzivne doživljaje to- odgovara. Zbog toga će njihovi doživljaji of perception of the world, tourist ac- kom putovanja, a upravo od toga zavisi in- izazvati veći stepen satisfakcije. tivities as a source of personal welfare, tenzitet satisfakcije. Fenomenologija turističkog doživljaja the state of mind and depth of emo- obuhvata širok spektar turističkih doživ- tions, as well as the very phenomenol- Teorija turističkih doživljaja ljaja. U psihologiji fenomenološka metoda ogy of the tourist experience. The most Turistička industrija se bavi prodajom dose koristi u manje ili više modifikovanom important phasis are analysed in the življaja. Doživljajna vrednost turističkog obliku. Fenomenološka metoda je jedan od second part: anticipation – planning proizvoda ili usluge je dominantni faktor specifičnih oblika introspektivne meto- and thinking about the trip, travel to koji utiče na donošenje odluka od strane de koju odlikuje sledeće: predmet fenome- destination, on-site behaviour, return potrošača. Turisti traže emocionalne do- nološkog ispitivanja su pojave subjektiv- travel home and recollection – reflec- življaje, a uspomene sa putovanja su njiho- nog iskustva, odnosno svesno doživljene tion memory. All the mentioned pha- va najvažnija karakteristika. Dok su robe konkretne pojave. U ovom pogledu feno- sis of exeprience are interacting, and opipljive, a usluge neopipljive, doživljaji se menološki metod je blizak introspekci- the overall experience, the intensity of pamte, odnosno urezuju u sećanje. Imaju- ji, a suprotstavljen je biheviorističkoj na- tourists’ satisfaction with their sojourn, ći to u vidu, može se reći da su turističke uci o ponašanju; Fenomenološku metodu and with the journey itself, are result- atrakcije glavni generatori turističkih do- karakteriše uzdržavanje od svih predube- ants of action of numerous forces. življaja i uspomena. đenja i pretpostavki, naučnih teorija, mo- Key words: tourism, experience, phas- Turističke destinacije, atrakcije, tur- dela, utvrđenih načina mišljenja, odnosno es, quality, phenomenology, satisfac- operatori i drugi učesnici u turističkom njihovim –„stavljanjem u zagradu“ i vra- tion poslovanju smatraju da se turistički do- ćanjem samim stvarima i iskustvu; U opi- življaji mogu proizvoditi, pakovati i da se su fenomena pojave treba opisati onako njima može upravljati, s ciljem da se turi- kako se neposredno javljaju u svesti, a to stima ponude uzbudljivi doživljaji koje će znači da fenomenolog mora da poseduje * Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, pamtiti. Kompleksna priroda turističkih „disciplinovanu naivnost“; Fenomenologi- Novi Sad, [email protected] doživljaja je predmet analize i rasprave u ja od opisanih pojava ide dalje, ona kon- ** Fakultet za turistički i hotelijerski menadžment, stručnoj literaturi. U tom smislu istraživa- struiše psihološke teorije i sisteme. Opis Univerzitet Singidunum, Beograd, lazar.kalmic@ či ističu određen broj problema koji se jav- se mora prevazići, a u pojavama se mora- gmail.com ljaju pri analizi doživljaja. ju tražiti i sagledati suštine koje su u njima

7 date. Ukoliko prihvatimo kao pretpostav- ma (planiranje, sakupljanje informacija, gradova i kulturno-istorijskih spomenika, ku fenomenološki stav da u našem nepo- organizacija, kupovina, itd.). Sve ove ak- kontakt sa ljudima ili fizičke aktivnosti. srednom iskustvu ne postoje samo čulni tivnosti, svi ovi događaji vezani za pripre- Kako transformacija pojedinca u turi- podaci, već da se suštine pojedinih obje- mu putovanja izazivaju različite doživljaje stu napreduje, svakodnevna sredina u me- kata i fenomena mogu intuitivno opažati, i emotivne reakcije: napetost, radost, išče- stu prebivališta dobija poziciju pozadine onda se postavlja pitanje postoje li, i kakve kivanje, nadu, nestrpljenje, strepnju, nesi- - “back home“, deponovana kultura isho- su suštine turističkog doživljaja. U ovom gurnost, nervozu, neizvesnost, strah, itd. dišta je prognana u rezidualnu kulturu ko- kontekstu Koen (Cohen,1979) predstav- Pripremna faza je i predmet empirij- ja se nalazi u pozadini, a turistička kultura lja pet načina turističkog doživljaja, bazi- skih istraživanja. Tako, na primer, grupa novog sveta preovladava. Drugim rečima, ranih na različitim stilovima potrošnje, autora (Maher, Steel i McIntosh, 2003: 59- uobičajena vremenska, prostorna i kultur- uključujući i sklonost turista ka održanju 67) prilikom istraživanja doživljaja turi- na dimenzija se „distanciraju“ u prošlost, dobrobiti, bekstvo od dosade, potragu za sta na Antarktiku, polazi upravo od nači- a neuobičajeno, sada i ovde, dolazi u pr- estetskim doživljajima i potragu za alterna doživljavanja u predputnoj fazi. Oni su vi plan i postaje nova realnost. Turistička nativnim smislom egzistencije. Drugi au- odabranoj grupi putnika za Antarktik slali kultura, kao modus operandi i vivendi tu- tori se bave empirijsko-fenomenološkim upitnike na osnovu kojih su utvrdili njiho- rističke egzistencije počinje da definiše i pristupom koji teži da objasni turističke va razmišljanja, osećanja, očekivanja i do- redefiniše uloge, pravila, pojmove, kreta- doživljaje sakupljanjem refleksivnih, inti- življaje vezane za predstojeće putovanje. nja, oblike, sile, očekivanja i procese; kao mnih informacija. Ova istraživanja teže i pojam animacije, odnosno zabave (is- da opišu tok lične svesti. Putovanje do turističkog odredišta punjenost novim duhom, hrabrošću i od- Putovanje do izabrane destinacije obu- lučnoščću, na primer). Život turiste je u Faze turističkog doživljaja hvata putovanje nekim prevoznim sred- suprotnosti sa kulturno oblikovanim i Postavlja se pitanje koje sve doživljaje mo- stvom, uključujući i eventualna zaustav- sankcionisanim životom kod kuće, a ludič- žemo tretirati kao turističke? Da li su tu- ljanja zbog odmora i promene prevoznog ke sile i želja za dokolicom dobijaju na sna- ristički doživljaji samo oni doživljaji koji sredstva. Tokom samog putovanja najče- zi. Novo turističko stanje, u stvari, podsti- se javljaju za vreme boravka u nekom tu- šći su sledeći doživljaji: če antistrukturalne manifestacije tako da rističkom mestu ili obuhvataju i putovanja • Doživljaji koje generiše određena vr- turizam dobija karakteristike igre. u odlasku i povratku, kao i sve doživljaje sta prevoznog sredstva (automobil, voz, Međutim, za utvrđivanje psihološke u vezi s tim, ili pak obuhvataju i doživljaje brod, avion,) i samo kretanje kroz pro- suštine putovanja i turizma nije dovoljan pre i posle putovanja. Problem je da li će se stor, a koji se mogu kretati u rasponu od samo bihevioristički pristup u izučavanju prihvatiti širi pojam turističkog doživlja- straha do uživanja. aktivnosti, tj. ponašanje turista za vreme vanja, koji obuhvata i sve ono što se deša- • Doživljaji koji su vezani za posmatra- odmora, Naime, ponašanje je samo ma- va pre i posle putovanja, ili uži pojam koji nje pejzaža koji promiče manjom ili ve- nje ili više veran odraz, posledica, odre- obuhvata putovanja u odlasku i povratku ćom brzinom pored prozora automobi- đenih psihičkih procesa, kao što i svako i boravak, ili najuži koncept koji obuhva- la ili voza. Posmatranje pejzaža sa broda ponašanje povratno utiče na dalji tok unuta samo boravak. Ipak, ovde, suštinske di- ili iz aviona su sasvim različiti doživljaji, trašnjih procesa. Imajući to u vidu u cen- leme nema, predmet analize će biti naj- od kojih svaki ima svoje specifične čari. tru pažnje treba da bude doživljaj turiste širi koncept turističkog doživljaja, jer se Ovaj doživljaj je praktično nerazdvojiv na licu mesta, onako kako ga doživljava i bez analize svih sukcesivnih faza ne može od doživljaja kretanja određenim prevo- opisuje. Teme istraživanja, koje se odnose shvatiti suština turističkog fenomena. znim sredstvom. na ovu centralnu komponentu turističkog • Doživljaji vezani za društvene kontak- modela, obuhvataju sledeća pitanja: da li Pripremna faza i anticipacija putovanja te, odnosno slučajne susrete, poznan- pojedini novi turisti, sa određenim kul- Integralni deo šireg koncepta putovan- stva i razgovore sa nepoznatim ljudima turnim predznanjem, žele da koriste deo ja čini i pripremna faza, u kojoj se budući na brodu, u vozu ili avionu. Komunici- animacije kako bi dodatno bili oslobođe- turista praktično i psihološki priprema za ranje sa saputnicima, sklapanje novih ni sopstvene kulture i svakodnevice; za- predstojeće putovanje. Pojedinac počinje prolaznih poznanstava, ali i onih koji što određene grupe moraju prvo da doži- prvo mentalno, a zatim fizički da se pripre- mogu prerasti u trajnije prijateljstvo ili ve orijentacionu fazu pre nego što uđu u ma za turističku egzistenciju. Razmišljanje čak ljubav. fazu pune animacije; da li je orijentacija i razgovor o putovanju, sakupljanje infor- najuzvišeniji period animacije zato što se macija, priprema automobila za put ili re- Ponašanje i doživljaji na licu mesta vremenski nalazi odmah iza svakodnev- zervacija avionskih karata, molba suse- Boravak obuhvata vreme koje se provodi nog vremena; koji turisti su više impul- dima da pripaze kuću ili stan, pakovanje u određenom mestu ili mestima koja su sivni i spontani tokom faze animacije; ko- kofera i slične aktivnosti su samo neke odabrana kao cilj putovanja. To mesto ili ji uobičajeni-neuobičajeni faktori najviše od vidljivih manifestacija ove završne fa- mesta predstavljaju osnovni cilj, u njima doprinose animaciji i turističkom transu; ze inkubacije iz koje će se uskoro stvori- leži glavni razlog zbog koga se krenulo na na koji se način animacioni svet biznisme- ti turista. put. Upravo tu, na licu mesta, dolazi do zana razlikuje od animacionog sveta turiste; Ova faza obuhvata vremenski period dovoljavanja ili nezadovoljavanja potreba, koliko su slične ili različite njihove maske; od donošenja odluke da se krene na put i to jest do radosti i ushićenja ili do razoča- koje uloge u neuobičajenom turističkom obuhvata čitav niz psiholoških i praktičnih renja ili nezadovoljstva. Boravak, susret sa svetu imaju turistički hramovi, zaposle- priprema. Budući turista sanjari i zamišlja izabranim mestom je centralna, najvažni- ni u turizmu, lokalno stanovništvo i turi- nepoznate krajeve u koje će otići, a ukoli- ja faza od koje u najvećoj meri zavisi uspeh stičke atrakcije; zašto pojedine grupe pro- ko je zainteresovaniji i obrazovaniji, saku- ili neuspeh celog putovanja. Ona nije važ- laze kroz ceo animacioni proces, a da pri plja i čita vodiče i drugu putnu literaturu, na samo zbog toga što najduže traje, već tome ipak ne budu emancipovane i tran- a eventualno pokušava da malo nauči jezik i zbog toga što za pojedinca ima najveći sformisane. zemlje u koju ide. Takođe se kupuju razne psihološki značaj. Tu dolazi do sučeljava- Pomenuta grupa autora je posetioce stvari neophodne za putovanje. Priprema nja snova sa stvarnošću, visokih očekiva- Antarkitika ispitivala i na licu mesta i to putovanja je i društveni događaj, ukoliko nja sa realnošću na licu mesta, tu se najvi- tako što je paralelno vršen duboki intervju putuje više članova porodice ili grupa pri- še i najintenzivnije doživljava. Boravak je i obavljano posmatranje ponašanja. Tako- jatelja, predstojeće putovanje je predmet ispunjen brojnim aktivnostima i događa- đe je analizirana prateća dokumentaci- razgovora, zajedničkih dogovora i pripre- jima, bilo da su u pitanju poseta i obilazak ja vezana za itinerer, kulturu, društvene

8 odnose i obrazovne programe. Na osnovu pozadinsku poziciju tokom boravka na de- Zaključak toga došlo se do određenih rezultata koji stinaciji, i čije upražnjeno mesto je zauzela Prikazani pristupi su fokusirani na na- ukazuju na sadržaj svesti, vrstu i intenzi- turistička kultura, sada u potpunosti pre- čin na koji ljudi reaguju na turistički proi- tet doživljaja na licu mesta. uzima prvobitnu poziciju. Kako ovaj pro- zvod, njihove lične konstrukcije proizvoda ces napreduje, neuobičajeno postepeno i načine doživljavanja pojedinih faza pu- Povratno putovanje u polaznu tačku ustupa mesto uobičajenom, banalnom. tovanja. Ipak, vreme i prostor se socijalno Povratno putovanje obuhvata putovanje od i kulturno interpretiraju. U zavisnosti od poslednjeg mesta boravka do kuće. Ovo pu- Posleputna faza, uspomene i sećanja profila ljudi, oni će obraćati pažnju na ra- tovanje ima istu strukturu kao i putovanje Posleputna faza obuhvata neodređeni vre- zličite stvari, čak i kada se nalaze na istom ka turističkoj destinaciji (prevozno sred- menski period od povratka kući (dužina mestu u isto vreme. Imajući to u vidu, po- stvo, promicanje pejzaža, društveni kon- perioda zavisi od brojnih spoljnih i unu- srednici u turizmu imaju veliki značaj, jer takti), međutim, budući da je pravac razli- trašnjih faktora, karakterističnih za sva- je njihova uloga da usmeravaju pažnju tu- čit, jer se putuje u obrnutom smeru (nazad kog pojedinca). Posle svega, može se javi- rista na najvrednije stvari i da pružaju od- ka mestu prebivališta), ukupno raspolože- ti (kod većine turista se javlja) radost zbog govarajuću interpretaciju, kako bi obogati- nje, stanje duha, i doživljavanje ovog pu- povratka kući. Kod drugih se javlja neza- li turistički doživljaj. Turistički posrednici tovanja je različito. Posle provedenog od- dovoljstvo, jer im je na odmoru bilo lep- i operatori imaju zadatak da upravljaju tu- mora, posle brojnih utisaka, uzbuđenja, še nego kod kuće, gde ih ponovo čeka- rističkim ponašanjem, nudeći turistima radosti ili razočarenja, turista je najčešće ju uobičajene obaveze ili dobro poznata odgovarajuću sredinu koja će biti u stanju umoran, iscrpljen i ispražnjen, tako da ni- svakodnevica. Po povratku, turista u se- da zadovolji njihove potrebe i očekivanja. je više u stanju da sa istom pažnjom i inte- ćanju sređuje svoje utiske i doživljaje, upo- Oni takođe pojačavaju turističke doživlja- resovanjem kao u odlasku posmatra pejzaž, ređujući viđeno i doživljeno s onim što je je tako što kontrolišu i usmeravaju pažnju uživa u vožnji ili razgovara sa saputnicima. očekivao pre polaska. Taj bilans može bi- posetilaca na turističke atrakcije, događa- Pored toga, nema ni napetosti ni neizve- ti manje ili više pozitivan ili negativan, što je i aktivnosti koje imaju najveći potencijal snosti oko toga šta ga čeka na kraju puta, utiče na stepen satisfakcije obavljenim pu- za izazivanje intenzivnih doživljaja. jer se vraća u dobro poznatu svakodnevicu. tovanjem. Pojedinih prijatnih i neprijat- Zbog toga povratno putovanje ima najče- nih doživljaja turista se može sećati jako Literatura šće instrumentalnu vrednost (što brži i si- dugo, čak i tokom celog života. Pored to- O’Dell, T & Billing, P (2005) Experiences- gurniji povratak), jer umorni turista žuri da ga, putovanje utiče i na promenu ili još če- capes – Tourism, Culture and Econo- što pre stigne kući, da se odmori i sredi uti- šće potvrđivanje prethodnih stavova tu- my, Copenhagen Business School Pre- ske. Ovo je utoliko izraženije kod onih turiste prema zemlji u koju je putovao, ali i ss, Koge rista kod kojih se već javila nostalgija ili ko- prema sopstvenoj zemlji i kulturi, koje se Bauman, Z., (2003) The tourist syndrome, ji su nezadovoljni putovanjem. sada, u kontekstu novostečenih iskustava Tourist Studies, Sage Publications, Turizam, kao kratak skok sa polazne sa putovanja, sagledavaju na drugačiji na- Franklin, A., and Crang, M., (2001) The platforme, ima svoj početak u svakodnev- čin. Povratak sa putovanja prati čitav niz trouble with tourism and travel theory, noj egzistenciji, svoje trajanje kroz animaci- aktivnosti kao što su razgledanje kuplje- Tourist Studies, Sage Publications, Lon- ju na izabranoj destinaciji i kraj povratkom nih suvenira i drugih predmeta, fotogra- don u polaznu tačku. Repatriaciona komponen- fija, slajdova, video zapisa, zajedno sa po- Maher T, Steel G, McIntosh A (2003) Exa- ta predstavlja transformacioni proces koji rodicom i prijateljima. Tu su i razgovori mining the Experiences of Tourists in se sastoji od dve povezane faze. o putovanju sa kolegama s posla, slušanje Antarctica, International Journal of To- Prva faza obuhvata proces reverzije iz muzike sa diskova koji su kupljeni na pu- urism Research, Wiley Inter Science neuobičajenog sveta, koje počinje pribli- tu, eventualno priprema kulinarskih spe- MacCannell, (1999) The Tourist,Universi - žavanjem trenutka povratka. Turista mora cijalitet iz zemlje u kojoj je proveden od- ty of California Press, Berkeley da napusti prostornu, vremensku i kultur- mor, itd. Efekti putovanja mogu, u krajnjoj Nash, D., (1996) Anthropology of Touri- nu zonu turističke destinacije i ostavi ih liniji, i prevazići neki vremenski, formalno sm, Pergamon, Elsevier, Oxford iza sebe. Psihološka retransformacija pr- ograničen, period i protezati se kroz ceo Pine, J. And Gilmore, J.H.(1999) The Expe- vo deluje na turistu, a kulminaciju pred- život, u obliku sećanja i delanja koji u po- rience Economy, Harvarad Press, Bo- stavlja sam čin odlaska (napuštanja) ani- jedincu izazivaju post festum širok spektar ston miranog, neuobičajenog sveta destinacije. prijatnih doživljaja. Titley, G., (2000) Global Theory and Tou- Stvarni povratak u uobičajeno, bilo da se Pomenuti istraživači načina doživljava- rist Encounters, Irish Communication radi o kopnenim, vazdušnim ili vodenim nja Antarktika bavili su se i posleputnom Review, Dublin transportnim sredstvima, na primer, pru- fazom. U ovoj fazi korišćena je metoda do- Uriely, N., (2005) The tourist experience ža mogućnosti za druge ritualne oblike pisivanja sa putnicima posredstvom elek- – Conceptual Developments, Annals of opraštanje od turističke egzistencije. tronske pošte i to u periodu od dva do šest Tourism Research, Vol. 32, Issue 1, El- Druga faza se označava kao proces pot- meseci od povratka sa putovanja. Na taj sevier, Oxford činjavanja koji obuhvata vaskrsenje rani- način se došlo do relevantnih informacija Baudrillard, J, (1993) Amerika, Buddy Bo- jeg ja (sebstva) i reafirmaciju uobičajenog vezanih za stepen satisfakcije obavljenim oks, Kontekst, Beograd sveta. Ovde kulturni, zadnji i prednji, plan putovanjem, kao i doživljaje vezane za se- Čomić, Đ. (1990) Psihologija turizma, Tu- počinju da menjaju mesta. Drugim reči- ćanja i uspomene. ristička štampa, Beograd ma, rezidualna kultura, koja se povukla u

9 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Dr Ljiljana Kosar* Prilagođavanje hotelijerstva

Sažetak savremenim oblicima turizma Budućnost razvoja hotelijerstva neodvo- jiva je od turizma. Tržište diktira tren- Uvod terijuma sistematizacije. Razumljivo je da dove i promoviše nove oblike turizma - Tretman hotelijerstva kao materijalne se moteli razlikuju od hotela ne samo po eko-turizam, eduko-turizam, ruralni osnove turizma, iako nesporan, može se lokaciji, već i po užem asortimanu uslu- turizam, dečji turizam, istraživački tu- smatrati klasičnim. Savremeno hotelijer- ga, pa samim tim i jednostavnijem orga- rizam, avanturistički turizam, i dr. Vi- stvo danas je mnogo više od materijalne nizaciono-kadrovskom modelu. Razlike še nije dovoljno da hotelijerstvo pored osnove turizma. Drugim rečima, simplifi- između hotela i kampova, na primer, još baznih usluga smeštaja i ishrane obez- kovan pristup turističkom tržištu kao od- su očiglednije. Kampovi se smatraju tipič- beđuje i niz dodatnih. Danas se očeku- nosu ponude i tražnje, pri čemu je ponuda nim sezonskim ugostiteljskim objektima ju novi oblici ispoljavanja kompleksnog kruta (nepromenljiva), a tražnja elastič- za smeštaj koji su prevashodno namenje- lanca hotelijerskih usluga koji prevazi- na (promenljiva), odslikava tradicionalno ni kupališno-rekreativnom turizmu, dok lazi podelu na osnovne i dodatne. Me- učenje koje praksa prevazilazi. Neminov- su hoteli “univerzalni” ugostiteljski objek- đunarodni hotelski lanci su lideri u pri- no je, dakle, da se ponuda čiju bazu čini ti koji mogu poslovati i celogodišnje i se- lagođavanju hotelijerstva savremenim hotelijerstvo, prilagođava tražnji i to ne zonski, tretirati se i kao stacionarni i kao oblicima turizma. To se ogleda u stal- samo u pripremnoj fazi svog nastanka, već prolazni, prevashodno u zavisnosti od lo- nom redizajniranju njihove ponude i i u fazi funkcionisanja. Promene na stra- kacije (Kosar, 2002). uvođenju inovacija u poslovanju, najče- ni tražnje su brze i teško predvidive. Po- Grupisanje objekata hotelijerstva pret- šće u formi posebnih programskih pake- trebe, želje i zahtevi različitih kategorija postavlja uvažavanje kriterijuma za dife- ta, namenjenih sve uže fokusiranim tr- korisnika diktiraju nove trendove u turiz- renciranje različitih oblika turizma. Siner- žišnim segmentima. Fleksibilnost hote- mu, odnosno nove oblike turističkih kre- getsko delovanje lokacije i motiva posete lijerstva je osnovna pretpostavka njego- tanja. Motivi kretanja sve su uslovljeniji opredelilo je podelu na kulturni i rekrea- vog uspešnog prilagođavanja savreme- socio-psihološkim i kulturološkim fakto- tivni turizam. Način zadovoljavanja kul- nim oblicima turizma. rima. Turistička potreba postaje sve kom- turne, odnosno rekreativne komponente hotelijerstvo, turizam, flek- Ključne reči: pleksnija kategorija. Kolektivizacija turi- turističke potrebe opredeljuje dužinu bo- sibilnost, inovacije, programi, segmenti stičke potrebe iz sredine 20. veka dovela je ravka, odnosno trajanje turističkog puto- Abstract do masovnog turizma čiju je materijalnu vanja, što inicira podelu na stacionarni i bazu činilo hotelijerstvo stereotipne po- ekskurzioni turizam, dok se kao među- The adjusment of hotel industry to the nude. Početkom 21. veka turistička potre- oblik izdvaja prolazni, ili tranzitni turi- contemporary forms of tourism ba je individualizovana. Rezultat ove indi- zam. Prirodne turističke atrakcije kao što The future of hotel industry develop- vidualizacije je nastanak različitih oblika su more, jezero, reka ili planina poseduju ment can’t be separated from tourism. turizma kojima hotelijerstvo mora da se rekreativne agense čije je delovanje sezon- The tourists rightly expect therir re- prilagođava. Prilagođavanje hotelijerstva ski uslovljeno. Drugim rečima kupališno- quests to be satisfied. The market dic- različitim oblicima turizma u praksi se is- rekreativni – primorski, jezerski i rečni tates tourism trends and it promotes poljava prevashodno različitim nivoima turizam prevashodno spadaju u sezonske new forms of tourism - eko-tourism, ed- diferenciranja hotelijerskih objekata. Di- oblike turističkih kretanja. ucational tourism, rural tourism, chil- ferenciranje se vrši na osnovu spleta ra- Izdvajanje pomenutih tipskih oblika dren’s tourism, exploratory tourism, ad- znovrsnih kriterijuma, uslovljenih siner- turizma uslovilo je grupisanje hotelijer- venturous tourism, etc. For modern ho- getskim delovanjem brojnih faktora. skih objekata na osnovu kriterujuma duži- tel industry it is not enough to ensure ne boravka i perioda rada, na stacionarne basic and complementry services. Now, Grupisanje objekata hotelijerstva i prolazne, odnosno objekte sa sezonskim new forms of complex chain of hotel Grupisanje hotelijerskih objekata je pro- i objekte sa celogodišnjim poslovanjem. services expect to be realised. It exseed ces koji se vrši sa ciljem bližeg definisanja Praksa hotelijerskog poslovanja pokazu- clasic division in fundamental and non- delatnosti i zauzimanja određenih pozi- je da su objekti stacionarnog tipa u većini fundamental hotel services. The inter- cija na tržištu. Sinergetski efekat delova- slučajeva sezonskog karaktera, dok objek- national hotel chains are the leaders in nja spleta tržišnih faktora i lokacije iskri- ti prolaznog tipa uglavnom posluju tokom the process of hotel industry adjustment stalisao je uticaj i drugih faktora kao što čitave godine. to the contemporary forms of tourism. su: asortiman i način pružanja usluga, Sezonska uslovljenost turističkih kre- This is reflected in the process of perma- vremenski period pružanja usluga, teh- tanja vremenskom distribucijom godiš- nent redesigning of their offer and al- ničko-tehnološka ekipiranost, organiza- njih odmora i školskih raspusta, uslovila je so in the process of business inovations, ciono-kadrovski model, obim i struktu- sezonalnost poslovanja hotelijerskih obje- which are mostly specific programmes ra kapitala. Lokacija, asortiman, način i kata lociranih u turističkim destinacijama for tightly focused market segments. The vremenski period pružanja usluga uslov- čiji resursi poseduju stabilnu atraktivnost flexibility of hotel industry is the main ljavaju tehničko-tehnološku ekipiranost tokom čitave godine. Misli se prevashod- hypothesis of its successful adjustment i organizaciono-kadrovski model, a time no na kulturno-istorijske spomenike čija to the contemporary forms of tourism. i obim i strukturu kapitala. Dominantan atraktivna moć nije sezonski uslovljena, Key words: hotel industry, tourism, uticaj pojedine grupe faktora opredelju- ali i na balneološke resurse čiji su lečiliš- flexibility, inovations, programmes, je ključne kriterijume dalje sistematiza- no-rehabilitacioni agensi, posebno ter- segments cije objekata hotelijerstva. Hoteli se sma- momineralni izvori stabilni tokom čita- traju najreprezentativnijim ugostiteljskim ve godine. Tako se i u banjskim mestima * Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, objektima za smeštaj, gde dolazi do izra- pojavljaju stacionarni hotelijerski objekti Novi Sad žaja sinergetsko delovanje navedenih kri- sa sezonskim poslovanjem, dok je istovre-

10 meno hotelijerska ponuda ekskurzionih korporiranja hotelijerstva u nove oblike sebnih oblika turizma. Posebni oblici tu- turističkih destinacija koncipirana na se- turizma. rizma nastaju dakle kao rezultat promena zonskom poslovanju prolaznih objekata. Praktičan oblik ispoljavanja ovog pro- životnog stila, izazvanih sadašnjošću koju Celogodišnje poslovanje objekata u gra- cesa ogleda se u grupisanju hotelijerskih odlikuju: informatizacija i automatizacija, dovima kao kompleksnim destinacijama u objekata prema ceni, od badžet, preko odnosno globalna primena visokih tehno- kojima se ‘’sudaraju’’ različiti oblici turiz- objekata ekonomske, srednje i prve klase, logija, standardizacija i kvalitet proizvoda ma (poslovni, ekskurzioni, manifestacio- do luksuznih, koje nastaje kao izraz prila- i usluga, raširena primena marketinškog ni, tranzitni, obrazovni i dr.), kao i obje- gođavanja različitim tržišnim segmentima i menadžmentskog koncepta u poslova- kata lociranih uz magistralne drumske od masovnog do ekskluzivnog turizma. S nju, inelektualizacija i individualizaci- saobraćajnice, jeste uobičajeni oblik funk- tim u vezi je i prilagođavanje hotelijerstva ja, afirmacija ekologije i zdravlja. Motivi- cionisanja hotelijerstva. različitim oblicima turizma izdiferencira- ma putovanja se pristupa na nov način u Dalja elaboracija na temu prilagođa- nim na osnovu zajedničkog preovlađuju- kontekstu prevazilaženja njihove jasne iz- vanja hotelijerstva savremenim oblicima ćeg delovanja demografskih i ekonomskih diferenciranosti na kulturne, rekreativne, turizma nameće osvrt na klasičnu tezu o faktora. Misli se na dečji i omladinski tu- poslovne, zdravstvene. Očekivanja turista neelastičnosti turistične ponude i elastič- rizam, porodični, poslovni, turizam tre- su veoma složena. Oni očekuju jedinstve- nosti turističke tražnje. Opšte je poznato ćeg doba. Starost, porodični status i pla- no iskustvo u kome se prepliću raznovrsni da dužina trajanja sezone predstavlja va- težna moć opredeljuju preferencije prema motivi kretanja. žan indikator stepena razvijenosti turiz- objektima različitih kategorija, koji shod- Ipak, početni korak ka diferenciranju ma, a samim tim i hotelijerstva. Takođe je no verifikovanom rangu kvaliteta ponude posebnih oblika turizma obeležava inici- poznato da savremeni način života podra- formiraju cene, prevashodno po principu jativni, odnosno primarni motiv putova- zumeva sve elastičniji pristup vremenskoj ‘’vrednost za novac’’. nja. U tom smislu naglašavaju se okruže- distribuciji korišćenja godišnjih odmora. Grupisanje i rangiranje hotelijerskih nje, kultura i događaji kao osnovne oblasti Ponašanje turističkih potrošača se menja objekata predstavlja polaznu pretpostav- unutar kojih se diferenciraju posebni obli- u kontekstu narastanja potrebe za učesta- ku uspešnog poslovanja. Dinamika me- ci turizma, ali se takođe ističe da ih one ne lijim preduzimanjem kraćih turističkih njanja potrošačkih navika i ponašanja koja iscrpljuju, ostavljajući prostora tržištu da putovanja u toku godine. Dakle, proseč- dovodi do nastanka sve brojnijih i razno- stalno otkriva i promoviše nove. na dužina boravka se smanjuje, ali se broj vrsnijih oblika turizma, nameće potrebu Prikazana sistematizacija (Skica 1) pre- putovanja u toku godine povećava. Objek- daljeg diferenciranja hotelijerstva, odno- uzeta je da ilustruje raznovrsnost savre- ti hotelijerstva, tehničko-tehnološki kon- sno povećanja stepena njegove fleksibil- menih oblika turizma, bez pretenzija au- cipirani pod isključivim uticajem lokaci- nosti, u kontekstu trajne i dosledne orijen- tora da se bavi kriterijumima njihovog onog faktora i sezonske snage atraktivnih tacije prema korisniku. diferenciranja. Ima za cilj da pokaže u ka- resursa, kao, na primer, objekti koju svo- kvom tržišnom ambijentu funcioniše ho- ju ponudu baztiraju na formuli 3S u let- Tipizacija i specijalizacija telijerstvo, odnosno da istakne neophod- njoj (sun, sea, sand - sunce, more, pesak) nost njegovog prilagođavanja kroz procese ili zimskoj (sun, snow, ski - sunce, sneg, objekata hotelijerstva tipizacije i specijalizacije. skijanje) varijanti, sve teže održavaju po- Na globalnom nivou, turuzam se razvi- Tipizacija je proces izdvajanja razli- zicije na turističkom tržištu (Hsu, Powers, ja u pravcu regionalne preraspodele, od- čitih pojavnih oblika unutar hotelijerske 2002). Drugim rečima, bazni hotelski pro- nosno prestruktuiranja turističkih kreta- ponude, na osnovu spleta raznovrsnih kri- izvod, odnosno njegovo ‘’jezgro’’ koje či- nja ka novim destinacijama. U tom smislu, terijuma. Proces tipizacije je determini- ne osnovne ugostiteljske usluge svedene podela na klasične receptivne i inicijativ- san prevashodnim delovanjem lokacionih na smeštaj i ishranu, mora se prilagođa- ne turističke zemlje sve je teže održiva, s i tržišnih faktora. Tipizacija hotelijerskih vati ponašanju savremenih turističkih po- obzirom da obim turističke tražnje ima objekata može se odvijati paralelno sa raz- trošača, s obzirom da su oni kreatori novih tendenciju stalnog uvećavanja. Uključi- vrstavanjem i kategorizacijom, što zna- oblika turizma (Kosar, Rašeta, 2005). vanje novih slojeva stanovništva iz ce- či da jedan proces ne isključuje druge. Sa Grupisanje hotelijerskih objekata na log sveta u turstička kretanja usložnjava stanovišta pretežnog uvažavanja deovanja stacionarne i prolazne, odnosno sezonske ekonomsku, etno-sociološku, kulturološ- lokaconog faktora objekti hotelijerstva se i celogodišnje, opstaće u kontekstu njiho- ku i psihološku strukturu tražnje. Zado- tipiziraju na primorske, planinske, banj- ve preovlađujuće poslovne usmerenosti, voljavanje izuzetno širokog i raznovrsnog ske, gradske, tranzitne. Delovanje tržišnog ali će formiranje njihove ponude, odnosno spektra potreba integrisanih u potrebu za faktora ispoljava se uvažavanjem tržišnih kompleksa integrisanih usluga, morati da putovanjem, dovodi do nastanka tzv. po- segmenata kao pretežnog kriterjuma tipi- se kreće u pravcu usklađivanja sa ponaša- njem potrošača. U tom kontekstu, tradicionalni oblici turizma, izdiferencirani na osnovu standardne tipologije turističkih resursa i dalje opstaju, ali transformisani na način koji obezbeđuje zadovoljavanje sve razuđenije strukture turističke potrebe, konkretizovane u zahtevima, željama i očekivanjima potrošača. Ovde dolazi do izražaja sinergetski efekat hotelijerstva i turizma, s obzirom da se atraktivnost primarnih resursa ‘’poja- čava’’ redizajniranjem postojećih i diza- jniranjem novih objekata. To znači da su objekti hotelijerstva nosioci kreiranja novih sadržaja kojima se izlazi u susret zahtevima potrošača. U tome leži suština ne samo prilagođavanja, već i direktnog in- Skica1. Diferenciranje posebnih oblika turizma Izvor: Sistematizacija preuzeta iz: Štetić, S: Posebni oblici turizma, 2007, str.8 , na osnovu: Douglas, N.: Special Interest Tourism, 2001

11 ostvaruje kroz kontinuirani proces internog brendiranja. (Oden, 1997). Poslovanje međunarodnih hotelskih lanaca se ogleda u okupljanju različitih vrsta, tipova i kategorija hotelijerskih objekata pod zajednič- kim imenom – globalno prepoznatljivom, renomiranom markom koja obavezuje na proklamovanu poslovnu filozofiju, kom- panijsku kulturu i ponašanje, viziju i misiju. Dakle, složena struktura hotelskog lanca, koju ilustruju „podlanci“, odnosno tzv. brendovi, jeste polazna pretpostavka dalje specijalizacije. Specijalizacija u okviru hotelskog lanca se može odvijati internim diferenciranjem unutar brenda, kao i uvođenjem potpuno novog brenda (Ko- sar, 2002). Vodeći svetski hotelski lanac danas posluje pod imenom „InterContinental Hotels Group“. Njegov kapacitet je, prema podacima za 2005. godinu (Hotels Maga- zine, July 2006, str. 40), iznosio 537.533 sobe, odnosno 3.606 objekata. Nosio- ci lanca su dva globalna brenda – „Inter- Continental Hotels & Resorts“ i „Holiday Skica 2. Diferenciranje objekata hotelijerstva Inn Hotels & Resorts“. Globalno prepo- Izvor: Ideja i realizacija autora znatljiva hotelska marka „Holiday Inn“ zacije. Tako se po ovom osnovu mogu iz- zacija. Proces specijalizacije se odvija kao poznata je po procesu internog brendira- dvojiti poslovni, sportski, porodični, omla- rezultat fokusiranosti na usko izdiferenci- nja: „Holiday Inn Select“ su objekti spe- dinski objekti. Radi se o tipizaciji izvršenoj rane tržišne segmente, odnosno određe- cijalizovani za poslovne ljude; „Holiday na osnovu specifičnih potreba preovlađu- ne ciljne grupe. To mogu biti poslovni lju- Inn SunSpree Resorts“ su objekti name- jućih segmenata. Motiv posete se takođe di koji odlaze na odmor sa porodicom, ali njeni relaksaciji cele porodice, pre sve- pojavljuje kao faktor od uticaja na tipiza- tokom koga i dalje imaju potrebu da rade. ga locirani na turističkim destinacijama ciju. U tom kontekstu dolazi do izražaja To mogu biti pasionirani ljubitelji golfa ili toplih tropskih mora; „Holiday Inn Gar- već pomenuto istovremeno uzajamno de- tenisa, deca predškolskog i mlađeg škol- den Court“ su tzv. butik hoteli sa karak- lovanje više motiva posete, pa je vrlo teš- skog uzrasta, studenti određenih fakulte- terističnim, jedinstvenim stilom gradnje ko identifikovati dominantan razlog koji ta, strasni lovci i ribolovci, posmatrači pti- i uređenja, u skladu sa lokacijom, na prose ispoljava kao inicijativni faktor putova- ca, zaljubljenici u floru i faunu, savremeni storima Evrope i Južne Amerike; „Nicke- nja. S druge strane, motivi putovanja ra- „robinzoni“, avanturisti koji vole opasno- lodeon Family Suites by Holiday Inn“ je zličitih tržišnih segmenata mogu biti isti, sti, visoko ekološki svesni, uživaoci u igra- specijalizovani hotelski brend namenjen ali se njihove potrebe, očekivanja i zahtevi ma na sreću, istraživači stalno gladni no- deci, koji gradi poslovnu filozofiju suštin- razlikuju. Primer tipizacije na osnovu mo- vih znanja, zagovornici zdravog života skog razumevanja dece i uvažavanja nji- tiva posete su tzv. resort, odnosno odma- zasnovanog na odgovarajućoj ishrani, kao hovih potreba; „Holiday Inn Express“ je rališni objekti, gde se kao osnovni razlog i mnogi drugi. brend srednje klase fokusiran prevashod- posete pojavljuju odmor i relaksacija. Od- Ovom prilikom navedeni, kao i nena- no na smeštaj, ograničene ili izostavljene mor i relaksacija prevashodno uključuju vedeni tržišni segmenti utiču na obliko- usluge u sektoru hrane i pića (www. ho- zabavu i razonodu, različite oblike rekrea- vanje savremenih vidova turizma. U za- telsmag.com). cije, wellness, odnosno programe unapre- visnosti od udela pojedinih segmenata na Prilagođavanje hotelijerstva nekim đenja zdravlja i kvaliteta života. Razumlji- tržištu, njihov uticaj se konkretizuje spe- specifičnim oblicima turizma ogleda se, vo je da se poimanja „idealnog“ odmora cijalizacijom hotelijerskih objekata. Hote- između ostalog i u postojanju tzv. neobič- i relaksacije različitih tržišnih segmena- lijerstvo na taj način svojom fleksibilnošću nih hotela. Radi se o hotelima igloima, ho- ta, bitno razlikuju. Na primer, kao suprot- sve smelije obara tezu o krutosti ponude, telima sojenicama, hotelima pećinama, stavljeni tržišni segmenti pojavljuju se de- direktno se uključujući u oblikovanje spe- hotelima zatvorima, hotelima svetioni- ca i omladina, mladi parovi, radno aktivni cijalizovanog turističkog proizvoda. cima, hotelima pod vodom ili na drveću. poslovni ljudi, turisti trećeg doba. Razli- Na Skici 2. su predstavljeni neki obli- Ekskluzivitet lokacije, okruženja i samog čiti vidovi odmora i relaksacije različitih ci diferenciranja objekata u hotelijerstvu u uređenja, povlači za sobom i odgovara- tržišnih segmenata potiču od demograf- uslovima sinergetskog delovanja različitih juću uslugu koja, u skladu sa zahtevima skih, socio-kulturnih, ekonomskih razli- faktora, uz moguće kombinacije na svim korisnika može biti sasvim redukovana. ka, tj. različitog potrošačkog ponašanja nivoima. To znači da se pregled grupa, Pomenuti primeri neobičnih hotela poka- koji je posledica različitog načina života. klasa, tipova i specijalizovanih podtipova zuju visok stepen adaptibilnosti hotelijer- Prethodno izneti stavovi nameću za- nikako ne treba shvatiti kao konačan, već stva čak i kad se radi o ekstremnim oblici- ključak o potrebi daljeg diferenciranja samo kao fazu procesa prilagođavanja ho- ma turizma. unutar pojedinih tipova objekata, shodno telijerstva posebnim oblicima turizma. potrebi prilagođavanja hotelijerstva savre- U dizajniranju specijalizovanih pake- Zaključak menim oblicima turizma. Proces internog ta usluga, namenjenim konkretnim, te- Diferenciranje objekata na grupe, vrste, difereciranja hotelijerske ponude unutar meljno istraženim kategorijama korisni- klase, tipove i specijalizovane podtipove postojećih tipova objekata sa ciljem uskla- ka, prednjače međunarodni hotelski lanci. je proces izložen stalnim promenama ko- đivanja sa zahtevima konkretnih tržišnih Strateški menadžment međunarodnih ho- je nastaju pod uticajem promenljivog dej- segmenata, može se označiti kao specijali- telskih lanaca specijalizaciju svoje ponude stva spleta različitih faktora. Sama činje-

12 nica da tržište diktira trendove u turizmu, tivaciji, timskom radu u svim domenima Hotels - The Mgazine of the Worldwide ho- hotelijerstvu nameće adaptibilnost kao poslovanja. Hotelijerske kompanije, mora- tel Industry, July 2006, digital edition uslov za očuvanje postojećih i zauzimaju, dakle, ne samo da prate trendove u po- Kosar, Lj. (2002): Hotelijerstvo – teorija i nje povoljnijih pozicija u odnosu na kon- gledu nastajanja novih oblika turizma, već praksa, VHŠ, Beograd kurenciju. Razuđenija struktura ponude i da, stalno analizirajući ponašanje potro- Kosar, Lj., Rašeta, S.(2005): Izazovi kvali- ukazuje na viši stepen razvijenosti hote- šača, projektuju njihove buduće potrebe, a teta – Menadžment kvaliteta u hoteli- lijerstva. Ona svedoči o sprovođenju po- s tim u skladu i svoju poslovnu strategiju. jerstvu, VHŠ, Beograd slovnih strategija usmerenih na korisnika Oden, H.W. (1997): Managing Corporate i njegove potrebe. Adaptibilnost hotelijer- Literatura Culture, Innovation and Intrapreneurs- stva koja rezultira fleksibilnim hotelskim Hsu, C.H.C, Powers, T. (2002): Marketing hip, Quorum Books, Westport, CT proizvodom zahteva primenu savremenog Hospitality, John Willey & Sons, New Štetić, S. (2007): Posebni oblici turizma, koncepta menadžmenta zasnovanog na York izdanje autora, Beograd inovativnom duhu, kvalitetu, znanju, mo- www.hotelsmag.com

13 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Dr Svetislav Milenković* Svetski turizam

Sažetak u budućnosti Svetski turizam postaje poprište borbe između dve velike antagonističke gru- Uvod potpunog sloma svetskih društveno-eko- pe uticaja. S jedne strane su one koje Savremeni turizam sve više odvaja one nomskih kretanja, ili do potpuno nove ga sve više pretvaraju u specifičnu ro- uticaje u svetskom ekonomskom sistemu preraspodele svetskih resursa, nivoa ži- bu čiji efekti mogu da se mere, čiji rana koje može da utiče i one koje su van votnog standarda i privredne razvijeno- zvoj može da se kontroliše na svim ni- sfere njegovog delovanja. Uticaji koje tu- sti. Ako do 2020. godine giganti, kao što voima i pravilno prostorno distribuiše. rizam ne može da kontroliše, sve više posu Kina, Indija i Rusija, preuzmu vodeću S druge strane su oni faktori ukupnog staju njegovi neprijatelji. Zbog toga može- ulogu u svetskoj ekonomiji, onda će i svet- svetskog razvoja koji svetski turizam ne mo da kažemo da su ,,jahači apokalipse” u ski turizam doživeti nove oblike disperzo- može da kontroliše i ne može na njih svetskom turizmu veoma važne činjenice vanja i regionalnih kretanja (WTO, 2000). da razumno utiče. njegovog budućeg razvoja. Nova masa novčanih sredstava omogući- budućnost, svetski turi- Ključne reči: Demografske promene u svetu sve vi- će veće izdvajanje za turizam, kako u po- zam, promene, razvoj i efekti še fiksiraju turističku tražnju i ponudu u gledu ulaganja u razvoj novih destinacija, Abstract novim prostornim celinama, sa novim tu- oblikovanja kvalitetnog turističkog pro- rističkim resursima, s jedne strane veoma izvoda, tako i u pogledu rasta potrošnje The world tourism in the future kvalitetnim, a s druge strane često ekstre- budućih turista. Brzi porast demograf- Tourism becomes a battlefield between mnim. Rast svetskog stanovništva tako- skih, političkih i tehničko-tehnoloških two big antagonistic influence groups. đe uvećava segmentne grupe potrošača sa promena, koje su van uticaja turizma, iza- On the one side, there are those that tačno izdiferenciranim obeležjima i defi- zivaju nove potrošačke testove, kreativno more and more transform it into spe- nisanom ekonomskom moći. pakovanje turističkih proizvoda i novu fi- cific commodity, of which the effects Drugi “jahač apokalipse” u svetskom zionomiju turističkog transporta. To dalje may be measured, controls its devel- turizmu ne može da zaustavi rast nauke, oblikuje turističku tražnju, ponudu starih opment at all levels and makes regular koja brzo menja metode, obim, struktu- i novih destinacija, marketing i distribu- spatial distribution. On the other side, ru i načine formiranja svetskog turistič- ciju, pretvarajući ih u najdinamičnije pro- there are those factors of total world kog proizvoda. To, s druge strane, omogu- cese. Takođe, novi razvoj ljudskih resursa, development that the world tourism ćava brži rast želja savremenih turista od za potrebe turizma, u budućnosti, otvara can not control and can not influence promena, prilagođavanja i diverzifikova- nove sisteme menadžmenta humanih re- reasonably. nja svetske turističke ponude. sursa (HRM) i razvoja humanih resursa Key words: future, world, tourism, Treća nemogućnost uticaja savreme- (HRD), koji, uz pomoć informacionih teh- changes, development and effects nog turizma je na tehničko-tehnološki nologija, postaju jedinstven zahtev budu- progres koji strahovitom brzinom razvija ćih turističkih trendova. kako sadržaje direktne turističke ponude, Budući razvoj svetskog turizma ne sa- tako i svih indirektnih činilaca turističkog mo da evidentira opšte promene, već uvo- proizvoda. Takve tendencije na strani tu- di i specifične, koje moraju brzo da budu rističke tražnje menjaju svest potencijal- prihvaćene. Zbog toga turističke organi- nih potrošača, često u nekorektne, ili ne- zacije, u budućnosti, neće samo da uprav- ostvarljive turističke motive. ljaju resursima i globalnim razvojem, već Poslednji ,,jahač apokalipse” u svet- će težište menadžmenta prebaciti na tren- skom turizmu širenjem informacionih dove. To ukazuje da je na početni razvoj tehnologija otvara mogućnost nekonku- turizma bio od presudnog uticaja saobra- rentne trke u prikupljanju i plasiranju ra- ćaj, a na budući to će biti tehničko-tehno- zličitih informacija, gušeći, u mnogim loški napredak, razvoj informacionih si- slučajevima, manje razvijene destinacije. stema i upravljanje modernim kadrovima. Stvarajući mogućnost virtuelnog sveta tu- Prema predviđanjima WTO svetski tu- rističkim potrošačima, on dovodi do do- rizam će u periodu do 2010. godine rasti minacije, agresivnosti, moći i kapitala u po stopi od oko 4% godišnje i dostići će svetskim turističkim tokovima. jednu milijardu aktivnih turista (WTO, Budućnost svetskog turizma mora da 2000). U mnogim zemljama doći će do re- objedini pozitivne i negativne činioce ra- strikcije domaćeg turizma, zbog neuspelih zvoja, s tim da pozitivni efekti uvek mogu tranzicionih promena, ili zbog nove pre- da izbegnu negativne uticaje, uz stalni rast raspodele fonda slobodnog vremena, u ra- turističkog prometa, pravilnu redistribuci- zvijenim zemljama. Takođe, politička ne- ju, realokaciju turističke ponude i ostvarenje stabilnost, terorizam i ratovi desetkovaće potpunog zadovoljenja kako turista, tako i turističku ponudu u tim zemljama. U ze- turističkih radnika i lokalnog stanovništva. mljama brzog ekonomskog rasta (istočna i jugoistočna Azija) turizam mora da po- Neke značajne odrednice budućeg stane ,,nužna potreba”, kako bi ljudi iz tih zemalja brzo dostigli nivo turističke po- razvoja svetskog turizma trošnje i ponude razvijenih zemalja. Re- Globalni svet je ušao u fazu najdinamič- gionalna preraspodela svetskog turizma * Ekonomski fakultet, Kragujevac nijih promena. One mogu da dovedu do ići će prema Karibima, centralnoj i južnoj

14 Americi, s tim da se u tim zemljama re- turizma zahteva promene u odnosu potro- turisti moći će da biraju između različitih še socijalni problemi koji izazivaju nesta- šača prema svojim novčanim sredstvima, ponuda, koje im omogućavaju manje vre- bilnost turističke ponude. Delovi južne i fondu slobodnog vremena, ujednačavanju mena provedenog na putovanju do desti- istočne Afrike, u svetskom turizmu, igraju socijalnih kategorija segmentacije potroša- nacija, efikasnost realizovanja turističkih sve značajniju ulogu i to naročito u turiz- ča i ponuđača turističkih usluga, ekonom- usluga i prihvatanja kvaliteta turističkog mu doživljaja, safari i eko-turističkoj ak- skih efekata, turističkih zahteva i proizvod- proizvoda. To će sve da omogući brzi pro- tivnosti. Južna, jugoistočna i istočna Azija, nje turističkog proizvoda, kao i pretvaranja tok informacija, brzo prezentovanje desti- u budućem razvoju turizma, osvojiće ve- elemenata životne sredine u bazne mo- nacija i virtuelni svet doživljaja elemenata liko tržište, rast turističke potrošnje, pot- tive turističkih kretanja. Budući turizam turističke ponude. punu valorizaciju antropogenih vrednosti mora da rešava antagonistički sukob iz- Kako turističko tržište dostiže zrelost, i oblike savremenog, tj. poslovnog, kon- među stalno rastućih želja turista, s jedne rastuća konkurencija će primorati pre- gresnog i avanturističkog turizma. strane, i stalno rastućih zahteva ponuđa- duzeća da identifikuju i primene moder- U budućnosti će svetski turizam zavisi- ča usluga, s druge strane. To može da iza- ne metode menadžmenta, odnosno uprav- ti od dve grupe faktora: zove negativne efekte u neplanskoj gradnji ljanja. Ovi metodi omogućiće turizmu da • egzogenih, odnosno eksternih i turističkih kapaciteta, zapošljavanju neod- minimizira troškove i maksimizira outpu- • internih faktora. govarajuće radne snage, manipulaciju turi- te. U isto vreme kreiraju se komparativne stičkim informacijama i nelojalnu konku- prednosti kroz diferencijaciju turističke Egzogeni faktori direktno određuju renciju. Ta nelojalna konkurencija ubrzaće industrije. Ovo se postiže: svetski društveno-ekonomski sistem, a in- gašenje onih preduzeća koja su dostigla sa- a) efikasnošću i produktivnošću koje do- direktno svetski turizam. Ti faktori uklju- turaciju u turističkoj aktivnosti i afirmaciju nose prednosti u troškovima i čuju: globalno kretanje svetskog kapita- onih koja još uvek nisu dostigla nivo stabil- b) diferencijacijom i pozicioniranjem kola, demografsku eksploziju i demografsko nih ekonomskih subjekata. je donose prednosti u vrednostima. starenje, uvođenje tehničko-tehnoloških Osim osnovnih faktora budućeg razvo- novina u sekundarnim sastavnim delovi- ja svetskog turizma, koji proističu iz glo- Sve te promene su tesno povezane sa ma turističkog proizvoda, virtuelni svet balizacije, možemo da kažemo da su veo- tehničko-tehnološkim procesima, a na- turizma u sistemu informacionih tehno- ma značajni i oni koji deluju na duži rok. ročito dejstvom informacionih sistema.Te logija i rešavanje konflikata, koegzistenci- Ti faktori su: tehnologije, na budućnost svetskog turiz- je i simbioze turizma i životne sredine. • globalno zagrevanje i narušavanje ma, utiču dvojako: Interni faktori predstavljaju unutraš- ozonskog omotača; razni uragani, cu- 1. na mikronivou tehnologija će povezati nje pokretačke promene, u okviru uprav- nami, raspored kiselih kiša, širenje pu- celo preduzeće i omogućiti efektivno i ljačkog turističkog sistema, po pojedinim stinja i jačanje monsuna utiču na raz- brzo upravljanje; i sektorima. meštaj i zaštitu turističkih centara u 2. na makronivou informacione tehno- Rešavanje socijalnih promena u svet- čitavom svetu; takođe, neprestano ispu- logije omogućiće dijagonalnu inte- skom turizmu biće kroz realizaciju ponu- štanje otrovnih gasova u atmosferu sve graciju industrije turizma kroz una- de na kratak rok. U velikim gradovima to više ugrožava atraktivne turističke regi- pređenje proizvodnje, distribucije i zahteva izgradnju namenskih zabavnih one, kao što su Azija i Pacifik; prodaje kompleksnog turističkog pro- parkova, rekreacionih zona i otvaranje • povećanje temperature povećava i rast izvoda (Milenković, 1999). privremenih kapaciteta za izletnike i vi- nivoa svetskog mora, što uslovljava no- kend turiste u bližoj okolini. S druge stra- vu preraspodelu svetskog turizma; Da bi se ostvarila efikasnost svetskog ne, u onim zemljama, gde je starenje sta- • investiciona ulaganja, u budućem ra- turizma, ubrzava se i stvaranje velikih novništva brže, motivi putovanja kretaće zvoju svetskog turizma, takođe zahte- multinacionalnih kompanija, koje mo- se od odmora i zabave, prema edukativ- vaju rekonstrukciju; gu da pruže turističke usluge, u većini ze- nim destinacijama, sa atraktivnim antro- • lične osobenosti turista takođe su indi- malja sveta. Globalizacija je, takođe, jedan pogenim vrednostima. U onim zemljama, kator njegovog budućeg razvoja; i od glavnih trendova budućeg razvoja tu- u kojima dolazi do demografske eksplozije • tehnološke inovacije, kao što je virtuel- rizma. Ona se bazira na jedinstvu ukusa i gde postoji višak stanovništva, turistički na realnost, mogu jednog dana zameni- u svetu i preferencijama vezanim za pro- motivi budućnosti biće: ti autentično iskustvo putovanja u pot- izvode, koji rezultiraju iz globalne stan- • sve veće učešće mladih u kreiranju tu- punosti (Milenković, 2006). dardizacije i poboljšanjima u tehnološkim rističke ponude; tako, npr. 88% mladih inovacijama. ljudi u svetu želi da razvije privatni bi- Novo oblikovanje turističke tražnje Globalizacija je rezultat povećane kon- znis u turizmu, uz pomoć svojih drža- oblikuje i novog turistu–potrošača, kao centracije u industriji turizma. To uslov- va i međunarodnih razvojnih fondova; sofisticiranog, već oformljenog i zahtev- ljava koncentraciju svetskog kapitala u takođe, oni žele kompletno umrežava- nog. Novi sofisticirani turista je nastao malom broju multinacionalnih turističkih nje informacionih turističkih sistema, kao rezultat iskustva. Turisti iz glavnih kompanija, a samim tim i kontrolu svet- brzu konkurenciju i stalnu edukativnu regiona sveta, koji kreiraju tražnju, po- skih turističkih kretanja. Tok koncentra- aktivnost; i stali su česti putnici koji poseduju lingvi- cije koji se ostvaruje kroz horizontalno i • veće učešće mladih u preraspodeli uku- stičke i tehnološke sposobnosti i mogu da vertikalno povezivanje je takav da za kom- pne turističke tražnje; zbog čega sve ze- funkcionišu u multikulturalnom i zahtev- panije srednje veličine u turizmu može da mlje moraju da obrate pažnju na turi- nom okruženju. Tome treba dodati snaž- predstavlja problem. Zbog toga rast i ra- zam mladih, izgradnju velikih hostela i niji marketing novih destinacija, kako bi zvoj turističkih preduzeća, na multinacio- kamping centara, sa takvim turističkim ušle u ukupnu preraspodelu turističkih nalnom tržištu, obuhvata sledeće elemen- proizvodom koji je prilagođen njihovoj putnika. Obrazovanje je takođe odigra- te: platežnoj moći i njihovim zahtevima. lo značajnu ulogu, zajedno sa razvijenim • ekonomija obima varira u zavisnosti od komunikacijama i dovelo do više softici- kontrolisanih i nekontrolisanih faktora Sve savremene tendencije, u svetskom ranih zahteva od strane tur-operatora, ko- turističkog razvoja; turizmu, moraju da zadovolje prelaz iz ma- ji sada traže nova iskustva kombinovana • sposobnost finansiranja visokobudžet- sovnog ka individualnom, tj. iz kompleksa interesantnim aktivnostima, koje će is- nih kampanja, zbog toga što se na svet- sno uobličenog pasivnog proizvoda ka po- puniti vreme odmora i zadovoljiti njihove skom nivou pojavljuju mnogi razvijeni sebnom. To znači da budućnost svetskog raznovrsne interese. U tom slučaju budući fondovi za turističku aktivnost;

15 • sposobnost disperzovanja rizika na no- Izazovi budućeg turizma mogu biti re- i brzo prihvatljivog turističkog proizvoda, vim diversifikovanim tržištima; šeni dobro obučenom, energičnom, pre- kao i doživljavanje sveta kod kuće, uslov- • uključivanje novih marketing koncep- duzimljivom radnom snagom, koja govo- ljavaju da svetski turizam ulazi u rizičnu cija; ri više jezika, koja razume suštinu turizma fazu. Ta faza podrazumeva preuzimanje • aktivno korišćenje tehničko-tehnološ- i poseduje profesionalnu stručnost. In- kontrole nad njim od onih zemalja koje kog napretka; struktori i treneri imaće ulogu da obezbe- imaju najbrži ekonomski rast i razvoj, što, • optimizacija korišćenja turističkih re- de inovacije, podstaknu poboljšanja, mo- u krajnjem slučaju, određuje obim i struk- sursa i njihova disperzija po različitim tivišu radnu snagu i da rade na stalnom turu svetskih turističkih kretanja. sezonskim i vansezonskim intervalima; prevazilaženju specifičnih problema u tu- Različita shvatanja dosadašnjeg razvoja • racionalno ponašanje na međunarod- rizmu. svetskog turizma izdvojila su i one fakto- nom tržištu humanih turističkih resur- Konačno, budućnost svetskog turiz- re na koje on može da utiče. Ti faktori, na sa; ma obuhvata i tzv. održivi razvoj i održi- strani turističke tražnje, označavaju prelaz • stvaranje konkurentske prednosti u odvi turizam. Najznačajnije je da se odrede između masovnog i postmodernog turiz- nosu na ostale učesnike u distribuciji precizne mogućnosti turističkog kapaci- ma u tom smislu da se prelazi iz zadovolje- svetskog turističkog proizvoda; teta podnošljivosti svake destinacije. U nja potreba, po svaku cenu, u zadovoljenje • upravljanje razvojem turizma u buduć- tom smislu mora da se vodi računa o fizič- potreba, koje nose obeležje izgrađene tu- nosti prepustiti onim menadžerima ko- kim osobenostima izvorne prirodne sre- rističke kulture. To znači da masovni tu- ji, osim znanja, kreativnosti i veštine, dine svake destinacije, ekonomsko-soci- rizam, bez jasno definisanih segmentnih imaju i više raspoloživog vremena za te jalnim uticajima turizma na tu sredinu i grupa potrošača prelazi u individualni, vi- poslove; i njenoj ekološkoj stabilnosti. Da bi se posti- soko sofisticirani turizam, sa jasno izdife- • stvarati istaknute i prepoznatljive mar- gla (cost-benefit) sigurnost razvoja turiz- renciranim potrošačima. S druge strane, ke i brendove turističke ponude na svet- ma, on mora da reši konflikte putem alter- svetski turizam moraće da bude podređen skom turističkom tržištu (Dulčić, 2001). nativnih strategija razvoja, koegzistenciju tehničko-tehnološkim promenama dej- kroz optimizaciju troškova i koristi i sim- stvu informacionih sistema, kako bi mo- Kako bi se izbegli problemi u razvoju biozu, tako da atraktivni elementi život- gao da zadovolji stečene potrebe turista, svetskog turizma i to naročito da velike ne sredine budu generator razvoja turiz- ugrađujući u njih specifične turističke za- korporacije u cilju stvaranja velikog proma. To nameće i zahtev decentralizovane hteve. fita, zapostave interese turista, turističkih koncentracije turističkih kapaciteta, kako Budućnost svetskog turizma je kom- radnika, lokalne zajednice i životne sre- bi se ostvarila potpuna sinergija budućeg pleksna kategorija, koja povezuje interese dine, javljaju se novi trendovi poslovanja. razvoja turizma i životne sredine. rada i kapitala, kroz sopstveno vlasništvo, Mnoga mala i srednja preduzeća, pronala- s jedne strane i ostvarenje ekonomskih zeći najatraktivnije i najpoželjnije delove Zaključak efekata za sve učesnike u turizmu, s dru- destinacije svu svoju pažnju usmeriće na Sve savremene promene u svetu reflektu- ge strane. Kroz održivi razvoj turizam pote delove. Iz takvih odnosa, komparativne ju se direktno, ili indirektno na promene u staje globalna tema korišćenja atraktivnih prednosti su: svetskom turizmu. Turizam je bio i ostaće elemenata životne sredine, ali samo ta- a) diferencijacija turističkog proizvoda; vodeći indikator globalizacije. U tome da mo gde to korišćenje čini potpuno zado- b) visok nivo personalnih usluga kroz postane takav proces, da svakom čoveku voljenje svih učesnika i ostvarenje koristi stalnu edukaciju turističkih kadrova; omogući hedonističke zahteve za odmo- za sve. c) potpuna informisanost o turističkom rom, rekreacijom i zabavom, on nailazi na proizvodu; velike probleme. Sve više se ističu oni pro- Literatura d) racionalno poslovanje, stalni rast kva- blemi na koje turizam ne može aktivno da Dulčić, A. (2001): Upravljanje razvojem liteta turističkih usluga i ujednačava- utiče, jer su ti procesi brži i konkretniji u turizma, Mate, Zagreb nja odnosa razmene kroz politiku ce- sprovođenju interesa globalnog kapitala. Milenković, S. (1999): Turistička aktivnost na; Demografska kretanja u svetu, brzi rast u tržišnoj privredi, Vuk Karadžić, Para- e) deregulacija svetskog turističkog trži- nauke, tehnike, tehnologije, kao i distribu- ćin šta; i cije i promene informacija uslovljavaju re- Milenković, S. (2006): Međusobni odno- f) sinergija ukupne turističke aktivnosti, gionalnu preraspodelu svetskog turizma. si turizma i životne sredine, Ekonomski sa ukupnim razvojnim zahtevima de- Nove metode formiranja turističke ponu- fakultet, Kragujevac stinacija (Milenković, 2006). de i tražnje, stvaranje novog, fleksibilnog WTO, Tourism vision 2020, Madrid, 2000.

16 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Slađana Nedeljković* Motivacija za putovanje dr Slobodanka Markov** religioznih turista u Srbiji – Sažetak U ovom radu ispituju se motivi za ho- dočasnička putovanja na primeru gru- kvalitativna analiza pe verskih turista posetilaca srpskog manastira Crna reka. Motivacija je is- edan od glavnih ciljeva ovog rada jeste adekvatan način proučavao i pratio ovaj pitivana u terminima unutrašnjih fak- da se dublje osvetle motivi za hodoča- sve masovniji oblik turizma. tora koji pokreću ljude na ovu vrstu Jsnička putovanja, odnosno da se vidi kako Po mišljenju hrvatskog autora Borisa putovanja i njihovih osnovnih socio- se pravilnosti utvrđene u kvantitativnoj Vukonića, za shvatanje verskog turizma i demografskih karakteristika. Takođe analizi konkretizuju kroz iskustva poje- njegovog subjekta – verskog turiste, kao se analizira percepcija starešina i igu- dinih hodočasnika. Drugi cilj bio je da se, specifičnog segmenta turističkog korisni- mana manstira o motivima posetilaca, bar na inicijalnom nivou, ispita percepci- ka, veoma je važno napraviti jasnu razli- kao i njihovi stavovi prema verskom tu- ja duhovnika u manastirima o načinu (na- ku između termina religiozan i religijski. rizmu. Analiza je zasnovana na poda- činima) na koji verski turisti i hodočasnici Razlika je, po njemu, u „stepenu i intenzi- cima prikupljenim kroz otvorena pita- pristupaju manastirima i verskim sadrža- tetu verovanja i osećanja”, jer od toga za- nja u upitniku sprovedenom u dve gru- jima. Pretpostavili smo da ćemo na ovaj visi odluka pojedinca – vernika u kakav pe hodočasnika i dubinskih intervjua način motive za posetu manastirima ispi- će se oblik verskog turističkog putovanja sa igumanima pet manastira u Srbiji. tati iz jedne nove perspektive, koja do sada uključiti ili kakve verske sadržaje očeku- Ključne reči: motivacija, verski tu- nije bila predmet istraživanja, iz perspek- je u turističkoj destinaciji. Shodno tome, rizam, religiozni turisti - hodočasni- tive duhovnika (subjekata manstirskog ži- Vukonić u svojoj knjizi Turizam i religija ci, religijski (verski) turisti, duhovnici, vota). Takođe smo želeli da utvrdimo sta- (Vukonić, 1990) u teoriju (verskog) turiz- održivi razvoj verskog turizma. vove igumana i starešina manastira prema ma uvodi dihotomnu tipologiju turista ko- verskom turizmu i hodočasništvu, odno- ji obilaze manastire i ostala sveta mesta: Abstract sno da razmotrimo mogućnosti razvoja 1. Religiozni turisti ili turisti–vernici su Motivation for Pilgrimage – ove vrste turizma kod nas. ljudi sa duboko usvojenim verskim A Qualitative Analysis Rad je koncipiran kao kvalitativna ana- vrednostima i normama. To su zapra- This work investigates main motives for liza motiva hodočasničkih putovanja, za- vo vernici koji su ubeđeni u svoja ver- pilgrimage of a group of religious tour- snovana na dve vrste podataka: prvi su ska načela i redovno ispunjavaju verske ists – visitors of the serbian monastery prikupljeni kroz pitanja otvorenog tipa obaveze. Prilikom odabira turističke Black River. The motivation has been u anketnom istraživanju sprovedenom u destinacije, religioznim turistima je od examined in terms of inner factors that dve grupe verskih turista koji su poseti- presudnog značaja dostupnost verskih move people to this kind of travel as li manastir Crna reka (tokom maja i juna objekata i mogućnost prisustvova- well as their main social and demo- 2006; Nedeljković, Markov, 2006). Dru- nja verskim sadržajima. To su ključne graphic characteristics. We have also gi osnov ove analize su dubinski intervjui odrednice hodočasništva ili poklonič- analyzed how the monastery patrons vođeni sa starešinama pet manastira u Sr- kih putovanja. perceive the visitors’ motives as well as biji (leto-jesen 2007. godine). 2. Verski, religijski turista je sličniji „kla- their attitude toward religious tour- Zašto smo odabrali kvalitativne meto- sičnom” turisti. U odnosu na prvi tip, ism. The analysis is based on the data de, odnosno kvalitativnu analizu? Prvi ra- turistu–vernika, on ima određene re- acquired by means of a questionnaire zlog je što je u ovom istraživanju naglasak zerve prema verskim načelima, manje that included two groups of pilgrims na otkrivanju motiva i značenja koja po- poznaje teološke dogme, a sveta mesta and also detailed interviews with pa- sete manastirima imaju u životu verskih ne posećuje isključivo iz verskih pobu- trons of five Serbian monasteries. turista, a kvalitativne metode su, po defi- da. Religijski turisti bi se uslovno mo- Key words: motivation, religious tour- niciji, upravo pogodne za primenu u istra- gli nazvati širom skupinom ljudi za- ism, pilgrims, religious tourists, mon- živanjima u kojima je fokus na značenji- interesovanih za obilazak manastira i astery patrons, sustainability of the re- ma ili atributima pojava koje se ispituju. drugih svetih mesta. ligious tourism Drugi razlog je u pogodnosti kvalitativnih metoda za istraživanja u kojima je potreb- Navedenu podelu već smo primenili u no od relativno malog broja ispitanika pri- našem istraživanju pokloničkih putova- kupiti veći broj podataka o pojavi koja se nja kao oblika verskog turizma u Srbiji da- istražuje. U slučaju ovog istraživanja to su nas (Nedeljković, Markov, 2006). Ona se podaci o verskim turistima i verskom tu- pokazala funkcionalnom. Dobijeni poda- rizmu u aktuelnim uslovima širokih dese- ci potvrdili su da “ispitanu grupu hodoča- kulariozacijskih tokova, koje smo priku- snika čine verujući, ljudi sa dugim verskim pili kroz intervjue sa duhovnicima iz pet stažom, duboko posvećeni veri“. Znači, manastira. osnovni motivi hodočasničkog putovanja Izloženi ciljevi iziskivali su definisanje su primarno religiozni. Zato smo navede- fenomena verskog turizma i njegove nu tipologiju primenili i u ovom istraživa- unutrašnje struktuiranosti. Pošto su se nju. istraživači kod nas do sada bavili verskim Kvalitativna analiza odgovora iz upit- turizmom više parcijalno i „usputno“, nika na pitanja otvorenog tipa, koju smo * RB Kolubara, Lazarevac nije sa dovoljnom preciznošću oformljen izvršili u ovom radu, potvrdila je da mo- ** Prirodno-matematički fakultet u Novom Sadu pojmovni aparat kojim bi se na naučno tivi putovanja proističu iz religioznog bića

17 manastira prema igumanu i jednih pre- Utisak koji otac Nikolaj ostavlja na ver- ma drugima, kao i ljubav i harmonija koja nike, zbog čega oni dolaze baš u manastir među njima vlada. Tu ljubav i topao prijem Crna reka po savete u razrešenju životnih svakoga ko kroči preko manastirskog praga problema i nedoumica, nije moguće obja- osećaju i cene hodočasnici, te gostoprim- sniti bez detaljnije analize podataka iz du- stvo navode kao jedan od jakih motiva da binskog intervjua sa vernicima, jer to za- redovno dolaze baš u taj manastir: dire u najdublja osećanja čoveka prema „Zbog otaca koji su predobri i ljuba- Bogu i prema duhovnicima koji su posred- vi bratstva nije mi teško da putujem i po nici između Boga i čoveka. Zato je ovo je- nekoliko sati da bih ovde došla.“ (Žena, 26 dan od fenomena koji zavređuje pažljivije godina, neudata, fakultetski obrazovana.) istraživanje, naročito zbog toga što je ve- „Boravak u manstiru mi jako prija. Go- liki broj vernika suočen sa problemom ra- stoprimstvo monaštva, njihova srdačnost skoraka između usvojenih verskih vred- i topao doček uvek me ponovo iznenade i nosti i normi sa onim što savremeni svet oduševe“. (Muškarac, 60 godina, oženjen, nameće kao modele ponašanja i očekiva- viša škola.) nja. „Gostoprimstvo, mir i duhovni život je Deo hodočasnika iz našeg uzorka na- na mene ostavio najdublji utisak“, (Muš- veo je „pomoć u razrešenju ličnih i po- karac, 46 godina, KV radnik) rodičnih problema“ kao glavni motiv nji- „Najdublji utisak na mene je ostavi- hovih poseta ovom manstiru. Konkretni la sloga manastirske bratije u ljubavi pre- manastir je, inače, među vernicima nada- ma Bogu i očuvanju naše pravoslavne ve- leko poznat zbog moštiju sv. Petra Koriš- Manastir Crna reka re, u naše ime i za spas svih nas. Beskrajno kog. Pri ovome treba primetiti da i u na- ispitane grupe vernika. Takođe, smo utvr- sam im zahvalna na molitvima upućenim šoj sredini raste značaj navedenog motiva dili da starešina manastira i manastriska Bogu za moje spasenje“. (Žena, 54 godine, za hodočasnička putovanja, što se možda zajednica svojim osobinama i aktivnosti- udata, diplomirani pravnik.) najbolje vidi kroz posete manstiru Svetog ma povratno utiču na jačanje motivaci- „Mir, molitvenost, skromnost i gosto- Vasilija Ostroškog (Crna Gora). je hodočasnika da se vraćaju u konkretni primstvo monaštva“. (Muškarac, 27 godi- Prema rezultatima našeg istraživanja manastir i da se među njima uspostavljaju na, oženjen, sveštenik) žene su češće motivisane očekivanjem ra- specifična duhovna povezanost. Ispitani hodočasnici su se, takođe u zrešenja ličnih i porodičnih problema ka- Najučestaliji motiv bio je da se „prisu- prilično velikom broju, izjasnili da je prida se odlučuju da krenu na hodočasnič- stvuje bogosluženjima i pokloni moštima marni razlog njihovog dolaska u manastir ka putovanja. Naši nalazi takođe ukazuju svetitelja“ koje se nalaze u manastiru. Du- „razgovor i duhovne pouke igumana i duda žene brže uočavaju probleme u raznim blja sadržina ovog motiva može se ilustro- hovnika – protosinđela oca Nikolaja“, igu- oblastima života, a često potpunije i sa vi- vati sledećim odgovorima ispitanih hodo- mana manastira Crna reka. Hodočasnici še detalja analiziraju probleme i brže re- časnika: iz ispitane grupe u ovaj manastir dolaze aguju, odnosno traže pomoć svuda gde „Svaka poseta manastiru je za mene već više godina, privučeni duhovnim pou- očekuju da bi je mogle naći. Svakako, ovo duhovni doživljaj. Liturgija u manastiru je kama i besedama igumana. Iako ispitanici je samo jedna dimenzija uočenog fenome- uvek posebno nadahnuta i omogućuje da nisu opširnije obrazlagali motiv svog dol- na većeg očekivanja žena da im duhovni- se oseti uzvišenost, posebno pored mošti- ska i vraćanja u konkretni manastir, njiho- ci pomognu u razrešenju životnih proble- ju svetog Petra Koriškog.“ (Žena, 58 godi- vi su odgovori vrlo precizni: ma. Radi se o složenom fenomenu koji bi na, udata, ekonomski tehničar.) „Dolazim zbog velike duhovne pouke zavređivao dodatna istraživanja budući da „U manastiru Crna reka, dok sam na igumana Nikolaja“. (Žena, 58 godina, uda- je aktuelan i u našoj sredini, a karakteri- Liturgiji, osećam se kao da sam na nebu. ta, srednje obrazovanje, penzionerka.) stičan je i za motivaciju muške populaci- Harmonija, mir, usklađenost sveštenoslu- „U manastir Crna reka sam dolazio je hodočasnika. žitelja (onih koji služe liturgiju), uvek me još dok je iguman bio otac Artemije, sa- „Kada sam dobila alergijsku astmu, i impresionira i čine da se osećam bolje“. dašnji vladika raško-prizrenski, a otac Ni- počela da redovno odlazim kod lekara, sa- (Žena, 52 godine, udata, fakultetski obra- kolaj običan monah. U početku, oca sam znanje da ću celoga života morati da se le- zovana.) poznavao nedovoljno. Ali, kasnije sam se čim, mene kao vrlo mladu osobu je prilič- Očigledno je da prisustvo Liturgiji u kod njega prvi put ispovedio i ispovest je no uznemirilo. Tada sam, pored uzimanja manastiru pruža jači i intenzivniji ose- bila nešto posebno, melem za dušu! Kada lekova, počela da se molitveno obraćam ćaj zbog duhovnosti jeromonaha, običnih je otac Nikolaj počeo da govori, kao da je svetiteljima pored njihovih moštiju u ma- monaha i iskušenika nego odlazak na li- sam Duh Sveti govorio iz njega. Ispovest nastirima koje sam posećivala. To mi je turgiju u parohijsku crkvu. Njihov način i razgovor sa njim je milina duha, ostav- donelo smirenje, pa sam redukovala uzi- života, koji se pre svega ogleda u molitvi i lja toplinu, blagodat u duši.” (Muškarac, manje lekova.” (Žena, 30 godina, visoko poslušanju, njihovo smirenje i usklađenost diplomirani ekonomista, 50 godina, ože- obrazovana) u međusobnom odnosu, pojačava duhov- njen, otac troje dece.) Muškarac, star 27 godina, oženjen, KV ni doživljaj vernika koji prisustvuju zajed- „Na mene je najveći utisak ostavio otac radnik, napisao je da dolazi „zbog moštiju ničkom bogosluženju, njihovu sabornost i Nikolaj koji je sve umirio svojom pričom.” sv. Petra Koriškog koje su mnoge ljude is- predanost liturgiji. (Devojka, 26 godina, viša medicinska ško- celile od velikih bolesti“. Motiv „upoznavanja sa manastirskim la.) „Molitva pored moštiju za isceljenje me načinom života“, koji je drugi po učestalo- „Osećam pozitivnu energiju koja izla- je navela da dođem ovde“. (Muškarac, 58 sti, izvesno, proizilazi iz očekivane poseb- zi iz njegove besede. Njegov je govor uvek godina, oženjen, ekonomski tehničar). nosti života manastirske zajednice, ali još spontan, neposredan i na pravoslavan na- više iz neposredno opažene harmonije u čin uliva mi veru u Gospoda. Uvek sam že- U ovom istraživanju pokušano je da se opštežiću – uređenju konkretne manastir- ljan da tamo odem i nije mi teško da pre- poseta manastirima razmotri iz perspek- ske zajednice. Jak pozitivan uticaj na pose- đem 250 kilometara. Osećam da se otac tive starešina i igumana manastira. Pošli tioce manastira ostavlja red, poredak ma- brine za nas, svoju duhovnu decu.” (Muš- smo od njihove percepcije strukture pose- nastirskog načina života, poslušanje žitelja karac, 63 godine, penzioner.) tilaca s obzirom na motive posete mana-

18 stiru, tj. od toga kako oni procenjuju udeo klasičnih turista koji posećuju manstire. se ispovedaju i razgovaraju sa duhovnici- posetilaca sa primarno religioznim moti- U celini gledano, na talasu desekularizaci- ma, povećava angažovanost čitave monaš- vima putovanja u odnosu na ukupan broj je pojačan je interes za obilazak manasti- ke zajednice i skraćuje im vreme za nji- posetilaca. ra i kao svetih mesta i kao kulturno-isto- hove redovne aktivnosti. Međutim, to ne Opšte je zapažanje duhovnika, zasno- rijskih spomenika. Ovde je važno ponovo utiče na njihovo gostoprimstvo, što oni vano na ličnim iskustvima, da postoji veli- akcentirati da je uočena pravilnost da reli- objašnjavaju kao svoju dužnost i poslu- ki broj razloga i motiva sve masovnijeg do- gijski turisti češće posećuju manastire ko- šanje. Ipak, uočava se da sadašnji stepen laska ljudi u manastire poslednjih godina. ji imaju istorijsku i umetničku vrednost posećenosti manastira (koji su bili obu- Naši sagovornici su jednoglasno potvrdili (crkveno graditeljstvo, freskopis) u odno- hvaćeni našim istraživanjem) prevazilazi da je na osnovu motiva dolaska ljudi u masu na hodočasnike koji su privučeni u kon- personalne i prostorne mogućnosti mana- nastir, iskazanih kroz njihova ponašanja, kretne manastire, prevashodno duhovno- stirskih zajednica. moguće napraviti svojevrsnu tipologiju šću monaha, moštima svetitelja koje se Uočeni i u ovom radu samo naznačeni posetilaca manastira. Oni najčešće kori- nalaze u tim manastirima, ali i načinom problemi povezani su sa pitanjem održi- ste podelu na hodočasnike i klasične tu- ustrojenja monaškog života, tipikom ma- vosti razvoja verskog turizma u Srbiji da- riste. Tako je procena igumana manastira nastirske zajednice. nas kada se radi o posetama manastirima. Kaona, arhimandrita, oca Arsenija da ma- Posebno je interesantno zapažanje igu- Šire posmatrano, kao jedno od ključnih nastire u Srbiji posećuju hodočasnici, oni mana manastira Kaona o uticaju mana- pitanja u razmatranju daljeg razvoja ver- koji dolaze iz verskih pobuda, ali i oni ko- stirskih aktivnosti i atmosfere na poseti- skog turizma, koji je kod nas evidentno u ji dolaze kao „prolaznici, ljudi koje intere- oce. On je naveo primere posetilaca, koji porastu, otvara se upravo pitanje „održi- suje arhitektura, priroda, lepota ambijen- su u početku dolazili u manastir bilo zbog vog razvoja verskog turizma“. Zato smo ta”. Za sam manastir Kaonu procenjuje da ambijenta, bilo zbog arhitekture, ili „zato tokom intervjua duhovnicima postavili i je veći je broj onih koji dolaze iz primarno što su čuli da tu postoji nešto lepo. Vreme- sledeće pitanje: verskih pobuda, „možda do 80%”. nom, oni su počeli da prihvataju veru i da „Kada se uzmu u obzir i dobre i loše Sa stanovišta igumana i manastirske ispoljavaju svoja verska osećanja, da dola- strane verskog turizma, kakav je vaš stav zajednice, ta je podela uslovna zbog toga ze na bogosluženja, da se ispovede i priprema daljem razvoju verskog turizma?“ što oni u svojim manastirima sve ljude, bi- česte“. Ljudi dolaze u posetu manastiru Odgovor je bio pozitivan. Intervjuisa- li oni vernici ili ne, dočekuju podjednako kao klasični turisti a vraćaju se kao verni- ni duhovnici u osnovi podržavaju razvoj – sa istim odnosom i prepoznatljivim ma- ci! Dakle, dolazi do spontanog prihvatanja verskog turizma, s tim što, bilo eksplicit- nastirskim gostoljubljem. Ono što su u vi- religije ili povratka religiji. no bilo implicitno, daju prioritet zadovo- sokom procentu primetili i naglasili ispi- Kao što smo očekivali, kada je reč o gle- ljavanju duhovnih potreba – hodočasniš- tani hodočasnici u manastiru Crna reka, danju na verski turizam, intervjuisani du- tvu u tipologiji koju smo prihvatili i koja potvrđuje i crnorečki iguman otac Niko- hovnici smatraju da prioritet verskog tuje potvrđena i u ovom istraživanju. Tako- laj: „Sve koji dolaze u Crnu reku dočekamo rizma (i eparhijskih i klasičnih turističkih đe, kao što je već izneto, smatraju neop- s jednim/jednakim gostoprimstvom, hri- agencija) treba da bude „unutrašnje zado- hodnim širi društveni angažaman na pri- šćanski, manastirski; to je u tradiciji ma- voljenje duhovnih potreba“. To bi značilo premanju turista za posete manastirima i nastira, da sve dočekamo sa ljubavlju i da orijentaciju ovih agencija na religiozne tu- drugim verskim objektima. Kao što je je- ih tu poslužimo čašom vode ili kafom ili riste – hodočasnike. dan iguman rekao, „potrebno je da mi iz bude tu i rakijica, poneka. Sednemo, pa se Duhovnici su posebno ukazali na pro- manastira, ali i članovi Crkve koji su pro- i popriča, porazgovara i bude pitanja i od- bleme koje manastirska zajednica ima ka- fesionalno angažovani u oblasti turizma, govora.” (Otac Nikolaj, intervju, broj 3.) da u manstir dođu „šarenolike“ veće grupe školstva, pomognu u edukaciji (pripremi) Iguman manastira Kaona smatra da je posetilaca – od 50, 200, pa i više, od kojih turista koji žele da posete manastire...“ najpohvalnije to što je u poslednjih dve- većina ne zna ni da se pokloni moštima, Imlicitno, ovakav stav mogao bi se iščitati tri godine osetno veći broj organizovanih odnosno ne poznaje elementarna pravila kao realno sagledavanje problema i novih školskih ekskurzija. On ocenjuje da je to ponašanja u sakralnom objektu, a uz to i zadataka koje razvoj verskog turizma do- je rezultat verske nastave (veronauke) za- objektu od neprocenjive kulturno-istorij- nosi za manastirske zajednice. hvaljujući kojoj su deca naučila kako tre- ske vrednosti. Ovaj problem je već ispoljen Kako do sada nije bilo sistematskih ba da se ponašaju prilikom ulaska u por- u mnogim manastirima i drugim sakral- istraživanja aktuelnih fenomena u tetu i u hram. Kao kuriozitet, ovaj duhovnik nim objektima. Iako se pre svega radi o ne- matskom krugu verskog turizma, to bi ši- navodi da deca „ulazeći u hram umeju da poznavanju i nepoštovanju verskih proce- ra empirijska istraživanja bila neophodna otpevaju ‘Oče-naš’ ili tropar hrama ili ne- dura, duhovnici su istakli potencijalnu i kao podloga za njihovo svestrano sagleda- ku pesmu ili Himnu svetom Savi“. (Inter- realnu opasnost od ugrožavanja i ošteće- vanje, a naročito koncipiranje razvoja odr- vju broj 1, 30. septembar 2007.) nja ovih objekata. Prema njihovim iskazi- živog verskog turizma. Pri tome se kao po- Jedinstvena je ocena intervjuisanih ma, monaške zajednice su spremne da se lazno postavlja pitanje definisanje pojma duhovnika da je proces desekularizacije uključe u edukaciju posetilaca u smislu održivog verskog turizma. Budući da u li- u poslednjih dvadesetak godina uticao na podučavanja načinima ponašanja u hra- teraturi taj pojam nije definisan, na osno- porast interesovanja naših ljudi za obila- mu, pristupanju svetinjima i učestvovanja vu određenja održivog turizma i naših zak manastira. Interesantno je zapažanje u verskim obredima. Po mišnjenju iguma- istraživanja verskog turizma, pokušli smo oca Arsenija da je pre devedesetih godina na, i eparhijske turističke agencije mogle da damo bar jednu početnu definiciju. Pre (pre procesa obnove religije) stepen pose- bi da iznađu adekvatne forme informisa- svega, manastiri nisu samo kulturno-isto- ćenosti manastira bio znatno manji, ali da nja i pripreme turista za posete manastiri- rijski objekti. Oni su središta duhovnog ži- je tada bilo više od 90% onih koji su u mama, kao i klasične turističke agencije. Ško- vota, u kojima manastirske zajednice vode nastire dolazili iz primarno verskih pobu- le bi, sa svoje strane, mogle više činiti na osmišljen i organizovan duhovni život sa da. Kasnije, sa porastom interesa za obila- osvešćivanju mladih o kulturno-istorij- strogo određenim duhovnim dužnostima. zak sakralnih mesta i objekata, udeo onih skoj vrednosti manastira i drugih sakral- Iz tih razloga, održiv verski turizam pokoji manstire posećuju iz verskih pobuda nih objekata iz čega bi prozišlo i znanje i drazumeva da broj posetilaca manastira kreće se od 50% do 80%, u zavisnosti od osećaj odgovornosti za ponašanje u tim ne sme da remeti ili ugrožava duhovni ži- regiona. Dakle, prema opažanju igumana, objektima. vot manastirskih bratstava, kao i obavlja- sa jačanjem procesa desekularizacije doš- Takođe stalni dolazak vernika u gru- nje njihovih drugih zadataka. Takođe, broj lo je do porasta ne samo verskih već i tzv. pama ili individualno, onih koji traže da posetilaca ne bi smeo da bude tako veliki

19 da dovodi do fizičkog oštećenja objekata, Literatura Starom Rasu, specijalistički rad, De- njihovih elemenata i specifičnih kulturno- Bhardwaj, S.M. and Rinschede,G., Pilgri- partman za geografiju, turizam i hote- istorijskih i duhovnih vrednosti. mage: a world-widre phenomenon, in lijerstvo, Prirodno-matematički fakul- Dalje preciziranje pojma, kao i defini- Bhardwaj, S.M. and Rinschede,G. (eds.) tet, Novi Sad sanje strategije održivog verskog turizma Pilgrimage in World Religious, Berlin: Olsen,D.H., and Timothy, D.J. (2006), To- kod nas su tema za poseban rad. Verujemo Dietrich Reimer Verlag. urism, Religion and Spiritual Journeys, da u tom smislu nalazi ovog istraživanja Markov, S.(1999), Religijski sadržaji u tu- Routledge, Taylor & Francis Group mogu biti od koristi i kao saznanja i kao rizmu, Turizam, br.4, str. 79 – 84. Rinschede, G. (1992), Forms of Religious podsticaji za postavljanje novih istraži- Nedeljković, S., Markov, S. (2006), Poklo- Tourism, Annals of Tourism Research, vačkih pitanja. Dakako, u koncipiranju ra- ničko putovanje – oblik verskog turiz- Vol. 19, pp. 51 – 67. zvojnih strategija održivog verskog turizma u Srbiji danas, Turizam , br. 10, str. Vukonić, B. (1990), Turizam i religija, Za- ma treba da se uvažavaju i iskustva drugih 78 – 80. greb zemalja koje u svojoj turističkoj ponudi Nedeljković, S. (2007), Turistička valo- imaju poznata mesta hodočašća. rizacija manastira Đurđevi Stupoviu

20 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Mr Đurđica Perović* Turistički značaj manifestacija

Sažetak kao segment kulturnog Kotor – grad pod zaštitom UNESCO- a posjeduje, pored unikatnosti zaliva, i izuzetne vrijednosti kulturnog naslje- turizma Kotora đa koje se turistima nude kao kulturni proizvod grada. Pored obilazaka starog Osnovne odlike gradskog jezgra i bedema, u gradu se Uvod organizuju karnevalske svečanosti, fe- kulturnog života u Kotoru Kotor – srednjovjekovni utvrđeni grad lo- stivali mode, pozorišta, muzike, gastro- ciran je na samom kraju Bokokotorskog Kotor je grad koji obiluje kulturnim deša- nomije... Neke od manifestacija imaju zaliva. Antički pisci Livije, Plinije Stariji vanjima u toku cijele godine. Svakodnevne izražene elemente globalnog, što gradu i Ptolomej pominju grad Akruvijum, ko- posjete turista, bilo da se radi o učesnici- ovakve profilacije i pristaje, ali postoji je u antičkom periodu bio smješten na ma kruzing putovanja ili gostima koji obije i one u kojima preovladavaju etnoso- mjestu ili u blizini današnjeg Kotora. Od laze grad u okviru Montenegro ture, čine cijalni elementi, što obezbjeđuje očuva- 7. vijeka pominje se kao Dekaderon i Deka- život u gradu dinamičnim. Poput Veneci- nje autentičnosti lokalnih vrijednosti. terum, od kojih je kasnije izveden sloven- je i sličnih mediteranskih gradova svojom Ovim događajima u Kotoru prisustvu- ski naziv Kotor (Marković, Vujićić, 1997). arhitekturom, ostavlja upečatljiv utisak ju na desetine hiljada ljudi. Predstavlja najveću staru urbanu cjeli- na posjetioce. Stari grad je centar kultur- Kotor, kulturni turizam, Ključne reči: nu na prostoru Crne Gore. Kulturna i pri- nog života. U grad se ulazi kroz troje vra- manifestacije, turističke mogućnosti rodna dobra Kotora nalaze se pod zašti- ta: Morska – glavna vrata, Sjeverna i Juž- Abstract tom UNESCO-a od 1979. Kotorski zaliv se na vrata. Najstarija su Južna vrata. Grad nalazi i na listi najljepših zaliva na svijetu je bio u posjedu Ilira, Rimljana, Vizanti- Kotor – town protected by UNESCO od 1997. godine, u društvu sa sa zalivima je, Mletačke republike, Rusije, Francuske, has a unique bay, it has special cultur- Rio de Ženeira, san Franciska, Venecije... Austrougarske... Prva slovenska plemena al heritage and exceptional heritage Neke od manifestacija koje se organizuju naselila su ga u 7. vijeku. values that are offered to tourists as a u gradu traju preko sto godina, još iz vre- Način života domicilnog stanovniš- cultural product. Tourists visit old the mena renesansne Venecije, dok kod dru- tva izdvaja Kotor od susjednih primorskih town and the walls, but many manifes- gih dominiraju elementi globalnog. Tako gradova. Zbog činjenice da se ne radi o is- tations are organized in the town, like se kotorskim trgovima i pjacetama šetaju ključivo turističkom gradu koji živi samo u carnivals, festivals of fashion,shows, kostimirani likovi iz bajki, klovnovi, ple- toku ljetnje sezone, život njegovih stanov- theatre plays, music, gastronomy mići, gradska muzika i mažoretke, u doba nika je tijesno povezan sa svim kulturnim events. Some of them are global mani- karnevalskih fešti, ali i predstavnici viso- dešavanjima u gradu u toku godine. More, festations and it is common for a town ke mode u okviru sve popularnijeg festi- kao veza sa svijetom, vrlo vrijedno i speci- like Kotor, but some of them have eth- vala mode. fično prožimanje raznih kulturnih uticaja, nosocial elements, and they preserve Kotor je centar tranzitnog i kulturnog stvorili su jedan posebni kulturološki am- local values. Some ten thousand people turizma a manifestacije koje se organizu- bijent u Kotoru koji predstavlja sam po se- are visit manifestations in Kotor. ju u toku godine doprinose imidžu „živog bi turistički motiv par ekselans. Kotor, cultural tourism, Key words: grada“ 365 dana u godini, što nije tipično U Kotoru su nekada postojalne mnoge manifestations, tourist potential za primorske gradove u Crnoj Gori. strukovne organizacije čije se postojanje vezuje čak i za srednji vijek. Udruženja sa Geografski položaj Kotora najdužom tradicijom su: Bokeljska mor- Bokokotorski zaliv je nastao na jugoistoč- narica, Kotorska gradska muzika i Srpsko noj obali Jadranskog mora. Sastoji se od pjevačko društvo. manjih zaliva i tjesnaca: Toplansko – Her- cegnovski zaliv, Kumborski tjesnac, Ti- Manifestacije Kotora kao dio vatski zaliv, tjesnac Verige, Morinjski, Ri- sanski i Kotorski zaliv (Radojičić, 1996). U kulturnog proizvoda Kotora administrativnom smislu dijele ga tri op- Tradicionalne manifestacije koje se orga- štine: Herceg Novi, Tivat i Kotor. Opštini nizuju u Kotoru značajno doprinose for- Kotor pripada dio obalnog mora rta Trašte miranju kulturnog proizvoda grada. Ko- do rječice Jažice u dužini obalske linije od tor je grad koji se posjećuje u toku cijele 25,6 km i širine 12 nm u pravcu otvorenog godine. Turisti u pratnji turističkih vodi- mora (Pasinović, 2001). Pored saobraćajne ča posjećuju palate, crkve i trgove, tako da veze morskim putem, Kotor je povezan sa sezonski karakter poslovanja koji je tipi- Jadranskom magistralom zahvaljujući tu- čan za turističku privredu nije dominan- nelu Vrmac, koji je značajno doprinio nje- tan kao u drugim primorskim gradovima. govoj boljoj dostupnosti, kako pomenutoj Ture kroz stari grad koje obuhvataju obi- glavnoj saobraćajnici, tako i aerodromu u lazak katedrale Svetog Tripuna, kotorskih Tivtu od kojeg je udaljen manje od 10 km. crkava, starih palata kotorskih pomora- Aerodrom u Podgorici nalazi se na 90 km ca i trgovaca, kao i bedeme koji su građe- od Kotora. Prva željeznička stanica je na ni od 9. do 18. vijeka, tvrđavu San Đovani, 65 km udaljenosti, u Sutomoru. uobičajna su svakodnevica grada. Raspo- * Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora red manifestacionih dešavanja tokom ci-

21 jele godine dodatno grad čine privlačnim ženja (Venecija). Kotor je po ovoj manife- Zaključak za turiste. U Turističkoj organizaciji Koto- staciji prepoznatljiv u Evropi. U ovoj cere- Manifestacije koje se organizuju u opštini ra dobili smo informaciju da karnevalska moniji, koja predstavlja zabavu na moru Kotor okupe veliki broj posjetilaca. Pred- dešavanja posjeti i do 30.000 ljudi. Posma- takmičarskog karaktera, učestvuju takmi- stavljaju kulturu i tradiciju prostora na re- trajući kalendarski manifestaciona deša- čari sa posebno ukrašenim barkama, koje prezentativan način, posebno kada je rivanja uočavamo njihovu dinamiku u toku se svakog avgusta kreću uz obalu Kotora. ječ o karnevalskim svečanostima. Brojke godine. Nova kalendarska godina počinje U okviru manifestacije organizuje se kul- za 2005. godinu govore o boravku 56.808 sa organizovanim dočecima na starograd- turno-umjetnički program. domaćih i stranih turista u Kotoru. Tu se skim trgovima, nastavlja se sa tradicional- Tradicionalni ceremonijal Bokeljske otvara problem vezan za svu kompleksnost nim februarskim karnevalom, koji pored mornarice, memorijalne organizacije ko- turističke statistike. Podatke koji bi precizi- intersantnih maski turistima daje jasnu ja njeguje tradiciju kotorskog pomorstva, rali brojno stanje posjetilaca u danima kada sliku o etnosocijalnim karakteristikama održava se 26. juna kada se obilježava Dan se održavaju manifestacije nijesmo uspjeli domicilnog stanovništva, kroz prezentaci- Bokeljske mornarice i 21. novembra kada da nađemo, ali neke aproksimativne ocjene ju muzike, kuhinje, običaja. Mart obilježa- se slavi Dan grada Kotora. Nastanak mor- govore o desetinama hiljada ljudi, što pred- vaju mimoze i kamelije, a slijede festivali narice se vezuje za 9. vijek. stavlja respektabilnu brojku. Treba očeki- pozorišta, mode, proslave Bokeljske mor- Kotorski festival filmova o podmorju vati precizniju evidenciju o brojnom sta- narice, Kotorart (Turistički vodič, 2006). ima svoje termine krajem aprila i počet- nju turista nakon primjene izletničke takse Dok karnevalska dešavanja, praznici cvi- kom maja. Revijalno prikazivanje filmova koja će se početi primjenjivati najvjerovat- jeća i religiozne procesije predstavljaju au- dešava se na nekom od kotorskih trgova i nije početkom kalendarske godine. Javnost tentičnost ovog dijela Crne Gore, manife- predstavlja pravu atrakciju za zaljubljeni- je veoma dobro informisana o manifestaci- stacija koja afirmiše visoku modu liči na ke podmorja. jama koje se održavaju u Kotoru. Termini manifestacije ovog tipa koje se organizu- Festival pozorišta za djecu okuplja po- održavanja se nalaze u prospektima i turi- ju širom Evrope. torišne trupe iz zemlje i okruženja, a odr- stičkim vodičima, uz redovno oglašavanje Kotorski karneval je manifestacija ko- žava se u julu. Svake godine okupi na hi- u štampi i na televiziji. Nakon manifestacija traje preko sto godina i održava se sva- ljade gledalaca, koji odgledaju desetine ja televizije prave specijalne emisije, koje se ke godine u februaru. Ljetnji karneval je pozorišnih predstava. Manifestacija je po- emituju preko satelita. Informisanost uvi- manifestacija novijeg datuma i organizu- svećena afirmaciji i unapređivanju pozo- jek može da bude još bolja, ali kada su kul- je se krajem jula, početkom avgusta. Ko- rišnog stvaralaštva za djecu. turna dešavanja u Kotoru pitanju javnost je torski karneval je, od 2000. godine član Internacionalna smotra mode počinje zaista informisana. udruženja FECC – fondacije koje okuplja krajem jula i predstavlja evropski mod- Uzimajući u obzir činjenicu da Ko- karnevalske gradove Evrope. Manifesta- ni događaj. Mjesto događanja je trg ispred tor jeste, ali tek treba da bude pravi cen- cija koja ima stogodišnje trajanje duboko katedrale Sv. Tripuna. Do sada su na njoj tar kulturnog turizma Crne Gore, kao i je ukorijenjena kod domicilnog stanovniš- učestvovala neka od najznačajnijih imena aproksimativne podatke o broju posjetila- tva. Pravljenje maski je poseban ritual i u iz svijeta evropske i svjetske mode. ca koji prisustvuju manifestacionim deša- karnevalskim dešavanjima učestvuju sve Gađanje kokota je manifestacija koja se vanjima, razumljivo je koliki značaj imaju generacije. Pored domaćih maski Kotor u održava sredinom maja u Perastu. Njome manifestacije kao značajan segment kul- doba karnevala ugošćava karnevalske gru- se na simbolički način demonstrira rat- turnog turizma. pe iz Italije, Grčke, Slovenije, Hrvatske, ničko umijeće Peraštana koji su odbrani- Austrije Švedske i ostalih zemalja. Kore- li grad od Turaka u 17. vijeku. Literatura ografija, protokol samog karnevala i - ma Perast je domaćin i Međunarodnog fe- Marković, Č., Vujičić, R. (1997): Spome- ske kojima se sudi kao i prateće aktivnosti stivala klapa, ali i čuvene Fašinade, ma- nici kulture Crne Gore, Presmedij, No- predstavljaju autentičnu sliku tradicije ko- nifestacije koja se vezuje za nastanak vi Sad ju Kotor istinski živi. U karnevalskim po- vještačkog ostrva Gospe od Škrpjela. Me- Pasinović, M. (2001): Područje Kotora, Fa- vorkama dominantno mjesto ima figura đunarodni festival klapa je festival tradi- kultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor karnevala, kojoj se sudi i koja se spaljuje cionalne narodne muzike, koji se održava Radojičić, B. (1996): Geografija Crne Gore zbog svih loših stvari koje su se dogodile u tokom avgusta. – prirodna osnova, ITP „Unirex“, Nikšić prethodnoj godini. Iako ne možemo ospo- Fašinada je manifestacija koja je pove- Statistički godišnjak Crne Gore za 2006. riti hedonizam koji je obilježje svih karne- zana sa nastankom čuvenog ostrva Gos- godinu, Zavod za statistiku Crne Gore vala, kotorski možemo uporediti sa venci- pa od Škrpjela. Zelenilom okićene barke, – Monstat janskim, po čijem je ugledu i nastao, tim napunjene kamenjem, idu prema pome- Turistički vodič (2006): TO Herceg Novi, prije što i jedan i drugi imaju dominantnu nutom ostrvu i oko njega muškarci pola- TO Kotor, TO Tivat, TO Budva, TO Bar, etnosocijalnu notu. Karneval okupi neko- žu kamenje. Ova procesija se održava 22. Opština Ulcinj, TO Cetinje liko desetina hiljada ljudi. jula, kada je prema predanju daleke 1452. www.kotorkarneval.com Bokeljska noć je nastala u 18. vijeku po godine nađena slika Bogorodice sa Hri- www.mturizam.cg.yu ugledu na mediteranske gradove iz okru- stom, na stijeni ispred Perasta. www.tokotor.com

22 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Dr. sc. Zvonko Gržetić* Nautički turizam – Srećko Favro, dipl.ing.* Iva Saganić, prof.** perspektiva razvoja

Abstract Nautical tourism – prospect for the hrvatskog jadranskog prostora development of Croatian Adriatic area latnost u smislu ovog Zakona je: pruža- The concept of tourism, in its essence, Uvod nje usluga putničke agencije, turističkog represents movement and periodical Poznato je da su počeci plovidbe radi za- vodiča, prijatelja, animatora, zastupnika, stay outside the place of one’s perma- bave, rekreacije i sporta obilježeni rega- pružanje usluga u nautičkom, seljačkom, nent residence. As a subgroup of tour- tama po nizozemskim kanalima već u 16. zdravstvenom, kongresnom, športskom, ist supply, nautical tourism stands out stoljeću. Nautički turizam se kao oblik lovnom i drugim oblicima turizma, pru- as one of the selective aspects of tour- suvremene turističke aktivnosti počeo žanje ostalih turističkih usluga i dr.“ (NN. ism within the framework of economic razvijati u 19. stoljeću. Intenzivnija iz- 8/96). system. Nautical tourism comprises ev- gradnja specijaliziranih luka za privez Također, turizam je skup pojava i od- ery movement on water surfaces for the brodica i jahti i boravak njihovih posada- nosa što proizlaze iz putovanja i zadrža- purpose of tourism, fun, science, sport, nautičara započela je u 20. stoljeću. Za vanja izvan mjesta stalnog boravka isklju- fishing, and reinvigoration using var- takve je luke, njihove uređaje i opremu čivo iz neposlovnih razloga, pri čemu se ious boats, sailing boats, motor boats, Udruženje konstruktora motora i bro- turist javlja kao tržišni subjekt, te se kon- etc. That aspect of tourism is very at- dova iz New Yorka 1928. godine upotri- stituira posebno turističko tržište (Luko- tractive because it represents dynam- jebilo pojam marina, koji od tada postaje vić, 1995). ic aspect of tourist supply, and its share međunarodno priznat i korišten naziv za Prema Vukoniću i Keči (Vukonić, Ke- in total tourist business is constant- osnovne objekte nautičkog turizma, spe- ča, 2001): „Turizam treba promatrati kao ly getting bigger. It is important to con- cijalizirane luke u kojima se danas osim posebno uvjetovanu migratornu pojavu u sider nautical tourism as complex sys- vezova, uređaja, opreme i usluga održa- prostoru i među ljudima koja na obje stra- tem that is connected with two areas vanja plovila, njihovim korisnicima-nane i u njihovu međusobnom odnosu stva- of economy – shipping industry and utičarima nudi i sve veći broj različitih ra brojne posljedice različitog karaktera i tourism. As well as every other sys- turističkih usluga smještaja, prehrane, različitog predznaka (pozitivnog i nega- tem, it should be considered primari- razonode, sporta i sl. tivnog)“. ly through its basic purpose and func- Uz izvornu talijansku riječ marina ko- Često se pojmovi putovanje, turizam i tions, goals, activities, organization- ja znači more, morsku površinu ili obalu, rekreacija upotrebljavaju gotovo kao sino- al and exploitation basis, and in rela- u nekim se zemljama za takve specijalizi- nimi, ali oni to svakako nisu. Može se zation to all its possible spatial, environ- rane luke nautičkog turizma još koriste i ključiti da putovanje (ili promjena mjesta mental, social, economic and other re- nazivi port de plaisance, porto turistico ili boravka) leži u osnovi turizma, tj. turistič- sults relevant for the entire tourist and puerto deportivo. kih kretanja. Uobičajeno se kaže da je sva- economic system. It is important to ad- ki turist putnik, s namjerom da se nagla- just present classification and catego- si da promjena mjesta leži u osnovi razvoja rization of ports of nautical tourism Definicija pojma turizam turizma, kao i da svaki putnik nije turist to set goals and planned effects, in or- i nautički turizam (ima i onih kategorija putnika koji u po- der to ensure sustainable development Pojam turizam, u svojoj suštini, predstav- duzimanju putovanja nisu motivirani ra- and preservation of nature resources. lja pojavu kretanja i povremenog borav- zlozima odmora, zabave i rekreacije). Isto- Because of its specific natural charac- ka izvan mjesta stalnog boravka. Subjekt vremeno, rekreacija, bila ona pasivna (kao teristics, certain examples from Croa- tog kretanja je turist, koji kroz povreme- što je npr. u mjestu stalnog boravka turi- tian nautical tourism will be given. The nu promjenu mjesta boravka zadovoljava sta, kada on odlazi u kazalište, kino, gale- aim of this paper is orientation and di- svoje potrebe za promjenom. Na taj način, riju i sl.) ili aktivna (kada se sudjeluje u ne- rection towards management of nau- čovjek zadovoljava jednu od važnih ljud- koj od aktivnosti, npr. sportske aktivnosti tical tourism, which includes integrat- skih osobina, potrebu za promjenom, a što u turističkom mjestu) mora se uzeti u ob- ed planning of all the activities inside je rezultat njegovog kreativnog karaktera. zir kod definiranja turizma. Ova posljed- the system, realization and implemen- Ipak, bitna razlika između turizma kao fe- nja često se označava kao aktivna dina- tation of all planned activities, analy- nomena i ljudske težnje za istraživanjem mička rekreacija koja se u značajnoj mjeri, sis and control of the results, and initi- novih lokaliteta i promjenama sadržana danas, poklapa s pojmom turizma, odno- ating actions to realize planned goals je u organiziranom putovanju i promjeni sno, točnije, turističke rekreacije. Kad je and set the new ones. lokaliteta. Dakle, može se zaključiti da je riječ o definiranju pojma turizma, onda je razlika između putovanja radi promjene bitno naglasiti da nema njegove jedinstve- lokaliteta, zabave i novih spoznaja i turi- ne, univerzalne definicije. Različiti znan- stičkog putovanja, u organizaciji. Stoga se stveni pristupi ovom fenomenu govore o za turizam kaže da je organizirano puto- različitosti definiranja pojma. Spomenu- vanje, kojim turist zadovoljava potrebe za ti će se samo neki od pristupa (Institut za odmorom, zabavom kao i drugim različi- turizam, 2004): tim motivima. • institucionalni, koji se dominantno bavi U Hrvatskom zakonodavstvu, turizam ulogom i značajem pojedinih instituci- * Hrvatski hidrografski institut, Split, Hrvatska se definira kroz Zakon o turističkoj djelat- ja, posrednika i organizacija u turistič- ** Zadarska privatna gimnazija, Zadar, Hrvatska nosti, te u članku 2. kaže: „Turistička dje- koj aktivnosti;

23 strane, to je skup ekonomsko organizira- nih poslovnih funkcija u cilju racionalnog i planskog poslovanja i razvijanja te pobolj- šanja tih pojava i aktivnosti u svrhu stvaranja i povećanja dohotka“ (Jadrešić, 1976). Hrvatski Zakon o turističkoj djelatnosti definira nautički turizam na slijedeći način: „Nautički turizam je plovidba i boravak turista-nautičara na plovnim objektima i u lukama nautičkog turizma radi odmora i rekreacije“ (Narodne novine, Slika 1. Pojavni oblici turizma 8/1996). U Studiji razvoja nautičkog turiz- (Izvor: Kovačić, 2004) ma (HHI, 2006) navodi se da neki auto- • proizvodni, koji fokusira istraživanje na denim morskim površinama u turističke ri u nautički turizam, međutim, ubrajaju turističku uslugu, njenu proizvodnju, svrhe najraznovrsnijim čamcima, jedrili- i vožnju putničkim brodovima, pa čak i te- tržište i potražnju; cama, motornim brodicama i sl., kružna retnim, drugi pod tim pojmom podrazu- • povijesni, koji dominantno prati povi- putovanja i krstarenja putničkim ili dru- mijevaju i vožnju malim, neregistriranim jesne i razvojne aspekte fenomena tu- gim brodovima. Taj oblik turizma je ve- čamcima, luksuzna krstarenja, sve oblike rizam; oma privlačan jer predstavlja dinamičan turizma koji su vezani uz vodu, kao što su, • upravljački, koji posebno detaljno defi- oblik turističke ponude, a njegov udio u uz već spomenuto, športovi na vodi i is- nira planiranje, organizaciju i kontrolu ukupnim tokovima turističkog prometa pod vode, pa čak i za biologiju mora i pod- u turističkoj rekreaciji; sve je veći. Kao i svi drugi oblici turizma, morja te unutrašnjih voda (Dulčić, 2002) • ekonomski, koji se bazira na analizi po- nautički turizam je gospodarski vrlo zani- itd. Temeljna poveznica svih ovih aktiv- nude, potražnje, utjecaja turističke po- tražnje na nacionalnu ekonomiju, • sociološki, koji se fokusira na pitanja vezana za ponašanje ljudi (turista) kao in- dividue, u grupi, ili širih utjecaja turizma na društvo; • geografski, koji u prvi plan stavlja pitanja lokacije prirodnih, tj. geografskih atraktivnosti i • interdisciplinarni pristup, koji turizam promatra kao fenomen koji ima utjecaj na sve elemente privrednog i društve- nog života. Slika 2. Selektivni oblici turizma (Izvor: Kovačić, 2004) S aspekta makropodjele turizam se može sagledati kao masovni, individual- mljiv zbog specifične nautičke potražnje nosti jest plovilo, odnosno sredstvo kojim ni i selektivni, pri čemu je ova posljednja i njome povezane posebne nautičke poje moguće kretati se po vodi. grupa sve zastupljenija u svijetu (Slika 1). trošnje, koja se odražava na nautičku in- Nautički turizam najčešće se svrsta- U okviru ovih dviju osnovnih grupa pu- dustriju (proizvodnja plovnih jedinica za va u masovni ili uniformirani turizam, tovanja značajno je istaknuti da su se vre- turizam, proizvodnja opreme, održavanje, odnosno u njegovu dinamičku (mobilnu) menom uobličili i izdvojili različiti oblici osposobljavanje postojećih i izgradnju no- podvrstu s još nekolicinom različitih vr- odnosno vidovi turizma, kao što su: kon- vih luka i lučica i dr.), te na pružanje uslu- sta turizma, kao što su: alpinizam, tran- gresni, nautički, izletnički, seoski, zdrav- ga nautičarima i njihovim plovilima (Dr- zitni turizam, zimsko-sportski turizam, stveni, etnički, religiozni, lovni, ribolovni, žavna uprava za zaštitu prirode i okoliša, avioturizam, vikend turizam, automo- eko i drugi vidovi turizma. U tom kontek- 1998). to turizam, izletničko-tranzitni turizam stu treba istaknuti da postoje različiti mo- Terminološka oznaka nautički, za ovu itd. (Jadrešić, 1976). Turistička termino- tivi i ciljevi turističkih putovanja ljudi iz vrstu turizma, potječe od grčke riječi na- logija uz vrste turizma, kojih u literaturi jedne u drugu zemlju, što se odražava i na utas (mornar), a označava vještinu navi- ima više od 160, i ta se lista stalno nado- razvijenost različitih oblika turizma u svi- gacije, znanost o pomorstvu (Šamanović, punjava, najčešće razlikuje i oblike turiz- jetu (Slika 2). 2002). ma, iako nema potpuno jasnoga razgrani- Kao podgrana turističke ponude, u sklo- Veoma obuhvatnu definiciju nautičkog čenja među tim podjelama. Tako se vrste pu gospodarskog sustava ističe se nautič- turizma dao je Vlatko Jadrešić: „Nautič- turizma jednom definiraju na temelju ka- ki turizam. Njegova međuzavisnost proi- ki turizam je dio maritimnog turizma ko- rakteristika turističkih resursa, veličine i zlazi iz opće povezanosti turizma i ostalih ji, s jedne strane, predstavlja ukupnost stal- obilježja prostora u kojem se turizam od- djelatnosti vezanih za turizam i gospodar- nih, učestalih ili povremenih dobrovoljnih vija, dominantne aktivnosti turista u ne- stvo Hrvatske. Izrazi koji se susreću u do- društveno-socioloških pojava, aktivnosti kom odredištu, zemlji porijekla posjetite- maćoj i stranoj literaturi, a označavaju na- i kretanja turista na moru, u moru i oba- lja i smjera kretanja, drugi puta na temelju utički turizam, su primjerice: brodarenje, lama, te na rijekama, jezerima i kanalima, namjera, želja i sklonosti turista itd. Slično plovni turizam, nautizam, jahting, plovid- vlastitim, iznajmljenim ili tuđim brodo- je i s oblicima turizma: jednom su to ra- beni, maritimni turizam itd. Međutim, s vima, u turističkim lukama i ostalim po- zličiti oblici turističke djelatnosti kojima obzirom na kompleksnost te aktivnosti, morsko-nautičko-brodograđevnim objek- se zadovoljavaju turističke potrebe (Vu- sljedeća definicija pobliže određuje pojam tima supra i infrastrukture, u svrhu zabave konić, Čavlek, 2001), a drugi puta se razli- nautičkog turizma. i odmora, sporta, pasivne i aktivne rekrea- kuju prema uzrocima, izvanjskim utjeca- Nautički turizam obuhvaća svako zacije, relaksacije, zadovoljenja zdravstvenih, jima, vidljivim manifestacijama i prema bavno, raznorodno, znanstveno, sport- kulturnih i drugih motiva, i to sve iz turi- brojnim drugim kriterijima i obilježjima sko, ribolovno i osvježavajuće kretanje vo- stičkih, a ne lukrativnih motiva i, s druge (SRNTH, HHI 2006).

24 Nekoliko autora (Antunac, 1996.; Alfi- • analizu i nadzor rezultata provedenih gov partner i suputnik su svi koje susreće, er, 1994; Jadrešić, 1997, i dr., u HHI, 2006) aktivnosti sukladno planiranim od carinika i policajca na ulazu u zemlju, u turističku terminologiju uvodi naziv se- • pokretanje akcija radi ostvarenja plani- do lokalnog stanovnika, servisera, morna- lektivni kao stanovitu protutežu masov- ranih ciljeva, odnosno postavljanja no- ra, radi vezanja nautičara za Jadran u na- nom turizmu, ali također bez jednoznač- vih. stojanju da mu baš Jadran postane stalno nog određenja pojma turizam ili selektivne odredište. vrste turizma. Antunac u selektivne vrste Nautički turizam kao sustav proma- Ova dva interesna sustava moći će di- turizma ubraja i nautički turizam, dok Al- tran je prvenstveno kroz njegovu temelj- rektno utjecati na osnovni interes države, fier smatra da su selektivne vrste turizma nu svrhu i funkcije, zatim ciljeve, aktiv- a to je jasno i transparentno kolanje novca ujedno i ekološke. nosti, organizacijsku i eksploatacijsku kroz sustav bezgotovinskog plaćanja s po- Može se reći da nautički turizam ve- osnovu, složenost i dinamičnost, upravlji- pustima. U takovom sustavu i država mo- ćina autora smatra vrstom turizma, neki vost, ovisnost o okruženju i njegovim mo- že naplatiti svoj dio. Prema modelu ure- oblikom, neki posebnim oblikom turizma, gućim promjenama, i, konačno, u odnosu đenosti sustava i utvrđenim strateškim neki ga ubrajaju u selektivne vrste turiz- na njegove sve moguće prostorne, okoliš- opredjeljenjima potrebno je uskladiti poma, drugi ne, a pojavljuje se unutar tih ne, društvene, gospodarske i ostale učinke stojeći zakonski okvir prilagođavajući se grupa u različitim podjelama s obzirom na bitne za cjelokupni turistički i gospodar- zahtjevima tržišta i harmonizacijom za- različite kriterije. Međutim, nema dvojbe ski sustav. Pri tome je vrlo važno defini- konske regulative s EU. da je nautički turizam masovni (u njemu rati početno stanje bez kojega je nemo- To znači uvođenje sustava kvalite- sudjeluje mnogo osoba), aglomeracijski guće učinkovito upravljati sustavom, te te i standarda kao u Europskoj uniji, im- (jer je koncentriran na određenim mjesti- nakon toga postaviti misiju, viziju, politi- plementaciju standarda Plave zastave i sl. ma), mobilan (jer je temeljen na plovidbi) ku i uspostaviti sustav postavljanja cilje- Nautičar očekuje sličan pristup kao u vla- i, s obzirom na ukupnu potrošnju nautiča- va. S druge strane sustav, ako se želi nji- stitoj državi i zemlja domaćin treba se prira, da je u određenoj mjeri ekskluzivan. me upravljati, mora poprimiti obilježja lagoditi tim zahtjevima. Zakoni trebaju Ujedno sve definicije nautičkog turiz- sustava upravljanja kvalitetom. To znači pokazati efikasnost u suzbijanju svega što ma uvažavaju i ističu geografsku kompo- procesnu orijentaciju u funkciji korisnika šteti sustavu i ne smiju se koristiti paušal- nentu te atraktivnosti uvala, tj. vodeni me- usluge (kupca–nautičara) uz temeljni zano. dij (more, rijeke, jezera, kanale i dr.) kao htjev stalnog poboljšanja sustava i politi- Sukladno politici zadovoljenja zahtje- bitnu sastavnicu opće geografske stvar- ku održivog razvoja temeljenu na ukupnoj va nautičara potrebno je pojednostavniti nosti s jedne strane, i kao medij odvijanja sigurnosti i zaštiti okoliša kao ključnim procedure i ukloniti administrativne pre- svih aktivnosti nautičkog turizma. komparativnim prednostima hrvatskog preke uplovljavanja i boravka u hrvatskom nautičkog turizma. Jadranu stavljajući poseban naglasak na Nautički turizam kao sustav novim modelima rješavanja postojećih Nautički turizam važno je sagledati kao Definiranje modela sustava problema (nacionalni parkovi, boravišna složeni sustav u kojemu se primjenju- pristojba, mega jahte). Jedna prijava tije- ju sve zakonitosti opće teorije sustava (Ko- nautičkog turizma kom boravka trebala bi postati pravilo za vačić, 2004) i načela upravljanja integrira- Pretpostavka učinkovitog upravljanja su- sve dijelove sustava. A ponuda i usmjera- nim složenim sustavima. Nautički turizam stavom je definiranje svih sastavnica i njivanje nautičara trebali bi omogućiti poje podsustav gospodarske grane pomorskog hove povezanosti i interaktivnosti unu- dršku tijekom boravka. Nadzor boravka gospodarstva i turizma unutar ukupnog tar modela koji će se moći simulirati i na radi sigurnosti nautičara u plovidbi je po- gospodarstva Republike Hrvatske, sa svim taj način osigurati povećanu efikasnost i željan, ali korektan profesionalan i nena- karakteristikama sustava i svojim parcijal- upravljivost procesa međusobnim povezi- metljiv. Nadzor boravka je važan radi si- nim dijelovima koji se definiraju kao subjek- vanjem. To znači da je potrebno definirati gurnosti sustava, očuvanja okoliša, obale, ti, objekti i elementi nautičkog turizma. subjekte, objekte i ostale elemente sustava ljudi i dr. Hrvatska ima vrlo povoljne prirodne nautičkog turizma, uspostaviti međusob- Zbog povećanih zahtjeva ukupne si- uvjete, kao što su velika morska površina ne veze i odnose, te procijeniti njihov utje- gurnosti i učinkovite kontrole i obrade (ali i jezera i rijeke), duga obalna crta, ve- caj na učinke sustava, uz interaktivnu ve- podataka o prometu nautičkog turizma lik broj otoka, otočića i zaljeva pogodnih zu s osnovnim subjektom - nautičarom. osobito je važno uspostaviti informatičku za nautičare. Uz to, klimatski uvjeti tako- U praksi to znači osnivanje interesnih integraciju sustava. Na taj način uspostav- đer pogoduju razvoju nautičkog turizma udruga–asocijacija čija je primarna uloga ljena informatička povezanost osigurat će (Favro, Saganić, 2006). Pri tome je nužno organiziranje i okupljanje jadranskih na- brzo i učinkovito donošenje odluka za rje- osigurati upravljivost sustava u kojemu je utičara radi postizanja što boljih uvjeta za šavanje kriznih situacija i redovnog funk- vrlo važna relacija unutar sustava između njihov boravak na Jadranu. Oni će isto- cioniranja sustava. Postoji nekoliko načina svih sastavnih dijelova u smislu interak- vremeno biti okosnica kojom će se Jadran na koje se to može učiniti, ali svi uključuju tivnosti i zajedničkog usmjerenja ka zajed- uspješno pojavljivati na tržištu u konku- postojanje odgovornog subjekta na prak- ničkim vrijednostima i ciljevima, što je te- renciji s drugima. Bit udruge je istovre- tičnoj, a ne samo na administrativnoj ra- melj efikasnosti i maksimiziranja ukupnih meno olakšanje dobivanja dozvola za je- zini. Budući da u ovom pristupu ne posto- učinaka sustava. drenje, udičarenje, sustavom olakšica i ji odgovorno tijelo, potrebno ga je osnovati Iz do sada prikazanih obilježja nautič- kvalitetnih informacija tijekom čitave go- pri nekoj od postojećih institucija. Za kva- kog sustava može se zaključiti da je nau- dine itd. Slično tome treba poraditi na litetno funkcioniranje sustava potrebno tički turizam vezan uz dva gospodarska osnivanju partnerskih poslovnih organi- je osigurati stalnu komunikaciju sustava područja – pomorsko i turističko gospo- zacija koje imaju isti interes – zadovoljiti s tržištem i komunikaciju unutar dijelova darstvo i jednako važnim mjestom i ulo- kvalitetnom i pravovremenom uslugom i sustava. Uspostavom dobre komunikaci- gom u oba. Cilj ovog rada je orijentacija i proizvodom. je s nautičarima i između dijelova sustava, usmjeravanje k upravljanju sustavom nau- U središtu modela treba biti nautičar što će potaknuti kompetitivnost, osigurat tičkog turizma što uključuje: kojem se na taj način pomaže da tijekom će se podizanje kvalitete usluge, a rezultat • integrirano planiranje svih djelatnosti vansezone planira svoje putovanje, od na- će biti zadovoljan kupac – nautičar. unutar sustava čina brzog i jednostavnog dolaska do Ja- Marina treba postati mjesto susre- • realizaciju i provedbu svih planiranih drana, do izbora plovnog objekta, marine i ta (meeting point) za razmjenu iskustva, djelatnosti osobnih interesa za vrijeme boravka. Nje- komunikaciju s drugim gostima, ali i na-

25 mještenicima (koji sada nije optimalan). nautičkog turizma sukladno postavljenim Favro, S., Glamuzina, N. (2005): Contem- Edukacija ljudi, tj. seminari bi trebali os- ciljevima i planiranim učincima. porary problems of Nautical Tourism posobiti osoblje. Jedriličarska Europa je Strukturu luka nautičkog turizma tre- Development in Croatia, Promet, Porto- organizirana u zajednicu, tako treba biti ba uskladiti i s različitim potrebama i ti- rož, Trieste, Zagreb, Žilina br. 2/2005, i Hrvatska organizirana u nautici. Marina povima nautičara. Treba zadovoljiti one ISSN 0353-5320, 107-112. treba biti društveno i servisno orijentira- s najvećim zahtjevima i one najbrojnije (s Gržetić, Z., Favro, S. (2005): Systematic na, a ne samo fizičko spremište brodova. plovilima 10-15 m). Zato standard luka i aproach to the Development of the Nau- Interesni skup ljudi koji obavljaju profesi- marina ne bi trebalo određivati prema vr- tical tourism in croatia, 6th Paneurope- onalne usluge u marini sada nije u potpu- sti vlasnika, već prema zahtjevima kori- an Shipping Conference, Split, 103-113. nosti namijenjen svim potrebama nautiča- snika usluga. Najvažnije je da se svi objekti Horak, S., Marušić, Z., Favro S. (2006): ra. Treba omogućiti i normalno primanje nautičkog turizma trebaju planirati i gra- Competitivness of Croatian Nautical To- pošte, jer marina je i privremena adresa diti u skladu s okolišem, kako bi bili resurs urism, Tourism in Marine Enviroment, nautičara. u gospodarskoj infrastrukturi lokaliteta, a Cognizant Communication Corp., USA, Temeljem parametara dugoročnog na dobrobit starosjedilaca. Osim navede- 2006. Vol.3 / Number 2, 145 – 161. održivog razvitka i metodologije obrađe- nih prostornih resursa potrebno je defini- Hrvatski hidrografski institut i suradnici, ne u radu potrebno je utvrditi maksimalni rati i osigurati sve važne razvojne resurse (2006): Studija razvoja nautičkog turiz- nosivi kapacitet kojeg hrvatski jadranski i njihove izvore (ljudski, financijski, informa hrvatske, Projekt Vlade RH. akvatorij može podnijeti, a da se pri tom matički). Politikom regionalnog razvoja Institut za turizam, (2004): TOMAS nau- ne ugroze njegovi prirodna ravnoteža, ka- treba poticati korištenje lokalnih resursa tika, istraživanje, Zagreb. kvoća i vrijednost. Na taj način uspored- radi socio-gospodarskog prosperiteta po- Jadrešić, V. (1976): Nautički turizam, Pe- bom postojećeg stanja nautičkih kapacite- jedine sredine. dagoška akademija, Zadar. ta i procijenjenih podataka maksimalnog Svaka ljepota dovodi do zasićenja. Zato Jadrešić, V. (1997): Hrvatski nautički tu- prihvata, bit će moguće provesti dinamič- je treba dopunjavati drugim vrijednosti- rizam - između danas i sutra, Turizam, ki plan realizacije popunjenosti maksima i sadržajima. Jedna od vrijednosti ko- vol. 45 No. 11/12/97., 111-123. malnih kapaciteta. je treba istaknuti jest čovjek (kao prednost Kovačić, M. (2004): Model organizacije Ukupni prihvatni kapacitet znat će ili nedostatak). Resurs treba oplemeniti sjevernojadranskih luka nautičkog tu- se kada se osposobe sve male i velike lu- kroz naobrazbu, usavršavanje u poslu, po- rizma u funkciji održivog razvoja, make i lučice za primanje većeg broja nautič- kazujući veliki kvantum dobre volje i pro- gistarski rad, Pomorski fakultet u Rije- kih plovila i sadržajima organizirano dis- fesionalne uslužnosti. ci, Rijeka. perziranje plovila duž cijelog jadranskog Kovačić, M., Favro, S. (2006): Physical Plans akvatorija. Odgovarajućom politikom ci- Literatura in Managing Sea and Coastal Area, 25th jena treba potaknuti dolaske van sezone, Alfier, D. (1994): Turizam – izbor radova, International Conference on Organizati- odnosno produljiti sezonu. Institut za turizam, Zagreb. onal Science Development, Portorož. Polazeći od podataka o prihvatnom Antunac, I. (1996): Uvodni dio skripte za Kovačić, M., Favro, S., Bošković, D. (2006): kapacitetu pojedinih dijelova hrvatskog kolegij „Selektivne vrste turizma“, Peda- Mogućnosti i ograničenja prostornoga i akvatorija, a prema utvrđenoj klasifika- goška akademija u Zadru, 1973/74., Tu- tehničko-tehnološkog razvoja luka nau- ciji i kategorizaciji luka nautičkog turiz- rizam, 4/1991. str. 113. tičkoga turizma, Naše more, Sveučilište ma, potrebno je izraditi prijedlog njihovog Dulčić, A. (2002): Nautički turizam i u Dubrovniku, br. 53 ( 1-2 ), 54-62. prostornog rasporeda i strukture. Osnov- upravljanje lukom nautičkog turizma, Luković, T., Favro, S. (2005): Strategic and ni koncept o kojem treba razmišljati kod Ekonomski fakultet, Split. Tactical Plans as Part of Controlling in rasporeda i strukture objekata nautičkog Favro, S., Saganić, I. (2006): Komparativne Marina Management, 6th Paneuropean turizma je njihova kompatibilnost. Jadran prednosti hrvatskog litoralnog prostora Shipping Conference, Split, ISBN 953- je kompaktno more, pogodno za krstare- za razvoj nautičkog turizma, Akademik 99491-3-0, 48-70. nja. Ističu se geografske specifičnosti, do- Josip Roglić i njegovo djelo, Zbornik ra- Luković T. (1995): Marketing – koncepci- bra razvedenost morske obale, bogatstvo dova s međunarodnoga znanstvenog ja razvoja nautičkog turizma Hrvatske, flore i faune, povoljni hidrografsko-navi- skupa, Makarska, 387-402. Ekonomsko-istraživački biro, Split. gacijski i klimatski uvjeti te brojna turi- Favro, S., Saganić, I. (2006): Sustainable Šamanović, J. (2002): Nautički turizam i stička središta i luke nautičkog turizma Development of Nautical Tourism in management marina, Visoka pomorska (Favro, Saganić, 2006). Po tome se Hrvat- Croatia. „New Perspectives and Values škola u Splitu, Split. ska razlikuje od konkurenata. in World Tourism & Tourism Manage- Vukonić B., Keča K. (2001): Turizam i ra- ment in the Future“, Turk-Kazakh Inter- zvoj, Pojam, načela, postupci, Ekonom- Zaključak national Tourism Conference, Alanya, ski fakultet u Zagrebu, Zagreb. Sa zadaćom osiguranja održivog razvo- Turkey, 2006. Book 1, 602-620. Vukonić, B. Čavlek, (2001): Rječnik turiz- ja i očuvanja prirodne resursne osnove, a Favro, S. (2002): Joining of Croatia in the ma, Masmedia, Zagreb. radi optimalnog socioekonomskog regio- Development of the European Nautical Zakon o turističkoj djelatnosti Republi- nalnog razvoja potrebno je prilagoditi po- Tourism, First European Yacht Tourism ke Hrvatske, Narodne novine, 8/1996, stojeću klasifikaciju i kategorizaciju luka Congress, Rogoznica. 19/1996 i 76/1998.

26 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Dr Andriela Vitić* Cikloturizam i razvoj ruralnih Dr Ivona Jovanović* područja Crne Gore Sažetak Kretanja na turističkom tržištu ukazu- Uvod dužavanje turističke sezone, a u sve većem ju na trend orjentacije ka zdravom na- Posljednje dvije decenije karakterišu broj- broju privlači turiste srednje i veće platež- činu života i doprinosu očuvanju život- ne promjene u domenu turističke tražnje, ne moći. Interesantan je podatak da u Au- ne sredine, što utiče da se mnoge desti- uključujući rastući nivo obrazovanja po- striji prosječna dnevna potrošnja ciklotu- nacije opredijele za razvoj cikloturiz- trošača, tehnoloških vještina i rastući nivo rista iznosi čak 67,6 evra3. ma. Cilj ovog rada je da ukaže na do- dohotka, što je iniciralo stvaranje novog Region Adirondack North Country, brobiti i dileme koje prati razvoj ciklo- profila turiste – postmodernog turistu, New York, još od 1997. godine realizu- turizma, naročito u smislu revitaliza- ali i nove zahtjeve na strani turističke poje strategiju na bazi kojeg želi da utemelji cije ruralnog područja. Metodologija nude. Postmoderni turista inicira nove imidž premijerne cikloturističke destina- rada je bazirana na istraživanju lite- odgovore u pogledu turističkog proizvo- cije4. Aktivnosti koje su u tom smjeru spre- rature i case study-ja, kao i na primar- da koji treba da karakteriše inovativnost, vedene odnose se na niz infrastrukturnih nim podacima prikupljenim u regio- edukacija, participacija i aktivnost, koji i drugih projekata, počev od izgradnje binu Prokletija. Očekivani rezultati od- svoje uporište dobijaju u razvoju specija- ciklističkih staza, promocije cikloturiz- nose se na analizu uticaja koje ciklotu- lizovanih oblika turizma poput ekoturizma, izrade biciklističkih mapa, otvaranja rizam ima na destinacije i lokalnu za- ma, avanturističkog turizma, cikloturiz- specijalizovanih preduzeća itd. jednicu, kritične faktore uspjeha, kao i ma itd. Profil postmodernog turiste može Kada je riječ o Evropi, najpoznatija ini- na preporuke za njegovu promociju na se opisati putem njegove tendencije da od- cijativa je EuroVelo, evropska biciklistička području Crne Gore. mor provede aktivno, da tokom boravka u mreža, koja predstavlja projekat Evropske Ključne riječi: cikloturizam, destina- odabranoj turističkoj destinaciji participi- biciklističke federacije u pogledu razvoja 12 cija, ruralni razvoj, Crna Gora ra u životu lokalne zajednice i razvija sop- dugih biciklističkih ruta koje prolaze kroz stvena interesovanja na bazi autentičnosti evropski kontinent. Ukupna dužina ovih ru- Abstract destinacije. U tom smislu cikloturizam (ili ta treba da iznosi 65 000 km5. Jedan od cilje- Trends on tourism market show ori- biciklistički turizam) postaje sve raspro- va projekta EuroVelo jeste da se promoviše entation to healthy way of living and stranjenija forma selektivnog turizma. bicikl kao alternativno prevozno sredstvo u contribution to environmental protec- Razvoj cikloturizma postaje sve važ- odnosu na privatne automobile. tion, what influence many destination niji sociološki fenomen imajući u vidu po- Tipične pretpostavke koje treba da is- to choose development of cycle tourism. svećenost slobodi kretanja, upoznavanju i puni destinacija da bi postala atraktivna The purpose of this paper is to point poštovanju prirode i lokalnih autentično- za cikloturiste su: out benefits and dilemmas that fol- sti. Cikloturizam se može okarakterisa- • Raznovrsni predjeli i priroda low development of cycle tourism, par- ti kao rekreacioni boravak koji uključuje • Dovoljno gusta mreža staza (dobro ticularly in connection with revitali- noćenje ili dnevnu posjetu uz rekreacio- označene staze različitih stepena težine, zation of rural regions. Selected meth- ni biciklizam kao esencijalni dio boravka prilično umrežene) odology is literature – based research u destinaciji.1 Cikloturizam ispunjava za- • Smještajni kapaciteti u različitim cje- and case studies, including primary htjeve tekuće turističke orjentacije ka no- novnim kategorijama data collected in Prokletije region. Ex- stalgiji, bijegu iz stvarnosti i vraćanju u • Raspoloživost servisa za bicikla i odgo- pected results refer to analysis of cycle prošlost i uživanje u netaknutoj prirodi. varajućih maloprodajnih objekata (npr. tourism influence to destinations and cikloprodavnica) local community, key success factors Destinacija cikloturizma • Obilje festivala i turističkih događaja and recommendations for its successful Održiva konkurentnost turističke desti- koji njeguju lokalne tradicije promotion in Montenegro. nacije se u savremenim uslovima zasniva Key words: cycle tourism, destination, na sljedećim kriterijumima2: Dodatni zahtjevi koje destinacije tre- rural development, Montenegro • sposobnosti povećanja turističkih pri- ba da ispune kako bi privukle cikloturiste hoda kao rastući tržišni segment su: • sposobnosti stalnog privlačenja ciljnih • Biciklističke staze koje omogućavaju što grupa posjetilaca bezbjedniji pristup interesantnim pejzaži- • pružanju proizvoda/doživljaja koji za- ma, prirodnim rijetkostima, vodopadima, dovoljavaju potrebe posjetilaca kulturno-istorijskim spomenicima itd. • profitabilnosti • Smještajni kapaciteti prilagođeni ciklo- • obezbjeđenju odgovarajućeg kvaliteta turistima (“cycle friendly”) života za lokalno stanovništvo • Raspoloživost parkinga za bicikla • očuvanju prirodnog okruženja. • Raspoloživost mapa i cikloturističkih vodiča Neke destinacije nastoje izgraditi iden- Istraživanja ukazuju da su tipične ka- titet na bazi razvoja cikloturizma. Ovo rakteristike cikloturista sljedeće: 6 stoga što cikloturizam pruža šansu za pro- 3 http://www.vodamagazin.com/modules/ 1 http://www.sustrans.org.uk/webfiles/ articles/article.php?id=82 02.10.2007. Info%20sheets/ff28.pdf 14.09.2007. 4 http://www.bikeontours.on.ca 15.09.2007. * Univerzitet Crne Gore, Fakultet za turizam i 2 Ritchie B. J. R., Crouch I. G: The competitive 5 http://www.ecf.com/14_1 12.09.2007 hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora destination: a sustainable tourism perspecti- 6 http://www.cycletourism.com/profiles_cyc- ve, CABI Pub, New York, 2003, p. 2 ling_population.htm 20.08.2007.

27 • Najčešća kategorija zanimanja: „bijeli nogorsko-albanske planine“ koji su u okvi- štovanje saobraćajnih propisa koji djeluju okovratnici” ru Pakta stabilnosti ostvarili Univerzitet u pravcu manje bezbijednosti cikloturista • Najčešća starosna grupacija: od 30 do Eberwalde, Njemačka, Univerzitet u Ska- itd. Stoga je potreban niz akcija za razvoj 55 godina dru, Albanija i Fakultet za turizam i ho- kadrovskih i drugih resursa koji će omo- • Tipična kategorija zarada: preko telijerstvo - Kotor, uz podršku donatora gućiti kreiranje, planiranje, implemen- 60.000$ HRK i GTZ. Rezultat saradnje odnosi se taciju i kontrolu razvoja turizma u rural- • Dodatna interesovanja: vožnja kaua, na internšipe - praktični angažman stude- nim oblastima Crne Gore. Kada je riječ o kamping, pješačenje, sportovi na vodi, nata Univerziteta u Albaniji i Crnoj Gori cikloturizmu, na pomenute aktivnosti se skijanje u oblasti cikloturizma, odnosno kreiranja nadovezuju potrebe za: kreiranjem mar- • Postojanje interesovanja za šoping i po- sedmodnevne rute za planinske bicikli- ketinških planova usmjerenih na razvoj sjetu kulturno-istorijskim atrakcijama ste, uz koorinaciju tima asistenata, sarad- biciklističkih ruta, kreiranjem mapa za ci- nika i preduzetnika iz Njemačke, Albani- kloturiste, razvojem malog biznisa veza- Nadalje, treba napomenuti da se u ne- je i Crne Gore. Prikupljanje podataka u nog za cikloturizam itd. kim destinacijama cikloturizma razvila ruralnim područjima, sa obije strane cr- U tom smislu, efikasno umrežavanje i posebna vrsta smještajnih kapaciteta pod nogorsko-albanske granice, rezultiralo je interakcije stejkholdera u turizmu desti- nazivom Bike&Bed,7 što podrazumijeva izradom mape za cikloturiste, finalno uo- nacije treba da budu vodič ka postizanju zadovoljavanje kriterijuma za smještaj i bličene od strane dva nagrađena studenta konkurentnog turističkog proizvoda i rav- opravku bicikala, raspolaganje prostorom koji su učestvovali u programu obuke na nomjernijeg regionalnog razvoja. za smještaj i održavanje putne opreme, Univerzitetu Eberwalde. Premda je u pi- dostupnost informacija o vremenu, loka- tanju projekat zasnovan na prikupljanju Literatura cijama, biciklističkim stazama itd. primarnih podataka od strane studena- Beirman, D. (2003): Restoring tourism de- ta u ograničenom vremenskom intervalu stinations in crisis: a strategic marke- Razvoj ruralnih područja u Crnoj na nepristupačnom planinskom području ting approach, Oxon, UK. Gori i prekogranična saradnja – Prokletija i okoline, činjenica je da se radi Goeldner, C. R., Ritchie, B.(2003): Touri- Šansa za cikloturizam o prvoj mapi za cikloturiste u Crnoj Gori sm: principles, practices, philosophies, koja ispunjava standarde razvojnih agen- Hoboken, N. J. Društveno-ekonomski razvoj u ruralnim cija. Nadalje, projekti datog profila idu u Hall, D., Richards, G. (2002): Tourism and područjima svoje snažno uporište dobi- prilog ne samo umrežavanju u okviru tu- sustainable community development, ja u različitim formama selektivnog turiz- rističke industrije, već i tekućim trendovi- Routledge, London. ma. Razvoj turizma u ruralnim, naročito ma u visokom obrazovanju koji se odnose Harris, R., Griffin, T., Williams, P. (2002): planinskim oblastima, treba da se bazi- na rastuće zahtjeve za kvalitetom student- Sustainable Tourism – A Global Per- ra na pružanju jedinstvenog iskustva po- skih internšipa. spective, Butterworth – Heinemann, sjetiocima u pogledu aktivnosti, atrakci- Boston. ja i doživljaja koji nisu prisutni u urbanim Zaključak Lockwood, A., Medlik, S. (2001): Tourism sredinama. Sa datog aspekta, razvoj turiz- Za realizaciju koncepta cikloturističke de- and Hospitality in the 21st Century, Bu- ma u ruralnim oblastima treba da je za- stinacije, ali i povećanje popularnosti bi- tterworth – Heinemann, Oxford. snovan na: optimalnom korišćenju pri- ciklizma među stanovništvom, potreb- Reich, A. Z. (1999): Positioning tourism rodnih atrakcija, poštovanju socijalnih i no je jačanje svijesti građana o ekološkim destinations, Champaign, III, Sagamo- kulturnih autentičnosti lokalne zajednice i zdravstvenim prednostima ovog obli- re. i izboru strategija i modaliteta koji omo- ka rekreacije, ali i prednostima korišćenja Ritchie B. J. R., Crouch I. G (2003): The gućavaju dugoročan ekonomski rast ru- bicikla kao alternativnog prevoznog sred- competitive destination: a sustainable ralnog područja, među kojima cikloturi- stva, samostalno ili u kombinaciji sa dru- tourism perspective, CABI Pub, New zam predstavlja sve perspektivniju oblast. gim prevoznim sredstvima (npr. voz–bi- York Prirodno i kulturno bogatstvo ruralnog cikl). Teare, R., Canziani, B. F., Brown, G. (1997): područja Crne Gore je ugroženo, imaju- Tipični koraci koje jedna destinaci- Global Directions – New Strategies for ći u vidu izolovanost date oblasti, negativ- ja treba da ispuni da bi iz nerazvijene ci- Hospitality and Tourism, Cassell, Lon- ne demografske trendove (poput starenja kloturističke destinacije prešla u ciklotu- don. stanovništva i migracija u druga područ- rističku su: Vitić, A. & Ringer, G.: Branding post-con- ja) i nedostatak ljudskih resursa za podršku • Identifikovanje, selekcija i primjena naj- flict destinations: Recreating Montene- planiranju, implementaciji i kontroli lokal- bolje poslovne prakse cikloturizma gro after the disintegration of Yugosla- nog razvoja. U cilju ravnomjernijeg regio- • Kreiranje i implementacija standarda za via, in SAFETY AND SECURITY IN nalnog razvoja Crne Gore, u posljednjoj »cycle friendly« smještajne kapacitete TOURISM: RECOVERY MARKETING deceniji preduzimaju se napori da sjever- (poput »Bike& Bed«) AFTER CRISES, (eds) Eric Laws, No- ni, slabije razvijeni, mahom planinski dio • Formiranje fonda i kreditnih linija za el Scott & Bruce Prideaux, New York, Crne Gore oživi lokalne ekonomije i krei- podršku cikloturističkom i održivom USA: The Haworth Press, 2007. ra nova radna mjesta podsticanjem raznih biznisu Wahab, S., Pigram, J. J. (1997): Tourism, formi selektivnog turizma i preusmjerava- • Osmišljavanje volonterskih programa i Development and Growth – the Chall- njem dijela tražnje sa priobalnog područja. partnerstava koji se tiču cikloturizma enge of Sustainability, Routledge, Lon- Za integralni razvoj turizma i ravno- don, 1997. mjerniji razvoj regiona u Crnoj Gori po- Ruralna područja Crne Gore karakte- Williams, A. (2002): Understanding the trebno je efikasno umrežavanje i interak- riše raznolikost u visinskoj razlici i različi- hospitality consumer, Butterworth-He- cija stejkholdera u turizmu destinacije. U te prirodne staze, što su dobre predispozi- inemann, Boston. tom kontekstu navodimo primjer projekcije za cikloturistički doživljaj. Nedostaci http://www.bikeontours.on.ca ta8: „Ruta planinskog biciklizma kroz cr- sa kojima se u tom smislu ruralni dio Crne http://www.cycletourism.com Gore suočava odnose se na: nepostojanje http://www.ecf.com dobro označenih staza različitih stepena http://www.ibike.org 7 http://www.bike-bed.com/ 20.09.2007. težine, nepostojanje saobraćajne infra- http://www.sustrans.org.uk 8 Autorka rada bila je koordinator i men- tor grupe studenata iz Crne Gore u okviru strukture za bicikliste, nenaviknutost sta- http://www.vodamagazin.com/ pomenutog projekta novnika na cikloturiste, nedovoljno po-

28 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Mr.sc. Amer Konjhodžić* Aeroturizam u Hrvatskoj

Uvod Sažetak avijacija preveze 166 milijuna putnika go- Turizam je jedna od najvažnijih gospodar- dišnje, više nego bilo koja kompanija, ali Aeroturizam, pored nautičkog i golf tu- skih djelatnosti u sadašnjosti, ali ponajvi- manje nego sve kompanije skupa.2 rizma, je jedan od perspektivnih oblika še u budućnosti hrvatskoga gospodar- Iako se radi o kategoriji generalne avi- razvoja hrvtaskog turizma. Po definici- stva. Sektor turizma sudjeluje sa 19 posto jacije, većina zemalja članica ICAO-a unu- ji, aeroturizam je specifični oblik turiz- u ukupnom BDP-u. Pored općepozna- tar te kategorije pravno razlikuje: ma obilježen kretanjem turista privat- tih oblika turizma, poput nautičkog, kon- • Komercijalnu avijaciju (Commercial nim zrakoplovima uključujući njiho- gresnog, golf turizma i sl., neprimjetno se aviation) – uključuje plaćeni prijevoz, vo slijetanje u zračne luke i pristaništa. pojavljuje još jedan oblik, a to je aerotu- bilo da se radi o lokalnoj panorami gra- Obuhvaća svu infrastrukturu u zrač- rizam. Po samoj definiciji, aeroturizam da ili poslovnom charter letu u drugi nim lukama i pristaništima potrebnu je specifični oblik turizma obilježen kre- grad, u drugu državu i za njihov prihvat. tanjem turista privatnim zrakoplovima, • Privatnu avijaciju (Private aviation) – Hrvatska ima 10 međunarodnih zrač- uključujući njihovo slijetanje u zračne lu- uključuje letenje pilota u vlastitu svrhu, nih luka, od kojih su 8 otvorene za jav- ke i pristaništa. Obuhvaća svu infrastruk- bilo da se radi o rekreaciji ili poslovnom ni promet: Zagreb, Split, Dubrovnik, turu u zračnim lukama i pristaništima po- letu, sa naglaskom da pilot ne dobiva ni- Zadar, Brač, Rijeka, Pula i Osijek, te 2 trebnu za njihov prihvat. kakav prihod od letenja. zračne luke generalne avijacije (general Dakle, sav redovni zračni prijevoz je aviation): Mali Lošinj i Vrsar. Zračne Općenito o avijaciji komercijalan, dok generalna avijacija mo- luke, odnosno pristaništa otvorena za Civilna avijacija je jedna od dvije glav- že biti komercijalna ili privatna. domaći promet su: Varaždin, Čakovec, ne kategorije letenja. Predstavlja svu pri- Lučko, Grobnik, Medulin, Hvar, Unije, vatnu i komercijalnu avijaciju, izuzimaju- Otočac, Sinj i Borovo. Klase i tipovi zrakoplova ći pritom vojnu avijaciju bilo koje vrste.1 Fokus ovog rada, ne podcjenjujući dru- Većina zemalja na svijetu su članice ICAO u privatnoj avijaciji ge, su otočke i priobalne zračne luke i (International Civil Aviation Organizati- Za razliku od redovnog zračnog prijevoza pristaništa. on – Međunarodne organizacije civilnog u kojem glavni tipovi zrakoplova dolaze iz aeroturizam, zrako- Ključne riječi: zračnog prometa) koje suradnjom ostva- kompanija poput američkog Boeinga, eu- plov, generalna avijacija, turizam, hr- ruju zajedničke standarde i preporučljive ropskog EADS - European aeronautic de- vatski otoci, zračne luke, komplemen- prakse za civilnu avijaciju. Civilna avijaci- fence and space company, poznat po proi- tarni turizam ja se dijeli na dvije glavne kategorije: zvodnji Airbusa, kanadskog Bombardiera, Abstract • Redovni zračni prijevoz (Scheduled air brazilskog Embraera i UABC - United Air- transport) – uključuje putničke i teret- craft Building Corporation, najvećeg ru- Aero-tourism in Croatia ne letove na redovnim linijama. skog konglomerata koji je pod sobom uje- Aero-tourism, besides nautical and golf tourism, is one of the perspective way of Croatian tourism industry development. By its definition, aero-tourism is specific form of tourism characterized by movement of tourist by pri- vately owned planes including their landing at the airports. In consists all of the infrastructure at the airports required for landing and handling. Croatia has 10 international airports, 8 opened for public transport: Zagreb, Split, Dubrovnik, Zadar, Brač, Rije- ka, Pula and Osijek, and 2 opened for general aviation: Mali Lošinj and Vr- sar. Domestic airports are Varaždin, Čakovec, Lučko, Grobnik, Medulin, Hvar, Unije, Otočac, Sinj and Borovo. Scope of this presentation are island and seaside airports. Sl. 1. Cessna 182 Key words: Aero-tourism, airplane, general aviation, tourism, Croatian is- • Generalna avijacija (General aviation) dinio ruske velikane Mikoyan, Sukhoi, lands, airports, complementary tour- – uključuje sav ostali prijevoz, bilo pri- Ilyushin, Tupolev i Yakovlev, najpoznatiji ism vatni ili komercijalni. proizvođači zrakoplova gnerealne/privatne avijacije su Cessna, Piper, Cirrus, Dia- Redovni zračni prijevoz je veći po obuj- mond, Mooney, Beechcraft. mu putnika, ali generalna avijacija ima ve- Zrakoplovi se dijele u dvije klase, a to ći broj letova. Primjerice u SAD, generalna su jednomotorni zrakoplovi (single engine

* Ekonomski fakultet, Zagreb, Hrvatska 1 International Civil Aviation Organizatio, 2 General Aviation Serving America, www. www.icao.int gaservingamerica.org

29 Tablica 1. Usporedna tablica performansi različitih tipova i klasa zrakoplova* class) i višemotorni zrakoplovi (multi en- Sjedišta Brzina u km/h Dolet u km gine class). U generalnoj/privatnoj avija- Cessna 172 4 200 1000 ciji su najzastupljeniji oni jednomotorni, zbog svoje jednostavnosti, nabavnoj cije- Cessna 182 4 250 1500 ni i, što je najbitnije, po nižim operativnim Cessna 210 6 370 1500 troškovima. Kapacitet im je u prosjeku 4-6 Daimond 40 4 220 1100 putnika, uključujući pilota. Najpopularniji Jednomotorni Cirrus 20 4 280 1400 jednomotorni modeli su Ceesna 172, Ces- sna 182, Cessna 210, Daimond 40, Cirrus Cirrus 22 4 390 1710 20, Cirrus 22, Piper Arrow, Piper Archer, Piper Arrow 4 280 1600 Piper Saratoga, Beech Bonanza. Piper Saratoga 6 310 1400 Višemotorni zrakoplovi su kompleksniji, operativno skuplji, ne nužno brži, ali Beech Bonanza 6 280 1700 nude više mjesta i veću nosivost. Kapaci- Cessna 303 6 400 1900 tet im je u prosjeku 6-8 mjesta, uključuju- Cessna 421 6-8 440 2700 ći pilota. Popularni modeli višemotornih zrakoplova su Cessna 303 Cessna 421, Pi- Cessna 414 6-8 430 2460 Višemotorni per Seneca, Beech KingAir 90, Beech 60 Piper Seneca 6 270 1800 Duke. Beech KingAir 90 6-8 450 2500 Prometna infrastruktura u RH Beech 60 Duke 6 450 1900 S aspekta avijacije, pod prometnom infra- * Cessna Aircraft Company, www.cessna.com; Piper Aircraft Inc., www.piper.com; Cirrus Design, www.cirrusdesign.com; Hawker strukturom podrazumijevaju se zračne Beechcraft Corporation, www.hawkerbeechcraft.com; Diamond Aircraft Industries, www.diamond-air.at luke i pristaništa. Zračna luka je prostor otvoren za javni zračni promet, a čine ju određena područja s operativnim površi- nama, objektima, uređajima, postrojenji- ma, instalacijama i opremom, namijenje- nima za kretanje, uzlijetanje, slijetanje i boravak zrakoplova, te prihvat i otpremu zrakoplova, putnika, prtljage, robe, stvari i pošte.3 U Hrvatskoj sedam zračnih luka ima uzletno-sletne staze koje mogu prihvatiti konvencionalne zrakoplove gotovo bez ograničenja i imaju status međuna- rodne zračne luke. Dvije su u kontinental- nom dijelu Hrvatske - Zagreb i Osijek-Kli- sa, a pet uz obalu - Pula, Rijeka (nalazi se na otoku Krku), Zadar, Split i Dubrovnik.4 Pod zračnim pristaništem se smatra zračna luka niže kategorije koja je spremna prihvatiti zrakoplove do 50 mjesta. Registrirano je više zračnih pristaništa od kojih su prva tri nabrojena međunarod- na: Vrsar, Lošinj, Brač, Medulin, Grobnik, Unije, Osijek-Čepin, Lučko, Varaždin, Ča- Sl. 2. Cirrus 22 kovec, Hvar, Sinj i Otočac.

Prometna statistika generalne / privatne avijacije zračnih luka i pristaništa Zbog nejednoobraznosti vođenja statistike prometa po zračnim lukama i prista- ništima po ključnim kategorijama ovoga rada, te zbog nevođenja statistike, nisu dostupni svi statistički izvještaji, ali trend generalne avijacije se lako može prepozna- ti i prenijeti na druge zračne luke i prista- ništa iz gore navedenih statistika. Iz navedenih tablica je vidljiv trend rasta prometa u broju zrakoplova, kao i u broju samih putnika, odnosno turista. Profil aeroturista je najsličniji profilu -na utičara. Dakle, radi se o pripadnicima gor-

3 Zakon o zračnim lukama (NN br. 19/98) 4 Ministarstvo mora, turizma, prometa i Sl. 3. Cessna 303 razvitka, www.mmtpr.hr

30 njeg srednjeg i višeg sloja populacije po platežnoj moći, entuzijasti, avanturisti koji svoje vrijeme dokolice provode aktivno leteći od aerodroma do aerodroma, od dr- žave do države. Na destinacijama se zadr- žavaju u prosjeku od 2-3 dana, nakon čega sjedaju u svoje zrakoplove i odlaze u drugu destinaciju. Za vrijeme zadržavanja u destinaciji, koriste usluge aerodroma za zbrinjavanje zrakoplova. Prosječan trošak slijetanja je oko 40 EUR po zrakoplovu. Nadalje, kupuju gorivo za potrebe daljnjeg leta. Litra najčešće korištenog 100 oktan- skog goriva je oko 1 EUR. Prosječan kapacitet rezervoara je od 160 pa sve do 700 li- tara. Nadalje, ti isti aeroturisti, za razliku od nautičara ili all inclusive turista, nemaju svoj smještaj na destinaciji, pa koriste usluge hotela i drugih smještajnih kapaciteta. Na donjoj tablici je projiciran primjer troškova jednog prosječnog posjeta aeroturista na destinaciji. Kao što se može vidjeti iz gornje ta- blice, četiri aeroturista skupa troše preko Sl. 4. Beech KingAir 90 1.200 EURa u samo tri dana boravka, pa Tablica 2. Statistika prometa po zračnim lukama i pristaništima. potom nastavljaju dalje na neku od desti- Zračna luka Dubrovnik d.o.o. 2004 2005 2006 2007* nacija. Primjer sljedeće destinacije može biti Brač, Hvar, Dubrovnik, ali može biti i Domaći 692 582 471 644 povratak doma nakon vikenda, što je jako Zrakoplovi Strani 2551 2502 3255 3053 čest slučaj u pred i post sezoni. Pod sezo- Ukupno 3.243 3.084 3.726 3.697 nom se smatra razdoblje od kasnog prolje- ća do rane jeseni, a pod „peak-om“ sezone Domaći 1509 559 454 1058 razdoblje od lipnja do kolovoza. Putnici Strani 5391 4482 5225 5325 Ukupno 6.900 5.041 5.679 6.383 Prednosti i nedostatci *Zaključno sa 30.9.2007. aeroturizma u RH Zračno pristanište Mali Lošinj d.o.o. 2004 2005 2006 2007* Kroz pregled prednosti i nedostatka aero- Domaći 1362 1323 842 660 turizma, može se najbolje sagledati trenu- tačna situacija ovog specifičnog vida tu- Zrakoplovi Strani 2426 2374 2364 1802 rizma. Ukupno 3.788 3.697 3.206 2.462 Sam geografski položaj republike Hr- Domaći 2688 2915 2605 2017 vatske daje veliku prednost ovom vidu turizma. Primjerice, omogućava gostima iz Putnici Strani 6669 5598 7217 5169 Zuricha da za manje od 2 sata dolete do Ukupno 9.357 8.513 9.822 7.186 Lošinja, isto toliko iz Rima ili Munche- *Zaključno sa 31.8.2007. na. Graz, Firenca ili primjerice Beograd su udaljeni svega 1:30. Nadalje, velika prednost je lijepa, čista Tablica 3. Projekcija troškova na bazi boravka 2 noći, 3 dana za 4 odrasle osobe na Lošinju. razvedena obala. Preletjeti iznad Korna- Zrakoplov Cijena Količina Ukupno ta i/ili drugih otoka je prekrasno iskustvo. Slijetanje 27 1 27 Pored prednosti, bitno je spomenuti i same nedostatke koji sprečavaju, odnosno Dnevno parkiranje 10 3 30 Putnička taksa* 3 3 9 Tablica 4. Prednosti i nedostaci aeroturizma u Republici Hrvatskoj Gorivo 1 EUR/litra 1 250 250 Ukupno 316 EUR Prednosti Nedostaci Hotel Cijena Količina Ukupno Nerazvijena mreža Geografski položaj Noćenje s doručkom po otočkih aerodroma 57 8 456 osobi na dan Skraćeno radno vrijeme zračnih Ukupno 456 EUR Ljepota obale pristaništa preko Ostala izvansmještajna Dnevno Broj dana Ukupno tjedna potrošnja po osobi Meteorološke Nedostatak GA 4 odrasle osobe 40 3 480 karakteristike deskova u velikim podneblja zračnim lukama Ukupno 480 EUR Prijateljski stav zračne UKUPAN TROŠAK BORAVKA 1.252 EUR kontrole za GA *Pilot zrakoplova ne plaća putničku taksu.

31 usporavaju razvoj ovoga vida turizma. S obzirom na broj otoka, Hrvatska ima ukupno 1.244 otoka, otočića, hridi i grebena, a od 79 većih otoka 50 je stalno nastanje- nih.5 Zračne luke i pristaništa su na samo njih pet, a to su Lošinj, Unije, Krk, Brač i Hvar. Prema Ministarstvu mora, turizma, prometa i razvitka, postoji plan za razvoj zračnih pristaništa na Visu, Lastovu, Korčuli, Dugom otoku, Rabu i Pagu.6 Vje- rujem da bi razvoj spomenutih projekata uvelike pridonio porastu aeroturizma na obali. Nadalje, jedan od nedostataka je i nedostatak terminala Generalne avijacije u velikim zračnim lukama (Split, Dubrov- nik, Zadar, Krk). To je čisto problem administrativno-operativne prirode. Naime prilikom dolaska u zračnu luku s ciljem da se dođe do zrakoplova, aeroturisti prolaze iste sigurnosne mjere kao i ostali redovni putnici. Na taj način se može izgubiti i po 30 minuta vremena, što je potpuno nepotrebno i dovodi do nezadovoljstva pilota i Sl. 5. Europski gradovi prema Lošinju suputnika. Taj problem, koliko god zvuči banalan, izaziva negativne reakcije. Za sada jedino Zračna luka Zagreb radi na rje- šavanju tog problema. Naime, u roku par mjeseci trebala bi biti gotova gradnja terminala generalne avijacije. Zaključak Aeroturzam u Hrvatskoj predstavlja jedan moderni, perspektivni oblik turizma. Za daljnji razvoj ovog oblika turizma u pred- stojećem vremenu značajnu ulogu će odi- grati i država, da li sama kroz izgradnju novih zračnih luka i pristaništa ili podje- lom koncesija za izgradnju privatnim po- duzećima ili, pak, kroz popularne modele javnog privatnog partnerstva.

Sl. 6. Kornati

5 Podaci iz izvornog znanstvenog članka - T. Duplančić Leder, T. Ujević, M. Čala: „Dulji- ne obalne crte i površine otoka na hrvatskom dijelu Jadranskog mora određene sa topo- grafskih karata mjerila 1:25.000“, Geoadria, 9/1, 5-32, Zadar, 2004. Sl. 7. Dugi otok 6 Ministarstvo mora, turizma, prometa i razvitka, www.mmtpr.hr

32 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Jasna Jovanov* Kulturna elita u turizmu – sagledavanje turističke frekventnosti kao preduslov Sažetak Istraživanje turističke posećenosti Spo- za strategiju kulturnog turizma, kroz men-zbirke Pavla Beljanskog kao elit- ne institucije, atraktivne i značajne slučaj Spomen-zbirke Pavla Beljanskog postavke srpske likovne umetnosti prve polovine XX veka, preduzeto je ra- Pomoć umetnicima, stane od te zamisli. Ostavši sam sa slika- di sagledavanja stvarne turističke poma, ipak je želeo da njegova kolekcija bude sećenosti od osnivanja 1961. godine, do zaveštanje na dobrobit svima dostupna i za druge oči.1 danas, a usmereno je na godišnje izve- Srpski diplomata i kolekcionar Pavle Be- štaje o radu i na savremenu periodi- ljanski posvetio je život umetnosti: saku. Pošto se radi o veoma posećenoj in- Prvi put pred očima javnosti: kupljanju umetničkih dela, druženju sa stituciji, analiza i upoređivanje poda- umetnicima, mecenatstvu. Mada se sam diplomatski kor kao merilo taka služe kao pokazatelj i merilo tu- nikad nije ogledao u nekom od oblika vi- vrednosti rističke frekventnosti u istraživanom zuelnog stvaranja, posedovao je redak dar Nakon rata, počeo je da traga za trajnim periodu, za Spomen-zbirku, ali i Novi da prepozna veliko umetničko delo, kao i rešenjem za čuvanje i izlaganje kolekcije. Sad i Vojvodinu. Realna turistička fre- da zapazi one tanane veze koje su ostva- Do tada ni on sam nije imao prilike da sva kventnost pokazuje stvarnu angažova- renja pojedinih autora vezivale u jedin- umetnička dela vidi odjednom izložena: nost društva na razvoju globalne i po- stvenu celinu. Tako je, rešen da svojim ko- zbog diplomatskog posla do rata se često jedinačnih turističkih strategija i uka- lekcionarskim radom pomogne mladim i selio, a umetnička dela su ostajala zapa- zuje na potrebe i obilike srateškog planiranja u turizmu i posebno kulturnom turizmu. Ključne reči: kulturni turizam, srpsko slikarstvo, XX vek, Spomen-zbirka Pa- vla Beljanskog Abstract Cultural elite in tourism – Presenting the tourist frequency as a cause for cultural tourism strategy, through the exemple of Pavle Beljanski Memorial Collection The research of tourist visits of Pav- le Beljanski Memorial Collection as an elite institution, attractive and valuable exhibition of Serbian painting of the first half of the 20th century, is conducted for the reason of exploring the real tourist frequency since the found- ing in 1961. and is aimed toward annual working reports and contemporary period. Because of the high frequency Sl. 1. Zgrada specijalno projektovana za muzejske potrebe: Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad of tourist visits of this Gallery in case, analysis and comparison of the da- neafirmisanim umetnicima, često na ško- kovana u Beogradu; tokom rata kolekciju ta serve to show the frequency of tour- lovanju u inostranim umetničkim centri- je krio zakopanu ispod naslaga uglja u po- ist visits of Novi Sad, as well. The actu- ma, tokom skoro pet decenija, sakupio naj- drumu zgrade u Gospodar Jevremovoj uli- al tourist frequency shows the real an- kompletniju i najvredniju kolekciju srpske ci u Beogradu, gde je živeo. Prvi put je ve- gagement of the society in the develop- likovne umetnosti prve polovine XX veka. ći deo kolekcije izložen je očima publike ment of global and individual tourist Kao vrstan poznavalac, odabrao je 36 au- i sudu javnosti u Somboru 1945. godine. strategies and points out the needs and tora i njihovih 185 dela, vodeći računa o Ovom izložbom je otvoren somborski Na- forms of strategic planning in tourism, stilskom jedinstvu, fenomenološkom kon- especially cultural tourism. tinuitetu i opštim umetničkim vredno- Key words: cultural tourism, Serbian stima koja prevazilaze nacionalne okvire. 1 O Spomen-zbirci Pavla Beljanskog i njenom painting, 20th century, Pavle Beljanski darodavcu: Јовановић В. (1977), Спомен- Do poslednjeg dana je dopunjavao zbirku, збирка Павла Бељанског [монографија], Memorial Collection oblikujući tako sam izbor, ali i koncepciju Спомен-збирка Павла Бељанског, Нови buduće postavke. Ako je pred Drugi svet- Сад; Орловић М. (2003), Колекција Павла ski rat i poželeo da sam bude graditelj kro- Бељанског код нас и у свету, Спомен- va za sakupljena umetnička dela, posle збирка Павла Бељанског, Нови Сад; porodične tragedije, kada mu je u bombar- Јованов Ј. (2004) Цртежи и графике из dovanju Svilajnca poginulo sedam člano- Спомен-збирке Павла Бељанског, Спомен- va porodice, uključujući dve sestre i brata, збирка Павла Бељанског, Нови Сад; * Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Јованов Ј. и др. (у штампи), Спомен-збирка kao i nakon samih promena koje je rat do- Novi Sad Павла Бељанског [монографија] Спомен- neo čitavoj zemlji, bio je prisiljen da odu- збирка Павла Бељанског, Нови Сад.

33 rodni muzej. Pavle Beljanski je još u peri- mogućstvu, u koloru“. I naravno, da nova oda, moguće je govoriti samo o proseku, odu pre Drugog svetskog rata uživao glas ustanova ponese ime darodavca. jer evidencija nije pouzdana. probirljivog kolekcionara, a njegova umet- Jasnu sliku posećenosti kvari i činjeni- nička zbirka bila je poznata po vrhunskim Konačno pod sopstvenim krovom ca da postavka nije tokom svake godine u delima koja su dobila najlaskavije ocene Spomen-zbirka Pavla Beljanskog je, u No- podjednakom trajanju bila otvorena za pu- kritike. Ipak, to nije bio jedini razlog ogro- vom Sadu, za javnost otvorena 22. oktobra bliku. Tokom 1965. i 1966. godine radila je mnog interesovanja publike: ljubiteljima 1961. godine. Kolekcija vrhunskih umet- ukuno pet meseci, zbog dogradnje novog umetnosti, poznavaocima i istraživačima, ničkih vrednosti smeštena je u, čak i u krila zgrade, dok za 1973. i 1979. godinu pa i samim slikarima, pružila se prilika, svetskim razmerama, moderno, savremene postoje podaci. Ipak se može formirati retka u tim prvim godinama posleratne no, arhitektonski atraktivno i iznad svega pregled posećenosti: najviše gostiju bilo je Jugoslavije, da se upoznaju sa umetnošću funkcionalno zdanje po projektu arhitek- 1981. godine. Tada je zabeleženo ukupno tada suprotnom važećim estetičkim meri- te iz Beograda Ive Kurtovića. Kombinacija 29.577 posetilaca. Zapravo, od 1978. godi- lima. Doduše, odjek ove izložbe u javnosti već poznate i kvalitetne galerijske postav- ne zapaža se porast broja posetilaca, a ci- nije bio samo pozitivan: deo kritike oka- ke i atraktivne zgrade i pre pet deceni- fra varira između navedene i brojke od oko rakterisao ju je kao buržoasku i dekaden- ja nudila je ubedljive preduslove za veliku 14.000. To je ujedno i period najfrekven- tnu, što je dovelo do otpuštanja tadašnjeg posećenost, pa samim tim i za znatno in- tnije posećenosti gostiju iz inostranstva. direktora muzeja slikara Milana Konjovi- teresovanje turista koji iz različitih razlo- Razlozi leže u politčkim promenama u ze- ća i njegovog zamenika Janoša Hercega. ga dolaze u Novi Sad. mljama istočnog bloka i većoj propustlji- Imena ove dvojice značajnih stvaralaca ni- vosti njihovih granica. Veliku većinu stra- su bila za posleratne kulturtregere dovolj- Posećenost Spomen-zbirke nih poseta u tom periodu čine turisti iz na garancija ugleda i umetničkog značaja Sovjetskog Saveza, koji uglavnom obilaze stvaralaštva iz pretkomunističkih vreme- Pavla Beljanskog (1961-2007) Novi Sad kada stignu brodovima koji plo- na. Afera se završila tako što je Pavle Be- Poređenje sa posećenošću drugih slič- ve Dunavom. Ako taj period uporedimo ljanski, budući na mestu opunomoćenog nih institucija nije moguće (jer su poda- sa sadašnjim trenutkom, kada novosadsko ambsadora u Ministarsrvu inostranih po- ci nesređeni), ali je jasno da se radi o naj- pristanište tokom leta primi između 100 i slova Federativne Republike Jugoslavije, u posećenijoj postavci u zemlji. U periodu 200 velikih turističkih plovila, očigledno posetu Somboru doveo kompletan diplo- od kraja oktobra, do kraja decembra, no- je da Spomen-zbirka, kao ni ostale novo- matski kor. vootvorenu galeriju je obišlo 3852 gosta: sadske kulturne institucije, više ne spada- od toga 2106 individualnih poseta, stra- ju u ciljne tačke turističkih obilazaka ove Put do institucionalizacije i formiranje turističkog značaja kolekcije Sombor, ipak, nije mogao da prihvati poklon koji mu je Pavle Beljanski namenio: želja da se kolekcija izlaže u posebnom prostoru, te da nosi njegovo ime, bila je su- više smela za to osetljivo vreme. Zbog toga je kolekcionar pristao da se njegova zbirka izloži u Muzeju grada Beograda. Od marta 1952. do septembra 1957. godine mogli su je videti Beograđani i njihovi gosti, pa i domaći turisti (organizovane ekskurzije đaka, studenata i kolektiva), pojedinač- ne posete iz različitih krajeva Jugoslavije, kao i retki gosti iz inostranstva. O posetama svedoči knjiga utisaka koja se danas čuva u Muzeju grada Beograda, sa mnogobrojnim potpisima i utiscima posetilaca.2 Kao i kada je reč o Somboru, tako ni ovde nije vođena evidencija broja posetilaca. Sl. 2. Noć muzeja 2007, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad Na osnovu Knjige utisaka i odjeka u štam- pi, može se zaključiti da muzejske sale ni- naca 708, a učenika i studenata 9663. Ne- grupacije gostiju4. Taj podatak bitan je za jednog trenutka nisu bile prazne. Ipak, bez što više od četiri decenije kasnije između razumevanje problema turističke poseće- obzira na veličinu poklona koji je Beljanski 1991. i 1999. godine, godišnja poseta ovoj nosti kulturnih institucija od vrhunskog nudio, Beograd nije mogao da ispuni nje- instituciji beleži najmanju brojku, proseč- značaja za našu kulturu i njihove sveuku- gove uslove. Rešenje za kolekciju Beljanski no oko 2300 posetilaca. Doduše, posled- pne uloge u strategiji privrednog razvoja, je našao tek nakon pregovora u Novom Sa- nju deceniju XX veka ne bi trebalo uzimati kao i u turističkoj strategiji grada i šireg du, oktobra 1957. godine. Ubrzo zatim, 18. kao merilo posećenosti kulturnih dešava- regiona. Sa druge strane, neophodno je novembra, usledilo je potpisivanje Darov- nja, niti kulturnog života uopšte, zbog rat- razmotriti i same strateške ciljeve name- nog ugovora po kojem se Izvršno veće AP nih zbivanja, degradacije opšteljudskih, pa njene kulturi: u smislu reprezenta identi- Vojvodine, između ostalog, obavezalo da i kulturnih vrednosti, kao i krajnjeg osiro- teta zemlje u inostranoj (pa i turističkoj) za umetničku kolekciju obezbedi poseb- mašenja državnih institucija, a muzejskih javnosti, u smislu značajnog faktora u sve- no projektovanu zgradu, te da objavi ka- možda u najvećoj meri. Tokom ovog peri- ukupnom životu društvene zajednice, gra- talog radova, sa svim reprodukcijama „po 3 Statistika posećenosti utvrđena je na osno- 4 Analiza uzorka ovog vida turističke poseće- vu Godišnjih izveštaja o radu i ostvare- nosti Novog Sada: Hadžić O. (2005), Kulturni nju programskih aktivnosti Spomen-zbir- turizam, Univerzitet u Novom Sadu, Prirod- 2 Knjiga utisaka Muzeja grada Beograda, Arhiv ke Pavla Beljanskog (1961-2006), Arhiv Spo- no-matematički fakultet, Departman za geo- Muzeja grada Beograda, АК 97. men-zbirke Pavla Beljanskog, Novi Sad. grafiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.

34 ditelja unutarnjeg identiteta, bitnog čini- Tabela br. 1: Posećenost Spomen-zbirke Pavla Beljanskog u intervalu 1961-2007. godina oca edukativnog procesa i konačno, bitne Godina Posećenost Individualne Stranci Učenici i Napomena odrednice u razvoju kulturnog turizma. posete studenti Zbirno, radi se o korpusu visokokvalitet- 1961. 3852 2106 780 966 posete od 22. oktobra do nih aktivnosti i produkata koji, osim što kraja decembra predstavljaju svojevrsnu celinu čiji značaj 1962. 7383 933 4335 2115 nastavlja svoje trajanje u budućnosti, istovremeno predstavljaju i višeznačni izvor 1963. 10785 4009 2402 4374 Spomen-zbirku posetilo 128 prihoda. Kada je reč o prihodu koji kultu- delegacija ra, kulturna dobra, manifestacije, duhov- 1964. 14385 5433 3752 5200 Spomen-zbirku posetilo 300 no nasleđe, mogu da donesu zajednici, ne delegacija uzima se u obzir samo pojedinačna dobit, 1965. I-II 1752 440 382 930 Spomen-zbirku posetilo 37 već treba imati na umu celokupan, izuzet- delegacija no složeni lanac, stvaralački i proizvodni. 1966. IX-XII 4201 1309 300 2592 Samo na taj način sagledane, mogu se ra- 1967. 6884 2402 827 3655 zumeti sve razmere koristi, kao i opravdanost visokih ulaganja koja od društvene 1968. 8840 2530 782 5528 zajednice zahteva razvojna faza kulturnog 1969. 8013 2812 768 4433 turizma. 1970. I-IX 5877 1955 1264 2658 Kultura: izvor troška ili zarade 1971. I-IX 4336 1275 317 2744 U posleratnoj Jugoslaviji, prilikom izrade 1972. 5329 1802 405 3122 srednjoročnih i kratkoročnih razvojnih 1973. Nema izveštaja planova, sredstva namenjena kulturi nala- 1974. 5593 1932 920 2741 zila su se u okviru stavke „društvene nad- gradnje“ i potrošnje. Sa druge strane, vred- 1975. 4151 1664 100 2387 nosti pojedinih „troškova“ bile su u skladu 1976. I-IX 4117 1082 949 2086 sa opštedruštvenim interesima: od počet- 1977. 5568 2394 860 2314 ka šeste decenije dvadesetog veka kultura 1978. 18766 Ukupan broj posetilaca nije je predstavljala ne samo moćno sredstvo razvrstan po kategorijama unutašnje propagande, već i uverljiv dokaz o liberalizaciji sveukupnog političkog 1979. Nema izveštaja miljea (Merenik, 2001). Veći deo budžeta 1980. 29258 4873 3269 21116 namenjenog finansiranju kulture, bivao je 1981. 29577 1443 4386 23748 usmeravan na savremene umetničke po- 1982. 14032 2741 6472 4819 jave (razvoj slikarstva enformela u šestoj deceniji), festivalske manifestacije nacio- 1983. 26372 2355 1798 22219 nalnog i međunarodnog karaktera (Film- 1984. 18234 1920 1160 15154 ski festival u Puli, pozorišni festival Steri- 1985. 17583 1457 776 15350 jino pozorje u Novom Sadu), kao i na sve 1986. 18215 1194 1776 15245 češće nastupe umetnika na inostranim manifestacijama (učešće Petra Lubarde i 1987. 17282 1184 670 15428 Rista Stjovića na Umetničkom bijenalu u 1988. 7781 743 1664 5374 Sao Paolu 1952, putovanja slikara u ino- 1989. 6130 1199 1004 3927 stranstvo i slično). U svim većim kultur- 1990. 4211 520 390 3301 nim centrima osnivani su gradski (narodni) muzeji, centralne muzejske institucije 1991. 12867 453 269 12145 su obnavljane, država je brinula o statusu 1992. 12351 2372 107 9872 zaslužnih umetnika. Mada „kulturni tu- 1993. 2399 514 117 1768 rizam“ kao pojam nije postojao, kulturne znamenitosti su predstavljale nerazdvojni 1994. 6381 1052 297 5032 deo turističke ponude: pre svega u jadran- 1995. 12841 766 53 12022 skom primorju koje je predstavljalo nosio- 1996. 12136 466 78 11592 ca turističkog razvoja, a potom i u većim 1997. 12355 414 126 11815 kulturnim centrima. U dirigovanoj privredi tog vremena, sistem različitih uče- 1998. 2653 670 140 1843 snika u tom procesu u jednom trenutku 1999. 2321 1336 66 919 je oblikovan u tvorevini nazvanoj „doho- 2000. 3676 2546 175 955 dovno udruživanje“, što bi se danas moglo 2001. 4524 3334 272 918 posmatrati kao neka vrsta samouprav- ne prethodnice stejkholderskog principa 2002. 2805 2135 157 513 (Hadžić, 2006). 2003. 4377 3695 151 531 Cilj ovog teksta ne predstavlja ocena 2004. 3437 2987 153 297 podobnosti državnog odnosa prema kul- 2005. 3296 2604 179 613 turi i turizmu, već ukazivanje na meru državnog i društvenog učešća u planira- 2006. 5352 4645 192 515 nju i strategiji povezivanja kulture i turiz- 2007. 7064 6434 110 520 ma, naročito potencijalno najznačajnijih UKUPNO 419.342 90.130 45.150 265.296 segmenata kulture. Takođe, on treba da

35 kampanju koja koristi sva reklamna sredstva koja naše vreme pruža. Šta možemo iz tog primera da naučmo: • da kvalitet sam po sebi nije dovoljan da obezbedi turističku posećenost; • da tranzicione promene moraju da za- hvate i mehanizme funkcionisanja kulturnih ustanova i manifestacija tako da one postanu konkuretne na tržištu i istovremeno udovolje društvenim i kulturnim potrebama potencijalnih konzumenata; rečju, „kultura, kroz različite činioce, treba da funkcioniše kao druš- tvena spona koja treba da dotakne sva- čiji život.“ (Vujadinović, et al., 2004) Pakovanje prodaje proizvod Jasno je da dobar proizvod podrazumeva kvalitetnu suštinu, lepo pakovanje i dobru reklamu. Dobar proizvod u ovom slu- Sl. 3. Noć muzeja 2007, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad čaju podrazumeva savremenu muzejsku postavku sprecifičnog identiteta, iscrpna ukaže na neophodnost da kultura pokre- imaju u svetu. Turistička strategija, sa svo- obaveštenja i masu raznovrsnog propa- ne sopstvene mehanizme radi integracije je strane, ne prepoznaje celokupnu kolate- gandnog materijala, kao i podršku u usme- u turističku ponudu, umesto da ostane na ralnu korist koju dobro postavljena i re- ravanju posetilaca (prisustvo u sistemu meti slučaja i nasumičnih turističkih po- klamirana muzejska postavka može da obaveštavanja turista, putokazi, informa- seta. donese svim učesnicima. tivne table, itd.). Sa druge strane je poten- Uprkos pozitivnim primerima (izložba cijalni posetilac, a između su činioci koji Kulturni potencijali impresionista pod pokoviteljstvom Mer- ta dva treba da spoje. Dokaz da je spoj mo- cedesa u Narodnom muzeju u Beogradu) guć predstavlja manifestacija „Noć muze- Novog Sada i turizam malo je prisutna svest da se masivno ula- ja“ u kojoj je Spomen-zbirka Pavla Beljan- Pre svega treba napomenuti da grad Novi ganje u postavku, prateći materijal i mar- skog bila u samom vrhu posećenosti, sa Sad poseduje vrhunske preduslove za ra- keting višestruko vraća – zapaža se kod 4200 posetilaca. Strategija kulturnog tu- zvoj turizma: većine potencijalnih učesnika u procesu: rizma zahteva više od napora „za jednu • položaj na jednoj od najznačajnijih od prevoznika, preko vlasnika hotelskih noć“, ali i efekat duže traje, uz daleko ve- evropskih saobraćajnica i na jednom od kapaciteta, proizvođača hrane, ostalih ći broj zadovoljnih posetilaca i svih osta- najznačajnijih plovnih puteva u Evropi, uslužnih delatnosti, do turističkih agenci- lih učesnika. • dobre saobraćajne veze sa okolinom, ja, ne vidi se interes u grupisanju i zajed- kao i sa aerodromom ničkom delovanju koje bi dovelo do pove- Literatura • kulturna ponuda u gradu obuhvata in- ćanja turističke povezanosti. Vujadinović, D., et al. (2004), Zelena knji- stitucije kulture, manifestacije, zna- Slika takvog nerazumevanja situacije ga o kulturnim politikama lokalnih i re- menita mesta, značajne građevine, su turističke grupe koje se danas iskrca- gionalnih vlasti u Evropi, Balkankult, duhovno kulturno nasleđe, bogatu mul- vaju sa brodova, prošetaju pola sata kroz Beograd tinacionalnu tradiciju, Novi Sad, obiđu Petrovaradinsku tvrđavu Đukić Dojčinović, V. (2005), Kulturni tu- • različiti stepeni turističkih institucija, (ne ulazeći u institucije kulture), ne zadr- rizam, Clio, Beograd od gradskih, preko pokrajinskih, do pri- žavaju se u restoranima i kafićima, ne ku- Jovanov, J. (2004), Crteži i grafike iz Spo- vatnih turističkih agencija i, konačno, puju suvenire jer ih gotovo i nema. Uti- men-zbirke Pavla Beljanskog, Spomen- razvijenih edukativnih potencijala, sak koji grad ostavlja na njih sigurno nije zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad • visoka svest o potrebi turističkog razvo- dovoljno intenzivan da preporuče posetu Jovanović V. (1977), Spomen-zbirka Pavla ja među staovništvom i u široj društve- svojim prijateljima kod kuće. Ne treba za- Beljanskog [monografija], Spomen-zbir- noj zajednici. boraviti da je reč o starijoj populaciji sred- ka Pavla Beljanskog, Novi Sad U tom kontestu, Spomen-zbirka Pavla njeg društvenog sloja, obrazovanja nešto Merenik, L. (2001), Ideološki modeli: srp- Beljanskog ima visoko mesto u turističkoj višeg od prosečnog, dovoljno prijemčivoj sko slikarstvo 1945-1968, Beopolis, Be- ponudi: svojim postavkama, samom zgra- za širok dijapazon kulturnih sadržaja od ograd dom, blizinom još dve značajne muzejske elitnog nivoa poput Spomen-zbirke Pavla Orlović M. (2003), Kolekcija Pavla Beljan- institucije (Galerija Rajka Mamuzića, Ga- Beljanskog, ili muzeja Vojvodine, preko skog kod nas i u svetu, Spomen-zbirka lerija Matice srpske), položajem u samom folklornog nasleđa, do fenomena poput Ju- Pavla Beljanskog, Novi Sad centru grada, lijinog balkona ili Marićevog duda. Tako- Hadžić, O. (2005), Kulturni turizam, Uni- dugo godina sticanim ugledom, kvali- đe, školske ekskurzije (kao drugi već usta- verzitet u Novom Sadu, Prirodno-mate- tetnom promocijom u javnosti. ljeni vid turističke posećenosti) sve manje matički fakultet, Departman za geogra- Šta onda nedostaje? se usmeravaju ka programima ispunje- fiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Pre svega, ne postoji jedinstvena kul- nim kulturnim sadržjima. Kulturna ponu- Godišnji izveštaji o radu i ostvarenju pro- turna strategija zemlje koja bi odredi- da u gradu namenjena je uglavnom lokal- gramskih aktivnosti Spomen-zbirke Pa- la osnovne ciljeve i interese, među koji- noj populaciji; izuzetak čini EXIT, koliko vla Beljanskog (1961-2006), Arhiv Spo- ma bi se svakako našao kulturni turizam. zbog koncepta, toliko i zbog sveobuhvat- men-zbirke Pavla Beljanskog, Novi Sad Samim tim i ne prepoznaje značaj muzej- nog društvenog ulaganja u profil manife- Knjiga utisaka Muzeja grada Beograda, skih postavki za turizam kakav one danas stacije, i dugotrajnu i složenu marketinšku Arhiv Muzeja grada Beograda, АК 97

36 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Dragoslav Pavić* Značaj kanalske mreže hidrosistema dr Vladimir Stojanović* Minučer Mesaroš* “Dunav–Tisa–Dunav” u nautičkom turizmu Vojvodine Sažetak Na plovidbu untrašnjim plovnim putevima, predstavljenim mrežom veštač- Uvod Još pri samom projektovanju i izgradnji kih plovnih kanala, danas u svetu ot- Uzimajući u obzir činjenicu da se nautič- plovidba je predstavljala jednu od najvaž- pada značajan procenat ukupnog vo- ki turizam pre svega vezuje za plovni put i nijih odrednica Hs. DTD. U skladu sa tim, denog saobraćaja kontinentalnim vo- plovidbu objektima različitih vrsta i kate- danas u sastavu osnovne kanalske mreže dama. Prvobitno građeni prvenstveno gorija, Vojvodina upravo zahvaljujući raz- ovog hidrosistema ima dvanaest plovnih za transport različitih roba i odvijanje granatoj mreži kvalitetnih plovnih puteva, kanala i čak petnaest brodskih prevodni- putničkog saobraćaja, u najnovije vre- potencijalno predstavlja veoma značajnu ca o čemu će više reči biti u daljem tek- me plovni kanali postaju i omiljena de- nautičko-turističku destinaciju. Naime, stu. Ova razgranata mreža plovnih kana- stinacija turista nautičara. pored Dunava, Tise, Save, Tamiša i Bege- la je direktno ili indirektno povezana sa Kanalska mreža Hidrosistema “Du- ja, bogatstvu plovnih puteva severne srp- ostalim plovnim putevima u našoj zemlji nav–Tisa–Dunav” predstavlja jedan ske pokrajine u značajnoj meri doprinosi i (Dunav, Tisa, Begej, Tamiš, Sava, Velika od zaštitnih znakova Vojvodine, Srbi- više stotina kilometara duga osnovna ka- Morava i dr.) sa kojima čini tzv. mrežu do- je, pa čak i ovog dela Evrope. Analizom nalska mreža Hidrosistema “Dunav-Tisa- maćih unutrašnjih plovnih puteva. položaja i njene povezanosti sa ostalim Dunav” (u daljem tekstu Hs. DTD) koja se Posmatrajući šire, posredstvom kana- evropskim unutrašnjim plovnim pute- nalazi u sistemu najvećeg dela evropskih la Rajna-Majna-Dunav, plovni kanali Hs. vima, zatim sagledavanjem plovidbe- unutrašnjih plovnih puteva. Budući da ka- DTD su povezani mrežom unutrašnjih nih karakteristika pojedinih kanala, nalske trase hidrosistema prolaze kroz ži- plovnih puteva sa dvanaest evropskih ze- kao i atraktivnosti i uređenosti njiho- vopisne predele nepregledne vojvođanske malja od Severnog do Crnog mora. Na taj vog priobalja, autori u radu razmatra- ravnice, kao i kroz ili po obodu brojnih način je Hs. DTD uklopljen u tzv. transe- ju potencijalni značaj kanalske mreže gradskih i seoskih naselja, uz određena vropski dunavski pravac Roterdam-Sulina Hidrosistema “Dunav–Tisa–Dunav” u ulaganja i osmišljavanje programa, poten- (Jojić, 2002). nautičkom turizmu Vojvodine. cijalnim turistima nautičarima mogla bi Kada se govori o povezanosti Hs. DTD Ključne reči: kanalska mreža, nautič- se pružiti mogućnost upražnjavanja i rasa plovnim putevima van naše zemlje, ki turizam, plovni put zličitih sportsko-rekreativnih, kulturnih, svakako treba naglasiti da će ta veza biti zabavnih i drugih aktivnosti na obali i ši- još čvršća nakona izgradnje 125 km dugog Abstract rem priobalju. plovnog kanala Dunav-Tisa na teritori- The role of the hydro-sistem „Danube–Tisa– Cilj ovog rada jeste upravo sagledavanje ji susedne Mađarske. Kanal će spajati Du- Danube“ canal network in nautical tourism ključnih činjenica koje idu u prilog istica- nav kod mesta Dunarasti (20 km nizvodno in Vojvodina nja opravdanosti stava o potencijalno ve- od Budimpešte) sa Tisom na potezu izme- likom značaju kanalske mreže Hs. DTD u đu Solnoka i Čongrada, odnosno mađar- Navigation on inland waterways rep- razvoju nautičkog turizma Vojvodine, od- sko Potisje sa regionom Budimpešte i ze- resented with a network of artificial nosno Srbije. Te činjenice se prvenstveno mljama u gornjem toku Dunava. Ovim će navigable canals makes up a signifi- odnose na razmatranje položaja i poveza- hidrotehničkim poduhvatom i Tisa u na- cant percentage of the total traffic on nosti kanalske mreže Hs. DTD sa ostalim šoj zemlji, kao centralni hidrološki obje- continental waters. Primarily built for evropskim unutrašnjim plovnim putevi- kat Hs. DTD, ali i sam hidrosistem biti transport of various goods and passen- ma i naročito na sagledavanje plovidbenih još bolje povezani sa mrežom evropskih gers, recently they have gradually be- karakteristika plovnih kanala, ali i nekih unutrašnjih plovnih puteva. To će sigurno come the favorite destination of nauti- drugih činilaca važnih za razvoj nautič- imati veliki značaj za oživljavanje plovidbe cal tourists. kog turizma poput atraktivnosti i uređe- kako na samoj reci u našoj zemlji, tako i na The canal network of hydro system nosti obala, grandioznosti hidrotehničkih kanalskoj mreži. „Danube-Tisa-Danube“ represents one objekata i zahvata i sl. Osim što ima dobre predispozicije da of the symbols of Vojvodina, Serbia postane važna nautičko-turistička desti- and even this part of Europe. Trough Položaj i povezanost Hidrosistema nacija, Hs. DTD sa svojim plovnim kanali- the analysis of its position and connec- “Dunav–Tisa–Dunav” sa drugim ma može imati i bitnu ulogu u skraćivanju tions to other European inland water- plovnog puta. Naime, prilikom odvijanja ways, furthermore with evaluation of evropskim unutrašnjim plovnim veoma duge plovidbe turista nautičara iz- the navigational characteristics of in- putevima među izuzetno udaljenih destinacija (npr. dividual canals, as well the attractive- Pri analizi realnih osnova za razvoj nautič- austrijsko Podunavlje – Delta Dunava ili ness and regulation of river banks, the kog turizma na određenom vodenom putu, nemačko Podunavlje – mađarsko Potisje i authors consider in this paper the po- veoma je značajno razmotriti njegov polo- sl.), kada Srbija predstavlja samo tranzit- tential importance of the hydro system žaj u odnosu na bliže, ali i udaljenije vodene no područje, kanalska mreža Hidrosiste- „Danube-Tisa-Danube“ canal network plovne trase, kao i njegovu povezanost sa ma, uz sigurnu plovidbu, znatno skraćuje for nautical tourism in Vojvodina. istima. Ovo je, pre svega, bitno sa aspekta plovidbu kroz našu zemlju. Tako je, na pri- canal network, nautical Keywords: sagledavanja tranzitnog položaja i značaja mer, glavnom plovnom transverzalom u tourism, waterway posmatranog plovnog puta, zatim planira- Bačkoj, koju predstavlja kanal Bečej–Bogo- nja eventualno kraće plovidbene deonice, jevo, plovni put između krajnjih odredišta * Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, često sigurnije, pa čak i atraktivnije plovid- skraćen za oko 130 km, dok je magistral- Novi Sad be između krajnjih destinacija. nim kanalom u Banatu plovni put izme-

37 đu Novog Bečeja i Banatske Palanke kraći ce potpuno novih, kao i više ili manje re- par, Novi Sad, Vrbas, Ruski Krstur, Despo- za oko 56 km. Posmatrajući čitavu relaciju konstruisanih starih kanala i kanalisanih tovo, Zmajevo, Bečej, i Žabalj I i Žabalj II. između Bogojeva i Banatske Palanke (ka- prirodnih tokova i depresija (Mostonga, Takođe, ovde se nalaze i četiri tzv. sigurno- nal Bečej–Bogojevo, Tisa u dužini od 7,5 Jegrička, Crna bara). U okviru ovog desne ustave: Češka ćuprija, Kupusina, Odža- km i kanal Banatska Palanka – Novi Be- la hidrosistema mogu se izdvojiti sledeće ci i Bač. Njihov zadatak je lokalizacija po- čej) skraćenje iznosi oko 42 km. deonice kanala (karta 1): Bajski (12,7 km), plava u slučaju prodora prve odbrambene Vrbas–Bezdan (80,9 km), Kosančić – Mali linije na Dunavu. S obzirom da su kanali Hs. Tehnički opis i namena Stapar (21,1 km), Prigrevica–Bezdan (31,7 DTD u Bačkoj najvećim delom plovni, u red km), Odžaci–Sombor (27,8 km), Bečej–Bo- najvažnijih hidrotehničkih objekata ulaze i Hidrosistema “Dunav–Tisa–Dunav” gojevo (90,0 km), Bački Petrovac – Kara- brodske prevodnice: Bezdan (65,0x9,1x2,5), Hidrosistem DTD predstavlja jedan od vukovo (52,0 km), Novi Sad – Savino Se- Mali Stapar (62,4x8,1x2,5), Sombor najvećih višenamenskih regionalnih hi- lo (39,1 km) i Jegrička (65,4 km). Ukupna (85,0x12,0x3,0), Bogojevo (85,0x12,0x3,0), drosistema u Evropi. Sagrađen je po pro- dužina svih pomenutih kanalskih deonica Srpski Miletić (85,0x12,0x3,0), Novi Sad jektu njegovog idejnog tvorca inž. Nikole iznosi 420,8 km. (85,0x12,0x3,0), Vrbas (85,0x12,0x3,0), Ku- Mirkova u periodu od 1957. do 1977. godi- Vodosnabdevanje bačkog dela Hs. DTD cura (85,0x12,0x3,0) i Bečej (85,0x12,0x3,0). ne. Može se podeliti u dve zasebne celine, se vrši iz Dunava (gravitaciono i pum- Izgrađene su u okviru istoimenih ustava, pr- bačku i banatsku, koje su međusobno ma- panjem) preko vodozahvata koji se nala- ve dve u 19. veku, a ostale tokom izgradnje lo zavisne. Poput vodenog mosta povezu- ze kod Bezdana i Bogojeva, dok se njego- hidrosistema (Likić, 2002). je ih zagaćena Tisa uzvodno od brane kod vi glavni vodoispusti (gravitacioni prelivi i Banatski deo Hs. DTD je specifičan Novog Bečeja, centralnog hidrotehnič- crpne stanice) nalaze na Dunavu, kod No- po tome što se sastoji od jednog glavnog kog objekta hidrosistema. Na ovaj način, vog Sada, i na Tisi, kod Bečeja i istočno od magistralnog kanala, koji se pruža od Ti- neposredno uzvodno od brane, stvoren je Žablja. se, kod Novog Bečeja, do Dunava, kod Ba- svojevrstan hidročvor gde se ukrštaju “ži- Nivo vodenog ogledala u kanalskoj mre- natske Palanke, i usput preseca ili prihvata ve” vode, što je u potpuno prirodnim uslo- ži se reguliše pomoću regulacionih ustava vodotoke koji dotiču iz susedne Rumunije vima nepoznato. kojih u bačkom delu hidrosistema ima tri- (karta 1). Naime, od severozapada prema Bački deo Hs. DTD sastoji se iz raz- naest (karta 1). Radi se o ustavama: Bezdan, jugoistoku magistralni kanal Banatska Pa- granate kanalske mreže koju čine deoni- Šebešfok, Srpski Miletić, Kucura, Mali Sta- lanka – Novi Bečej (147,3 km) najpre pri-

Karta 1. Hidrosistem DTD (JVP „Vode Vojvodine“)

38 hvata vode Starog Begeja (37,4 km) i Plov- nog Begeja (31,2 km). Zatim preseca tok Tamiša (116,8 km), a dalje prema jugoistoku prihvata vode Brzave (19,9 km), Moravi- ce (17,8 km) sa Rojgom (12,4 km), Vršačkog kanala (21,0 km) i Karaša (30,0 km). I tok Zlatice (35,5 km), koji se nalazi severnije od magistralnog kanala, spojen je sa istim preko Kikindskog kanala (50,3 km) čija glavna trasa ide kanalisanim koritom nekada prirodnog vodotoka Galacke. Svi pri- hvaćeni i presečeni kanali, kao i regulisani i rekonstruisani prirodni vodotoci, zajedno sa osnovnom kanalskom mrežom Hs. DTD u Banatu čine jednu hidrotehničku celinu. Prema Statutu JVP „Vode Vojvodi- ne“ u osnovnu kanalsku mrežu banatskog dela hidrosistema, čija je dužina 276,1 km, ulaze sledeći kanali: Banatska Palanka – Novi Bečej; Plovni Begej; Begej; Tamiš (deonica duga svega 2,2 km – od mesta ukr- štanja sa magistralnim kanalom do ustave Tomaševac); Kikindski kanal i Zlatica (de- Slika 1. Ustava Bečej na ušću kanala Bečej-Bogojevo u Tisu (km 73) (foto: D. Pavić, 2004) onica duga 10,3 km – od spoja sa Kikin- dskim kanalom do ušća u Tisu). Zajedno ko druge, glavnim magistralnim kanalom nom Begeju, izgrađene su i četiri nosa ostalim navedenim kanalima i reguli- u Dunav. ve: Novi Bečej (85,0x12,0x3,0), Stajićevo sanim vodotocima dužina kanalske mreže Uz upusno-ispusne (Novi Bečej i Padej) (85,0x12,0x3,0), Botoš (85,0x12,0x3,0) i u Banatu iznosi 560,2 km. i ispusne (Stajićevo i Kajtasovo) ustave, Kajtasovo (85,0x12,0x3,0) (Rajić, 2002). Vodosnabdevanje kanalske mreže ba- unatar osnovne kanalske mreže Hs. DTD U najopštijem smislu zadatak višena- natskog dela hidrosistema vrši se isključi- u Banatu postoji još pet regulacionih usta- menskog Hs. DTD je kompleksno uređe- vo gravitaciono iz Tise, što je omogućeno va: Klek, Itebej, Tomaševac, Botoš i Sajan nje voda na području koje pokriva. Da se stvaranjem uspora na ovoj reci uzvod- (karta 1). Prve dve su izgrađene početkom radi o veoma kompleksnom zadatku govo- no od brane kod Novog Bečeja. Glavni 20. veka, a ostale tokom izgradnje hidro- ri podatak da se isti sastoji iz sledećih se- vodozahvat se nalazi upravo kod pome- sistema. S obzirom da u vodorežimskom gmenata koji se mogu sagledati i sa aspek- nutog grada, odnosno na početku magi- smislu čine jednu celinu sa banatskim de- ta namene hidrosistema: odvodnjavanje; stralnog kanala Banatska Palanka – No- lom Hs. DTD, važno je spomenuti i Gra- navodnjavanje; prihvatanje voda sa teri- vi Bečej, dok je zahvat manjeg kapaciteta ničnu ustavu (ili Valkanj) na Zlatici, kao torije susednih zemalja; vodosnabdevanje instalisan kod Padeja, na ušću Zlatice. Na i sistem ustava Pančevo–Opovo–Čenta na naselja i industrije; prihvatanje i odvođe- pomenutim vodozahvatima izgrađene su regionalnom sistemu Donji Tamiš izgra- nje upotrebljenih (odpadnih) voda; zašti- tzv. upusno-ispusne ustave, koje osim vo- đenom u okviru zaštite od negativnog uti- ta kvaliteta voda; plovidba; šumarstvo; dosnabdevanja, omogućavaju i evakuaciju caja uspora formiranog na Dunavu nakon ribarstvo; rekreacija, sport i turizam (Ra- suvišnih voda tokom vlažnijeg dela godine izgradnje brane HE Đerdap I. dišić i sar., 2002). iz banatskog dela kanalske mreže u Tisu. Budući da je osnovna kanalska mre- No, glavni gravitacioni ispusti banatskog ža Hs. DTD u Banatu najvećim delom Plovidbene karakteristike dela hidrosistema, nalaze se na ustava- plovna, pored starih brodskih prevod- Hidrosistema “Dunav–Tisa–Dunav” ma Stajićevo i Kajtasovo. Preko prve usta- nica, Klek (64,0x9,7x2,4) i Srpski Itebej kao osnova razvoja nautičkog ve voda se Begejom odvodi u Tisu, a pre- (72,1,0x9,7x2,4), koje se nalaze na Plov- turizma Ukupna deklarisana dužina plovnih kanala Hs. DTD iznosi 598,4 km (355,3 km u Bačkoj i 243,1 km u Banatu), što čini 86% dužine osnovne kanalske mreže hidrosistema. Budući da su se pri projektovanju dimenzije kanala uglavnom određivale u skladu sa potrebama odbrane od poplava, odvodnjavanja i vodosnabdevanja, a ne plovidbe, kategorije plovnih puteva su veoma različite. Prema podacima u tabeli 1. različite kanalske deonice svojim gabaritima zadovoljavaju kriterijume plovnih puteva čak pet različitih kategorija (prema kriterijumima Evropske ekonomske komisije iz 1961. godine). Za teretnjake nosivosti 1.000 t plovno je 345,3 km kanala, za teretnjake od 500 t nosivosti plovno je 558,4 km, dok teretnjaci nosivosti do 200 t mogu koristiti svih 598,4 km plovnih kanala. Zapravo, važno je naglasiti da su glav- Slika 2. Brodska prevodnica Bečej na ušću kanala Bečej-Bogojevo u Tisu (km 73) (foto: D. Pavić, 2004) ni plovni pravci čitavom svojom dužinom

39 Tabela 1. Osnovne plovidbene karakteristike plovnih kanala Hs. DTD Sajan, i deo Zlatice (10,1 km), koji ulazi Deonica T B B u osnovnu kanalsku mrežu, smatraju ne- Naziv plovnog kanala vo V (m) N (t) K (km) (m) (m) (m) plovnim deonicama, ovi kanali su zapravo po svojim gabaritima plovni za plovila do 200 t nosivosti. Ako se mreži plovnih 00,0-39,0 2,1 27,0 33-200 6,13 1.000 IV Bečej–Bogojevo 39,0 - 47,5 2,1 14,4 37-41 6,70 1.000 III deonica u Banatu doda i 2,2 km Plovnog (90,0 km) 47,5-90,0 2,1 21,5 40-50 6,50 1.000 IV Begeja (od ustave Srpski Itebej do držav- ne granice) i deo Tamiša (od ukrštanja sa Novi Sad – Savino Selo 00,0-4,4 3,0 35,0 46-130 12,0 1.000 V magistralnim kanalom do državne grani- (39,1 km) 4,4-39,1 2,1 27,7 48-54 6,00 1.000 IV ce) dug 35 km, onda dužina plovnih kana- Vrbas–Bezdan la u Banatu iznosi 308,7 km, što ukupno sa 00,0-6,3 2,1 25,0 36 5,90 1.000 III* (80,9 km) bačkim kanalima, čini mrežu unutrašnjih 6,3-80,9 1,8 15,2 22-150 4,86 500 I plovnih puteva dugu 664 km. Odžaci–Sombor Prema preporukama Dunavske komi- 00,0 -27,8 2,1 21,0 33-40 6,90 1.000 IV (27,8 km) sije, a na bazi kriterijuma za klasifikaci- 00,0-20,0 2,1 18,0 35-37 6,54 500 III ju unutrašnjih plovnih puteva Evropske Bački Petrovac – 20,0-40,0 1,8 9,6 25-32 6,85 500 I komisije ministara transporta (ECMT), Karavukovo (52,0 km) 40,0-52,0 1,5 7,8 25-27 7,41 200 I plovni kanali Hs. DTD i njegovih ogranaka su regionalnog značaja i svrstani su u Prigrevica–Bezdan 00,0-31,7 2,1 18,0 40-52 6,90 500 III (31,7 km) tri klase. Najvećom dužinom kanali pripadaju II klasi, što znači da njima mogu Kosančić – M. Stapar 00,0-3,8 2,1 11,5 38 7,47 500 III ploviti plovila dužine do 57 m, širine do 9 (21,1 km) 3,8-21,1 1,8 13,5 20 3,00 200 I* m, gaza do 1,60 m i nosivosti do 630 tona. Bajski kanal (12,7 km) 00,0-12,7 1,8 7,0 20-30 5,60 200 - Kanalima od regionalnog značaja, odno- 00,0-8,7 3,0 54,0 90-160 - 1.000 V sno III klase, pripadaju jedino kraće deo- 8,7-26,0 2,1 44,0 90-100 6,24 1.000 IV nice Begeja (nizvodno od ustave Stajićevo) 26,0 -27,5 2,1 12,0 35-40 14,1 1.000 III Banatska Palanka – i kanala Banatska Palanka – Novi Be- 27,5- 45,0 2,1 44,0 60-80 7,33 1.000 IV Novi Bečej (147,3) čej (nizvodno od ustave Kajtasovo). Ovim 45,0-57,0 2,1 33,0 50-60 6,36 1.000 IV kratkim deonicama mogu ploviti plovila 57,0-85,0 2,1 21,0 40-60 6,50 1.000 IV dužine do 70 m (konvoji do 132 m), širine 85,0 -147,3 2,1 24,0 46-66 6,00 1.000 IV do 9 m, gaza do 2 m i nosivosti do 700 tona 00,0-9,2 3,0 32,0 33-176 - 1.000 V (konvoji do 1.200 tona). Plovnim putevi- 9,2-26,0 2,1 25,0 52-58 6,46 1.000 IV Begej (34,8 km) ma I klase pripadaju Bajski kanal, deo ka- 26,0-28,0 2,1 25,0 33,38 6,00 1.000 IV 28,0-34,8 2,1 25,0 44-60 - 1.000 IV nala Bački Petrovac – Karavukovo (uzvodno od sigurnosne ustave Bač), i Tamiš (od Plovni Begej (29,0 km) 00,0-29,0 1,8 17,0 30-40 5,40 500 III spoja sa magistralnim kanalom do držav- Kikindski kanal 00,0-32,0 1,8 16,0 35-40 6,20 500 III ne granice). Ovim deonicama mogu plovi- (32,0 km) ti plovila dužine do 41 m, širine do 4,7 m, Izvor: JVP Vode Vojvodine gaza do 1,4 m i nosivosti do 140 tona. Van Tumač oznaka: klase su kanal Kosančić – Mali Stapar, za- T - gaz plovila za koji je obezbeđena dovoljna dubina kanala; tim Jegrička, Kikindski kanal (od Kikinde B - širina plovnog puta u nivou gaza T; do ustave Sajan) i Zlatica. Na osnovu kriterijuma Svetskog udru- Bvo - širina vodenog ogledala; V - najmanja visina donje ivice konstrukcije mosta od normalnog radnog nivoa vode u kanalu (visina prolaza); ženja za vodne puteve (IWI) svi plov- N - nosivost merodavnog tipa plovila; ni kanali od I do III klase zadovoljavaju K - kategorija plovnog puta (“Nacrt vodoprivredne osnove Vojvodine”) RC (motorne jahte) ili RD (jedrilice) re- * - na posmatranim deonicama nije obezbeđena dovoljna dubina kanala koju zahteva dotična kategorija plovnog puta. kreativnu klasu. Klasu RC zadovoljavaju još i deo Kikindskog kanala, od Kikinde plovni za teretnjake nosivosti do 1.350 to- niski mostovi (kanali: Vrbas–Bezdan i Ko- do ustave Sajan, i Tamiš, između ustava na. Radi se o kanalima: Bečej–Bogojevo, sančić – Mali Stapar), ustave bez prevod- Pančevo i Botoš. Takođe, sa rekreativnog Novi Sad – Savino Selo, Odžaci–Sombor, nica (kanali: Prigrevica–Bezdan, Kosančić aspekta značajni su još i Stari Begej, ko- Banatska Palanka – Novi Bečej i Begej. Za – Mali Stapar) i velike količine mulja (ka- ji zadovoljava RB (čamci sa kabinom) kla- razliku od pomenutih, na pojedinim deo- nal Vrbas–Bezdan). su, kao i kanal Kosančić – Mali Stapar, Je- nicama plovnih kanala često postoje i pre- Mada se u JVP „Vode Vojvodine“, ko- grička (između ustava Despotovo i Žabalj), preke koje onemogućavaju slobodnu plo- je gazduje hidrosistemom, deo Kikindskog Zlatica, Tamiš (između ustava Tomaševac vidbu. Radi se o preprekama kao što su: kanala (18,3 km), od Kikinde do ustave i Pančevo), i Karaš koji zadovoljavaju kri-

Karta 2. Tura: Novi Sad – Stari Slankamen – Bečej Karta 3. Tura: Novi Sad – Stari Slankamen – Bečej Karta 4. Tura: Novi Sad – Banatska Palanka – Novi – Bogojevo – Novi Sad – Savino Selo – Novi Sad Bečej – Novi Sad

40 terijume RA (čamci) klase (JVP „Vode Voj- popratnim sadržajima (radionice za po- žem i daljem okruženju, pokazuje upravo vodine“). pravak plovila, sportsko-rekreativni primer Hs. DTD. Oživljavanje nautičkog Može se konstatovati da je većina plov- kompleksi i sl.); turizma na plovnim kanalima najvećeg nih kanala Hs. DTD i njegovih ogranaka, • bitnu prepreku za turističko-rekreativ- višenamenskog hidrosistema u ovom delu zahvaljujući gabaritima i postojanju ranije nu plovidbu kanalskom mrežom pred- Evrope, uslovljeno je rešavanjem čitavog pominjanih brodskih prevodnica, pogod- stavlja i veliko zagađenje vode u pojedi- niza problema vezanih za odgovarajuće na za plovidbu nautičko-turističkih plo- nim kanalskim deonicama; uređenje obala kanala, zatim sprečava- vila različite veličine. Takođe, povoljnim • pojedine kanalske deonice su obrasle nje stalnog zagađenja vode na pojedinim uslovima plovidbe kanalskom mrežom hi- vegetacijom i zasute muljem; kanalskim deonicama, uspostavljanje si- drosistema u velikoj meri doprinose i izu- • ne postoji planska aktivnost na promo- stema planske i permanentne promocije zetno mali padovi vodenog ogledala, pa ti- ciji kanalske mreže, njenih plovidbe- vrednosti kanalske mreže i hidrotehnič- me i male brzine oticanja vode u kanalima nih karakteristika, grandioznosti po- kih objekata na njoj i sl. (svega 0,28 - 0,50 m/s). duhvata, postignutih efekata u izmeni U završnom delu ovog poglavlja koje se životnih uslova u velikom delu Bačke i Literatura odnosi na značaj plovnih puteva i uslova Banata nakon izgradnje hidrosistema, Jadrešić, V. (1978): Nautički turizam, Pe- plovidbe za razvoj nautičkog turizma, kar- kulturno-istorijskih vrednosti područja dagoška akademija Zadar, Zadar. tografski je predstavljeno nekoliko mogu- kroz koja prolaze kanalske trase i sl.; Jojić, B. (2002): Korišćenje Hidrosistema ćih nautičko-turističkih tura predloženih • ne postoje odgovarajuće službe koje bi Dunav–Tisa–Dunav za plovidbu, Hi- u Idejnom projektu Zavoda za urbanizam bile zadužene za dočekivanje turista na- drosistem Dunav–Tisa–Dunav – 25 go- Vojvodine vezanom za razvoj nautičkog utičara na odgovarajućim ustavama, dina posle, Javno vodoprivredno predu- turizma u pokrajini (Tomka i sar., 1988). odnosno brodskim prevodnicama, služ- zeće “Vode Vojvodine”, Novi Sad. Naime, cilj je ukazati na činjenicu da je i be koje bi bile zadužene za upoznavanje Likić, B. (2002): Opšti prikaz Hidrosiste- pre gotovo dvadeset godina mreža plov- turista sa osnovnim tehničkim podacima Dunav–Tisa–Dunav, Hidrosistem nih kanala Hs. DTD smatrana neprocenji- ma i načinom funkcionisanja hidroteh- Dunav–Tisa–Dunav – 25 godina posle, vim resursom za razvoj nautičkog turizma ničkog objekta, njegovim istorijatom i Javno vodoprivredno preduzeće “Vode u Vojvodini. Od osam predloženih nautič- dr. Vojvodine”, Novi Sad. ko-turističkih tura, čak šest uključuje plo- Mirkov, N. (1976): Kanal Dunav–Tisa– vidbu kanalskom mrežom. Zaključak Dunav i naše životno pitanje, Godišnjak Zahvaljujući veoma dobrom položaju i po- Pokrajinskog fonda voda “Vode Vojvo- Ostali bitni činioci važni za razvoj vezanosti sa unutrašnjim plovnim putevi- dine”, br. 4, Pokrajinski fond voda, No- nautičkog turizma na kanalskoj ma velikog broja evropskih zemalja i naroči- vi Sad. mreži Hidrosistema “Dunav–Tisa– to povoljnim plovidbenim karakteristikama Pavić, D. (2006): Potamološke karakte- najvećeg dela plovnih kanala u sklopu osnov- ristike Tise u Srbiji i predispozicije za Dunav” ne kanalske mreže, Hidrosistem “Dunav– razvoj nautičkog turizma, doktorska Pored analize položaja i povezanosti Hs. Tisa–Dunav” potencijalno ima veliki zna- disertacija, Prirodno-matematički fa- DTD sa drugim unutrašnjim plovnim pu- čaj u razvoju nautičkog turizma Vojvodine, kultet, Departman za geografiju, turi- tevima velikog dela Evrope i plovidbenih odnosno Srbije. Taj značaj je utoliko veći što zam i hotelijerstvo, Novi Sad. karakteristika plovnih kanala, za plan- je danas, prvenstveno u savremenom sve- Petrović, I. I. (2000): Mala enciklopedija ski i sistematski razvoj nautičkog turizma tu, veoma popularna turističko-rekreativna plovidbe, MP Futura, Petrovaradin. na kanalskoj mreži i priobalju potrebno je plovidba upravo kanalima kao integralnim Radišić, A. i saradnici (2002): Ostale na- ozbiljno razmotriti i neke druge činioce, delom kontinentalne, odnosno unutrašnje mene Hidrosistema Dunav–Tisa–Du- tačnije mogućnosti rešavanja postojećih plovne mreže. Osim same plovidbe, atrak- nav, Hidrosistem Dunav-Tisa-Dunav - problema i nedostataka koji predstavljaju tivnosti plovnih kanala u velikoj meri dopri- 25 godina posle, Javno vodoprivredno prepreku za oživljavanje ovog specifičnog nose i brojni hidrotehnički objekti, pre svega preduzeće „Vode Vojvodine“, Novi Sad. oblika turističkog kretanja. U najkraćim ustave i brodske prevodnice, koje osim svo- Rajić, D. (2002): Snabdevanje vodom Hi- crtama ti problemi i nedostaci se svode na jim arhitektonskim i tehničkim vrednosti- drosistema Dunav–Tisa–Dunav, Hidro- sledeće: ma i rešenjima pobuđuju pažnju kod turista sistem Dunav–Tisa–Dunav – 25 godina • obale plovnih kanala Hs. DTD nisu na i zbog svog načina funkcionisanja i uopšte posle, Javno vodoprivredno preduzeće odgovarajući način uređene za potrebe važne uloge. „Vode Vojvodine“, Novi Sad. funkcionisanja nautičkog turizma. Na- Da za razvoj nautičkog turizma nije Tomka, D. i saradnici (1988): Program ra- ime, na obalama plovnih kanala ne po- dovoljna samo dobra baza, koja pre sve- zvoja nautičkog turizma na vodama stoje odgovarajući prihvatni objekti za ga počiva na postojanju povoljnih plovnih Vojvodine, Zavod za urbanizam Vojvo- nautički turizam kao što su, na primer, puteva, njhovom dobrom položaju i pove- dine, Novi Sad. turistička pristaništa i marine sa svim zanosti sa drugim plovnim trasama u bli- Podaci JVP „Vode Vojvodine“

41 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Vedrana Babić* Ruralni turizam kao deo

Sažetak turističke ponude opštine Opština Petrovac na Mlavi se nalazi u Istočnoj Srbiji. Prostire se na površini od 654,9 km². Na teritoriji opštine, pre- Petrovac na Mlavi ma popisu iz 2002. godine, živi 45.706 stanovnika (srpskog i vlaškog porekla) u Uvod Autoput Beograd-Niš (E 75, udaljen sa- 34 naselja. Grad Petrovac, kao centar Čista i očuvana priroda, zdrava životna mo 20 km) je veže sa severom i jugom ze- opštine, broji 8.772 žitelja. sredina, sadržaji koji će omogućiti akti- mlje, a i van granica, sa srednjom i južnom Reljef je brdsko-ravničarski. Klima ima van, a relaksirajući odmor postali su po- Evropom. Regionalni put Beograd-Žagu- umerenokontinentalna obeležja. Hi- treba savremenog čoveka i on nastoji da bica-Bor najvažnija je saobraćajnica koja drografsku okosnicu predstavlja reka zadovolji tu potrebu. Sve češće i u sve ve- prolazi kroz centralni deo opštine i pove- Mlava sa pritokama. Kraj je bogat ra- ćem broju u ruralna područja stižu go- zuje područja vrednih kulturno-istorij- znovrsnim biljnim i životinjskim vrsti iz urbanih sredina. Evropa je tu potre- skih motiva i velikih gradskih centara Sti- stama. bu odavno shvatila. Nemačka, Francuska, ga i Pomoravlja sa istočnim delovima naše Opština je privredno nerazvijena, ali Austrija, Velika Britanija i Italija su pred- zemlje kao posebnom turističkom regi- kraj obiluje prirodnim (reka Mlava, je- vodnici u ponudi seoskog turizma Evrope. jom, gde se ističu: Borsko jezero, Bresto- zero Busur, lovstvo...) i antropogenim Srbija, suočena sa mnogobrojnim proble- vačka banja, Gamzigradska banja, Zlotska (arheološko nalazište “Belovode”, ma- mima, ali i neznanjem, pravi pionirske ko- i Rajkova pećina, Đerdapsko jezero... nastir Vitovnica, etnoselo Bistrica...) rake u ovoj oblasti. Što se tiče kvaliteta same putne mreže, bogatstvom, a mir, tišina, očuvana pri- Opština Petrovac na Mlavi razvija može se reći da su pojedine deonice u lo- roda, ljubaznost domaćina, kategori- upravo ovakav vid turizma, sa izradom šem stanju i da zahtevaju značajnija sred- sana seoska domaćinstva, autentična početnih osnova i projekata. Kompleksi stva ulaganja radi poboljšanja saobraćaj- arhitektura, raznovrsne manifestacije ekološki zdravih, starih kuća, bačija i sane infrastrukture ovog dela Istočne Srbije. predstavljaju vredan potencijal za ra- laša u Pothomolju, ali i novi, savremeno Zapaža se i nedostatak odgovarajućih pu- zvoj ruralnog turizma. opremljeni i kategorisani objekti u selima tokaznih oznaka, čime je putnicima, bilo Plan opštine Petrovac je da u nared- petrovačke opštine, spremni su da prihva- da su namerni da borave u ovim predeli- nom periodu razvoju seoskog turizma te sve goste koji budu poželeli da se ovde ma, ili samo prolaze kroz ovaj kraj, uskra- posveti značajnu pažnju aktiviranjem odmore i pripreme za nove napore. Opšti- ćena odgovarajuća informisanost. seoskih domaćinstava i stanovništva na je spremna za razvoj ruralnog turizma ovog kraja. kao jedne od najvećih mogućnosti za na- Prirodni potencijali Opština Petrovac na Ključne reči: predak u vremenu koje dolazi. Zauzimajući središnji deo sliva reke Mlave, Mlavi, turistički potencijali, ruralni između Gornjačkih planina na jugu i Sti- turizam Turističko-geografski položaj ga na severu, opština se nalazi na kontaktu Abstract U južnom delu Braničevskog okruga, za- dve geomorfološke celine koje su uslovile uzimajući središnji deo sliva reke Mlave, postojeće fizičkogeografske karakteristike. Community Petrovac na Mlavi is lo- prostire se teritorija opštine Petrovac na Ovo područje se može okarakterisati kao cated in Eastern Serbia. His spread Mlavi. Nalazi se između Gornjačkih pla- brdsko-ravničarsko, čije reljefne karakte- 654,9 km². By the census in this com- nina i stiške ravnice. Prostire se na povr- ristike izuzetno pogoduju razvoju ruralnog munity lives 45.706 inhabitants (Ser- šini od 654,9 km² i sačinjava je 34 naselja. turizma. Niski tereni uslovljavaju razvoj bian and Vlahian origin). City Petro- Grad Petrovac kao središte opštine, nalazi poljoprivrede (organska proizvodnja zdra- vac as the center of community has se na obalama Mlave i predstavlja saobra- ve, prirodne hrane), a stvaraju i dobre uslo- 8.772 inhabitant. ćajni centar ovoga kraja. U administrativ- ve za izgradnju kvalitetnih saobraćajnica i Relief is represented with hills and no-političkom pogledu, opština Petrovac neophodne infrastrukture. plains. Climate is moderate continen- se graniči sa opštinama Malo Crniće, na Brdovita područja, sa najvišim vrhom tal. Hidrography is represented by riv- severu, Despotovac, na jugu, Žabari i Svi- Homoljskih planina – Štubej 940 m, raz- er Mlava with her fributeries. Tis com- lajnac, na zapadu i Kučevo i Žagubica, na bijaju monotoniju koja se obično vezuje za munity is tich with different animal istoku. ravničarske krajolike. Ona stvaraju razno- and herbal species. Nalazi se na jednom od saobraćajno lik pejzaž koji pruža mnoštvo mogućno- Economy of community is undevel- najznačajnijih pravaca u okviru Braničev- sti za rekreaciju i prijatan ambijent u se- oped, but natural and antropogenik skog okruga koji povezuje Bor, Žagubicu i oskoj idili. fortune, peace, silence, green nature, Petrovac, na jednoj, sa Požarevcem i auto- Geografski položaj opštine Petrovac loveliness of housekeeper… are impor- putem Beograd-Niš, na drugoj strani. Pe- ukazuje na pripadnost umerenokonti- tant potential for development of ru- trovac se nalazi 127 km od aerodroma u nentalnoj klimatskoj zoni. Prelazna doba ral tourism. Beogradu i 200 km od Novog Sada, što se se odlikuju vremenskom promenljivošću, Community Petrovac na Key words: zbog povezanosti autoputem, ne smatra dok su leta usled uticaja Azorskog antici- Mlavi, turistic potencial , rural tour- velikom udaljenošću. Najbliži gradovi ko- klona sa dosta stabilnim vremenom i po- ism jima opština gravitira i koji gravitiraju njoj vremenim pljuskovitim padavinama lo- su: Požarevac (36 km), Svilajnac (40 km), kalnog karaktera. Vremenske prilike u Kučevo (35 km) i Žagubica (42 km). Blizi- hladnijem delu godine, pod uticajem su na ovih gradova se u turističkom pogledu ciklonske aktivnosti sa Atlantika i Sredo- * dipl. geograf-turizmolog za lovni turizam, Turistička do sada ogledala u vikend posetama sta- zemlja i zimskog tzv. Sibirskog anticiklona organizacija opštine Petrovac na Mlavi novnika ovih mesta. (Miljković, 1992).

42 Prema podacima iz meteorološke sta- umirujuću sliku zelenih pejzaža, pomisao Gornjačku klisuru i ulazi u pitominu Mla- nice Petrovac, za period od 1965. do 1984. na žubor reke, kliktaj ševe, na nešto što će vinog porečja. godine, srednja godišnja temperatura vaz- ga vratiti korenima, osvežiti novom sna- Na području ovog sela otkriveni su naj- duha iznosi 10,8ºC. Najhladniji mesec je gom za povratak u vrtlog života u urba- stariji tragovi čovečijeg prisustva. To je januar (-0,2ºC), a najtopliji je jul (20,0ºC). noj sredini. rudnik bakra koji su otkrili i koristili sta- Na ovoj teritoriji najveću učestalost Ljudi u naseljima opštine Petrovac novnici Vinčanskog naselja Belovode u 5. javljanja pokazuju vetrovi severoistočnog shvatili su tu potrebu čoveka današnjice. milenijumu p.n.e. Takođe, pronađeni su i i severozapadnog pravca. Iz ovog kraja poslednjih decenija mnogi ostaci srednjovekovnog grada Ždrela koji sa Srednja godišnja relativna vlažnost su, pre Srbije, potražili Evropu kao sigur- čitavom svojom oblašću predstavlja jedan vazduha iznosi 77,4%. Po godišnjim dobi- no utočište i mesto odakle će doneti ka- od značajnih oblika kulture u Srbiji. Ipak, ma, najvlažnija je zima (81,5%), zatim jesen pital. Dugo je taj kapital bio dobra, ali ne- u novije vreme ovo je mesto poznatije po (77,6%), proleće (76,0%), pa leto (74,5%). iskorištena materijalna osnova, a danas novoizgrađenom prirodnom izvoru geoter- Najmaja oblačnost je leti, najvedriji me- je, konačno, deo bogate turističke ponude malne vode sa temperaturom od 38ºC ko- sec je avgust sa 4,3 desetine, a najoblačni- ovoga kraja. ja leči reumu i kožna oboljenja. Rekreacio- ja je zima i mesec decembar sa 7,8 deseti- Da je seoski turizam potencijal koji treno-ugostiteljski centar “Ždrelo” izgrađen je na neba prekrivenog oblacima. ba iskoristiti shvatili su pre svih meštani i otvoren 2006. godine i pruža usluge mno- Srednja godišnja suma osunčavanja tri naselja u petrovačkoj opštini: Bistri- gobrojnim gostima iz Srbije i inostranstva, izražana u časovima sijanja Sunca, iznosi ce, Vitovnice i Ždrela. Povoljan geografski a smeštaj je u novim, savremeno uređenim 1.967,5 časova. Najveća dužina sunčevog položaj, blizina i dobra povezanost sa gra- domaćinstvima. Osim da se leči, potenci- sjaja je u avgustu (294,5 h), dok je najma- dom, velika ponuda sadržaja zanimljivih jalni turista u ovom kraju može da planina- nja u decembru (57,1 h). potencijalnim turistima razlozi su zbog ri, peca ili leti (paraglajding). Maksimalna količina taloga je u junu kojih su se meštani baš ovih naselja zain- Tamo gde reka Vitovnica napušta tesnu (106,5 mm), a najsuvlji mesec je mart (42,6 teresovali za ovaj vid turizma. klisuru i širi svoje obale, ali se ne oslobađa mm). Padavine u obliku snega mogu se ja- Selo Bistrica se nalazi pored regional- brdskih kosa, na 14,5 km od Petrovca pre- viti od oktobra do aprila. nog puta koji povezuje centar Braničev- ma Kučevu smešteno je naselje Vitovnica, Opštinu odlikuju povoljne klimatske skog okruga sa Žagubicom i Borom. Leži čuvenije po srednjovekovnom manastiru prilike koje zajedno sa čistim vazduhom na istoimenoj reci, a od grada je udalje- iz 13. veka, zadužbini kralja Milutina, na i očuvanom prorodnom sredinom, predno desetak kilometara. Deo sela Bistrice, kome se i danas nalazi srpsko-jermenski stavljaju kombinaciju koja prija zdravlju i površine oko 156 katastarskih parcela (od natpis iz 1218. godine, najstariji spomenik psihofizičkom okrepljenju. ukupno 1.113), utvrđen je 1986. godine za srpske pismenosti u Braničevu. Osim du- Hidrografsku arteriju petrovačke op- kulturno dobro od velikog značaja. To je hovnog mira ovaj manastir čuva i mesto štine čini reka Mlava. Ona nastaje u jugo- kulturno-istorijska celina u čijem sklo- upokojenja svog dugogodišnjeg igumana istočnom delu Žagubičke kotline od otoke pu su tri valjavice, deset vodenica, crkva oca Tadeja, koga su crkva i narod još za ži- Žagubičkog vrela i Velike Tisnice. sa crkvištem, salaš, pet kuća, od kojih jed- vota proglasili svecem. Mlava je jedna od najdužih reka u Istoč- na sa pomoćnim zgradama, zatim zgrada Međutim, u Vitovnici će i ljubitelji lova noj Srbiji, njena ukupna dužina iznosi oko mesne zajednice, stare škole i mehane. i ribolova, naći svoje mesto. Reka Vitovni- 150 km. Od formiranja do ušća u Dunav Vodenice i valjavice se nalaze u ambi- ca je bogata ribom, naročito pastrmkom, a kod Kostolca, Mlava teče kroz Žagubičku jentu netaknute prirode, na planinskoj re- prirodno okruženje obiluje raznovrsnom kotlinu, Gornjačku klisuru, Mlavu i Stig. ci Bistrici, u dužini od pet kilometara, od florom (različite vrste lekovitog bilja) i fa- Karakteristike planinske, nezagađene re- njenog izvora u podnožju planine Veli- unom… ke, Mlava je zadržala u gornjem delu sliva, ki Sumurovac pa do njenog izlaska iz sela. U blizini se nalazi i izletište Trest koje odnosno od Žagubice do Petrovca. Ovaj kompleks postrojenja za mlevenje ži- pruža i mogućnost kampovanja, a najviše Zahvaljujući reljefnim karakteristika- ta i valjanje sukna nastao je u vremenskom gostiju ima u letnjim mesecima kada su tama, opština je bogata rečnim tokovima ra- periodu od 19. do sredine 20. veka i pred- mo izviđači iz svih krajeva Srbije. zličitih karaktera i izvorima, od kojih mno- stavlja specifičnost ne samo mlavskog kra- Smeštajni kapaciteti ovih naselja su, gi imaju lekovita svojstva i za koje su vezani ja nego i celog Braničevskog okruga. ipak, mali, iako je ponuda i bogata i razno- mnogi paganski običaji ovoga kraja. Selo leži u ravnici koja se širi oko Mla- vrsna. Razlog za to se nalazi u činjenici da Raznovrsna flora i fauna ovog dela Sr- ve, a okolo se izdižu obronci Homoljskih je većina mlađih stanovnika u inostran- bije pruža dobre osnove za razvoj seoskog planina. Izvora sa čistom, hladnom i pit- stvu, pa goste, iako ima gde, nema ko da turizma. U ovim predelima su raznovrsne kom vodom oko sela ima mnogo, a u pri- dočeka i posluži. Zato opština ulaže napo- biljne i životinjske zajednice našle pogod- premanju kačamaka od tek samlevenog, re da stvori uslove da se mladost vrati i pone uslove za opstanak i razvoj. u nekoj od vodenica, kukuruznog brašna sveti razvoju ovog kraja, ali i cele Srbije. Opština raspolaže i lovnim rezervatom može se oprobati svaki gost. površine 60.000 hektara. Orografski, hi- Bistrica je svakog proleća domaćin „SWOT” analiza drografski, pedološki i klimatski uslovi na mnogobrojnim učesnicima Memorijalne Opština Petrovac na Mlavi, kao potenci- ovim terenima su veoma povoljni, te ove trke “Dragutin Tomašević” koja predstav- jalna turistička destinacija, još uvek nije na prostore naseljavaju kako visoka, tako i ni- lja sećanje na mladića iz ovog sela, koji je odgovarajući način pozicionirana na trži- ska i pernata lovna divljač, što umnogo- bio prvi srpski maratonac na Olimpijskim štu. Osnovu za njen razvoj u ovom smeru i me proširuje tržište kome ruralni turizam igrama 1912. godine, a učesnici ove trke promenu takvog stanja, predstavlja utvrđi- pretenduje. mogu biti i obični rekreativci. vanje jakih i slabih tačaka ruralnog turistič- Nekoliko kilometara dalje, levo od pu- kog proizvoda ovog kraja i analiza odnosa Mogućnost razvoja ruralnog ta koji vodi za Gornjačku klisuru i Žagubi- sa utvrđenim tendencijamana na tržištu i cu je selo Ždrelo, čije su kuće prikupljene šire, u okruženju („SWOT” analiza). turizma u opštini Petrovac na Mlavi oko izvora. Ime je dobilo po položaju koji Savremeni tokovi života nose sa sobom ima. U zaleđu sela na istočnoj i jugoistoč- JAKE TAČKE TURISTIČKOG PROI- niz prednosti, ali i mnogo nedostataka. noj strani nalaze se dva dominantna vr- ZVODA Brz ritam življenja, svakodnevni streso- ha Homoljskih planina: Veliki Vukan (825 OPŠTI PRISTUP vi, izazivaju kod svakog čoveka potrebu za m n.v.) i Mali Vukan (732 m n.v.). Ždrelo • područje je prepoznatljivo u geograf- opuštanjem, mirom, želju za pogledom na je locirano na mestu gde Mlava napušta skom pogledu

43 • omogućena tranzitnost • putna signalizacija šume, pitome padine, zelenilo, lekovito bilje ATRAKTIVNOSTI USLOVI ZA BORAVAK i bogata dolina Mlave sa opijajućim pejza- • zdrava eko-sredina • nedovoljnost smeštajnih i ostalih kapa- žom i rodnom zemljom na kojoj sve uspeva. • atraktivnost područja u prirodnom po- citeta gledu IMIDŽ Literatura • atraktivnost područja u kulturnom po- • destinacija je još uvek u nedovoljnoj me- Životić, A. (2000): Vek lovstva Mlavskog gledu, bogatstvo običaja ri poznata kraja, Lovačko udruženje “Trest”, Pe- • istorijsko nasleđe PROPAGANDA trovac TIPIČNO ZA OVO PODRUČJE • nedovoljna prisutnost u medijima Peruničić, B. (1980): Petrovac na Mlavi, • bačije, Istočna Srbija je poznata po ovim SO Petrovac na Mlavi, Beograd stočarskim objektima SLABE TRŽIŠNE TAČKE Kanic, F. (1986): Srbija – zemlja i stanov- • stare vodenice IZVORI TRAŽNJE ništvo, knj. P, Beograd • bogatstvo običaja, nošnji, melosa... Na • slaba inostrana tražnja Miljković, Lj. (1992): Homolje – geograf- ovom prostoru žive narodi srpskog i ska monografija, Institut za geografiju vlaškog porekla sa svojim kulturnim Zaključak PMF-a u Novom Sadu, Novi Sad tradicijama koje se međusobno prepli- Umoran od svakodnevice, stresnih situ- Stojanović, V.(2007): Održivi razvoj turiz- ću, a ipak uspevaju da očuvaju jedin- acija, tempa života u urbanoj sredini, dama i životne sredine, Univerzitet u No- stvenost. našnji radni čovek sve više žudi za po- vom Sadu, Prirodno- matematički fa- • gostoprimstvo ljudi vratkom korenima. Sa nostalgijom se seća kultet, Novi Sad KULTURA svega što je deo prošlosti, a najviše pito- Bakić, O.(2002): Marketing menadzment • duga tradicija mih ravnica, proplanaka prošaranih be- turističke destinacije, Ekonomski fakul- • etnička specifičnost lim stadima, bogatih šuma, noći pored to- tet u Beogradu, Beograd • nacionalne manifestacije ple peći i mirisa dunja. Sve te slike deluju Miljković, Lj. i Mirković,S.(1985): Turi- umirujuće i osvežavaju napete nerve čove- stička valorizacija prirodnih potenci- JAKE TRŽIŠNE TAČKE ka današnjice. jala Homolja, Zbornik radova Instituta IZVORI TRAŽNJE Gostoljubivost ljudi sa sela i savremeno za geografiju, Univerzitet u Novom Sa- • domaći turisti, uglavnom iz većih gra- opremljena domaćinstva do kojih se stiže du Prirodno-matematički fakultet, No- dova Srbije dobro urađenim putevima nude udobnost vi Sad, str. 133-135 SPECIFIČNI SEGMENTI neophodnu za normalan život. Očuvana Mladenović,B. i Jacanović,D.(2002): Nase- • ribolovci priroda i dobra turistička ponuda pruži- lja Braničeva, Cotos, Požarevac • izletnici će tako potreban mir, ali i upotpuniti dan Ranković, L.(2002): Sveti srpski pravoslav- • posetioci manifestacija gradskog čoveka koji je ipak navikao da ni manastir Vitovnica, Sveti manastir • rekreativci bude aktivan. Vitovnica, Vitovnica Opština Petrovac ima sve predispozicije Regionalna privredna komora Požarevac SLABE TAČKE PROIZVODA da razvije ovakav vid turizma. Zauzima po- (2005), Koncepcija razvoja turizma na SAOBRAĆAJ dručje sa izvanrednim i raznovrsnim pri- Dunavu i dunavskom zaleđu područ- • slaba saobraćajna infrastruktura u po- rodnim karakteristikama koje najbolje osli- ja podunavskog i braničevskog okruga, dručju kavaju mnogobrojna vrela, potoci, rečice, Požarevac

44 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Tatjana Ilić* Seoski turizam

Sažetak opštine Kosjerić Osnovno obeležje opštine Kosjerić je seoski turizam. Pružanje usluga turisti- pom. Na jugu, ovaj put se, neposredno poma započelo je još 1982. godine. Cilj Uvod sle Užica, račva u dva pravca: jedan vodi ovog rada je da prikaže stepen na kom Seoski turizam jedan je od relativno no- ka južnom, a drugi ka srednjem Jadra- se nalazi turizam u selima opštine Ko- vijih oblika turizma koji se razvija u na- nu. Posebno je značajna pruga Beograd – sjerić i njegov značaj kroz mišljenja šoj zemlji, a koji turistima može da ponudi Bar, puštena u promet 1972. godine. Pruga učesnika u seoskom turizmu (turista i boravak u očuvanoj prirodi, svež vazduh, prolazi kroz živopisne i turistički privlač- domaćina). Zadaci rada su da se po- čistu pijaću vodu, dakle, sve ono čega u ne predele ovog kraja. kaže koliko su turisti zadovoljni pruže- gradu već odavno nema, a što je veoma Izuzetan geografski položaj Kosjerića nim uslugama, kakvo je mišljenje do- važno za očuvanje zdravlja ljudi. Zbog to- potvrđuje i blizina davno poznatih turi- maćina o turizmu i koliko se vodi raču- ga se stanovnici velikih gradova sve če- stičkih središta ovog kraja, Zlatibora (uda- na o životnoj sredini. Prilikom izrade šće odlučuju da odmor provedu u takvom ljen 56 km) i Divčibara (udaljene 26 km). rada korišćene su sledeće metode i teh- okruženju u kome će moći da se osveže, Klima ovog brdsko-planinskog kraja je nike istraživanja: anketno ispitivanje revitalizuju i sakupe novu energiju za ak- umereno-kontinentalna, sa uticajem su- turista i domaćina; literarna metoda, tivnosti koje im predstoje. bplaninske kime. Veoma je prijatna i po- statistička, grafička i metod kritično- Seoski turizam je jedno od prepoznat- godna za lečenje mnogih bolesti (hronične sti. Analizom podataka iz ankete do- ljivih obeležja opštine Kosjerić, koja ima bolesti disajnih puteva, dijabetesa, nervo- bijeni su očekivani rezultati koji će biti idealne pogodnosti za razvoj ove vrste tu- ze, tuberkuloze pluća, astme i drugih). prikazani u radu. rizma: blago zatalasane padine okolnih Opština Kosjerić bogata je vodama. seoski turizam, opština Ključne reči: planina, livade i pašnjake što se u nedo- Osnovnu rečnu mrežu čini reka Skrapež Kosjerić gled protežu, raznovrsne šume, brojne vo- sa svojim pritokama. Postoje brojne reči- Abstract dotokove, ali i značajne crkve, spomenike ce, potoci, izvori i vrela. Rečni tokovi bo- i manifestacije. gati su raznim vrstama ribe: klek, mre- Rural tourism of Kosjerić municipality Razvoj turizma na selu vezuje se za na, skobalj i veoma su pogodni za razvoj Main characteristic of Kosjeric munic- 1982. godinu, i prve značajne akcije, godi- sportskog ribolova. ipality is rural tourism. Providing serv- nu dana ranije osnovanog Turističkog sa- Vegetacija je predstavljena antropoge- ices to tourists started in 1982. Aim of veza opštine Kosjerić, što je dalo rezulta- nim kulturama, močvarnim ekosistemi- this work is to presents level of rural te već naredne sezone. Tokom vremena, po ma, dolinskim i brdskim livadama, paš- tourism development in Kosjeric mu- nekoliko domaćinstava iz Seče Reke, Varde, njacima i šumama. Šume vrba i topola nicipality and its importance through Makovišta i Mionice, primalo je turiste u staništa su ptica i niske divljači, te se kori- opinions of participators in rural tour- svojim kućama u toku letnjih meseci. Posle ste kao lovni tereni. ism (tourists and hosts). Tasks of this devedesetih godina, turizam u selima op- work are to presents how much tour- štine Kosjerić se gotovo izgubio. Sadašnja Organizacija turizma ists are satisfied by services, what hosts nastojanja Turističke organizacije Kosjerić, Za razvoj turizma na selu na području op- think about tourism and how much at- usmerena ka aktiviranju turizma na selu, štine Kosjerić, najveći značaj ima Turistič- tention is paid to environment. Dur- višestruko su opravdana i svrsishodna. Od ka organizacija Kosjerić. U Kosjeriću je ing writing this work following meth- 26 naselja, koliko ih ima u opštini Kosjerić, najpre osnovano Turističko društvo, jula ods and techniques are used: ques- seoski turizam se može razvijati (zasada) u 1981. godine, neposredno pred održavanje tionnaires of tourists and hosts; liter- samo nekoliko: Mionica, Seča Reka, Mako- manifestacije „Čobanski dani“, a već u av- ary method, statistical, graphical and više, Varda i Skakavci. Turistima u ovim se- gustu i septembru iste godine formirana critical method. Analyzing data from lima stoji na raspolaganju oko 60 ležaja. su turistička društva i u Sečoj Reci i Vardi. questionnaires it’s gotten expected re- Turistički savez opštine Kosjerić formi- sults which will be present in the work. Geografski položaj i osnovne ran je u novembru 1981. godine, a kasni- Key words: rural tourism, Kosjeric prirodne karakteristike opštine je je prerastao u Turističku organizaciju. municipality Kosjerić Ona je uspešno vodila poslove oko organizovanja „Čobanskih dana“, uspostavljanja Opština Kosjerić se nalazi u zapadnoj Sr- prvih veza sa drugim turističkim organi- biji, na pola puta između Valjeva i Uži- zacijama. Turistička društva u Sečoj Reci i ca. Obuhvata gornji sliv i izvorišta reka Vardi uspešno su izvršila pripreme za po- Skrapež i Kladorobe i širi se, ka severu, ka četak razvoja seoskog turizma, a uključila obroncima dve planine Maljenu (1102 m su se u akcije komunalne izgradnje i ure- n.v.) i Povlenu (1346 m). Ka jugu, opština đivanja svojih sredina. Kosjerić dopire do uzvisina planina Crno- Turistička organizacija opštine Kosje- kose (800 m) i Jelove gore. rić, pored svog glavnog zadatka koji se sa- Kosjerić je grad u koji se može lako i stoji u pokretanju inicijativa za stvaranje brzo stići. Od Valjeva je udaljen 46, a od uslova za razvoj turizma na selu i uvođe- Užica 47 km. Nalazi se na 136 km od Beo- nje pojedinih sela u turistički promet, ima grada i 340 km od Crnogorskog primorja. i niz drugih, takođe važnih zadataka: Kroz grad prolazi magistralni put koji, na • razvijanje aktivnosti zaštite životne sre- severu, čini vezu sa Podrinjem, Vojvodi- dine, čuvanja i turističkog iskorišćava- * diplomirani geograf-turizmolog nom i, dalje, sa srednjom i istočnom Evro- nja prirodnih i antropogenih vrednosti;

45 • obogaćivanje turističke ponude i uklju- splasnuo interes ljudi za odlazak i bora- se preciziraju kategorije soba, cene usluga, čivanje što većeg broja građana u turi- vak u selima opštine Kosjerić i kao da se raspodela prihoda, način plaćanja i iznos stičku delatnost; izgubio interes domaćina da se bave tu- boravišne takse (Grupa autora, 2003) • razvijanje informativne i propagandne rizmom kao dopunskom delatnošću. Či- U selima opštine Kosjerić zastupljen je aktivnosti; ni se da smo na novom početku. U tom skoro isključivo privatni smeštaj turista, • organizovanje i pokretanje proizvodnje smislu ohrabruje akcija Turističke organi- odnosno smeštaj u seoskim domaćinstvi- i plasmana predmeta za uspomenu (su- zacije Kosjerića o potpisivanju Ugovora o ma. Domaćinstva, uz usluge smeštaja, naj- venira) u okviru domaće radinosti; poslovnoj i tehničkoj saradnji sa domaći- češće nude i usluge ishrane – kompletne • preduzimanje akcija za podizanje nivoa nima spremniim da organizuju i razvijaju pansionske usluge, što se i pokazalo kao kulture usluživanja turista, kao i za ot- turizam u svojim selima. najprihvatljivije rešenje za turiste. To, na- klanjanje negativnih pojava i slabosti u Obaveze Turističke organizacije prema ravno, ne isključuje potrebu razvoja pri- turizmu kao i u objektima koje poseću- domaćinu su sledeće: vatnog ugostiteljstva na ovom području. ju turisti; • da putem turističkih sajmova, prospe- Izdavanje soba turistima vrši se, da- • stvaranje uslova za raznovrsne obli- kata, sredstava javnog informisanja i na kle, preko Turističke organizacije Kosje- ke turističke aktivnosti kroz razonodu, drugi način, izvrši potpunu afirmaciju rića, koja za svoje usluge naplaćuje provi- kao i kulturne, sportske i druge mani- seoskog turizma; ziju, kojom delimično podmiruje troškove festacije; • da o sopstvenom trošku izvrši katego- oko organizovanja i smeštaja gostiju. Ova • organizovanje masovnih akcija uređe- rizaciju objekata i sa domaćinom sačini delatnost, inače, za sva domaćinstva prednja i ulepšavanja, pošumljavanja i oze- Aneks ugovora sa utvrđenim cenama za stavlja dopunsku delatnost i dopunski pri- lenjavanja slobodnih površina; nastupajuću sezonu, a prema kategoriji hod. • podsticanje izgradnje ugostiteljskih i turističkog objekta; drugih kapaciteta, pristupnih puteva, • da preko svoje agencije i mreže agencija Promet turista komunalnih i sportsko-zabavnih obje- sa kojima uspostavi saradnju, vrši mak- Turistički promet u selima opštine Kosje- kata, izletišta i rekreacionih centara, simalno moguću ponudu dogovorenih rić razvija se počev od 1982. godine. Ide- kao i drugih objekata od značaja za po- kapaciteta; ja o razvoju turizma na selu na području većanje turističke potrošnje i dalji ra- • da po cenama iz Aneksa ugovora uplati ove opštine javila se još ranije, međutim, zvoj turizma; domaćinu pripadajući iznos za izvršene prvi put je zvanično određena povodom • podsticanje i rad na turističkom obra- turističke usluge, umanjen za proviziju utvrđenja programa uređenja memorijal- zovanju i stručnom usavršavanju kadro- Turističke organizacije, a u roku i na na- nog kompleksa „Žikica Jovanović Španac“ va koji rade u turizmu, kao i podizanju čin predviđen Aneksom; 1979. godine. Ovaj kompleks trebalo je da svesti svoga članstva i ostalih građana • da organizuje sve vrste vanpansionske obuhvati i razvoj mnogih privrednih ak- razvijanjem saznanja o zdravstvenoj, ponude gostima; tivnosti za koje postoje realni uslovi. U prosvetnoj, kulturnoj, političko-vaspit- • da u skladu sa interesom domaćina pritom kontekstu je utvrđen i Program ra- noj i privrednoj ulozi turizma itd. kupi potrebna dokumenta, uradi kvali- zvoja seoskog turizma, u kome je istaknu- tetan biznis plan i pomogne domaćinu to da postoje realni uslovi i potrebe za nje- Turistička organizacija opštine Ko- da kod Fonda za razvoj ili poslovne ban- gov razvoj i da treba preduzeti konkretne sjerić dobitnik je brojnih nagrada za do- ke ostvari povoljan kredit za proširenje mere, pre svega organizovanje semina- sadašnji rad: srebrne i bronzane plakete turističkih kapaciteta; ra na kojima bi se građanstvo upoznalo sa Turističkog saveza Jugoslavije za unapre- • da kod nadležnih organa lokalne samo- značajem ove delatnosti, sa ekonomskim i đenje usluga i turizma, priznanja „Turi- uprave pomogne napore domaćina na drugim koristima koje ona donosi itd. stički pupoljak“, koje se dodeljuje za or- poboljšanju ukupnih infrastrukturnih Formiranje Turističkog saveza opšti- ganizaciju odmora na selu, kao i najvećih uslova. ne Kosjerić 1981. godine, najneposredni- priznanja u takmičenjima „Zlatne ruke“, u je je uticalo da se izvrše pripreme za sezo- kojem se učesnici nadmeću u spremanju Obaveze domaćina prema Turističkoj nu 1982. godine, kada su počeli pristizati starih jela. organizaciji su: prvi turisti. U vezi sa aktivnošću opštine i njenom • da ugovorene kapacitete koristi isključi- Turistički promet u selima opštine Ko- doprinosu razvoju turizma na selu, poseb- vo za smeštaj gostiju upućenih od stra- sjerić razvijao se pod različitim uslovima i no je značajna politika opštine čija se sela ne Turističke organizacije Kosjerić; ispoljavao je različite tendencije. Od 1983. uključuju u turizam. Veliki je značaj poli- • da gostima pruži kvalitetne usluge u godine, kada je promet udvostručen u od- tike oporezivanja kojom se poljoprivred- skladu sa tradicijom dobrog srpskog do- nosu na 1982. godinu, sve do 1992. godine, nici kroz oslobađanje od plaćanja poreza maćina; kada je ostvaren najveći promet, zapaža se ili smanjivanje poreske stope mogu stimu- • da prisustvuje svim seminarima i pre- da je turizam u selima opštine Kosjerić lisati za pružanje usluga u turizmu, zatim davanjima koje organizuje Turistička imao pozitivnu tendenciju razvoja. Me- politike rešavanja problema infrastruk- organizacija, a u cilju usavršavanja za đutim, od te godine zapaža se uglavnom turnog opremanja sela i politike snab- bolje pružanje turističkih usluga; stagniranje i opadanje prometa. To je po- devanja. Razvoj turizma na selu može se • da, ukoliko Turistička organizacija ni- sledica čitavog niza faktora od kojih je nj- podsticati raznim merama, kao što su, na je uspela da popuni kapacitete u nekom važniji nedostatak smeštajnih kapaciteta u primer, priznavanje zanimanja onima ko- periodu, a sam obezbedi goste, o istom domaćinstvima, odnosno nezainteresova- ji se stalno bave ovom delatnošću, finansi- unapred obavesti drugu ugovornu stra- nost i nemotivisanost domaćina da se ba- ranje izrade prostorno-urbanističkih planu, a za primljene goste izvrši uplatu ve ovom delatnošću. Zatim, problem vo- nova, uvođenje više reda kod stambene i boravišne takse. dosnabdevanja na Vardi uticao je na to da ostalih vidova izgradnje na selu, donoše- celokupni turistički promet stagnira, jer je nje raznih propisa koji regulišu privređi- Ugovor se zasniva na Zakonu o turiz- Varda jedno od najperspektivnijih sela ka- vanje u ovoj oblasti i drugo. mu i Zakonu o obligacionim odnosima i da su u pitanju uslovi za razvoj turizma na Međutim, kad analiziramo podatke o predstavlja novinu u konkretizaciji prava selu. Pojednih godina i vremenske prilike stanju i razvoju seoskog turizma u opšti- i obaveza potpisnika, jer se samo tako mo- su uticale na smanjenje turističkog kreta- ni Kosjerić možemo zaključiti da situacija gu ostvariti pravi ekonomski i društveni nja (kiša u julu, nedostatak snega za vreme nije baš ohrabrujuća. Posle značajnog us- efekti na duži rok. Za svaku godinu potpi- školskog raspusta itd.), neadekvatna turi- pona, od 1990. godine do danas, kao da je sivao bi se poseban Aneks ugovora, kojim stička propaganda, nedovoljna angažova-

46 Tabela 1. Analiza ostvarenog turističkog prometa u selima opštine Kosjerić u periodu od 1982. do 2005. nost svih subjekata na konkretnim merama za pripremanje turističke sezone itd. Godina Broj turista Broj noćenja Pros.dužina boravka Međutim, poslednjih godina čine se na- 1982. 130 1111 8,5 pori kako bi se povratio nekadašnji ugled i 1983. 251 2513 10 ponovo otkrile lepote ovih sela. Radi se na edukaciji domaćina u cilju povećanja kva- 1984. 328 3036 9,5 liteta usluga koje pružaju turistima, odr- 1985. 332 3036 9,5 žavanjem različitih seminara i sastanaka, 1986. 297 2825 9,5 a sve to u cilju privlačenja većeg broja turista. 1987. 295 2599 8,8 1988. 323 2620 8,1 Rezultati anketnog istraživanja 1989. 534 3718 7 Anketom su obuhvaćena sva registrovana 1990. 507 4034 8 domaćinstva u selima opštine Kosjerić koja se bave pružanjem usluga turistima. Ta- 1991. 401 3538 8,8 kvih domaćinstava je ukupno 10 i nalaze 1992. 560 6979 8,1 se u selima: Mionica, Skakavci, Stojići, Se- 1993. 715 4580 6,4 ča Reka i Varda. Većina anketiranog lokalnog stanov- 1994. 305 2243 7,3 ništva (70%) koje se bavi pružanjem uslu- 1995. 278 1970 7 ga turistima pripada starosnoj grupi 46- 1996. 68 394 5,8 60 godina. Ostalih 30% domaćina pripada starosnoj grupi 31-45 godina. Može se za- 1997. 57 383 6,7 ključiti da je starosna struktura stanov- 1998. 72 551 7,6 ništva koje prima turiste prilično loša, 1999. 35 241 6,4 odnosno da je većina stanovništva sta- 2000. 85 450 5,2 ro. Ohrabruje činjenica da se u nekim do- maćinstvima i mlađe generacije počinju 2001. 88 579 6,5 uključivati u turističku delatnost. 2002. 39 273 7 Polovina anketiranog stanovništva 2003. 79 568 7,2 ima završenu samo osnovnu školu. Ne- što manji broj (30%) domaćina ima zavr- 2004. 65 436 6,7 šenu srednju školu, dok je po 10% doma- 2005. 164 1232 7,5 ćina više i visoke stručne spreme. Može Izvor: Turistička organizacija opštine Kosjerić se zaključiti da je većina domaćina nisko- obrazovana, što ih ne sprečava da se ba- razvoja turizma u regiji?“, polovina anke- ji plan da se u selu Skakavci napravi etno- ve seoskim turizmom. Ovakva obrazovna tiranih domaćina složila se u tome da ih radionica gde bi se čuvali ti stari zanati, a struktura lokalnog stanovništva je i logič- slabo konsultuju, dok druga polovina sma- i turisti bi mogli da učestvuju u svemu tona s obzirom na to da mladi odlaze na ško- tra da se uopšte ne konsultuju prilikom me. Stari stilovi gradnje su se potpuno iz- lovanje, najpre u Kosjerić u osnovnu školu, izrade strategije ove regije. To bi se mora- gubili, čak nije očuvana nijedna stara kuća a zatim u srednju školu i na fakultet u nelo promeniti s obzirom na to da domaćini građena u tradicionalnom stilu, od drve- ki od većih gradova u Srbiji. Velikim de- mogu biti veoma važan izvor informacija ta (brvnara). lom, posle završenog školovanja, oni osta- koje bi bile od velikog značaja onima ko- Na pitanje „Da li su i koliko turisti za- ju u tim gradovima da žive i rade. To nije ji pišu strategiju razvoja turizma, prven- dovoljni boravkom u selu?“ svi domaćini slučaj samo u selima opštine Kosjerić, već stveno što se domaćini nalaze u neposred- su bez i malo lažne skromnosti odgovori- u skoro svim selima u Srbiji. nom kontaktu sa turistima, žive sa njima, li da su turisti veoma zadovoljni boravkom Većina domaćina, čak 90%, složilo se u razgovaraju, znaju koje su njihove potrebe u selima opštine Kosjerić. To potvrđuju ti- tome da su, kao lokalno stanovništvo koje i zahtevi, ali i načini na koje se mogu naj- me što se iz godine u godinu vraćaju, i to pruža usluge turistima, slabo podsticani bolje zadovoljiti. uglavnom kod istih domaćina. Prema mi- da se bave ovom delatnošću. Ostalih 10% Prema mišljenju većine domaćina oni šljnju većine domaćina, za turiste je naj- domaćina smatra da nisu ni na koji način sami slabo učestvuju u zaštiti prirode i ži- važnije gostoprimstvo i srdačnost doma- podstaknuti od strane lokalnih organa vla- votne sredine (najveći problem je neposto- ćina, zatim očuvana priroda, pa i smeštaj sti da se bave seoskim turizmom. Povoljne janje deponija, pa se smeće nekontrolisa- i ishrana. kredite za uređenje domaćinstva veoma je no baca). Mnogi od njih smatraju da je to Svi anketirani domaćini smatraju da teško dobiti tako da domaćini sami finan- problem lokalnih organa vlasti koji oni još negativnih posledica razvoja turizma na siraju uređenje kuća i dvorišta i sve što je uvek nisu uspeli da reše. Ipak, od strane selu nema i da se može govoriti samo o po- potrebno za zadovoljenje potreba turista. domaćina postoje inicijative za očuvanje zitivnim. Prema njihovom mišljenju, naj- Većina smatra da je za to odgovorna poli- prirode (projekat „Stop smeće“). važniji pozitivni faktori koje sa sobom nosi tika i da su krediti i razne povlastice samo Većina domaćina se slaže u tome da seoski turizam jesu, pre svega, upoznava- prazne priče i obećanja političara koja se učestvuju u očuvanju kulturnog nasleđa i nje drugih ljudi i ostvarivanje trajnih pri- slabo sprovode u delo. Jedini način na ko- tradicije regije i to, pre svega, negovanjem jateljstava sa njima. Zatim, kroz ovaj oblik ji se domaćini donekle podstiču da se ba- tradicionalnih kulinarskih specijalite- turizma neguje se tradicija i običaji lokal- ve seoskim turizmom jeste taj što se pri- ta kao što su: domaći sir i kajmak, pršu- nog stanovništva. Takođe, ovom delatno- znaje zanimanje onima koji se stalno bave ta, proja i kačamak, uštipci, gibanica, sar- šću može se uticati na zaustavljanje odliva ovom delatnošću. Većina domaćinstava su ma, pečenje, ali i domaći kolači – krofne, stanovništva sa sela, naročito mlađe po- poljoprivredna, a turizam je samo dodat- pita sa jabukama i drugo. Međutim, stari pulacije, pa čak u manjoj meri i na doselja- na delatnost. zanati se veoma slabo neguju. Donekle je vanje stanovništva. Na kraju, svi domaćini Na pitanje „Da li se lokalno stanovniš- očuvano ćilimarstvo, pletenje i vezenje, a ostvaruju dobit od bavljenja turističkom tvo konsultuje prilikom izrade strategije postoji još pokoji kovač. Međutim, posto- delatnošću, prvenstveno direktnom pro-

47 dajom svojih proizvoda turistima, dakle na. Deca do 15 godina učestvuju samo sa u selo, kao i to da će drugima najsrdačnije na licu mesta. To je interes ne samo odre- 7% u ukupnom broju turista. preporučiti da dođu. đenog domaćinstva već i čitavog sela. Od svih ispitanih turista, polovina njih Turistima koji dođu u neko od sela op- je visoke i više stručne spreme. Značajan Zaključak štine Kosjerić na raspolaganju stoje razli- broj turista (43%) je srednje stručne spre- Kosjerić je tradicionalno turistički orjen- čite aktivnosti u kojima oni mogu biti ak- me. tisana opština. Istorijska baština, živopi- tivni ili pasivni učesnici (posmatrači). Pre Većina anketiranih turista su domaći sni pejzaži, prijatna klima i gostoprimstvo svega, ono što turiste najviše privlači je- turisti (86%) i dolaze iz Subotice, Kikinde, meštana, uz udoban smeštaj i bogatu poste mogućnost da šetaju u netaknutoj pri- Beograda, Novog Sada, Pančeva. Ostalilh nudu sadržaja, godinama privlače turiste rodi i uživaju u čistom vazduhu, cvrkutu 14% su strani turisti i oni dolaze iz Sko- iz svih krajeva zemlje, pa i šire. Srdačni i ptica, šumu povetarca, dakle u svim onim plja. Međutim, iz razgovora sa domaćini- gostoljubivi domaćini sela oko Kosjerića sitnicama koje život čine lepšim, a koje su ma može se zaključiti da su posetioci ko- pre dve i po decenije počeli su da primaju u gradu nedostupne. U tu svrhu posto- sjerićkih sela i turisti iz mnogih evropskih goste u svoje domove. I leti i zimi, raznih je i obeležene pešačke staze. Usput, turi- zemalja (Francuska, Velika Britanija, Ho- profesija, različite starosne strukture, rasti mogu brati lekovito bilje i šumsko voće, landija, Belgija, Nemačka i druge). zličitih platežnih mogućnosti, gosti se se- pa od njih spravljati čajeve, sokove i slatka. Većina turista (nešto više od 60%) u selu stalno vraćaju. Zašto? Oni koji su raspoloženi mogu se pridruži- lo dolazi porodično, 30% došlo je sa poro- Zato što je sve snažnija potreba za bo- ti svojim domaćinima u nekim radovima dicom i sa prijateljima, a najmanje je onih ravkom u očuvanoj prirodnoj sredini, kona njivi: kosidba, sakupljanje sena, branje koji dolaze sami. ja stvara osećaj opuštenosti, smirenosti, malina, kupina, pečuraka i slično. Ženski Najveći broj turista (54%) dolazi radi relaksacije, slobode, što je u suprotno- deo populacije može učiti od svojih doma- pasivnog odmora, odnosno radi uživanja sti sa načinom života u urbanoj sredini. ćica kako se spremaju neka od tradicio- u prirodnom ambijentu, čistom vazduhu, Za mnoge je to beg od stvarnosti urbane nalnih kulinarskih specijaliteta ovog kra- prijatnoj klimi, neobaveznim i zanimlji- džungle, usporavanje ritma života, osve- ja. Nekim turistima je zanimljivo da teraju vim razgovorima sa svojim domaćinima. ženje i „punjenje baterija“. Ali, i više od to- stoku na pašu i sa paše, da cepaju drva i Ima i onih koji u selo dolaze radi aktivnog ga. Neposrednim kontaktom i druženjem, slično. Osim toga, oni koji žele mogu sa- odmora, odnosno rekreacije (pešačenje u učešćem u svakodnevnom životu mešta- kupljati šljive ili učestvovati u pečenju ra- prirodi, rad na njivi i slično). Za manji broj na, razbijaju se klasični okviri turizma, kije. A ljubitelji ribe mogu ići na pecanje turista razlog i motiv njihovog dolaska je, stvara se prisna atmosfera (za razliku od na jedan od mnogobrojnih vodotokova. Za pre svega, upoznavanje drugih ljudi, njiho- hotelske), gost se oseća „kao kod svoje ku- gradsku decu naročito je zanimljiv seoski ve kulture, tradicije i običaja, čime se obo- će“, stvaraju se prijateljstva. Za gosta to ambijent. Neke domaće životinje oni ovde gaćuje sopstveni život, znanje i svesnost o znači povratak prirodi i zdravim koreni- vide prvi put, što na njih ostavlja snažan postojanju različitih vrednosti. ma, za domaćina širenje vidika kroz pro- utisak. U dogovoru sa domaćinima mogu Najveći broj turista u selu boravi oko žimanje tradicionalnog i modernog. To je se organizovati izleti do drugih sela i po- 10 dana. oživljavanje sela, to je sveukupni razvoj. setiti značajni istorijski lokaliteti i prirod- Velika većina turista (90%) je veoma zane atraktivnosti. dovoljna boravkom u selu i taj boravak su Literatura Na pitanje „Da li se i kako lokalno sta- ocenili ocenom 5 na skali od 1 do 5. Osta- Grupa autora (2003): Strategija razvo- novništvo obučava za pružanje ostalih tu- lih 10% turista boravak su ocenili ocenom ja opštine Kosjerić, Geografski fakultet rističkih kulturnih usluga osim usluga između 4 i 5. Može se zaključiti da su svi Univerziteta u Beogradu. ishrane i smeštaja?“, svi domaćini su po- turisti veoma zadovoljni onim što im selo Đukić Dojčinović, V. (1989): Seoski turi- tvrdno odgovorili, a načini na koje se to može ponuditi. zam Srbije, NIP „Turistička štampa“, radi jesu organizovanje različitih semina- Veliki broj turista (80%) stekao je uti- Beograd. ra, savetovanja, kurseva. Osim toga, neki sak na osnovu opšteg izgleda sela, njego- Ilić, T. (2004): Turistički potencijali opšti- domaćini odlaze na sajmove turizma gde vog komunalnog uređenja, izgleda fasada ne Kosjerić, diplomski rad, Departman na određeni način vrše predstavljanje ne i slično, da se u selima velika pažnja po- za geografiju, turizam i hotelijerstvo, samo svog domaćinstva, već čitavog sela i svećuje prirodi i uopšte zaštiti životne sre- Novi Sad. regije. Većina domaćina se slaže da je po- dine. Mirković, S. (1998): Kosjerić, posebno iz- trebno organizovati više seminara, javnih Najveći broj turista se izjasnio da je danje, SO Kosjerić. predavanja i grupnih konsultacija, kako bi selo u kome borave veoma dobro ispuni- Misailović, L.I. (1981): Dolina Skrapeža, se što bolje obučili za pružanje usluga tu- lo njihova očekivanja, što znači da su se regionalno-geografske odlike, doktor- ristima. predstave koje su imali o selu dosta dobro ska disertacija, PMF, Novi Sad. Na osnovu anketnog ispitivanja turista podudarile sa stvarnom situacijom koju su Propagandni materijal, (2005): Kosjerić, zaključeno je da je većina turista koji po- zatekli. turistički vodič, Turistička organizaci- sećuju sela opštine Kosjerić starije staro- Od svih ispitanih turista 40% je do- ja Kosjerić. sne dobi, tj. da pripada starosnoj grupi 46- lazilo i prethodnih godina, dok je većina Tomić, S., (1989): Mogućnost razvoja tu- 60 godina (32%) i starosnoj grupi preko 60 turista prvi put u nekom od sela opštine rizma na selu na području opštine Ko- godina (46%). Značajno manji broj turista Kosjerić. Bez obzira na to, svi gosti su se sjerić, diplomski rad, PMF, Beograd. (15%) pripada starosnoj grupi 31-45 godi- složili da imaju nameru da ponovo dođu www.kosjeric.org.yu

48 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Gordana Kovjanić* Može li Srbija postati

Sažetak destinacija kongresnog Srbija, nekad značajna kongresna destinacija Evrope i sveta, poslednje decenije XX i prve decenije XI veka je me- turizma? sto izbegavanja, a ne susretanja. Kon- gresna delatnost se širi, destinacije ši- Uvod cem na strategiju niskih troškova i speci- rom sveta se utrkuju u privlačenju po- Srbija, posebno Beograd je nekada bio zna- jalizacije, za šta se može stvoriti međuna- slovnih grupa i udruženja, kongre- čajna kongresna destinacija Evrope. To ni- rodno konkurentan kongresni proizvod. sni biroi destinacija lobiraju za konfe- je bilo tako davno, pre dvadesetak godina. Postojanje inicijalnih resursa u admini- rencije i događaje koji okupljaju veli- Čak je i Sava centar bio kongresna dvora- strativnim centrima (Sava centar, Spens, ki broj poslovnih ljudi, države izdvaja- na sa najvećom plenarnom salom (3.760 ju sve značajnija sredstva za promociju Tabela 1: Konferencije zakazane između 2004. i sedišta) u istočnoj Evropi i još uvek je jed- istih svesne ekonomske koristi koju oni 2015. godine u zemljama Istočne Evrope na od najvećih (G. Grimmer, 2005). Mno- donose... Srbija se uključuje u ovu trku gi svetski značajni događaji i vodeće kon- Zemlja Broj zakazanih sa pozicije stare/nove destinacije, ofor- konferencija ferencije su tu održane. Ali, to je bila neka mljavanja kongresnog biroa, slabo ra- druga država i neko drugo vreme. Od ka- Turska 91 zvijenog kongresnog sektora, tek usta- ko se Jugoslavija raspala i nastalo 6-7 no- Poljska 82 novljenih specijalizovanih kurseva za vih država, stvari su se mnogo promeni- edukaciju u ovoj oblasti i teškog breme- Mađarska 76 le. Srbija je izgubila svoju međunarodnu na lošeg imidža. Iako locirana na sa- reputaciju u zadnjih 20 godina i polako se Slovenija 41 stajalištu (raskrsnici) međunarodnih oporavlja, mada još uvek mora da živi sa Hrvatska 35 puteva, Srbija još uvek nije mesto gde posledicama ne tako davne prošlosti. Po- bi ljudi voleli da se sastaju. Rumunija 19 kušavajući da se vrati u međunarodnu za- kongresni turizam, Srbi- Ključne reči: jednicu, ona sledi evropske i svetske tren- Slovačka 14 ja, konkurencija dove za kojima ipak zaostaje. Srbija 13 Abstract Jedan od novih trendova u svetskoj tu- Izvor: baza podataka Međunarodne kongresne i konferencijske rističkoj privredi je veliki i brzi rast sek- Serbia and Belgrade used to be impor- asocijacije (ICCA) tora poslovnih putovanja. Mnoge desti- tant convention destinations in Europe nacije širom sveta pokušavaju da razviju i Beogradski i Novosadski sajam itd.) i sme- 20 years ago, but in the last decade it is unaprede ovaj sektor kao moćan oblik ge- štajne ponude (gradski hoteli) koju treba not the place for meeting but rather for nerisanja značajnih ekonomskih koristi za poboljšati povećanjem kvaliteta i katego- avoiding. MICE industry is growing up, zemlju domaćina. Nemačka je vodeća ze- rije smeštaja, predstavlja osnov za razvoj destinations all around the world are mlja u Evropi u organizovanju privrednih ovog vida turizma. Poboljšanje infra- competing to attract business groups izložbi i korporativnih skupova, Škotska strukture i dodavanje aktivnosti pre i po- and associations, congress and vis- pokušava poslednjih godina da se repozi- sle samih poslovnih sastanaka doprine- iting bureaus (CVBs) are lobbing for cionira stvarajući imidž kongresne desti- će kompletiranju paketa ponude i njenoj conferences and events that attract a nacije, izgrađeni su novi kongresni kapa- međunarodnoj komercijalizaciji. Strategi- number of business people, countries citeti u Milanu, Štutgartu, Barseloni itd., ja predviđa na kratak rok (1 god.) plasman spend considerable amounts for pro- a dalekoistočno poluostrvo Makao, rani- proizvoda Beograda, a na srednji rok (3-5 moting such events because of bene- je poznata kockarska destinacija, sada prigod.) Novog Sada i Niša. Primarna ciljna fit they bring to local economy… Ser- prema pravi bum na ovom tržištu, izgrad- tržišta za ovaj oblik turizma su: Nemač- bia starts that race from a position of njom kongresnih i smeštajnih kapaciteta ka, Velika Britanija, Italija, Španija, Fran- old/new destination; process of found- sa 6 zvezdica za 15.000 učesnika od čega cuska, a ciljni segmenti su: korporativni i ing congress bureau; weak MICE sec- 6 hotela sa po 3.000 kreveta. individualni poslovni gosti, vlade, držav- tor; just established vocational edu- Trenutna pozicija Srbije je takva da ne, regionalne i globalne agencije i organi- cation courses for this industry and jedva može da se govori o međunarodnim zacije i avio-posade. heavy burden of a bad image. Although kongresnim poslovima. Susedne zemlje i Zahvaljujući poziciji i dobroj poveza- it is located at the cross-roads of inter- druge istočnoevropske zemlje su trenut- nosti koju ima, kao i obnavljanju hotelskih national roads, Serbia still is not the no bolje rangirane prema statistici Među- kapaciteta koje je u toku, Beograd može place where people would like to meet. narodne kongresne i konferencijske aso- relativno brzo ući na ovo tržište. Već po- MICE tourism, Serbia, Key words: cijacije (ICCA- International Congress & stojeći kongresni centar i sajam vape za competition Convention Association) po broju među- modernizacijom kako bi mogli ponuditi narodnih konferencija koje su zakazane za međunarodno konkurentan i kvalitetan period od 2004. do 2015. godine (Tabela proizvod. 1). Srbija je na 47 mestu, sa 0,2% učešća u Beograd je međunarodno najkonku- ovoj kategoriji. rentniji za grupe koje zahtevaju do 500 soba najviših kategorija u neposrednoj blizini Stanje kongresnog sektora u Srbiji kongresnog centra. Sa porastom broja kon- Strategija razvoja turizma Republike Srbi- gresnih učesnika konkurentnost opada, pa je (2006) predviđa razvoj kongresnog tu- za grupe koje zahtevaju 500-900 soba Beo- * Srednja škola za ekonomsku, turističku i ugostiteljsku rizma i to u domenu organizacije srednjih grad nudi sedam hotela sa 4 i 5 zvezdica, a struku “Svetozar Miletić”, Novi Sad i velikih kongresa i konvencija sa oslon- grupe preko hiljadu delegata morale bi biti

49 smeštene u čak 14 hotela ranga 3-5 zvezdica. vanja delegata dosadašnjih kongresa za S obzirom da je kongresni turizam kod U poređenju sa Pragom koji u samo jednom njih!?! To govori u prilog naše neadekvat- nas nerazvijen i da se njime mahom ba- hotelu sa 5 zvezdica (Hilton) u neposrednoj ne marketinške aktivnosti. ve turističke agencije, a ne specijalizovane blizini kongresnog centra, nudi 788 prvokla- Osnovni nedostaci kongresnog proi- agencije kao i na mali obim ovog poslova- snih soba, to je očigledan nedostatak. zvoda u Srbiji su: nja poslednjih decenija, logična posledica Sava centar izgrađen 1977. godine, sa • nedostatak kongresnog biroa, ovog stanja je nedostatak znanja i ekspera- svojih 4.000m2 izložbenog prostora i 3.760 • nejasna politička situacija, ta za ovu oblast. U martu mesecu ove go- sedišta u plenumu, nekada atrakcija sam • infrastruktura i dine u okviru projekta osnivanja kongre- za sebe, danas ne predstavlja dovoljno • loš imidž/brend Srbije. snog biroa Srbije, održana je dvonedeljna kvalitetan i fleksibilan kongresni prostor. edukacija za sve one koji su želeli da na- Nedostaje mu savremena audiovizuel- Prednosti Srbije kada je u pitanju kon- uče više o kongresnom turizmu. USAID na oprema, osvetljenje, telekomunikacio- gresni turizam su: i SEDP su angažovali eksperte iz Ameri- ni sistem, projektori itd. Fiksiran name- • stara/nova destinacija, ke, Australije i Južne Afrike sa dugogodiš- štaj je nemoguće pomerati i prilagođavati • relativno visoka vrednost za novac (va- njim radnim iskustvom na ovom tržištu veličini grupe, što je karakteristika svih lue for money), da održe seriju predavanja sa radionica- modernih kongresnih prostora, čak i no- • entuzijazam ljudi, ma za ljude iz ove struke, kako bi ih upo- vosadskog Master centra. Neke aktivno- • istaknuti pojedinci kao lokalni kontakti znali sa aktuelnim odlikama ovog biznisa sti renoviranja su izvršene kada je pripre- velikih asocijacija, u svetu, načinom organizacije i rada kon- man sastanak Evropske banke za obnovu • jedna od najvećih ističnoevropskih ple- gresnih biroa, zahtevima međunarodnih i razvoj (European Bank for Reconstruc- narnih dvorana u Sava centru, klijenata, tržišnim trendovima... tion and Development) u maju 2005. go- • pristupačnost lokacije i Ono što jeste problem kongresnog tu- dine. Sava centar koji je u vlasništvu gra- • mogućnosti za „pre“ i „post“ kongresne rizma kod nas, a o čemu se malo ili uop- da Beograda, a nije na njegovom budžetu ture (G. Grimmer, 2005) šte nije govorilo, jeste nepostojanje tradi- već predstavlja samofinansirajuću institucije angažovanja strukovnih asocijacija. ciju, što je jedinstven slučaj u svetu, sam Problemi u razvoju kongresnog Formalno postojanje i minimalna aktiv- obavlja aktivnosti profesionalnog kongre- nost postojećih udruženja (čast izuzeci- snog organizatora (PCO). Član je ICCA-e i turizma u Srbiji ma) ne zadovoljava ni osnovne potrebe priključen na njenu bazu podataka. Formiranje kongresnog biroa Srbije tre- sopstvenih članova, a kamoli povezivanje Beogradska Arena, Beogradski sajam i ba da ubrza i intenzivira ulazak na među- sa međunarodnom zajednicom. Međuna- Expo 21 upotpunjuju ponudu prostora za narodno tržište poslovnih putovanja. Pro- rodne konferencije ne dolaze u mesta gde organizovanje manjih kongresa i sastana- ces formiranja kongresnog biroa započet nemaju svoje ogranke i članove! Apsurdno ka (G.Grimmer, 2005). je novembra 2004. godine, ali još uvek nije to što imamo istaknute stručnjake ko- Za ovaj oblik turizma, pristupačnost je završen. Projekat je započelo prethodno ji su članovi u međunarodnim organizaci- avio-prevozom je veoma važna. Za Beo- Ministarstvo trgovine, turizma i usluga u jama u mnogim oblastima, a ne znamo ko grad se može reći da ima dobar vazdušni saradnji sa Projektom za razvoj preduzet- su oni! A oni su ti koji mogu otvoriti vrata pristup. Veliki broj internacionalnih put- ništva u Srbiji (SEDP- Serbian Enterpri- za kandidaturu Srbije za neku buduću menika (oko1,5 miliona) godišnje doleti u Be- se Development Project). Neizvesno je još đunarodnu konferenciju! ograd, a 850.000 leti našom nacionalnom uvek da li će u startu biti osnovan kongre- avio-kompanijom, JAT. Sa stabilizacijom sni biro Beograda ili istovremeno i kon- Konkurentska pozicija Srbije situacije u zemlji povećava se i frekvenci- gresni biro Srbije, a kasnije biroi u Novom Glavni konkurenti Srbije i Beograda kao ja letova inostranih avio-kompanija. Pro- Sadu i Nišu, ali je izvesno da svaka desti- našeg jedinog značajnog predstavnika na blem su još uvek udaljene destinacije do nacija koja želi ozbiljno da razvija poslovni međunarodnom tržištu kongresnog tu- kojih ne postoje direktni letovi, pa su put- turizam treba da ima kongresni biro. Za- rizma su: Budimpešta, Prag, Ljubljana, nici prinuđeni da provode i po desetak sati što? Pre svega, međunarodni klijenti žele Zagreb, Bled, Dubrovnik, Portorož. Ka- na međunarodnim aerodromima (najče- sve informacije na jednom mestu, a ne od ko velike međunarodne konferencije ima- šće Frankfurt) gde presedaju, čekajući let 15 različitih organizatora (PCO), on treba ju tendenciju da biraju glavne gradove za za Beograd. Izgradnja terminala 2, name- da predstavlja most između njih i klijena- mesto svog održavanja, samo oni će biti njenog inostranim putnicima, doprinela ta. Kongresni biro ne organizuje kongres, prikazani u daljem tekstu. je boljem izgledu, usluzi, ali i imidžu Beo- to je posao PCO, on identifikuje potenci- Osim nedovoljnih sredstava koje drža- grada i Srbije, jer je aerodrom mesto prvog jalne poslove, promoviše destinaciju sa ce- va izdvaja iz budžeta za turistički marke- susreta posetilaca sa destinacijom i prvih lokupnom ponudom i vrši uticaj na dono- ting, imidž Srbije je njena najveća slabost i utisaka o istoj (G. Grimmer, 2005). sioce odluka o izboru mesta održavanja prepreka za uspeh na međunarodnom tu- U poređenju sa troškovima u drugim kongresa. Treba da bude neprofitan i ne- rističkom tržištu, i uopšte. Asocijacije na evropskim kongresnim destinacijama Sr- pristrasan, da uživa poverenje i podršku Srbiju su još uvek negativne, a propagan- bija tj. Beograd predstavlja visoku vred- isporučilaca svih proizvoda i usluga. Nije- da u svetu turizma neubedljiva. Imidž de- nost za novac. Cene hotelskog smeštaja, dan kongresni biro u svetu nije samoodr- stinacije koji se definiše kao skup uverenja, kao i cene u restoranima daleko su ispod živ, on treba podršku vlade, a da pri tom ideja i utisaka koje osoba ima o destinaci- onih koje su poslovni ljudi navikli da pla- obezbeđuje koristi za sve ostale, čak i op- ji, a koje su rezultat ocene različitih atri- ćaju u zapadnoj Evropi. šte dobro lokalne zajednice. buta destinacije (Kotler et al. 1993), jeste Već poznata gostoljubivost naših ljudi, Tabela br. 2: Ukupan broj hotelskih soba i prosečna cena hotelskog smeštaja u glavnim konkurentskim opuštenost i neformalnost obično osvajaju gradovima strance. Zabavni život, kulturna dešava- nja, turističke atrakcije, bogata istorija či- Beograd Zagreb Ljubljana Prag Budimpešta ne Beograd uzbudljivim gradom i omogu- Ukupan broj 3481 1440 2700 19105 14421 ćavaju delegatima popunjavnje slobodnog hotelskih soba vremena. Mogućnosti za pre i postkongre- Prosečna cena 96,73 € 105,05 € - 114,92 € 96,26 € sne pakete takođe postoje (npr. u vidu po- hotelskg smeštaja seta etno ili vinskim destinacijama), ali do Izvor: G. Grimmer, 2005 (prilagođeno) sada nisu korištene jer nije bilo intereso-

50 ono što privlači ili odbija posetioce u pr- Tabela br. 3: Kongresni i izložbeni kapaciteti u glavnim konkurentskim gradovima vom redu. Tek posle toga dolaze pojedi- Beograd Zagreb Ljubljana Prag Budimpešta načni elementi specifični za dati vid turiz- Najveći izložbeni prostor 4.000 3.391 3.800 13.000 30.000 ma, u ovom slučaju kongresni i smeštajni u m2 kapaciteti određene veličine i kategorije, Najveća plenarna dostupnost iz vazduha, bezbednost, vred- 3.760 1.200 1.650 2.766 1.755 dvorana po broju sedišta nost za novac itd. Čitav set atributa čini imidž jedne kongresne destinacije. Bolji Izvor: G. Grimmer, 2005 (prilagođeno) imidž znači bolju tržišnu poziciju, više posla i više prihoda. Aprila meseca 2007. godine izvršeno je istraživanje na sajmu poslovnih putovanja (IMEX-Incentives Meetings Exhi- bitions) u Frankfurtu, čiji je osnovni cilj bio da utvrdi postojeći i potencijalni bu- dući imidž Srbije kao kongresne destinacije među međunarodnim klijentima. Is- pitivani su predstavnici tražnje kongresne delatnosti Evrope: profesionalni organizatori kongresa, korporativni planeri, organizatori kongresa asocijacija, predstavnici destinacijskih menadžmentskih kompanija i agencija za organizovanje događaja Grafikon 1: Gradovi koji su razmatrani kao kongresne destinacije od strane ispitanika - kupaca na saj- (event agencies). Pitanja na koja su odgo- mu IMEX 2007; varali odnosila su se na Beograd i kon- Izvor: G. Kovjanić, 2007 gresne destinacije istočne Evrope koje su naša glavna konkurencija: Budimpešta, čak ni pravu šansu zbog aktuelne politič- zicioniranje na međunarodnom kongre- Prag, Zagreb, Ljubljana. Prag je destina- ke situacije i zaostajanja za svojim najbli- snom tržištu. cija sa najboljim sveukupnim imidžom, a žim okruženjem (susednim zemljama). Beograd sa najgorim. Većina ispitanika je Da bi se pozicionirali na evropskom trži- Literatura razmatrala organizaciju ili već organizo- štu, svi pomenuti balkanski gradovi treba Grimmer, G. (May 2005): A Plan for the vala kongres u Pragu i Budimpešti (preko još mnogo da urade da razviju kongresnu Establishment of the Serbia Conventi- 87% ispitanika), dok je mali broj njih (ne- reputaciju i kongresni biznis, da promovi- on Bureau, Serbian Enterprise Develo- što preko 28% ispitanika) razmatrao Za- šu sebe na ovom tržištu i privuku među- pment Project (SEDP) – a program fun- greb i Beograd za održavanje kongresa, a narodnu klijentelu. ded by USAID još manje Ljubljanu (svega 21%) što se vidi Strategija turizma Republike Srbije (2006), na grafikonu br.1 (G. Kovjanić, 2007). Zaključak Ministarstvo trgovine, turizma i usluga Prag ima najbolju prosečnu ocenu osam Može li Srbija postati kongresna destina- Republike Srbije atributa kongresne destinacije, zatim Bu- cija? Može, ako iskoristi svoje prednosti Kovjanić, Gordana (april 2007): Percepci- dimpešta, što je razumljivo s obzirom da i prevaziđe svoje nedostatke. Ako se de- je inostranih klijenata o Srbiji kao kon- su to već razvijene kongresne destinacije latnost kongresnog turizma organizuje i gresnoj destinaciji, istraživanje urađeno na tržištu Evrope, dok tri Balkanska grada mobiliše, ako se poboljša domaći kongre- u okviru projekta SEDP programa usta- još nisu razvila svoje tržišne performanse sni proizvod tako da zadovoljava zahte- novljenog od USAID i imidž te su za većinu profesionalaca ne- ve međunarodne tražnje, ako se obezbe- Kotler P., Haider D.H. and Rein I. (1993): poznati (čak 32% ispitanika), dok 14% is- di podrška za profesionalan, neprofitan Marketing Places: Attracting Inves- pitanika još uvek povezuje Beograd i Za- kongresni biro, ako vlada prida potreb- tment, Industry and Tourism to Citi- greb sa političkom nestabilnošću i ratom nu pažnju i prepozna značaj konferenci- es, States and Nations, Free Press, New (G. Kovjanić, 2007). ja kao izvoznog posla i širi socijalni značaj York Velika većina ispitanika nema pojma za promociju zemlje. Popravljanje opšteg Embacher J. and Buttle F. (1989): A reper- o kongresnom biznisu i turizmu u Srbi- imidža Srbije je veoma važno za razvoj ove tory grid analysis of Austria’s image as ji čak ni da li uopšte postoji ili ne. Za ne- delatnosti. Neki pozitivni pomaci već po- a summer vacation destination, Journal ke od njih to je nemoguća misija, previše stoje: sportski uspesi srpskih vaterpolista, of Travel Research 28 rizično, za neke je to izazov, avantura za odbojkašica i tenisera koji su u svetskom Dwyer L. and Kim C. (2003): Destinati- budućnost. Većina njih naglašava nedo- vrhu, pobeda na takmičenju za pesmu on Competitiveness: Determinants and statak informacija i nedostatak zaintere- Evrovizije, uspešno organizovana olim- Indicators, Current Issues in Tourism, sovanosti njihovih klijenata za Srbiju. Ne- pijada za mlade ovog leta u Beogradu, sa- Vol.6, No.5 ki naročito podvlače tržišne elemente, kao jam kratkih gradskih (City break) putova- Hankinson G. (2005): Destination brand što su nedostatak imena, imidža i promo- nja koji će biti održan juna 2008. godine u images: a business tourism perspective, cije. Ima i onih koji smatraju da je Srbi- Beogradu....sve to doprinosi stvaranju no- Journal of Services Marketing 19/1 ja autsajder koji nema prave konkurente, vog imidža u svetu i otvara vrata za po-

51 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 mr Dario Šimičević* Osnovni elementi i pravci Miloš Nicić* Sažetak razvoja destinacija poslovnog Poslovni turizam danas predstavlja jedan od veoma bitnih oblika turizma u svetu. On predstavlja masovni fenomen turizma današnjice u koji je uključen milionski Mesto poslovnog turizma na broj potrošača i predstavlja pogonsku ja forma turizma jer ljudi iz ovih razloga snagu razvoja turizma u mnogim desti- savremenom turističkom tržištu putuju od najstarijih vremena.1 nacijama sveta. I pored toga, ovaj oblik Turizam danas predstavlja jednu od naj- Karakteristično za tržište poslovnog tu- turizma je sporadično prisutan u pla- razvijenijih i najprofitabilnijih privrednih rizma je da je u pružanje usluga poslovnim novima i istraživanjima vlada, mini- delatnosti u svetu. Ako znamo da je 2006. turistima uključen čitav niz privrednih i starstava, stručnjaka i autora iz oblasti godine u svetskim turističkim kretanji- neprivrednih delatnosti. Sve ove delatno- turizma i u svetu i kod nas.U ovom ra- ma učestvovalo 842 miliona turista koji sti imaju svoje mesto u poslovnom turiz- du pažnja će prvenstveno biti usmere- su ostvarili potrošnju od preko 550 mili- mu zbog toga što poslovni turisti, osim na ka definisanju destinacije poslovnog jardi dolara možemo da vidimo koliko su učestvovanja na poslovnim događajima i turizma, određivanju elemenata koji su beskrajne mogućnosti koje se mogu naći u radnih obaveza, imaju jedan određeni deo nephodni za razvoj iste, kao i potenci- turizmu. U svetskom turizmu je zaposle- vremena na slobodnom raspolaganju. U jalnih pravaca njenog razvoja. Destina- no preko 8,4% radne snage, a putem turiz- okviru tog vremena oni koriste razne uslu- cija mora da raspolaže svim materijal- ma se ostvari 12,2% svetskog izvoza. ge i proizvode kao i obični turisti. Dakle, u nim, prostornim i ljudskim resursima U okviru ovih brojeva treba obratiti pa- okviru poslovnog turizma mogu se izdvoji- ukoliko želi da se razvija u ovom prav- žnju i na poslovni turizam. Tako je u 2004. ti dve komponente. Prva je poslovna i obu- cu. Strategija razvoja destinacije po- godini, po statistikama WTO, od ukupnog hvata različite pružaoce usluga kao i objek- slovnog turizma mora biti zasnovana broja turista čak 15,6% ili 119 miliona bilo te koji omogućavaju nesmetano obavljanje na kompleksnoj analizi svih relevantnih poslovnih turista i profesionalaca. U 2005. poslovnih aktivnosti, dok je druga turistič- faktora na strani ponude i tražnje kako godini njihovo učešće se još više poveća- ka komponenta koje je identična kao i kod bi se izdefinisala kao lider na tražištu lo i iznosilo je 16%, odnosno broj učesni- ostalih turističkih putovanja. poslovnog turizma. ka se povećao na oko 130 miliona. Poje- Kada govorimo o poslovnom turizmu Ključne reči: poslovni turizam, desti- dina istraživanja tvrde da poslovni turisti moramo imati u vidu da postoji veliki broj nacija, turizam, upravljanje čine čak 28% svih turističkih dolazaka u različitih formi ili pojavnih oblika poslov- Abstract svetu i da ostvare 29% ukupne potrošnje u nog turizma, a shodno tome i veliki broj turizmu. Bez obzira na to koja je statisti- različitih učesnika u poslovnom turizmu, Business tourism today represents one ka tačnija, vidi se sva veličina i značaj po- počev od vladinih službenika i pojedinač- of the most important types of tour- slovnog turizma na savremenom turistič- nih učesnika na lokalnom, regionalnom i ism in the world. It represents mass phe- kom tržištu. međunarodnom nivou do učesnika na ve- nomenon of nowadays which involves Ovaj masovni fenomen današnjice, u likim konferencijama i sastancima sa veli- great number of consumers and repre- koji je uključen milionski broj potrošača, kim brojem učesnika. Međutim, mi ćemo sents pulling force of tourism develop- predstavlja pogonsku snagu razvoja turiz- za potrebe ovog rada izdvojiti samo naj- ment in many parts destinations. Even ma u mnogim destinacijama sveta. Zbog važnije oblike poslovnog turizma: though this form of tourism is sporadi- toga je potrebno dati i adekvatnu defini- • sastanci, konferencije i konvencije – to cally present in plans and researches of ciju pojma poslovnog turizma, kako ne bi je organizovan događaj koji je usmeren governments, experts and authors in the bilo pogrešnih tumačenja koja su i dalje ka određenoj temi ili zajedničkom in- field of tourism in the world and in our prisutna u stručnim krugovima. Poslovni teresu učesnika; nema veće razlike iz- country. This paper focuses on defining turizam je veoma važan, specifičan oblik među njih osim u broju učesnika i me- what is business tourism destination, de- turizma. Veoma često se ovaj vid turizma stu održavanja (sastanci su događaji sa fining elements of business destination poistovećuje sa poslovnim putovanjem. manjim brojem učesnika a konferenci- which are necessary for development of Međutim, među njima postoji zančajna je sa većim brojem učesnika, s tim što those destinations, as also as possible al- kvalitativna razlika. Poslovno putovanje su konferencije u Evropi, a konvencije u ternatives in their development. Desti- je daleko uži pojam i odnosi se na kreta- SAD-u); nation must be equipped with all manje poslovnog turiste iz tačke A u tačku B. • izložbe su događaji koji su usmereni ka terial, special and human resources if it Poslovni turizam je daleko širi pojam i od- stručnoj publici a u cilju prezentacije wants to develop successfully. Strategy of nosi se na ukupno iskustvo koje poslov- proizvoda i usluga (npr. sajmovi); business tourism destination must be deni putnik ostvari na svom putovanju, ko- • praktična obuka ili treninzi su događa- veloped on the basis of complex analysis je traje duže od 24 časa. ji koji su namenjeni informisanju, obuci of all relevant factors in tourist market, Iz ovoga proizilazi i definicija poslov- i usavršavanju učesnika; both on tourist demand and tourist offer nog turizma koja je opšteprihvaćena u do- • demonstracije različitih proizvoda, koje if it wants to be a lider on market of busi- maćoj i stranoj literaturi a koja kaže da je mogu biti usmerene ka medijima, uče- ness tourism. poslovni turizam putovanje koje je predu- snicima u lancima prodaje i potrošači- Key words: business tourism, destina- zeto radi prisustvovanja nekom sastanku, ma; tion, tourism, management konferenciji, konvenciji, izložbi ili nekom događaju ili kao deo podsticajnih putovanja. Davidson kaže i da je ovo najstari- 1 Davidson R., Cope B. (2002): Business Travel: * Visoka turistička škola strukovnih studija, Beograd, Conferences, Incentive Travel, Exhibitions, [email protected] Corporate Hospitality and corporate Travel, Prentice Hall, Harlow, str 5-10.

52 • podsticajna putovanja koja su namenjena motivaciji i/ili pohvali učesnika u njima od strane menadžmenta kompanije.

Već iz navedenog vidi se da je poslovni turizam veoma složena i heterogena pojava na turističkom tržištu na koju deluje mnoštvo različitih faktora. Ova delatnost je zainteresovala privrednike u turizmu, posebno zbog činjenice da uče- snici sastanaka troše mnogo više novča- nih sredstava od „klasičnih“ turista. Us- postavljanjem odnosa između radnog dela sastanaka i dela za odmor počinje i razmi- šljanje o značaju ovog segmenta turističke privrede. Tada počinje i stvaranje specifič- ne turističke ponude za učesnike na kon- Slika 1. Elementi specifične grupe faktora gresima, sastancima, manifestacijama, Izvor: Šema autora događajima... Tada, u stvari, i počinje raz- mišljanje o posebnom segmentu turistič- slovnim skupovima omoguće bržu i kvali- Bitno je objasniti koje su razlike među kog tržišta – MICE industriji, pod kojom tetniju prezentaciju i razmenu podataka, a pojedinim pravcima. Konferencijski i sa- se podrazumevaju kongresi, konferenci- samim tim i uspešno sprovođenje poslov- jamski centri ne predstavlaju ništa drugo je, sastanci, seminari, nagradna putova- nih aktivnosti (informaciono-komunika- nego destinacije sa razvijenom infrastruk- nja, poslovna putovanja, događaji, mani- ciona tehnologija). turom za održavanje većih poslovnih sku- festacije ... Druga podgrupa jesu specijalizovani pova koji mogu da okupe od nekoliko sto- kadrovi potrebni u poslovnom turizmu. tina do nekoliko desetina hiljada učesnika. Destinacija poslovnog turizma i Kadrovi predstavljaju osnovu uspešnog ra- Poslovni skupovi koji se najčešće održava- zvoja svake destinacije, pa tako i destina- ju u ovakvim centrima jesu sajmovi iz ra- njeni elementi cije poslovnog turizma. Oni, u ovom slu- zličitih oblasti privrede koji mogu da pri- Poznato je da je destinacija jedan složen čaju, moraju biti obrazovani i obučeni za vuku i nekoliko miliona posetilaca, ne sistem koji zahteva pažljivu analizu sve- poslove organizacije, upravljanja ljudskim samo poslovnih ljudi već i običnih pose- ukupnog okruženja, kako eksternog tako resursima, upravljanja kriznim situacija- tilaca. Najbolji primer ovakvih velikih do- i internih komponenti, a u cilju uspešnog ma, promocije i ostale specifične poslove, gađaja jesu, na primer, izložbe automobila. upravljanja destinacijom na turbulentnom a koji su neizostavni deo svakog manjeg ili Druga vrsta skupova u ovakvim centrima turističkom tržištu. Možemo reći da je isti većeg poslovnog skupa. jesu konferencije sa više stotina ili hilja- slučaj i sa destinacijom poslovnog turiz- Menadžeri unutar destinacija koje pre- da učesnika. Destinacije podsticajnog tuma, ali i da postavlja mnogo zahtevnije za- tenduju da postanu ili već jesu destinaci- rizma predstavljaju, u neku ruku, klasič- datke pred menadžment. je poslovnog turizma moraju imati u vidu ne turističke destinacije koje su već na Po opšteprihvaćenoj definiciji, desti- navedenu specifičnu grupu faktora. Ukoli- dobrom glasu, a koje sarađuju i sposobne nacija jeste određeni prostor koji raspo- ko su nepotpuni ili se izostave pojedini od su da prime putnike koji dolaze kroz pod- laže atraktivnim, receptivnim i komuni- elementa specifične grupe vrlo verovatno sticajna putovanja i kojima ništa ne sme kativnim faktorima, a u cilju zadovoljenja je da će razvoj takvih destinacija biti nea- upropastiti njihovu nagradu. Takvi put- potreba turista. Sve ovo se odnosi i na dekvatan, a u pojedinim slučajevima i pot- nici nekada mogu biti važni poslovni par- destinaciju poslovnog turizma, ali sa na- puno nemoguć. tneri i njihov boravak mora biti savršen. glašenim značajem opremljenosti turi- U ovom slučaju se ne misli na destinaci- stičke destinacije, koja pretenduje razvo- Pravci razvoja destinacija je u koje dolaze potrošači koji su nasumič- ju ovog vida turizma, sa svim potrebnim no izvučeni iz bubnja u okviru raznih na- sadržajima. Destinacija mora da raspola- poslovnog turizma gradnih igara. Izložbeno-demonstrativni že svim materijalnim, prostornim i ljud- U turizmu danas postoji velika raznoli- centri jesu možda i tehnički najzahtevni- skim resursima ukoliko želi da se razvija u kost destinacija po segmentima i nišama je destinacije. One ponekad moraju da ras- ovom pravcu. Tako bi mogli reći da desti- turističke tražnje. Ne može svaka destina- polažu i sa površinski velikim ili tehnološ- nacija poslovnog turizma, pored atraktiv- cija biti destinacija ekskluzivnog turizma, ki zahtevnim kapacitetima koji bi mogli nih komunikativnih i receptivnih faktora, ili turizma trećeg doba, ili pak omladin- da ispune očekivanja onih koji vrše izlož- mora da sadrži i takozvanu specifičnu gru- skog turizma itd. Isti slučaj je i sa desti- be, a pre svega demonstracije svojih proi- pu faktora. Na slici 1. je prikazano šta je to nacijama poslovnog turizma. One mogu zvoda ili usluga. Vrlo često se u ovakvim spercifična grupa faktora. u svom razvoju ići u više različitih prava- slučajevima sredstva ulažu zajedno od Pod specifičnom grupom faktora po- ca, a u skladu sa procenjenim mogućnosti- strane privatnih kompanija i lokalnih or- drazumevamo dve osnovne podgrupe. ma i zahtevima tražnje na tržištu poslov- gana uprave (uglavnom kroz različite po- Prvu čine materijalno-tehnološki resur- nog turizma. reske i kreditne olakšice, kao i kroz be- si poslovnog turizma. To su svi materi- Mi smo smatrali da je moguće izdvojiti splatno zemljište ili slično). Takav slučaj jalni i tehnološki kapaciteti koji treba da pet osnovnih pravaca u razvoju destinacije sa kapacitetima za demonstraciju au- omoguće razvoj destinacija kao destinacija poslovnog turizma. Ti pravci su: tomobila, aviona i sličnih kapaciteta. Sta- ja poslovnog turizma. Drugim rečima, to • konferencijski i sajamski centri nice poslovnih sastanaka jesu destinacije su konferencijski, izložbeni, sajamski, po- • destinacije podsticajnog turizma koje raspolažu manjim kapacitetima koji kazni ili demonstracioni i ostali kapaciteti • izložbeno-demonstrativni centri mogu da opsluže poslovne događaje u ko- u okviru kojih se odvija poslovna kompo- • stanice poslovnih sastanaka jima učestvuje od nekoliko pa do nekoliko nenta jednog poslovnog putovanja. Po- • rekreativno-poslovni centri2 desetina i do dve stotine učesnika. Ovakvi red toga, tu spadaju i tehničko-tehnološka kapaciteti moraju staviti akcenat na kva- sredstva koja treba da na različitim po- 2 Podela od strane autora. litet, pouzdanost i brzinu servisa koji za-

53 htevaju poslovni turisti, a u cilju sprovo- razvoja više odgovarati, ali u tom slučaju Poslovni turizam nije pojava koju mo- đenja poslovne komponente svog boravka. su ulaganja i troškovi povećani. žemo posmatrati kao jedinstveno tržište. Rekreativno-poslovni centri predstavljaju Ono se sastoji iz nekoliko različitih se- turističke destinacije u blizini većih gra- Zaključak gmenata čije su potrebe izuzetno hetero- dova ili krupnih kompanija u koje je mo- Iz napred navedenog možemo izvući ne- gene. Zbog toga se destinacije poslovnog guće doći za nekoliko sati. U ovakve de- koliko bitnih zaključaka kada je reč o po- turizma mogu razvijati u nekoliko različi- stinacije često dolaze poslovni ljudi da se slovnom turizmu i mogućnostima njego- tih pravaca, odnosno može se izdvojiti ne- odmore od svakodnevnih obaveza (posle vog razvoja kod nas. Jedan od zaključaka koliko osnovnih modela. Tako i pred Srbi- podne ili preko vikenda), a često i zapo- jeste da prihodi od poslovnog turizma dajom, kao destinacijom poslovnog turizma, sleni u okviru zajedničkog druženja koje nas značajno učestvuju u ukupnim pri- stoji nekoliko osnovnih modela razvoja u veliki broj kompanija u svetu danas spro- hodima od turizma u svetu i dostižu ne- narednom periodu, a to su konferencijski vodi. Samim tim što su tu došli da se re- što manje od trećine ukupnih prihoda. To i sajamski centri, stanice poslovnih sasta- kreiraju i druže ne znači da posao mora da predstavlja veoma značajnu osnovu za ra- naka i rekreativno-poslovni centri. Sma- stane, pa su im potrebni i kapaciteti za sa- zvoj već razvijenih destinacija klasičnih tramo da ovaj oblik turizma u Srbiji ima stanke i redovne poslovne aktivnosti. To oblika turističkih kretanja, ali i moguć- velike perspektive koje treba iskoristiti i o su po pravilu manji kapaciteti sa smanje- nost koja stoji na raspolaganju neafirmisa- kojima će tek biti reči u bliskoj budućno- nim komforom koji akcenat daju efikasno- nim destinacijama. Jedna od prepreka koje sti. sti i funkcionalnosti. im stoje na tom putu jesu visoki troško- Smatramo da su mogući pravci razvo- vi izgradnje kapaciteta neophodnih razvo- Literatura ja destinacija poslovnog turizma u Srbi- ju poslovnog turizma zbog toga što kapa- Davidson R. (1996): Business Travel, Lon- ji konferencijski i sajamski centri, stanice citeti potrebni za razvoj ovakvih kretanja gman, Harlow. poslovnih sastanaka i rekreativno-poslov- zahtevaju znatno viši tehnološki nivo od Davidson R., Cope B. (2002): Busine- ni centri. Osnovni razlozi za to jesu, sa kapaciteta namenjenih klasičnim turistič- ss Travel: Conferences, Incentive Tra- jedne strane, postojanje određenih kapa- kim kretanjima. vel, Exhibitions, Corporate Hospitali- citeta kada su u pitanju konferencijski i sa- Materijalno-tehnološki resursi su sa- ty and corporate Travel, Prentice Hall, jamski centri, a sa druge strane relativno mo jedna grupa specifične grupe eleme- Harlow. mala ulaganja i mogućnost brze izgradnje nata kojima treba da raspolažu destinacije Getz D. (1997): Event Management and kada su u pitanju ostala dva slučaja. Tako- poslovnog turizma. Druga grupa jesu ka- Event Tourism, Cognizant Communi- đe, moramo da naglasimo da se određe- drovi koji treba da raspolažu neophodnim cation Corp, New York. na destinacija može razvijati u više prava- znanjima, kako iz oblasti turističkog po- Čomić Đ., Kosar Lj., Štetić S. (2001): Glo- ca, kao i da može da menja pravce razvoja slovanja, tako i upravljanja resursima, od- balna fuga, Đuro Salaj, Beograd. ukoliko se proceni da će im drugi pravac nosa sa javnošću, ali i upravljanja uopšte.

54 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 mr Vesna Matić* Kulturno nasleđe Brankovine Sažetak Brankovina, rodno mesto Nenadovića, u funkciji turizma spada u ona malobrojna seoska naselja koja su još tokom 18. veka bila zna- Uvod vac, slikar i ustanički vojvoda Petar Moler čajna uporišta oslobodilačkog pokreta U Srbiji postoji nemali broj znamenitih iz susedne Babine Luke. u porobljenoj Srbiji. naselja i mesta velikih bitki pri čijem se Sem njih ova sredina je odgajila i našu Na jednom malom prostoru vremenom pomenu nehotice bude sećanja na slavne, veliku pesnikinju Desanku Maksimović, je uobličena retka spomenička, kultur- prekretničke događaje, oslobodilačke ra- koja je rođena u obližnjoj Rabrovici. no-istorijska celina koja danas pred- tove i snažne ljude koji su tako presudno Što je još važnije, ovde još postoje sa stavlja nezaobilaznu turističku desti- uticali na sudbinu ove zemlje u poselednja pažnjom čuvani dragoceni istorijski, kul- naciju u valjevkom kraju. Čine je: cr- tri veka njenog postojanja. Posebno su ču- turni, prosvetni i memorijalni spomeni- kva Sv. Arhanđela – zadužbina pro- vena istorijska mesta vezana za srpsku reci, izuzetno značajni za proučavanje naše te Mateje, pored koje se nalaze grobovi voluciju s kraja 19. veka. Takva imena, kao istorijske i kulturne prošlosti, koji su ve- i nadgrobni spomenici istaknutih lič- što su Orašac, Topola, Takovo, Mišar, Ne- ćinom nastali u ono doba kada su Nena- nosti iz porodica Nenadovića i Petrovi- gotin; odavno su se u narodnoj svesti po- dovići odigrali prvorazrednu ulogu u dra- ća; sobrašice kao primeri narodnog ne- istovetila sa legendarnim likovima Kara- matičnim zbivanjima u predustaničkom imarstva, parohijska kuća, česma Ne- đorđa Petrovića, Hajduk Veljka, Stanoja razdoblju, za vreme prvog ustanka i kasni- nadovića, a nešto dalje i dve školske Glavaša, Miloša Obrenovića... je, u doba vladavine kneza Miloša Obreno- zgrade, jedna iz 1834. godine i druga iz Brankovina, rodno mesto Nenadovi- vića (Vujović, 1983). 1895. godine. ća, spada u ona malobrojna seoska nase- Ključne reči: kulturni turizam, Bran- lja koja su još tokom 18. veka bila značajna Znamenito mesto Brankovina kovina, znamenite ličnosti uporišta oslobodilačkog pokreta u poro- Na jednom srazmerno ograničenom pro- bljenoj Srbiji. Sticajem prirodnih i isto- storu, nešto većem od uobičajene seoske Abstract rijskih okolnosti, ona je tokom vremena crkvene porte i školskog dvorišta, okru- Brankovina, birthplace of the family postala administrativno, crkveno, kultur- ženog vrletnim predelom, vremenom je Nenadovic, belongs to the few rural set- no i prosvetno središte ne samo za dese- stvorena i uobličena za naše prilike veoma tlements which were important points tak okolnih sela već i za širu okolinu ko- retka spomenička, kulturno-istorijska ce- of support of the liberation movement ja je bila upućena na nju. U prelomnim i lina, koju čine crkva Sv. Arhanđela, zaduž- in enslaved Serbia in 18th century. prekretničkim razdobljima u istoriji Srbi- bina prote Mateje iz 1829/30. godine sa In a small space a rare monumen- je, ova srazmerno mala patrijahalna sre- zbirkom dragocenih dokumenata, crkve- tal, cultural-historical center has been dina dala je takve istaknute narodne vo- nih knjiga i umetničkih dela. Pored crkve formed which nowadays represents an đe i kulturno-prosvetne poslanike kao što su grobovi i nadgrobni spomenici istaknu- inevitable tourist destination. It con- su nekadašnji knezovi valjevske Podgorine tih ličnosti iz porodice Nenadović i Petro- sists of St Archangel’s Church (the pi- Stanoje i Aleksa, vojvoda Jakov, prota Ma- vić. Na istom prostoru nalaze se retki pri- ous endowment of Prota Mateja), next teja, zoograf Petar, vojvoda Sima, spisatelj meri narodnog neimarstva, parohijska to which there are graves and head- Ljuba i druge ličnosti iz porodice Nenado- kuća, nekoliko sobrašica, zatim česma Ne- stones of the eminent public figures vić, zatim izdanci drugih porodica od ko- nadovića, a nešto dalje dve školske zgrade, that belonged to the Nenadovićs and jih su najpoznatiji - narodni predvodnik i jedna iz 1836. koju je podigao prota Mate- the Petrovićs; it also consists of so- veliki umetnik Hadži Ruvim i njegov sino- ja, i druga iz 1895. godine. Svi ovi objekti brashicas, which represent the examples of popular architecture, the par- ish house, the well of the Nenadovićs and a little further there are two school buildings, one dating back from 1834 and the other from 1895. Key words: cultural tourism, Branko- vina, eminent people

* profesor geografije, Ekonomska škola „Valjevo“, Slika 1. Crkva u Brankovini sa grobovima istaknutih ličnosti iz porodice Nenadović i Petrović. Daničićeva 1 (Snimio Miroslav Jeremić)

55 te Mateje, štampano 1796. godine u Mo- skvi sa raskošnim baroknim elementima floralnogeometrijske ornamentike. Ipak, među najznačajnije predmete spada Had- ži Ruvimov krst s kraja 18. veka sa srebr- nim okovom iz 1852. godine. Sa obe strane krsta duborezom je predstavljeno ukupno deset prizora (Blagovesti, Rođenje Hristo- vo, Sretenje, Krštenje, Raspeće, Oplakiva- nje i četiri jevanđelista u horizontalnim krakovima). Filigranski okov visoke tehnike lep je uzorak primenjene umetnosti (Lazić, 1991). Prostrana crkvena porta sa stoletnim drvećem ima mnoge istorijske i etnološke znamenitosti. Među ovim poslednjim isti- ču se primeri narodnog neimarstva iz 19. veka, tzv. sobrašice. To su poluotvorene ili sasvim otvorene kućice, nalik na nastreši- cu ili čardak sa tremom, koje su služile za Slika 2. Grob Desanke Maksimović i deo školskog dvorišta u kome se nalaze vajat čika Ljube, Protina i okupljanje okolnog naroda i smeštaj onih Desankina škola.(Snimio Miroslav Jeremić) koji su dolazili crkvi u raznim prilikama. Nekada su postojale posebne sobrašice deluju danas kao da su izrasli iz samog tla većem broju čine kulturno-istorijski do- Nenadovića, Lazarevića, Petrovića i dru- Brankovine. Nadgrobni spomenici pored kumenti, crkveni predmeti, predmeti za- gih viđenijih porodica, da bi ih danas u crkve u senovitoj porti sa drvenim sobra- natsko-umetničke izrade i bogoslužbene porti crkve ostale samo četiri, jer su vre- šicama, dve školske zgrade i potokom ko- knjige. Njih su u različitim istorijskim pe- menom izgubile dosta od svoje prvobitne ji vijugavo, žuboreći, preseca ceo prostor i riodima crkvi priložili njeni parohijani, namene i značaja (Čulić, 2000). deli ga na crkveno i školsko dvorište – sve naročito najviđeniji ljudi ovog kraja. U školskom dvorištu nalaze se još dva to danas čini jednu od najzanimljivijih ru- Najstariji eksponat – Naprsni krst – re- spomenika narodnog neimarstva – Vajat ralnih celina istorijskog značaja (Vujović, likvijar – potiče iz 10-11. veka, a čuva se u Nenadovića u kome je 1826. godine rođen 1983). U hladu lipa od 1993. god. trajno crkvi Svetih Arhanđela. Zanimljivo je da književnik Ljuba Nenadović, i jedna mala počiva i Desanka Maksimović. se sastoji od dve ploče koje se spajaju, sa zgrada koja je stotinak godina služila kao Najstariji pomen Brankovine pod sa- namenom da se između njih drži određe- školska pisarnica. dašnjim imenom nalazi se u istorijskim na relikvija. Na jednoj strani ugravirana Pored ovih znamenitih objekata u sa- izvorima iz 16. veka, odnosno u turskom je stojeća figura jednostavne, geometrij- moj Brankovni postoji niz seoskih kuća tefteru iz 1528/29. godine, gde je kao 111. ske forme. Pored toga, tu su sa istorijskim iz 19. veka, koje, na žalost, nisu dovoljno selo u Valjevskoj nahiji ubeleženo ovo se- značajem Malo Jevanđelje i ručni krst pro- zaštićene od propadanja. Najveća – kuća lo (Loma, 1993). te Mateje na kojem su se zaklinjali članovi Nenadovića je sada u mnogo gorem sta- Na severnoj strani Šabatovca, ko- Praviteljstvujušćeg sovjeta, zanimljiva Da- nju nego ranije. Mnogi delovi kuće više ja se spušta prema crkvenoj porti, nalaze rohranilnica iz Rusije, filigranski prestoni ne postoje, a posle zemljotresa 1998. godi- se ostaci najstarijeg groblja. Prilikom iz- krst - dar čika Ljube Nenadovića i mala ne preti opasnost od rušenja. Zbog toga je gradnje nove crkve mnogi masivni kame- knjiga Notarnik, kao svedočanstvo o isto- 2004. god. napravljena replika kuće Nena- ni spomenici bili su izvađeni i ugrađeni u riji muzičke kulture. Posebnu umetničku dovića koja je locirana nedaleko od sudni- temelje, zidove i kružno stepenište crkve. vrednost poseduje Veliko Jevanđelje proce i kojoj još uvek nije nađena namena. Nekoliko takvih spomenika koji su odo- leli vremenu još uvek se mogu videti na prvobitnom groblju na Šabatovcu (Vujo- vić,1983). Pored uspomena na velikane koji su od svog naroda nagrađeni najvećim odliko- vanjem koje postoji – nezaboravom, posetilac ovog znamenitog mesta na svakom koraku sreće spomenike kulture koji na rečit način ispredaju priče o našoj prošlo- sti, ali i o primerima negovanja tradicije. U istorijskom spomen-kompleksu centralno mesto pripada crkvi Svetih Arhanđela, za- dužbini prote Mateje, iz 1830. godine, po- dignutoj na mestu crkve brvnare kraj koje je bio sahranjen Aleksa Nenadović. Kraj njenih zidova se nalaze i drugi grobovi Ne- nadovića. Tu leže i Jakov, Prota, Sima, Je- vrem, čika Ljuba, dok nešto dalje, na uzvi- šenom platou uz ivicu šume večno počiva Desanka Maksimović. Relativno brojnu i dragocenu crkvenu riznicu, koja se kao svojevrsna zavičajna muzejska zbirka danas čuva u crkvi, u naj- Slika 3. Sobrašice kao specifični oblik narodnog neimarstva u Brankovini. (Snimio Miroslav Jeremić)

56 Nenadovići su jedan deo života proveli u Valjevu ali je njihova kuća srušena i danas se samo može videti na starim fotografijama. Nije sačuvana ni prva hidrelek- trana koju je unuk prote Mateje podigao u Valjevu. U Brankovini danas postoje tri školske zgrade iz tri epohe. Stara škola je prema mišljenju struč- njaka jedna od najznačajnijih zgrada te vrste iz prve polovine 19. veka u Srbiji. Sa- gradio ju je Prota 1836. godine. Prilikom njene stogodišnjice obnovljena je, a 1982. godine stručno izvedeni radovi vratili su joj njen prvobitan izgled. Danas je u Protinoj školi smeštena muzejska postavka koja posetiocima prikazuje školstvo i prosvetu u Prvom srpskom ustanku, gde se nalazi jedna originalno opremljena učionica iz 19. veka sa “maga- rećom klupom”, tablicama, računaljkama i ostalim tadašnjim učilima (Čulić, 2000). U blizini Protine škole nalazi se i školska Slika 4. Škola iz 1836. godine tzv. „Protina škola“. (Snimio Miroslav Jeremić) zgrada, koja je podignuta 1895. godine. U njoj je poznata pesnikinja Desanka Maksi- mentih ličnosti koje su živele u njoj. Ne- ljudi sa ovih prostora, vernici ali i sva ova mović završila prve razrede osnovne škole, pokretna kulturna dobra koja danas po- udruženja u dijaspori. pa se ona naziva i Desankina škola. stoje u ovoj jedinstvenoj celini nastala su Manifestacioni turizam je predstav- Mada ova zgrada još nije proglašena za uglavnom u 19. veku i zadužbine su po- ljao jedan od prvih koraka promovisanja spomenik kulture, ona ispunjava sve uslo- rodice Nenadović, dok je ličnost Desan- ovog kulturno-istorijskog mesta. Tako je ve da dobije valorizaciju koju imaju i ostali ke Maksimović dodala jednu lirsku notu od 1962. godine (poslednje nedelje u junu) objekti u dvorištu. Kako je Desanka sa ro- ovom „selu punom istorije“, kako popular- počela da se organizuje privredno-kul- diteljima stanovala u samoj školi, urađene no nazivaju Brankovinu. Pokretna kultur- turna manifestacija “Dani maline” sa že- su i opremljene dve prostorije koje dočara- na dobra koja se nalaze u crkvenoj riznici, ljom da se promovišu kulturne, privredne vaju njen život. Narodni muzej je u sarad- Protinoj i Desankinoj školi organizovana i prirodne vrednosti ovog kraja. Danas je nji sa samom pesnikinjom prikupio obi- kroz muzejske postavke vraćaju nas u 19. ova manifestavija postala smotra najvećeg man materijal koji je izložen, tako da ova vek i prve škole ili nam pokazuju veličinu broja proizvođača malina u opštini Valje- zbirka nema tipičan muzeološki karakter. i prizananja koja su za svoj rad dobijali ovi vo. Nova, treća školska zgrada sazidana je znameniti ljudi koji su svojim postojanjem U oktobru mesecu od 1967. godine, za 1957. godine, i u njoj i danas uče deca Bran- povezali tri veka. vreme održavanja Sajma knjiga u Beogra- kovine i okolnih sela. Ova škola nosi ime Još od početka dvadesetog veka, Bran- du, organizuje se “Desankin oktobarski “Prota Mateja Nenadović” (Čulić, 2000). kovina je predstavljala značajnu turističku susret”. Tom prilikom veliki broj pesni- Vrednost kulturno-istorijske celine destinaciju sa kulturno-istorijskim ambi- ka iz zemlje i sveta posećuje Brankovinu je potvrđena Odlukom Skupštine Srbije: jentalnim sadržajem koji su turisti poseći- i uz prigodan program odaje počast veli- proglašena je “znamenitim mestom od ve- vali prevashodno zbog posete grobovima koj pesnikinji. Od smrti Desanke Maksi- likog značaja za kulturu Srbije”. SO Valje- Nenadovića. Od 1984. godine, sa formira- mović (1993. godine) svakog 16. maja na vo je 1991. godine Brankovinu proglasilo njem muzejskih odeljenja Narodnog mu- dan njenog rođenja održava se kulturna za nepokretno kulturno dobro, a katego- zeja Valjevo, prvo u staroj, Protinoj školi a manifestacija “Desankini majski razgo- rizacijom turističkih mesta 1995. godi- potom i u “novoj” Desankinoj, Brankovi- vori”, gde se dodeljuje pesničko priznanje ne Brankovina je proglašena za turističko na dobija i dodatni muzeološki aspekt, či- “Desanka Maksimović” po odluci eminen- mesto treće kategorije (Izvor: Zavod za za- me se broj posetilaca višestruko povećao. tnog žirija. štitu spomenika kulture Valjevo). Zato je 1991. godine doneta odluka o pro- Rešenjem infrastrukturnih problema i Svaki element ovog vrednog spomen- glašenju Znamenitog mesta Brankovina animiranjem domaćina na ovom prosto- kopleksa ima svoj zaseban značaj, ali svi za- za nepokretno kulturno dobro. Međutim, ru moguće je razvijati i ruralni turizam. jedno čine jednu retku kulturološku celinu, umesto da ta odluka doprinese daljem ra- Brankovina je rodonačelnik seoskog tu- u kojoj se prelamaju i objedinjuju istorijske, zvoju kulturno-istorijskog kompleksa, ona rizma u Srbiji jer je još 1962. god. zabelel- etnološke i umetničke vrednosti Brankovi- kao da je označila početak stagnacije i žila prve posete (Matić, 1998). ne, valjevskog kraja, ali i cele Srbije. opadanja, sve do proleća 2001. kada je ot- Osavremenjavanjem i stavljanjem u Brankovina je danas najposećenije me- počeo proces revitalizacije ovog kulturno- funkciju odlične postavke valjevskog mu- sto u valjevskom kraju, najčešće odredište istorijskog bisera Srbije. zeja, Brankovina, Muselimov konak, mu- đačkih ekskurzija ali i velikog broja pošto- Danas je Brankovina neizostavna de- zej ali i Struganik i buduća postavka u kuli valaca dela Desanke Maksimović i Nena- stinacija u koju dođe svaki turista koji po- Nenadovića zaokružuju priču o znameni- dovića. seti valjevski kraj. Iako nije toliko zastu- tim ljudima i značaju koji ovaj kraj ima u pljena u ponudama lokalnih turističkih nacionalnoj istoriji. Ali, Brankovina ni- Kulturno nasleđe Brankovine u agencija, u Brankovinu svake godine, pre- je u potpunosti iskoristila potencijale ko- ma procenama, dolazi oko 30.000 poseti- je ima. Mnogo toga nedostaje, a kultur- funkciji turizma laca. Posetioci su najčešće učenici, studen- na dobra koja poseduje Brankovina i nije Kao što možemo videti iz kratkog prika- ti, profesori, stručna naučna i zavičajna predstavila na najbolji način. Ono što je za kulturnog naseleđa Brankovine ono udruženja, istraživači, istoričari umetno- pozitivno je da ih nije ni devastirala ili im uglavnom počiva na zadužbinama zna- sti, penzioneri, poklonici dela znamenitih dala neprikladnu namenu.

57 Promet turista Tabela 1. Broj posetilaca Brankovine 2002-2007. godine. Svaki element ovog vrednog spomen- Godina proleće jesen UKUPNO MOGUĆE kompleksa ima svoj zaseban značaj, ali svi 2002 20.250 8.250 28.500 oko 32.000 zajedno čine retku kulturološku celinu, u 2003 18.400 8.900 27.300 oko 31.000 kojoj se prelamaju i objedinjuju istorijske, etnološke i umetničke vrednosti Branko- 2004 15.800 8.500 24.300 oko 28.000 vine, Valjevskog kraja, ali i cele Srbije. Za- 2005 16.900 8.600 25.500 oko 29.000 to Brankovina spada među najposećeni- 2006 16.000 4.500 20.500 oko 24.000 je destinacije sa muzejskim karakterom u Srbiji, ali zbog mnogih otežavajućih či- 2007 21.500 8.000 29.500 oko 33.000 nilaca (otvoreni prostor sa više ulaza, vi- Izvor podataka Narodni muzej Valjevo. še korisnika, sezonski rad, česte promene koordinatora, a time i režima kontrole...) Tabela 2. Broj posetilaca Brankovine 2002-2007. prikazan kroz školske godine. precizan broj posetilaca Brankovine je u Školska godina 2002/3 2003/4 2004/5 2005/6 2006/7 ovom trenutku nemoguće utvrditi. U proteklih pola decenije godišnje je, putem na- Broj posetilaca 26.650 24.700 25.400 24.600 26.000 plate ulaznica, registrovano prosečno oko Izvor podataka Narodni muzej Valjevo. 26.000 gostiju, s tim što je ta brojka realno bila i veća, okvirno za oko 10-15%, što bi Tokom 2007. godine Brankovinu je poje iz svih krajeva Srbije dolazio veliki broj značilo da je, uz sezonske oscilacije, Bran- setilo 29.500 registrovanih gostiju (mogu- dece, taj običaj treba ponovo vratiti, što kovinu obilazilo oko 30.000 posetilaca, ća ukupna poseta bi bila oko 33.000), i to bi značilo organizovanje još jedne mani- organizovanih prevashodno posredstvom 21.500 posetilaca u prolećnoj i 8.000 po- festacije. Polaganjem venaca i prigodnim đačkih ekskurzija. setilaca u jesenjoj sezoni. To je najveća go- programom u poslednjih par godina sve- Relativno velike razlike u godišnjoj po- dišnja poseta u novom stoleću. Verovatni čano se obeležava i Dan ministarstva unu- sećenosti Brankovine (od 20.500 do 29.500 razlog ovog povećanja se nalazi u činjeni- trašnjih poslova. (Prvi ministar unutraš- registrovanih posetilaca) su rezultat pri- ci da oko 4.000 posetilaca koji su u proleće njih poslova bio je Jakov Nenadović.) stupa u načinu evidencije. Posete se pra- posetili Brankovinu čine oni koji su zbog Izgradnja replike kuće Nenadovića, te po kalendarskim godinama. Najmno- deregulacije pravila za organizovanje ek- spratanog objekta koji se nalazi iza sudni- gobrojniji posetioci Brankovine su učenici skurzija svoju posetu sa jeseni 2006. po- ce i još nije stavljen u funkciju, omogući- na ekskurzijama, na koje se putuje neka- merili na proleće 2007. godine. Na to uka- la je da se na ovom prostoru formira i et- da na početku, a nekada na kraju školske zuje i činjenica da je prolećna poseta bila nopostavka gradske kuće iz 19. veka ili da godine. Sa tog aspekta, paralelno sa evi- znatno iznad prosečne, dok se jesenja vra- se napravi postavka posvećena Prvom srp- dencijom po kalendarskim, neophodno tila u uobičajene okvire. Od navedenog skom ustanku čime bi se upotpunila ova je voditi i evidenciju po školskim godina- broja posetilaca Brankovine iz 2007. godi- celina i omogućilo turistima da shvate ma. Tada vidimo da su variranja posete ne njih 11.525 je „preusmereno“ ka Valjevo važnost koju je Brankovina imala u predu- Brankovine znatno manja. Ovakva anali- gde su posetili Muselimov konak i Novu staničkoj Srbiji. za ukazuje da su oscilacije, koja zavise od postavku, ili samo jedan od tih objekata, Da bi se kompletirala turistička ponu- sezone i nivoa kontrole, veoma male i do- dok je njih 17.975 posetilo samo Brankovi- da, a u isto vreme zadržala autentičnost stižu maksimum oko 1.000 posetilaca (od- nu (Krivošejev, 2008). prostora i sprečila devastacija potrebno je, nosno oko 4%) više ili manje u odnosu na pre svega, doneti urbanistički plan i stra- prosek od 25.500 registrovanih posetilaca Zaključak tegiju razvoja turizma Brankovine. Ove po školskoj godini. Osim što trajno počivaju na ovim pro- godine doneti prostorni plan opštine Va- Od 2001. do 2005. godine broj poseti- storima Nenadovići i Desanka Maksimo- ljevo ne daje nikakve konkretne smernice laca koji tokom jeseni posete Brankovinu vić su omogućili da danas Brankovina sa razvoja ovog sela ni samog kompleksa. nije se drastično menjao i bio je u okviri- svim svojim znamenitostima i ljudima ko- Potrebno je rešiti urgentne probleme ma od 8.600, međutim u jesen 2006. go- ji su živeli na ovom prostoru postane je- koji se ogledaju u problemima vodosnab- dine taj broj se skoro prepolovio i spao je dinstvena, unikatna destinacija i da bo- devanja, nedostatku smeštajnih kapacite- na 4.500.1 raveći u Brankovini potencijalni turisti ta, ugostiteljskih objekata, nepostojanju Istovremeno, u Brankovini je došlo do shvate šta im u edukativnom, kulturnom kvalitetne turističke signalizacije, manj- izvesnog pada posete: registrovanih pose- i svakom drugom pogledu ovaj kraj pruža. ku parkig prostora, suvenira, loše Internet tilaca je bilo 20.500, što znači da je stvar- Da bi se to u potpunosti ostvarilo potreb- prezentacije. Nakon rešavanja osnovnih na poseta mogla biti oko 24.000. Do sma- no je osim Muzeja i Zavoda za zaštitu spo- problema može se raditi i dalja nadgrad- njenja posete Brankovini je došlo zbog menika kulture, pod čijim je patronatom nja gde će se posebno potencirati: ekskur- promene propisa vezanih za organizova- spomen kompleks, objediniti i druge insti- zioni turizam, edukacioni turizam, izlet- nje ekskurzija, do koje je došlo tokom leta, tucije kulture u gradu koje bi zajedničkim, nički i manifestacioni. zbog čega je “zakazala” jesenja sezona, te koordinisanim radom uspele da ostvare Da bi se kulturno nasleđe Brankovine su mnoge škole, u nemogućnosti da se br- najbolja rešenja. moglo predstaviti kao turistički proizvod, zo preorjentišu na nove načine organiza- Kako je ova celina bazirana na znača- potrebno je pratiti turističke trendove, ali cije, odložile putovanja za proleće. ju porodice Nenadović, potrebno je mno- i proizvod profilisati prema ciljnim tržišti- go više uraditi na isticanju njenog značaja ma. Realno kulturno bogatstvo je takvo da i važnosti. Predmete koji su pripadali čla- nema turističkih atrakcija od internacio- 1 Neophodno je naglasiti da su posledice dere- novima porodice, a sada se nalaze izlože- nalnog značaja i ne može se računati na gulacije pravila organizacije ekskurzija uoče- ni u crkvi, treba bolje prezentovati i u tu veći broj stranih turista. Ali zato ima naci- ne i na drugim destinacijama. Broj poseti- svrhu napraviti bolji prostor za pristup ek- onali i regionalni značaj. lac u Tršiću i Tekerišu je sa 40.907 i 10.642 u sponatima. I, naravno, što pre doneti urbanistič- 2005. godini, naredne godine opao na 31.572 Obeležavanje velikih datuma vezanih ki plan i strategiju razvoja turizma, koji bi i 7.759. Postavku muzeja u Kruševcu je 2005. za aktivnosti članova porodice Nenado- doveli do trajnih rešenja komunalnih pro- posetilo 13.280, a 2006.godine - 10.200 posetilaca. Slične tendencije se uočavaju i u dru- vić bi omogućilo da se u Brankovini nešto blema i izgrađenosti i time kompletirali gim muzejima. stalno dešava. U slavu čika Ljube nekada turističku ponudu ovog prelepog sela.

58 Literatura Lazić, B., (1991), Blago crkvenih rizni- ka Departmana za geografiju, turizam i Čulić, L.,(2000),Uporedna turistička valo- ca Šabačko-valjevske eparhije.Narodni hotelijerstvo Novi Sad. rizacija prostornih kulturno-istorijskih muzej Valjevo.Valjevo. Podaci dobijeni u Zavodu za zaštitu spo- celina Brankovine, Oplenca i Tršića. Loma, A., (1993), Poreklo imena Branko- menika kulture Specijalistički rad. Biblioteka Depar- vina i neka zapažanja o toponimiji se- Vujović, B., (1983), Brankovina. Republič- tmana za geografiju, turizam i hotelijer- la. Selo-Kolubara, Tamnava, Podgorina, ki zavod za zaštitu spomenika kulture stvo Novi Sad. Kačer. Valjevo. Beograd. Beograd. Krivošejev, V., (2008), Marketing u funkci- Matić, V., (1998), Naseljavanje brankovin- ji stalne muzejske postavke. Magistarski ske parohije. Diplomski rad. Bibliote- rad (rukopis).

59 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Nikola Panov* Sportski turizam dr Risto Mijalov* Milena Taleska* u Makedoniji

Sažetak Uvod što znači porast u odnosu na 2003. godi- Kao masovne društvene-ekonomske S obzirom na to da se turistički razvoj nu kada se u 15 zemalja članica EU 35% pojave savremenog društva, turizam i značajno promenio tokom godina, uloga stanovnika bavilo nekom sportskom ak- sport, su bliske i povezane. Savremeni sporta i rekreacije u savremenom turistič- tivnošću barem jedanput nedeljno (Euro- turizam u svojim oblicima ističe sport kom razvoju takođe se promenila. Sport je pian Commission, 2003-2004). kao važan sadržaj boravka turista, postao važna aktivnost unutar turizma, a Današnje društvo pasivno provođenje gde je turista aktivni učesnik različitih u isto vreme turizam je značajno povezan slobodnog vremena kreiranog po formu- sportsko-rekreativnih aktivnosti. Ak- s brojnim sportovima. li Sun, Sea and Sand smatra nedostatnim, tivni odmor postaje ne samo deo već i Upravo turizam i sport, kao kvalita- pa aktivno provođenje slobodnog vreme- glavni motiv putovanja u određenu tu- tivni sadržaji slobodnog vremena, uveli- na ima funkcionalni cilj održavanja psi- rističku destinaciju. ko doprinose poboljšanju ljudskog života. hofizičkog zdravlja, kao i podizanja nivoa Makedonija ima mogućnosti za razvoj Kretanje, igra, rekreacija postaju kompen- kvaliteta života. Danas je sport jedan od nekih komplemetarnih oblika sport- zacija negativnim posledicama savreme- osnovnih faktora razvoja savremenog tu- skog turizma, gde je prirodna osnova nog načina života. rizma. Aktivni odmor postaje nezaobila- jedan od najvažnijih faktora usmera- Kao masovne društveno-ekonomske zan sadržaj boravka, a često i glavni mo- vanja turista u određenoj destinaciji. pojave modernog društva, turizam i sport tiv kraćih ili dužih putovanja u određenu Svi drugi faktori turističke ponude mo- međusobno su bliski i povezani. Ta veza turističku destinaciju. To ujedno znači da gu se s vremenom menjati i poboljšava- između njih datira još od antičkog perio- su se turističke destinacije u svojoj ponu- ti. Ovaj rad analizira mogućnosti rada, kad je sport bio pokretač ljudi na puto- di morale prilagoditi tim promenama, po- zvoja sportskog turizma u Makedoni- vanje u cilju poseta velikim sportskim pri- gotovo što takvi turisti u ta svoja odabra- ji, odnosno razmatra da li Makedoni- redbama. Danas je ta veza najočitija kada na odredišta donose specifično i drugačije ja zna i može da iskoristi faktore turi- se organizuju veliki sportski događaji po- ponašanje i navike. stičke potražnje i sa ekonomske strane put olimpijskih igara, svetskih prvenstva, Turizam i sport kao dve društvene po- obezbedi dodatne turističke učinke. ATP turnira i drugih međunarodnih pr- jave generišu brojne funkcije koje se mogu Ključne reči: Makedonija, sport, turi- venstava. Mega sportski događaji magneti svrstati u dva područja: zam, sportski turizam su za mnoge turiste koji troše velike svote a) društvene funkcije (zdravstvene, obra- novca u relativno kratkom periodu. zovne, političke) – mnogobrojni i ra- Abstract Sport i turizam su postali društveno- znovrsni su motivi i potrebe koje ljudi Sport tourism in Macedonia ekonomske sile koje zahtevaju stalno ob- zadovoljavaju u prostorima sporta i re- navljanje i prilagođavanje savremenim po- kreacije i As a large scale socio-economic phe- trebama turista. Turizam je promovisao b) ekonomske funkcije – programi sport- nomena in contemporary society, tour- neke sportske aktivnosti, kao što su i razne ske rekreacije u turističkoj ponu- ism and sport, are very close and con- sportske aktivnosti promovisale turistička di doprinose produžavanje turističke nected. In contemporary tourism sport, putovanja. Stoga se može reći da turizam i sezone, boljem i ravnomernijem po- together with all its forms, has become sport pružaju usluge jedan drugome. punjavanju turističkih kapaciteta, ra- a significant contents of stay of tourists Turizam i sport ne samo da su posta- cionalnijem korišćenju postojećih who are active participants in various li dve vrlo popularne, globalne, društve- smeštajnih, infrastrukturnih i drugih sport and recreation activities. Active ne aktivnosti koje su se izrazito razvile od potencijala. holidays are no longer only a part but dvadesetog veka do danas, već su obe ak- Prvi put je predloženo da sportski tu- one of the main motives for selecting a tivnosti postale deo naše globalne kultu- rizam bude kategorizovan kao poseban tourist destination. re. Savremeni turizam u svojim oblicima oblik turizma tek 1997. godine. Tada je po- In Macedonia there are possibilities for ističe sport kao važan sadržaj boravka tu- jam sportskog turizma definisan i u nauč- development of some complementary rista, gde je turist aktivni učesnik različi- nim krugovima. forms of sports tourism, where natural tih sportsko-rekreativnih aktivnosti. Ne- Sportski turizam podrazumijeva puto- resources, are amongst the key factors ma sumnje da aktivnosti koje se sprovode vanje za vrijeme odmora s ciljem bavljenja that bring tourist to an area and Mace- u turizmu utiču na kvalitativno provođe- sportom, putovanje u destinacije kako bi donia has all that. All other factors can nje slobodnog vremena za vreme odmora. se promatrao sportski događaj te putova- change and improve over time. In this Sportski turizam je postao oblik odmora nje s ciljem posjeta sportskim atrakcijama paper, we analyze the possibilities of de- koji je u modi. Široko zanimanje za brojne (Hudson, 2003). veloping sport tourism in Macedonia. sportske aktivnosti još je jedan pokazatelj Sportski turizam podrazumeva dve Also we ask the question is Macedonia da će potražnja za sportskim turizmom u oblasti: aware and capable of using its demand budućnosti ostati stabilna. 1. primarna putovanja za sport (sportski for tourism toward economic gain. turizam) i Keywords: Macedonia, sport, tourism, 2. putovanja gde ja sport sekundarna po- sport tourism Sport i turizam, pojam sportskog turizma treba (turistički sport). * PMF, Skoplje, Makedonija Najnovija istraživanja vezana za bavljenje Turizam u Makedoniji [email protected] sportom navode da se 38% stanovnika 25 Kad govorimo o turizmu, prirodna osno- [email protected] članica Europske unije bavi nekom sport- va, odnosno stepen atraktivnosti prirod- [email protected] skom aktivnošću bar jedanput u nedelji, nih resursa, jedan je od najvažnijih faktora

60 Tabela 1. Posetioci po tipovima turističkih mesta u Republici Makedoniji u periodu 1971-2004. godina

Domaći Strani Skopje banje Godina Ukupno gosti gosti Ukupno Domaci Strani Ukupno Domaci Strani 1971 507.385 372.494 134.891 184.205 99.690 56.359 22.196 21.096 1.100 1981 973.518 795.358 178.160 365.774 263.230 102.544 34.653 30.312 4.341 1991 710.278 415.955 294.323 221.264 55.702 165.562 26.287 18.281 8.006 2001 333.308 234.362 98.946 74.869 18.802 56.067 19.265 18.223 1.042 2004 465.015 299.709 165.306 94.672 20.407 74.265 19.030 17.130 1.900

Klimatska mesta Neturistička mesta Godina Planinska Jezerska Ukupno Domaci Strani Ukupno Domaci Strani Ukupno Domaci Strani 1971 22.436 21.989 447 150.119 122.240 27.879 128.429 107.479 20.950 1981 55.766 52.780 2.986 329.283 291.544 37.739 188.042 157.492 30.550 1991 55.767 46.652 9.155 290.189 247.268 42.921 116.771 48.052 68.719 2001 38.830 35.411 3.419 142.578 125.382 17.196 57.766 36.544 21.222 2004 42.282 36.820 5.462 255.833 198.824 57.009 53.198 26.528 26.670 usmeravanja turista u određenu destina- Tabela 1. nam jasno pokazuje da je tu- • Regioni Šar-planina, Mavrovo, Kruševo, ciju. Svi drugi faktori turističke ponude ristički promet u Republici Makedoniji Kožuf i Pelister za razvoj zimskih spor- mogu se s vremenom menjati i poboljša- pao za celih 100 procenata (1987-2004 čak tova; vati. Stepen atraktivnosti prirodnih resur- 150%) što je svakako alarmantno i traži • Ohridsko-struški region za razvoj ve- sa je trajna i nepromenjiva vrednost, a Ma- hitne korake. slačkih i plivačkih sportova, a zone kedonija to ima! Ciljevi razvoja turizma moraju biti de- Prespanskog, Dojranskog i akumulaci- Znači, turističko-resursna osnova po- finisani na bazi procena sadašnjeg stanja, ona jezera za razvoj rekreativnih spor- stoji, Makedonija poseđuje pejzažno bo- mogućnosti, kao i kompleksnom iskorišta- tova na vodi i druge specifične sportske gatstvo, što je potencijal razvoja turizma, vanju potencijala. Polazni ciljevi su orga- aktivnosti; razume se, ukoliko se to postavi na dugo- nizacija i uređivanje turističkih prostora • Regioni Skopske Crne Gore i Karađica ročne osnove i u skladu sa principima odr- što podrazumeva: za izgradnju sportske infrastrukture za živog razvoja. Ali, i pored povoljnih faktora • kompleksnu valorizaciju najznačajnijih specifične sportove i sportske aktivno- i uslova za razvoj turizma, u dosadašnjem prirodnih i ostalih turističkih potenci- sti - planinarenje, orijentacioni krosovi, razdoblju, turizam i ugostiteljstvo imali su jala; motociklizam itd. marginalno učešće u celokupnoj ekonomiji • definisanje turističkih vidova u zavisno- • Region Maleševije kao zona sportsko- na nacionalnom i regionalnom nivou. sti od prostornih faktora; rekreativne aktivnosti i zona specifičnih Osnovni faktori, koji su negativno utje- • turističkom valorizacijom da se izdvo- sportova komplementarnih potrebama cali na razvoj turizma u R. Makedoniji su: je područja značajna za razvoj turistič- bliskih zimskih centara u susednoj Bu- • Politička nestabilnost – Politička stabil- ke delatnosti; garskoj. nost je osnovna komponenta koja je po- • aktiviranje novih područja sa dominan- Sportski turizam u Master planu za ra- trebna za turistički razvoj. tnim prirodnim i izgrađenim turistič- zvoj turizma u Makedoniji se ne pominje. • Slaba saobraćajna i komunalna infra- kim vrednostima, kao razvojnim poten- Ove godine je u izradi novi i verujemo da struktura – Saobraćajna infrastruktura cijalima nedovoljno razvijenih područja, će biti bolji i kompleksniji. u R Makedoniju je u jako slabom stanju. u zavisnosti od turističke potražnje; Interesantno je pomenuti da je 13 po- Buduća izgradnja i obnova postoje- • zaštitu prostora pogodnog za razvoj tu- znatih svetskih tur-operatora, koji su bili u će saobraćajne infrastrukture osnova rizma, njegovo urbanističko-turističko poseti Makedoniji 2004. godine da bi proje daljeg razvoja. Nizak nivo izgrađe- oblikovanje i uklapanje objekata u pri- cenili šta Makedonija može ponuditi turi- nosti imaju i komunalne i tehničke in- rodni i istoriski ambijent, primenjujući stima iz zapadne Evrope, bilo jednoglasno frastrukture. kriteriume i standarde o zaštiti životne da umesto luksuznih hotela Makedoni- • Raseljavanje stanovništva – Visoka sto- sredine, prirodnog i kulturnog nasleđa. ja stranim turistima treba da ponudi au- pa migracije stanovništva u ovoj regi- Kad je reč o razvijanju održivog turiz- tentične makedonske kuće preko alterna- ji zabeležena u poslednjih deset godina ma u ekološki osetljivim regionima (zašti- tivnog i seoskog turizma. Koncentrisali su bitan je problem. ćena područja, nacionalni parkovi) bitno se na regione: Mavrovo, Galičnik, Ohrid, • Nedostatak obrazovanih i stručnih ka- je da se masovni turizam zameni alter- Kruševo, Pelister... drova – Sledeći razvojni problem je po- nativnim formama turizma, u kojima je i Posmatrajući planinske masive Repu- manjkanje stručnih i obrazovanih ka- sportski turizam. blike Makedonije mora se zaključiti da oni drova. imaju velike turističke potencijale za brd- • Turistička infrastuktura u slabom sta- Mogućnosti razvoja sportskog sko-planinski turizam, ali zbog 15 godina nju – Turistički smještajni kapacite- zastoja u razvoju nisu iskorišteni, što znati koje RM može da ponudi nalaze se u turizma u Makedoniji či da Makedonija mora da sprovede težak slabom stanju. U cilju daljeg razvoja po- Koncept dugoročnog razvoja i prostorne proces transformacije. trebno je renovirati postojeće i izgraditi organizacije turističke ponude Republike Potencijalno, Makedonija raspolaže sa nove kapacitete. Makedonije definisana je prostornim pla- velikim brojem planinskih centara koji u • Privreda – Nerazvijenu i neodgovaraju- nom i master planom o razvoju turizma, a perspektivi razvoja planinskog turizma ću strukturu privrede karakteriše nee- Zakonom o sportu definisane su i zone od mogu imati zapaženo mesto: konomsko forsiranje razvoja pojedinih posebnog interesa za razvoj sporta i odre- • Pelister – najpoznatiji turistički centar ov- industrijskih delatnosti. đene sportske aktivnosti. dje je Begova Češma (udaljen samo 15 km

61 i hard adventure (vožnja džipovima, jahanje konja, spuštanje paraglajderom do obale Ohridskog jezera). Avanturističko-sportski turizam moze se razvijati i u regionu Skopske Crne Go- re i Karađica za šta je potrebna izgradnja sportske infrastrukture za specifič- ne sportove i sportske aktivnosti. Region je interesantan i po reci Treska, nadomak Skoplja, gde postoji staza za kajak na divljim vodama, duga 350 metara, sa visin- skom razlikom od 3,5 metara, a nivo vode je 18 kubika u sekundi. U kanjonu reke postoji 5 oklinčenih staza za penjanje, ideal- nih za climbing turizam. Sve ovo govori da osnova za razvoj sportskog turizma u Makedoniji postoji. U tom pravcu država mora poticati i razvoj ovog segmenta turističke ponude, posebno što iskustva govore da potražnja je sve veća. Sl. 1. Planinski masiv Šar-planine, sa najpoznatijim ski-centrom Popova Šapka od Bitolja), a hotel „Molika“ je jedan od ma“ i „Montana“ (200 ležaja, nedavno Zaključak luksuznijih hotela u Makedoniji. Nalazi se je renoviran). Žičara vodi do ski- staze. Temeljnim istraživanjem prirodnih, prona nadmorskoj visini od 1.420 m, ima 80 Idealno mesto za planinski i rekreacio- stornih i ekonomskih potencijala i vred- kreveta, a udaljen je 14 km od Bitolja. Na ni turizam tokom cele godine. Odlično nosti, preko osmišljenog programa za oko 40 min. udaljenosti od hotela „Mo- mesto za paraglajderstvo. organizaciju i uređenja prostora, Makedo- lika“, nalazi se planinski dom „Kopanki“ Postojeći paninski centri u Makedonij nija može da dobije turističko-sportsko- (1.630 m) koji je dobro opremjen i sačuvan. imaju povoljan položaj u odnosu na dis- rekreativni predznak. Može ponuditi oko 100 kreveta. Još jedan perzivne centre. Vrlo povoljan geografski Razvoj sportskog turizma u Makedo- hotel koji je od velike važnosti je Dečje od- položaj i laka pristupačnost pružaju izvan- niji može biti interesantan za bogatiju tu- maralište (1.200 m). Drugi važan zimski redne mogućnosti za razvoj savremenih rističku ponudu države. S tim u vezi, po- ski-centar je lociran na 1.150 m n.v. u bli- oblika rekreacije i turizma tokom cele go- trebno je da se: zini s. Nizopole. U blizini Velikog pelister- dine. Zimski planinski centri već posjeđu- • tačno odrede strateški pravci; skog jezera nalazi se planinski dom „Veli- ju određeni broj smještajnih kapaciteta i • definišu primarne i sekundarne turi- ko jezero“, koji je isto tako dobro očuvan i regulisanu ponudu za zimski sportski tu- stičke destinacije; može ponuditi oko 50 kreveta, a planinar- rizam, ali to nije dovoljno. Jedini način na • definišu prioriteti njihovog razvoja; ski dom „Neolica“ nalazi se na 1.440 m. koji će Makedonija povećati priliv gostiju, • proceni obim kapaciteta, podstiče reno- • Bistra – nažalost, i pored velike važno- a samim tim ostvariti i veću ekonomsku viranje, sagrade novi kapaciteti; sti ovog planinskog masiva, ovde postoji dobit, jeste poboljšanjem postojećih i iz- • proceni infrastruktura koju turizam samo jedan planinski dom - „Kitka“, koji gradnjom savremenih kapaciteta. traži; se nalazi u blizini s. Tajmiste i koji može S druge strane, Ohridsko-struški region, • podstiču sportske manifestacije kao je- ponuditi oko 40 kreveta i kuhinju. kao i Prespansko, Dojransko i akumulaci- dan od načina promocije. • Region Mavrovo nudi odlične uslove za ona jezera na kojima je dominantan jezer- smeštaj. Nekoliko hotela funkcionišu to- ski, letnji turizam, daju izvanredne moguć- Makedonija mora da sprovodi komple- kom cele godine. Najbolji hotel je „Bistra“. nosti za razvoj sportskog turizma. Nautički mentarni razvoj u turističkoj ponudi. Ta- Ski-centar „Zare Lazarevski“ je u sklopu turizam, uz malo investicija, može biti više kav razvoj može oblikovati Makedoniju Nacionalnog parka „Mavrovo“, na 106 km od ideje. Tri prirodna jezera, od kojih je jed- kao atraktivnu turističku destinaciju. od Skoplja, raspolaže žičarom kapaciteta no sa UNESCO-vim predznakom, idealna 1.100 posetilaca na čas i sinhronizovanim su za jedrenje, ronjenje, vožnju brodom, Literatura ski-liftovima kapaciteta 5.000 posetila- vožnju kanuom, vožnju skuterima i skija- Panov, N. (2003): Osnovi na turizmot, Se- ca na čas. Sela Leunovo i Nikiforovo nude nje na vodi. Ako bi se ove ideje realizova- lektor, Skopje privatni smeštaj. Smeštajnih kapaciteta le, što naravno zavisi i od materijalne baze, Mijalov, R. (2007): Prirodno-geografski ima i u blizini, na Galičniku (hotel „Ne- ove destinacije mogu biti veoma atraktiv- osnovi vo turizmot, Fakultet za turi- da”) kao i u manastiru Sv. Jovan Bigorski. ne. Regioni Ohridskog i Prespanskog jezera zam, Skopje • Šar-planina - najpoznatiji ski-centar već su u turističkoj ponudi. To treba isko- Bartoluci, M., Cavlek, N. i suradnici Popova Šapka, 35 km od Skoplja, loci- ristiti i gostima ponuditi planinarenje, vo- (2007), Turizam i sport, Školska knjiga, ran je na nadmorskoj visini od 1.780 m. žnju biciklom, šetnje itd. - aktivnosti koje Zagreb Raspolaže hotelima koji nisu renovira- mogu biti zanimljive širem krugu turista. Senečić, J. (1998): Promocija u turizmu, ni. Popova Šapka nekad je bila domaćin Neke od navedenih aktivnosti već postoje Mikrorad, Zagreb Evropskog i Balkanskog ski-šampiona- u sadašnjoj ponudi Makedonije te iz tog ra- Stojmilov, A. (2005): Socio-ekonomska ge- ta. Žičara nije sanirana od vojnog kon- zloga ponudu treba samo unaprediti i pro- ografija na Republika Makedonija, PMF, flikta iz 2001 godine. Planinarske kuće pagirati na nabolji način. Skopje su „Smreka“ (komfornija), „Ljuboten“, Turistički potencijal je i planina Gali- Ministerstvo za ekonomija na Republi- „Tri vodi“, „Šarski vodi“, „Jelak“. čica između Ohridskog i Prespanskog jeka Makedonija (2003): Studii za master • Kožuf, nadomak Đevđelije - intenzivno zera, gde je predviđena (ideja je stara de- plan za turizam vo Republika Makedo- se gradi sportsko-rekreativni ski-centar set godina) izgradnja žičare i ski-terena. nija, Skopje „Kožuf “. Time bi ovaj region bio turistički aktivan Državen zavod za statistika (2005): Stati- • Kruševo, gradić na najvećoj nadmorskoj tokom cele godine. Galičica je idealna i za stički godišnik na Republika Makedoni- visini na Balkanu, sa hotelima „Panora- takozvani avanturistički turizam tipa soft ja, Skopje

62 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007

PhD Klodiana Gorica* Management of the vine tourism development as niche product Sažetak U ovom radu biće ukazano na neke modele razvoja malih zajednica kroz pod- for community – the developmnt sticanje i razvoj posebnih i lokalnih ni- ša proizvoda. Vinski turizam, odnosno potential in Narta, South Albania degustacija vina, posete vinogradarima, vinarijama, vinskim podrumima, festi- New Regionalism Also, we analyze regions, like Narta or valima i vinskim regionima je već razvi- From the points of view of economic ge- others in Albania, as the motors of growth jen oblik turizma u Evropi i dalje. Iako ography, and regional and more generally in the new global economic order. As a u mnogim regionima postoje potencijali urban studies, it seems that analytical ap- result of thinking last but not least, New za razvoj vinskog turizma, on u Albaniji proaches that have been applied to the ge- Regionalism may be seen as the arena of još nije razvijen. Region Narta, smešten ography of other service and manufactur- analysis that may lead to a third way in re- na jugu Albanije, blizu grada Vlora, je ing activities are not intensively used in gional policy and practice, between the jedan od najpoznatijih vinskih regiona the geography of tourism. Is this because old statism and current neoliberalism. u Albaniji, gde postoje odlični uslovi za the analytical tools and concepts of eco- Having got a picture of what New Re- kreiranje različitog i konkurentnog turi- nomic geography are not suitable for un- gionalism is all about and its inter-disci- stičkog proizvoda, ali postoje i određeni dertaking such a task? plinary base, it would seem that all this problemi koje treba rešiti. Sa ekonom- It is a niche product that has to do powerful and critical geographical think- skog aspekta, vinski turizam je znača- with the uniqueness of the tourism activ- ing would have opened a window of op- jan jer privlači veliki broj posetilaca, ko- ity in some special small regions that act portunity for tourism study to enter the ji konzumiraju vina, lokalne specijalite- as small business with a certain tourism scene. On the contrary, such an opportu- te, kupuju proizvode domaće radinosti i product, like wine tourism product? nity has been left unexploited, at least in posećuju kulturno-istorijske spomenike Regarding the question of the unique- Anglo-American economic geography, as u okolini. Vinski turizam može biti ve- ness of tourism activity, there are indeed the example in the introduction of this pa- oma važan stimulans ekonomskog i so- particularities in the industry that are not per clearly indicates. The point here is that cio-kulturnog razvoja ovog regiona. to be found in other sectors, like spatial these contributions are confined with- vinski turizam, zajedni- Ključne reči: fixity in consumption (that relates to host- in the disciplinary limits of tourism stud- ca, region, niša proizvod guest and tourism-environment relation- ies, while no feedback has been gained for Abstract ships), the incorporation of service quality economic geography. into the tourism experience, and the com- In this paper we should focus on some plexity of tourism products. But it is an criteria or model of development of small Local Tourism Production open question whether this generalized communities through improvement and distinction of tourism impedes cautious and New Regionalism development of special and local nich- application of approaches that have devel- Important lessons are to be learned from es products. Wine tourism, or tourism oped in other fields of social sciences. combining New Regionalism findings and focused on the wine as a product - tast- For example, what distinguishes tour- critiques with critical tourism geography. ing and visits to vineyards, wineries, wine ism from other services is contextualized One way to do so is to ask how the con- festivals and wine – producing regions, is consumption: it is meaningless to distin- cepts of spatial development in a small re- a well-developed industry in Europe and guish tourism core products from their gion can be applied to the study of tourism further. Although there are a lot of re- context, given extended time-frame and production, and in particular tourism des- gions that have all the necessary poten- inclusiveness of tourism experience. tinations. In this perspective, two inter-re- tials for developing this form of tourism This means that tourism is distinctive lated themes are of great importance: product, for the Albanian country, unfor- primarily in terms of the central role of a 1. tourism labour markets, and tunately wine tourism is not well devel- wide range of place characteristics in its pro- 2. learning and innovation. oped. The region of Narta, that is situat- duction processes, but the increasing im- ed in the southern part of Albania, near Tourism labour markets portance of this relationship to many oth- Vlora city, is one of the most famous wine er activities gives a much wider importance in small communities producing regions in Albania and wine now in order to understand some of the spe- In line with industry diversity, tourism tourism offers an excellent opportuni- cific features of tourist places and the proc- employment is as heterogeneous as the ty to create a distinctive and competitive esses involved in their development. different sub-sectors which together con- tourism product in this part of Albania. Small regions that can offer typical stitute the tourism industry complex, in There are potentials, opportunities, dif- niche products like Narta Region can act addition to employment diversity with- ficulties, problems of management to be as a New Regionalism which is not a sin- in each sub-sector. Key features of labour discussed in this community. Wine tour- gle, coherent theoretical group in the field markets are: ism, for this region can be an extreme- of economic geography. 1. the limited potential for substituting ly important stimulant for economic and Based on our opinion, small regions are capital for labour (through technologi- socio – cultural development. the points of untreated interdependencies cal Wine tourism, community, Keywords: (that include labor markets, public institu- 2. advances in production of wine and lo- region, niche product tions, and rules of action, customs, under- cal products, accommodation and ca- standings, transfer of traditions and values), tering sectors, or Computer Reserva- and thus they have now become a funda- tion Systems in intermediaries, have * Fioralba Vela, Albanija mental basis of economic and social life. manifested a moderate substitition);

63 2. high labour turnover due to seasonali- dustry (the exception being high-skilled put of technology (e.g. an airline) or com- ty in demand (numerical flexibility); jobs mostly associated with large firms), plex searching and coordination activities 3. dual structures, that include core and less formal skills do play a great role in de- (tour operators). peripheral workers (the former being livering tourism services. Language skills, On the other hand, recent trends in full-time, permanent employees, en- for example, or skills deployed in personal various sub-markets, like biological prod- joying job security and high earnings interaction are vital for the service qual- ucts from local agriculture, have created a and practicing functional flexibili- ity. Yet, quality in services is associated new form of knowledge intensive produc- ty, while the latter group can be bro- with frontline activity. Internal divisions ers in rural areas, whose entrepreneurship ken into several analytical groups, de- of labour allow for greater flexibility to be is directly linked with tourism. pending on the level of job security, exercised regarding lower skilled, unseen For a tourism SME mainly involves wage levels, skills and time of employ- jobs, most often occupied by women and/ managing the division of labour for family ment); or migrants. In this sense, there is an hi- members (in the context of multi-employ- 4. family and self-employment (where erarchical shift of risk and uncertainty to ment), as achieving incremental chang- self-exploitation provides the response employees, so that job insecurity and poor es that will enhance its relative position to fluctuations in demand); working conditions are faced in a differ- in the local competitive market. For the 5. and labour market segmentation. ent way by different groups of workers. On SME to do so, it does not need to exercise the other hand and as far as larger firms state-of-the-art management, but can re- Shaw and Williams (2004) provide an are concerned, we expect to find less job ly on unsophisticated managerial compe- insightful debate over these issues. First, turnover at the top of occupational hierar- tences (based on experience of personal the core-peripheral worker model is ques- chy, resulting in a higher degree of loyalty. relations), in order to be more efficient and tioned. Empirical data has shown that, in At that level, functional flexibility results to get to know consumer preferences and lots of cases, peripheral employees enjoy in accumulation of skills and knowledge, thus adapt to changing preferences. most (if not all) of the core worker’s ben- which can be not just an individual asset, Of course, much of local informal cir- efits. Also in many cases, functional flexi- but become a regional asset due to highly culation of knowledge is related with the bility is not associated with core workers. skilled workers’ mobility. But given dom- absent of patents in the industry. This Second, gender determines female employ- inance of micro-firms, independent fami- leads to innovations being in the air, and ment in three, often inter-linked ways: there ly businesses and personal relations deter- while adoption of advancements by small are contingently gendered jobs taken up by mining supply chains among firms at the firms may result in a general improvement women because they are low-waged or be- local level minimise labour mobility. This of the destination’s competences, free-rid- cause their part-time nature fits dual roles is also an issue of entrepreneurship, and ing certainly cuts off compensation for in labour market and at home; there are what is significant in self-employment and firms that deliberately innovate, by quick- job descriptions that implicitly or explicit- family firms are non-material gains re- ly losing comparative advantage. Hjalager ly incorporate sexuality and sex-related at- sulting from the occupational status of in- (2002) reports that this provides a reason tributes; and there is a transfer of women’s dependence. A higher degree of trust and for leaders to constantly innovate. She al- household roles to the labour market for loyalty are expected to be found here. so distinguishes between four types of in- such jobs as housekeepers, cleaners, etc. novation in tourism, combining the var- Migration is also a strong feature of Learning and innovation iable of conserving/disrupting existing tourism labour markets, as domestic and In the short introduction to New Region- competence with the one of conserving/ foreign immigrants are necessary for la- alism presented above, key concepts like disrupting existing linkages. bour availability under demand variation knowledge, learning and innovation are and for filling in particular niches giv- very important. The concept of learning Strategies for Niche Tourism en local shortages for skilled positions. is certainly important from the point of This is related to occupational hierarchies view of tourists. It can be argued that get- Product Development in Narta among international immigrant workers. ting to know new places, their people and Tourism constitutes a major export sec- King (1995) identifies three groups of mi- culture, is a primary motivation for travel- tor in large global cities and famous in- grants: those in skilled managerial posi- ling. Furthermore, learning activities con- dustrial regions or furthermore in special tions; the ones in intermediate posts (like stitute a nodal point in tourism consump- mini regions, despite their importance in tour guides and agent representatives); tion (be it cultural attractions, practicing other sectors where, tourism is integrated and unskilled labour. As expected, wages a sport etc). Nonetheless, different sorts in local and regional economies, provid- and working conditions vary among these of tourists will probably exhibit differ- ing a substantial share of employment and groups, as well as origins of flows. A gen- ent requirements in their learning expe- earnings, and again its omission is strik- der division of jobs is also manifested in riences. But what is crucial here is learning by all who analyze these cities and migration. Thus, segmentation in labour ing and innovation from the point of view regions as global cities, learning or net- markets is reinforced by migration, and of producers. Of course, no R&D activities worked regions and the like. given the other types of segmentation dis- are expected to be found in a restaurant Now we will analyze some criteria or cussed above, migration serves to reduce kitchen or a family-run hotel. model of development of small commu- costs of labour (Williams and Hall, 2000). Tourism can hardly be considered as nities through improvement and develop- In general, it can be argued that nu- a knowledge-intensive industry, because ment of special and local niches products. merical flexibility acts as a barrier in cre- its technological attributes are not of the So, in our case, wine tourism, or tourism ating a stable and integrated labour mar- high value scientific knowledge, and ex- focused on the wine as a product - tasting ket at the local level. Instability may also ploitation of knowledge does not cre- and visits to vineyards, wineries, wine fes- mean less loyalty to the firm, resulting in ate new knowledge. Most parts of it are tivals and wine producing regions, as it is low-trust relations, which in turn increas- knowledge-using but not knowledge cre- a well-developed industry in Europe and es costs of monitoring and management ating, in line with suggestions about the further, specially in the Balkan Region, it in the context of a firm, and diminishes modern food industry (Cooke, 2002: 4). takes more attention to us in order to de- the sense of belonging to the place, that Of course, this refers more to the level of velop small strategies for small commu- fosters opportunism. Although studies on SMEs and not large firms. nities. Although there are a lot of regions labour market show that formal skills and The latter appear to be knowledge-in- that have all the necessary potential for training are relatively low in tourism intensive organisations, due to either in- developing this form of tourism product,

64 for the Albanian tourism industry, unfor- gy and climate, geological conditions are while at the same time stimulating both tunately wine tourism is not well devel- combined to create a wide range of hab- public and governmental commitment to oped. In our strategy sun and beach prod- itats from alpine to sub-alpine pastures the protection of environment. Environ- uct, business product, or cultural product and meadows, grass lands to wetlands and mentalists are both troubled and enthu- are considered very profitable for the next lagoons, sands dunes to rocky seacoast. siastic by the development of this type of decade. Here it includes massive tourism. These ecosystems shelter a remarkable bi- tourism. What they are concerned about Of course, in the long run, the focus for odiversity over 32 species of high moun- is that the increase of ecotourism will ac- Albania is a better image of a new desti- tain plants approximately 30% of Europe- tually destroy the very qualities of expe- nation demonstrating the culture and tra- an flora and 756 species of vertebrates in rience that attracted tourists in the first dition of the country. We should focus, of an area of 0.27 % of the size of Europe. place. Because of this, this type of tourism course, in a sustainable way of develop- Narta area is considered as one of the requires a very delicate balance, it com- ment of our country and the right strat- most important wetland areas of Alba- bines pleasure of discovering and experi- egies marketing to achieve the objectives, nia for its high biodiversity values and the encing untouched natural places, while at but local people, communities, need more number of habitats. In this area, only the the same time is insuring that they remain attention than some long-run objectives, north part of Pish Poro has the status of that way. they need special attention, special direc- Managed Nature Reserve. Other parts of A final general principle to ensure the tions, niches tourism product, they need Complex have no Special protection sta- sustainability of ecotourism development general sustainable directions from gov- tus. In every habitat are settled different on the part of destination areas, but per- ernment and the support from local gov- animal species. Waterfowls are one of the haps the most vital, is to increase truly lo- ernment of development of the niches most important species of the complex. cal involvement. It is essential that local tourism products. This is the right case Flora of Narta area presents a high- communities are involved directly with of development of Narta as a small region er level of endemism. In this area, we can ecotourism development. This involve- in the south of Albania, with a long tra- find 9 species of amphibians, 3 of which ment not only is in form of hand-outs or dition, unique, culture, and an appropri- are rare and endangered ones; out of 26 dole, or even the prevision of school, hos- ate way of transfering the proper values to species of reptile, 17 of them are rare and pitals and social services financed from the next generation, the right tradition in endangered. tourism revenues. If the traditional means wine production, and using this as a way Out of 192 species of birds monitored, of economic livelihood is being removed for tourism development. The consump- 31 of them (about16%) are classified as from a community it must be replaced tion of wine, moreover, is part of a holis- rare. Out of rare species, waterfowls com- with an alternative. tic hospitality and leisure experience that pose the main group with 62% and after With the sustaining the products as includes the consumption of fine food, them are classified as the birds of prey. ecotourism, culture products, with our the purchase of arts and crafts, and vis- Out of mammals species there are at product, wine tourism is the proper strat- its to historical and cultural sites in the least 4 species (2 insectivores and 2 ro- egy that the community of Narta needs, surrounding areas of this small country. dents) that are considered endemic spe- because it is a combination of local in- This wine region also benefits from the cies in the West Balkan and Mediterra- terests, benefits, values and can act as a fact that possesses its own unique identi- nean. whole tourist product, not as a single or ty or sense of place and its wineries strive During the last, it is estimated that at just a simple niche tourist product. to produce distinctive wines that are pro- least 27 mammal species, at the national There are some sound reasons for local duced nowhere else. Ideally, this differen- level have lost more than 50% of popula- involvement other than a moral obliga- tiation minimizes the level of competition tion. tion to incorporate the people whom the among operators and is an important at- Some factors that have influenced on project affects, in terms of the conserva- traction for tourists who are seeking au- damaging flora and fauna of the area are: tion of natural and socio cultural resource thenticity. • Loss and isolation of habitats. - The base, the time perspective of the local The region of Narta, that is situated in process of land dry, hydrological inter- population is longer than the one of out- the southern part of Albania, near Vlora ventions, industrial development and side entrepreneurs concerned with ear- city, is one of the most famous wine pro- distraction of forests. Two most dam- ly profits. They are also more likely to -en ducing regions in Albania and wine tour- aged habitats are wetlands and forests. sure that traditions and lifestyles will be ism offers an excellent opportunity to cre- • Degradation of habitats and flora and respected. Such an involvement must al- ate a distinctive and competitive tourism fauna species. - Influence of hydrolog- so extend beyond economies survival, en- product in this part of Albania. There are ical interventions, development of in- vironmental conservation and socio cul- potentials, possibility, difficulties, prob- dustry, agriculture, fishing, tourism, tural integrity to allow appreciation by the lems of management to be discussed in hunting, increase of disturbance of hu- community of their own. this community. Wine tourism, as a strat- man nature and introduction of foreign Things to do to protect the species and egy for the local development, for this re- species is reflected in the future degen- the habitats which will help to have a bet- gion, can be an extremely important stim- eration and degradation of habitats. ter ecotourism development and a better ulant for economic and socio-cultural • Direct damage of species. - Illegal hunt- conservation of this natural heritage: development. The argument for developing and disturbance from human be- • Control against human activities /inter- ing and promoting wine tourism in Narta ings cause a drop and direct extinction ventions in the area - keep under control is compelling. From an economic develop- of different species of fauna of the area. all human activities that is happening in ment perspective, wine tourism is signifi- Bigger species, especially birds of prey the area, and finding other solution for cant in attracting substantial numbers of and mammals, are the most attacked those activities that harm the species excursionists, visitors, or tourists. groups from this activity. directly, or indirectly harm their critical habitats, is considered a priority. Tourist Product Development and Niches products as ecotourism is be- • Community participation - support the coming more and wider spread as great- participation of community in the prep- its problems in the Region of Narta er and greater numbers of tourist seek aration and implementation of manage- Albania is a relatively small country and this type of experience. Ecotourism is ca- ment plan, through inclusion of all in- is rich with an important natural herit- pable of generating large financial returns terested parties (local actors e.g. land age. Its geographical position, hydrolo- from both local and regional economies users, users associations like that of

65 water users, fishing, hunting etc), this 5. An improvement of the infrastructure ment_, International Journal of Urban process must be considered as a prior- network in order to increase the acces- and Regional Research, 23, pp. 365-378 ity. sibility of this region. Amin, A. (2000) _Industrial districts_, • Policy on the coast protection, land 6. A direct involvement in developing and in E. Sheppard and T. J. Barnes (eds) A property and tourism taking into ac- initiating projects through an overall Companion to EconomicGeography, count site zoning and development cri- coordinating management team. Oxford: Blackwell. teria for the protected areas in the im- 7. The promotion of this innovative form Amin, A. and K. Robins (1990) _The re- plementation of the legislation in the of tourism, while encouraging local emergence of regional economies? The above areas and preparation of local people to start offering tourist accom- mythical geography of flexible accumu- plans for the area development. modation. lation_, Environment and Planning D, • Human resources and employment, 8. The improvement of communication 8, pp. 7-34. qualification and equipment of proper between the tourism industry and the Amin, A. and N. Thrift (1994) _Living in people for the implementation of poli- organizations involved in the conser- the global_, in A. Amin and N. Thrift cies and management activities through vation of the environment. (eds) Globalisation, Institutions and Re- planning and organization of training gional Development in Europe, Oxford: courses in the country and abroad on The key objectives of developing rural Oxford University Press. the management and monitoring espe- tourism focused on wine production and Boschma, R. A. (2005) _Proximity and in- cially on biodiversity inventory. consumption in Narta Region are as fol- novation: A critical assessment_, Re- lows: gional Studies, 39 Conclusions 1. Economics – Rural tourism offers an Britton, S. G. (1991) _Tourism, capital and Rural areas such as Narta are potential opportunity for income generation and place: Towards a critical geography of tourist destinations as they characterize job creation. It is therefore an activity tourism_, Environment and Planning the authentic rural life and the peace and that can help deliver additional eco- D, 9 (4), 451-478. quietness of the natural landscapes. nomic activity in addition to replac- Buhalis, D. and C. Cooper (1998) _Com- Visitors search for places to relax, to ing traditional rural economic activi- petition or co-operation? Small and me- break away from daily routines and to ties now in decline (agriculture) and in dium sized tourism sense a kind of freedom and escapism. In doing so, arrest rural depopulation. enterprises at the destination_, in E. Laws, this region, tourism can be promoted as 2. Protection of the Environment – The B. Faulkner and G. Moscardo (eds) Em- a major source of regional income. How- environment is of central importance bracing and ever, due to the many examples of uncon- to rural tourism. Appropriate legisla- Managing Change in Tourism: In- trolled tourism development in other are- tion, a balanced approach to planning, ternational Case Studies, London: as of Albania, and the increasing relevance and the adoption of best practice ap- Routledge. of environmental issues, sustainable de- proach to running rural tourism enter- Butler, R. W. (1980) _The concept of a tour- velopment and segmented marketing have prises are essential in order to ensure ist area cycle of evolution: Implications to be regarded as most important in order that the environment is protected. for management of resources_, The Ca- to manage successfully in the countryside. 3. Legal Framework – The establishment nadian Geographer, 24, 5-12. Within sustainable development the envi- of appropriate legislation and laws are Debbage (1992) _Tourism oligopoly is at ronmental and cultural integrity of the ar- a necessary pre-requisite to success- work_, Annals of Tourism Research, 19, ea is maintained for the benefits of tour- ful rural tourism. The support and in- 355-359.. ists and residents. volvement of a number of government Debbage, K. G. and P. Daniels (1998) _The The main approaches in the develop- departments is necessary. tourist industry and economic geogra- ment of wine tourism in Narta Region are 4. Quality of life – The flow of visitors -in phy: missed as follows: to rural areas can help maintain the vi- opportunities_, in D. Ioannides and K.G. 1. Marketing strategies to increase the ability of existing services (shops, etc.), Debbage (eds) The Economic Geogra- awareness of tourists that the region thus contributing to the overall quali- phy of the Tourist is a potential destination and to con- ty of life of the host population. Industry: A Supply-side Analysis, London: vince the local population of Narta of 5. Preservation of Culture and Traditions Routledge. the benefits of tourism for the rural – Because of the importance of culture Hjalager, A. M. (2000) _Tourism destina- community ( building image ). and local traditions to visitors, rural tions and the concept of industrial dis- 2. The organization of training courses tourism can play a significant role in tricts_, Tourism and in management and administration for ensuring their long term preservation. Hospitality Research, 2 (3), 199-213. local small-scale enterprises. Hjalager, A.-M. (2002) _Repairing innova- 3. An increase and improvement of ac- References tion defectiveness in tourism_, Tourism commodation facilities. Agarwal, S., R. Ball, G. Shaw and A. M. Management, 23, 465-474. 4. The encouragement of local associations Williams (2000) _The geography of European Tourism: Regions, Spaces and and partnerships to set up projects in tourism production: Uneven discipli- Restructuring, Chichester: Wiley. order to establish organizational struc- nary development?_, Tourism Geogra- Tourism Development: Inter-Discipli- tures within the development of tour- phies, 2 (3), 241-263. nary Approaches, Athens: Exantas (in ism such as wine festivals, wine-tasting Amin, A. (1999) _An institutional per- Greek). and visits to vineyards,etc. spective on regional economic develop-

66 Održivi razvoj turizma

Sustainable Development of Tourism

67 68 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 mr Vuk Garača* Sopotnički vodopadi Siniša S. Ratković* u funkciji razvoja turizma Sažetak Selo Sopotnica se odlikuje izuzetno očuvanom prirodom i poseduje ogro- sela Sopotnica man turistički potencijal. Nalazi se na jugozapadu Srbije, na teritoriji opštine Uvod Ime sela potiče od reči sopot, što se la- Prijepolje, na severozapadnim padina- Ovaj rad nastao je kao plod istraživanja ko može povezati sa vodopadima i hukta- ma planine Jadovnik. Ono po čemu je Društva mladih istraživača Instituta za njem vode. Uz vodenice i valjarice, simbol selo postalo prepoznatljivo jesu vodo- geografiju „Branislav Bukurov”. Predmet Sopotnice su siga i vodopadi. Tu se voda padi na reci Sopotnici. Tokom posled- istraživanja bilo je selo Sopotnica i sopo- rečice Sopotnice razvila preko bigrenih nje decenije selo je zahvaljujući ovom tnički vodopadi kao i bliža okolina koja se stena a sa visine i do 40 m stropoštava se u prirodnom fenomenu postalo pravi raj odlikuje specifičnostima pogodnim za ra- vodopade (Femić, 2004). Reka se odlikuje za turiste. Zahvaljujući razvoju seo- zvoj seoskog i eko-turizma. Tokom 2004, pretežno kraškom hidrografijom. skog i eko-turizma depopulacija sta- 2005. i 2007. godine članovi Društva mla- Danas Sopotnica broji oko 40 domaćin- novništva je u velikoj meri zaustavlje- dih istraživača Instituta za geografiju stava i u njoj živi oko 150 stanovnika. U sena. Budući razvoj turizma na područ- „Branislav Bukurov” organizovali su 3 is- lu živi oko 30 srpskih i 10 muslimanskih ju ovog sela biće uspešan samo ukoli- traživačke akcije. Glavni cilj bio je da se porodica. Stanovništvo se pretežno bavi ko se suštinski bude temeljio na princi- što bolje upozna ovaj kraj i utvrdi stepen stočarstvom, ratarstvom i voćarstvom, ali pu održivosti. razvoja turizma ovog prostora. Istraživa- nije reč o intezivnom bavljenju. Upravo u Ključne reči: Sopotnica, turizam, vo- nje je bilo podržano i odobreno od strane ovom selu se rodio i prve korake napravio dopadi Ministarstva nauke Republike Srbije. Sreten Vukosavljević, osnivač sociologije Istraživački tim sačinjavalo je 19 čla- sela na našim prostorima. Abstract nova DMIIZG-a „Branislav Bukurov”. Po- The village Sopotnica is characterized red članova pomenute organizacije učešće Reka Sopotnica kao prirodno- by an exceptionally protected nature su uzela i dva člana IZSG „Prirodnik” sa and it possies a huge tourist potential. PMF-a u Skoplju. Veliku stručnu podršku turistička vrednost Sopotnica is located in a southwest sve vreme nam je pružao, sada već pokoj- Reka Sopotnica izvire na nadmorskoj visi- part of a Serbia, in a territory of town- ni, magistar geografskih nauka Milinko P. ni od 1.100 m i duga je oko 3,5 km. Karak- ship Prijepolje, in a northwest slopes of Femić, profesor Prijepoljske gimnazije. teristična je po tome što u svom toku pra- a mountain Jadovik. That what makes vi prelepe vodopade, gde se voda obrušava a village popular, are waterfalls on a Osnovni geografski podaci sa 1.070 m na 1.030 m nadmorske visine. river Sopotnica. Thanks to this natural U srednjem i donjem toku reka je usekla phenomen became the village, during o selu Sopotnica klisuru sve do njenog ušća u Lim. a last decade, an actual paradise for Selo Sopotnica smešteno je na severoza- Na izvorištu Sopotnice od iskona „radi tourists. Thanks to development coun- padnim padinama planine Jadovnik, sa neobična hemijska fabrika” čije su osnov- try and ecotourist’ populations depop- desne strane reke Lim. Udaljeno je 17 km ne „sirovine” voda, krečnjak i sunce. Od ulation is stopped in a big measure.A od Prijepolja i 320 km od Beograda. Selo je njih primenom čudesne tehnologije na- future development of tourist in this planinskog razbijenog tipa, karakteristič- staje siga, bigar ili travertin (Veruović, area will be successful only if it bases nog za starovlaška brda. Pripada opštini 1999). Na sunčanim jadovničkim padi- on a principle of a maintain. Prijepolje i prostire se na ataru od 1.739 ha nama dva velika majstora - voda i sunce Key words: Sopotnica, tourism, wa- ili nešto više od 17 km2. Selo se prostire na - od rastvorenih krečnjačkih stena mile- terfalls nadmorskoj visini od 800 do 1200 m (Rat- nijumima prave ovaj blagorodni materijal ković i Cmiljanović, 2008). kojim su izgrađeni obližnji srednjovekov- Prvi stanovnici Sopotnice nastanili su se ni manastiri: Mileševa, Sopoćani i Davi- upravo ovde lutajući i tražeći vodu za piće dovica, i čuvena „na Drini ćuprija“ (Cmi- kako bi mogli da prežive. Vekovima su na ljanović, 2002). sopotničkim vodopadima radile mnogo- Tokom 2005. godine na području oko brojne vodenice i valjarice. Dugo je stanov- jednog dela reke ustanovljeno je zaštićeno ništvo ovog kraja živelo od mlevenja žitarica prirodno dobro, Spomenik prirode „Sla- i valjanja sukna na reci Sopotnici. Pred nale- povi Sopotnice”, ukupne površine 209,34 tom industrijalizacije i urbanizacije u drugoj ha (Slika 1). Na tom području utvrđen je polovini prošlog veka ostalo je samo nekoli- režim zaštite II stepena, sa odgovaraju- ko vodenica koje su sačuvale izgled, ali ne i ćim merama zaštite i načinom ponašanja. funkciju. U vremenu kada je većinu sela ovo- Upravljač ovog zaštićenog dobra je Plani- ga kraja zahvatio trend iseljavanja u obližnje narsko društvo „Kamena Gora”. gradske centre, Sopotnica je nastavila da živi drugim životom. Selo je za kratko vreme po- Dosadašnji efekti razvoja turizma stalo pravi seoski turistički centar, a ne mali * Saradnik u nastavi, Departman za geografiju, turizam i broj stanovnika je dobio priliku za „zapošlje- u selu Sopotnica hotelijerstvo, PMF, Novi Sad nje”. U današnje vreme ovo selo nije pozna- Danas je ovo selo postalo pravi raj za turi- ** Student lovnog turizma, Departman za geografiju, to samo na lokalnom i regionalnom, već i na ste i, iz godine u godinu, broj turista je sve turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad nacionalnom nivou. veći. Dolaze ovde planinari, istraživači,

69 Nedostatak predstavlja činjenica da nijedan od smeštajnih objekata nije kategorisan i što stanovnici sela nisu u mogućnosti da sami iz svojih sredstava unaprede i pro- šire sopstvenu ponudu, pri čemu izostaje i pomoć državnih organa. Ipak, turistička ponuda sela Sopotnice može se dopuniti sa nekim drugim lokalitetima koji se nalaze u bližoj okolini sela. Tako, na nešto višoj nadmorskoj visini, 15 km od Sopotnice, podno planine Ozren, nalaze se Milakovići, selo poznato po zaseoku Tičije Polje. Ono što je karakteristično za veći deo ovog sela i pomenuti zaselak jeste izvanredno očuva- na narodna arhitektura. Ovde se turisti mogu upoznati sa mnoštvom očuvanih objekata seoskih do- maćinstava i proizvoda narodnog stvara- laštva: od tipa kuća, pomoćnih, ekonomskih zgrada, načina pripremanja i čuvanja mlečnih proizvoda, sušenja mesa, do narodne nošnje, stvaralaštva, običaja, folklora i seoskih vašara (Femić, 2004). Nedo- Slika 1. Vodopadi na reci Sopotnici; Foto: Siniša S. Ratković, 2007. statak predstavlja loš put do samog sela, omladinci, prirodnjaci i mnogi drugi. Ono rodice Janjušević (Slika 2), Tmušić, Ljujić, ali to obično nije prepreka turistima koji što selo, pored već pomenutog, može da Vukašinović i Vulović, već se duži niz go- dođu u Sopotnicu. ponudi jeste očuvana priroda, mir, tišina, dina bave prijemom gostiju, nudeći im pu- U blizini Sopotnice, u dolini Lima, na lepota pejzaža. Kao i u većini sela, i ovde je ne pansionske usluge, ili samo prenoćište udaljenosti od nekoliko kilometara, nala- domaća kuhinja veoma raznovrsna. Tu su, (Tabela 1). Posebnu pogodnost predstavlja ze se manastir Kumanica i crkva Davido- pre svega, domaći med, sir, kajmak, razne Tabela 1. Struktura i broj smeštajnih kapaciteta u domaćinstvima sela Sopotnica vrste pita, pršuta, suvo voće, šljivovica i još mnogo zdrave hrane koja se ovde proizvo- Domaćinstva Jednokrevetna s. Dvokrevetna s. Trokrevetna s. Broj ležajeva di bez upotrebe ikakvih pesticida. Dom. Janjušević / 2 / 4 Ovde se tokom letnjih meseci, još od 1987. godine, održava kulturno-umetnič- Dom. Tmušić / 1 1 5 ka manifestacija „Sopotnički izvori”. Ona Dom. Ljujić / 6 / 12 predstavlja pravu prezentaciju izvornog Dom Vukašinović / / 4 12 narodnog stvaralaštva i folklornih igara. Dom. Vulović / 3 / 6 Ovu manifestaciju poseti više stotina posetilaca. Ukupno ležajeva / 24 15 39 Od objekata za prijem turista treba po- Izvor: DMIIZG „Branislav Bukurov”, Novi Sad (podaci prikupljeni tokom terenskih istraživanja u 2007. godini) menuti Planinarski dom, koji može da primi oko 40 osoba. U blizini se nalazi i ma- to što se gostima servira hrana koju doma- vica, sagrađene u doba Nemanjića. Tokom nji broj privatnih vikendica. Posebno treba ćini sami proizvode, na zdrav i prirodan letnjih meseci dolinom Lima prođe veli- istaći usluge koje pružaju pojedina doma- način, pa su im na taj način troškovi pri- ki broj zaljubljenika splavarenja. Usputna ćinstva. Pet domaćinstava, odnosno po- premanja manji, a usluge jeftinije. stanica tokom splavarenja obično im bude Sopotnica, što utiče na veću posećenost od strane turista u ovom selu. U Sopotnicu dolazi i veliki broj turista koji tokom letnjih meseci posećuju krajeve Nove Varoši, Priboja i Prijepolja. Svakako da bi taj broj bio mnogo veći da su propaganda i marketing na višem nivou. U poslednje vreme prostor sela Sopotni- ce je u velikoj meri posećen. Većinom su to posetioci iz raznih delova Srbije, ali nije za- nemarljiv ni broj stranaca kojih je iz godine u godinu sve više. Veliki broj posetilaca predstavlja i stanovništvo opštine Prijepo- lje. Poseban značaj imaju razni planinarski skupovi i već pomenuta manifestacija „So- potnički izvori“. Imajući u vidu dosadašnji turistički razvoj sela, može se konstatovati da se ovde mogu razviti, ili da već postoje sledeći oblici turizma: seoski, izletnički, edukativni i ekskurzioni i eko-turizam. Tokom minulih vremena prostor oko samog vodopada je bio konstantno ugro- Slika 2. Domaćinstvo porodice Janjušević; Foto: Siniša S. Ratković, 2007. žavan korišćenjem sige kao materijala u

70 izgradnji. U novije vreme taj proces je za- ustavljen, ali ne u potpunosti. Zbog navedenog došlo je do narušavanja prirodnog ambijenta i ekosistema. Prostor oko vodopada se konstantno narušava nekontrolisanim odlaganjem smeća, paljenjem vatre na za to nepredvi- đenim lokacijama, a ponekad i sečom šu- me od strane turista. Mora se naglasiti da to nije zastupljeno u velikoj meri, osim kada se radi o grupnim posetama, a naročito za vreme manifestacja i drugih skupova. U tom smislu je neophodno preduzimanje mera na polju zaštite, kako bi ovaj prostor uspeo da se održi i ostane očuvan. Taj zadatak ima upravljač dobra, loaklno sta- novništvo, ali i turisti.

Predlog aktivnosti za budući razvoj turizma Kada se govori o etnografskom nasleđu, tu se pre svega misli na već pomenute vode- Slika 3. Vodenice na reci Sopotnici; Foto: Siniša S. Ratković, 2007. nice i valjarice na reci Sopotnici. Od neka- dašnjih 11 vodenica i 10 valjarica danas su prostora oko vodopada u privatnom vla- ženjem i težnjom za očuvanjem zdravog se sačuvale samo dve vodenice koje ne ra- sništvu. Drugi problem je taj što ne posto- eko-sistema, mora se temeljiti na princi- de, već kao muzejski primerci služe za pre- ji odgovarajuća podrška državnih i drugih pu održivosti, koji nije ništa drugo nego zentaciju turistima (Slika 3). Svakako da bi organa u smislu finansija. To se prven- visok nivo svesti da se samo sa prirodom rekonstrukcija nekadašnjih vodenica i va- stveno odnosi na ulaganja u infrastruktu- i uz prirodu može mirno živeti, bez straha ljarica u velikoj meri upotpunila turistič- ru, ali i na pomoć domaćinstvima da pro- za ishod sutrašnjice. ku ponudu sela. šire svoju turističku ponudu. Tokom gradnje turističke infrastruk- Iako Sopotnica poseduje ogroman tu- Povoljna okolnost je ta što je deo oko re- ture i planiranja ukupnog turističkog ra- ristički potencijal, infrastruktura je nedo- ke Sopotnice pod zaštitom države i što je zvoja mora se voditi računa o očuvanju i voljno izgrađena, pa su neophodna ulaga- upravljač dobra Planinarsko društvo „Ka- zaštiti tradicionalnih i kulturnih vredno- nja da bi se turistička ponuda upotpunila. mena Gora”. Upravljač dobra bi trebalo da sti ovog područja. Te vrednosti moraju se To se prvenstveno odnosi na: bude jedan od glavnih aktera u izgradnji afirmisati kroz razvoj turizma, što je su- • Asfaltiranje druge polovine puta koji infrastrukture, ali i na polju zaštite. Tu se štinski preduslov održivog razvoja turiz- skreće sa magistralnog pravca Beograd misli na usmeravanje turista, propagandu, ma u ruralnim područjima (Stojanović, – Petrovac na moru i od mesta Lučice utvrđivanje pravila ponašanja i sl. 2006). vodi ka selu Sopotnica; • Izgradnju drvenih turističkih staza ko- Zaključak Literatura je vode pored i preko vodopada, kako Zahvaljujući postojanju prirodnog feno- Cmiljanović, M. (2002): Prijepolje danas ne bi dolazilo do oštećenja ovog zašti- mena kakvi su vodopadi na reci Sopotnici (novinarske dopisnice), Javno informa- ćenog područja i eventualnih povreda i očuvanom seoskom ambijentu, istoime- tivno preduzeće „Polimlje”, Prijepolje turista; no selo je u novije vreme dobilo veliki tu- Femić, M. (2004): Prijepolje i okolina, Srp- • Preduzimanje mera informativno-pro- ristički značaj. Dobra okolnost je što je lo- sko geografsko društvo, Beograd. motivnog značaja koje podrazumeva- kalno stanovništvo direktno uključeno u Ratković, S. i Cmiljanović, M. (2008): Pri- ju izradu putokaza do samog sela, us- razvoj turizma, ali mora se naglasiti da je jepolje, vrelo života (turistički vodič), postavljanje vodičke službe, izgradnju to još uvek samoinicijativno, bez potpore Turistička organizacija Prijepolje, Pri- turističkog punkta i suvenirnice za po- nadležnih državnih oragana i organa lo- jepolje trebe turista; kalne samouparave. Sopotnički vodopadi Stojanović, V. (2006): Održivi razvoj tu- • Kategorisanje postojećih domaćinstava su u znatnoj meri degradirani nekontro- rizma i životne sredine, Departman za koja pružaju usluge turistima; lisanim korišćenjem sige kao građevin- geografiju, turizam i hotelijerstvo, No- • Otvaranje i uređenje postojećih vodeni- skog materijala. Negativan uticaj ima i to vi Sad ca za posetu turista i rekonstrukcija vo- što ponašanje turista obično nije u skladu Veruović, M. (1999): Sopotnica, Organi- denica i valjarica koje su ranije postoja- sa očuvanjem ovog prostora. To je prou- zacioni odbor za obeležavanje jubilar- le, kako bi turisti mogli da uvide kako je zrokovano nepostojanjem adekvatne služ- ne 70-to godišnjice (1928-1998) Osnov- selo nekada izgledalo. be za usmeravanje, kontrolu i nadzor nad ne škole u Sopotnici, Prijepolje Problemi zbog kojih je teško preduze- turistima. Budući razvoj turizma u ovom Ratković, S. (2007): Fotografije, Istraživač- ti sve ove predložene mere su što je deo selu, da bi bio u skladu sa prirodnim okru- ka akcija DMIIZG „Branislav Bukurov”

71 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Ph.D Melinda Candea* Tourism - an alternative Ph.D student Elena Bogan* solution for the sustainable Sažetak Depresija Petrošani, smeštena u juž- nim Karpatima u Rumuniji, danas se development in Petrosani suočava sa različitim ekonomskim i socijalnim problemima, koji su posledica prekida aktivnosti rudarskih predu- Depression zeća u regionu. Sa slabo razvijenom infrastrukturom i ne tako očuvanom ži- tion), is identified today with a geographic votnom sredinom, ovaj region je prepo- Introduction space configured from meshes of place- znao turizam, u različitim oblicima, The tourist management of an area can be ments that contains a town (Petroşani) kao alternativu za izlaz iz nepovoljne seen as a continual process of designing and 5 towns with the structure of mono situacije na ekonomskom, socijalnom i new tourist facilities, of reconditioning industrial production (Aninoasa, Lupeni, kulturnom planu. the existing ones, of redimensioning them Petrila, Uricani, Vulcan), whereupon 13 Ključne reči: turizam, depresija Petro- according to the fluctuations of tourist of- component villages are added. šani, održivi razvoj fer and demand, and of rendering tourist The majority of the employees (above activity economically profitable. 40 %) still working in mining saector, more Abstract Alongside with the study of tourist re- and more turn towards the specific activ- Petroşani Depression, situated in Ro- sort management, it emphasizes the im- ities of tertiary sector. Petroşani Depres- manian Southern Carpathians, is con- portance of territory’s diagnose analysis sion concentrates 146,750 urban inhabit- fronted today with various problems which highlights the factors favorable to ants, from which over 65 % are between 15 of economic and social origin, espe- tourism in a certain area, as well as the re- and 60 years, comprised of potential ac- cially due to the cessation of the activ- strictive ones. tive population, the most part of which is ity of some mining objects from the ar- Tourist exploitation of mountain are- unemployed, due to massif disposability, ea, what led to the decline in multiple as represents another point of interest for by collective dismissals, after liquidation plans of the region. Having an inade- the present study. Through numerous ex- of the unprofitable exploitations and by quately developed infrastructure and amples provided by countries having an implementation of the industrial recon- a low quality of the environment, in- established tradition of winter sports, we version programs. cluding the problems of cultural orders, highlighted the importance of this share For the inhabitants of montane zone of tourism - through its different forms, of the world’s tourist market. From the Petrosani Depression, the tourist develop- becomes a prerequisite alternative for international experience, in the broader ment of this area will constitute a profita- egression from the impasse in which process of managing the mountain areas, ble fact through: this area is, on economic, social and it has retained the fact that the manage- • the new investments from tourism will cultural plans, through its coordinator ment of skiable areas represents the start- lead to the appearance of new places of character and the standards it will im- ing point in achieving a tourist resort for secure labor, with permanent charac- pose upon. winter sports. ter, with profile and economic high ef- Keywords: tourism, Petrosani Depres- Petroşani Depression is situated on Jiu ficiency; sion, sustainable development Valley, with its geographic position defin- • the planning of activities of construc- ing the macro territorial integration of the tions for tourism will amplify on short- zone in the general scenery of the Roma- term the places of labor in construc- nian Southern Carpathians. With a sur- tions and infrastructure; face of 1032.46 km2, the depression has • by the tourist newly created activities, a longitudinal development in the gener- the zone will permit a major stability of al east-west direction, just in the core of young population, reduction of unem- the biggest and compact Carpathian sec- ployment, reduction of migrations; tor, the lower part, depression, being cir- • the bulk volume of newly created plac- cumfluent from all parts of mountainous es of labor will address to many seg- peaks which frequently exceede 2,000 m ments of population, different types of of altitude. specialization, professional experience, age, etc; The natural components of • new investments will solicit the quick qualification of local inhabitants in new favorable and restrictive factors in crafts; the zone • the female population and the youth The area of Petroşani Depression was af- have many chances to work in the sec- fected by the collapse of the economic tor of tourist jobs and in sales; model which contoured it and on the base • the possibility of amplifying the places on what evolved within 1989 (whither the of labor in the activities adjacent to the exploitation of the pit coal and the indus- tourism; try developed on the base of mining that • amplifying the culture and training lev- * University of Bucharest, Faculty of Geography, was situated on the first position, mobiliz- el of the young population (from the de- Romania ing over 50% from the employee popula- sire of being prepared for professions in

72 tourism, with different levels of qualification).

Stirring out of crisis of the most “ur- banized” geographic space from Roma- nia presupposes a very attentive analysis of the problems of social and economic development of the localities, the settlement of a coherent ensemble of objectives, the identification of the measures and the proper instruments of recovery and by at- tenuate the unbalances appeared. In this sense, intensification of the animal hus- bandry, the development of small and medium industry based on the local funds and the development of the tourism under multiple forms which can constitute value of note directions. An opinion survey was conducted for ence of tourist natural or anthropic re- Following the analysis effectuated in this study, with the aim of analysing the sources, presenting - in this sense - some the area, the components of tourist offer tourist’s opinion concerning the local similarities with the montane agriculture were identified and analyzed in the next tourism and its role in the future develop- and even with the extractive industry. In succession: the natural and anthropic re- ment of the zone, based on a questionnaire time, a tight relation is achieved between sources (Figure 5), the degree of capital- with 18 questions, from which afterwards, the localization of specific resources and ization of the resources, forms of tour- respondent’s answers to 4 questions were the development of tourism, between ism. selected (Figure no. 1, 2, 3, 4). these resources variety and the forms of Tourist resources of the depression ar- The overwhelming majority of re- tourism to be practiced. ea and the montane limitrophe zones con- spondents sees in tourism an extremely That is why, in the vision of tourist taining, mainly those natural elements important element, even indispensable for marketing, the tourist existing potential and results of the human activity which, future development of the zone and stir- is prompted to be studied in the interde- through their value and attractiveness, ring out from the economic and social im- pendence of offer and demand, respective- justifies the movements of population for passe in which it is found. ly, resources and degree of capitalization, visiting, and lead, by default, to settle- The contribution of tourism to capital- with the resultant forms of tourism and ments of tourist order. ization of local resources is observed in the population participating in touristac- It is imposed in the montane scenery, direct proportionate report with the pres- tivities. through their general momentousness:

Fig. 5 Tourist objectives from Petroşani Depression

73 • the high sectors of Parâng, Retezat, cent from the total units of accommo- • possibilities of capitalization of the re- Şureanu Mountains, with their peaks dation, they have in most of the cases sources through a large palette of tour- carring the traces of Pleistocene gla- closed or semi closed circuits; ism forms and tourist programs with ciating - with circus and glacial val- • the inadequate distribution of the ca- a large addressability, which permits leys, sharp crests, with numerous peaks pacity of accommodation, the zones and staying for attractive sojourns. It im- which exceede 2,000 m, where the the tourist areas with illustrative tourist poses the tourism forms as: rest and snowy layer is maintained from Decem- potential being slightly or not at all fit- recreation, practicing adventure sports, ber to April, and the presence of the soft ted with capacities of accommodation. itinerant tourism with cultural values slopes, in certain sections, offers favo- and others; rable conditions for practicing of win- The base of tourist recreation is weak- • the geographic position of the zone, in ter sports; ly developed, undiversified, represented the central-westerly side of the country, • the sectors characterized by the pres- in the main part by skiing and small slide has important consequences for the de- ence of calcareous rocks, which ena- slopes in the zone Rusu - Parângu Mic, velopment of tourism, as follows: bled the development of the carst re- the zone Aninoasa -Anena, the recreation -- crossing of the zone by E79 and get lief (gorges, caves, sinkholes), multiple zone of “Pasul Vâlcan”. closer to the European thoroughfares crests, (Custurilor crest, the Oslei crest), The realization of individual or in group E-68 (84 km), E70 (124 km) and E81 the surfaces of erosion of large stretch, access toward the zones and the points of on Olt Valley (120 km) and on Mureş the tame peaks of the low mountains tourist interests is difficult, absenting the Couloir’s (138 km), road arteries on (Tulişa Mountains, most part of Vâlcan tourist conveyances, the transport on ca- which is conducted international Mountains), a vast depression zone lim- ble being insured just toward Rusu and tourist fluxes; ited to the contact with the piedmonts the zone Straja. -- presence of the zone in the circulation mountain; Premises for tourism development. ring of big tourist interest “Porţile de • specific invigorating bioclimate, with Tourism is an alternative and a necessity Fier” (The Iron Gate), with departures certain local gradations, constitutes for the dislodgment of the zone from the and arrivals at the Danube and circu- natural elements in great demand and social and economic impasse in which is late through Cerna (DN 67 D), Jiul de adequate for the treatment of nervous found out, its development depending by Vest (DN 66 which will be prolonged system diseases. the support of national and local authori- toward Cerna Valley), Jiul of Est ties, but mostly of the will and potency of (DN 7) Valleys, following afterwards The tourist anthropic potential contrib- change of the local communities. “Oltenia de sub Munte” (DN 7 A) to- utes to the natural potential completion, Being aware of the benefits on which a ward Drobeta-Turnu Severin; distinguished especially through the eth- well thought and organized tourism can -- presence of the Filiaş - Simeria rail- no-folklore component which, although bring to the zone constitute the first step way which connects the zone with severely affected and degraded in the in- in the tourist capitalization of the im- the railway thoroughfares from the dustrialization period and constrained mense existing potential. south, through the center and to the urbanization, can stand also at the base of Existence of some strong points such west of the country; tourism development in this zone. as presence of National Park Retezat – -- existence of a dense networks of for- Capitalization of tourist resources is Reservation of Biosphere, the future modest roads (partially modernized) and achieved by the tourist existing equip- ernized road what will bind up the Jiu Ba- montane footways (partially set up ment, or by tourist fluxes oriented toward sin to the Cerna Basin, presence of some and marked), which wander through objectives implemented to the geographic elements with potential tourist characters the montane massifs toward tourist analyzed space. were possibly capitalized for the develop- objectives or to the skiing areas from From the range of tourist equipment ment of new types of tourism (ex: tour- here. (material tourist base) definitive for ac- ism of adventure), the financial facilita- • the favorable position of the zone to- centuation of tourist functionality is re- tions offered through different programs, wards: marked, in forerank, the units of accom- all these not only that “can be” but “must -- the main zones with high tourist po- modation, dispersed in a large number be” capitalized maximally, the main aim tential and what will be certain desti- of localities from the heart of this de- being diminished, up to disappearance, of nations for the international tourism pression along tourist picturesque routes the dependency of local economy by the in the future: “Porţile de Fier” (The which furrow the depression and versants mining exploitations. Iron Gate), Băile Herculane and Cer- of Şureanu, Parâng, Retezat or Vâlcan a) Favorabe factors (strengths) which na Valley; the Retezat National Park Mountains. support the development of tourist ac- etc. Moreover, a part of the montane Base of accommodation is character- tivities: massifs from zone is continued on the ized by: • existence, on the studied territory, of territory of other counties and will be • the low comfort degree of the accom- some tourist-natural and man made- capitalized through conjugated ac- modation capacity, reflected by the fact resources, various and with a tourist tions; that the large majority from the to- prominent value, some being represent- • the economic and social elements that tal number of places of accommoda- ative at country level: valuable skiing ar- can support the development of the tion has 1 or 2 stars, which has negative eas, comprised between 800 m – 1,200 tourism are: implications for the tourist demand of m and 1,850 m – 2,050 m altitude, with -- existence of certain trading compa- montane tourism and tourism of circu- favorable exhibitions of the sustentation nies which have qualification and lation, for what the region hold a valua- of snow skiing layer (over 150 days/year, availability for the realization of in- ble tourist potential; 20-50 cm average thickness), slopes vestment objectives, especially tel- • the reduced ponderosity (inside forms with longueurs which permit set up of eferics; of accommodation) of the camping and all of categories of ski slopes for recre- -- advantage of the existence of a quali- tourist inns reflect a weak tourist- fit ation and competition; montane scen- fied personnel and experienced in the ting-out for tourism of circulation; eries and rivers with real tourist poten- industrial constructions, as also the • the chalets, as unique existing form of tial; venatorial and fishy representative low cost of the capacity of work; accommodation in the montane tour- fund; tonic and stimulant bioclimate, -- existence of Mining Designing and ism, although they hold a very large per- hard negative ionized air, etc; Research Institute, which has experi-

74 ence in the elaboration of projects of • low concernment for the capitalization ture of tourist zones must be conceived as studies and technical investments; of tourist potential of the montane zone a transformable system, multifunctional, -- starting the process of re-qualifica- and maintaining the montane routes; which would permit the contiguous devel- tion of the work force disposable from • the inadequate tourist fitting-out of ur- opment and adaptations depending on the mining in crafts like tourist agents, ban localities, of their urban areas and mutations stepped in the structure and waiters, cooks, animators, etc., and the road arteries that transit the zone; motivations of demands. the realization, in the areas of tourist • lack of modernization of the tourist First of all, those territories which is attraction, of some tourist structures structures from Petroşani (hotels, res- or can be used exclusively or preponder- or rest-homes that can be utilized al- taurants), but also the chalets Rusu, ant in tourist aims must be delimitat- so for general tourism etc; Voievodu and Lunca Florii; ed, as opposed to those which have larg- • legislative favorable elements: • deficiencies in water and thermal ener- er functional profiles, more diversified, -- promulgation of the Law for Defa- gy supplies of the hotels in Petroşani; where tourism appears as one of the ter- vorized Areas and constitution of non implication in ecologization of the ritory’s functions - without being in con- the National Agency for Develop- zone (dirt-heaps and ash, scrap irons), tradiction to the realization of the other ment and Implementation of the Re- non sanitation of the forests and weak functions, or the territories which cannot construction Programs in Mining struggle against the process of degrada- acquire tourist function. The types of en- Zones. tion (by land clearing), the absence of dowments and their amplitude will be es- the afforestations – thus non-respect- tablished starting from this classification. b) Weaknesses and restrictive factors in ing the forecasts of the Law no. 50/1991 tourism development: concerning the protection and the pres- References In local development and mainly in ervation of the sites, the regime of con- Cândea Melinda (1996): Carpaţii Meridio- the tourism development some relat- structions and territory’s management nali în sistemul montan românesc. Stu- ed misfunctions have been observed, and Law no. 137/1995 concerning envi- diu de geografie umană, Editura Uni- especially, within the economic mo- ronment protection; versităţii din Bucureşti. noindustrial development, the unsat- • impediments in the activity of recon- Cândea Melinda şi colab. (2004): Zone de- isfactory technical state of the general version of the disposable work force; favorizate în România, Editura Univer- infrastructure and technical-edilitary • the absence of Norms for Implemen- sitară, Bucureşti. endowments, by the absence of con- tation of the Defavorized Areas Law’s George Erdeli, Aurel Gheorghilaş (2006): cernment for the capitalization of the produces confusions regarding the ap- Amenajări turistice, Editura Universi- natural cadre in tourism, relaxation plicability of the law; financing the ac- tară, Bucureşti and recreation - essential elements in cess, etc. Barbaz A. I. (1973): Aménagement touris- the social politics of recovering and tique du territoire, UIOOT, Centre In- retrieving the work force from min- Tourist management will bring for- ternational d’Etude Supérieure de Tou- ing, etc.: ward, in the future, a dynamic and com- risme, Torino. • the absence of the modernized roads plex process of organization of the tourist *** (1987), Geografia României, vol. 3, that accedes to Jiu Valley enabling the space, integrated on the systemic ensem- Carpaţii şi Depresiunea Transilvaniei, access to tourist objects; ble of the Romanian tourism. The struc- Ed. Academiei R.S.R., Bucureşti

75 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 PhD Elena Matei* The sustainability of tourism PhD Ielenicz Mihai* development in the Sažetak Prahovska dolina zauzima treće mesto među najposećenijim destinacijama u “Prahova Valley” Rumuniji, zahvaljujući mnogim faktorima, prvenstveno turističkim resursi- General aspects of research development programs are sustainable for ma, blizini Bukurešta, povezanošću sa “The Prahova Valley” is promoted in tour- natural and human environment? nacionalnim parkom Bucegi i pristu- ism industry as a sector from Breaza to Pre- pačnošću iz svih pravaca. Pripada veo- deal, placed between the Eastern and South- Natural environment ma razvijenom regionu Prahova, u ko- ern Carpathians, including all their slopes. “Prahova Valley” belongs to the Romanian jem istovremeno preti opasnost od ve- To be more precise from geographical Carpathians, a distinct component of Ro- like gužve usled izgradnje objekata ra- point of view, hereinafter, we refer to the manian landscape, featured by the geology zličite namene. Cilj ovog rada je uka- Prahova superior water way from Izvor of the Alpine Folding System and the mosaic zati kako održivi turizam funkcioni- to Predeal, including Sinaia, Buşteni and of flinch and shale rocks. Natural resources še u ugroženoj životnoj sredini i kako bi Azuga settlements, without Predeal, situ- offered by mountain landscape, according to se mogao primeniti u ovom regionu. U ated in the Olt Basin (fig.1.). their resistivity established by scoring from radu su korišćene kompjuterske mape, In this theoretical and applied demarche, high to low, comprise: slopes, sculptural re- statističke tehnike, terenski rad i istra- the initial point is that the natural and hu- lief (The Old Ladies, Sfinx), peaks, tracks; živanje. man resources of the area, vicinity of Bu- natural care factors - a tonic and stimulat- Ključne reči: održivost, zagađenje, tu- charest, almost equal accessibility from all ing bio-climate, good for human organism, rizam, konzervacija, Prahovska dolina directions of the country, and connected- with a very clean air, rich in oxygen, ultra- ness to another tourist destinations: Bras- violet radiation and negative ionization; riv- Abstract ov, Piatra Craiului, Postvarul, Bucegi Na- ers, small lakes, oligo-mineral waters (Dog The Pahova Valley is the third most re- tional Parks as well, contribute to launching valley Spring, Busteni); woods, flora Rho ( - quested among Romanian top desti- the Prahova Valley within the realm of the dodendron Kotski, Leontopodium, Alpinum, nation, due to numerous factors: tour- most requested tourist destinations of Ro- Gentiana Lutea etc.) and fauna (linx, brown ist resources, vicinity of Bucharest, its mania (the third place, after the Bucharest bear, deer, wild black goat etc.). connectedness to the Bucegi National and the Black Sea seaside), and, it carrys an Sustainable actions of natural environ- Park and the accessibility from all di- economic development and residential un- ment are subjects for the nature preserva- rections. It belongs to a very rich coun- precedented development. tion in the Bucegi Natural Park. ty, Prahova, which renders beautiful The methodology of the study contains landscapes, a mixture of natural re- both hypothetical-deductive and hypo- Economic and social outline sources and the people. At the same thetical-inductive steps, corroboration of The three settlements starting from the time, the region tends to be trans- the empiric field observation with statisti- South to the North are as follows: Si- formed in a very crowded area of Ro- cal data from local authorities. naia resort, founded at the foot of Furnica mania, where the hotels seem stifled by The hypothesis of the work takes - in Mountains, the south-eastern area of the buildings constructed here for different to consideration the current conditions: Bucegi Range, on the right bank of the Pra- purposes. The idea of this assessment is the diversity and the resistance of tour- hova River, at 700-900m altitude; Buşteni to investigate how sustainable tourism ist founds; the local communities and the spa lied on the both banks of the Prahova operates in a damaged environment investor in tourism responses, illustrated River, down hill of Caraiman Peak, at 882- and what solutions to the problem through the blooming of the infrastruc- 980m high and Azuga resort, extended at could be found here. Computer map- ture for tourism; the increasing of tour- the junction of Prahova River and Azu- ping, statistical techniques, field obser- ist flows; the past and present economic ga creek, between Gârbovei and Clăbucet vations and survey have been used in achievements focus on industry and main- Ridges, at 900m altitude. the study. tenance of great railways and road routes The population concentrated about Key words: sustainability, pollution, between Bucharest (100km) and Transyl- 35,000 inhabitants, with population densi- tourism, conservation, Prahova Valley vania, Banat and Moldavia as well; the op- ty from 75 to 100 people per sq km, but with tion to build second houses of the rich Ro- a low rate of natural increase. The net mi- manian people and try to analyze how local gration rate is smaller than in other towns Table 1 Cultural potential Cultural attraction Characteristics Built between 1873-1883 by the order of Carol Hohenzollern, first Sinaia-Peleş Castle Romania’s king. It has 160 rooms and a central tower - 66m high. Pelişor Castle It’s situated nearby Peleş, initially for Prince Ferdinand I (Museum) It was built between 1690-1695, after the model of “Saint Helene” Sinaia Monastery Monastery on the Sinai Mountain Sinaia-The Casino Built in 1912 (Available) Sorica troutery, Ghimbăşanu green ewe cheesier, Halewood’s winery Azuga * University from Bucharest, Faculty of Geography, (Available for tourists) Romania Buşteni Cezar Petrescu house (Museum)

76 Table 2 Number of units and beds in Romania, due to business tourism favour- 1. No beds 2. No units Category ability and the fact that the largest constit- Units uent of population belongs to the working S B A S B A Total 1 Total 2 Category age-group, medium and higher educated. 1256 x x 7 x x 1256 7 4 Sinaia was set up in the 17th century, 917 343 54 7 2 1 1314 10 3 and Busteni and Azuga in the 19th centu- Hotel 889 305 66 9 7 1 1250 17 2 ry as industrial and tourist centres. Dur- 64 46 x 1 1 x 110 2 1 ing the communist period Sinaia was well 3126 694 120 34 10 2 known industrial centre for mechanical x x 1 x x x 1 3 micro-components, Buşteni for mill paper, Motel/ 121 118 31 1 2 1 270 4 2 textile and Azuga as an old centre for glass- Hostel 121 118 31 2 2 1 ware, beer and winery. Today, the transfor- mations supported by Romanian econo- 18 x 1 x x 18 1 5 my can be seen in several changes such as 34 15 X 3 1 x 49 4 4 205 48 X 14 3 x 253 17 3 modernization, privatisation and mainte- Villas nance of aforementioned plants and facto- 205 248 X 11 14 x 453 25 2 ries plus blooming of tourism industry. 52 186 X 2 10 x 238 12 1 The main function of these settlements 517 497 X 31 28 x is tourism given by natural and cultural 18 54 X 1 4 x 72 5 4 resources. 370 497 53 24 28 4 920 56 3 Boarding The cultural potential offered by Peleş 465 418 123 22 37 9 1006 68 2 houses Castle, several memorial houses, muse- 169 96 28 3 10 2 293 15 1 ums and monasteries multiplies the tour- 1004 1065 204 49 79 15 ist natural attractions (table 1). Today, all x 12 x 7 3 x 12 10 3 the resorts are places for national and in- x 110 16 7 25 3 126 28 2 ternational conferences, with special plac- Renting rooms es for winter sports: bobsleigh, ski sledge x 132 x 9 39 x 132 48 1 tracks or for mountaineering by marked x 254 16 23 67 3 paths, modern highway with access for Total 4771 2428 371 137 186 21 cars up to the quote 1400; ski-lifts (since Source: National Tourism Authority, Azuga, Sinaia and Busteni City Halls 1971), ski tracks, baby ski, gondola etc. Problems such as the air pollution: Buşteni the second, 23% and Azuga the cess to mountains or for winter sports, there noise, dust and gas resulted from trans- last, with 4.5 % from all Prahova’s offer. are six cable ski tracks and two funiculars in port activity on the 60 E Road, or railway; Winter sport is a business for both old the area. The future perspective shows an in- river pollution made by local communi- and new investors. So, in this region there are crease in number and types of cable access ties, and mass tourism affect the viability 18 winter sports tracks for skiing, bobsleigh, (gondola, baby ski etc.), (table 4). of tourism strategies. sledge and local administrations’ programs The tourists using them are not accu- However, there are sustainable actions will increase them, further (3 in Buşteni and rately registered. Officially, over 50,000 by the local authorities which consist in im- 4 in Azuga), (table 3). To modernize the ac- arrivals were in 2006, (15% from Praho- proving the urban infrastructure (City halls), Table 3 Winter sport tracks va’s total), but the number is greater be- surveillance done by Mountain Rescue Pa- Difficulty Length cause of the lack of data concerning mass Resort trols, Forestry Office, Police, The Agency of (m, %) (m) tourism and the option to build a vacation the Environmental Protection, and different Sinaia house here, for citizens of Bucharest, grey NGOs. The general perception about envi- economy practices or staying at friends. Poiana low 250 ronment quality is not good. Florilor The average booked period was 5 days for every tourist. The flows go from great to Vânturiş 24.5% 2350 greater, due to a large palette of tourism The blooming Piramida 25.8% connection types: mountaineering, relaxation, busi- of the infrastructure for tourism Dorului 25.8% 600 ness, adventure (biking, paintball, ATV, After 1990 and especially after 2000, the Faţa Dorului 25.8% 1180 alpinism and hiking), hunting, weekend, number of tourist accommodations was Carp 24.0% 2500 scientific that could threat the environ- gradually rising from one year to anoth- Papagal 35.3%; 1500 ment and the sustainability of tourism. er, mainly in boarding houses and chalets Turistica 16.6% 2800 (Table 2). Ski fond 100 m 8000 Development policy Azuga offers 523 places of accommo- Sledge 30 m 300 dation from 4 to 1 stars, 15 restaurants, 2 Furnica and its sustainability tennis grounds, 5 ski trails, and 2 lines of Bobsleigh, General strategy of tourism develop- 9% 1500m folk artefacts which carry about 250 jobs. sledge ment is based on short, medium and long Sinaia, officially, has 4,326 beds in 36 ho- Buşteni plans elaborated by local authorities using tels, 31 villas, 49 boarding houses, plus 33 Calinderu I medium 1500 GUB and special tourism studies. Tour- restaurants, 11 bars and cafeterias and Azuga Table 4 Winter sport infrastructure other various complementary structures. Sorica 29.0% 2100 Funicular/Cable/teleski Length Buşteni offers 2,698 places in 119 units, Cazacu V 33.8% 4000 188 renting rooms, 42 restaurants and Sinaia (2) 9,827 m Cazacu 28.4 %-41.0 % 1920 bars and many amusement facilities. Cazacu S 22.8 % 1141.21m Buşteni (2) 6,961m The accommodation units in Azuga rep- Azuga Sud low 1487 Azuga 2 (teleski) resent 6.25%, Sinaia 27%, Buşteni 43% from all Prahova’s tourist units, but the share of La Stână low 1333 Source: National Tourism Authority, Azuga, Sinaia and Bustenu places shows Sinaia the first, with 37%, Source: National Tourism Authority City Halls

77 Fig.3. Graph of the tourism sustainability, by SWOT method A Continuous development as they have already proposed, which needs strong measures of monitoring all activities; B Focus only on winter sports, which could create a Brent, but would affect other businesses; C Winter sports and recreational, seen as a mixture which needs a managing focus on equity; D Moderate development and environmental protection could be the best one, assuring the success on the long term for affairs and the protection of all resources. Conclusion For future 10 years the policy develop- Fig.1. Scheme of tourism development (Source: Busteni City Hall) ment of tourism here will be sustainable, but the continuing overweight of tourism is seen as the essential function for Analyzing the strategy by SWOT ism types, the tourism infrastructure, the this three settlements/ resorts in conjunc- method, synthesized in the fig.3., the sus- emergence of the high way route will be tion with Predeal winter sport resort and tainability of this policy could last for sev- in conflict with the environmental protec- Bucegi Natural Park. It shows the oppor- eral years, but the impact of mass tourism, tion and the demand for remote areas of tunities and necessity to create a complex grey economy, the future high-way pro- tourists. package for multifunctional and bivalent jected here, global climate change must In this way we suggest to local authori- mountainous resorts (fig.1.). be taken into consideration to the tourism ties to succeed an interdisciplinary studies In order to fulfill these aims, the strategy viability on the long term basis. for the future development, to integrate it would enhance the accommodation capaci- In this background, there are more or in The 21 Local Agendas, which have not ty, winter sports areas (fig.2.), diversification less sustainable scenarios: been establish yet and to find the best sce- of types of tourism by bike, ATV etc. narios for sustainability of the region. Resources Ielenicz M., Comanescu, L., (2006), Româ- nia-Potenţial turisitic, Editura Univer- sitară, Bucureşti. Matei, El., (2004), Ecoturism, Editura Top Form, Bucureşti. Nistoreanu, P, Stănciulescu, G şi colab., (2000), Managementul turismului du- rabil în ţările riverane Mării Negre, Edi- tura All Beck, Bucureşti. Valentine, P. S., (1992), Nature-Based Tourism, B. Weiller, C.M. Hall * * * National Tourism Authority Statisti- cal Data Report, (2006), INSSE * * * Azuga, Sinaia and Buşteni City Halls’ Development Strategies

Fig.2. Winter sports project in Azuga (Source: Azuga City Hall)

78 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Jasmina Grzinic, PhD* Turizam u zaštićenim Juraj Dobrila*

Sažetak prirodnim područjima – Rad naglasva važnost formiranja i spro- vođenja strategije turističke destinacije u osetljivim turisitčkim područji- Ekoturistički proizvod Istre ma. Zaštićena područja mogu obezbe- Introduction diti mogućnosti za racionalnu upotre- vation of Croatian protected areas. There bu rubnih područja, stvaranje priho- For many years the development of Istrian are eight national parks on the Croatian da i otvaranje novih radnih mesta, za tourism was marked by the offer based on territory. istraživanje i monitoring, za edukaci- the sun and the sea as products. The solu- While in 1999 about 644 thousand per- ju o zaštićenim područjima i za rekrea- tion was a diversification of the offer of Is- sons visited Croatian national parks, in ciju i turizam.Glavni cilj rada je da pri- trian tourist destinations. Mass tourism, 2005 that number increased to 2 million. kaze identifikaciju, procenu i upotrebu predominant in Istria, the rest of Croatia, The same represent an important poten- indikatora održivog razvoja turizma u and in the entire Mediterranean only oc- tial for eco tourism, rural tourism, same- hrvatskom Nacionalnom parku Briju- casionally offered cultural contents. It sel- day trips and hunting tourism. (Javor, A.: ni. Nacionalni park Brijuni predstavlja dom used natural advantages as a tourist 2006). Their total area is 994 km2, 759 km2 zaštićeno područje sa vitalnim doprino- attraction, and it mainly lacked attractive is land and 235 km2 is water. Risnjak Pli- som zaštiti svetskih prirodnih i kultur- entertainment, shopping facilities, and tivice Legs, Sjeverni Velebit, Paklenica, nih resursa. Rad istražjuje hipotezu da clearly defined recreation zones. Master Krka, Kornati, Mljet. upravljanje osetljivim turisitčkim desti- plan of Istrian tourism made an revolu- Drawing on global experience, IUCN2 nacijama sa kvantitivnim i kvalitativ- cionary way towards natural and acquired has developed a system of six management nim informacijama, može povećati odr- predispositions targeting clients of the categories for protected areas. In Croatia živost razvoja u Istri. Prema WTO li- European market. accordint to the Environmental Protec- sti autor predlaže listu indikatora ne- Faster development of new products tion Law there are nine different catego- ophodnih da se razvije sistem zaštićenih precised by the Master Plan of Istrian ries of protection of the natural environ- teritorija u Nacionalnom parku Brijuni. tourism created outlines of Istrian new ment. For tourism the most attractive are Ključne reči: Istra, Nacionalni park, future. The idea was realised in six coast- eight national parks. turistički razvoj, životna sredina, eko- al clusters and in the cluster of the Istri- Location: Brijuni is one of Croatian turizam an interior. In the period of 2002-2010 the National Parks and certainly one of the towns (Umag – Novigrad, Poreč, Vrsar – most interesting and original places on Abstract Funtana, Rovinj, Labin Rabac, Istrian in- Croatian coast, maybe even surreal. The Tourism in protected natural areas: Istrian terior, Pula – Medulin) will be shaped into Brijuni archipelago is situated in front of ecotourism product new products that need to be competitive the western coast of Istria and consist of on the market and mutually complimen- three main islands: Veli Brijun, Mali Bri- The paper indicate the importance of for- tary.1 Profil of tourism offer in Istria is jun and Vanga as well as several islets and mulating and carrying out a tourism Mediteranean tourism destinations with reefs. destionation strategy for sensitive tour- a tourism product based on rural tourism Description: Brijuni group of islands ism areas. Protected areas can provide (agrotourism), wine roads, hourse tours, consists of Veli (Big) Brijuni, Mali (Lit- opportunities for rational use of margin- water sports, fishing, cuture and entertai- tle) Brijuni, Vanga (outside island), Jer- al lands, generating income and creat- ment products etc. International and do- olim, Kozada (Kotez, Kosada), Gaz (Gaza), ing jobs, for research and monitoring, for mestic tourism market recognized Istria Vrsar (Medvjedica), Galija, Madona (Pus- conservation education, and for recrea- as a region of selective tourism forms as a ti) Okrugljak (Obljak), Grunj (Grujevac), tion and tourism. The article primarily new trend of development. Supin (Supin veli, Veliki zupin), Supinic aimed at demonstrating the identifica- (Supin mali, Mali zupin) and St. Marko. tion, evaluation and use of indicators of Brijuni Island – The archipelago of Brijuni is an extraordi- sustainable tourism in the Croatian Na- nary blend of natural, historical and cul- tional park Brijuni. National park Bri- Istrian sensitive natural area tural heritage. Brijuni Islands attracted juni is protected area with a vital contri- Istrian countie can be classified in the people seeking natural beauty and tran- bution to the conservation of the world’s group of high tourism intensity Croatian quility. It has been inhabited since Roman natural and cultural resources. The counties. The biggest share in tourism and Byzantine times, and the ruins of Ro- study research the hypothesis that by flows takes Istria receiving one third of man villas as well as numerous remains managing sensitive tourism destinations total number of nights (32%). The total of other buildings and decorative mosaics with quantitative and qualitative infor- number of tourism nights in 2006. was speak of the attraction of the archipelago. mation, sustainability in Istria can be 16.968.696 while the part of the foreign Settlement: The total area is 730 hec- increased. According to WTO sustaina- nights was 16.201.050. tares, total coast line is 46.6 km., with 274 ble lists author suggest a list of indicators Demand for destinations that include km of roads, paths and walks. The Brijuni needed to develop systems of protected natural elements such as national parks islands stretch along the south-west coast areas of National park Brijuni. and local parks, forests, waterways and of the Istrian peninsula, and are only 10 Key words: Istria, National park, tourism others continues to increase. (Smolčić, km from Pula. They are separated from development, environment, ecotourism J & M. Švorinić, 2006). The most of visi- the mainland by Fazana Channel which is tors of the national parks are foreigners on average 3 km wide. * University of Pula, Departmant of economics and (80%) what means that Eco tourism is an The Brijuni islands, found along the Tourism, Croatia opportunity for development and preser- southwestern coast of Istria, were pro-

79 claimed a national park in 1983. They cov- in the surroundings of untouched nature. Small Islands protection er an area of 2,700 acres, and total four- The island has a zoo, pheasant farm and Size and geographical location of coun- teen larger and small islands, of which the safari park with numerous diverse forms tries can be important factors for attrac- largest are Veliki and Mali Brijuni. Hu- of animal life from throughout the world. tiong tourists from abroad. Smaller states, man inhabitation on the island date back The Island is famous for fossilised dinsaur in terms of both area and population, to the earlier neolithic period and among footprints, giant greenhouses, pigeon avi- compensated by certain unique charac- the many archaeological sites, the most ary, donkeys, ostriches, deers, squirrels teristics possessed by microstates. (Kat- significant is the pre-historic settlement and hares and other animals freely loose, ircioglu, S.T.: 2006). International tour- on Gradina hill. Remains of a typical sum- well tanned parks full of Roman ruins, ism development has been successful for mer residence and temple from Roman among them one of the most fascinating some small economies; one good exam- times in the Verige Gulf, and on the west- Roman villas in Verige bay, beautiful sun- ple is Bermuda which emerges as a tour- ern shore, very valuable ruins dating from sets, old Meditterranean holm oak trees ism centar. Bermuda which emerged as a the late ancient-Byzantine period and the or pine trees and pleasant shingle beach- tourism centar. Bermuda successfully ex- Byzantine basilica of St. Mary dating from es. ploited the ability to take adventage of fa- the sixth century are located on the west- Nearby Attractions: There are hotels, vorable climate and location. Other small ern coast of the island. golf, tennis, polo courts, and bicycle rent islands in the Pacific, such as the northern Tourism: Islands fame started in early which is a great way to explore the island Mariana Islands, have also capitalized on 20th century when it became one of Eu- of Veli Brijun. Also there is a ride on a their favorable climatic and locational ad- rope’s aristocracy popular summer resort. small tourist train on wheels. Tourists can vantages to launch tourism based sustain- Archduke Franz Ferdinand was just one rent a electric golf car and make tour the able development (Kakazu, 1994). of the noble guests. After the WWII Mar- island. The coastline remains undeveloped In 1991, the World Tourism Organiza- shal Tito picked the islands as his sum- and it is not exploited to its full potentials. tion (WTO) began an initiative to devel- mer residence where he entertained many The coastine is divaded into two parts: op indicators of sustainable tourism for holywood and pop stars, world’s politi- Pula’s harbor – seen as a mix od residen- global use. An international task force cians. Fidel Castro, Ho Chi Minh, Gadaffi, tial – tourist area with a larger number of (WTO, 1992-95) met to develop first a Queen Elizabeth II, Princess Caroline of units, and the area across the Brijuni Is- long list of potential indicators, which was Monaco, Sophia Loren, Gina Lollobrigi- lands – tourist development with a small- tested through pilot projects in local des- da, Josephine Baker and Elizabeth Taylor, er number of units and real estate prop- tinations in four countries (Canada, Mex- were just a few of Tito’s eclectic guests. For erties. The Brijuni Rivijera project suggest ico, Netherlands, and U.S.A.). Based on decades the islands were closed for tour- attractions for the different Rivijera are- the empirical experience in these destina- ists and local people. Today, the islands as, regardless of whether the areas are pri- tions, the task force then produced a re- are a holiday destionation once again with vat or government property.3 There is no port on indicators use and development, strangest offer on the whole of the Adriat- private property on the Island. There are entitled: “ What Tourism Managers need ic coast.Tourism on the islands is concen- plans for building a high category resort to Know: A Practical Guide to the Develop- trated not only in July and August but al- based on the principles of sustainable de- ment and Use of Indicators of Sustainable so during the other Year period especially velopment. Tourism” (WTO, 1996). A set of core in- because of congress tourism groups. Briju- Transport: Brijuni island can be dicators was identified which would be of ni national park is publicly open from year reached by boat (sailing time 15 min) potential use in all destinations. As well, 1984. In the period from 1984 till 2005. it from a small town FAZANA (across from supplemental indicators were devised for was visited by almost 3.000.000 tourists the island on the mainland) and from Tri- specific types of destinations (e.g., coastal on their four hours tour on the Island. este (fast boat).No cars are taken aboard resorts, small islands, urban, cultural, and Congress tourism, Brioni Polo clas- because they are not allowed on the island ecotourism sites) which could be used as sic tournament, Horse tournament, Tito . The National Park Brijuni has its own argumentation to the core indicators.4 memorial museum, golf courses, cultur- parking space in Fazana, which is guard- There are several obstacles to the proc- al monoument, natural beauty made the ed 24 hours. The main city to reach is Pu- ess of implementing sustainable tour- place for one of the most interesting and la from where Fazana is some 5 km away. ism development in practice: (Muller, H., original places on Croatian coast. Pula has international airport with con- 1994). Flora and Fauna: The islands abound nections to Zagreb and some European • Physical and natural limitations. It is with Mediterranean and sub-Mediterra- cities (charter flights). difficult to precisely estimate the toler- nean vegetation, where tourists can take ance threshold of nature and space, due to continuous changes. • The complexity of the relation. Tour- ism development can not be observed through the simplified relation of cause and consequence between two or more factors. Rather, it is a complex relation between various factors having different mutual connections. • Time deferred consequences. There are certain consequences with causes that go back into the past and with effects that have appeared after a lengthy period of time (the ozone layer hole, for example).

The assimilation period. A certain period of time is needed for both nature and Graph 1. Comparation of plan and realisation – market segmentation, 2005 humans to adjust to the new situation. The Source: National park, documents and report, 2006. necessity of the assimilation period is of-

80 Table 1. Swot analysis: Brijuni Rivijera area ten neglected in development projects, resulting in adverse consequences. Strength Weaknesses In order to measure the ecotourism Clean sea and relatively preserved Lack of some tourist services, restaurants, environment shops growth in protected natural areas, phys- Attractions for the different Rivijera areas Local road infrastructure ical and natural limitations are becoming Clusters: residental tourist area (Pula’s harbor) Weak rural infrastructure dominant factor of sustainable develop- and area accros the Brijuni Islands Recognised tourism product and publicity ment. The protection and preservation of Visual identity: regional brand Educated tourism managers Brijuni National Park implies the protec- Identification of Istria “Green Mediteranian” Process of inovation tion of plant and animal life, water, land, Elite tourism concept (accomodation units Degree of cultural valorization values as well as landscape with the intention participate less than 2% of park space) of protecting and preserving the authen- Selective tourism development of the region Regional operative plan and Master plan of ticity of nature, ensuring unobstructed tourism development (2003-2012.) based on progress of natural processes and sustain- sustainable development of the region. able exploitation of natural resources. Green Investment value (1 billion euro). Opportunities Threats Brijuni Rivijera Project – High category resort Entrepreneurship interaction sustainable concept of regional Natural and cultural attraction Project exploatioation to its full potentials new employment opportunities (5.000-6000 Valorisation of tourism resources development workers) Tourism seasonality The founders of Brijuni Rivijera Ltd., i.e. Opening of new companies, commercial Coastal apartmanisation the Croatian government and the Coun- development of the area Environmental protection (coastal woods, ty of Istria, signed an agreement for the Efficient privatization of the areas involved natural beach) Enhancing quality Garbage volume creation of the company on July 11, 2003. Product diversification For this project government, regional and Tourism repositioning and reconsturction local interes levels were involved in com- Congress tourism numbers of tourists (7-8 mon type of program in order to make fu- tourism months) ture consensus about investment5 and environmental sustainability (summer Opportunities of the Island in the future Tourism planners for the Brijuni island 2007). For the same reason “Brijuni-rivi- are new employment opportunities, nat- should consider WTO Indicatiors below as jera” council was founded. ural and cultural attractions and tourism their relevant dimension of sustainable de- The Brijuni Rivijera project encom- product repositioning and reconstruction. velopment now and in the future. passes several coastal developments in ar- The aim is to create conditions for re- The identification of priority indicators eas that are surrounding Brijuni Islands. alization and management of the Brijuni is done in groups charged with assessing Founders of the project will ensure that Rivijera as a complete elite tourist Medit- each candidate indicator relative to five future investors are fully in line with the eranian resort. Strength are clean sea and criteria: relevance, feasibility, credibility, high ecological standards. relatively preserved environment. Only clarity, and comparability (i.e.,potential to Island should be a destination for sus- with educated tourism managers tourism be used for comparison over time and be- tainable tourist excursions based on one product could be recognised. tween destinations)7. day visits, not for large elite tourism devel- Planning by Indicators of sustainabili- opments6 . Horwath Consulting d.o.o. Za- WTO Supplementary Indicators in ty will help Istrian part of Croatian cost to greb is in the process of preparing the best define what is important in its future de- location usage study with detailed market the case of Brijuni national park velopment and what need to be changed. concept and proposals for described loca- In the context of Brijuni national park, the It also will help to to identify who is inter- tions. (Picture 1). The purposes of found- following are two relevant categories of ec- ested to participate in implementation of ing such a company are the following7: osystem specific supplementary indicators. sustainable way of tourism development. 1. Preparation, assessment, management, and supervision of the plan of administration of State-owned estates located in the County of Istria, more specifically on the Brijuni Islands and on the coast; 2. Building a high category resort based on the principles of sustainable development; 3. Providing new employment opportunities within the areas included in the plan.

Efficient privatization of the areas - in volved in the project exploiting the full potential of their resources and enhancing quality. Brijuni Rivijera will manage the Rivijera and sign contracts with subjects interested in the Rivijera area who are ready to accept and follow the defined quality standards. The most likely type of organization, at this moment, is a syndi- cate. Below is a SWOT analysis done for Brijuni Island concucted from the concept of Brijuni Rivijera project area which illus- Picture 1. Brijuni Rivijera – elite Mediternean resort trates the implications for needed strategy. Source: www.brijunirivijera.hr

81 Table 2 . Brijuni Island Indicatiors of sustainable tourism (Coastal Zones) Literature ISSUE INDICATORS SUGGESTED MEASURES Green Globe 21. (2003): Sector bench- ecological destruction amount degraded - % in degraded condition marking Indicators for communities (Version 3.1). Canberra: Globe 21. beach degradation levels of - beach degradation levels of % of beach eroded erosion erosion Guide for local authorities on developing sustainable tourism (WTO 1998) fish stocks depletion - effort to catch fish Indicators of Sustainable Development for reduction in catch - effort reduction in catch - fish counts for key species Tourism Destinations, Wto publication. to catch fish IUCN (World Conservation Union), World - persons per metre of accessible Overcrowding use intensity Tourism Organization, United Nations beach Environment Programme (2002). disruption of fauna (e.g., - number of species present Javor, A. (2006): Using tourism statistics to whales) species counts - species counts - change in species mix measure potentials for regional develop- number of species - number of key species sightings ment of Croatia, Central Bureau of Sta- - fecal coliform and heavy metals tistics, Croatia. diminished water quality pollution levels counts Katircioglu, S.T. (2006): Is sustainable tourism development possible under po- litical isolation: a case of North cyprus. Table 3. Brijuni Island Indicatiors of sustainable tourism (Small Islands) Management in the Function of In- ISSUE INDICATORS SUGGESTED MEASURES creasing the Tourism Consumption, In- ternational science conference, Opatija, currency leakage measures of capital flight - % of exchange leakage from total measures of capital flight tourism revenues Faculty of tourism and hospitality management.pp. 149 – 158. high levels of foreign value of foreign - % of foreign ownership of tourism Mihalić, T. (2000): Environmental Man- ownership ownership establishments agement of a Tourist Destination: A Fac- overcrowding use intensity and social - may be applied at both a local tor of Tourism Competitiveness, Tour- impact indicators* leveland as an island-wide measure ism Management, 21, 65 – 78. lack of jobs for local local jobs created - % of jobs directly/indirectly Muller, H. (1994): The Thorny Path to Sus- population through tourism supported by tourism tainable Tourism Development, in Pro- - % of seasonal jobs ceedings of the Conference Prema fresh water shortage volume of water used by - cost to supply water, cost to supply, održivom razvitku turizma u Hrvatskoj, fresh water availability tourists/ volume used by water/number of tourists Zagreb: Institut za turizam, pp. 9 – 16. local population on per - estimates of capacity (e.g., litres Smolčić Jurdana & M. Švorinić (2006): capita basis remaining in reservoir/aquifer) Tourism in sensitive natural areas: Im- Source: Author’s suggestions - adopted from Wto Indicator List in What tourism managers need to know, A pracical Guide to the plications for tourism management, In- Development and Use of Indicatiors of Sustainable Tourism, p. 51. ternational Scientific Conference “Man- agament in the function of increasing Conclusion ture oases of nautical and congress tour- the tourism consumption”, Faculty of Istria is Croatia’s largest peninsula and the ism, excursions, cultural and eno-gas- tourism and hospitality management, nearest access to a warm sea for the in- tronomic tourism, sport and recreational Opatija., pp. 251 – 260. habitants of Central and Eastern Europe. tourism and ecologic tourism. Sustainable tourism in protected areas: Also, Istria is one of the most developed guidelines for planning and manage- areas of the Mediterranean.Its exception- Notes ment. Cambridge: IUCN. al natural beauty, the wealth of historical 1 www.istra-istria.hr/masterplan Workshop on Sustainable Tourism Indica- heritage and tourist qualities are a com- 2 www.iucn.org tors for the Islands of the Mediterrane- mon thread linking the past, the present 3 www.brijunirivijera.hr an. Kukljica, Island of Ugljan, Croatia and, of course, the future. 4 orkshop on Sustainable Tourism In- 21-23 March 2001, p. 64. The touristic attraction of Brijuni is- dicators for the Islands of the Medi- WTO: Making Tourism more Sustainable lands beginning to prove themselves as a terranean, Kukljica, Island of Ugljan, Final reports at WTO destination for the world elite. With Bri- Croatia 21-23 March 2001. www.istra-istria.hr/projekti juni Rivijera project dynamic life of coast- 5 Experts for Regional Development www.brijunirivijera.hr al towns and peacefull atmospfere of the made decision about future invest- www.ebrd.com/about/strategy/country/ Brijuni Island are the great combination ment ballance between “green” and croatia.pdf of a special venue and experience for the “blue” Istria from area Bale to Pula www.mmtpr.hr tourists. The Istrian tourist offer today (coast and continental Istria). www.iucn.org abounds in tourist capacities and facilities 6 www.ebrd.com/about/strategy/coun- www.unesco.org (the UNESCO’s Man and ranging from those situated on the Istrian try/croatia.pdf (Document of the Eu- the Biosphere Programme) coast, to those in the Istrian inland, most ropean Bank for reconstruction and whc.unesco.org the (World Heritage Con- on demand today. development) vention) Positive results of author’s investiga- 7 www.brijunirivijera.hr www.worldbank.org (the Critical Ecosys- tion are proposals for new forms of Istrian 8 According to What tourism managers tems Project) sustainable development. Brijuni Rivijera need to know, A pracical Guide to the www.panda.org (the Global 200 Project of project is a real example of positive inten- Development and Use of Indicatiors of the WWF) tions in this way with dominant selective Sustainable Tourism, p. 51. http://www.panparks.org/ tourism forms. Brijuni Island are the fu- http://www.ecotourism.org

82 Turistička valorizacija

Tourism valorization

83 84 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Dr Snežana Štetić* Kako istražiti kvalitet

Sažetak Uspostavljanje kvaliteta u turizmu je turističke destinacije ključni zahtev. Pošto veliki broj usluga učestvuje u formiranju turističke ponu- Uvod rističke tražnje...). Na taj način ćemo izvr- de, to je izuzetno važno povezati strategi- Planski pristup razvoju turizma pred- šiti situacionu analizu koja će predstavljati ju i politiku razvoja turizma i shodno to- stavlja okosnicu za njegov uspešan razvoj. osnovu za dalju razradu. me uočiti one elemente koji su važni za Kompleksnost turističke delatnosti sa Ovo je učestao proces: informacije dobi- upravljanje kvaliteta u njegovom razvo- svim svojim specifičnostima utiče na stal- jene analizom situacije, neće samo posluži- ju. Cilj ovakvog pristupa je da turisti bunu potrebu za preduzimanje novih akcija ti za određivanje da li ići napred sa razvo- du zadovoljni boravkom u turističkoj de- sa ciljem prilagođavanja turističkog pro- jem turizma, već i za definisanje načina na stinaciji što za uzvrat treba da obezbe- izvoda zahtevima turističke tražnje kroz koji to treba da se uradi. Zbog toga su veo- di poslovnu prednost na sve konkuren- prepoznavanje potreba turista i promi- ma korisne uvodne analize razvojnog pro- tnijem tržištu. Koncept integrisanog me- šljenost u stvaranju turističkog proizvoda, cesa, bilo da se vrši kompletiranje informa- nadžmenta kvaliteta (IQM) se tek od njegovoj realizaciji i nastupu na turistič- cija, ili pronalaženje različitih mogućnosti skora primenjuje u turizmu. Visok stepen kom tržištu. Turistička destinacija treba za razvoj turizma u posmatranim odnosno konkurencije u turizmu uslovljava obez- da stvori tim za razvoj turizma i da u nje- željenim turističkim destinacijama. beđivanje kvaliteta usluga i proizvoda ga uključi kompletnu lokalnu zajednicu sa Mnogo toga zavisiće od lokalne zajed- turističke destinacije kao njegov najzna- ciljem preduzimanja novih akcija razvoja i nice, odnosno od inicijatora ovog procesa. čajniji element. U ovom radu je pokuša- sprečavanja negativnih pojava. To može da bude: no da se kroz posebne karakteristike tu- Ovakav pristup razvoju turističke de- • turistička privreda ; ili rističkih destinacija iznađu mogućnosti stinacije osnova je za stvaranje kvalitet- • druge privredne i neprivredne organiza uspostavljenje „pravog kvaliteta“ turi- ne turističke ponude koja se može plasira- zacije koje žele da zadobiju podršku lo- stičkih destinacija koje zahteva turistič- ti na turističkom tržištu. Pitanje kvaliteta kalne zajednice; ka klijentela koja u tim destinacijama u turizmu se danas ne postavlja jer se kva- • lokalne vlasti koje traže način da preu- boravi ili za njima traga. litet podrazumeva. Upravo zbog toga svi smere lokalnu ekonomiju; ili Ključne reči: kvalitet, turistička destina- učesnici (stejkholderi) koji su prisutni na • privatni preduzetnici koji vide tržišnu cija, konkurentnost, IQM, globalizacija prostoru turističke destinacije treba da priliku. preduzimaju zajedničke akcije sa ciljem Abstract izbegavanja lošeg početka i pravljenja gre- Inicijatori treba da ostvare komunika- How to examine tourist destination quality šaka pri planiranju razvoja turizma. Uko- ciju sa ostalim interesnim grupama ka- The key requirement for meeting tour- liko se toga ne pridržavamo, rezultati će ko bi informacije bile sveobuhvatne i rele- ist needs is to establish quality in tour- biti znatno oslabljen turistički proizvod, vantne i na taj način da obezbede idealan ism. Considering the complexity of tour- nemogućnost njegovog plasmana, sma- mehanizam za to. U ovoj fazi je vrlo bit- ism activity, as well as numerous servic- njen kvalitet proizvoda kao i gubitak pri no konsultovati sve stručnjake koji imaju es that represent its basis, it is very im- poslovanju. mogućnosti da probleme sagledaju inte- portant to correlate strategy and policy Turistička destinacija koja želi da zauz- gralno i sveobuhvatno, polazeći od svo- of tourism development, and therefore, me dobru poziciju na svetskom turistič- jih osnovnih usmerenja. Oni ne samo da to perceive those elements that are sig- kom tržištu treba da se rukovodi osnov- poseduju stručnost neophodnu za studio- nificant for quality management within nim principima održivog razvoja poštujući zno-teorijsku i tržišnu analizu, već takođe its development. The concept of integrat- zahteve klijentele za maksimalnim kvali- mogu omogućiti objektivan prikaz o po- ed quality management (IQM) has only tetom ponuđenih resursa i usluga. Upra- sedovanju turističkog potencijala i usme- been applied in tourism recently. A high vo zbog toga se mora izuzetno pažljivo i ravanje njegovog razvoja. level of competition is significant to de- promišljeno pristupiti istraživanju i pro- Mnogo je primera skupih neuspeha, fine tourist needs and at the same time ceni kvaliteta turističke destinacije. Ako projekata koji su se mogli realizovati samo to provide high quality of services and svi učesnici budu dejstvovali zajedno prida su uzeti u obzir neki osnovni postula- products to satisfy their requests. Tour- likom određivanja šta zaista žele od turiz- ti, koji bi trebalo da budu polazna osnova. ist destinations depend more and more ma i na koji način to žele da plasiraju, svi Uobičajeni razlozi neuspeha turističkih on the quality of their services and prod- će biti na dobitku. projekata su: • nedostatak pravilnog planiranja infra- ucts. Therefore, the quality has become Principi turističkog razvoja the most important element in tourist in- strukture potrebne za razvoj turistič- dustry operations on even wider global Pri planiranju pravaca ekonomskog razvoja kog proizvoda, market. Through specific features of tour- pojedinih regija potrebno je sagledati me- • precenjivanje turističkih potencijala ist destinations, the author of this pa- sto tog regiona na turističkom tržištu kako (rukovodeći se mnogo više ponudom, per tries to discover possibilities to estab- domaćem tako i inostranom. Prvo pitanje nego potražnjom), lish ’true quality’ of tourist destinations na koje treba da daju odgovor svi učesni- • nedostatak marketinškog istraživanja required by tourist clientele that stays in ci odnosi se na značaj razvoja turizma za koje bi odredilo potencijalnu zaintere- these destinations and searches for them. posmatranu zajednicu. Da bi uspeli da od- sovanost za specifičnu vrstu turizma, Key words:quality, tourist destination, govore na ovo pitanje, treba da se prikupe • konflikti interesa u lokalnoj zajednici, competition, IQM, globalization informacije kako o turističkoj ponudi (po- • nedostatak saradnje sa drugim sektori- tencijal nasleđa posmatrane destinacije, ma... poslovna struktura, infrastruktura...) tako * PMF- Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, i o turističkoj potražnji (potencijal tržišta, Zbog toga, prilikom razmatranja kva- Novi Sad kvalitet turističke tražnje, usmerenost tu- liteta turističke destinacije moramo ima-

85 ću osetljivost na okolinu, kulturu i lokalno stanovništvo u turističkoj destinaciji. Ukoliko je lokalna zajednica u turistič- koj destinaciji svesna pritisaka ekonomskog rasta i potrebe za zaštitom prirodnog i socijalnog okruženja, tada možemo govoriti o svesnosti borbe za očuvanjem kvaliteta turističke destinacije. Očuva- nost turističke destinacije i njenog ekološ- kog, socijalnog i kulturnog nasleđa jedini je način da se osigura budućnost njenog razvoja. Mnoge kompanije pokušavaju da stvore odgovornije ponašanje svoje klijentele prema resursima. Multinacionalne kompanije kao što su British Airways, Japan ti u vidu sve elemente koje bi trebalo uzeti u turističku agenciju i kupovine turistič- travel Bureau (JTB), TAJ hotels usvojile u obzir prilikom razvoja turističkog proi- kog proizvoda do putovanja i boravka u su programe koji su stvorili dijalog izme- zvoda. Tom prilikom, uz korišćenje sazna- turističkoj destinaciji. Imajući to u vidu đu lokalne zajednice i privatnog sektora nja o kvalitetu prirodnih i kulturnih re- moramo stalno razvijati merila kvalite- za održivi razvoj turizma. Da bi postigao sursa, treba davati predloge kako i na koji ta, pratiti njihovu primenu i realizaciju u ekonomski rast, sektor turizma mora da način to može biti urađeno, rukovodeći se turističkoj destinaciji i „učvrstiti“ proces smanji socijalne, ekonomske, ekološke i iskustvima najboljih. kvaliteta menadžmenta u njoj. Jedno od kulturne barijere što za prepreku ima ne- osnovnih načela da bi turistička destina- dostatak infrastrukture, ekološka degra- Turistička destinacija pokretač cija mogla da plasira turističku ponudu na dacija i neadekvatan kvalitet turističkih svetsko turističko tržište i da bi mogla da proizvoda. razvoja turizma bude konkurentna jeste kvalitet usluga. To Istraživanja kvaliteta turizma se naj- Da bi turistička destinacija bila pravi poje moguće samo kroz stalno praćenje kva- češće oslanja na kvalitet usluge u sektoru kretač razvoja turizma, pre svega treba da liteta i zadovoljenja turista. ugostiteljstva i posebno na merenje per- se izvrši kompletna procena njenih turi- Najbolji način praćenja kvaliteta turi- cepcije kvaliteta turista. Nažalost, u lite- stičkih potencijala. Ostvarivanje ciljeva stičke destinacije je stalno anketiranje tu- raturi se malo govori o integraciji kvalite- poslovanja turističke destinacije zavisi od rista u vezi sa najvažnijim segmentima ta u sve delove turističkog proizvoda kao njene sposobnosti da zadovolji želje i potre- kvaliteta turističkog proizvoda koje oni što su: postizanje kvaliteta u marketingu, be turista. Svakodnevni napori za pridobi- koriste. S tim u vezi stvorene su i određe- proizvodne inovacije, kvalitet smeštaja, janje što većeg broja potencijalnih turista ne „teme kvaliteta“ o kojima se mora po- manifestacione i rekreativne mogućnosti. su od vitalnog značaja za opstanak i razvoj sebno voditi računa prilikom ocene kva- Bez pažnje posvećene integraciji kvaliteta turističke destinacije. Za odluku o kupovi- liteta destinacija uopšte kao i destinacija u sve aspekte planiranja, upravljanja i pro- ni, pored funkcionalnih karakteristika de- ruralnog turizma cenjivanja turističkih proizvoda, malo je stinacije, od velikog značaja je i predstava verovatno da će se kvalitet turističkog do- koja je stvorena o toj destinaciji. Turističko tržište u borbi za kvalitet življaja značajno poboljšati. Različiti autori su shodno svojim istra- Turističko tržište se smatra jednim od Kvalitet u turizmu podrazumeva da živanjima turističku destinaciju različito najvećih u svetu uzimajući u obzir eko- svi delovi ukupne turističke ponude, od- definisali. Prema J. Krippendorfu (1987) nomske efekte i njegov doprinos svetskoj nosno turističkog proizvoda zadovoljavaju elementi turističke destinacije su izvorni i ekonomiji. Prema zvaničnim podacima kriterijume kvaliteta. U turizmu je uprav- izvedeni. Izvorni elementi obuhvataju pro- WTTC (2006. g.) turizam čini oko 12% ljanje kvalitetom dosta otežano zbog niza izvodne elemente dok Izvedeni elementi BDP, 8% zaposlenosti svetskog stanovniš- postojećih faktora uticaja. Izuzetna hete- obuhvataju turističku opremljenost desti- tva i oko 9% svih kapitalnih investicija... rogenost turističke tražnje i veoma česta nacije. Po Ž. Jovičiću (1999) elementi tu- Prema procenama UNWTO i WTTC vr- rigidnost turističke ponude samo su deo rističkih destinacija su: atraktivni, funk- lo brzo će broj inostranih turista premaši- problema sa kojima se mora suočiti turi- cionalni, materijalni i organizacioni, dok ti cifru od 1 milijarde što će predstavljati stička privreda pri razmatranju integracije su Burkart i Medlik još 1981.g. dali podelu skoro šestinu čovečanstva. kvaliteta u turističko poslovanje. O tome elemenata turističke destinacije na: atrak- Pored izuzetnih ekonomskih efeka- se posebno mora voditi računa pri kreira- tivnost destinacije, pristupačnost destina- ta koje beleži turizam, glavni kvalitativ- nju sistema menadžmenta kvaliteta na nicije i uslovi boravka u destinaciji. ni trendovi razvoja ove delatnosti ukazu- vou turističke destinacije Očigledno je da su turizam i okruže- ju uvećanje tržišne segmentacije i sve veće nje u interaktivnom odnosu što znači da učešće specifičnih oblika turizma što utiče Kako istražiti zadovoljstvo se prožimaju, dopunjuju kroz ekonomske, i na stvaranje novih turističkih proizvoda socio-kulturne i ekološke uticaje koji mo- i razvoj novih turističkih destinacija. Oči- turističke tražnje gu biti kako pozitivni tako i negativni po gledno je da je turistička tražnja postala Ukoliko želimo da ukažemo na kvalitet tu- turizam. Profilisanjem pozitivnog imidža, izuzetno heterogena a turisti sve probirlji- rističke destinacije, to ne možemo da ura- turistička destinacija nastoji da se što bo- viji kada su u pitanju turističke destinacije dimo bez redovnog proučavanja zadovolj- lje pozicionira u svesti potrošača sa ciljem i njihov kvalitet. stva turista. To znači da se mora raditi na da turista dobije predstavu o turističkom Nekontrolisani rast turizma u turistič- redovnom praćenju stepena zadovoljstva proizvodu te destinacije. koj destinaciji može dovesti do pritiska na doživljajem turista u turističkoj destinaci- prirodne, kulturne i socio-ekonomske ele- ji. Glavni pokazatelji stepena zadovoljstva Značaj kvaliteta za turizam mente okoline što utiče na kvalitet turi- mogu se izraziti kroz kvantitativne i kva- Proces kvaliteta u turizmu mora biti stal- stičkog proizvoda i kvalitet zadovoljenja litativne pokazatelje. no prisutan od trenutka stvaranja potrebe turističke potrebe. Turistički proizvodi i Kvantitativni pokazatelji obezbeđuju za turističkim kretanjima, preko odlaska usluge koji se sada plasiraju pokazuju ve- informacije o:

86 • broju posetilaca klasifikovanih po cilj- vine i promene. Ovaj deo stanovništva je stičkog tržišta (Reiseanalyses, 2002. godi- nim grupama, po geografskom pore- upravo i željan promena i vrlo brzo i lane) o kvalitetu turističkih destinacija, doš- klu, godinama i polu, vrsti turizma, vr- ko prihvata turističku delatnost u svom lo se do zaključka da svaki drugi nemački sti smeštaja, dužini boravka, korišćenog okruženju. Ostali deo stanovništva reagu- turista zahteva izuzetan kvalitet u odno- prevoza... je suzdržano prema promenama koje do- su na čistoću, buku, zaštićenu prirodu... a • prihodima od turizma po kategorijama nosi turistički razvoj dok deo stanovniš- svaki treći turista zahteva i neometani bo- usluge tva čak i bojkotuje razvoj turizma. Da se to ravak od strane različitih zagađivača u tu- • broju turista koji su posetili TIC kao i ne bi desilo, lokalna zajednica mora imati rističkoj destinaciji. strukturi njihovih zahteva... uvid u značaj razvoja turizma za poboljša- Proširenje principa totalnog menad- Kvantitativni pokazatelji ukazuju na nje kvaliteta života stanovništva i upozna- žmenta kvaliteta (TQM), uvodi menad- sve napore koje su učinili zaposleni u tu- ti stanovništvo sa beneficijama koje ova žment kvaliteta kao sredstvo koje ima rističkim i drugim delatnostima da bi se delatnost donosi lokalnoj sredini. Moguć- potencijal da pomogne menadžerima tu- usaglasili sa standardima i oznakama kva- nost kolizije između turista i stanovništva rističkih destinacija prilikom promocije, liteta. Osim toga, ovi pokazatelji predstav- turističke destinacije uvek je moguća što prodaje, plasmana, povećanja prihoda i za- ljaju putokaze ka: treba preduprediti i sprečiti. poslenosti u oblasti turizma, dok u isto vre- • trendovima u klasifikaciji u različitim Ispitivanje mišljenja lokalnog stanov- me obezbeđuje da životna sredina, kultu- sektorima, usaglašenosti sa sistemima ništva o ulozi i značaju turizma za kvalitet ra i kvalitet života lokalnog stanovništva ne klasifikacije, standardima i programi- života u njihovom mestu je veoma važan budu uništeni od strane samog turizma. ma specifičnim za svaki sektor (opšti ili pokazatelj za postizanje kvaliteta u razvo- Koncept integrisanog kvaliteta me- posebni standardi, marka kvaliteta, au- ju turizma. Na taj način vrši se aktivno nadžmenta (IQM) turističke destinacije tentičnost), uključivanje cele zajednice, a njihovo za- je uveden kako bi mogli da se objasne svi • trendovima stepena zadovoljstva turi- pažanje se koristi kao vredan podatak za faktori uticaja pri stvaranju kvalitetne tu- sta pojedinačnim uslugama koje su ko- strategiju i dalji razvoj turizma u posma- rističke usluge. Pridev ‘’integrisan’’ je upo- ristili tokom svog putovanja, tranoj turističkoj destinaciji. trebljen sa ciljem da ukaže na to da turi- • Kvalitetu zaposlenih i potrebnom stepe- zam treba da se posmatra integralno, jer nu njihove obučenosti za rad u turistič- Menadžment kvaliteta se sastoji od skupa usluga koje omoguća- koj privredi. vaju turistička kretanja prema različitim u turističkoj destinaciji destinacijama shodno zahtevima i potre- Razmatrajući element zadovoljstva tu- Kvalitet je postao najznačajniji element u bama turista. IQM kombinuje četiri ključ- riste boravkom u turističkoj destinaciji i poslovanju turistiške privrede na sve ši- na elementa u svom pristupu: poznavajući stanje na terenu, većina pro- rem globalnom tržištu. Zbog toga je tu- • zadovoljstvo turista, učenih turističkih destinacija nema po- rizam u stalnoj potrazi za kvalitetom na • zadovoljstvo lokalne turističke privre- sebno razrađen sistem za merenje stepena svim nivoima poslovanja i u svim elemen- de, očekivanja i mišljenja turista o turističkoj tima stvaranja turističkog proizvoda. Tu- • kvalitet života lokalnog stanovništva i destinaciji. Ukoliko poseduju neki oblik rističke destinacije sve više zavise od kva- • ekološki kvalitet. sistema merenja zadovoljstva turiste, tu se liteta svojih usluga i proizvoda i njihovog najčešće radi o široko postavljenim anket- plasiranja na turističko tržište. Ukoliko postoji neravnoteža između nim upitnicima. Pored toga, studije i ispi- Očigledno je da se moraju osmisliti ova četiri aspekta kvaliteta turizma, to tivanja se ne vrše stalno već najčešće po standardi na osnovu kojih će se meriti re- će imati značajne posledice na celokupan potrebi, što nije dobro ukoliko turistička zultati turističke privrede i uticaj razvoja kvalitet turističke destinacije i turistič- destinacija želi da postavi kvalitetan plan turizma na posmatranu sredinu. Zaposle- ki proizvod u celini. U ovom radu nema- za zadovoljenje turističke tražnje. ni u turizmu treba da budu bolje infor- mo prostora za detaljnije razmatranje ove Kvalitet turističke destinacije postaje misani o pojedinačnim mogućnostima i problematike. izuzetno važan element turističke ponu- posebnim razvojnim i menadžmentskim de, pa samim tim sve veći broj destinacija standardima koji su potrebni radi postiza- Test kvaliteta pronalazi put i način da kroz istraživanje nja kvalitetnog, održivog proizvoda. Kva- zadovoljstva turista boravkom u određe- litet prirodnih i antropogenih resursa se u turističkoj destinaciji noj turističkoj destinaciji dobije smernice često uključuju u sistem ocenjivanja koji Konačni proizvod u turističkoj destinaciji za poboljšanje njenog kvaliteta. ima za cilj da ponudi turistima objektiv- koji turisti konzumiraju predstavlja skup nu procenu standarda kvaliteta. Međutim, svih proizvoda i usluga koje je turista kori- Kvalitet života lokalnog vrlo često nastaju poteškoće pri kreiranju stio za vreme boravka u toj destinaciji. Svi i implementaciji jedinstvenih standarda ovi elementi boravka su međusobno po- stanovništva kvaliteta u sektoru kao što je turizam. Na- vezani i utiču na kompletno iskustvo ko- Turizam očigledno stvara određene eko- ime, teško je, ako ne i nemoguće, upore- je turista ponese sa sobom kao mentalnu nomske efekte ne samo za turističku de- diti kvalitet usluga i objekata koji se nude sliku svog turističkog putovanja. Ukoliko stinaciju u kojoj se razvija već i za regiju u turističkoj destinaciji sa kvalitetom tih turistička destinacija želi da sagleda tu sli- i zemlju u celini. Međutim, nekontrolisa- istih usluga u matičnom mestu. Teškoće ku, kako u celini tako i po pojedinim delo- ni razvoj turizma može imati i negativne pri izradi standarda kvaliteta u turizmu vima, izuzetno je važno da ima razrađen posledice za razvoj turističke destinacije se javljaju zbog nemogućnosti da standar- test kvaliteta putem kojeg može da dobije a veoma često i za lokalno stanovništvo. di prepoznaju osnovne kvalitete pojedinih izuzetno važne informacije. Test kvaliteta Očigledno je da prilikom razvoja turizma turističkih destinacija i potrebu za očuva- je za destinaciju izuzetno važan, jer na taj u turističkoj destinaciji o turizmu ne raz- njem autentičnosti tih oblasti. način obezbeđuje: mišljaju svi isto niti se u njega uključuju Turisti danas poseban zahtev pri turi- • integrisani instrument za merenje i ravnopravno. stičkim kretanjima imaju prema kvalitetu kontrolu unutrašnjeg kvaliteta i Onaj deo stanovnika koji može da turističkih usluga. Visok stepen kvalite- • sredstvo za merenje kvaliteta u odnosu ostvari najveće efekte od razvoja turizma ta pri turističkim kretanjima se podrazu- na druge destinacije (komparacija). u destinaciji, kako ekonomske tako i soci- meva, pa shodno tome, turistička privre- jalne, aktivno se uključuje. Radno sposob- da mora omogućiti i adekvatan turistički Upravljanje kvalitetom nije jednosmer- no i mlađe stanovništvo lakše prihvata no- proizvod. Istraživanjem nemačkog turi- ni proces, već kružni, pa tako stvaranje

87 strategije kvaliteta turističke destinacije 1. Kvalitet turističke destinacije koji nam za osiguranje trajnog kvaliteta upravljanja nije kraj tog procesa već i njegov početak. daje osnovne informacije o stanju u tu- turističkom destinacijom. Zbog toga instrumente testa kvaliteta tre- rističkoj destinaciji, i ba postaviti tako da predstavljaju stalni 2. Kvalitet turističkog proizvoda koji Umesto zaključka proces implementacije i kontrole u razvoju obezbeđuje informacije kvaliteta turi- Teme kvaliteta u turizmu su neiscrpne s turističke destinacije. Tome će pomoći po- stičkog proizvoda zasnovanog na mi- obzirom da se radi o osnovnim postulati- stavljanje serije pokazatelja koji treba da šljenju turista ma savremenog poslovanja. Glavni cilj mese koriste kako bismo mogli da dobijemo nadžmenta turizma i slobodnih aktivnosti kompletan pregled kvaliteta u destinaciji. U prvoj grupi procene kvaliteta turiz- je da se poveća turistički promet i devizni Koristeći test kvaliteta turistička desti- ma je kvalitet turističke destinacije gde priliv turističke destinacije. Cilj ovakvog nacija će moći da vrši upoređenje sa dru- možemo uključiti: prirodne i antropoge- pristupa je da turisti budu zadovoljni bo- gim destinacijama u sličnim lokacijama. ne resurse, stepen razvoja lokalne turistič- ravkom u turističkoj destinaciji što za uz- Na ovaj način destinacija otkriva, osim ke industrije, stepen zadovoljstva lokalnog vrat treba da obezbedi poslovnu prednost svojih jakih tačaka i mogućnosti, i sve svo- stanovništva, podršku lokalnoj turstičkoj na sve konkurentnijem tržištu. Prilikom je slabosti i pretnje iz okruženja. Otkriva- industriji, marketinški mix turističke de- istraživanja kvaliteta otvaraju se novi pro- njem slabosti i pretnji destinacija treba da stinacije, sigurnost i bezbednost... blemi kvaliteta u turizmu koji nisu u pot- identifikuje šta u tom slučaju preduzima Drugu grupu sačinjava kvalitet turi- punosti sagledani. Upravo zbog toga ovaj konkurencija, pa po principu „dobre prak- stičkog proizvoda u koji su uključene sle- rad nema zaključak, već predstavlja poče- se“ da preduzima iste, slične ili pak razli- deće usluge: komunikacije, pristupačnost, tak novih istraživanja kako u oblasti kva- čite korake. prevoz, smeštaj, ugostiteljske usluge, ostale liteta u turizmu, tako i u oblasti turistič- Ukoliko se u turističkoj destinaciji us- usluge koje sačinjavaju turistički proizvod. ke destinacije. postavi odgovarajući test kvaliteta tada, Jedan od glavnih razloga za postavlja- će lokalna zajednica biti osposobljena da nje instrumenata testa kvaliteta je da se Literatura kroz: otkriju pravi i potencijalni elementi us- Ayala, H. (1995). ‘’From Quality Product • seriju pokazatelja za merenje kvaliteta postavljanja kvaliteta dok analiza njiho- to Ecoproduct: Will Fiji Set a Prece- menadžmenta svih nivoa kvaliteta tu- vih osobina i uticaja najčešće predstavlja dent?’’ Tourism Management, 16 (1) rizma u destinaciji, ključne pokazatelje za dalji kvalitetni ra- Čomić, Đ., Kosar, Lj., Štetić, S. (2001): Glo- • povezivanje različitih aspekata kvalite- zvoj posmatranih destinacija. balna fuga, „Đuro Salaj“,Beograd ta u destinaciji i Kotler, P. (1997): Marketing Management: • značaj komuniciranja svih zaintereso- Kako iskoristiti test kvaliteta Analysis, Planning, Implementation vanih za razvoj turizma, Postavlja se pitanje zašto bi ovakav test and Control, Englewood Cliffs:Prentice Uspostavi takav stepen i pravac razvo- kvaliteta bio važan za turističku destina- Hall International, ja turističke destinacije koji će biti kvali- ciju? Očigledno je da se na taj način uklju- Kosar, Lj, Rašeta, S. (2006): Kvalitet u tu- tetan ne samo na regionalnom i nacio- čuje niz informacija kvaliteta. Bez njiho- rizmu, Beograd nalnom nivou, već će se približiti stepenu vog merenja nemoguće je dobiti određena Milman, A., Pizam, A. (1995): The Role of kvaliteta koji se traži na svetskom turistič- saznanja potrebna za sagledavanje kon- Awareness and Familiarity with a Desti- kom tržištu. kurentne sposobnosti. Osim toga, na ovaj nation: The Central Florida Case, in: Jo- način posao turističkih poslanika postaje urnal of Travel Research, 34, Procena kvaliteta transparentan i dostupan široj javnosti što Poon, A.(1997): Global transformation:New je izuzetno pozitivno sa aspekta sagleda- Tourism Defined, Hope’ Eartshan turističke destinacije vanja važnosti turizma za lokalnu zajedni- Publications,London Postavljanje testa kvaliteta u turističkoj cu. Na taj način se i menadžment turistič- Štetić, S. (2003): Strategija razvoja i pla- destinaciji za cilj ima stvaranje kvaliteta i ke destinacije čini dgovornim. smana turističke destinacije, Savreme- postizanje konkurentnosti na turističkom Lokalna turistička privreda ima mo- ne tendencije u turizmu, Novi Sad tržištu. Zbog toga se moraju postaviti i gućnost uvida u kvalitet svoje delatnosti i Štetić, S. (2007): Posebni oblici turizma, odgovarajuće komponente instrumenata može da vrši upoređivanja sa drugima. Na LI, Beograd testa kvaliteta pomoću kojih možemo da taj način će se omogućiti poboljšanje kva- Zins, A.(1993):Lifestyles im Tourismus, in: izvršimo proveru kvaliteta. Osnovne gru- liteta turističke destinacije, sagledavanje Strategisches Management im Touri- pe za procenu kvaliteta u turizmu može- dobrog i lošeg dela poslovanja u okviru de- smus, Wien mo podeliti na: stinacije i doprineće stvaranju novih ideja

88 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 mr Nevena Ćurčić* Turistička valorizacija dr Željko Bjeljac** manifestacije Sažetak U Kačarevu, naselju nedaleko Panče- va, od februara 1988. godine održava Slaninijada u Kačarevu se privredna folklorna turistička manifestacija pod nazivom Slaninijada, ko- ništva1 predstavljaju najstarije elemente ja reprezentuje tradicionalne gastro- Uvod u razvoju turizma i dovoljnu turističku nomske običaje i kuhinju stanovniš- Prirodno-geografske karakteristike, kao vrednost za dolazak posetilaca. Izdvaja- tva južnog Banata. Ova turistička ma- što su povoljni klimatski uslovi, nizija, hi- ju se svečanosti završetka žetve i vršidbe, nifestacija je najstarija manifestacija drografska mreža, pedološki sastav ze- smotre folklora, magijsko-religijski ritu- u Vojvodini koja je zasnovana na pro- mljišta, kao i potreba čoveka za privre- ali (Bjeljac, Ćurčić, 2005; Bjeljac, 2006). izvodima od svinjskog mesa. Za turi- đivanjem radi preživljavanja, uslovili su Održavaju se od maja do oktobra mese- stičku valorizaciju manifestacije kori- pretvaranje južnog dela Panonske nizi- ca, poput Etnofestivala hrane i muzike u šćeni su kriterijumi: karakter održava- je od stepsko-ritske u obradivu površinu. Vojvodini (Novi Sad). nja, tradicionalnost, vreme održavanja Koristeći tu činjenicu, poljoprivreda, šu- „U sklopu specifičnih kulturološko-tu- i broj dana trajanja, broj posetilaca i marstvo, lov i ribolov se, na teritoriji Voj- rističkih proizvoda, gastronomske i regi- učesnika, prateće manifestacije, pro- vodine, razvijaju kao primarne delatnosti. onalne ture zauzimaju vodeće mesto. U stor održavanja, organizatori, kao i si- Kao rezultat toga, u turizmu se organizuju okviru savremenog turizma javila se po- stem ocenjivanja po J. Goldblatu. Cilj manifestacije sa ciljem prezentacije poljo- treba za otkrivanjem novih predela „pu- rada je da oceni turistički značaj ove privrednih proizvoda, poboljšanja uslova tem nepca“, te je gastronomski turizam manifestacije i da utvrdi njen rang. proizvodnje i povećanja prinosa i slično, osvojio veoma značajno mesto u svetskim Ključne reči: Slaninijada, etnogastro- uz odgovarajući zabavni, umetnički ili et- razmerama“ (Nikolić, 2006). Gastronom- nomska manifestacija, valorizacija, nografski program (Bjeljac, 1998). Glavni ski turizam se najviše promoviše preko Kačarevo, Vojvodina cilj je povezivanje krajnjih potrošača po- navedenih vidova manifestacionog turiz- ljoprivrednih proizvoda i predstavnika in- ma. Abstract dustrijskih grana koji te proizvode koriste Tourist evaluation of the bacon days festivity kao sirovinu. Ako se tom prilikom odvija Nastanak, razvoj i sadržaj in Kacarevo i program koji javnost upoznaje sa starim manifestacije Slaninijada In Kacarevo, settlement near Pan- načinima privređivanja, ako on predstav- cevo, in February of 1988, an econom- lja tradiciju i folklor, ili se organizuju na- Prvi pisani podaci o Francfeldu (današ- ic folklore tourist event, called Slanin- učno-stručni skupovi iz oblasti poljopri- njem Kačarevu) datiraju iz druge polovine ijada (Bacon days) took place, repre- vrede uz odgovarajuće zabavne sadržaje, 18. veka, kada je, u nameri da ojača svoje senting traditional gastronomic cus- onda takve manifestacije imaju značajno južne granice, Austrougarska monarhija toms and cuisine of Serbian population mesto i u turističkoj ponudi. intenzivno naseljavalja ove prostore. Da- in the south part of Banat (geographi- Najčešći vid prezentacije i ponude je našnji naziv selu dali su kolonisti koji su cal region in Vojvodina Province). This preko privrednih turističkih manifesta- u Banat stigli pretežno iz Bosne, Krajine, festivity is the oldest of all in Vojvodi- cija, odnosno preko privredno-folklornih Like, Dalmacije i Makedonije posle Dru- na which are based on products of pork i etnografskih turističkih manifestacija. gog svetskog rata, po narodnom heroju meat. For the tourist evaluation of this Manifestacije na zabavan način, uz pošto- Svetozaru Kačaru. Kačarevo prema popi- event, the following criteria are used: vanje tradicije, folklora, običaja i starog nasu stanovništva iz 2002. godine ima 7.624 character of festivity, its tradition, čina privređivanja stanovništva predstav- stanovnika. Nalazi se u severnom delu op- the time of holding and its duration, ljaju svoje privredne proizvode, a obično štine Pančevo, 11 km od Pančeva i 21 km number of visitors and participants, imaju i prodajni karakter proizvoda. Pre- severozapadno od Beograda. accompanying events, venue of festivi- ma sadržaju, posvećene su berbi grožđa, Kao deo folklornog nasleđa stanov- ty, organizers, as and the system evalu- danima bostana, berbi voća, berbi povrća, ništva nastanjenog u južnom delu Bana- ation according to J. Goldblat. The goal mesnim prerađevinama, mlečnim prera- ta, izdvaja se jedna od najstarijih gastro- of the paper is to point out the impor- đevinama i sl. (Bjeljac, 2006.a). Za prostor nomskih turističkih manifestacija u Srbiji, tance of this event for tourism and the Vojvodine, najznačajnije su manifestaci- Slaninijada u Kačarevu. Prva Slaninijada establishment its range. je posvećene mesu i mesnim prerađevina- je organizovana februara 1988. godine kao Key words: Bacon days, ethno gastro- ma (Sremski svinjokolj u Rumi, kaćka Za- vašar mesa i specijaliteta od njega, a pre nomic event, evaluation, Kacarevo, bijačka, Kobasicijada u Turiji, Kulenijada u svega zbog promocije i prodaje slanine, V o j v o d i n a Bačkom Petrovcu, Slaninijada u Kačare- kao mesne prerađevine od svinjskog mesa. vu). Održavaju se, pretežno, tokom zim- Tu bude upriličena prodajna cena slanine skih meseci od decembra do februara. niža od 20 do 40% od onih u prodavnica- Etnografske manifestacije predstavlja- ma. Na manifestaciji se predstavi oko 350 ju prikaz narodnih običaja, verovanja, ri- izlagača od kojih bude oko 50 industrijskih tuala, starih načina privređivanja stanov- proizvođača. Većina njih se takmiči za la- ništva. Nastale su na osnovu sećanja na skavu titulu „Zlatni pobednik Slaninijade“ * PMF- Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, ritual (primeri su poklade i magijski ri- Novi Sad, e-mail: [email protected] tuali), iz čovekove potrebe podsećanja i ** Geografski institut „Jovan Cvijić“, SANU, Beograd, 1 Zavisno od nacionalne strukture, etnički obeležavanja. Bazirani na tradiciji, fol- e-mail: [email protected] heterogenog ili etnički homogenog stanov- kloru i načinima privređivanja stanov- ništva

89 gram manifestacije počinje promocijom Navedeni kriterijumi valorizacije se programa sa prodajom slanine u centru mogu i skalarno ocenjivati: nezadovolja- Pančeva i Beograda i defileom učesnika, vajući osnov, zadovoljavajući osnov, dobar nedelju dana pre zvaničnog početka, i go- osnov i vrlo dobar osnov za organizovanje stovanjem organizatora u emisiji „Žikina (Bjeljac, 1998). šarenica“ na Radio-televiziji Srbije i konfe- Karakter održavanja izdvojen je radi rencijom za novinare u pančevačkom ho- uvida u rang manifestacije, koji može bi- telu „Park“ (www.slaninijada.org.yu). ti lokalni, regionalni, nacionalni i među- Slika 1. Zaštitini znak Turističkog društva Slanini- Organizator, Turističko društvo Kača- narodni (što je rang viši, manifestacija ima jade (www.slaninijada.org.yu) reva, prvog dana organizuje izložbu i de- veću turističku vrednost). Tradicionalne gustaciju starih i zaboravljenih jela. To- su one manifestacije koje imaju nepreki- koja se dodeljuje u kategoriji najbolje do- Tabela 1. Program i satnica 20. slaninijade, 2007. godina maće slanine i u kategoriji najbolje indu- Četvrtak Petak Subota Nedelja strijske slanine, a dodeljuje se i priznanje u PROGRAM kategoriji „ekstra slanina“. Takođe, bira se 15.02.2007. 16.02.2007. 17.02.2007. 18.02.2007. i apsolutni pobednik u kategoriji najkvali- Svečano otvaranje Slaninijade 12:00 tetnijih proizvoda od mesa i slanine. Or- Svečani prijem 13:00-17:00 ganizuju se i raznovrsni prateći programi Sajam slanine, mesa i mesnih 12:00-20:00 8:00-20:00 8:00-20:00 8:00-20:00 (izložba i degustacija tradicionalnih jela, prerađevina smotra rukotvorina, smotra stvaralaštva Proglašenje pobednika 20. svetske nacionalnih manjina Vojvodine). Ovu ma- 12:30 Slaninijade nifestaciju poseti oko 120.000 do 150.000 Takmičenje u kuvanju paprikaša posetilaca (www.danas.co.yu). 9:00-12:00 9:00-12:00 Slaninijada je upamćena po mnogim “ZLATNI KOTLIĆ” kuriozitetima i pojavama koje su po pr- Prikaz topljenja slanine “ZLATNI 10:00-13:00 10:00-13:00 10:00-13:00 10:00-13:00 vi put viđene upravo na kačarevačkom ČVARAK” simpozijumu najboljih svetskih slanina- Finale 11:00- Takmičenje u pravljenju kobasica 11:00-13:00 11:00-13:00 11:00-13:00 ra. Na drugoj po redu Slaninijadi, u zimu 13:00 1989. godine, prodato je 1027 ulaznica za Izložba i degustacija starih 11:00-13:00 Bal slaninara, a manifestacija je bila pu- zaboravljenih jela tem televizijske reportaže predstavljena i Smotra stvaralaštva nacionalnih na CNN-u. Na toj Slaninijadi, Rača Vula- 10:00-18:00 10:00-18:00 10:00-18:00 manjina Vojvodine nović je načinio prvu skulpturu od slani- Demonstracija kuvarskih veština i ne na svetu. Za remek delo slaninarskog 10:00-18:00 10:00-18:00 10:00-18:00 vajarstva, pod nazivom „Satara“, utroše- etnofolklora no je 5 tona slanine, a skulptura se izdi- Izložba prasića i hvatanje prasića 12:00 gla čak 12 metara u vis, do plafona kača- u trku revačke sportske hale (www.slaninijada. Takmičenje u nadvlačenju 13:00 org.yu). konopca Prvi javni svinjokolj u ovim krajevima, Zatvaranje slaninijade 18.00 na oduševljenje mnogih, ali i zgražavanje neupućenih posetilaca, priređen je takođe Bal slaninara 20.00 na jednoj od ranih Slaninijada kroz ekipno Izvor: www.slaninijada.org.yu takmičenje u brzini i kvalitetu obavljenog posla. Prva poema o slanini i svinjskom kom manifestacije, održava se i smotra dan niz od pet uzastopnih održavanja, uz životu uopšte nastala je takođe prilikom stvaralaštva nacionalnih zajednica Vojvo- poznat datum i stalnu lokaciju održavanja jedne od Slaninijada inspirisana isključivo dine i demonstracija kuvarskih veština, uz (Bjeljac, 2006.c). Vreme održavanja i broj kačarevačkim kongresom slaninara. Reč nastup folklornih grupa. Na 20. slaninijadi dana trajanja je kriterijum izdvojen u cije o pesniku Miljenku Žuborskom i njego- po prvi put su vrednovani, van konkuren- lju utvrđivanja povezanosti organizovanja vom delu „Svinjski život u 13 pevanja“. cije, i uzorci slanine iz inostranstva: Fran- manifestacije i slobodnog vremena poseti- Manifestacija se održava polovinom cuske, Brazila, Slovačke, Bugarske i još ne- laca. Broj posetilaca i broj učesnika je kri- februara i traje četiri dana (Slika 2.) Pro- koliko zemalja. Takođe, kuvano je više od terijum izdvojen radi ukazivanja na ma- pet tona „slaninarskog pasulja“, odnosno sovnost i korišćenje programa turističke oko 14 hiljada porcija. ponude. Prateće manifestacije je kriterijum koji ukazuje na raznovrsnost i atraktiv- Turistička valorizacija Slaninijade nost programa koji manifestaciju uključu- Da bi se ustanovio značaj Slaninijade za je u turističku ponudu. Tokom održavanja prostor južnog Banata kao turističke de- manifestacije, organizatori, da bi obogati- stinacije, potrebno je izvršiti turističku li program i sadržaj, organizuju i niz razli- valorizaciju. Kao kriterijumi valorizacije čitih pratećih priredbi koje su usko veza- korišćeni su (Bjeljac, 2006.c): ne sa osnovnim programom, ali mogu biti • karakter održavanja, i bez neke tematske povezanosti. To su naj- • tradicionalnost, češće likovne izložbe, stručni skupovi, pro- • vreme održavanja i broj dana trajanja, grami zabavnog karaktera, sportski susreti • broj posetilaca i učesnika, i dr. Prostor održavanja predstavlja kriteri- • prateće manifestacije, jum koji pokazuje povezanost manifesta- • prostor održavanja, cije i prirodnih i antropogenih turističkih Slika 2. Detalj sa izložbe slanine na Slaninijadi • organizatori. vrednosti prostora održavanja. Organiza- (www.slaninijada.org.yu) tori kao kriterijum vrednovanja treba da

90 oceni nosioce manifestacije i njihovo pove- Tabela 2. Vrednovanje 20. Slaninijade prema kriterijumima Goldblata zivanje sa ostalim relevantnim turističkim Pre održavanja Posle održavanja Kriterijumi strukturama u okruženju. manifestacije manifestacije Slaninijada je privredna turistička ma- Uticaj kapitalnih projekata 1 (neuspešan) 3 (uspešan) nifestacija koja ima za cilj prezentaciju i prodaju mesa i mesnih prerađevina, kao Ekološki uticaj 1 (neuspešan) 1 (neuspešan) privrednog proizvoda Kačareva, tokom Ekonomski odnosi 2 (marginalan) 3 (uspešan) koje se predstavlja i folklor, tradicija, obi- Medijski uticaj 4 (veoma dobar) 2 (marginalan) čaji privređivanja lokalnog stanovništva, Uticaj trenutne političke situacije 2 (marginalan) 2 (marginalan) kao i cele Vojvodine. Održava se neprekidno dve decenije, u istom terminu, drugi Stakeholder odnosi 3 (uspešan) 2 (marginalan) vikend februara meseca. Spada među naj- Prosečna ocena 2,17 2,17 starije privredno folklorne manifestacije u Srbiji. Od prve manifestacije do sada broj Uticaj kapitalnih projekata pre održa- potrebna su ulaganja u izgradnju saobra- učesnika i posetilaca je u porastu. Prateće vanja manifestacije ocenjen je kao neu- ćajne, komunalne i turističke infrastruk- manifestacije prikazane u Tabeli 1. ukazu- spešan, a posle manifestacije je uspešan ture. Za viši rang manifestacije potreb- ju na atraktivnost i raznovrsnost progra- (izgrađen deo novog puta koji povezu- no je da organizatori budu više povezani ma povezanog sa osnovnim sadržajem i je Pančevo i Kačarevo, u planu proširenje sa Turističkom organizacijom Beograda, ciljem manifestacije. Slaninijada se održa- sportske hale). Turističkom organizacijom Vojvodine va na centralnom seoskom trgu i unutar Ekološki uticaj i pre i posle manifesta- i turističkim agencijama iz Novog Sada Doma kulture i sportske hale. cije se može oceniti kao neuspešan, jer se i Beograda, koje bi posetu manifestaci- Iako Slaninijada pripada poludnevnoj veoma malo čini na zaštiti životne sre- ji uključile u svoje programe, posebno za i dnevnoj kontraktivnoj zoni do tri sata dine celog prostora (povezano sa Rafi- organizovane grupe turista, koji u perio- udaljenosti (drumskim saobraćajnim put- nerijom nafte u Pančevu), a takođe i ko- du održavanja manifestacije borave u Be- ničkim prevoznim sredstvima), a obuhva- munalne institucije u selu i opštini imaju ogradu ili imaju za cilj obilazak Regional- ta oko pet miliona ljudi (grad Beograd, AP neadekvatnu angažovanost u čišćenju po- nog parka prirode Deliblatska peščara, Vojvodina, rumunski deo Banata), poseti- sle održavanja. odnosno, arheološkog nalazišta u Starče- oci su mahom iz naselja pančevačke opšti- Ekonomski odnosi pre održavanja ma- vu, kao lokalitetima koji su samo dvadese- ne, južnog dela Banata i uže gradske zone nifestacije su marginalni, a posle manife- tak kilometara udaljeni od Kačareva. Beograda, a izlagači iz Kačareva i okolnih stacije su uspešni (izlagači prodaju oko 4-5 Privredno-turistička manifestacija Sla- mesta. Time manifestacija ima regionalni tona slanine i mesnih prerađevina, u seo- ninijada se po karakteru sadržaja može rang održavanja. sku kasu se sliju znatna sredstva) oceniti kao revijalna, izlagačka, takmičar- I pored relativno dovoljne zastupljenosti Medijski uticaj pre održavanja Slanini- ska i prodajna manifestacija. Najznačajni- manifestacije uoči i tokom trajanja u sred- jade se može oceniti kao veoma dobar, a ji akcenat je stavljen na njen prodajni ka- stvima javnog informisanja od lokalnog do posle održavanja marginalan. rakter o čemu svedoči prodaja oko 150 nacionalnog značaja i prisustva datuma Uticaj trenutne političke situacije na tona slanine i mesnih prerađevina za če- održavanja manifestacije sa svim relevan- održavanje Slaninijade pre i posle održa- tiri dana održavanja (www.danas.co.yu). tnim podacima o organizatoru u Kalendaru vanja je marginalan. Turistički karakter jeste zastupljen, ali uz turističkih priredbi Srbije (i u elektronskoj i Stakeholder odnosi pre održavanja Sla- određena ograničenja prostorom održa- u štampanoj formi) i na veb sajtu Turističke ninijade se mogu oceniti kao uspešni, a vanja i vremenskim uslovima, kao i sla- organizacije Vojvodine (www.vojvodinaon- posle održavanja kao marginalni. bom povezanošću sa ostalim prirodnim i line.com), i prezentacije programa u okvi- kulturnim vrednostima okoline Kačareva. ru sajta „Manifestacije“ (www.manifestaci- Zaključak Za ostvarivanje veće turističke posećeno- je.com), turistička promocija nije uticala da Ocene turističke valorizacije nam ukazuju sti i podizanje ranga manifestacije na nase broj posetilaca rapidnije poveća. da Slaninijada po prvom sistemu ocenjiva- cionalni ili vannacionalni okvir potrebna Drugi način ocene vrednosti manife- nja (Bjeljac, 1998) ima dobar osnov, a po je saradnja kako sa domaćim, tako i sa ino- stacije urađen je na osnovu elemenata koje drugom pristupu ocenjivanja (Goldblat, stranim relevantnim turističkim predu- predlaže australijski autor Goldblat i ko- 2000), gde je meren uticaj različitih od- zećima i organizacijama koji bi doprine- ji su svi posmatrani pre i posle održavanja nosa pre i posle održavanja manifestacije, li porastu organizovanih poseta turista u manifestacije. Kao elementi turističke va- vrednovana je kao uspešna manifestacija Kačarevo. Takođe, neophodno je i širenje lorizacije manifestacije izdvajaju se: utica- (2,17 prosečna ocena). promotivnih aktivnosti na veći broj pro- ji kapitalnih projekata, ekološki, ekonom- Jedan od razloga za ovako dobijenu ni- motivnih sredstava i medija, kao i planski ski, medijski, politički i stakeholder odnosi sku ocenu valorizacije je taj što Kačarevo pristup u osmišljavanju celovitih propa- (Goldblat, 2000). Uticaj kapitalnih proje- nema izdvojenu neku drugu značajnu tu- gandnih kampanja i njihovo permanentno kata se odnosi na izgrađenost infrastruk- rističku vrednost (antropogenu ili prirod- sprovođenje. ture, ekološki na zaštitu životne sredine, no-geografsku) zbog koje bi se posetioci medijski na uticaj masovnih medija, poli- duže zadržavali, a ni uslove za razvoj ru- Literatura tički na uticaj trenutne političke situacije ralnog turizma, odnosno nema registro- Bjeljac, Ž. (1998), Manifestacioni turizam u zemlji održavanja, a stakeholder odno- vanih smeštajnih kapaciteta. Takođe, i u Vojvodini, disertacija u rukopisu, In- si obuhvataju uticaj i međusobne odnose period kada se održava manifestacija (fe- stitut za geografiju, Prirodno-matema- svih učesnika u organizovanju manifesta- bruar mesec) zbog zimskih vremenskih tički fakultet Univerziteta u Novom Sa- cije na sam tok njenog planiranja i održa- prilika utiče na slabiju posetu. Posetio- du vanja, uključujući i posetioce. Ova valori- ci uglavnom dolaze samoinicijativno, bez Bjeljac, Ž (2006.a), Teorijske osnove ma- zacija ima i skalu za ocenjivanje od jedan organizovanih grupa i bez kontakata sa nifestacionog turizma, posebna izdanja do četiri (neuspešno, marginalno, uspeš- organizatorima Slaninijade, lokalnim tu- Geografskog instituta „Jovan Cvijić“, no, veoma dobro). rističkim agencijama ili Turističkom orga- SANU, knjiga 67, Beograd Na osnovu ovih elemenata vrednova- nizacijom Pančeva. Smeštajni kapaciteti u Bjeljac, Ž. (2006.b), Privredne turističke nja možemo oceniti 20. Slaninijadu u Ka- Pančevu usled različitih privredno-tran- manifestacije u Srbiji, zbornik radova sa čarevu na sledeći način (Tabela 2.). zicionih razloga nisu u punoj upotrebi, a Prvog kongresa srpskih geografa, knjiga

91 2, Sokobanja, Srpsko geografsko druš- Bjeljac Ž., Ćurčić N. (2005), Ethnographic on, Settings the agenda proceedungs of tvo, str.697-704, events in Vojvodina as part of tourist of- conference on Event evaluation, resear- Bjeljac, Ž. (2006.c), Evaluacija i valoriza- fer, scientic journal Geographica Pano- ch and education, Sydney, p.1-8, www. cija turističkih manifestacija, Zbornik nica No. 9, Departmant of Geography, bussines.edu.au radova sa simpozijuma Susreti organi- Tourism and Hotel Management, Fa- Nikolić, J. (2005), Gastronomija kao faktor zatora manifestacija Beograd, Viša tu- culty of Natural Sciences, University of nacionalne turističke ponude, časopis ristička škola, Univerziteta u Beogradu, Novi Sad, p.59-64 Hotel-link br. 6, Viša Hotelijerska ško- časopis „Vodič kroz turističke manife- Goldblat, J. (2000), A Future for Event mala, Beograd, str.274-280 stacije“, str.24-31 nagement: The Analysis of Major Tren- www.slaninijada.org.yu ds Impacting the Emerging Professi- www.danas.co.yu

92 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Miroslav Vujičić* Turistička valorizacija

Sažetak kulturno-istorijskog nasleđa Burna istorija i etničke promene na teritoriji Bača uslovile su nastanak bo- gatog multi-kulturalnog nasleđa. Proš- Bača lost je stvorila ovo nasleđe, ali na sa- dašnjosti je da ga zaštiti, adekvatno će interesovanje za kulturni turizam ka- promoviše i razvojem turizma predsta- Uvod ko u svetu, tako i na našim prostorima. U vi široj javnosti. Tema ovog rada je tu- Na teritoriji opštine Bač mogu se naći cilju poboljšanja turističke afirmacije biće ristička valorizacija srednjovekovne brojni svedoci njegove duge istorije i et- obavljena turistička valorizacija, odnosno Bačke tvrđave, turskog hamama, Fra- ničkih previranja. Ove osobine Bača uslo- procena turističkih vrednosti po kvalita- njevačkog samostana i manastira Bo- vile su nastanak multikulturalnih spome- tivno-kvantitativnom metodu, nad Tvrđa- đani. Sa aspekta održivosti razmatra- nika na maloj teritoriji. Pored navedenog, vom Bač, Turskim hamamom i Franjevač- no je trenutno stanje, potrebni nivo za- vrednost ovih objekta proističe i iz njihove kim samostanom. štite, turistička promocija, kao i uče- dugotrajnosti. Ovakve osobine kulturno- šće lokalnog stanovništva u turistič- istorijskog nasleđa Bača dugo nisu podsti- Turističko-geografski položaj kom razvoju. Teritorijalna rasprostra- cale veću zainteresovanost za zaštitu, re- Naselje Bač nalazi se u Bačkoj, regiji ko- njenost navedenih spomenika kulture, stauraciju i razvoj kulturnog turizma na ja je po njemu dobila ime i koja sa druge zajedno sa prirodnim i antropogenim ovim lokalitetima sve dok se nije javilo ve- dve oblasti, Sremom i Banatom, čini širu vrednostima bliže okoline, stvorile su uslove za razvoj raznovrsnih oblika tu- rističkih kretanja. Ključne reči: kulturno nasleđe, Bač, valorizacija, održivi razvoj, promocija Abstract Vivid historical events and many eth- nical changes of Bac territory directly influenced the creation of remarkable multi-cultural heritage. Past made this heritage, but it’s on presente to protect it , adequately promote it, and by development of tourism introduce it to public. Work points out tourist valuation of medieval fortress Bac, Turk- ish bathroom, Franjevacki cloister and monastery of Bodjani. From view of sustainable development, present state, level of needed protection, touristic promotion, as including local community in project was considered. Be- ing grouped on the same territory, with natural and artificial values of nearby land, conditions for development of other forms of tourist movements have been made. Key words: cultural heritage, Bac, valuation, sustainable development, promotion

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Karta 1. Tematska karta Bačke Novi Sad Izvor: Aleksandar Stanojlović, Pančevo, 2006. godina, Razmer: 1:180 000

93 kog samostana, predstavljaju vredna i retka svedočanstva o osmanskom prisustvu i kulturi na prostorima Vojvodine. Sadašnje kupatilo čine preostali zido- vi, nekoliko prostorija sa nešto sudova i vidljivih tragova sistema mešanja tople i hladne vode. Pored njega je izgrađena ku- ća, koja dosta narušava utisak o ovom kulturnom dobru. Kao istorijski važna više- slojna lokacija, retko i vredno kulturno nasleđe, stavljeno je pod zaštitu i kategorisanje od velikog značaja. Franjevački samostan Franjevački samostan se nalazi u samom centru Bača, na jednom od nekadašnjih ostrva koje je formirala reka Mostonga. Osnove samostana podigli su pripadnici viteško-monaškog reda - templari, odnosno učesnici krstaških ratova, davne 1169. Slika 1. Ostaci srednjovekovne tvrđave Bač godine. Nakon ukidanja reda templara Izvor: Platoneum, 2006. 1312. godine, samostan su preuzeli kalu- teritorijalno-administrativnu celinu Au- ri poznati turski putopisac Evlija Čelebija đeri franjevci mađarske narodnosti. Od tonomnu pokrajinu Vojvodinu. Bač ima u svojim putopisima. originalnih templarskih građevina ostali povoljan položaj u odnosu na kopnenu Osnovu sadašnje tvrđave čini nepravil- su samo zvonik i apsida. Spoljni deo samo- magistralu E-75 zajedno sa putem Subo- ni pravougaonik sa isturenim kulama na stana delimično je oštećen za vreme tur- tica – Novi Sad koji povezuju ovu opštinu uglovima. Ove kule su nekada bile poveza- skog osvajanja Bača, a toranj pretvoren u sa turističkim tokovima od severa ka Me- ne zidom, dok su sada samo delimično po- džamiju. Temeljito obnavljanje manastira, diteranu. vezane, jer je zid na nekim mestima uru- koje mu je dalo i današnji izgled, obavlje- Bač se nalazi u blizini Dunava, evrop- šen. Tri očuvane ugaone kule imaju kružnu no je između 1734. i 1745. godine od stra- ske „Plave magistrale“, koja teče na udalje- osnovu, dok je severozapadna očuvana ku- ne franjevaca. Pored renoviranja manasti- nosti od svega 14 km dužinom od 43 km, la četvorougaone osnove. Donžon kula ra franjevci su još izgradili u baroknom kroz bačku opštinu. Najznačajnija tačka predstavlja jedini očuvan i slobodnostojeći stilu i manastirski konak. Predstavljaju- na Dunavu u blizini tvrđave je Bačko No- objekat unutar tvrđave, kvadratne je osno- ći kulturno nasleđe koje sadrži romanič- vo Selo, koje ima izvanrednu obalu i pri- ve i nalazi se u istočnom delu tvrđave. Kula ko svetište, naos crkve Uspenja Bogorodi- laz, zbog čega se na toj lokaciji planira ima prizemlje, tri sprata i potkrovnu etažu ce, gotički zvonik visok 45 m, mihrabsku izgradnja marine. Povoljan uticaj na po- prepuštenu na konzolama. Za sada je ure- nišu i građevine ranog baroka, samostan ložaj ima i blizina dva pogranična prela- đena i opremljena za arheologe koji se koje stavljen pod zaštitu države. Pod zašti- za, Bogojevo i Bačka Palanka, koja ostva- riste njome tokom iskopavanja. U planu je tu je stavljeno i blago koje se nalazi unutar ruju kontakt sa Hrvatskom i zapadnom da se koristi kao centar turističkih progra- njega (vredna slikarska i vajarska dela, bo- Evropom. Na položaj Bača utiče blizina i ma u tvrđavi, odnosno da se u njoj podigne gata biblioteka sa rukopisima i štampanim dobra povezanost sa naseljima Vojvodine virtuelni muzej i angažuje vodič na jednom knjigama). Današnjim manastirom uprav- (Novi Sad, Sombor, Vrbas, Apatin, Srbo- od spratova, koji će prikazivati arheološku lja fratar iz franjevačkog reda rimokatolič- bran, Bačka Palanka itd.), što opet utiče na postavku nađenu u tvrđavi. ke crkve. Sam objekat je u dobrom stanju i razvoj domaćeg turizma, tj. potencijalni može se uključiti u turističku ponudu. izvor turističke tražnje. Turski hamam Na nekih 150 metara od kapije „Šiljak“, Turistička valorizacija kulturnog Tvrđava Bač preko puta kanala DTD, u podgrađu Ba- Tvrđava Bač izgrađena je 1338-1342. go- ča nalaze se ostaci starog turskog kupati- nasleđa Bača dine, kada je ugarski kralj Karlo Robert, la „hamama“. Na mestu gde se nalazi ku- Mikrolokacijski položaj i dostupnost kul- plašeći se širenja srpske države kojom je patilo, u prošlosti je bila raskrsnica puteva turno-istorijskog nasleđa Bača je povo- vladao car Dušan, odlučio da na mestu pa- i most na Mostongi koji je vodio u tvrđa- ljan, a on proizilazi iz povoljnosti položa- lisadnog utvrđenja podigne čvršću fortifi- vu Bač. Ovaj prostor je bio od velike važ- ja opštine Bač. Tvrđava Bač je pristupačna kaciju. „Zlatno doba“ tvrđava Bač zajedno nosti za javne funkcije, a nalazio se nepo- iz dva pravca, direktno sa puta, gde nema sa gradom proživljava dolaskom biskupa sredno pored zone trgovine. Kupatilo je mesta za parking i iz starog podgrađa Ba- Petra Varadija, 1490. godine. Biskup do- izgrađeno krajem XVI veka, posle 1578. ča prema kapiji „Šiljak“, gde se upravo gra- građuje tvrđavu malim isturenim utvrđe- godine, pošto se pre toga ne spominje u di parking i izgrađena je biciklistička stanjima i ojačava je, pripremajući je za od- turskim defterima. Prilikom svoje poste za. Putevi su u dobrom stanju i turista se branu od Turaka, čime ona napreduje ne Baču 1665. godine, Evlija Čelebija je pisao može lako snaći. Turski hamam je pristu- samo u vojnom, već i u estetskom i kul- i o ovom kupatilu u svojim spisima. Tadaš- pačan iz pravca podgrađa Bača i nalazi se turnom pogledu. Varadi je doneo kulturu nje kupatilo sastojalo se iz više prostorija. u blizini tvrđave. Franjevački samostan renesanse u ovaj grad, želeo je da njego- U prostoriji na ulazu ostavljale su se stva- je pristupačan iz centra Bača, tj. nalazi se vo sedište ne bude samo jako, nego i lepo. ri, levo je bila prostorija sa berberom, dok u blizini srednjovekovnog trga i gradske Regulisao je Mostongu, pročistivši je od su se u pozadini nalazile prostorije sa to- opštine Bača. Mesta za parking su dobro ušća u Dunav pa sve do Bača, kako bi njo- plim i hladnim bazenima. Posle progona isplanirana i asfaltirana, postoji moguć- me mogle ploviti tadašnje šajke(brodovi). Turaka 1687. godine, ovo kupatilo je na- nost parkiranja ispred samog samostana Važnost tadašnjeg grada Bača vidi se i po pušteno, razoreno i prepušteno vremenu. ili na trgu kod opštine. činjenici da je kralj Vladislav često bora- Hamam u Baču, zajedno sa mihrabskom Umetnička vrednost kulturnog na- vio u njemu. O lepoti i značaju Bača, govo- nišom, koja se nalazi u crkvi franjevač- sleđa Bača oslikava raznolika arhitektu-

94 Tabela 1. Turistička valorizacija kulturnog nasleđa Bača po kvalitativno-kvantitativnom metodu ra, bogata kultura i dugotrajnost objekata. Tvrđava Bač poseduje bogatu istoriju, ko- Elementi turističke valorizacije ja je uticala na njen izgled tokom vremena (Francuska gotika, renesansa, osmanski uticaj). Raznim iskopavanjima, nađeno Lokalitet je mnogo materijala iz različitih perioda, koji se skladište u podrumu donžon kule. U blizini pomenute kule otkrivena je i Mikrolokacijski položaj i dostupnost Umetnička vrednost Ambijent Kulturno- istorijski značaj Turistička opremljenost Uklopljenost u turističko bogatstvo Opšta turistička vrednost cisterna iz perioda renesanse. Turski ha- 4 4,5 4 4 3 4 mam predstavlja vredno i retko svedočan- Tvrđava Bač 4 4 4 4 3 3 stvo o osmanskom prisustvu i kulturi na 3 3,5 3,5 3,5 2,5 3,5 prostorima Vojvodine. Franjevački samo- Pr. vrednost 3,6 4 3,8 3,8 2,8 3,5 3,5 stan krasi duga istorija i kulturno blago, 3 2,5 1,5 2 2 2 Turski vidi se prisustvo različitih stilova (gotika, 2 2 2 2,5 1,5 3 hamam osmanska kultura, romanika i barok), ko- 2,5 2,5 1 2 1 1,5 ji su se smenjivali na ovim prostorim. Po- Pr. vrednost 2,5 2,3 1,5 2,1 1,5 2,5 2 red pomenutog, samostan poseduje i bo- 4 2 2 3 2 2 gatu biblioteku. Franjevački 3,5 2,5 2,5 3 3 2,5 Ambijent tvrđave je unikatan u Vojvo- samostan 3 3 3 3 2,5 3 dini i poseduje mnogo potencijala, koji će doći do izražaja tokom istraživanja, obnove Pr. vrednost 3,5 2,5 2,5 3 2,5 2,5 2,7 i zaštite. U poslednje tri godine vide se zna- čajni pomaci, tvrđava je bolje osvetljena, stauracija spoljnih fasada kuća u podgrana restauracija i zaštita pomenutog kultur- trava pokošena unutar njenih zidina, don- đu da bi bile što sličnije srednjovekovnoj no-istorijskog nasleđa. Trenutno se obavlja žon kula obnovljena, ali bliža okolina, po- gradnji i doprinele svojim izgledom tvr- istraživačka aktivnost nad tvrđavom Bač, sebno meandar Mostonge, narušava njen đavi Bač. Postavljena je rasveta, izgrađe- posle koje će se pristupiti restauraciji. To- izgled. Pored ovoga trebalo bi ponovo iz- ni parkinzi i biciklistička staza u blizini kom istraživačkog rada otkriveno je rene- graditi drveni most preko kanala DTD i re- tvrđave i hamama. U planu je navodnja- sansno kupatilo, kao i dosta materijala iz staurirati kapiju „Šiljak“. Posle restauracije vanje meandra Mostonge, čime bi se znat- različitih perioda. Vremenom je urađe- tvrđave potrebno je pristupiti obnovi podno oplemenio ambijent tvrđave. no mnogo reparacijskih radova nad tvrđa- građa Bača, kako bi sama tvrđava i uža oko- Uklopljenost u turističko bogatstvo ce- vom Bač. Prvi restauratorski i istraživački lina odisala srednjovekovnim izgledom. Po lokupnog nasleđa sa opštinom je dobro. radovi vršeni su još 1870. godine od strane pitanju ambijenta Turskog hamama nije Ono čini jednu geografsku, kulturno-isto- Imre Henszlman-a. Posle njega obavljeno mnogo učinjeno, sem što je konzerviran i rijsku i ambijentalnu celinu, odnosno ra- je dosta istraživačkih radova na ovom po- zaštićen od daljeg propadanja. Pokošena je znovrsno kulturno blago na maloj teritori- dručiju, a poslednja restauracija izvršena trava i stavljena tabla koja ukazuje na zna- ji. Tvrđava ze nalazi izvan centra zajedno je nad donžon kulom (2003-2004) gde su čaj lokaliteta. Izgled objekta najviše naru- sa podgrađem, i mada je odvojena kana- obnovljeni etaži, donji sprat trenutno služi šava kuća koja naleže na njega. Ako bi se lom, dobro je povezana i pristupačna. Na kao dokumentacioni smeštaj za arheološka planirao dalji turistički razvoj, pomenutu putu za centar Bača u blizini tvrđave na- iskopavanja. Reparacija je potrebna i dru- kuću bi trebalo srušiti ili adekvatno stilski lazi se hamam. Franjevački samostan je gim objektima, posebno turskom hamamu, i ahitektonski preurediti. Ambijent Franje- najbolje lociran i dobro uklopljen u sam koji je trenutno u neadekvatnom stanju za vačkog samostana je dobar i manastir se le- centar Bača, nalazi se preko puta zgrade uključivanje u turizam. po uklapa u njega. Nalazi se u samom cen- opštine i u blizini hotela „Central“. tru Bača, lepo je uređen i osvetljen. Opšta ocena trenutnih turističkih vred- Turistički promet i materijalna baza Turistička atraktivnost ovog nasleđa je nosti je srednja, sa mogućnošću daljeg tu- još uvek nedovoljna, osim za turiste koji su rističkog razvoja i poboljšanja trenutnog opštine Bač već upoznati sa njegovim postojanjem i lju- stanja. Potencijal je velik i treba ga perma- Tokom poslednje decenije u opštini Bač de iz struke. Mnogo je potencijalnih turi- nentno razvijati. Najvišu ocenu je dobila nije bilo razvijenog i organizovanog turiz- sta, ali turističke agencije trenutno nemaju tvrđava Bač i ona iznosi 3,5, što znači da ma. Turisti su dolazili samoinicijativno, u svojim ponudama ove značajne spomeni- ovaj lokalitet predstavlja kvalitetan turi- a zbog manjka smeštaja i informativnih ke verskog i kulturnog turizma. Posećuju ga stički resurs od regionalnog značaja i po- usluga bili su prepušteni samosnalaženju. samo slučajni prolaznici, đačke ekskurzije kazuje potencijale za dalji turistički razvoj. Zahvaljujući projektu „Vekovi Bača“, ko- ili turisti za vreme održavanja malobrojnih Franjevački samostan je dobio ocenu 2,7. ji je pokrenut pre tri godine, poseta turi- manifestacija. Poslednjih godina počelo je Ocenjuje se kao lokalitet od lokalnog turista je porasla, smeštajni kapaciteti se reno- da se radi na turističkoj promociji, postav- stičkog značaja. Valorizacija ukazuje da je viraju, neki se privatizuju, a informativna ljena je signalizacija, u planu je izrada temt- ovom spomeniku potrebna dodatna turi- služba se razvija. Za sada posetioci su pre- skog kampa, vrše se iskopavanja i obavlja stička promocija, kako bi se bolje rangirao. težno domaći turisti, ali zbog velikog pose restauracija, sa ciljem što bolje turistič- Najmanju ocenu je dobio turski hamam i tencijala i različitih vidova turizma koje ke afirmisanosti ovih kulturnih spomeni- ona iznosi 2. Ocenjen je kao lokalitet od ova opština poseduje, mogućnost za ra- ka zajedno sa opštinom. Do sada je najviše lokalnog turističkog značaja. Ovaj kultur- zvoj inostranog turizma je velika. U prilog urađeno za tvrđavu Bač, simbol Bača. ni spomenik poseduje kulturne i istorijske tome ide značajan porast turističkih pose- Izgrađenost prostora i opremljenost na- vrednosti, ali pošto je tokom vremena za- ta tokom poslednje dve godine, kao i zapo- preduje poslednjih godina, odnosno dosta pušten, potrebna mu je restauracija i do- činjanje saradnje opštine Bač i AP Vojvo- se ulaže u razvoj celokupne opštine. Cen- datna turistička promocija kako bi se što dine sa partnerima iz Italije. tar opštine Bač je dobro osmišljen i obnov- bolje uključio u turističke tokove. Najveće posete turista opština Bač ima ljen. Izgrađeni su putevi, dodata rasveta, za vreme održavanja manifestacije „Dani izgrađeni parkinzi, izvršena restauracija Zaštita kulturnog nasleđa evropske baštine“. Nakon pokretanja pro- nad česmom, a u planu je i obnavljane par- Kako bi se navedeni oblici turizma bolje ra- jekta „Vekovi Bača“, pre tri godine, mo- ka u centru Bača. Planira se izgradnja i re- zvijali u opštini Bač, prethodno je potreb- že se videti porast poseta turista u 2005.

95 Tabela 2. Podaci o broju turista za period od 1999. do 2006. godine nifestacije stručna vodička služba vodila je Godina Domaći turisti Strani turisti Ukupno posetioce u obilazak celokupnog kultur- 1999. 428 20 448 no-istorijskog nasleđa Bača. Posetioci su uglavnom bili domaći turisti, dok je stra- 2000. 402 15 417 nih turista bilo u manjem broju. 2001. 196 166 362 2002. 663 94 757 Zaključak 2003. 345 117 462 Na osnovu prethodno izloženog možemo zaključiti da opština Bač ima krajnje povo- 2004. 325 137 462 ljan geografski položaj prema većini evrop- 2005. 1488 278 1766 skih drumskih i rečnih saobraćajnih tokova 2006. 5372 762 6134 i da je dobro povezana sa njima, a to je bitno pošto Evropa poseduje veliko interesovanje Izvor:Turistički savez Bača, 2006. za kulturni turizam (kulturno-istorijsko i 2006. godini. Usled slabe promocije i ne- je izgradnja (srednjovekovnog) tematskog nasleđe) koje je i veliki izvor privrednog ra- informisanosti turista prethodnih godina, kampa, koji će se baviti starim srednjo- zvoja svake regije ili lokalne zajednice. Mo- opština Bač je bila slabo posećena. Najve- vekovnim zanatima. Trebalo bi objedini- že se zapaziti porast smeštajnih kapaciteta ća poseta turista, u posmatranom perio- ti kulturne lokalitete, odnosno turski ha- u opštini, kao i njihova bolja tehnička opre- du, bila je 2006. godine i iznosila je 6.134, mam, Franjevački samostan i manastir mljenost. Svakako da će ovo imati pozitivan a najmanja 2001. godine i iznosila je 362. Bođani sa tvrđavom Bač, i predstaviti ih uticaj na razvoj turizma u Baču. Na osno- Broj noćenja i dužina boravka još uvek ni- u turističkoj ponudi kao multikulturalnu vu tabelarnih prikaza turističkog prometa su statistički obrađeni. destinaciju. Za što bolji razvoj ovog pla- možemo videti nagli porast posete turista Postojeći smeštajni kapaciteti su dosta na trebalo bi napraviti pešačku zonu bez u 2005. i 2006. godini. Kulturne lokalitete stari, slabo tehnički opremljeni, većinom saobraćaja u podgrađu Bača, kako bi turi- Bača pretežno su posetili domaći turisti, ali nekategorisani. Neki objekti za smeštaj su sti mogli nesmetano da razgledaju objek- zapaža se i poseta inostranih turista, najvi- uništeni. Umesto primanja turista, u njih te. Opština Bač, Zavod za zaštitu spome- še Italijana, koji se interesuju za razvoj lov- su smeštana izbegla lica iz ratnog okruže- nika kulture i Pokrajinsko izvršno veće nog i kulturnog turizma u regiji Vojvodine. nja devedesetih godina XX veka . Takvu pokrenuli su projekat „Vekovi Bača“, ko- Nagla promocija i povećanje posete turista sudbinu je imao hotel „Ristovača“, koji se ji obuhvata celokupno kulturno-istorijsko usledili su nakon pokretanja projekta „Ve- nalazi u istoimenom lovištu. Većina osta- nasleđe Bača. Ovaj projekat pokrenut je kovi Bača“, koji se bavi restauracijom, zašti- lih objekata dosta je ruinirana zbog slabe prvenstveno sa ciljem restauracije i zaštite tom, valorizacijom i promocijom kulturnog frekvencije turista, tako da im je potreb- nasleđa, ali i njegovog turističkog valori- nasleđa Bača. U spletu istorijskih događa- no renoviranje. Hotel „Central“ je privati- zovanja, odnosno uključivanja u turistič- ja, koje je bačka opština proživela, nastalo zovan i renoviran, nalazi se u centru Bača, ku ponudu. Od kada je pokrenut projekat je bogato kulturno-istorijsko nasleđe ko- blizu opštine i Franjevačkog samostana. zapaženo je poboljšanje izgleda kulturnog je poseduje potencijal da bude zanimljivo Pored smeštajnih usluga, poseduje disko- nasleđa, odnosno izvršene su reparacije, kako domaćim tako i stranim turistima či- teku i salu, koja može da služi za poslovne vršena su brojna iskopavanja na lokalite- ja prošlost ima udela u stvaranju ovih kul- sastanke, proslave itd. „Lovačka kuća“ u tima i radi se na njihovoj promociji. „Da- turnih spomenika. Ono se prethodno mora Plavni, pored hotela „Central“, predstavlja ni evropske baštine“ održani u septembru restaurirati, zaštiti, valorizovati i na kvali- najbolje opremljen objekat, ali se obično 2006. godine okupili su najveći broj pose- tetan način promovisati. Posle urađene tu- koristi za posete zatvorenog tipa, ljudi iz tilaca do sada. Na ovoj manifestaciji uče- rističke valorizacije subindikatori ukazuju poslovnog sveta i upravnih organa. Pored stvovala su kulturno-umetnička društva, da su ovi objekti podesni za razvoj turizma ova dva objekta vredi pomenuti i restoran horovi, „Svibor“ udruženje srednjovekovna destinaciji, posebno kulturnog, ali samo „Business club“ u Selenči, koji raspolaže nih vitezova, prikazana je etnoizložba, a uz adekvatnu promociju. Kod nekih obje- sa 4 apartmana. Ova tri objekta trenutno na kraju je izveden koncert domaće grupe kata postoji izražena potreba za restaura- su osnovni smeštajni kapaciteti u opštini „Darkwood Dub“. Tokom održavanja macijom i zaštitom pre uključivanja u turistič- Bač. Pored njih postoje još neki objekti, ali su ruinirani i slabo tehnički opremljeni da bi se iskoristili za razvoj turizma. Revitalizacija i promocija turizma Osnovna ideja za razvoj turizma je vra- ćanje prvobitnog izgleda i revitalizacija kulturno-istorijskog nasleđa. Najviše je učinjeno za tvrđavu Bač, koja i jeste simbol Bača. Tvrđava je u skorije vreme dobila specijalno osvetljenje, koje bolje isti- če objekat, odnosno ulepšava ambijent. Oživljavanje zidina i donžon kule mo- že ponoviti njen srednjovekovni duh, posebno bi tom cilju doprinelo navodnjavanje meandra Mostonge oko zamka, kako bi se opravdao naziv „Grad na reci“. Pored pomenutog, trebalo bi restaurirati ulaznu kapiju „Šiljak“ i most nad kanalom, kako bi se poboljšao prvi ustisak prilikom ulaska u tvrđavu. Blizu ulaza u tvrđavu trebalo bi izgraditi parking, odnosno suvenirnice Slika 2. Dvoboj vitezova „Svibor“, detalj sa manifestacije „Dani evropske baštine“ u tvrđavi Bač i informativni centar za turiste. U planu Izvor: Platoneum, 2006.

96 ke tokove, kao i određivanje maksimalnog Literatura Hadžić, O. (2005): Kulturni turizam, PMF, nosećeg kapaciteta turista za lokalitet. Na Romelić, J., Pivac, T., Košić, K. (....): Turi- Departman za geografiju, turizam i ho- kraju, može se izvesti zaključak da ova op- stička valorizacija starog gradskog jez- telijrstvo, Novi Sad. ština poseduje veliki potencijal, koji, ako se gra Novog Sada po modelu H. Du Kros, Kovjanić, G. (2003): Mogućnost turističke iskoristi, može biti uvršten u kulturne tu- PMF, Departman za geografiju, turizam valorizacije i zaštite Bačke tvrđave, Na- rističke tokove, ali samo uz stalan monito- i hotelijrstvo, Novi Sad. učno-stručni časopis „Turizam 7/2003“, ring, adekvatnu promociju i uključivanje Sekulić, A. (1978): Drevni Bač, Split. Novi Sad, str. 31-33. lokalnog stanovništva u razvojni plan od Schmidt, R. R. (1939): Iz prošlosti Bača, Internet: www.vojvodina.com čega zavisi održivost razvoja projekta „Ve- Novi Sad, Glasnik Istorijskog društva, sr.wikipedia.org kovi Bača“. Knjige XII, sv. 3-4.

97 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Milica Savić* Turistička valorizacija

Sažetak srednjovekovnih utvrđenja na Turističko-geografski položaj, reljef i istorijski događaji direktno su uticali na stvaranje prepoznatljivih prostorno Dunavu u Srbiji kulturno-istorijskih celina na Dunavu. Petrovaradinska, Beogradska, Smede- tim i položaj srednjovekovnih utvrđenja revska i Golubačka tvrđava sa arhitek- Uvod na obalama Dunava. Pripadati Dunavu tonskim, istorijskim, kulturnim vred- Petrovaradinska, Beogradska, Smede- znači pripadati Evropi. nostima i atraktivnim položajem pri- revska i Golubačka tvrđava, kao prostor- vlačne su za veliki broj posetilaca. Rad ne kulturno-istorijske celine, predstavlja- Plovidba Dunavom ukazuje na postojeće potencijale sred- ju svedoke kulturnih i istorijskih promena Spajanjem reka Breg i Brigah, na jugoi- njovekovnih utvrđenja na Dunavu, nji- prostora na kojem se nalaze. Niz specifič- stočnim padinama Švarcvalda nastaje re- hovo trenutno stanje, nivo zaštite i tre- nosti vezanih za srednjovekovna utvrđenja ka Dunav. Svojom dužinom od 2.860 km nutnu turističku afirmisanost. Kori- na Dunavu, uticale su na odabir teme. Te Dunav zauzima drugo mesto u Evropi, od- steći detaljnu analizu postojećeg sta- specifičnosti proizilaze iz prirodno-geo- mah posle Volge sa dužinom toka od 3.690 nja, saradnjom sa nadležnim instituci- grafskih karakteristika i uticaja istorijskih km. Po svojim prirodnim osobinama tok jama lokalnog karaktera i multidisci- previranja, usled kojih je dolazilo do stva- Dunava u Srbiji može da se podeli na tri plinarnim pristupom, urađena je turi- ranja navedenih utvrđenja. Tokom burne različita sektora: panonski, đerdapski i stička valorizacija i utvrđen stepen tu- istorije, tvrđave su odolele vremenu, izgu- pontijski. Najveći količinu i snagu dobija rističke privlačnosti navedenih fortifi- bile svoje vojne i strateške funkcije i danas od svoje dve pritoke, Tise i Save. Na svom kacionih utvrđenja. Usled teritorijal- predstavljaju kulturna dobra visokog zna- toku kroz Srbiju, Dunavu se priključuju i ne grupisanosti na Dunavu stvorili su čaja. Samim tim, njihova vrednost, ogleda druge pritoke: Drava, Tamiš, Jezava, Ve- se uslovi za razvoj kulturnog turizma i se i u njihovoj dugotrajnosti. Sve veća po- lika Morava, Mlava, Karaš, Nera, Pek, Ti- mogućnost povezivanja sa nautičkim, pularnost središnjeg toka Dunava, zajed- mok (Dukić, 2002). eko turizmom i drugim oblicima turi- no sa utvrđenjima na njegovim obalama, Dunav kao glavna plovna saobraćajni- stičkih kretanja. takođe su doprineli izboru ove teme.Ova- ca naše zemlje poseduje izuzetne uslove Srednjevekovna utvr- Ključne reči: kve osobine navedenih kulturnih dobara plovidbe, koji su višestruko poboljšani na- đenja, turistička valorizacija, Dunav, zahtevaju veću zainteresovanost i zaštitu, kon stvaranja veštačkog Đerdapskog jeze- kulturni turizam restauraciju i planski razvoj kulturnog tura. U Beogradu je, 1948. godine, potpisana Abstract rizma. Iako poseduju višestruke vrednosti, „Međunarodna konvencija podunavskih srednjovekovna utvrđenja, nisu dovoljno zemalja o režimu plovidbe Dunavom“, či- Touristic-geographic position, geo- turistički afirmisana. Utvrđivanje njihove me je prihvaćena obaveza stalnog pobolj- graphic features and historical events turističke vrednosti i turističke privlačno- šanja uslova plovidbe. Međutim, trenutno directly influeneed the creation of re- sti predstavlja zadatak rada, na koji je od- stanje marina, pristaništa i trenutni uslovi markable cultural as well as histori- govoreno korišćenjem kvantitativno-kva- pokazuju koliko je malo učinjeno na ovom cal sights near the Danube. Petrova- litativne metode turističke valorizacije. polju. Iz razloga što je vodni saobraćaj naj- radin, Belgrade, Smederevo and Gol- jeftiniji, odlikuje se masovnošću prihvata ubac’s Fortresses with their architec- Turističko-geografski položaj putnika, omogućuje visok nivo komfora i ture, their historical and cultural val- Podunavlje Srbije obuhvata tok Dunava da samo putovanje brodom poseduje atri- ue as well as attractive position draw na teritoriji Srbije i šire područje njego- bute turističke privlačnosti, shvata se za- attention of a great number of visitors. vih obala. Zauzima severoistočni deo na- što razvoj i unapređenje uslova za plovid- My dipolma work points out existing še zemlje i čini prirodnu granicu između bu Dunavom predstavlju prioritet. potentials of medieval fortreses near Vojvodine i centralne Srbije. Dunav teče Od Novog Sada do Golupca nižu se the Danube, how they look like, the way kroz Srbiju u dužini od 588 km. Na seve- srednjovekovna utvrđenja predstavljajući they are protected and their touristic ru, na 1.433 km, preseca mađarsko-srpsku „naše dvorce Loare“, a plovidba Dunavom importance. Using detailed analysis granicu i teče prema jugu, meridijanskim je atraktivan i sve popularniji način da se of existing condition, cooperating with pravcem zahvatajući zapadne delove Bač- obiđu ovi lokaliteti. „Plava magistrala Evro- important institutions of local charac- ke, severne i istočne delove Srema i juž- pe“ predstavlja još jednu šansu razvoja tu- ter and with different approach, turis- ni deo Banata. Kod ušća Tise, tok skre- rizma u našoj zemlji, koja se još uvek ne ko- tic valuation as well as turictic attrac- će do beogradske mikroregije i nastavlja risti na pravi način, u pravom obimu. tiveness of mentioned fortresses have đerdapskim delom Dunava pravcem ju- been done. Being grouped on the same goistok. Kod ušća Timoka, na 845 km ova teritory, conditions for development of Srednjovekovna utvrđenja na reka napušta našu zemlju (Dukić, 2002). cultural tourism and being able to be Proticanjem kroz Nemačku, Austriju, Slo- Dunavu u Srbiji connected to nautic as well as to oth- vačku, Mađarsku, Hrvatsku, Srbiju, Ru- Srednjovekovni gradovi i utvrđenja imaju er forms of touristic movements, have muniju, Bugarsku, Moladaviju, Ukrajinu, značajno mesto u garditeljskoj baštini srp- been made. Dunav stiče međunarodni značaj i na taj skog naroda. Prostorno posmatrano, kon- Medieval fortresses, tour- Key words: način predstavlja odličnu vezu srednje i centrisali su se na onim pravcima, koji su istic valuation, The Danube, cultur- severozapadne Evrope sa istočnom Evro- posedovali značajan strateški položaj i, sa- al tourism pom i Azijom (www.plovput.co.yu). mim tim, često bili izloženi neprijatelj- Turističko-geografski položaj Podu- skim napadima. Takav jedan pravac je tok * diplomirani geograf-turizmolog, Novi Sad navlja Srbije izuzetno je povoljan, a samim Dunava.

98 Pod imenom grad nije se uvek podra- zumevalo jedno veliko uređeno naselje, već utvrđenje koje je služilo za odbra- nu naseljenog mesta, dvora vladara, važne komunikacije i slično. Većina srdenjove- kovnih utvrđenja nalazila se na nepristu- pačnom položaju, na uzvišenjima koja su omogućavala kontrolisanje neprijatelja sa velikih daljina. Izgrađena od grubo tesa- nog kamena, bez zidnih ukrasa i orname- nata, utvrđenja su odavala utisak jačine i neosvojivosti. Izgled, veličina i struktura zavisila je od same odbrambene funkcije i vrste oružja koje se koristilo, hladno ili va- treno. (Dereko, 1950). Zajedničko za sva utvrđenja podignuta u srednjem veku, jesu prostorna reše- nja, najčešće četvorougaone osnove. Svako utvrđenje bilo je opasano jakim bedemom, kojeg su ojačavale kule sa kvadratnom, kružnom, polukružnom ili višestranom Karta 1. Srednjovekovna utvrđenja na Dunavu u Srbiji osnovom. „Šetna staza“ povezivala je sve Izvor: A. Stanojlović, 2006, Razmer karte: 1:1.000.000 kule, koje su najčešće bile šuplje, otvorene prema unutrašnjosti grada i završava- reči dobija se Petrovaradin, što u bukval- sti, a pored nje i mnogi umetnički ateljei. le se zupcima, koji su štitili vojsku. Građe- nom prevodu znači „grad na steni čvrst Najveći među njima je atelje čuvenog vaja- vinom je dominirala donžon kula u kojoj kao vera“. ra Jovana Soldatovića, smešten u objektu je boravio zapovednik grada i zbog toga je Godine 1948. godine tvrđava je stavlje- Glavne stražare (Garača, 2007). bila smeštena u najnepristupačnijem delu na pod zaštitu države kao istorijski spome- Podzemne vojne galerije Petrovaradin- utvrđenja. nik i predstavlja klasičan primer vojne arske tvrđave predstavljaju komunikacio- Smederevska tvrđava predstavlja klasi- hitekture 17. veka. Adaptacija, restauracija ni sistem na četiri sprata sa dužinom od čan primer srednjovekovne arhitekture. U objekata tvrđave za kulturne i turističke 16 km, koji je služilo u odbrambene svrhe. Petrovaradinu i Beogradu tvrđave su obu- potrebe počinje 1951. godine (Marković, Građene su u periodu od 1765. do 1780. hvatale i podgrađe, koje je bilo naseljeno 1996). Petrovaradinska tvrđava spada u godine po projektu austrijskog inžinjera zanatlijama i trgovcima, što je karakteri- kategoriju jedinstvenih, kulturno-istorij- A. Hajnriha Šredera. Dugi, tamni, mistič- stično za veća utvrđenja, Iako značajna u skih objekata fortifikacionog graditeljstva, ni podzemni hodnici i galerije sa tajnama srednjem veku, Petrovaradinska tvrđava izraženih arhitektonskih i likovno-ambi- i legendama koje ih prate, čine podzemlje zadržala je malo od izgleda iz tog vreme- jentalnih vrednosti. Tvrđava predstavlja Petrovaradinske tvrđave turističkom i ar- na. Tvrđave koje su štitile saobraćajnice i kompleksan tip vojnog, odbrambenog si- hitektonskom atrakcijom. prolazile kroz klanac ili kanjon podizane stema, koji se sastoji iz nekoliko poveza- Sama tvrđava je lako prepoznatljiva, jer su na teško dostupnim mestima i prirodnih celina. ovaj impozantan objekat dominira iznad no zaštićenim visovima, kao štoje Golu- Gornja tvrđava, po površini najma- ravničarskog predela koji ga okružuje. bačka tvrđava, kod Golupca. Utvrđenje je nji, ali po funkiciji najvažniji deo. Domi- Uređenost tvrđave, iako je zadovoljava- vešto prilagođeno zemljištu i reljefu, što je nantna namena ovog prostora su kultura i juća, može se podići na viši nivo. U buduć- uticalo na oblik osnove i raspored objeka- ugostiteljstvo, što potvrđuje prisustvo Mu- nosti se, u okviru strategije razvoja turi- ta same tvrđave. zeja grada Novog Sada, Istorijskog arhiva, zma na ovom lokalitetu, planira da se iseli Srednjovekovna utvrđenja ne samo da mnogobrojni ateljei, hotel „Leopold“ sa stanovništvo i vojska, da se realizuje kom- predstavljaju značajno graditeljsko nasle- pet zvezdica i slično. Podgrađe ili suburbi- plentna restauracija građevina i da da- đe, prostorne kulturne-istorijske celine jum, predstavlja baroknu celinu građevina našnje Podgrađe postane turistički centar kompleksne vrednosti, već su i značajan iz 17.veka. Po uskim ulicama „gradića“, na sa suvenirnicama, turističkim službama, turistički potencijal. Kulturne, arhitek- pojedinim zgradama mogu se videti deko- ugostiteljskim objektima. Neki od nave- tonske, ambijentalne, istorijske i druge rativne fasade, sa simbolima čuvarkuća ili denih objekata nalaze se na samoj tvrđavi, vrednosti tvrđava oduvek su privlačile tu- kipova svetaca u nišama ispod samog kro- ali oni ne pokrivaju trenutnu tražnju. riste i zbog toga je neophodno da im se pova, kao i poneki „kibicfenster“, na kojima Turistički razvoj Petrovaradinske tvr- sveti pažnja kada se govori o razvoju tu- su dokoličarile oficirske žene. Zgrade su đave u velikoj meri zavisi od planirane, or- rizma. visoke sa glomaznim krovovima i mnoge ganizovane i uspešne turističke propagan- su u potpunosti očuvane, samo je tokom de. Pored pogodnosti za razvoj kulturnog Petrovaradinska tvrđava istorije promenjena njihova funkcija i na- turizma, ovde postoje mogućnosti za ra- Petrovaradinska tvrđava nalazi se na sa- mena. Danas, Podgrađe predstavlja civil- zvoj manifestacionog turizma, arheološ- moj obali Dunava, na 1.254,9 km, u nepo- no naselje, u kojem znatne površine kori- kog, edukacionog turizma i slično. srednoj blizini glavnog grada Vojvodine, sti vojska, te one nisu dostupne za javnost. Novog Sada. Prvi arheološki tragovi po- Najveći deo prostora koristi Vojna bolni- Beogradska tvrđava kazuju da je ove prostore čovek naselja- ca, dok su u drugim delovima, upravne i Beogradska tvrđava se nalazi u centru vao još 2000. godine pre nove ere. Kasnije administrativne zgrade, stambeni prosto- glavnog grada Srbije, Beograda, na ušću su se smenjivali Kelti, Rimljani, Vizantij- ri i garaže. Srednja tvrđava, ili Hornverk Save u Dunav, na glavnoj raskrnici evrop- ci, Mađari, Srbi, Turci. Samo ime Petro- predstavlja najistureniji deo tvrđave. Da- skih puteva, mestu spajanja istoka i zapa- varadina potvrđuje multietničnost ovog nas su na ovom prostoru prisutne insti- da, severa i juga. Izuzetan prirodan po- prostora. Na latinskom jeziku „petra“ zna- tucije kulture, obrazovanja i umetnosti. ložaj, istorijski događaji ovog prostora i či stena, „var“ na mađarskom grad, dok na Među njima najznačajnija je Akademija li- mnogobrojne vrednosti Beogradske tvrđa- turskom „din“ znači vera. Spajanjem ovih kovnih, muzičkih i primenjenih umetno- ve, učinili su utvrđenje jednim od osnov-

99 Slika 1. Petrovaradinska tvrđava (Gornja tvrđava) Slika 2. Golubačka tvrđava Izvor: Platoneum,2006 Izvor: B. Hohnjec Izvor: Platoneum,2006 Izvor: B. Hohnjec nih motiva posete, ne samo Beograda, ne- rađ Branković, kao svoju prestonicu, pošto veća srednjovekovna utvrđenja i upravna go i šireg regiona. je Beograd, dotadašnja prestonica vraćena sedišta poput Smedereva (Kostić-Novako- Na Beogradskoj tvrđavi jasno se uoča- Mađarima 1427. godine. vić, 2004). vaju sve promene kroz koje je prolazila voj- Smederevska tvrđava leži na obali Du- Smederevska tvrđava kao prostorna na arhitektura od antičkog utvrđenja, pre- nava, na 1.116 kilometru toka Dunava i kulturno-istorijska celina, čeka na ade- ko srednjovekovnog grada, do savremene povezana je sa velikomoravskom dolinom kvatnu restauraciju i reparaciju. Kako bi bastione artiljerijske tvrđave. Tokom isto- čime se njen geografski položaj može oce- se tvrđava bolje turistički iskoristila, ne- rije mnoge vojne sile vodile su borbe na niti kao povoljan. Smederevska tvrđava ophodno je obezbediti kulturne, ugosti- ovom mestu, određivale sudbinu mnogih je do kraja 19. veka predstavljala najoču- teljske i turističke sadržaje, koji za sada ne naroda i stvarale istoriju ovog regiona. vanije srednjovekovno utvrđenje kod nas. postoje. Dani „pretvaranja“ Smederevske Beogradsku tvrđavu sa Kalemegda- Međutim, ovo stanje se menja kada 1941. tvrđave kao kulturnog dobra u turistič- nom, čine ostaci Donjeg i Gornjeg grada, godine trpi velika oštećenja izazvana ek- ki lokalitet tek nastupaju. Postoje pogod- sa zapadnim i istočnim podgrađem, kao i splozijom skladišta municije. Veći deo nosti za razvoj različitih vidova turizma, park ispred tvrđave sa zoološkim vrtom u utvrđenja je stradao i potpuno su unište- poput nautičkog, sportsko-rekreativnog, podnožju. Navedeni arhitektonski kom- ni delovi zida kod glavnog ulaza sa kulom. kulturno-istorijskog i edukacionog, a ne- pleks se prostire na 53.000 ha. Danas su Kao kod većine utvrđenja iz srednjeg veka, ki od njih su već na ozbiljnom stepenu ra- u prostorijama objekata utvrđenja sme- u strukturi gradnje preovladavaju kamen zvoja, kao što je manifestacioni. štene ustanove kulture i turističke službe i opeka. Korišćen je gotov kamen sa sta- koje svakodnevno obogaćuju sadržaj na- rih rimskih gradova poput Vinceje, Vimi- Golubačka tvrđava vedenog arhitektonskog kompleksa i po- nacijuma, Marguma i drugih, tako da se Na desnoj obali Dunava, 130 km nizvod- tvrđuju turističku, kulturnu i umetničku danas, na pojedinim mestima zidina, mono od Beograda, na strmoj steni, u podnož- namenu utvrđenja. Neke od njih su: Vojni gu videti delovi obrađenih rimskih spo- ju Kučajskih planina, izdiže se Golubačka muzej, Prirodnjački muzej Srbije i Zavod menika, natpisa, reljefa. Opeka je služila tvrđava. Uklopljenost tvrđave u strmi reljef za zaštitu spomenika kulture. Pored toga za ukrašavanje prozora i kapija, kao i ne- padine na kojoj se nalazi, čini ovo kulturno što je Beogradska tvrđava omiljeno šetali- kih kula. Temelji visokih i moćnih zidina dorbo neponovljivim na ovom prostoru. šte Beograđana, mesto odmora i druženja, Smederevske tvrđave, širine dva do četiri Grad Golubac, podignut je u duhu srp- ona je i mesto održavanja brojnih manife- metra, visine dvadeset pet metara, bili su ske vojne arhitekture, iz perioda upotrebe stacija i izložbi (Ćorović, 2002). solidno ukopani i dostizali dubinu do tri hladnog oružja, jer očigledno je da je utvr- Mnogi planovi za razvoj turizma na tvr- metra od površine terena. đenje prilagođeno ovakvom načinu rato- đavi postoje, ali jako je malo njih realizova- Smederevska tvrđava ima osnovu ne- vanja. Savladavanje strmog reljefa tokom no. Upravo njihova brojnost otežava da se pravilnog trougla i sastoji se iz dve celi- gradnje uticao je na sam oblik utvrđenja, stvori jedinstven dugoročni strateški plan ne, Mali i Veliki grad. Mali grad izgrađen njenu osnovu, raspored bedema i kula. Po- turističkog razvoja tvrđave. Oživljavanje je na samom ušću Jezave u Dunav, okru- znato je da utvrđenje ima devet kula, čije se istorije ovog lokaliteta treba da bude prio- žen vodenim rovom prema kopnu, ko- visine kreću između 20 i 25 metara. Ako se ritet u stvaranju imidža same tvrđave i u ji je kasnije ozidan Velikim gradom. Des- detaljnije sagleda plan Golupca, lako će se njenoj turističkoj promociji. Arhitekton- potova kula sa natpisom o zidanju grada uočiti da Golubački grad čine dva utvrđe- ski kompleks Beogradske tvrđave pred- predstavlja jednu od najvećih znamenito- nja, unutrašnje i spoljašnje, a po vremenu stavlja jednu uređenu celinu sa mnogo posti Malog grada. Pored natpisa, potrebno gradnje mlađe i starije. Unutrašnje, odno- vršina pod zelenilom, međutim, mogu se je pomenuti i ostatke na dunavskom zidu, sno starije utvrđenje čini pet kula sa be- uočiti pojedini njeni delovi, poneke kapije koji govore o izgledu jedne od najprezen- demom koji ih međusobno povezuje. Mla- i kule, koje treba restaurirati. Tvrđava je, sa tativnijih građevina među našim srednjo- đe utvrđenje čine četiri kule sa bedemom i relativno dobrom uređenošću, sa dobrim vekovnim gradovima. To su četiri velika građevine čiji su ostaci vidni u okviru utvr- osvetljenjem i atraktivnim položajem, sa- dvodelna prozora isklesana u kamenu, sa đenja. Arhitektonski kompleks Golubačke mo dobra osnova za stvaranje još boljeg, gotskim lucima, koji su nesumnjivo pri- tvrđave jasno ukazuje da nije bio namenjen turistički atraktivnijeg lokaliteta. padali dvorani za prijeme. Prostor Veli- za sedište nekog župana, niti crvenog vele- kog grada još uvek je nedovoljno istražen dostojnika, već da je imalo važnu odbaram- Smederevska tvrđava i nema sigurnih podataka o načinu grad- benu ulogu (Cunjak et al., 2002). Simbol grada Smedereva, Smederevska nje i građevinama. Na ovom mestu posto- Trenutno stanje tvrđave može se oceni- tvrđava, podignuta je na obali Dunava u jalo je naselje, čija se funkcija vezivala za ti kao loše i neprihvatljivo za kulturno do- srednjem veku. Sagradio ju je despot Đu- održavanje dvora, što je karakteristično za bro visoke istorijske i arhitektonske vred-

100 Turistička valorizacija srednjovekovnih utvrđenja po kvalitativno-kvantitativnom metodu nosti. Kule i bedemi utvrđenja su u korovu i travi, a poslednja restauracija bila je pre Elementi turističke valorizacije dvadeset godina. S obzirom na ovu činje- nicu srednjovekovna arhitektura je dobro očuvana. Osvetljenje tvrđave koje bi dopri- Lokalitet nelo njenoj reprezentativnosti, iako je bilo u planu, nije realizovano. Uslužne pogodnosti, ugostiteljski i turistički sadržaji, ne Mikrolokacijski položaj i dostupnost Umetnička vrednost Ambijent Kulturno- istorijski značaj Turistička opremljenost Uklopljenost u turističko bogatstvo Opšta turistička vrednost 5 3 5 3 2 3 postoje na lokalitetu. Apelovanjem zainte- Petrovaradinska 5 3 5 3 2 3 resovanih pojedinaca, istoričara, turizmo- tvrđava loga postoji šansa da u skorijoj budućno- 5 3,5 5 4 3 3,5 sti dođe po promene trenutne situacije. U Pr. vrednost 5,0 3,2 5,0 3,3 2,3 3,2 3,7 suprotnom, buduće generacije mogu biti 5 4 5 4 3 4 Beogradska svedoci njenog propadanja, a možda i ne- 5 4 5 4 3 3 tvrđava stajanja. Golubačkoj tvrđavi neophodna je 5 4 5 4 3 4 restauracija, konzervacija i rekonstrukci- Pr. vrednost 5,0 4,0 5,0 4,0 3,0 3,7 4,2 ja. Pripritet u njenom turističkom afirmi- 4 2 3 3 2 3 sanju je izmeštanje Đerdapske magistrale, Smederevska 4 2 3 3 2 2,5 koja predstavlja glavnu okosnicu njenog tvrđava 4 2 3,5 3 2 3 razvoja. Nakon toga, korišćenjem svih instrumenata marketinškog miksa osmisli- Pr. vrednost 4,0 2,0 3,2 3,0 2,0 2,8 2,9 ti promociju, koja će privući kako domaće 4 2 3 3 2 3 Golubačka 3 2 2 2 1 2 tako i strane turiste. Ponudu tvrđave mo- tvrđava raju pratiti suvenirnice, adekvatan par- 3 2 2 2 1 2 king i druge uslužne pogodnosti. Pr. vrednost 3,3 2,0 2,3 2,3 1,3 2,3 2,3 Budući prolaznici ne moraju se diviti Golubačkoj tvrđavi samo sa reke Dunav i va imaju visok kulturno-istorijski značaj, našla odgovarajuće mesto u turističkoj va- biti njeni slučajni posetioci. Adekvatnom ali njihova turistička afirmisanost je na lorizaciji i prezentaciji. restauracijom i turističkim „oživljava- niskom nivou. Poslednjih godina, u sklo- Posle urađene turističke valorizacije su- njem“ tvrđava može dočekati turiste koji pu planova turističkog razvoja na ovim lo- bindikatori ukazuju da su utvrđenja turi- će se prošetati između njenih zidina i uve- kalitetima, prioritet je adekvatna obnova stički privlačna i podesna za razvoj turizma, riti ih da za čovekovu graditeljsku ruku i rekonstrukcija. Najnižu turističku vred- posebno kulturnog. Usled njihove teritori- nepostoji prirodna prepreka. nost od 2,3 ima Golubačka tvrđava. Ovo jalne grupisanosti na Dunavu ukazuje se stanje prouzrokovano je dugogodišnjim mogućnost povezivanja kulturnog turiz- Kvalitativno-kvantitativni metod zapostavljanjem od strane arheologa, isto- ma sa nautičkim, eko i drugim oblicima tu- ričara, restauratora, turizmologa. Navede- rističkih kretanja. Odnosno, stvorili su se turističke valorizacije na utvrđenja predstavljaju lokalitete lokal- uslovi za stvaranje kompaktnog turističkog Da bi kvalitativno-kvantitativni metod nog značaja, sa mogućnošću da se njihova proizvoda. Međutim, srednjovekovna utvr- turističke valorizacije bio prihvaćen kao vrednost podigne na viši nivo. đenja na Dunavu najbolje se mogu turistič- relevantan metod procenjivanja vredno- Kada se analizirana utvrđenja posma- ki predstaviti razvojem nautičkog turizma, sti srednjovekovnih utvrđenja na Dunavu, traju zajedno, prva četiri elementa turi- kulturnog i manifestacionog. bilo je neophodno uključiti stručnjake iz stičke valorizacije, potvrđuju da ovi loka- Osnovna ideja za razvoj turizma je vra- različitih naučnih oblasti. U cilju dobija- liteti sa povoljnim turističko-geografskim ćanje srednjovekovnog duha. Ovo bi se nja objektivnijeg rezultata, turistička va- položajem, poseduju kulturnu, istorijsku i postiglo restauracijom glavnih elemenata lorizacija vršena je od strane stručnog li- umetničku vrednost, što je preduslov nji- arhitekture ovog doba, poput glavne ku- ca iz oblasti zaštite spomenika kulture i iz hove turističke afirmisanosti. Kvalitativ- le, glavnog ulaza, postavljanjem drvenih oblasti istorije. no-kvantitativnom metodom turističke konstrukcija i slično, kao i osmišljavanjem Na osnovu dobijenih vrednosti spro- valorizacije utvrđeno je da tvrđave zajed- izložbi i manifestacija sa tematikom sred- vedene turističke valorizacije može se no imaju turističku vrednost od 3,3, čime njeg veka. Sva četiri srednjovekovna utvr- zaključiti da trenutno stanje očuvano- predstavljaju lokalitete regionalnog turi- đenja pripadaju grupi kulturnih dobara sti, atraktivnosti i turistička privlačnost stičkog značaja i dobrog su kvaliteta. Re- sa niskim stepenom osetljivosti na priti- utvrđenja, odnosno stepen njihovog turi- konstrukcija, obnova i adekvatna zaštita je sak od strane posetilaca, ali to ne isklju- stičkog razvoja nije podjednak za sve. Po- prioritet u njihovom turističkom razvoju. čuje potrebu određivanja maksimalnog voljan položaj, dostupnost utvrđenja di- Osmišljenom propogandom, bogatim kul- nosećeg kapaciteta kod dugoročnog ra- rektno je uticao na umetničku vrednost i turnim i turističkim sadržajem, srednjo- zvojnog plana za turizam. Vrednosti indi- ambijent srednjovekovne tvrđave. Petro- vekovna utvrđenja na Dunavu mogu po- katora pokazali su različit stepen razvije- varadinska i Beogradska tvrđava potvrđu- stati značajni turistički centri naše zemlje, nosti utvrđenja. Zbog neposredne blizine ju ovu činjenicu. Ocenjivanjem elemenata koji mogu pružiti jedinstven doživljaj ne velikih gradova naše zemlje Petrovaradin- turističke valorizacije pokazalo se da pret- samo domaćim nego i stranim turistima. ska i Beogradska tvrđava imaju najviši ste- hodne dve tvrđave imaju najvišu opštu tu- pen razvijenosti i turističke afirmisanosti. rističku vrednost. Vrednost Petrovaradin- Zaključak Dok je Smederevska tvrđava na putu da ske tvrđave je 3,7, čime ona predstavlja Srednjovekovna utvrđenja kao prostorne postane značajni turistički lokalitet, Go- kvalitetan turistički resurs od regional- kulturno-istorijske celine obuhvataju ve- lubačka tvrđava je zapostavljena i prepu- nog značaja, dok Beogradska tvrđava, sa će prostore, komplekse zgrada sa okolnim štena daljoj degradaciji usled neiskorišće- turističkom vrednošću od 4,2, predstavlja ambijentom. Locirane na obalskim uzvi- nosti potencijala koje poseduje. lokalitet od nacionalnog značaja. Ujedno, šenjima Dunava, lako su uočljive i prepo- U burnoj istoriji koju je Podunavlje proži- Beogradska tvrđava poseduje najveću tu- znatljive za posetioce, čime su pogodne za velo nastale su prepoznatljive kulturno-isto- rističku vrednost među analiziranim utvr- turističku valorizaciju. Međutim, srednjo- rijske celine, koje treba adekvatno zaštiti, đenjima. Smederevska i Golubačka tvrđa- vekovna utvrđenja u našoj zemlji još nisu turistički valorizovati i na kvalitetan način

101 promovisati. Ovo nasleđe poseduje osobi- Literatura Garača, V. (2007): Planiranje i turističko nu da bude zanimljivo, kako domaćim tako i Dereko, A. (1950): Srednjovekovni grado- uređenje prostora Petrovaradinske tvr- stranim posetiocima, čija prošlost ima udela vi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Pro- đave, Institut za geografiju, Novi Sad. u stvaranju ovih kulturnih dobara. sveta, Beograd. Kostić-Novaković. R. (2004): Turistička Zaploviti Dunavom i prepustiti se nje- Dukić, D., Gavrilović, LJ. (2002): Reke Sr- valorizacija Smederevskog Podunavlja, govim vodama znači prepustiti se jedin- bije, Novi Sad. Pomoravlja i Jasenice sa marketing pla- stvenom pejzažu, pronaći mesto gde su Ćorović, Lj. (2002): Vodič kroz Beograd, nom, PMF, Novi Sad. priroda i čovek našli harmoniju, diviti se Kreativni centar, Beograd. Marković, Ž. (1996): Šetnja po Petrovara- srednjovekovnim utvrđenjima koja nikog Cunjak, M., Jordović, Č. (2002): Srednjo- dinskoj tvrđavi, Turistička organizacija ne ostavljaju ravnodušnim. Zaploviti Du- vekovni grad Golubac, Zavod za zaštitu Novog Sada, Novi Sad. navom znači doživeti neponovljivo. spomenika kulture, Smederevo. www.plovput.co.yu/daljinar-dunav.htm

102 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 PhD. Gabriela Manea* Tourism Valorization of PhD. Marian Marin* PhD. Adrian Tiscovschi* Romanian Protected Areas –

Sažetak Turistička valorizacija zaštićenih područja an Opportunity for Regional Rumunije – mogućnost za održivi regionalni razvoj U Rumuniji postoji 963 zaštićena po- Sustainable Development dručja, koje predstavljaju 7 % naci- The tourist use of the protected tourists have little knowledge of the spe- onalne teritorije. Od toga, 51 % ima cial status of those protected areas and the sopstvene administrativne strukture, areas in Romania restrictions, different consequences over međutim kao problem se javlja slabost On a world scale, there is an increasing the natural and even cultural and histori- njihove organizacije. Suočavamo se sa number of tourist activities, and the nat- cal components. Unfortunately, the com- rizikom koji donosi širenje građevin- ural protected areas are becoming more mon tourists do not differ between the skih područja – za potrebe stanovniš- and more attractive, given the “dullness” rigors of the public usage of a mainstream tva ili turista, preteranom iskorišćava- of the usual destinations. Individual tour- tourism objective and those of a particu- njem prirodnih resursa (preterana is- ism in small groups is preferred, while lar protected territory. This being said, the paša, seča šuma i stabala, krivolov, ne- the usual forms of mass tourism in large task of informing the tourists about risks kontrolisane turističke aktivnosti, ne- groups with a large number of sites in a regarding the vulnerability status, the na- kontrolisano bacanje smeća i nagomi- short time is less appealing. tional heritage value and international lavanje otpada). Glavni cilj ovog rada Although, from this point of view, Ro- status of those protected areas, and inje da predstavi ograničavajuće i povolj- mania still is a novice, it is a known fact forming them about what certain tourist ne faktore turističkih aktivnosti u za- that more tourists are interested in the activities can induce at the level of the nat- štićenim područjima Rumunije. unconventional, original customs, routes ural components of the landscape and also Rumunija, zaštićena po- Ključne reči: and sites, typical for nature and culture. at the community level, as well as the task dručja, turističke aktivnosti, SWOT In this context we can see tourism in the of sanctioning and fining according to the analiza protected areas. damages, belongs to the local and region- Abstract In concordance with the selection cri- al authorities, NGOs, schools, the church, teria and with specific objectives, the the protected areas administrations. Today in Romania there are 963 pro- main categories of protective areas in Ro- The most frequented degradation tected areas, which means 7% of na- mania, which can be evaluated by tourist forms of the protected landscapes due to tional territory surface. 51% of pro- activities with education, cultural and en- the daily tourist use are: tected areas surface had their own ad- tertaining purpose, are the national parks, 1. the traffic (supervised access, which at- ministration structures, but the ma- natural parks and biosphere reservations. tracts inevitably a mass tourism, with jor problem is caused by the weak- As an economic activity, tourism is all the negative consequences made ness of those structures. We confront in welcome in the area and the proximity by these; sky tracks, cable transport- this case with risks caused by emerg- of the protected areas, as long as they are Bucegi Mountains, for example: tour- ing building areas – for population or treated with the mandatory respect. The ist routes, named “shortcuts”, with tourist purposes; overexploitation of opportunity for the development of tour- negative effects for the mountainsides, natural resources (overgrazing, wood ism may even be a premise for the conver- by the acceleration of the torrential and timber exploitation, illegal hunt- sion of the peripheral, economically less erosion and also for the flora); the use ing, uncontrolled tourist activities; undeveloped areas, as a strategy for econom- of motor boats and also of private heli- controlled depositing and waste accu- ic development. copters- The Danube Delta case. mulation. The main purpose of this pa- Today, there can be identified three 2. the accommodation and catering in- per is to present the restrictive and fa- types of protected areas: frastructure such as hotels, huts and vorable factors of tourist activities in a) the areas of international and national catering establishments of these, have protected areas in Romania. interest (such as the Danube Reserve) been, most of the times, established Romania, protected areas, Key words: b) the ones of national interest, which prior to the declaration of the pro- tourist activities, SWOT analysis were on the tourist routes even before tected area (for example: The Bucegi they were protected areas (such as the Mountains with a high number of huts Natural Park Muntii Bucegi, the Na- and the possibility for a supervised ac- tional Park Piatra Craiului-in general, cess, The Cerna Valley, from the Nat- parks in the mountain regions, next to ural Park Domogled- Cernea Valley); resorts) the accommodation facilities, such as c) the ones of regional interest (such as the “wild” camping or itinerant, but al- Natural Park Portile de Fier), which so such as shelters, having a very high have recently become more popular number of tourists is, being without a with tourists, after becoming protect- sanctions plan when the regulations of ed areas. the public use of a protective area are broken. * University of Bucharest, Faculty of Geography, The major issue for the protected areas 3. all kinds of collecting: poaching such Romania in Romania is that, most of the times, the as hunting, fishing, collecting (plants,

103 earth sorts, fossils etc.), the forest • the uncontrolled tourism development fruits collecting- activities made al- by building guest houses, hotels, the de- most daily in the protective areas with velopment of air spa resorts, the illegal well know tourist regions, but also in extension of the buildings in the main the newest protective areas (which area, but also in the special conserva- new status is not so well known by the tion zone; people) and with negative impact in a • the accelerated surface and bottom medium or long period of time, about erosion by: constructions, extension the landscape component parts. and rearrangement of various facili- 4. the vandalizing- phenomenon mani- ties (lodge, transport cable ways); auto fested especially in the protective ar- transport and the pedestrian traffic on a eas near some big towns or some im- chaotic and dense road network (access portant resorts, frequented by big ways and paths inadequately marked groups not so well organized and ill- and maintained); informed. • the fauna enclosure in inaccessible areas for tourists, most of the time not pro- Opportunities and threats in the viding necessary food resources for the Fig.1 Bucegi Mountains Natural Park animals. present and perspective use of the Suggestions: placing visibly some post- protective areas in Romania. asteries (Sinaia, for example), Peles Cas- ers and information boards made of du- Case study: Bucegi Mountains Natural Park (Fig.1) and tle etc, fortresses (Rasnov, Prejmer); rable materials at the entrance of the Macin Mountains National Park (Fig.2) • leisure opportunities: guided walking nature park and on the main tourist The SWOT analysis objective, by which tours authorized by PNB; short excur- routes (such as the one in the Hohe Tau- the elements of opportunities and threats sions; alpinism (there are almost 280 ern National Park in Austria, for exam- for tourist development can be evaluat- alpinism routes, with different levels ple) which would be useful, informative ed, is represented by the two protected of difficulty); speotourism; photogra- , but also educative. areas as mentioned above and those be- phy; filming; sky and cable transport fa- longs to different geographical units and cilities; mountain biking on the public OPPORTUNITIES have different intensity in terms of tour- routes from the park area • adding value to the Bucegi Mountains ists number. The Bucegi Mountains Nat- Natural Park, throug promotional ac- ural Park is situated in the Meridion- WEAKNESSES tivities by tour operators, promoting al Carpathian Mountains, in very close • tourism promotion in Bucegi Moun- more complex tour packages, which can proximity of one of the most frequent- tain, from the perspective of tourism include also a useful and educational ed resorts in the country (Sinaia, Buste- offer of the nearest resorts and not from component; ni, Predeal, along the Prahova Valley), the the perspective of the Natural Park, for • the increase of leisure sites in the open maximum altitude reaching 2507 m Omu a premium tourism experience, relaxa- air, in the proximity of the natural Peack, the second one belongs to a less tion and environmental education; park; known territory with a limited number • the absence of possibilities of clear • the promoting of the international tour- of tourists, situated in the northern part and durable signage and information ism by novelty/ unique tourist offers of Dobrogea Plateau, in the region of dry boards placed directly on the ground, at such as: traditional festivals on differ- climate, this being reflected in the animal the gathering points of tourists, on the ent themes (tourism, cuisine etc.), the and plant life, and also in the ruin-like re- routes to the main tourist sites; opportunity for the observation of wild lief. We mention that Macin Mountains is • the big tide of tourists inadequately in- animals, typical for the area, through the only mountain formation of hercinic formed, regarding special regulations of the agency of wild animals parks, sim- age in Romania. Bucegi Mountains, but also regarding ilarly with the one on Grossglockner SWOT Analysis: the environmental protection regula- Mountain (Austria); tions, in general; • the establishment of a TV channel, Bucegi Mountains National Park - tourist use • the inefficient administration structure, spreading the news on regional, nation- It was opened in 1990 by the Ministry Or- with inadequatelyly assigned functions al and maybe international level about der 7/27.01.1990. Total surface: 35.700 ha, and responsibilities of the establish- the main events developed in the pro- from this 9.000 ha are integral reserva- ment, but also in the inefficient usage tected areas opened for tourist activ- tion. of duties of the ecological police assign- ities in Romania, but also some shows ments; on environmental education; STRENGHTS • the lack of funds for the reorganisation • systematic media approach on TV chan- • accessibility, due to a short distance of tourist routes puts its fingerprints on nels with national audience, especially in from these 3 big towns: Bucharest, Ploi- the marks state; the news programs, providing informa- esti, Brasov- the main tourists provid- • the existence of a lack of balance of the tion on the problems of the protective er; tourist frequency, with the maximum areas in the country (daily presentations • proximity from the big resorts, which flow at weekends in winter but also in these, also informing about the opportu- largely comprise the accommodation the summer season; nities for tourist activities, about the reg- infrastructure and the leisure activities • the lack on an efficient tax system, ap- ulations regarding public use); • the presence of a large number of nat- plicable for the site in view of the special Recommendations: selling a family card, ural tourist sites and cultural- historic natural tourist facilities and camping; useful in the National Park area and in sites in the park area and in its proxim- • the inadequate monitoring of the tour- the nearest resorts, which can facilitate ity (natural landscapes, mountain ver- ists behaviour in the park area; free access or provide discounts for the tical slopes, waterfalls, natural mon- • a permissive legislation, which does not main tourist facilities and leisure sites uments- relief created by differential stipulate enough strict and applicable in the functional area accessible to the erosion - The Babele, The Sfinx), -mon disposal regulations needed for com- nature park tourists; banning certain plying with international standards; leisure activities in the periods with ma-

104 jor impact (the light of fire in the dry- • the development of the pleasure activ- ness seasons, the observation of the an- ities in the near-by localities (the Mac- imals in the reproduction period, etc.); in city, the communities: Greci, Cerna, the limited access to fragile zones; the Hamcearca, Luncavita, Jijila); limited period of staying; the concen- • the development of the agrotourism and tration of some activities, depending on rural activities; their compatibility, in a reduced/ small • the increase of the working places; space, well limited, easy to monitor and • the rising of the living standards in the to maintain, in order to limit irreversi- park proximity. ble degradations. RISKS RISKS • the intensive weekend or holiday tour- • Continuation of fast erosion, due to ism, by camping in the picturesque park some arrangements for the tourist ac- areas (the Pricopanului summit, the main tivities, such as: cable transport, sky comb, the Reserve Valley of the Wild tracks, pipes or routes on Bucegi floor/ Strawberry, the Luncavita Valley in “La stage; Fig.2 Macin Mountains National Park Scapeti” area), can lead to the appearance • Failure of the protection and mainte- of the fireplaces, to the domestic remain- nance activities, when there is a high ing the natural landscape in a stable ec- ders, to the fauna disturbance and to the number of tourists hard to be control- ological equilibrium; destruction of the steppe floristic species. led. • The area is a living ethnographical mu- Recommendations: urgent development seum, agglomeration of different na- Conclusion of an ecological reconstruction pro- tionalities (the Romanians majority, Tourist potential of Romanian protected gram for the Bucegi Mountain. the Italians from the Greci village, the areas is real. Its inefficient valorization is SWOT analysis: Turks and Tartars from the Macin ar- also real. The development projects have ea, the Megleno -Romanians came here started, but their application has been lo- Macin Mountains National Park in 1940 from Pindum Mountain, set- cal. The reasons can be found in the lack Created in 2000, by the Law 5/2000 and Government De- tled in Cerna village, the “Lipoveni”, the of a coherent strategy for national tourist cision no. 230/2003; Ukrainians, which keeps their habits development. Total surface - over 11 321 ha; from this, 3 651 ha belong and gives colour to settlements. We consider that, in future, in Roma- to the integral reservations nia, the tourist valorization of the natural WEAKNESSES and almost natural landscapes, extremely STRENGHTS • the lack of information access at the various could have a substantial contribu- • varied and specific landscape, great bio- main area; tion to the increase of P.I.B. diversity, with species protected by the • the inconsistent involvement of stake- law and declared nature monuments; holders in the area management; References • the oldest area from Romania and one • the lack of facilities for tourists and vis- 1. Manea, Gabriela, (2004) – Zone si arii of the oldest in Europe; itors; protejate si valorificarea lor in turism, • the existence of some important histor- • the lack of suitable control and monitor- Ed. CREDIS, Bucuresti ical and regional ruins; ing of the protected area, led to a reduc- 2. http://www.muntiimacin.ro/proiect. • the transit opportunity to the other two tion of wild populations and the degra- php important tourist areas: The Danube dation of the ecological natural status of 3. www.muntiimacin.ro/ Delta and the resorts on the Black Sea; the habitat. 4. www.bucegipark.ro/ • Easy access, by cars as well, to all the 5. archweb.cimec.ro/Monumente/Parcu- park facilities. OPPORTUNITIES riNaturale/ParculNaturalBucegi.htm • The tourist infrastructure is missing • the ecotourism development; 6. www.apmph.ro/15_03_parcul_natu- on the mountain top and that is keep- ral_bucegi.htm

105 106 Turistička privreda

Tourism economy

107 108 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Stevan M. Stanković* Regionalni aspekti dr Svetomir Marić** turizma u svetu Sažetak Savremeni turizam u svetu se već vi- Uvod ra, organizaciji saobraćaja, arhitekturi i ur- še godina ubraja u najprofitabilnije de- Kratko definisan kao kretanje ljudi izvan banizmu, školovanju kadrova za sve speci- latnosti. Posle godišnje stope rasta od svog mesta boravka uz odgovarajuću po- fičnija radna mesta, odgovarajuće poslove i 10% stabilizovao se na 3%. Zahvatio trošnju, savremeni turizam je zahvatio go- radne zadatke, istupanju na turističkom tr- je gotovo sve delove naše planete i ta- tovo sve zemlje sveta. U mnogima od njih žištu, uticaju na trgovinski i platni bilans. mo gde se planski razvija, donosi zna- uvažava se kao mogućnost ostvarivanja od- U turizmu je danas zaposleno više od čajne pozitivne ekonomske i društvene govarajućih pozitivnih ekonomskih i druš- 260.000.000 ljudi. Od 100 zaposlenih uop- efekte. U međunarodnim turističkim tvenih efekata, pružanjem različitih usluga šte, od turizma u Francuskoj živi 6 ljudi, u kretanjima 2006. godine učestvovalo uz uključivanje brojnih komplementarnih Portugalu i Australiji po 7, Švajcarskoj 9, je 842.000.000 ljudi koji su izvan svo- delatnosti. Masovnošću, tradicionalnim Španiji 11, Grčkoj 12 i Austriji 15. Ka po- jih zemalja potrošili više od 735 mili- i novim vrstama i brzim prostornim šire- trebama turizma usmeravaju se brojne jardi američkih dolara. Među zemlja- njem, nadmašuje brojne delatnosti. Mnoge privredne i neprivredne delatnosti u kojima sa najviše stranih turista i priho- države mu na različitim nivoima poklanja- ma se u četiri do šest nivoa raspodeljuje da ističu se one koje su i po nizu dru- ju veliku pažnju, jer zapošljava brojnu rad- ukupan prihod. Ka turizmu se usmeravaju gih pokazatelja među prvima u svetu. nu snagu, uveliko počiva na lokalnim i naci- značajni delovi poljoprivredne proizvod- Proističe zaključak da za turizam ni- onalnim proizvodima, robama i uslugama, nje i prehrambene industrije, proizvođa- su dovoljne samo prirodne i antropoge- te ne pati od carine, transportnih troškova či sportske opreme, grafička produkcija, ne vrednosti, već niz drugih pogodno- i drugih pojava i procesa kojima je izložena Tabela 1. Procenat godišnjih stopa rasta inostra- sti, posebno materijalna baza, bogata klasična međunarodna trgovina. nog turizma u svetu celogodišnja ponuda i raznovrstan sa- Obim i značaj međunarodnih turi- držaj boravka. stičkih kretanja u svetu najbolje potvrđu- Period Promet Potrošnja Ključne reči: turizam, svet, razvoj, re- ju brojne nacionalne, interregionalne, kon- posmatranja turista turista gionalni aspekt, ekonomski efekti tinentalne i svetske organizacije koje se, 1950-1960. 10,6 12,6 svaka iz svog aspekta, bave unapređenjem Abstract 1950-1965. 10,5 12,1 turizma i drugim delatnostima koje dopri- 1950-1970. 10,0 11,3 Worlds regional aspect of tourism nose nesmetanom i sve obimnijem odvi- 1950-2000. 5,6 11,4 Modern tourism has become one of janju turističkih kretanja. Godine 1950. u 1965-1970. 7,9 9,1 the most profitable activities for the svetu je bilo 2.556.519.000 stanovnika. Ta- last couple of years. After annual rate da je u međunarodnim turističkim kreta- 1960-1970. 9,1 10,0 of growth of 10 percent, its growth has njima učestvovalo 25.300.000 turista ili 1970-1975. 6,1 13,7 stabilized on 3 percent. Tourism has 0,9% od ukupne svetske populacije. Pede- 1970-1980. 5,6 19,4 set godina kasnije svetsko stanovništvo spread over almost all parts of the 1975-1980. 5,2 21,8 planet, and if systematicly and good se povećalo na 6.073.265.000, a broj stra- 1980-1985. 2,8 2,5 planned it can bring significant posi- nih turista na 698.300.000, što je činilo tive economic and sociable effects. In 11,5 svetske populacije. Vizionari turizma 1980-1990 4,8 9,8 the year of 2006, about 842 millions of predviđaju da će 2030. godine udeo onih 1985-1990. 7,0 17,9 people took part in international tour- koji kao turisti putuju u strane zemlje u od- 1990-1995. 4,3 8,5 nosu na ukupan broj svetskog stanovniš- istic movements and spent over 735 1990-2000. 4,3 6,2 billion dollars. Among countries with tva dostići 14,1%. Takav uzlazni trend ne- the largest number of foreign tourists, će zabeležiti nijedna druga delatnost. Ako 1995-2000. 4,0 3,2 there are those at the same time fa- broj stranih turista uvećamo za 3 do 5 pu- 2000-2003. 0,3 0,2 mous by the other indicators. Consid- ta obuhvativši i domaća turistička kretanja, Izvor: WTO ering all of this, we could come to con- stvari postaju još jasnije. Iz toga zaključuje- clusion that for touristic activities not mo da je turizam globalna pojava i proces saobraćaj i saobraćajna sredstva, dizajn, just natural and antropogenic val- naglašene kvantitativne, kvalitativne i pro- propaganda, hortikultura, prostorno pla- ues are concerned, but also some of the storne ekspanzije, bez obzira što ga često niranje, deo građevinarstva, proizvodnja other features, especially capital assets potresaju nemili događaji puput zemljotre- nameštaja i ugostiteljske opreme, kongre- and touristic objects, great touristic of- sa, suša, poplava, razornih cunami talasa, sni centri, školske institucije (Stanković, fer through whole year and different terorističkih akcija, ratnih sukoba i slično. 2007). Sve to najbolje potvrđuje činjenica contents of touristic stay. da su prihodi od inostranog turizma u sve- Key words: tourism, world, develop- Turistički promet i potrošnja tu 2006. godine iznosili 735.000.000.000 ment, regional aspect, economic effect Savremeni turizam, pod kojim ovom prili- američkih dolara, što iznosi 1.304.109.500 kom podrazumevamo samo turistička kre- američkih dolara na dan. Danas je to već tanja ljudi izvan svoje zemlje, jeste proces više od 1,5 milijarde na dan, sa tendenci- velike integracione moći i naglašene mul- jom stalnog blagog porasta. tiplikativnosti. Direktno i indirektno tre- tira se u zakonodavstvu, investicionom Evropa pre svih ulaganju, integracionim procesima, preko- Evropa spada u manje kontinente. Pro- * Geografski fakultet, Beograd graničnoj međunarodnoj saradnji, zaštiti i stranija je samo od Australije, ali je po ra- ** Viša hotelijerska škola, Beograd unapređenju prirodnih i kulturnih doba- zvijenosti inostranog turizma, iskazanom

109 Tabela 2. Regionalna raspodela međunarodnog turizma (000.000) 555.000.000 i dostići 1.615.000.000. Pred- Kontinent, regija 2000. 2005. viđa se da će Evropa 2010. godine imati Zemlja kao celina 686 808 527 miliona stranih turista, čiji će broj do 2020. godine porasti na 717 miliona. Zna- Evropa kao celina 389,6 441,5 čajan rast predviđa se i za Aziju i Pacifik Južna (mediteranska) Evropa 140,8 158,0 (2010. = 195 miliona, 2020. = 397 miliona). Zapadna Evropa 139,7 142,7 Na trećem mestu će biti Amerika sa 190 Centralna i Istočna Evropa 62,3 87,9 miliona stranih turista 2010. godine i 282 miliona 2020. godine. Slede Afrika (47:77 Severna Evropa 46,9 52,9 miliona), Sredji istok (36:69 miliona) i Juž- Amerika kao celina 128,2 133,5 na Azija (11:19 miliona). Regionalna ras- Severna Amerika 91,5 89,9 podela se bitnije ne menja, ali su različiti trendovi porasta broja turista i prihoda po Karibi 17,2 18,9 navedenim predeonim celinama. Narav- Južna Amerika 15,2 18,2 no, velikih iznenađenja nema. Evropa će i Centralna Amerika 4,3 6,6 dalje biti najposećenija, a najbrži trendovi rasta pripisuju se Kini. Azija i Pacifik 114,9 157,4 Severoistočna Azija 65,2 89,6 Kina sa Hongkongom Jugoistočna Azija 37,0 49,3 perspektivna destinacija Srednji istok 24,3 39,1 Iako je dosta teško i često nemoguće do Okeanija 9,2 10,5 kraja komparirati statističke podatke iz Afrika kao celina 28,6 36,7 domena turizma, jer postoje raziličti si- Podsaharska Afrika 18,4 23,0 stemi evidencije (u smeštajnim objektima, na graničnim prelazima bez jednodnev- Severna Afrika 10,2 13,7 nih poseta, na graničnim prelazima uklju- Izvor: WTO čujući i jednodnevne posete), neki zaključ- ci su sasvim jasni. Međunarodni turizam brojem turista i ostvarenim prihodima, ja, Francuska je 2002. godine registrovala u svetu je, po broju učesnika, iz godine u oduvek na prvom mestu. To je posledica 77.012.000 stranih turista, što je 2,57 puta godinu sve obimniji. Nekim tradicional- duge tradicije, bogatstva i raznovrsnosti više u odnosu na mnogo prostraniju Afri- no dobro posećenim zemljama pridružu- prirodnih i antropogenih vrednosti, boga- ku kao celinu, a samo 1,51 put manje o od- ju se nove. te ponude, lake prohodnosti u svim prav- nosu na Ameriku u celini. Brzim trendovima razvoja posebno se cima i svim godišnjim dobima, značajnog Postojeći podaci osnova su za prognoze ističe Kina. Stručnjaci smatraju da će 2020. udela gradskog stanovništva i postoja- daljeg razvoja inostranog turizma u sve- godine, zajedno sa Hongkongom, imati vi- nja nekoliko zemalja izvanredno organi- tu. Smatra se da će 2010. godine u me- še od 135.000.000 stranih turista i po tome zovane i realizovane turističke receptive. đunarodnim turističkim kretanjima u biti prva zemlja na svetu. Prognoze su do- Sa 50 do 60% svetskog inostranog turistič- svetu učestvovati 1.060.000.000 ljudi, či- sta realne, jer je ova zemlja u velikoj sveop- kog prometa Evropa je gotovo nedostiž- ji će se broj do 2020. godine povećati za štoj ekonomskoj ekspanziji. Sve interesan- na za ostale kontinente. Po prognozama Tabela 3. Neki pokazatelji inostranog turizma u najposećenijim zemljama 2002. godine stručnjaka Svetske turističke organizacije, Turisti u Prihod Rashod Razlika Evropa će i dalje biti najposećeniji konti- Zemlja nent na Zemlji. Smatra se da će se od uku- milionima milijarde američkih dolara pnog broja stranih turista u svetu 2010. Francuska 77,012 32,329 19,460 + 12.869 godine (937.000.000), više od 527.000.000 ili 56% opredeliti za Evropu, a 2020. godi- Španija 51,748 33,609 6,638 + 26,971 ne, kada će u svetu biti premašena milijar- SAD 41,892 66,700 58,044 + 8,656 da stanih turista (l.060.000.000), više od Italija 39,799 26,915 16,935 + 9,980 717.000.000 ili 67% će biti registrovano u Kina 36,803 20,385 15,398 + 4,987 Evropi. Dosta specifična rejonizacija sveta za V. Britanija 24,180 17,591 40,409 - 22,818 potrebe turizma, koja odstupa od konti- Kanada 20,057 9,700 9,929 - 0,229 nenata i velikih prepoznatljivih geograf- Rusija 20,000 4,188 12,005 - 7,817 skih celina, jasno ukazuje na raspodelu međunarodnih turističkih tokova, što je Meksiko 19,667 8,858 6,060 + 2,798 svojevrsna osnova i za regionalni aspekt Austrija 18,611 11,237 9,391 + 1,846 prihoda po osnovu turizma i njemu pra- Nemačka 17,969 19,158 53,196 - 34,038 tećih delatnosti. Evropa i Amerika sa vi- še od 76% ukupnog broja stranih turista Mađarska 15,870 3,273 1,722 + 1,551 izrazito prednjače. Posebno se ističe me- Poljska 13,980 4,600 3,600 + 1,000 diteranski deo Evrope, koji, iako znatno Grčka 13.600 9,741 2,450 + 7,291 manji od brojnih predeonih celina, zahva- Malezija 13,292 6,785 2,618 + 4,167 ta značajan deo međunarodnog turistič- kog prometa. Među zemljama u priobalju Turska 12,782 9,010 1,881 + 7,129 Sredozemnog mora, obimom inostranog Portugal 11,644 5,919 2,274 + 3,645 turističkog prometa ističu se Francuska, Švajcarska 10.000 7,628 6,427 + 1,201 Španija, Italija, Grčka i Turska. Koristeći i druge pogodnosti geografskog položa- Izvor: WTO

110 Tabela 4. Zemlje sa najvećim prihodima iz turizma tniji je i Japan, koji je tokom 2005. godine (milioni američkih dolara) bez razlike, prevladala agresivna putova- imao 12.439.000 stranih turista i ostvario nja” (Kripendorf , 1986). prihod veći od 12 milijardi američkih do- Zemlja 2003. 2005. Povećanje Teorija i praksa turizma se ne poduda- lara. Prometom stranih turista prestigao je SAD 64,5 81,7 17,2 raju uvek i svuda. Konkurencija na turistič- Tajland, Meksiko, Holandiju, Južnu Afri- kom tržištu je jasno naglašena. Razvijene Španija 41,8 47,9 6,1 ku i približio se Grčkoj i Kanadi. Sa pove- zemlje i prepoznatljive turističke regije do- ćanjem broja stranih turista, rastu i priho- Francuska 37,0 42,3 5,3 miniraju nad nerazvijenim zemljama i ne- di. Od 2002. do 2005. godine oni su u SAD Italija 31,2 35,4 4,2 dovoljno afirmisanim turističkim regijama. porasli sa 66,7 na 81,7 milijardi dolara ili Nemačka 23,0 29,2 6,2 One zemlje i one regije koje imaju prave dr- za 22,5%. Veće procentualno povećenje u žavne i društvene organe iz domena tu- istom periodu ostvarile su brojne evropske V. Britanija 22,8 30,7 7,9 rizma i ugostiteljstva, donose svrsishodne zemlje, posebno Nemačka, Velika Britanija Kina 17,4 29,3 11,9 srednjoročne i dugoročne planove razvoja, i Austrija, ali i Turska i Kina. Austrija 14,1 15,5 1,4 ulažu znatna materijalna sredstva u turi- stičku propagandu i promociju, imaju celo- Turska 13,2 18,2 5,0 Naučni i praktični godišnji turizam, posebno forsiraju maso- Izvor: WTO van rekreativni letnji (primorski) i zimski značaj proučavanja (planinski) turizam, imaju dobro poseće- Uvid u sveteke turističke tokove od više- stupa problemima kolizija, komplemen- ne gradove, istorijski značajne spomeni- strukog je naučnog i praktičnog značaja, tarnosti, direktnih, indirektnih i povrat- ke, kulturne i sportske manifestacije šireg jer sve razvijeniji turizam izaziva brojne nih sprega životne sredine i turizma. U značaja, nametnule su se turističkom trži- ranije nepoznate ili nedovoljno ispoljene najboljem smislu reči to mora voditi po- štu ponudom kongresnih centara, sistemi- pojave, procese i događaje. Od posebnog vratku prirodi, korenima i lokalnoj srema hotelskih korporacija i velikih turistič- je značaja odnos turizma prema životnoj dini primerenim vrednostima, jer od to- kih agencija, kao i gastronomijom i dalje će sredini, tj. prirodnim i antropogenim tu- ga gotovo sve potiče i proističe, samim dominirati i davati osnovni pečat regional- rističkim vrednostima, posebno onim koji tim i međunarodni turizam. Preuzimaju- nom aspektu turističkog prometa. spadaju u potrošna dobra, slabo se obnav- ći ulogu lidera i ostvarujući značajan udeo ljaju, imaju lokalno ili regionalno raspro- u svetskom nacionalnom proizvodu i za- Gde je Srbija stranjenje, endemiti su ili relikti, neumno- poslenosti, međunarodni turizam mora Gde je u svemu tome naša zemlja? Sa ma- žive i neprenosive kategorije sa naglašenim više i bolje preuzeti ulogu zaštite i valori- nje od 100.000 ležaja u svim vrstama sme- geografskim poreklom. U tom smislu od zacije prirodnog i kulturnog okruženja. U štajnih kapaciteta, manje od 40.000 km interesa su sledeći stavovi izloženi pre više vezi s tim, pred savremenu svetsku turi- puteva svih vrsta, manje od 4.000 km pru- od dve decenije, koji su vremenom posta- stičku privredu postavljaju se složeni zaga, sa 35 aviona za putnički saobraćaj, go- li veoma aktuelni i akutni: “Slobodno vri- daci uspostavljanja odgovornog, planskog tovo bez ijednog broda za rečno-kanalski jeme i putovanja, dakle, nešto sporedno, i na duži rok planiranog razvoja, koji je sa- saobraćaj, posle niza godina ekonomske iako možda i najljepše na svijetu? Mislim glasan kapacitetima prostora i u njemu ne izolacije, političke i ekonomske krize, u da je više od toga. Posrijedi je životna sre- izaziva nove negativne posledice (Grupa uslovima vlasničke transformacije i priva- ća pojedinaca i njegova dobrobit u našem autora, 2000). tizacije hotela i restorana, Srbija ne posti- društvu. To su zacijelo središnja pitanja. Sve više sazreva shvatanje da je u sve- že prave rezultate te gotovo ni malo ne uti- Slobodno vrijeme i praznici ne smiju se tu potrebno razvijati i unapređivati sa- če na regionalni razmeštaj stranih turista reducirati na nešto što se bez razmišljanja mo one oblike turizma koji donose prave na Balkanskom poluostrvu i u Evropi. Sa može prepustiti industriji zabave. Ljudi su i dugoročne koristi svim učesnicima u tu- 70.143 strana turista i deviznim prihodom se godinama borili za više slobodnog vre- rističkim kretanjima, bez obzira da li su od 22.800.000 američkih dolara 1993. go- mena i više praznika. Danas se valja bo- na strani inicijative ili na strani receptive. dine, nije za ozbiljnu analizu. Osnovni riti s posljedicama toga napretka. Ako se To znači mora biti od koristi domicilnom pokazatelji su do 2004. godine porasli na na sredinu sedamdesetih godina otpoče- stanovništvu turističkih zemalja, regija i 391.820 stranih turista i 220.700.000 ame- lo s proučavanjem uočivih utjecaja turiz- centara i turistima koji ih posećuju. Sve to ričkih dolara deviznog prihoda. Ima nago- ma na okolicu, danas, kada su putovanja može dati najbolje ekonomske i društve- veštaja bržeg povećavanja broja stranih postala jedinstvenom masovnom poja- ne efekte i potencirati konstruktivan od- turista i deviznog priliva posle 2005. godi- vom u povijesti, otkriva se ljudska dimen- nos prema prirodnim i antropogenim tu- ne, ali je stanje i dalje ispod onog iz 1990. zija i socijalno-kulturna problematika te rističkim vrednostima, odnosno, prema godine. Pojednostavljeno posmatrano, či- pokretljivosti u slobodnom vremenu. Za- životnoj sredini, ako ne izaziva nepovolj- ni se da nam prvi cilj najpre mora biti da pravo se time već odavno trebalo pozaba- ne ekološke posledice. Takvi stavovi jasno dostignemo stanje od pre l5 i 20 godina da viti. Time je u biti trebalo započeti” (Kri- ukazuju na preku potrebu saradnje turi- bi išli dalje (Stanković, Pavlović, 2006). pendorf, 1985). stičke inicijative i turističke receptive, od- Čini se da je u mnogim zemljama i kod nosno konceptiranje sveukupne politike Literatura mnogih ljudi sazrelo shvatanje da život- turizma, koja u središte pažnje mora stav- Grupa autora (2000), Održivi i odgovorni nog prostora, naročito onog izvornog, do- ljati čoveka i njegovu životnu sredinu. razvoj turizma u XXI veku, Agenda za bro zaštićenog i unapređenog, kakav je Više nego ranije, potrebno je što pre turističku privredu, Turistička organi- potreban ne samo turistima, već i domi- postići optimalno zadovoljenje turistič- zacija Srbije, Beograd. cilnom stanovništvu mnogih delova na- kih potreba svih ljudi koji preduzimaju Kripendorf J. (1986), Putujuće čovječam- še planete, nema dovoljno. U tom smislu turistička kretanja, bez obzira na zemlju, stvo – za novo poimanje slobodnog vre- često se predlažu određene mere i predu- regiju ili mesto ka kojima se usmeravaju. mena i turizma, Institut za turizam, Za- zimaju konkretna akcije, usvajaju određe- “Turizam koji ispunjava te uvjete za me- greb. ni zakoni i propisuju režimi zaštite i osmi- ne je neagresivni turizam ili prilagođeni Stanković S. i Pavlović S. (2006), Savre- šljava svrsishodna valorizacija prostora od turizam (što se oslanja na argumentaciju meni turizam i prostor, Zbornik rado- značaja za prosperitet turizma. u korist prilagođene tehnologije); a turi- va Geografskog fakulteta Univerziteta u Većina sadašnjih nastojanja na različi- zam koji slijedi isključivo privredne i teh- Beogradu, sveska LIV, Beograd. tim nivoima i odgovarajućeg teritorijalnog ničke zahtjeve jest agresivni turizam. Nit- Stanković S, (2007), Turistička geografija, obuhvata, potencira značaj ekološkog pri- ko neće osporiti da su dosad, posvuda i Zavod za udžbenike, Beograd.

111 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Jovan Romelić* Uloga manifestacija u mr Miladin Kalinić** turističkoj ponudi Sažetak Turističke manifestacije na prostoru Sremskih Karlovaca su brojne i razno- Sremskih Karlovaca vrsne prema korenu i uslovima nastanka, prema strukturi, genezi i dr. U skla- Uvod festacija; poređenja ocena tražnje poje- du sa opredeljenjem turizma ka tome U savremenoj, opštoj turističkoj ponudi, dinačnih atrakcija i mesto manifestacija da se kvalitetno transformiše i turistič- manifestacioni turizam predstavlja samo- u rangiranju vrednosti pojedinih ka- ke manifestacije kao segmenta turizma stalni oblik turističkih kretanja ili kom- tegorija kulturnih dobara; definisanje na koji se u Sremskim Karlovcima raču- plementaran koji može da doprinese po- faktora koji mogu da utiču na masovna, nastoji se da se dostigne visok nivo većanju obima tražnje, prema prirodnim nost, odnosno veličinu određene mani- tržišne prilagodljivosti i konkurentno- i kulturno-istorijskim vrednostima poten- festacije. sti kao turističkog proizvoda. U radu su cijalne ili afirmisane turističke destinacije. dati pojam i osnovne determinante kon- Manifestacije imaju za cilj da kao temelj- Specifičnosti turističkih kurentnosti turističkih manifestacija u ni turistički resursi ili formirani turistič- turističkoj ponudi mesta, zatim su, za- manifestacija u Sremskim ki proizvod zadovolje određene potrebe. Karlovcima visno od kategorije turističkih manife- U zavisnosti od toga imaju svoj specifi- stacija, selektivno izneti važniji fakto- čan karakter, sadržinu kao i kontraktiv- Uzimajući u obzir značenje manifestacija ri konkurentnosti, kao i važniji uslovi za nu zonu od lokalnog (u okviru turističk- u ovoj i drugim sredinama, uočeno je da je dostizanje ostvarive konkurentnosti po- og mesta) do globalnog, svetskog značaja. za manifestacije u Sremskim Karlovcima jedinih ključnih turističkih manifesta- Potreba čoveka da se zabavi, razonodi, re- karakteristično sledeće: kulturna i društ- cija u masi brojnih sa kraćom ili dužom kreira, upoznaje nove predele, navike, obi- veno-ekonomska izvornost, kreativna cr- tradicijom i obimom, kao i manifestaci- čaje, ostvaruje poznanstva, uz promenu ta, kompleksnost, planski karakter koji se ja kao kompleksnog segmenta u turistič- svoje životne i radne sredine, uticala je i ogleda u postojanju unapred određenih koj privredi Sremskih Karlovaca i uop- na potrebu organizovanja, i u Sremskim programskih sadržaja i prvenstveno turi- šte gravitacionoj zoni Novog Sada. Karlovcima, raznovrsnih, atraktivnih do- stički karakter koji je određen osnovnim Ključne reči: Sremski Karlovci, turi- gađaja (manifestacija), kao deo pretežno ciljevima i efektima koji se dostižu njiho- stičke manifestacije, konkurentnost, tu- kulturne turističke ponude ove destina- vom realizacijom. rističko tržište cije. Tako su nastali, najpre, rituali, vaša- Razumljivo je da su i kriterijumi podele Abstract ri, smotre, sajmovi, a potom i festivali, iz- manifestacija i podela manifestacija pre- ložbe, sportska takmičenja, kongresi, koji ma sadržaju u Sremskim Karlovcima vrlo The rolle of manifestacions in tourist offer in svojim programima predstavljaju sve ra- specifični, prvenstveno zbog jedinstvenih Sremski Karlovci znovrsniji i značajniji deo turističke ponu- kulturno-istorijskih i ekonomskih prilika. Touristic manifestacions on space of de. To su događaji, koji u sebi sadrže od- Sremski Krlovci are numerous and varie- ređene vrednosti ili prikazuju različita Globalna analiza ty according the root and limitation of is- dostignuća mesta ili regije, a imaju tradi- suness, according structure, genesis etc. ciju ili im iz godine u godinu crta tradicio- sadržaja manifestacija Reffering to the initial development ori- nalnosti postaje sve izraženija. Analizom programa pojedinih manifesta- entation, one of the most important taks Kompleksno istraživanje manifestaci- cija, uočili smo postojanje sledećih fakto- of trasformation processes (wich are late- onog turizma podrazumeva veliki dijapa- ra koji znatno utiču na podizanje kvaliteta ly intensified in domein of touristic man- zon sadržaja i funkcije manifestacija, kao i turističkih manifestacija: stvaranje odgo- ifestacion as segment of tourist economy značaja za sredinu u kojoj se održava. varajuće (stadardne) fizionomije manife- of Sremski Karlovci) is estabilishment of stacja; posedovanje dinamične komponen- high level of market adjusment and com- Cilj i zadaci istraživanja te (stalne promene u strukturi i kvalitetu petitvess of tourist product. In this pa- Cilj istraživanja je utvrđivanje uloge tu- ponude); primena odgovarajućih, priklad- per focuses the key factors wich could in- rističkih manifestacija u turističkoj po- nih tehnoloških novina, itd. evetably affect the better segment, better nudi Sremskih Karlovaca. Opravdanost Anketiranjem stručnjaka koji se ba- marker segment, better export compete- ovakvog cilja proističe iz činjenice da ma- ve pojavama koje čine osnovu formi- tiveness and higher profitability of sever- nifestacije, pored ostalog, predstavljaju je- ranja manifestacija, koji učestvuju u nji- el key touristic maninestacions in crowd dan od optimalnih oblika turističkog vred- ma u svojstvu organizatora, turističkih of multitudinous with leveas or longer novanja, modifikovanja kulturnih dobara, potrošača, kao i vlasnika preduzeća koji traditions and volume, as and manifes- ali i do sada u našim uslovima dokazan na- pripadaju određenim turističkim klaste- tations as complex of segment in touris- čin prezentovanja kulturno-istorijskih sa- rima, utvrđeno je da se postepeno uvo- tic economy Sremski Karlovci and gravi- držaja kao integralnog dela turističke po- de faktori koji utiču na visok nivo kon- tation sfera of Novi Sad. nude ovog prostora. kurentnosti manifestacija. Bez obzira što Key words: Sremski Karlovci, toutis- Iz navedenog cilja proizilaze sledeći za- istraživanja pokazuju da manifestacije tic manifestacions, competitvess, tour- daci istraživanja: svojim kvalitativnim osobenostima imaju ist market • određivanje specifičnih faktora konku- nešto drugačiji smisao, sredina Sremskih rentnosti manifestacija u turističkoj po- Karlovaca je očigledno takva da pokazu- * Departman za geografiju, turizam, i hotelijerstvo, PMF, nudi Sremskih Karlovaca; utvrđivanje je ispunjavanja sledećih aspekata kvaliteta Novi Sad kompleksa uslova koji mogu da održa- manifestacija: dizajn turističke manifesta- ** Kreativni klub ‘’Educo’’, Sremski Karlovci vaju visoki nivo konkurentnosti mani- cije; negovanje manifestacija sa tradicijom

112 i ugledom na turističkom tržištu, praće- c) nešto drugo - 40% (manifestacije - način prezentovanja kulturno-istorijskih nje i negovanje turističkog imidža mani- 18%, letnje škole - 10%, verski objekti - vrednosti. Turističke manifestacije, neos- festacije; ispitivanja promena u veličini 10%, obrazovne institucije - 2%). porno, predstavljaju složen i kompleksan kontraktivne zone; umetnički nivo, ku- 4. Šta bi po Vama trebalo učiniti u Srem- turistički proizvod, a njihova složenost za- riozitetnost kulturnih priredbi; orijenta- skim Karlovcima da bi turisti češće i u visi od porekla nastanka i vrste sadržaja. cija ka masovnosti posete po svaku cenu; većem broju dolazili? Pored osnovnog programa kod svake od sve kvalitetnija propaganda; prodaja preko Odgovor je bio sledeći: ovih manifestacija izdvaja se i niz pratećih afirmisanih tur-operatora; angažovanje a) Veća i bolja promocija kulturno- aktivnosti, a to su, pre svega, obilazak kul- vrhunskih menadžera; sve kvalitetniji na- istorijskog nasleđa - 30% turnih i tradicionalnih ekonomskih sadr- stup na međunarodnim sajmovima i dr. b) Atraktivnije i brojnije turističko- žaja Sremskih Karlovaca. Analizom i ocenjivanjem poslova orga- kulturne manifestacije - 22%, Manifestacije organizuju različiti or- nizacije, uočeno je da se organizatori u ne- c) Bolja uređenost obale Dunava i ganizatori, sa različitim profesionalnim dovoljnoj meri ili nikako ne bave istraživa- Stražilova - 23%, kadrom, logističkom podrškom i materi- njem tržišta, odnosno ispitivanjem želja i d) Veća animacija i otvorenost verskih jalnim i finansijskim mogućnostima, pri- očekivanja potencijalnih turista, već se vi- objekata i značajnih datuma - 8%, padnici različitih klastera, što znatno uti- še zanimaju za rešavanje problema prido- e) Kvalitetniji i brojniji objekti za če na sadržaj obim i kvalitet manifestacija, bijanja donatora i sponzora manifestacija. smeštaj i specijalizovani restorani - bez obzira na njihov značaj. Takođe, ciljne 27%, grupe posetilaca manifestacija su razno- Mesto manifestacija u turističkoj f) Više organizovanih letnjih škola i vrsne. Da bi manifestacije imale što veću tražnji sa elementima ponude kampova za omladinu - 23%. ulogu u integralnom turističkom proizvo- Sremskih Karlovaca du i ponudi Sremskih Karlovaca potrebna Može se zaključiti da rezultati navede- je i odgovarajuća promocija njihovih pro- Navedene manifestacije, pored toga što ne ankete ukazuju na sledeće: grama. S obzirom na postojeće stanje u su deo integralnog turističkog proizvo- • Najčešći motiv turista za dolazak u Kar- organizovanju i tretmanu navedenih mada Sremskih Karlovaca, značajan su mo- lovce je upoznavanje kulturno- istorij- nifestacija, sa aspekta turističkog vredno- tiv za dolazak turista u ovaj grad. U jednoj skog nasleđa, obilazak Stražilova i pose- vanja potrebno je izdvojiti određene para- anketi obrađivan je i motiv dolaska turi- ta manifestacijama. metre, da bi ono bilo što objektivnije. Mi sta u Sremske Karlovce, te ćemo u ovom • Najveća očekivanja turista su doživljaj ćemo za potrebe valorizacije određivati radu prikazati izvode iz navedene ankete, upoznavanja kulturno-istorijske bašti- kvalitet manifestacija na osnovu vredno- koji pretežno pokazuju afinitet posetila- ne, poseta Stražilovu i Brankovom spo- vanja spleta sledećih elemenata: atraktiv- ca prema kulturnim dobrima u celini, po- meniku i manifestacijama. nost, značaj (istorijski, kulturni, ekonom- jedinim kategorijama kulturnih dobara, • Turisti smatraju da je za brži razvoj tu- ski, turistički i sl.), sadržaj, tradicionalnost, među kojima su i manifestacije. Anketa je rizma u Karlovcima potrebna veća pro- kvalitet organizacije, broj posetilaca i veli- rađena u proleće i jesen 2006. godine uz paganda, kvalitetniji i brojniji smeštaj- čina kontraktivne zone, kvalitet mikrolo- pomoć turističkih radnika koji dovode tuni objekti, bolja uređenost Stražilova i kacije na kojoj se manifestacija održava i riste u Sremske Karlovce, kao i studenata obale Dunava, više letnjih škola, kam- trajanje manifestacije. Departmana za geografiju, turizam i ho- pova i raznovrsnih manifestacija. Paramentri su kvantifikovani ocenama telijerstvo, PMF-a u Novom Sadu, koji su • Iz rezultata ankete može se konstatovati od 1 do 5 i iz ovako izraženih vrednosti anketirali potencijalne turiste u mestima da manifestacije ne zauzimaju primar- izvedena je zbirna prosečna ocena. Izve- iz kojih dolaze. Anketa je sprovedena na nu ulogu u turističkoj tražnji posetilaca, dene ocene označavaju sledeći značaj ma- uzorku od 200 slučajno izabranih ispita- ali da njihova uloga kao motiva poten- nifestacija: nika. cijalnog ili stvarnog dolaska turista ni- 1- manifestacija nema turistički značaj, 1. Ako niste posetili Sremske Karlovce, koje zanemarljiva i da se čak nalazi na vi- 2 - lokalni značaj ji bi bio Vaš motiv da ih posetite? sokom mestu rangiranja u hijerarhijskoj 3 - regionalni značaj Odgovor ispitanika je sledeći: lestvici pokretača turističkih kretanja. 4 - nacionalni (državni) značaj a) obilazak kulturno istorijskih spome- 5 - međunarodni značaj nika - 40%, Vrednovanje manifestacija b) obilazak verskih objekta - 13%, Manifestacije koje se održavaju u Srem- Na osnovu primenjenog načina valo- c) obilazak Stražilova i Dunava - 22%, skim Karlovcima imaju značajnu ulogu u rizacije može se konstatovati da najve- d) poseta kulturno-turističkim mani- turističkoj ponudi, pre svega zbog svoje ći turistički značaj (regionalnih razme- festacijama - 22% relativne masovnosti i dobre potrošnje pora) imaju manifestacije “Brankovo kolo” i e) drugo - 3%. setilaca koja neretko nije na adekvatan na- “Karlovačka berba grožđa”. Ako bi se vred- 2. Da li ste čuli za neku od manifestacija čin evidentirana, ali i činjenice da one či- novala veličina kontraktivne zone pojedi- u Sremskim Karlovcima? ne u Sremskim Karlovcima gotovo najbolji nih manifestacija, moglo bi se uočiti da je Odgovor je bio sledeći: a) Da, koju? - Karlovačka berba grož- Tabela 1. Rezultati vrednovanja važnijih turističkih manifestacija u Sremskim Karlovcima đa - 66% Atrakti- Značaj Sadržaj Tradicija Organizacioni Broj Lokacija Trajanje Srednja - Brankovo kolo - 30%, vnost kvalitet posetilaca ocena - Karlovačka likovna kolonija - 2,8% Turistička manifestacija ‘’Brankovo kolo’’ - Letnje škole (duhovne muzike, Srp- 4 4 5 5 4 4 3 4 4,12 skog jezika) -1,2%, Karlovačka berba grožđa b) b) Ne - 0%. 5 3 4 5 4 5 4 2 4,2 3. Koja su bila Vaša očekivanja od posete Karlovačka božićne svečenosti Sremskim Karlovcima? 3 4 3 2 3 3 5 5 3,5 Odgovor je bio sledeći : Letnja škola crkvenog pojanja Korneliju u spomen a) upoznavanje sa kulturno-istorijskim 2 4 3 3 4 2 5 4 3,4 spomenicima - 38%, b) uživanje u prirodnim vrednostima Letnja škola srpskog jezika, običaja i kulture - Sremski Karlovci - 22%, 2 4 4 3 4 2 5 4 3,5

113 ona najizrazitija kod manifestacije “Karlo- organizacije, odnosno definisanje celovi- no-istorijskog nasleđa, čine bitnu razvoj- vačka berba grožda”. Očigledno je da ma- tog marketinškog plana postojećih manu komponentu turizma. Iako su prema nifestacije koje imaju izraženiju zabavnu nifestacija, a sa druge strane organizacija svom poreklu manifestacije različite, veći- komponentu odgovaraju posetiocima koji novih manifestacija. na njih u osnovi čine i kulturni produkt s pripadaju tradicionalnom modelu kultur- Polazeći od preovlađujućih postojećih obzirom na specifičnu ne samo kulturnu nog života (agrokulturni model), kao i mo- turističkih prirodnih resursa i antropoge- već i ekonomsku istoriju, koja je imala vrlo delu masovne kulture standardni kulturni nih vrednosti Sremskih Karlovaca, mogu izraženu kuriozitetnost. model (službenici, tehnička intiligencija, se organizovati raznovrsnije kulturno-tu- Manifestacije u ovom mestu se ne na- srednji sloj), populistički (novokompono- rističke manifestacije. Pregledom progra- laze u prvom planu među motivacionim vani) kulturni model i rok kultura kao mama odgovarajućih manifestacija ustanovili faktorima boravka, budući da je veliki broj sovna kultura mladih). U manjoj meri u smo da se oni mogu dopuniti programi- drugih kulturnih dobara stvarni sinonim odnosu na pomenute kategorije posetioci ma, koji se baziraju na komplementarno- turističke stvarnosti Sremskih Karlova- manifestacija pripadaju grupi alternativ- sti kulturno-istorijskih i prirodnih resur- ca. Ipak, njihovo mesto u turističkoj tra- nog kulturnog modela (muzička potkul- sa Sremskih Karlovaca i okoline. Takođe, žnji turista je visoko što im omogućava da tura, intelektualne, umetničko-stvaralač- uz ovakva manifestaciona događanja, po- formiraju dvostruku funkciju - samostal- ke potkulturne i kulturne ili alternativne trebno je obezbediti podsticajne uslove nog visoko kotiranog elementa u integral- kulturne grupacije). za aktiviranje raznovrsnih ugostiteljskih noj turističkoj ponudi mesta i skupu do- Ako se uzme u obzir sezonalnost po- objekata, posebno vinskih podruma, pro- gađaja od velike važnosti za prezentovanje sete jedne manifestacije u celini, uočava davnica suvenira i proizvoda domaće radi- kulturne baštine mesta i okoline. se da se broj posetilaca naglo povećava u nosti i radionica starih zanata. Postoje velike mogućnosti za unapre- vreme nastupa poznatih estradnih zvez- Za ovaj turistički proizvod najveću po- đenje manifestacionog turizma i poveća- da zabavne i narodne muzike, što, tako- tencijalnu tražnju, odnosno ciljnu grupu, nja njegove uloge u celokupnoj turističkoj đe, potvrđuje konstataciju da se u formi- predstavljaju turisti iz dva najveća emi- ponudi Sremski Karlovaca, a one se ogle- ranju programa najveća pažnja posvećuje tivna centra, Novog Sada i Beograda (već daju u unapređenju organizacije posto- tradicionalnom modelu kulturnog života organizovano dolaze vozom “Romanti- jećih i uvođenju novih manifestacija na (agrokulturni model). ca”), zatim turista na bazi motiva orga- osnovu postojećih neiskorišćenih antro- nizovanja strukovnih skupova, poslovni pogenih i prirodnih vrednosti Sremskih Mogućnosti unapređenja broja i ljudi i mlađe populacije - muzika i sport). Karlovaca. Kada su u pitanju za sada malobrojni kvaliteta manifestacija strani turisti, ciljnu grupu treba da čine Literatura Na osnovu intervjua sa organizatorima posetioci većih manifestacija u Novom Bjeljac, Ž. (2006): Teorijsko-metodološke navedenih manifestacija i terenskih po- Sadu (sajmovi i EXIT) i Beograda, zatim osnove manifestacionog turizma. Po- smatranja u organizaciji manifestacija, putnici na brodovima koji krstare Duna- sebna izdanja, knjiga 67, SANU Geo- opšta je ocena da organizatori manifesta- vom i drugi strani gosti koji raznovrsnim grafski institut ‘’Jovan Cvijić’’ cija i pored određenih napora u nedovolj- turističkim aranžmanima (poslovni sku- Romelić, J., Bjeljac, Ž. (1997): Sportske noj meri ili nikako ne istražuje tržište i povi, gradski odmor, kružne ture) pose- manifestacije u Vojvodini kao oblik tu- želje i očekivanja potencijalnih turista. Or- ćuju Beograd i Novi Sad. Da bi se ostvari- rističke ponude i njen odnos prema obi- ganizatori se najčešće, usled nedostatka lo unapređenje manifestacionog turizma, mu i karakteru tražnje. Turizam, Nauč- finansijskih sredstava, bave pridobijanjem kao dela integralne turističke ponude no-stručni časopis iz turizma, broj 1/97, donatora i sponzora manifestacija, što grada, neophodna je značajna i kontinu- Turistički proizvod, istraživanje, fizio- svakako utiče na krajnji efekat u broju do- alna podrška državnih organa i institu- nomija, promocija, Prirodno-matema- lazaka turista. Kako manifestacije imaju cija, organa lokalne zajednice, saradnja tički fakultet, Institut za geografiju, Be- ulogu da promovišu i turistički aktiviraju i svih subjekata turizma u okruženju, za- ograd, strana 90-95. valorizuju turističke potencijale Sremskih tim značajno uključenje u programe ma- Romelić, J. Tomić, P. (2003/2004): Srem- Karlovaca, to je marketinška funkcija izu- nifestacija postojećih i zaživljavanje no- ski Karlovci kao potencijalni turistič- zetno značajna. Od navedenih manifesta- vih kulturnih institucija i kontinualna i ko-edukacioni centar. Zbornik rado- cija samo “Brankovo kolo” i “Karlovačka dobro osmišljena propaganda turističkih va Departmana za geografiju, turizam berba grožđa”, pre svega zbog finansijskih manifestacija. i hotelijerstvo, broj. 33/34, Novi Sad. mogućnosti, koriste instrumente marke- Strana 161-17. tinškog miksa. Stoga se dešava da najveću Zaključak Romelić, J., Matić, S. (2007): Vremenska, materijalnu korist najčešće imaju ugosti- Sremski Karlovci su jedinstven prostor prostorna i funkcionalna obeležja turi- telji ili drugi učesnici ovih manifestacija, koncentrisanih nacionalnih kulturno- stičkih manifestacija u Vojvodini, stra- a ne organizatori i pripadnici profesional- istorijskih vrednosti, smeštenih u očuva- na 705-710. Prvi kongres srpskih ge- nih klastera koji daju odgovarajuće i glavnom prirodnom prostoru i kao takvi pred- ografa Beograd, Soko Banja, Zbornik no obeležje manifestacijama. stavljaju značajan potencijal za razvoj radova, knjiga 2, SGD, GI „Jovan Cvi- Mogućnosti unapređenja manifestaci- turizma, a posebno kulturnog. Turistič- jić“, Geografski fakultet Beograd, De- onog turizma u Sremskim Karlovcima su ke manifestacije u čijoj su osnovi kulturne partman za geografiju, turizam i hote- brojne. Sa jedne strane to je poboljšanje vrednosti, odnosno prezentacija kultur- lijerstvo, Novi Sad.

114 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Valentina Kondić* Mogućnosti za razvoj Dr Jovan Plavša** Ljubica Ivanović** sportsko-rekreativnog

Sažetak Kać se odlikuje povoljnim turističko- turizma u Kaću geogarfskim položajem, bogatstvom prirodnih vrednosti (pitoma ravnica, Uvod starije ljude iz svih slojeva određene druš- povoljna kontinentalna klima, autoh- Naselje Kać nalazi se 10 kilometara seve- tvene sredine. toni biljni i životinjski svet, atraktivni roistočno od Novog Sada i ima veoma po- Jedan od najznačajnijih datuma je 26. hodrografski oblici) i raznolikim i inte- voljan položaj u odnosu na grad. Povoljne maj 1977. godine, kada je „Jugović” dobio resantnim kulturno-istorijskim nasle- geomorfološke, klimatske, hidrografske svoju halu. Nekoliko godina kasnije „Jugo- đem, što pruža širok spektar mogućno- i biogeografske karakteristike, koje odli- vić” postaje član Prve „B” lige, a 26. maja sti za upražnjavanje različitih vidova kuju područje Kaća, odlična su prirodna 1984. godine stižu do Prve lige u kojoj se i sportsko-rekreativnih turističkih kre- osnova za razvoj sportsko-rekreativnog danas takmiče. Tokom godina, klub je po- tanja (izletnički, rekreativni, lovni, ri- turizma. stizao velike uspehe i doprineo populari- bolovni). I pored dobrih mogućnosti, Jedan od najtraženijih turističkih mo- zaciji ovog sporta u Kaću. Bio je učesnik sportsko-rekreativni turizam ovog po- tiva danas u svetu su upravo očuvani, au- evropskih klupskih takmičenja, vicešam- dručja još uvek je nedovoljno razvijen, tohtoni prostor u prirodi, u kojem je mo- pion Evrope u konkurenciji kadeta i po- a prirodni potencijali su uglavnom ne- guće uživati u aktivnom odmoru. Naselje bednik Evropskog čelendž kupa. Klub ima iskorišćeni. Kać može da pruži motive takve vrste. oko 100 aktivnih članova (www.rkjugovic. Uz odgovarajuća ulaganja i aktivira- co.yu). nje turističke organizacije, naselje Kać Sportsko-rekreativni Rukomet bi, kao sport koji se najviše vo- bi moglo postati sportsko-rekreativno turizam u Kaću li i neguje u Kaću, mogao mnogo doprine- ishodište za veliki broj turista, koji bi ti razvoju sportsko-rekreativnog turizma. mogli da uživaju u različitim vidovima Najstarije sportsko društvo u Kaću je fud- Poznato je da rukometne utakmice privla- sportskih turističkih kretanja. balski klub KOSK (Kaćki omladinski sport če veliki broj posetilaca, a posebno su za- Ključne reči: Kać, sport, rekreacija, klub), osnovan 1912. godine, koji 1926. go- nimljivi dolasci ekipa iz drugih gradova turizam dine menja ime u „Jugović”, kako se i danas na turnire. Ove godine u sportskoj dvora- naziva. Veliki napredak u sportu nastao ni „Hram” održana je utakmica kvalifika- Abstract je 1956. godine osnivanjem Rukometnog cija za Evropsko prvenstvo, između repre- The possibilities for development of the sport- kluba „Jugović”. zentacija Srbije i Luksemburga. Utakmicu recreational tourism in Kas U Kaću već pet decenija postoji i Druš- je pratilo oko 2.500 gledalaca. Najveći broj tvo za telesno vaspitanje i rekreaciju „Par- gledalaca bilo je iz Kaća, kao i okolnih me- Kac is characterized by suitable tour- tizan”, jedno od najmasovnijih i najorga- sta, a oko 20 navijača stiglo je iz Luksem- ist-geographical position, a plenty of nizovanijih u novosadskoj opštini. burga. Međutim, zbog nedostatka smeštaj- natural values (continental clime, au- Pomalo u senci uspeha rukometaša i no-ugostiteljskih objekata, reprezetancije thentical flora and fauna, a plenty of fudbalera stoje uspesi šahista i šahistkinja su bile smeštene u Novom Sadu. Kada bi attractive water areas) and various „Jugovića“. Karatisti „Jugovića“ ove godine se sagradili odgovarajući smeštajni objek- cultural-historical inheritance. These slave 29 godina postojanja, a u svojim re- ti u Kaću, sportisti i sportski turisti tom characteristics enable a lot of opportu- dovima imaju i reprezentativce. prilikom bi se bolje upoznali sa kulturom i nities for developing sports and recre- U Kaću se nalazi i veliki broj sportsko- tradicijom ovog mesta. ational activities (excursional, recrea- rekreativnih terena: teren za mali fudbal, Fudbal. Sredinom 1912. godine u Ka- tional, hunt and fishing). Besides all of dva terena za veliki fudbal, teren za ko- ću je osnovan fudbalski klub pod nazi- these mentioned, the sports-recreation- šarku. U okviru Osnovne škole „Đura Jak- vom „Omladinski kaćki sport klub”, koji al tourism of this area hasn’t still de- šić” nalazi se i sportska dvorana, a pre se- se ubraja među najstarije fudbalske i uop- veloped enough and the natural poten- dam godina u Kaću je izgrađen i sportski šte sportske kolektive u zemlji, i jedan je tials haven’t used enough. i poslovni objekat „Svetosavski hram”, po- od retkih koji poseduje originalan doku- With the appropriate investments and red koga se nalazi i lepo uređeno igralište ment o osnivanju. Stara i požutela harti- the active tourist organization, this ar- za decu. U okviru „Svetosavskog hrama” ja, najubedljiviji je svedok da je 16. avgusta ea would have the opportunity to be- nalazi se rukometna dvorana koja može 1912. godine, održan sastanak „Omladin- come a famous district for develop- da primi 2.500 gledalaca. Postoji sportskog kaćkog sport kluba”, što se smatra ing a lot of types of sports/recration- ska ambulanta sa opremom i inventarom početkom fudbalskog sporta u Kaću. Sre- al tourism. za pružanje kvalitetnih intervencija za dinom devedesetih godina XX veka, klub Kac, sport, recreation, Key words: vreme treninga i utakmica. U sklopu hale menja ime u Sportski klub „Jugović”, koje tourism postoji sala za konferencije i informativni i danas nosi. Sada se klub takmiči u Prvoj centar sa radiom. Na jedinom kaćkom ku- vojvođanskoj ligi (treći stepen takmiče- palištu „Beli vir”, nalaze se i tereni za fud- nja), a može se pohvaliti i dobro uređenim bal i odbojku (www.kac.org.yu). Sportskim centrom „Siget”. Značajne su i Rukomet. RK „Jugović” su osnova- škole fudbala, koje motivišu dnevno i preli mladi ljudi - sportski entuzijasti i čisti ko 200 dece da posećuju ovaj centar. * diplomirani menadžer u turizmu, Novi Sad amateri koji su u rukometnoj lopti videli Klub se posebno ponosi organizacijom ** PMF, Departman za geogarfiju, turizam i hotelijerstvo, onu čarobnu moć, koja je svojom atraktiv- Novogodišnjeg turnira u malom fudbalu, Novi Sad nošću i dinamikom okupljala omladinu i koji je tokom januara 2007. godine održan

115 po 24. put, čime se, uz „Dnevnikov” tur- ju materijalne osnove kao i ulaganju ma- ve za uzgoj fazanske divljači. Pored pri- nir u Novom Sadu ubraja među najstarije terijalnih sredstava, sigurno bi bila ve- hvatilišta za fazane, u planu je izgradnja u Vojvodini i Srbiji. Već u tradiciju je pre- ća. Izgradnjom smeštajno-ugostiteljskih mini zoo-vrta, u kojem će, pored zečeva, šao Memorijal „Živko Kondić” za kadete, objekata, kao i otvaranjem prodavnica sa fazana, srna i druge divljači sa ovih pro- koji se ove godine održava sedmi put. Ovaj suvenirima, razglednicama i sličnim prostora biti i par muflona. Takođe, u planu turnir karakteriše dolazak ekipa iz Srbije i pagandnim materijalima, privukao bi se je i izgradnja odgovarajućeg smeštajno- okruženja, što je pokazatelj da ova sport- znatan broj posetilaca, a time bi se stvo- ugostiteljskog objekta, tj. kuće sa oko 5-6 sko-rekreaciona manifestacija izlazi iz lo- rile i veće mogućnosti za razvoj sportsko- apartmana, a radovi bi trebalo da počnu kalnih okvira. rekreativnog turizma ovog mesta. krajem 2007. godine. Karate sport u Kaću javlja se 1973. go- Razvoj sportskog ribolova na Crnom U organizovanju lovnog turizma u dine i spada u red mlađih članova velike viru. Crni vir predstavlja nekadašnji ruka- Kaću najaktivnije su turističke agencije sportske porodice „Sportskog društva Ju- vac Dunava. Dunav je menjajući svoj tok „Omorika” i „Vojvodina hobi” iz Petrova- gović”. Kroz klub je do sada prošlo preko ostavio malo, ali bogato i dovoljno duboko radina. Takođe, poslovi za turizam odra- 2.000 polaznika, a u vreme svoje ekspanzi- jezero za neometani razvoj šarana. Jezero đuju se i preko radne organizacije „Lovo- je brojao je oko 200 aktivnih članova. Klub je dugačko oko 230 metara, a prosečna ši- turs” koja je u sastavu javnog preduzeća se danas takmiči u okviru „Srpske karate rina mu se kreće oko 45 metara. Dubina „Vojvodina šume”. Ove agencije dovode unije” i broji 83 aktivna polaznika. U svo- varira i kreće se od 1,30 metara do čak 6 u lov relativno veliki broj stranaca, uglav- jim redovima imaju i reprezentativce. Na metara. nom Italijana, Francuza i Nemaca, ali i lo- mnogim zvaničnim takmičenjima i pri- U ribolovno-rekreacionom centru „Je- vaca iz drugih gradova naše zemlje. Oni godnim turnirima osvojeno je dosta od- zero Crni vir“ formirano je 18 pozicija za spavaju u smeštajno-ugostiteljskim objek- ličja. U Kaću se organizuju brojni turniri pecanje. Na svakoj poziciji se nalazi drve- tima u Novom Sadu, a ukoliko se plan iz- koji se održavaju na visokom nivou. Tako na platforma koja omogućava udobniji ri- gradnje turističkog objekta u Kaću sprove- je 2003. godine održano Otvoreno prven- bolov, jer je obala izuzetno strma. Na oba- de u delo, lovci bi rado ovde noćili i imali stvo Novog Sada kojem je prisustvovalo li se nalazi specijalno adaptiran objekat u više vremena za uživanje na lovnim po- oko 600 takmičara iz pet zemalja. kome ribolovci mogu nešto popiti i poje- vršinama, a to bi donelo i višestruku ko- Šah. Šahovski klub „Jugović” osnovan sti, ili, ako je hladno, ugrejati se. Oko glav- rist Kaću (vanpansionska potrošnja, šire- je davne 1956. godine. Kroz redove „Jugo- nog objekta formirane su trščane kolibice, nje kulture, tradicije). vića”, za ovih pet decenija, prošla je čitava koje u letnjim vrućinama prave hladovinu. Mogućnosti za razvoj kupališnog tu- plejada sportista – šahista. Jezero je veoma atraktivno i za porodične rizma. Na samom ulasku u Kać, iz prav- Uz manje prekide, klub egzistira do da- izlete, takmičarski ribolov itd. U jezeru se ca Novog Sada, u blizini ribolovno- nas i postao je jedan od najbolje organi- nalaze izuzetno krupni primerci šarana rekreacionog centra, nalazi se jedino zovanih šahovskih kolektiva na teritoriji (do 21 kg), amura, štuke, mnštvo babuške, kaćko kupalište “Beli vir”, gde se tokom Srbije. Članovi Šahovskog kluba „Jugović” nešto deverike i tolstobika, što znači da za letnjeg perioda okuplja veliki broj mešta- na turnirima širom Evrope ostvaruju im- svakog ribolovca ima po nešto (www.crni- na. Sezona za odvijanje sportsko-rekrea- pozantne rezultate. Muška ekipa je tre- vir.co.yu). tivnih turističkih kretanja traje od aprila nutno član Druge, a ženska Prve savezne Crni vir, izuzetno bogat krupnim šara- do oktobra, a ovo jezero je dobro poseća- lige. Druga ekipa nastupa u Šajkaškoj ligi nom, postao je omiljeno mesto pecaroša iz no samo tokom vrelih letnjih dana (jul-av- u kojoj su stariji igrači i deca iz škole ša- cele Srbije, ali i inostranstva. Uspešno po- gust), kada se najviše dolazi radi kupanja ha „Jugović”. sluje već 10 godina i može se pohvaliti ve- i odmora. Na „Belom viru“ je omoguće- Klub je 1994. godine bio domaćin tur- likim brojem posetilaca i članova. Pecanje no bavljenje i rekreativnim aktivnostima, nira „Veliki open”, na kome su učestvovali se vrši prema pravilima o vršenju sport- kao što su: odbojka na pesku, mali fudbal brojni reprezentativci iz Srbije i inostran- skog ribolova i dozvoljeno je samo uz go- na pesku, takmičenje u skokovima. Sva- stva. dišnju ili dnevnu dozvolu. Na jezeru Crni ke godine, ovde se tradicionalno održava- Škola šaha u Kaću ima više od 60 člano- vir postoje svi uslovi za unapređenje i dalji ju i sportske i kulturne manifestacije, a to va. Tokom proteklih godina klub je osvojio razvoj sportskog i turističkog ribolova. su: “Zlatni kotlić Kaća”, “Seoska olimpija- 7 pehara, što daje veliku nadu da će i u na- Mogućnosti za razvoj lovnog turizma da”, “Likovna kolonija”. Dakle, kupališno- rednom periodu rezultati biti dobri. u Kaću. Godine 1918. osnovanov je Lovač- rekreativni turizam je tokom letnjih me- Društvo za telesno vaspitanje i rekre- ko društvo „Kać”. Počekom XX veka, Lo seci relativno dobro razvijen, a stanovnici aciju „Partizan” postoji od 1952. godine vačko društvo je imalo 12.000 katastarskih gradova i okolnih mesta mogli bi svoj bo- i jedno je od najmasovnijih i najorganizo- jutara terena i 23 člana. Vremenom je ova ravak u prirodi obogatiti i posetom ili čak vanijih u novosadskoj opštini. Ono se is- površina umanjena zbog urbanizacije i biti i učesnici u nekoj od sportskih mani- ključivo bavi gimnastikom, a njihova oba- gradnje autoputa Beograd–Subotica. Lov- festacija. veza je da sprot bude sastavni deo života na površina koja se danas koristi iznosi Kako bi se ponuda “Belog vira” podi- svake devojčice i svakog dečaka. 5.560 ha. U okviru organizovanih akcija, gla na viši nivo, potrebna su dodatna ula- Kroz sportsko društvo godišnje prođe lovci rade na prebrojavanju divljači, utvrđi- ganja. Neophodno je renovirati postoje- između 300 i 400 dece. U toku godine ono vanju i saniranju nastalih šteta, na lovno- ći ugostiteljski objekat, osposobiti tuševe organizuje pionirski višeboj, gde se okupi tehičkim objektima (tokom zimskog pe- i rešiti problem parkiranja. Tako uređeno 5 društava i oko 500 dece svih uzrasta, a u rioda), na pošumljavanju remiza u lovištu kupalište privuklo bi veći broj posetilaca programu je takmičenje u gimnastici i ak- koje služe kao prirodno sklonište za divljač, i unapredilo razvoj sportsko-rekreativnog cija „Svi na bicikle”, između klubova koji pred naletom ptica grabljivica i drugih šte- turizma u Kaću. se bave tim sportom. Poslednje tri do četi- točina a i od kiše, vetra i ostalih nepogoda. ri godine deca postižu prva i druga mesta Od divljači na kaćkom lovištu gravitiraju: Materijalna osnova za razvoj u Južnobačkom okrugu, a na republičkom zec, fazan, jarebica, prepelica, srna, divlja takmičenju druga i treća mesta (www.kac. patka i divlja guska. sportsko-rekreativnog turizma org.yu). Na jednom delu lovišta kaćkog Lovač- Smeštajni turističko-ugostiteljski objekti Sve navedene sportske aktivnosti su ve- kog društva podignuta je nova fazaneri- koji posluju u Kaću su po vrsti i kapaciteti- oma popularne kod stanovnika Kaća. Nji- ja, odnosno prihvatilište za fazane. Njegov ma manji objekti – prenoćišta i moteli. hova posećenost je solidna, a ukoliko bi kapacitet iznosi i do 1.500 komada. To je Naselje Kać može svoje goste primiti se ozbiljnije i stručnije pristupilo razvo- teren koji ima izvanredne, prirodne uslo- u motel “Božur”, koji se nalazi na samom

116 ulasku u naselje iz pravca Novog Sada. ovog kompleksa, planira se izgradnja ho- uz prikaz sadržaja koji se nude na ovim lo- Raspolaže sa 4 apartmana i 10 soba i re- tela sa modernim restoranom, halom za kalitetima. storanom. U blizini centra Kaća, nalazi se prezentacije i promocije, moderno opre- Da bi ovo ruralno naselje bilo dovolj- motel “Omorika”, koji raspolaže sa 8 soba i mljenim sobama i fitnes centrom. Ovaj no interesantno i privlačno za savremenog restoranom. Međutim, najznačajniji i naj- smeštajno ugostiteljski obejkat biće pre turistu, mora biti uređeno u skladu sa zah- atraktivniji smeštajno-ugostiteljski obje- svega namenjen sportistima i sportskim tevima i karakteristikama savremenog tu- kat na području Kaća je “Salaš 84”. klubovima na pripremama, ali i svim za- rističkog tržišta. U samom centru Kaća nalazi se resto- ljubljenicima u sport i rekreaciju. Izgradnja sportskog centra će znatno ran “Jugović”, nekoliko picerijа i jedna po- Ukoliko se plan izgradnje ovog kom- doprineti popularizaciji sportsko-rekrea- slastičarnica u „Svetosavskom hramu“. pleksa sprovede u delo, u Kaću bi se stvori- tivne turističke ponude Kaća, ali bi pažnju Veoma su posećeni i restorani “Uki”, “Bo- le mogućnosti za razvoj sportsko-rekrea- trebalo posvetiti i broju smeštajno-ugosti- žur”, i “Galija”. tivnog turizma na međunarodnom nivou. teljskih objekata koji su deficitarni. Uz ak- Kvalitet ponude u turističko-ugostitelj- tivnu turističku organizaciju, dobre ide- skim smeštajnim objektima u Kaću je na Zaključak je i stručne kadrove i, naravno, adekvatnu zadovoljavajućem nivou, ali za dalji razvoj I pored povoljnog turističko-geografskog valorizaciju postojećih prirodnih i antro- sportsko-rekreativnog turizma neophod- položaja, odlične saobraćajne povezanosti, pogenih vrednosti, naselje Kać bi moglo na su dalja ulaganja u izgradnju objekata bogatstva prirodnih i kulturno-istorijskih postati poznato sportsko-rekreativno is- za smeštaj i celokupnu infrastrukturu. vrednosti, kao i zavidne sportsko-rekrea- hodište za veliki broj, kako domaćih, ta- tivne turističke ponude, naselje Kać je neko i inostranih turista. Ovo naselje željno Plan izgradnje sportskog centra dovoljno turistički valorizovano i afirmi- iščekuje svoju afirmaciju i prezentaciju na sano. Mogućnosti turističke prezentacije turističkom tržištu. i moguće sportsko-rekreativne prirodnih dobara i kulturnog stvarlašta- aktivnosti va su brojne, treba ih samo lepo osmisli- Literatura Javno preduzeće „Zavod za izgradnju Gra- ti i realizovati. Blagajac, M. (1994): Teorija sportske reda” i Privatno preduzeće „Unimet” odo- Potrebno je putem raznih propagan- kreacije, autorsko izdanje, Beograd. brili su novčana sredstva Mesnoj zajedni- dnih sredstava uputiti potencijalne turi- Vukičević, M. (1992): Ekonomika i organi- ci „Kać”, za izradu urbanističkog projekta ste u raznovrsnost ponude ovog područja zacija turizma, Prirodno-matematički sportskog centra u Kaću. i izazvati u njima želju i odlučnost da stu- fakultet, Novi Sad. Lokacija na kom se planira izgradnja pe u akciju. Trebalo bi odštampati pros- Plavša, J. (2007): Sportski turizam, Skrip- nalazi se na „Sigetu” (u blizini centra Ka- pekte i plakate na kojima bi bile prikazane ta, Departman za geografiju, turizam i ća). Planira se izgradnja olimpijskog baze- sve vrste sportsko-rekreativnih aktivno- hotelijerstvo, Novi Sad. na, bazena za neplivače i dečijih bazena, sti, u kojima bi posetioci mogli da uživa- www.kac.org.yu zatim terena za badminton, boćanje, ba- ju tokom svog boravka i posete ovom me- www.salas84.co.yu canje karika, za šah na otvorenom, tenis, stu. Bilo bi lepo napraviti turističku kartu www.crnivir.co.yu rukomet, mali fudbal, košarku, odbojku, područja sa svim obeleženim sportskim www.rkjugovic.org.yu golf, hokej i umetničko klizanje. U okviru objektima i interesantnim lokalitetima,

117 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Mr. sc. Senada Nezirović* Turistički potencijali

Sažetak u Srebrenici Srebrenica bez sumnje spada u red najinteresantnijih područja po svom Turističko-geografski položaj šumsku vegetaciju i životinjski svijet čini bogastvu i prirodnim ljepotama. U južnom dijelu regije sjeveroistočna Bo- ovo područje jako povoljnim za izlet i re- Atraktivni turistički potencijali su ka- sna između 44° 7’ s.g.š. i 19° 38’ i.g.d. na kreaciju. njon rijeke Drine, jezero Perućac sa površini od 527 km² prostire se općina Klima – Područje Srebrenice pripada priobalnim pojasom rijeke Drine, rije- Srebrenica. Graniči se sa općinama Bra- tipu umjerenokontinentalne klime pri če- ka Jadar i ostali planinski brzaci, lovi- tunac, Milići, Rogatica i Višegrad. Juž- mu postoje i određene specifičnosti klime šte „Sušica“, lovište „Javor“, mineralno- nu granicu općine i dio državne granice uzrokovane reljefom, položajem i drugim ljekoviti izvori i šumski kompleksi između Bosne i Hercegovine i Srbije či- prirodno-geografskim odlikama (Milo- Burni historijski događaji ostavili su ni dio središnjeg toka rijeke Drine. (Opći- savljević,1986.) Planinsko područje odli- na području Srebrenice brojne materi- na Srebrenica, 2005) Rijeke Drina, Jadar i kuje se svježim i kratkim ljetom, a dužim jalne spomenike, kao što su antičke ne- Križevica su urezale riječna korita i svo- snijegom bogatijim zimama i redovnom kropole, ostaci starih građevina, sred- jim nanosima stvorile doline u kojima su količinom padavina tokom cijele godine. njovjekovni gradovi i nekropole steća- se razvijala naselja, putne komunikacije i Godišnji termički režim u Srebrenici u ka. Izgradnjom turističkih objekata i privredna preduzeća. Povoljan geografski potpunoj je suglasnosti sa umjerenokon- njihovom valorizacijom u svim obli- položaj općina ima prema većim gradskim tinentalnom klimom. Januar je najhladni- cima turističkog privređivanja zdrav- centrima Sarajevu i Beogradu, prvenstve- ji mjesec sa prosječnom temperaturom od stveno-rekreacionog, odmarališnog, no zbog udaljenosti do 200 km. Turistič- 1,4°C, na planininama 3,7°C, mjesec juli lovnog, ribolovnog, sportskog, seoskog ka kretanja prema Srebrenici iz sjeverne je najtopliji, sa prosječnom temperaturom i eko-turizma, omogućilo bi se dalje Bosne idu preko Tuzlanske kotline, koja je od 21°C, dok je na planininama 15,3°C. otvaranje ovog područja i njegovih re- udaljena 92 km. Redovne saobraćajne lini- (Meteorološki godišnjaci 1971-1981) Tra- sursa prema turističkim tokovima. je uspostavljene su sa Zvornikom, Tuzlom, janje sunčeva sjaja na području Srebreni- turistički potencijali, Ključne riječi: Sarajevom, Bijeljinom, Bajnom Baštom i ce u toku godine je 1700 sati, insolacija je Srebrenica, razvoj turističke djelatnosti Beogradom. najveća u julu i avgustu. Na području Sre- Abstract brenice godišnje se izluči 1042 mm pada- Prirodni potencijali vina. Snježni pokrivač se zadržava 45 da- Srebrenica is, without any doubts, one Reljef – Svojom nadmorskom visinom, na u dolinskom području, 90 u brdskom of the most interesting areas thanks to izgledom i nagibom zemljišta, reljef je od- i 109 dana na planinama. Visina snježnog its wealth and natural beauties. The lučujuće djelovao na dinamiku i razvoj pokrivača je 90 cm, dok je u dolinama ri- canon of Drina river, Perucac lake with privrednih preduzeća i razmještaj sta- jeka do 35 cm. the banks of Drina river, River Jadar, novništva Srebrenice. S obzirom na geo- Hidrografija – Geografska raznovr- and other mountain springs, especial- lošku građu, geotektonski sklop i raščla- snost slivnog područja rijeke Drine ko- ly hunting ground Susica, Javor, and njenost reljefa, na području Srebrenice je pripada Srebrenici, ispoljava se u ra- Mineral and health springs and forests mogu se izdvojiti tri orografska tipa re- zličitim fizičkogeografskim elementima, are attractive tourist potential. Differ- ljefa i to: dolinski, brdski i planinski. Ci- nastanku mineralnih resursa, morfološ- ent historical turmoil has left numer- jelo područje predstavlja izrazitu sliku na- koj strukturi i raznolikom biogeograf- ous material monuments such as an- izmjeničnog brdsko-planinskog masiva, skom pokrivaču. U slivnom području se tic necropolis, remains of old buildings, uskih riječnih dolina i ravničarskog dije- izdvajaju različiti reljefni oblici – kotlin- cities and grave stones dating from la područja Podrinja. Prema statističkim ske doline i proširenja, kanjon, planinske Middle age. By building objects for podacima Srebrenica raspolaže sa 52.700 visoravni i planine preko 1.500 m. Na po- tourists we would insure opening of the hektara ukupnog zemljišta od čega je pod dručju Srebrenice prisutni su brojni hi- area and its resources towards tourists šumama 60,3 % i obradivim površinama drološki objekti, koji imaju razvojnu i eko- and it would valorize, in any aspect, 39,4 % (Općina Srebrenica, 2005). Najviše lošku funkciju, a čini ih više manjih rijeka tourist economy of health, recreation- reljefa Srebrenice pripada brdskom pojasu i vodotoka, 101 izvorište pitke vode i 48 al, hunting, fishing, sports, village and od 500 do 900 m n.v. u sjeverozapadnom, mineralnih izvora (Prostorni plan općine ecological tourism. centralnom i jugoistočnom dijelu Srebre- Srebrenica, 1981). tourist potential, Srebreni- Key words: nice, kao i većina nižeg i srednjevisinskog Rijeka Drina nastaje od rijeka Pive i ca, development of tourist sector brežuljkastog zemljišta, od 300 do 500 m, Tare, koje se spajaju u Šćepan polju u je- pogodnog za razvoj voćarstava i stočar- dinstven tok na nadmorskoj visini od 432 stva. U istočnom i sjevernom području m. Teče u merdijanskom pravcu od juga općine, uz tokove rijeka Drine i Križevi- prema sjeveru, u dužini od 346 km i dece, spuštaju se površine niže od 300 m po- sna je pritoka rijeke Save u koju se ulije- voljne za razvoj ratarstva. U brdsko-plava kod mjesta Rača, na 82 m n.v. (Marić, ninskom pojasu prisutna je horizontalna 2001). Rijeka Drina čini hidrografsku gra- i vertikalna raščlanjenost reljefa sa mno- nicu između Bosne i Hercegovine i Srbi- gobrojnim usjecima manjih pritoka, krat- je, teče u dužini od 50 km južnom i jugoi- kih i uskih riječnih dolina, padina i bila, stočnom granicom općine Srebrenica. Od gdje preovladavaju nadmorske visine do naselja Višegrad do naselja Klotijevac te- 1.517 metara. Ono što daje draž i izrazi- če kroz Klotijevačku klisuru dugu 38 km, tu ljepotu ovim predjelima jeste ispresje- sa strmim stranama od 600 do 900 m. Is- * Tuzla, Bosna i Hercegovina canost brojnim vodotocima, što uz bujnu pod planine Sušice protiče kroz kanjon,

118 Tabela 1: Integralna tipologija turističkih resursa i moguće aktivnosti u Srebrenici koji je dubok 1.000 m (Pedološki tumači 1981-1984). Atraktivni prirodni resursi Moguće turističke aktivnosti Hidroakumulacija – jezero Perućac je, Hidrografija: Rijeka Drina, Plovidba, kupanje, sportovi na vodi, ribolov, lov, kampovanje, sa aspekta razvoja turizma, značajan hi- Jezero Perućac, Rijeka Jadar i razgledanje antropogenih vrijednosti drografski turistički resurs Srebrenice. Iz- ostali planinski brzaci gradnjom HE „Bajina Bašta“ 1966. godine Zdravstveno rekreacioni oporavak, rekreacija u šumskom na rijeci Drini nastalo je vještačko jezero Mineralno - ljekoviti izvori kompleksu, šetnja, zadovoljavanje rekreativnih i kulturnih Perućac na 290 m n.v. čija površina iznosi potreba, u manifestacijama i sportskim takmičenjima 12,4 km², dugo je 56 km, (teritorijom Sre- Lov, foto istraživanja, snimanje i razgledanje, eko-turizam, Šumski kompleksi brenice se proteže 24 km), široko je od 80 šetnja, korištenje šumskih plodova i ljekobilja do 500 m i duboko 85 m, ima providnost do 5 metara. Najtoplije je u julu kada tem- autora,1996). Uz riječne tokove raspro- či u slobodnoj prirodi. Zauzima površinu peratura na površini vode prosječno izno- stranjene su topola, vrba i joha. Na rubovi- od 42.564 ha. Strukturu površine lovišta si 18°C. ma šuma, nisko rastinje čine: lijeska, zova, čine šume na 27.002 ha, livade i pašnjaci Svi vodotoci na području općine Sre- drijen, smreka, glog, ruj, šipurak, crni trn 5.108 ha, oranice 4.256 ha, voćnjaci i vi- brenica imaju nivalno-pluvijalni režim ka- i bršljen. Raznovrsnost šumskih zajednica nogradi 2.553 ha, vodene površine 150 ha. da su vodostaji najveći, u proljeće nakon prate florne vrste: šumska jagoda, kupina, ostale površine 3.405 ha (Lovačko društvo otapanja snijega i u vrijeme jačih pljusko- borovnica, divlja malina, majčina dušica, Javor, 2001). vitih kiša. Turistički potencijal ovih toko- srijemuš, jagorčevina, kukurijek, šumari- Na osnovu navedenog, u slivnom pova je mali, jer se radi o manjim tokovima, ca, ljubičica, slatka paprat, čemerika, iva, dručju rijeke Drine koje pripada općini međutim njihov značaj je u tome što proti- velebilje, razne vrste gljiva i mahovina. Srebrenica mogu se uspostaviti različiti ču kroz izuzetno atraktivna šumska i brd- Na livadama su prisutne djetelina livadar- vidovi privređivanja, kao što su: kupališ- sko-planinska područja, dajući im još ljep- ka, maslačak, ljutić i kiselica. Bogastvo šu- ni, rekreacioni i zdravstveni turizam, lov, ši izgled. ma stvorilo je povoljne uvjete za stanište ribolov, korištenje šumskih plodova ljeko- Ljekoviti mineralni izvori locirani su u životinjskih vrsta koje su se tu nastanile i vitog bilja i gljiva, razvoj ratarstva, stočar- podnožju rudonosne planine Kvarc. Naj- time u velikoj mjeri stvorile uvjete za ra- stva, voćarstva i pčelarstva. posjećeniji su bili izvori Crnog Gubera či- zvoj lovnog turizma. Znatne površine pod ja se ljekovita svojstva upoređuju sa najpo- šumama su uništene usljed ratnih dejsta- Antropogeni potencijali znatijim mineralnim vodama Evrope, što va, sječe i požara. Neophodna je proizvod- Kao svjedoci historijskog razvoja kultur- je omogućilo razvitak zdravstveno-rekre- nja drvne mase, pošumljavanje šumskog ni spomenici u Srebrenici imaju značajno acionog turizma, odnosno izgradnju kom- područja i očuvanje biološke raznoliko- mjesto. Do sada je na području Srebreni- peksa Banje Guber. Ljepotu Guberovih sti. Uz to, treba izvršiti rekonstrukciju pu- ce evidentiran priličan broj prahistorij- izvora upotpunjuje miješana crnogorična i teva da bi se poboljšao način upravljanja skih lokaliteta. bjelogorična šuma koja se spušta istočnim ovim resursom. Osim privredne funkcije Nekropole iz antičkog perioda su Cr- padinama Kvarca do samih vrela i uz še- proizvodnja drveta i papira, šume imaju kveni gaj u naselju Crvica, na Crvenim tališnu stazu dugu 1.600 metara (AD Gu- rekreacionu vrijednost, regulišu vlažnost njivama u naselju Podravno, Humka i Va- ber, 2002). zemljišta i oticanje voda. Kako je Srebre- gan u naselju Liješće. Nalazi u grobovima Biljni i životinjski svijet – Šumske po- nica u vrijeme rata, od 1992. do 1995. go- (nakit, oružje, posude i drugi predmeti) vršine su svakako važan prirodni resurs dine, bila u zoni intenzivnih ratnih dejsta- pružaju materijalne dokaze života u ovom i zahvataju 31.866 ha ili 60,3 % od uku- va, veliki fond divljači je uništen. Šaroliku kraju tokom brončanog doba. pne teritorije općine Srebrenica. Područ- faunu dopunjuju fazan, jarebica, sova, kos, Domavia (Srebrenica) je bila najveći ru- je Srebrenice pripada eurosibirskoj podo- tetrijeb i grabljivice – patuljasti ćuk, ja- darski centar na Balkanu i najveće grad- blasti koju predstavljaju zajednice sladuna strijeb, orao brdaš i soko nastanjeni iznad sko središte na području današnje Bosne i cera, graba, bukve, jele i ekosistem ta- kanjona rijeke Drine. Uz rijeku Drinu na- i Hercegovine (Kulenović, 1995). Pre- mnih četinara. Šume hrasta sladuna, gra- stanjene su divlja patka, guska, roda i lu- ma nađenim ostacima grada,vidi se da je ba i bukve zastupljene su u jugoistočnom nja, a uz jezero Perućac kašikara, gakovi, na području Srebrenice život bio intenzi- području uz rijeku Drinu i jugozapadnom gnjurci i divlji golubovi. Od divljih živo- van. Bogata rimska arhitektura u nalazi- području uz rijeku Jadar. U istočnom di- tinja zastupljene su: srna, zec, lisica, div- štu Domavia bila je vezana za dva objek- jelu, iznad rijeke Drine na brežuljkastim lja svinja, vuk, kuna krznašica, divokoza i ta: prvi – porušeni vojnički logor između dijelovima nastavljaju se šume hrasta sla- mrki medvjed. Majdanskog potoka i Saške rijeke i drugi – duna, cera, graba i jasena. Prema unutraš- Posebno lovište „Sušica“ se prostire kupalište Caldarium sa 45 prostorija. Ar- njosti su šume hrasta, javora, jasena i bu- na krajnjem jugozapadnom dijelu Srebre- helog Radimski je utvrdio da se domavij- kve. Okolina Sasa, Velikog Gubera i Starog nice, iznad kanjona rijeke Drine u širem sko kupatilo može upoređivati sa malim Grada je pod šumama hrasta, graba bu- području planine Sušica, na površini od Toplicama u nekadašnjem antičkom gra- kve i pitomog kestena. Neposredno uz še- 8.898 ha. Trećinu lovišta Sušica čine str- du Pompeji u Italiji (Ramović, 1984). Ru- tališnu stazu iznad Banje Guber, prema me i stjenovite padine kanjona rijeke Dri- darstvo je oduvijek bilo osnovno zani- Kvarcu, pošumljeni su četinari bora i jele. ne. Područje lovišta obraslo je šumom, manje stanovništva na ovom području o Iznad kanjona rijeke Drine u području Cr- djelimično ispresijecano livadama, paš- čemuč svjedoče ostaci antičkih rudokopa ni potok, Šarena Bukva, Brestovik, Luka i njacima i manjim čistinama, što predstav- na Velikom Guberu, Kudretvodi, Vitlov- Krušev Do zastupljene su šume crnog gra- lja povoljne uvjete za reprodukciju divljači. cima, Olovinama i okolini Sasa. U histo- ba, bukve, jele i smrče (Razvoj šumarstva, Turistička atraktivnost životinjskog svije- rijskim izvorima pominju se državni ru- ŠPDrina, 2004). Iznad kanjona rijeke Dri- ta planine Sušica, manifestuje se kroz bo- dokopi zvani „metalla publica“, kojima su ne, u naselju Luka, na lokalitetu Strugo- gatu populaciju divljači. Prisutan rekrea- upravljali carski povjerinici. Prema antič- vi i Šarena bukva, zastupljene su najkva- tivni element, Sušici daje i šire turističko kim rudokopima nalazile su se dobre pri- litetnije vrste Pančićeve omorike. Kako se obilježje (Posebno lovište „Sušica“, 2005). jelazne staze osposobljene za kolsku vuču nalazi iznad hidroakumulacije jezera Pe- Lovište „Javor“ pruža se pravcem sjeve- (Pašalić, 1975). Među spomenicima sred- rućac, pruža mogućnost da posjetioci vi- rozapad-jugoistok. Lovište „Javor“ pripada njevjekovne kulturne baštine Srebrenice de ovo prirodno stanište omorike pozna- brdsko-planinskom tipu lovišta, otvore- značajno mjesto imaju stećci, kameni nad- to biolozima i ljubiteljima prirode (Grupa no je i neograđeno, sa uzgajenjem divlja- grobni spomenici u obliku sanduka, sar-

119 Tabela 2. Kulturno-historijske vrijednosti i moguće turističke aktivnosti u općini Srebrenica značajnije mjesto ove općine, jer je banja Atraktivni antropogeni potncijali Moguće turističke aktivnosti Crni Guber dugi niz godina bila poznato Antički period: Domavia, antički rudokopi, Obilazak s vodičem, fotografisanje, snimanje lječilište širom bivše Jugoslavije i Evrope. antičke nekropole, stećci. istraživanje, razgledanje. Hotelski kapaciteti su bili ispunjeni do po- Srednjevjekovni period: Srednjevjekovni Obilazak, snimanje, fotografisanje, istraživanje, sljednjeg mjesta. Primjenom savremenih gradovi : Srebrenik, Šubin, Klotijevac kampovanje, zadovoljavanje kulturnnih potreba metoda u oblasti zdravstvene rehabilitaci- Đurđevac. kulturnim manifestacijama. je i pružanjem kvalitetnih usluga, rekon- Osmanski period: Kuća Dervišagića Snimanje, fotografisanje. strukcijom postojećih i izgradnjom novih Savremeno doba: Memorijalni centar Posjete, obilazak, snimanje, istraživanje, turističkih objekata sa infrastrukturom, Potočari–Srebrenica fotografisanje. općina Srebrenica bi ponovo stekla reputaciju poznatog lječilišta anemičnih osoba, kofaga i ploča. Na 43 lokaliteta u Srebreni- brenice u julu 1995. godine. Memorijalni ali i onih koje boluju od drugih oboljenja. ci pronađeno je 815 stećaka od toga 31 sa centar je, 20.09.2003. godine, otvorio bivši Guber banja mora zauzeti značajno mje- ukrasima i 3 s natpisima. Najveće nekro- presjednik SAD Bill Clinton. Na površini sto u svim turističkim reklamnim istupi- pole stećaka su kod naselja Urisići – 70 i od 21.000 m², na lokalitetu bivše tvornice ma u turističkoj ponudi općine Srebreni- naselja Sućeska – 50 stećaka (Blago na pu- akumulatora u industrijskoj zoni Potoča- ca. Jezero Perućac i rijeka Drina pružaju tevima Jugoslavije, 1985). U doba bosan- ri, stvoren je kompleks u okviru kojeg se izvanredne mogućnosti razvoja sportsko- ske samostalnosti u XIV stoljeću sagrađen nalazi memorijalni dio, muzej, komerci- rekreacionog turizma naročito veslanja i je gornji grad Srebrenik koji je imao od- jalni sadržaji, servisi i parking. Osim što skijanja na vodi. Masovnija rekreacija po- brambenu funkciju ovog rudarskog nase- eksponatima ilustruje događanja u Sre- drazumjeva kupanje, za što postoje ideal- lja u srednjem vijeku. U vrijeme vladavine brenici 1995. godine, muzej je i naučno- ni uvjeti. U posljednje vrijeme sve je veće osmanskog carstva, 1776. godine, poprav- istraživačka institucija, koja će istraživati interesovanje ljudi za avanturistički, raf- ljen je gornji grad i sagrađen donji grad sve relevantno vezano za osnovnu namje- ting turizam. Ovaj oblik turističke ponu- Srebrenik ispod kojeg se razvilo gradsko nu muzeja (Fondacija Srebrenica, Potoča- de u Srebrenici ponajviše zavisi od popu- naselje Srebrenica. Srednevjekovni grad ri, 2005). larizacije turističke ponude i reklame koju Šubin sagradila ga je Jerina, kćerka despo- Prirodni i antropogeni potencijali u treba plasirati što prije, u čemu važno mje- ta Đurađa Brankovića, u XV stoljeću, imao općini Srebrenica predstavljaju bazu rasto ima Turistička zajednica. Međunarod- je odbrambenu funkciju kao i ostale utvr- znovrsne turističke atraktivnosti. Nesum- na zajednica prepoznala je da u Srebrenici de na području Srebrenice. Srednjevjekov- njivo je da su hidrografski resursi i šum- postoje uvjeti za razvoj samoodržive pri- ni grad Klotijevac podignut je u drugoj po- ski kompleksi najveći potencijali u razvoju vrede, što pruža mogućnost razvoja turi- lovini XIV stoljeća neposredno uz rijeku navedenih oblika turizma, ali njihova tu- stičke djelatnosti, otvaranja novih radnih Drinu. Srednjevjekovni grad Đurđevac sa- ristička vrijednost se može znatno proširi- mjesta, a time povećanje prihoda. Za bu- građen je u drugoj polovini XV stoljeća, na ti obilaskom antropogenih turističkih vri- dući razvoj turističke privrede Srebrenice, vrhu Gradine, u neposrednoj blizini nase- jednosti. neophodno je izraditi strategiju razvoja za lja Đurđevac (Ibišević,1981). Kuća Dervi- sve vidove turizma za koje postoje uvjeti. šagića nalazi se u naselju Crvena Rijeka, a Kako usmjeriti budući razvoj Program razvoja turizma na priobalnom izgrađena je na prelazu iz XIX u XX stolje- području rijeke Drine i hidroakumulaci- će. Zbog karakteristične gradnje, starosti i turizma u Srebrenici je jezera Perućac treba da dobije prioritet- historijskog značaja kuća je stavljena pod Budući razvoj turističke djelatnosti u Sre- ni značaj, sa komplementarnom ponudom zaštitu kao kulturni objekat. U toku rata brenici treba planski osmisliti. Iako po- u koju treba uključiti antropogene moti- 1992-1995. godine kuća je pretrpjela znat- dručje raspolaže bogatim prirodnim i ve, kulturno-historijsko naslijeđe, smo- na oštećenja zbog čega je treba obnoviti i kulturnim naslijeđem, za dalji razvoj ove tre folklora i organizaciju izleta, uređenje sačuvati od daljeg propadanja. djelatnosti neophodna je materijalna osno- obale rijeke Drine, razvoj ribolova i orga- Memorijalni centar Potočari–Srebre- va zasnovana na turističkim kapacitetima nizaciju sportskih natjecanja. Lovni turi- nica je spomen-obilježje licima ubijenim i kvalitetnoj strukturi zaposlenika. Se- zam je značajan faktor turističke ponu- prilikom zauzimanja „zaštićene zone“ Sre- gment zdravstvenog turizma zauzima naj- de Srebrenice. Za razvoj lovnog turizma Srebrenice neophodno je uređenje i opremanje lovišta. To podrazumjeva revitalizaciju lovnih objekata i obnavljanje lovne opreme. Za povećanje inostranog turi- stičkog prometa u lovištu, neophodni su smještajni kapaciteti obogaćeni sa raznovrsnom ponudom kulinarskih specijaliteta. Bogastvo vodotoka rijeke Drine i jezera Perućac omogućava razvoj ribolovnog turizma, kako sportskog tako i komercijalnog dijela turističke ponude Srebre- nice. Rijeka Jadar i planinski vodotoci su takođe u funkciji ribolova, te pružaju mo- gućnost ulova potočne pastrmke i klena. Za budući razvoj ribolova na općinskom području neophodna je izgradnja novih smještajnih objekata koji bi omogućili du- ži boravak sportskih ribolovaca iz udalje- nijih krajeva. Za širu afirmaciju ribolova, potrebna je saradnja sa sportskim ribolov- nim društvom Mladica, na bogaćenju ri- bljeg fonda, organizaciji aktivnosti ribolo- Slika 1. Turistički potencijali Srebrenice va i planskom razvoju sportskog ribolova.

120 Predispozicije za razvoj kamp-turizma su mljivost pojednih područja, raznovrsnost deni nedostaci otklone, realno je govori- idealne. Naselja Prohići, Klotijevac i Ra- poljoprivrednih proizvoda, bogastvo voć- ti da bi turizam u Srebrenici mogao biti đenovići smještena neposredno uz jeze- njaka i ljekovitog bilja, realna su osnova da jedna od vodećih privrednih grana, što bi ro Perućac pružaju veoma povoljne uvje- ovaj vid turističke ponude ima svoju per- dovelo do otvaranja novih radnih mjesta te za izgradnju bungalova i vikendica. Ovo spektivu. i zapošljavanja radnika turističko-ugosti- područje pogodno je za smještaj više uče- teljske struke. Turizam ima svoju šansu u snika ljubitelja prirode, za logorovanje i Zaključak privrednom razvoju Srebrenice, a da li će razvoj omladinskog turizma. Pogodni te- Mogućnosti za ekonomski oporavak op- tu šansu iskoristiti, ostaje da se vidi u na- reni za logorovanje, rekreaciju i za izgrad- ćine direktno su vezane za efikasnije ko- rednom periodu. nju vikendica su u Zelenom Jadru, Ljeljen rištenje prirodnih resursa. Neke od pri- Dolu, Kutuzeru, Jezeru, Luci i na Buko- vrednih grana dobile bi mogućnost da Literatura voj Glavi. Povoljne terene za razvoj zim- putem turističke djelatnosti prošire svo- Služba za urbanizam i stambeno komu- skog turizma imaju naselja Luke u jugoza- je tržište sa plasmanom roba i usluga, nalne poslove (2005): Srebrenica. padnom području Srebrenice i visoravan kao npr. poljoprivreda kroz plasman ro- Uprava za imovinsko pravne poslove Bukova Glava udaljena od gradskog sredi- ba ugostiteljstvu, zanatstvo, trgovina i sa- (2004): Srebrenica. šta pet kilometara. Na ovom području do obraćaj kroz pružanje usluga turistima i Milosavljević, R. (1986): Trajanje sunčeva 1992. godine funkcionisao je ski-lift, koji sl. Rekonstrukcija i izgradnja turističkih sjaja u Bosni i Hercegovini i na istočnoj je opsluživao veliki broj ljubitelja skijanja. objekata ima značajan uticaj na građevi- obali Jadranskog mora str. 85-89, Seoski turizam mogao bi biti utemeljen na narstvo. U razmatranju osnovnih obiljež- Geografski pregled XI: XII, Sarajevo. razvoju etnonaselja u Osatu. U ovom nase- ja i faktora koji utiču na razvoj turističke Meteorološki godišnjaci 1971-1991: Save- lju postoji zanimljiv element ruralne arhi- privrede neophodno je revitalizirati motel zni hidrometeorološki zavod, Beograd tekture, koji treba obnoviti. Izuzetan sklad na Vrelu Guber, izvršiti adaptaciju hotela Prostorni plan 1981: Srebrenica. objekata i ruralnih pejzaža imao bi turi- „Domavija“, opremiti medicinski centar Marić, R. (2002): Geodiverzitet sliva rije- stički značaj. Nažalost, veliki broj objeka- „Argentarija“ sa potrebnim sredstvima i ke Drine, Geografski fakultet, Univerzi- ta u ovom području je uništen. Čist zrak adekvatnim kadrovima za budući razvoj tet Beograd. šumske površine, blagi nagibi ispresjecani zdravstvenog turizma, izvršiti adaptaci- Pedološki tumači 1981-1984: Šipad IRC, brojnim vodotocima idealni su za odmor ju ljetnje bašte u sklopu Gradske kafane. Sarajevo. i rekreaciju. Kako su seoska naselja domi- Ambijent gradske Tvrđave treba ukompo- Služba za informisanje kabinet načelnika nantna, razvoj seoskog turizma trebao bi novati u turistički objekat, sa prostorom općine (2006): Srebrenica. postati važan segment razvoja turistič- za ljetnu baštu na kojem bi se organizo- Projekat za revitalizaciju motela na Vrelu ke djelatnosti. Na ovom području stanov- vale prezentacije, promocije ili modne re- Guber (2002): AD Guber, Srebrenica. ništvo posjeduje vještine različitih zanata. vije uz ponudu ugostiteljskih specijalite- Razvoj šumarstva, Šumsko preduzeće Dri- Još uvek postoje drvodjelje, pletilje i vezi- ta, uz to formirati i muzejsku zbirku sa na (2004): Srebrenica. lje, što bi predstavljalo etnološku atrakciju postavkom etnoloških vrijednosti Srebre- Grupa autora (1996): Znamenitosti i ljepo- i osnovu za komercijalni plasman suvenira nice. Takav turistički objekat postao bi te Bosne i Hercegovine, Sarajevo. sa značajnim umjetničkim vrijednostima. značajan pokretač razvoja turizma i ugo- Posebno lovište Sušica – lovna osnova i Uz dobru organizaciju mogu se pokrenu- stiteljstva u gradskom području, aktivira- evidencija divljači (2005): Srebrenica. ti radionice umjetničkih zanata, saradnja ti terene za razvoj kamp-turizma u Lje- Lovna osnova (2001): Lovačko društvo Ja- sa umjetnicima, postavke izložbi i slično. ljen Dolu, Luci, Klotijevcu i Prohićima, te vor, Srebrenica. Za pokretanje seoskih umjetničkih zana- urediti stazu i postaviti ski-lift na Buko- Kulenović, S. (1995): Etnologija sje- ta i rukotvorina, kao i održavanja likovnih voj Glavi. Na taj način Srebrenica bi mo- veroistične Bosne, Muzej istočne kolonija pogodna je srednjovjekovna tvr- gla postati centar potražnje, kako domaće Bosne,Tuzla đava u naselju Klotijevac.Na taj način bi se tako i strane klijentele, u pogledu rekrea- Ramović, M. (1984): Stari rudnici, Sara- sačuvao dio tradicije ovog podneblja ko- cionog, boravišnog i zdravstvenog turiz- jevo ji pada u zaborav. Povoljne predispozicije ma. Interes za Srebrenicu pokazali su Ho- Pašalić, E. (1975): Rimska uprava u Bosni i imaju naselja uz hidroakumulaciju Peru- lanđani, Nijemci, Francuzi i Austrijanci. Hercegovini, Sarajevo. ćac i rijeku Drinu, jer pružaju mogućnost Osim toga, značajan broj stanovnika Sre- Blago na putevima Jugoslavije (1983): en- za boravak u novosagrađenim ili adapti- brenice živi u zemljama EU, stoga je po- ciklopedijsko turistički vodič, Beograd. ranim kućama. Uz ovu ponudu može ići trebno stvoriti uvjete za što bolju posjeće- Ibišević, B. (1981): Muzejska zbirka, Sre- izlet vožnjom brodicom kroz kanjon rijeke nost u vrijeme godišnjih odmora, vjerskih brenica. Drine, što bi predstavljalo priliku za opu- praznika, „Julskih dana“ Srebrenice i dru- Fondacija Srebrenica Potočari (2005): Sre- štanje i uživanje u ljepoti područja. Zani- gim prilikama. Ukoliko se naprijed nave- brenica.

121 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Slavoljub Vujović* Model projektnog dr Milan Milanović** finansiranja materijalne Sažetak Koristi projektnog finansiranja u procesu stvaranja materijalne osnove pro- osnove turističkih destinacija izlaze iz aspekta što je pravi dužnik sam projekat ili objekat koji se gradi, Osnovne karakteristike i značaj čuvajući na taj način svoju kreditnu spo- kao i mogućnosti uspostavljanja po- projektnog finansiranja sobnost i mogućnost zaduživanja za dru- voljnog odnosa između imovine projek- ge namene. ta, kao garancije davaocima sredsta- Kod finansiranja većih infra i suprastruk- Projektno finansiranje omogućava va ili investitorima, i kreditnog zadu- turnih projekata materijalne osnove u no- mnogo veće povoljnosti od onih koje bi ženja. Projektno finansiranje je finan- vim turističkim destinacijama, od svih pojedini nosioci razvoja direktno sami do- siranje koje podrazumeva da se sred- modela finansiranja kao posebno pogo- bili, jer se kreditira projekat (npr. Ski-cen- stva uložena u određeni projekat vra- dan oblik može se izdvojiti projektno fi- tar na Staroj planini) a ne nosilac razvoja ćaju ili otplaćuju iz prihoda istog pro- nansiranje. ili sponzor projekta (Emerson, 1983, 123). jekta u budućnosti. Prednost ovog modela finansiranja je Značaj projektnog finansiranja posebno je Projektno finansiranje ima za cilj da u tome što se sredstva uložena u određe- važan za zemlje slabog kreditnog bonite- osigura finansiranje određenog projekta ni projekat vraćaju ili otplaćuju iz priho- ta, što im otežava angažovanje neophod- sa što manjim angažovanjem sopstve- da istog projekta u budućnosti i što je sam nih sredstava, te upravo sistemom projek- nih sredstava nosioca finansiranja ili objekat (objekti) koji se gradi hipoteka za tnog finansiranja mogu osigurati sredstva promotera konkretnog projekta, uz što investitora. Činjenica da finansijer ili za- za atraktivne i komercijalno isplative pro- manji uticaj na njegov bilans i kredit- jmodavac određenog infra ili suprastruk- jekte uz prihvatljiv rizik i profit. nu sposobnost, zbog čega ovo finansira- turnog objekta ili sistema računa na sigur- nje ponekad zovu vanbilansnim finansi- no vraćanje sredstava iz budućih prihoda Primena projektnog ranjem. Jedna od bitnijih prednosti pro- infrastrukturnog objekta ili sistema, dok finansiranja u procesu jektnog finansiranja jeste da se nosilac imovinu posmatra kao garanciju obezbe- stvaranja materijalne osnove razvoja projekta ne pojavljuje kao direk- đenja naplate datog zajma, čini ovaj mo- tni zajmoprimac, čuvajući na taj način del finansiranja specifičnim u odnosu na Prednosti primene projektnog finansira- svoju kreditnu sposobnost i mogućnost druge modele. Zbog navedenih osobeno- nja u procesu stvaranja materijalne osno- zaduživanja za druge namene. sti ne mogu se svi projekti finansirati ovim ve leže u činjenici što je pravi dužnik sam Ključne reči: finansiranje, projekat, modelom, već samo pojedini, oni koji ima- projekat ili objekat koji se gradi, kao i mo- osnova, objekat ju sigurnu budućnost (npr. Ski-centar na gućnosti uspostavljanja povoljnog odno- Staroj planini – ski-liftovi, aerodrom, ho- sa između imovine projekta kao garanci- Abstract teli, autoput Paraćin–Knjaževac ili auto- je davaocima sredstava ili investitorima i Benefit project financing in process cre- put Niš–Knjaževac – cela infra i supra- kreditnog zaduženja. ation material base arise from aspect struktura). Projekti koji se finansiraju po ovom si- is real owe only proposition or object S obzirom da ovo finansiranje zahteva stemu su najčešće razvojni prioriteti, ra- wich itself brough than and possibliti struktuiranje imovine projekta i duga tako zličiti infrastrukturni sistemi, koji po restitution well respect between prop- da novčani priliv od ostvarivanih prihoda osnovu raznih beneficija i olakšica (pore- erty propoyition as guaranties emitis projekta bude zadovoljavajući - očekiva- ske olakšice, preferencijalne cene inputa) means or investor and lenders obliga- ni i da servisira dug, ovaj način finansira- omogućavaju finansijerima profite znatno tion. Project financing is financing wich nja poznat je kao strukturno finansiranje. veće od profita kada se radi o klasičnom default yes itself means inserted in des- Projektno finansiranje može se definisa- kreditnom zaduženju. Najčešće pozitivne tine project returning or amortizing ti kao finansiranje iz ograničenih izvora, premise projektnog finansiranja bitne za from income same project in fusture. velikih objekata materijalne osnove (aero- nosioca razvoja ili sponzora projekta jesu Project financing there are for goal en- dromi, autoputevi, sistemi vodovoda i ka- mogućnosti: sured financing destine propozition nalizacije, gasovoda i sl.) gde zajmodavci • osiguranja sredstva – zajama pod što with less engage owner means carryer prvenstveno gledaju gotovinski tok i pri- povoljnijim uslovima, financing or publicityer actual design, hode objekta kao izvor sredstava za otpla- • osiguranja minimalnog angažovanja with so less effect at his account and tu zajma, a imovinu kao garanciju za to, vlastitih sredstava, lenders potency , because this financing dok znatno manje poklanjaju pažnju op- • maksimiziranja zaduženja uz fiksnu ka- some way calls off-balance financing. štoj kreditnoj sposobnosti zajmoprimca. matnu stopu, Some than substancer amenity project Projektno finansiranje ima za cilj da • usklađivanja obaveza otplate zajma sa financing yea so itself carrier develop- osigura finansiranje određenog projek- gotovinskim tokom, ment contemt as direct loan to insuring ta sa što manjim angažovanjem sopstve- • usklađivanja obaveza otplate zajma u own solvency and contingency encum- nih sredstava nosioca finansiranja ili pro- stranim valutama sa prihodima u tim bering for other intent. motera konkretnog projekta, uz što manji valutama, Keywords: financing, device, basis, ob- uticaj na njegov bilans i kreditnu sposob- • minimiziranja troškova finansiranja, ject nost, zbog čega ovo finansiranje neki put • ostvarivanja planirane stope dobiti, zovu vanbilansnim finansiranjem. Jed- • angažovanja / privlačenja što više inve- na od bitnijih prednosti projektnog finan- stitora i privatnih i javnih, * DEX Corporacija, Beograd siranja jeste da se nosilac razvoja projek- • ostvarivanja potrebnog nivoa fleksibil- ** Univerzitet Megatrend, Beograd ta ne pojavljuje kao direktni zajmoprimac, nosti u finansiranju (Emerson, 1983).

122 Kod svih oblika finansiranja pa i kod pni izvođački poslovi poveravaju određe- Sredstva međunarodnih finansijskih projektnog postoje određeni rizici tako da noj kompaniji ili se posebno za te namene institucija u vidu kredita najčešće dode- od upravljanja njima zavisi uspeh projekta, osniva projektna kompanija, mada se po- ljuju: Međunarodna banka za obnovu i posebno ako ima više učesnika u projektu. slovi mogu poveriti i nekoj instituciji. Pro- razvoj (IBRD); Međunarodni monetarni Osiguranje kod kompetentnih institucija i jektnu kompaniju obično formiraju in- fond za poljoprivredu (IFAD); Evropska transfer rizika preko odgovarajućih finan- vestitori projekta i to na samom početku banka za obnovu i razvoj (EBRD); Evrop- sijskih instrumenata dva su osnovna nači- izvođenja projekta, kapitalom investitora. ska investiciona banka (EIB) i druge regi- na zaštite od rizika u projektnom finan- Svi poslovi važni za projekat: pozajmlji- onalne razvojne banke i fondovi (Vujović, siranju. Upravo angažovanje pojedinih vanje sredstava za finansiranje projekta, 2005). Navedene finansijske institucije da- učesnika u projektnom finansiranju često sklapanje ugovornih aranžmana sa držav- ju sredstva na duži rok pod dosta povolj- je uslovljeno mogućnošću osiguranja in- nim institucijama domaćim ili stranim, nijim uslovima od uslova na tržištu ka- vesticija od komercijalnih i nekomercijal- izvođačima radova, isporučiocima opre- pitala, dosta povoljnije kamatne stope, nih rizika kod agencija za osiguranje izvo- me i sirovina i sl. radi projektna kompani- prednost daju razvojnim projektima, tra- znih kredita i poslova. Osiguranje poslova ja. Projektna kompanija je i nosilac raznih že garanciju države i dodeljuju vladama i kredita kod nadležnih agencija posebno beneficija od strane države koje se odobra- zemalja članica. Ove finansijske instituci- veliki značaj ima ako se radi o velikim pro- vaju za konkretni projekat poreske, carin- je često kombinuju sopstvena sredstva sa jektima u zemljama sa velikim rizicima. ske i druge olakšice. Za osnivanje projek- sredstvima drugih izvora koji finansiraju Kada je u pitanju transfer rizika, finan- tne kompanije zbog adekvatne kontrole delove projekta, privatnih komercijalnih sijskim instrumentima u praksi se kori- zainteresovana je i država domaćin (u ko- banaka, izvoznim kreditima pojedinih dr- ste finansijski derivati (izvedene hartije od joj se projekat realizuje). Samo upravljanje žava ili isporučilaca opreme, sredstvima vrednosti): finansijske opcije (options), ter- projektom, planiranje, odabir izvođača ra- iz bilateralnih programa pomoći razvije- minski poslovi (futures), trampa (swap) i dova, dobavljača opreme, nadzor i kontrolu nih zemalja. forvard (forwards). izvođenja radova, prijem radova–projek- Udruživanje sredstava iz više izvora za Terminski ugovori (fjučersi) su visoko- ta najčešće radi odabrani tim stručnjaka finansiranje određenog projekta tzv. kofi- standardizovani terminski ugovori o ku- (project management), a može i određeno nansiranje razvojne banke sve više prak- poprodaji određene aktive, po kojima se pravno lice. Preko projektnog tima finan- tikuju u svojoj poslovno-kreditnoj politi- isporuka i plaćanje izvršava u budućnosti. sijer ili finansijeri ostvaruju potpunu konci. Sredstva izvoznih kredita odnose se na Zbog mogućnosti kreiranja na neku dru- trolu nad projektom mada finansijer može sredstva koja odobravaju isporučioci opre- gu osnovnu aktivu, devize, druge harti- sav posao poveriti jednom izvođaču rado- me i izvođači radova iz sopstvenih sred- je od vrednosti, kamatne stope i sl. treti- va na bazi ugovora o izgradnji. stava tzv. liferantski krediti. Međutim, is- raju se kao izvedene hartije od vrednosti. Ugovorom o izgradnji izvođač rado- poručioci opreme i izvođači radova osim Imaju veliki značaj u upravljanju rizikom i va kao nosilac posla se obavezuje da proiz sopstvenih sredstava ove kredite mogu savlađivanju problema u procesu finansi- jekat realizuje kako je planirano, odnosno dodeljivati iz sredstava koje njima na baranja objekata materijalne osnove turistič- da sagradi određene objekte u skladu sa zi kredita odobravaju nacionalne agencije kih destinacija. Postoje robni i finansijski datim projektom. S obzirom na komplek- za kreditiranje izvoza. Sredstva po osnovu fjučersi. U procesu finansiranja stvaranja snost projektnog finansiranja, prisustvo izvoznih kredita mogu se dobiti direktno materijalne osnove važni su i jedni i drugi raznih zakonodavnih formi, brojni ugovo- kod agencije za kreditiranje izvoza, sred- dok poseban značaj imaju finansijski ter- ri i predugovori, analiza brojnih finansij- stva za kupovinu opreme i usluga u zemlji minski poslovi. skih ponuda, zaključenje sporazuma, kori- kreditora. Finansijske opcije daju vlasniku pra- štenje sredstava itd. finansijerima velikih Kod ovih inostranih kredita poseban vo da kupi ili proda određenu aktivu po infra i suprastrukturnih sistema ili obje- značaj ima kreditna linija za određeni pro- unapred ugovorenoj (fiksnoj) ceni u odre- kata potrebni su finansijski savetnici. Kao jekat. Kreditnom linijom ili projektnom đenom vremenskom periodu (UNIDO, finansijski savetnici u projektnom finansi- kreditnom linijom ili kreditnim aranžma- 1996, 97). Interesantno je da se odnosi iz- ranju pojavljuju se razne konsultantske fi- nom najčešće se finansira veći broj nabav- među kupca i prodavca regulišu opcionim nansijske kuće banke, kompanije, osigura- ki kapitalne opreme, postrojenja i materi- sporazumom koji je po svojoj suštini ne- vajuća društva, zatim pravni savetnici itd. jala za određeni projekat. potpun ugovor, jer kupac opcije ima odre- Izvozni krediti su jako povoljan izvor đeno pravo, da proda ili kupi specifičnu Izvori sredstava finansiranja materijalne osnove turizma aktivu, ali ne i obavezu da to učini, u čemu iz više razloga: odobravaju se na duže ro- je i osnovna razlika između opcija i fjučer- projektnog finansiranja kove, grejs period je veoma dug, uz fiksne sa. Kod fjučersa subjekti finansiranja -ma U svetu postoje brojni različiti izvori sred- povoljne kamate i otplata počinje po za- terijalne osnove moraju bezuslovno izvr- stava za projektno finansiranje, međutim vršetku projekta, odnosno kada sagrađe- šiti svoje obaveze, dok kod opcija kupac ne u radu ćemo navesti samo neke od njih, ni objekat počinje da funkcioniše i dono- mora da kupi ili proda aktivu. povoljne za finansiranje stvaranja materi- si prihod. Forvard i svop (zamena) ugovori su ne- jalne osnove novih turističkih destinacija. Neke od poznatijih agencija u svetu za standardizovani ugovori pomoću kojih Kao važnije izvore sredstava projektnog izvozno kreditiranje jesu: partneri učesnici u finansiranju objekata finansiranja možemo navesti: • Eksport-Import Bank of United States i sistema materijalne osnove međusobno • sredstva međunarodnih finansijskih or- iz SAD, razmenjuju kamatne i valutne obaveze. ganizacija, • Eksport Development Corporation iz Svop (swap) aranžmani omogućavaju • izvozne kredite, Kanade, zamenu duga za dug ili njihove kombina- • sredstva komercijalnih banaka, • Ausfuhrkredit AG i Kreditnastalt fur cije, dok u zavisnosti od toga na šta se kon- • sredstva prikupljena putem obveznica i Wiederaufbau iz SR Nemačke i kretno odnose najčešće imamo dugovni drugih komercijalnih papira, • The Export-Import Bank of Japan iz Ja- svop (odnosi se na dug), valutni (odnosi se • sredstva investicionih fondova, pana. na valutne obaveze), kamatni svop (odno- • sredstva osigurana putem lizinga, Vrlo važan izvor sredstava projek- si se na kamate) i robni svop (odnosi se na • finansiranje na bazi gotovih proizvoda, tnog finansiranja na globalnom nivou jesu opremu, raznu robu). • sredstva izvođača radova, sredstva komercijalnih banaka. Komerci- Kod projektnog finansiranja intere- • komercijalno finansiranje i jalne banke sredstva dodeljuju pod tržiš- santno je da se poslovi organizacije i uku- • sredstva iz javnih izvora. nim uslovima i često su kreator ukupnog

123 kreditnog aranžmana za određeni proje- je podatak da je 1994. godine iz ovog fon- ovakav način pribavljaju se od isporučilaca kat. U svetu poznate komercijalne banke da obezbeđeno oko 1,2 milijarde dolara za građevinskog materijala, opreme i ostalih po odobravanju sredstava za projektno fi- finansiranje infrastrukturnih projekata1. elemenata potrebnih za gradnju objekata. nansiranje jesu: Citigroup Inc., USD; West Pribavljanje sredstava za finansiranje Takođe, jako važan način pribavljanja sred- LB, USD; Dresdner Bank, USD; Chase Ma- projekata pomoću lizinga omogućava pri- stava za projektno finansiranje jeste, iz jav- nhattna Bank i Societe Generale Bank of bavljanje sredstava za srednjoročna i du- nih izvora i to: budžetske dotacije, pomoći Amerika (Projekt Finnance, April, 2000). goročna ulaganja i uz fiksnu kamatu, i če- nerazvijenim područjima, zatim u vidu po- Kod manjih projekata i projekata lo- sto se koristi za nabavku skupe opreme i klona iz humanitarnih fondova. U ovim slu- kalnog značaja, domaće banke i finansij- repromaterijala. Za razliku od kredita gde čajevima poseban vid pomoći i specifičnog ske organizacije udružuju sredstva sa stra- se traži određeni avans od 10% do 20%, li- finansiranja od strane države jeste davanje nim bankama u konzorcijum zadužen za zing omogućava finansijeru projekta pri- posebnog značaja pojedinim infrastruk- finansiranje projekta. Prisustvo sredstava bavljanje 100% sredstava za finansiranje. turnim sistemima i objektima, a što nosi sa velikih svetskih banaka daje veću sigur- Jedan od načina projektnog finansiranja sobom beneficije tipa oslobađanje od cari- nost ostalim potencijalnim manjim kofi- jeste na bazi gotovih proizvoda, sto zna- ne, poreske olakšice i stimulacije itd. nansijerima. Veće svote sredstava komer- či da budući korisnici usluga infra i supra- cijalnih banaka za finansiranje projekata strukturnih sistema i objekata u turističkoj Zaključak angažuju se putem posebnih kredita. Ovi destinaciji u napred (avansno) plaćaju iste, Jedna od bitnijih prednosti projektnog fi- krediti su faktički kreditni aranžman vi- koristeći takođe pogodnosti u pogledu ce- nansiranja jeste da se nosilac finansiranja še komercijalnih banaka, gde svaka ban- na, sigurnosti realizacije, rokova itd. Avan- projekta (infrastrukturnih i suprastruk- ka obezbeđuje deo sredstava zajma iz sop- sna kupovina posebno bi bila interesan- turnih objekata) ne pojavljuje kao direktni stvenih izvora, uslovi su identični za sve, tna kod finansiranja stvaranja materijalne zajmoprimac, čuvajući na taj način svoju sredstva su u različitim valutama. Sred- osnove u banjskim destinacijama gde se ra- kreditnu sposobnost i mogućnost zaduži- stva obezbeđena ovim kreditima su do- di o korištenju prirodnih resursa. vanja za druge namene. sta skupa, kamatne stope fluktuirajuće Dalje, kod finansiranja materijalne Pogodnosti projektnog finansiranja u što implicira oscilaciju obaveza. Sredstva osnove u novim destinacijama posebno ka- procesu finansiranja materijalne osnove prikupljena putem obveznica i drugih ko- da se radi o smeštajnim objektima jako su turističke destinacije proizlaze iz aspekta mercijalnih papira na domaćem i među- interesantni sporazumi o preuzimanju (ta- što je pravi dužnik sam projekat ili obje- narodnom tržištu mogu se pribaviti pod ke-off agreement) kojim finansijeri projek- kat (hotel, aerodrom, ski-liftovi i sl.) koji se jako povoljnim uslovima na period i pre- ta prihvataju dugoročnu obavezu da kori- gradi, kao i mogućnosti uspostavljanja poko deset godina, fiksnu kamatnu stopu i uz ste određene usluge po unapred utvrđenoj voljnog odnosa između vlasništva objek- relativno niske troškove aranžiranja i emi- ceni, zatim jako su bitni ugovori po princi- ta kao garancije finansijerima ili investi- sije. Sredstva ove vrste i na duži rok prepu uzmi ili plati (take-or-pay contract) gde torima i kreditnog zaduženja. Projektno težno se prikupljaju preko obveznica često se korisnik usluga obavezuje da periodič- finansiranje je finansiranje koje podra- emitovanih od finansijera-sponzora pro- no plaća dogovoreni iznos bez obzira da li zumeva da se sredstva uložena u određe- jekta ili akcionara projektne kompanije sa će koristiti usluge ili neće. Izvođači radova ni projekat vraćaju ili otplaćuju iz prihoda visokim bonitetom. se pojavljuju kao učesnici u projektnom fi- istog projekta u budućnosti. Direktni investicioni fondovi (direct nansiranju ukoliko zapošljavaju svoje kapa- investment fundus) kao izvori sredstava citete na duži rok i ako procene da je proje- Literatura za finansiranje projekta materijalne osno- kat jako profitabilan. Njihovo učestvovanje Emerson, C. (1983): Project Finnancing, ve u novim destinacijama dodeljuju sred- u finansiranju projekta odvija se kroz pri- Finnancial Times Ltd, London. njoročne i dugoročne zajmove. U ovim hvatanje fiksnih cena za svoje radove, zatim Project Finnance, April, IFC, 2000. fondovima participiraju sredstva privat- naknade za izvršene usluge kompenziraju Vujović, S. (2005): Stvaranje materijalnih i institucionalnih investitora, velikih korištenjem usluga projekta po završetku ne osnove novih turističkih destinacija, transnacionalnih korporacija, multinaci- istog (npr. hoteli, apartmanska naselja, ski- PMF Departman za geografiju, turizam onalnih i regionalnih finansijskih organi- liftovi itd.). Kao mogući način projektnog i hotelijerstvo, Novi Sad. zacija. finansiranja materijalne osnove u novim UNIDO, Guidelines for Infrastructure U svetu kao najpoznatiji kotira Ameri- turističkim destinacijama može se koristi- Development through Build-Operate- can International Group Infrastructural ti kratkoročno trgovinsko komercijalno fi- Transfer (BOT) Projects, Vienna, 1996. Fund, dok su njegovi veći učesnici Ameri- nansiranje (trade finnancing). Sredstva na James, C. Van Horne (2001): Osnove finan- can International Group AIG, Bechtel En- sijskog menadžmenta, Mate, Zagreb. terprises i vlada Singapura. Interesantan www.igu-net.org. 1 Izvor: www.igu-net.org.

124 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Tanja Armenski* Demografske promene mr Aleksandra S. Dragin** turističkih tokova Sažetak Naša zemlja prolazi kroz period tranzicije više od jedne decenije. Za ovaj u Vojvodini u 21. veku period karakteristične su institucional- ne, zakonodavne i druge sistemske pro- Uvod 2000. godini, broj turista je počeo pono- mene u privredi i društvu. Ovo je re- U protekloj deceniji turizam je, kao privred- vo da opada (Republički zavod za statisti- zultiralo demografskom regresijom cena grana, delio sudbinu ukupne društveno- ku, 1990-2005). Uzrok konstantnog sma- lokupne kvantitativne i nacionalne ekonomske stagnacije i recesije. Tako je pe- njenja obima turističkih tokova je nisko strukture turista u Vojvodini. riod konstantnog rasta i razvoja turističkih učešće domaćih turista, koji su najbrojni- Cilj ovog rada je da se ukaže na te de- aktivnosti do 1990. godine, zamenjen peri- ji nosioci tražnje na srpskom turističkom mografske promene, tj da se prika- odom drastičnog smanjenja svih pokaza- tržištu. že prošla, sadašnja i da projekcija oče- telja poslovanja turističke privrede, koji se Prema Strategiji turizma Srbije (2006), kivane turističke strukture u budu- pre svega odrazio na smanjenje obima tu- do 2015. godine turizam bi trebao da po- ćem periodu. U radu ćemo se osvnu- rističkih tokova u Srbiji. Početak XXI ve- boljša performanse svih indikatora turiti na dominantne turističke disperzive. ka, obeležen je snažnim institucionalnim, stičke privrede za 50%. Kao što je u tabeli Analiziraćemo najposećenija turistič- zakonodavnim i drugim sistemskim re- 1. prikazano, 2004. godine Srbiju je pose- ka mesta, te strukturu i motivaciju tu- formama u privredi i društvu, koje su deo tilo 2 miliona turista, a do 2015. planirani rista koji ta mesta posećuju. Rezulta- tranzicionog perioda kroz koji prolazi naša obim turističkih tokova je 6,4 do 7 miliona ti rada mogu se primeniti na similarne zemlja, već dugi niz godina. turista godišnje. Međutim, planirani turi- destinacije, pružanjem adekvatnije po- Determinisanje i implementacija za- stički proizvodi (nautički, ruralni, banj- nude koja će odgovarati dominantnim konskih i strateških dokumenata koji se ski i turizam specijalnih intresa), koje tre- zahtevima tražnje na ovom području. odnose na razvoj turizma Republike Sr- ba razviti u Vojvodini, zahtevaju visoka Ključne reči: demografija, tranzicija, bije od 2000. godine, uticali su na prekid finansijska ulaganja, dugačak vremenski turizam, Vojvodina, Srbija demografskog regresionog trenda turi- period implementacije i razvoja. Stoga je stičkih tokova koji je prisutan od 1990. go- stanje turističke privrede u Vojvodini još Abstract dine. Međutim, ove promene nisu rezul- uvek na nezadovoljavajućem nivou. Demographic changes of tourist circulation in tirale dugoročnim pozitivnim trendom na Vojvodina in the 21st century turističku privredu Srbije, niti područja Polazna hipoteza Our country has been undergoing tran- Vojvodine, kao njenog sastavnog dela. Pretpostavlja se da se broj turista na position for more than one decade. This U periodu od 1989. do 2004. godine, dručju Vojvodine konstantno smanjuje u period is featured by institutional, le- ukupni broj turista se smanjio za 60%. Od periodu od 2000. do 2004. godine. Uzrok gal and other systematic changes both 2000. godine broj domaćih turista se ud- ovoj pojavi je smanjenje učešća domaćih within economy and society. Conse- vostručio, a broj stranih turista se pove- turista u ukupnoj strukturi turista koji quently, demographic regression of the ćao skoro tri puta. Međutim, uprkos pozi- posećuju Vojvodinu. S druge strane, kon- entire quantitative and national struc- tivnom turističkom trendu postignutom u stantno se povećava broj stranih turista. ture of tourists in Vojvodina occurred. Tabela 1. Promet domaćih i stranih turista u RS The aim of this study is to point out demographic alternations, i.e. to il- Godina Ukupno Domaći turisti Turisti iz bivše SFRJ Inostrani turisti lustrate the past and present situa- 1989. 4.158.200 3.216.900 / 941.300 tion and to offer expected projection 1990. 3.949.000 3.067.900 / 881.100 of tourism structures in the forthcom- ing period. The article also demon- 1991. 2.823.779 2.476.512 / 347.267 strates dominant tourist dispersion, 1992. 2.669.262 2.522.549 / 146.713 and analyzes the most frequently vis- 1993. 2.084.536 2.014.393 / 70.143 ited places, structure of tourists and 1994.* 2.201.019 1.981.047 137.932 82.040 their motivation for visiting those places. The results of this paper can be ap- 1995. 2.432.107 2.227.956 113.122 91.029 plied to similar destinations by organ- 1996. 2.197.395 1.950.184 107.817 139.394 izing more adequate tourist offer which 1997. 2.143.572 1.904.506 99.131 139.935 will meet dominant tourist demand in this region. 1998. 2.300.840 2.073.385 84.125 143.330 Key words: Demography, Transition, 1999. 1.443.712 1.319.949 60.234 63.530 Tourism, Vojvodina, Serbia 2000. 2.166.471 2.001.073 / 165.398 2001. 2.129.128 1.886.603 / 242.525 2002. 2.209.675 1.897.612 / 312.063 2003. 1.997.947 1.658.664 / 339.283 2004. 1.971.683 1.579.857 / 391.826 * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, *Od 1994. godine bez podataka za područje Kosova i Metohije. Novi Sad Izvod: Republički zavod za statistiku, 1990-2005.

125 Stanje turizma u AP Vojvodini Kao i u celokupnoj Srbiji, tako i u Vojvo- dini dominira trend permanentne regre- sije kvantitativne turističke strukture, na- ročito od 2000. godine. Iako ovo područje obiluje prirodnim i antropogenim turi- stičkim atraktivnostima, izuzetnog je geografskog položaja i ralativno razvijene materijalne baze, turizam je već duže vreme na nezadovoljavajućem nivou. Grafikon 1. Broj turista u AP Vojvodini Posmatrajući lančani indeks kretanja Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. turista u periodu od 1999. do 2004. mo- Disperzija turističkih tokova u Vojvo- zvoj tranzitnog, poslovnog i manifestacio- že se uočiti konstantni pad broja turista. dini je neujednačena. Zbog nepostoja- nog turizma u glavnim administrativnim Kao i za celokupnu Srbiju, ovo je posledica nja definisane ekonomske politike u pret- centrima Vojvodine. pada broja domaćih turista i njihovo kra- hodnom periodu, turizam se razvio pod Cilj rada je da se ukaže na demografske će zadržavanje. različitim ekonomskim uslovima i neu- promene turističkih tokova u Vojvodini Lančani indeks kretanja broja turista u jednačenim intenzitetom. Da bismo do- u 21. veku, da se utvrde dominantni turi- ovom periodu ukazuje na konstantno sma- bili detaljnu sliku o disperzivima kretanja stički disperzivi, najposećenija turistička njenje ukupnog broja turista. Od 2000. do i da bismo utvrdili najdominantnije pro- mesta, struktura i motivacija turista ko- 2004. godine ukupan broj se smanjio za mene turističkih tokova, ovaj parametar ji ta mesta posećuju. Rezultati rada mogu 15% (Grafikon 1). smo pratili u sedam vojvođanskih okru- se primeniti na similarne destinacije, pru- Grafikonom 2 je predstavljeno učešće ga. U okviru okruga, izdvojeni su najpose- žanjem adekvatnije ponude koja će odgo- domaćih i stranih turista u ukupnoj struk- ćeniji gradovi regiona. Pretpostavlja se da varati dominantnim zahtevima tražnje na turi turista u Vojvodini. Broj domaćih tuje rast broja stranih turista, vezan za ra- području Vojvodine. rista je porastao u periodu 1999/2000. godina za 34,7%. Potom konstantno opada do 2004. godine. Posmatrajući ceo period, učešće domaćih turista se smanjilo za 2,3%. S druge strane, konstantno se pove- ćava broj stranih posetilaca. Broj stranih turista je porastao za 200,5%. Iako strani turisti beleže pozitivna kretanja, njihovim brojem se ne može kompenzovati pad broja domaćih turista, koji u ukupnoj turistič- koj strukturi učestvuju sa 83%.

Disperzija turističkih tokova u Vojvodini Radi detaljnog analiziranja promena tu- rističkih tokova i utvrđivanja glavnih tu- rističkih disperziva, ove parametre smo pratili u okviru 7 vojvođanskih regiona. Analizom smo obuhvatili Južnobački okrug, Severnobački okrug, Sremski, Se- Grafikon 2. Učešće domaćih i stranih turista u ukupnoj strukturi turista u Vojvodini vernobanatski, Srednjobanatski, Južnoba- Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. natski i Zapadnobački okrug. Okruzi su analizirani po veličini učešća u turistič- kom prometu na području Vojvodine. Južnobački okrug U Južnobačkom okrugu, zabeležen je rast ukupnog broja turista za 2,94%. Broj do- maćih turista se smanjio za 23%, ali je broj stranih porastao čak za 300%. U ovom okrugu zabeležen je najveći porast stranih turista. Intresantno je da je 2001. godine ostvaren najveći turistički promet i najve- ći broj domaćih turista, a potom se ukupan broj turista smanjuje, zbog velikog pada domaćih turista u ovom regionu. Od 2001. do 2004. godine broj domaćih turista se smanjio za 46% (Grafikon 3). Posmatrajući turistička kretanja po najposećenijim mestima u regionu, može se zaključiti da je najposećenije mesto No- vi Sad, potom slede Vrbas i Bečej. U sva tri Grafikon 3. Promet turista u Južnobačkom okrugu regiona zabeležen je porast ukupnog broja Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005. turista (Tabela 2).

126 Tabela 2. Najposećenija mesta u Južnobačkom okrugu Novi Sad je, kao administrativni centar Vojvodine, apsorbovao najveći deo turi- Grad 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. stičkih tokova. Ukupan broj turista se po- Novi Sad 61.467 88.128 99.272 92.492 73.313 65.779 većao za 19,2 % i to u prilog porastu stra- Vrbas 5.325 10.742 9.603 9.803 9.151 5.747 nih turista, čiji se broj u posmatranom periodu povećao za 210 % (Tabela 3). Bečej 4.191 7.560 7.281 6.494 5.175 5.291 Novi Sad raspolaže sa mnogobrojnim Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005. kulturno-istorijskim i prirodnim vrednostima, izuzetnog je geografskog položaja i Tabela 3. Promet turista u Novom Sadu raspolaže najkvalitetnijom materijalnom Godina Broj turista Prosečan br. noćenja osnovom za razvoj turizma u Vojvodini. Najveći deo turističkih tokova grad je ap- ukupno domaći strani domaći strani sorbovao kroz tranzitni, poslovni, kon- 1999. 61.467 54.041 7.426 1,8 2,2 gresni, manifestacioni turizam (Exit, Fe- 2000. 88.128 74.214 13.914 1,8 2 dras, Sterijino pozorište, Međunarodni festival vina, Međunarodni festival mu- 2001. 99.272 80.481 18.791 1,6 2 zike, Gold džez festival, Zmajeve dečije 2002. 92.492 69.476 23.016 1,6 1,6 igre, Sajam medija, Poljoprivredni sajam, 2003. 73.313 48.914 24.399 1,6 2,1 Sajam investicija, mnogobrojni međuna- 2004. 65.779 41.108 24.671 1,6 2 rodni sajmovi, sportska takmičenja itd.). Bogat turistički sadržaj grada, tokom cele Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005. godine, uticao je na porast broja domaćih turista, za razliku od ostalih okruga, koji beleže pad ukupnog broja turista, zbog pada učešća domaćih turista u ukupnoj strukturi. Treba napomenuti da su Fruška gora, kao i reka Dunav koja prolazi kroz Srbiju dužinom od 577 km, ostale nerazvijene i nedovoljno iskorišćene turističke atrakcije. Ove celine imaju potencijala za nadograd- nju turističke ponude grada i perspektivu lidera u nautičkom, zdravstvenom turizmu i turizmu specijalnih intresa. Severnobački okrug U Severnobačkom okrugu zabeležen je rast i domaćih i stranih turista. Ukupna struktura turista se povećala za 54%. Broj domaćih turista se povećao za 21%, a broj stranih za 260% (Grafikon 4). Grafikon 4. Promet turista u Severnobačkom okrugu Najposećenija mesta su Subotica i Bač- Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. ka Topola. Za Suboticu je karakterističan permanentni rast ukupnog broja turista u Tabela 4. Najposećenija mesta u Severnobačkom okrugu posmatranom periodu, dok je Bačka To- Grad 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. pola realizovala nisko turističko učešće, Subotica 20.961 27.376 41.512 42.109 36.364 32.124 regresivnog trenda (Tabela 4). U Subotici je registrovan 20.961 turista Bačka Topola 3.832 6.448 5.936 6.461 4.359 2.835 u 1999. godini, a 2004. godine registrova- Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005. no je 32.124 turista (Republički zavod za statistiku, 2000, 2005). Broj domaćih turista se povećao za 31%, a broj stranih za 277%. Prosečna dužina realizovanih noće- nja je svega 2,2 noći. Sremski okrug U Sremskom okrugu broj domaćih turista je za nijansu opao, ali je broj stranih posetilaca porastao za skoro 224,4%. Broj stranih turista se povećao sa 2.490 na 8.078 turista u 2004. godini (Grafikon 5). Šid je ostvario najveći pad broja turista u posmatranom periodu – za 76,8 %, a Irig je realizovao rast od 66,6%. Rast broja turista realizovan je rastom broja domaćih turista koji u ukupnoj strukturi učestvuju sa 91% (Tabela 5). U 2004. godini najveći broj turista re- Grafikon 5. Promet turista u Sremskom okrugu gistrovan je u Irigu. Turističko-privredne i Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006.

127 Tabela 5. Najposećenija mesta u Sremskom okrugu kulturne manifestacije kao što su “Pudar- Grad 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. ski dani” u Irigu, “Dani bostana” i “Dani Šid 9.436 16.650 2.421 4.077 3.973 2.818 vina” u Rivici, neradinska “Patlidžanija- da”, “Vidovdanski sabor” u Vrdniku, kao Irig 8.615 12.131 10.439 9.186 7.858 14.360 i “Jesen ide dunjo moja, kukuruzi već su Sremska Mitrovica 5.428 6.619 5.289 5.798 4.693 5.386 zreli” u Jasku, značajno su doprineli turi- Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005. stičkoj afirmaciji ove sredine, te je u posmatranom periodu, do 2004. godine, Irig Tabela 6. Promet turista u opštini Irig postao vodeća opština po obimu realizo- Broj turista Prosečan br. noćenja vanih poseta u okrugu. Godina ukupno domaći strani domaći strani Severnobanatski okrug 1999. 8.615 8.271 344 6,7 4 U Severnobanatskom okrugu stanje je re- 2000. 12.131 11.556 575 6,5 4,8 lativno ujednačeno. U ovom okrugu do- 2001. 10.439 9.867 572 5,9 7,5 maći turisti ostvaruju najduži prosečan boravak (5,5 dana) od svih okruga u po- 2002. 9.186 8.416 770 5,4 4,5 dručju Vojvodine. Visok prosek realizova- 2003. 7.858 7.244 614 5,3 5 nih noćenja u okrugu, rezultat je velikog 2004. 14.360 13.069 1.291 4,2 2,8 broja prosečno ostvarenih noćenja doma- ćih turista u Kanjiži, koji iznosi čak 9,85. Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005. Strani turisti u pomenutoj opštini realizuju prosečno 5 noćenja po turisti (Gra- fikon 6). Najposećenija mesta su Kanjiža i Ki- kinda. Ukupan broj turista na ovom po- dručju je relativno ujednačen (Tabela 7). Srednjebanatski okrug Srednjobanatski okrug, za razliku od ostalih okruga i celokupnog područja Vojvodi- ne, ima izuzetno pozitivan rast domaćih turista, za čak 48% (Grafikon 7). Posmatrano za celokupno područje Vojvodine, postojao je period naglog rasta broja turista u 2000. godini, a potom period permanentnog smanjivanja broja turista. Međutim, u srednjem Banatu se broj i stranih i domaćih turista permanentno Grafikon 6. Promet turista u Severnobanatskom okrugu povećava, sa manjim odstupanjima izme- Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. đu 2001. i 2002. godine. Posmatrajući kretanja ukupnog broja turista u najposeće- Tabela 7. Najposećenija mesta Severnobanatskog okruga nijim mestima srednjeg Banata, može se doći do zaključka da je Zrenjanin najviše Grad 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. uticao na pozitivan trend turističkih kre- Kanjiža 9.769 10.848 11.416 10.054 8.896 10.275 tanja. Kikinda 8.659 9.879 10.202 9.340 9.203 8.797 Popularizacija turizma „događaja“ u Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005. Zrenjaninu, kao što su „Dani piva“ i „Sun flower“, značajno je doprinela poveća- nju turističkog prometa. Broj domaćih turista porastao je za 51,3%, a stranih za 150%, odnosno 2004. godine registrovano je 15.463 domaća i 3.705 stranih turista (Tabela 8). Južnobanatski okrug U južnom Banatu registrovan je neznat- no mali porast broja turista, za 13%, na račun porasta stranih turista, čiji se broj povećao za 222%. Broj stranih turista je sa 1.357 porastao na 4.370 turista (Grafi- kon 8). Najposećenija opština je Vršac. U posmatranom periodu broj domaćih turista smanjio se za 17%, a broj stranih je porastao sa 392 na 2.130 u 2004. godini, što je još uvek na nezadovoljavajućem nivou. Pančevo je ostvarilo rast obima turi- Grafikon 7. Promet turista u Srednjobanatskom okrugu stičkih kretanja za 126%, na račun doma- Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. ćih turista čiji se broj povećao sa 3.752 u

128 Tabela 8. Najposećenija mesta Srednjobanatskog okruga 1999. godini na 8.073 u 2004, odnosno skoro 230% (Tabela 9). Ova opština je re- Grad 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. alizovala visoko turističko učešće kroz Zrenjanin 11.706 6.342 18.384 20.251 18.093 19.168 popularizaciju manifestacionog turizma Novi Bečej 2.559 2.861 2.856 3.069 3.412 2.951 (Bijenale vizuelne muzike, Međunarod- ni džez festival, Internacioanlna umetnič- Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005. ka radionica Staklo, Međunarodni festival autorskog stripa itd.). Zapadnobački okrug U Zapadnobačkom okrugu beleži se kontinuirani rast turista, koji je u posmatranom periodu porastao za 43%. U 2002. godini registrovan je najveći broj turista, a od tada do 2004. prisutna je blaga regresija turističkog obima (Grafikon 9). U narednom periodu razvoj turizma ovog okruga, biće u skladu sa Master planom turizma Gornjeg Podunavlja, koji ima za cilj da, uz saradnju sa rezervatom „Kopački rit“ u Hrvatskoj i Nacionalnim parkom „Du- nav“ u Mađarskoj, aktiviranjem aerodroma u Somboru i restauracijom materijalne osnove, plasira evropskom turističkom tr- žištu objedinjeni proizvod visoke konkurentnosti. Najposećenija mesta u okrugu su Som- bor i Apatin (Tabela 10). U opštinama se Grafikon 8. Promet turista u Južnobanatskom okrugu realizuju veoma mali obim turističkih Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. kretanja, uglavnom realizovanih na prostoru Gornjeg Podunavlja. Obe opštine beleže rast turista. U Som- Tabela 9. Najposećenija mesta u Južnobanatskom okrugu boru se broj turista povećao za 41%. Uće- šće domaćih turista je 91%. U Apatinu, Grad 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. ukupan broj turista je porastao za 48%, s Vršac 11.846 12.298 9.840 11.317 11.266 11.648 tim što domaći turisti učestvuju sa 88% u Pančevo 4.536 8.626 7.548 8.204 9.245 10.274 ukupnoj strukturi turista. Broj turista u Zapadnobačkom okru- Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005. gu se povećava, ali je doprinos u ukupnom učešću turističkog prometa Vojvodine, veoma nizak, skoro marginalan. Ovo je posledica posleratnog stanja, za koje je karak- teristična demografska regresija, starenje populacije, migracija mladog stanovniš- tva u gradove, izumiranje sela i naselja u okrugu (Đurđev, 1995). Prirodni priraštaj Zapadnobačkog okruga u 1991/2000. godini iznosio je – 5,3. Prosečna starost populacije u 2002. godini iznosila je čak 40,7 godina (Dragin, Bubalo-Živković, Đurđev, 2006). Stoga, turistički razvoj ovog po- dručja (kao i svih ostalih u Srbiji) ima vi- šestruki značaj – osim privrednog prosperiteta područja, razvoj turizma je način da se animira mlado stanovništvo u rodnom mestu, da se poveća prirodni priraštaj i “ožive” salaši i sela zapadne Bačke.

Zaključak Grafikon 9. Promet turista u Zapadnobačkom okrugu Posmatrajući područje Vojvodine po re- Izvor: Program privrednog razvoja AP Vojvodine, 2006. gionima, može se zaključiti da je turi- stička disperzija neujednačena. Najviše kretanja se odvija u Južnobačkom okru- Tabela 10. Najposećenija mesta u Zapadnobačkom okrugu gu sa prosečnih 38,6% u ukupnom broju turista Vojvodine. Potom sledi Severno- Grad 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. bački okrug sa prosečnih 15,5%, Sremski Sombor 7.804 8.920 9.896 11.953 10.297 11.074 (10,7%), Severnobanatski (9,5%), Srednjo- Apatin 4.893 5.269 5.901 8.301 6.932 7.253 banatski (9,1%), Južnobanatski (8,8%) i Za- padnobački (7,7%). Izvor: Republički zavod za statistiku, 2000-2005.

129 Posmatrano po turističkim mestima, od mobilnija struktura stanovništva. Većina stavljenom Strategijom. Ovo istraživanje ukupnog broja turista koji su posetili Pokra- ostalih opština koje ne nude paket proi- je deo projekta Ministarstva za nauku Sr- jinu u periodu posle 2000. godine, čak 1/3 zvoda ovog tipa, suočene su sa problemom bije (No.146017) turista posetila je Novi Sad, odnosno Južno- pada ukupnog broja turista, na račun sma- bački okrug. Najveći rast broja turista u po- njenja domaćih turista. Literatura smatranom periodu zabeležen je u Subotici, Značaj istraživanja i potreba za daljim Dragin, A.S., Bubalo-Živković, M., Đur- sa ukupno 53,2%. U Šidu se u posmatranom đev, B.S. (2006): Population Aging: Case periodu smanjio broj turista za 76,8%. proučavanjem tematike Study of Hunters in Western Bačka Re- Zaključak je da su svi veći admini- Svrha ovih istraživanja je da se prate pro- gion, Collection of the Papers, No.LIV, strativni centri sa razvijenom infrastruk- mene turističkih tokova u Vojvodini, ka- 97-112, Faculty of Geography, Universi- turom i pratećim sadržajem (sportski ko bi se realizovali postavljeni ciljevi i nivo ty of Belgrade, Belgrade. objekti, istorijsko-ambijentalne celine, ra- razvijenosti turističke privrede definisane Đurđev, B. (1995): Posleratno naseljavanje zvijene manifestacije itd), nosioci, odno- Strategijom turizma Srbije do 2015. godi- Vojvodine, Matica srpska, Novi Sad. sno reprezenti turizma u Vojvodini, koji se ne. U cilju implementacije i kontrole po- Izvršno veće AP Vojvodine (2006): Pro- brzo mogu plasirati na tržište i realizova- stavljenih zadataka, neophodno je dalje gram privrednog razvoja AP Vojvodi- ti rast turističkog obima. Dugoročno po- izučavati kvantitativne promene i disper- ne, Novi Sad. smatrano, neophodno je razvijati nautički zive turističkih tokova. Rezultati istraži- Ministarstvo trgovine, turizma i usluga i zdravstveni turizam, turizam specijalnih vanja mogu pomoći vojvođanskim opšti- Republike Srbije, Horwath Consulting intresa i događaja. nama u pružanju adekvatnijih turističkih Zagreb i Ekonomski fakultet Beograd Analizom većih administrativnih cen- ponuda, koje će odgovarati dominantnim (2005): Strategija turizma Republike Sr- tara, došlo se do zaključka da fluktuacija zahtevima tražnje ovog područja. Spro- bije – Prvi fazni izveštaj, Ministarstvo domaćih turista u njima zavisi od obima vođenje daljih istraživanja na ovu temati- trgovine, turizma i usluga Republike Sr- i popularizacije turizma „događaja“. Ovaj ku, uticalo bi i na buđenje svesti opština bije, Beograd. oblik turizma je najatraktivniji za mlađu o potrebi razvijanja turizma, ali na plan- Republički zavod za statistiku (1990- i strednju populaciju, koji su ujedno i naj- skoj i sistematičnoj osnovi u skladu sa po- 2005): Opštine u Srbiji, Beograd.

130 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 mr Tamara Kovačević* Značaj Podunavačkih bara

Sažetak potencijalne turističke Podunavačke bare se prostiru na oko 50 ha i predstavljaju potencijalnu turističku destinaciju u dolini Zapad- destinacije u regionalnom ne Morave. U radu je urađena analiza prednosti i nedostataka ovoga prostora. Cilj rada je da utvrdi značaj Podunavačih bara kao potencijal- razvoju Zapadnog Pomoravlja ne turističke destinacije u regionalnom razvoju Zapadnog Pomoravlja. Uvod Geografske karakteristike Podunavačke bare su do sada bile ne- Podunavačke bare su do sada bile nepo- Na mestima gde uzdužni rečni profil po- poznate u geografskoj literaturi, zbog znate u geografskoj literaturi. Prva inici- staje saglasan, akumulira se materijal ko- čega ovaj rad predstavlja i doprinos jativa za uređenje Podunavačkih bara je ji je erodiran u uzvodnijim delovima sliva. obogaćivanju znanja o dolini Zapad- pokrenuta 1986, nakon čega je od stra- Tako i Zapadna Morava taloži šljunak, pe- ne Morave. ne različitih institucija usledilo još pet. sak i suspendovani materijal na dnu svo- Podunavačke bare, Za- Ključne reči: Međutim, nijedna nije sprovedena u de- ga korita i po njegovim stranama, između padna Morava, regionalni razvoj lo. Opština Vrnjačka Banja planira da ih ostalog i na području severne podgorine Abstract proglasi prostorom od značaja za turizam. planine Goč. Vremenom se formira alu- U ovom radu biće izanalizirane prednosti vijalno zemljište na kome se spontano ra- The importance of bogs of Podunavacki as i nedostaci Podunavačkih bara kao loka- zvija barska vegetacija, ili, ukoliko čovek potential tourist destination in regional liteta u kome treba da se razvija turizam. interveniše, kulturna vegetacija. Sedam- development of West Morava valley Cilj rada je da odredi značaj ove potenci- desetih godina XX veka vršena je površin- Bogs of Podunavci speared on the jalne turističke destinacije u regionalnom ska ekploatacija naakumuliranog šljunka about 50 hectares. They represent po- razvoju. sa obala Zapadne Morave u ataru seoskog tential tourist destination in the West naselja Podunavci. Tom prilikom je izme- Morava valley. Analysis of advantag- Turističko-geografski položaj, njena konfiguracije terena i nestao je plo- es and disadvantages of this space is dan pedološki pokrivač. Iščezao je i biljni elaborated in the paper. To find and granice i površina i životinjski svet. Blizina reke i postojanje explain the importance of Bogs of Po- U Podunavcima, Gračacu i Novom Selu, hidrauličke veze sa Zapadnom Moravom dunavci as potential tourist destina- na uzdignutom platou obala starog korita preko poroznog nataloženog materijala, tion in regional development of West Zapadne Morave, ostale su bare stvarajući uticalo je da se majdani šljunka po ekploa- Morava valley is the aim of the paper. svoj ekosistem i oplemenjujući raznoliko- taciji ispune vodom. Za nekoliko decenija, Bogs of Podunavci are still unknown šću vrnjački pejzaž (Borović-Dimić, 2001). priroda se spontano regenerisala na ovom theme in the literature of geography. Toponim Podunavačke je nastao kao lo- prostoru. Opštinska vlast je počela da po- Because of that, paper is important gički sled toga da se nalaze kraj seoskog smatra Podunavačke bare kao prostor od for enriching knowledge about West naselja Podunavci. Paradoksalno je to što značaja za razvoj turizma. Morava valley. Podunavci imaju u osnovi reč Dunav, a le- Bechmann i drugi autori (Bechmann Key words: Bogs of Podunavci, West že na obali Zapadne Morave. Lokalno sta- et al.,1975) su formirali kriterijume po ko- Morava, regional development novništvo objašnjava da naselje nosi to jima se procenjuje mogućnost realizacije ime još iz vremena kada ga je naselilo sta- određenih aktivnosti na nekom prostoru. novništvo iz smederevskog Podunavlja u Po njima, fizičke karakteristike Poduna- XVIII veku (Šabanović, 1966). vačkih bara ograničavaju razvoj određe- Podunavačke bare se nalaze 12 km se- nih potencijalnih aktivnosti. verozapadno od Vrnjačke Banje kraj oba- Prostor Podunavačkih bara se prostire la Zapadne Morave, u severnom delu ata- na oko 50 ha, od čega 48% pripada akva- ra sela Podunavci, jugoistočnije od mesta toriji (24 ha). Po Bechmannu i saradnici- Vraneška ada. Sa jugoistoka se graniče sa ma (Bechmann et al., 1975), slobodne po- starim rukavcem Zapadne Morave, a na vršine treba da budu najmanje dva puta severozapadu sa Zapadnom Moravom. veće od vodenih. Prema tome, njih nema One zahvataju površinu od 50 ha. Od se- dovoljno za razvijanje kupališnog turiz- oskog naselja Podunavci, kroz koje prolazi ma. To predstavlja jedan od ograničavaju- regionalni put M-5, do Podunavačkih bara ćih faktora. postoji makadamski put dužine oko 2 km Akvatoriju čini 7 većih i 15 manjih je- (Topografska karta, 1984). zera, od kojih nijedno ne prelazi 4,85 ha, S obzirom na udaljenost od većih grad- a nisu ni povezana u jedinstvenu celinu skih centara, prevoz do Podunavačkih ba- (Tabela 1). Minimalna površina potrebna ra ne bi trebao da predstavlja problem. za veslanje je 20 ha, prema čemu ono ni- Jedno od najrealnijih rešenja je organizo- je moguće na području Podunavačkih bavan javni prevoz iz Vrnjačke Banje. Njime ra. Pet bara ima površinu veću od 2 ha, a bi se lokalitet zaštitio od zagađenja (buka, tačno toliko prostora je potrebno za orga- * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, izduvni gasovi i tome slično) koja izazivaju nizovanje sportskog ribolova. Minimalna Novi Sad, [email protected] individualna prevozna sredstva. površina potrebna za kupanje se kreće od

131 pirevina. Od drveća se javlja bela i crna topola, bela vrba, jova i unešeni bagrem. Na vodi se javljaju beli i žuti lokvanj, orašak, sočivica i dr. Voda Podunavačkih jezeraca i bara je hemijski nezagađena, te je bogata ribom (karaš, šaran, klen, belica, grgeč). Od sitne divljači, na ovom prostoru žive zec, fazan, prepelica i trčka, a od ptica se sreću lasta bregunica, gnjurac i dr. (Gru- pa autora, 2005). Na Podunavačkim bara- ma se organizuju takmičenja u pecanju na plovak, što pokazuje da je turistička afirmacija ovog lokaliteta već počela. Značaj podunavačkih bara Značaj Podunavačkih bara kao potencijalne turističke destinacije može se ilustro- vati kroz analizu njihovih prednosti i nedostataka u odnosu na okolinu. Prednosti Podunavačkih bara su u njihovom relativno povoljnom turističko-geografskom po- Slika 1. Podunavačke bare sa 1,75 km visine ložaju i u bogatstvu hidroloških objekata Izvor: Google Earth i karakterističnog biljnog sveta. Ambijen- 3 do 5 ha. Prema tome, samo tri od 22 ba- svrhe, voda mora biti bakteriološki isprav- talne vrednosti su retke na prostoru Za- re mogu biti stavljene u tu funkciju. Me- na, izolovana od otpadnih komunalnih padnog Pomoravlja, te zbog toga pred- đutim, optimalna dubina vode za kupanje voda i voda koje su zagađene hemijskim stavljaju prednost koja privlači lokalno je tri metra, a prosečna dubina vode ni u sredstvima koja se koriste u poljoprivredi, stanovništvo, ljubitelje prirode i turiste. jednoj bari ne dostiže tu vrednost (Tabe- odnosno mora se nalaziti u I ili II klasi. Uređenje Podunavačkih bara iziskuje la 1). Maksimalna dubina od tri metra je Podunavačke bare naseljava barska ve- aktivnosti u okviru JP „Beli izvor“ iz Vr- konstatovana na osam bara, ali ona se jav- getacija karakteristične sveze Salicion al- njačke Banje ili pak, osnivanje nove usta- lja samo u kišnom delu godine i traje krat- bae, znači mezofitne i higro-helofitne bilj- nove koja bi se o njima brinula. U svakom ko. Produbljivanje bi moglo biti rešenje, ke, kao što su: sita, oštrica, šaš i vodena slučaju, to inicira otvaranje radnih mesta ali ono bi svakako narušilo uspostavlje- Tabela 1. Katastar Podunavačkih bara nu ravnotežu. Freatske vode do kojih bi se došlo, bi, u tom slučaju, mogle da negativ- Jezero Pravac Površina Prosečna Maksimalna Prosečna Starost prostiranja dubina dubina vode zapremina no utiču na kvalitet vode. Oscilacije nivoa kopa vode vode vode su najčešće male. Međutim, Zapadna Morava ima ekcesivni režim. Dešava se da Redni broj ha M m m3 Godina pojedinih godina poplavi i svoju nižu reč- 1. W-E 2.000 1,5 2,0 24.000 40 nu terasu (Kovačević, 2007). Zbog toga su 2. N-S 1.700 2,0 2,5 27.200 30 obalne linije Podunavačkih bara promenljivog karaktera. 3. N-S 0.060 2,0 3,0 960 30 Pored površine pet bara, koje su pro- 4. SW-NE 2.000 2,5 3.0 40.000 25 stranije od 2 ha, i sve druge osobenosti Po- 5. NE-NW 0.285 2,0 2,5 4.560 15 dunavačkih bara zadovoljavaju uslove (du- 6. NW-NE 1.600 2,0 2,5 25.600 20 bina od 2 metra, kvalitet vode I ili II klase, zastupljenost obraslih plićaka i odsustvo 7. SW-NE 4.850 2,5 3,0 97.000 20 ugrožavanja uticaja nastalih susednim na- 8. SW-NE 0.200 2,5 3,0 4.000 20 menama) potrebne sportskom ribolovu. 9. SW-NE 0.140 2,5 3,0 2.800 20 Jedina osobenost svih Podunavačkih bara, koja se uklapa u parametre kriteri- 10. SW-NE 0.170 2,5 3,0 3.400 20 juma po kojima se određuje mogućnost 11. SW-NE 0.020 2,0 2,5 320 20 odvijanja turističkih aktivnosti, jeste da 12. SW-NE 1.200 2,0 2,5 19.200 20 u toplijem delu godine temperatura vode 13. SW-NE 0.015 2,0 2,5 240 20 prelazi 180C. S obzirom na to da je ovo jedina karakteristika, nedovoljna je. 14. S-N 0.030 2,0 2,5 480 20 Sa geomorfološkog akspekta, Podu- 15. S-N 3.000 2,5 3,0 60.000 25 navačke bare se nalaze u aluvijalnoj rav- 16. S-N 0.020 2,0 2,5 320 25 ni Zapadne Morave, na apsolutnoj visini 175-179 m (Grupa autora, 2005, 7). Alu- 17. S-N 0.020 2,0 2,5 320 25 vijalni nanosi nemaju razvijene genetič- 18. S-N 0.850 2,0 2,5 13.600 25 ke horizonte, već slojeve različite debljine. 19. S-N 1.850 2,0 2,5 29.600 25 Prvi sloj moćnosti od 0,8 m je sastavljen iz prašinasto-peskovite gline, zatim sle- 20 S-N 0.040 2,0 2,5 640 25 di sloj smeđe humusne gline moćnosti 3,5 21. S-N 0.400 2,0 2,5 6400 25 m, a na većim dubinama je utvrđen sitni- 22. S-N 3.100 2,0 2,5 62.000 25 ji i krupniji šljunak (Grupa autora, 2005). Ukupno 23.550 2,14 2,66 422.640 Ovaj materijal filtrira vode Zapadne Mo- rave. Da bi bila upotrebljiva u turističke Izvor: Grupa autora, 2005.

132 za ljude različitih profila i stručnosti. Pru- organizovati različiti oblici eko-turizma, razvoju Zapadnog Pomoravlja. Međutim, žajući im egzistenciju pozitivno bi uticalo sa akcentom na bird watching. Od rekrea- one mogu predstavljati pozitivan primer. na kvalitet života lokalne sredine i pred- tivnih aktivnosti, jedino bi pešačenje bilo Sve aktivnosti koje opština Vrnjačka Ba- stavljalo bi motiv za ostanak mladih u ru- adekvatna aktivnost za ovaj lokalitet. Ure- nja planira na prostoru Podunavačkih ba- ralnim sredinama, kao što je seosko nase- đivanje pešačkih staza bi trebao biti jedan ra, a koje bi vrlo brzo narušile formiranu lje Podunavci i njemu susedna sela. od prioritetnih zadataka. Njih bi eventu- prirodnu vrednost, mogu se organizovati Marketinška promocija Podunavačkih alno mogli koristiti biciklisti ili ljubitelji na više obližnjih različitih destinacija na bara kao komplementarnog turističkog lo- konja. Minimalna materijalna sredstva su kojima ne postoje prirodne vrednosti koje kaliteta drugim, obližnjim, koji su atrak- neophodna, ali i moguća. Opštinski pla- Bare imaju. Ravnomeran raspored mnoš- tivni u drugim oblicima turizma, mo- novi obuhvataju i postojanje zabavnih sa- tva manjih turističkih lokaliteta u prioba- že pozitivno uticati na regionalni razvoj. držaja, kampa, terena za mini golf i dru- lju, po modelu Podunavačkih bara, može Promocija Podunavačkih bara mora na- gog. Za njih su potrebna veća materijalna Zapadno Pomoravlje početi da transfor- glašavati blizinu drugih turističkih loka- sredstva, a rezulat bi mogao biti kontra- miše u turističku regiju i time pozitiv- liteta u okolini, kao što su, na primer, Vr- produktivan. Samo 50 ha bi projektovanih no utiče kako na razvoj ruralnih naselja, njačka Banja, planina Goč, srednjovekovni 5000 turista lako i brzo devastirali. Sport- koja bi obezbeđivala hranu i pružala ra- manastiri (u Ovčarsko-kablarskoj klisu- ski ribolov je prikladna aktivnost na pro- zličite usluge, tako i na celokupan regio- ri, u dolini reke Ibar, Ljubostinja i drugi), storu Podunavačkih bara, jer okuplja mali nalni razvoj. Odnosno, Podunavačke bare gradska jezgra Trstenika i Kraljeva itd. broj aktivista koji ga upražnjavaju u tiši- ne treba transformisati prilagođavajući ih Problemi mogu nastati u slučaju da se ni. Radi očuvanja autentičnosti lokaliteta, standardima neophodnim za razvoj kupa- ne izrade studije o održivosti razvoja. Po- sva infrastruktura i objekti, koji bi imali lišnog, sportsko-rekreativnog, nautičkog trebno je ustanoviti koliki je optimalni različitu namenu (skloništa od kiše, pro- ili nekog sličnog oblika turizma. Najbolje broj turista koji ne bi poremetio uspostav- stori za odlaganje otpada, čuvarske kuće, bi bilo valorizovati potencijale priobalja ljenu ravnotežu. Remećenjem prirodne toaleti i tome slično), trebali bi biti izgra- Zapadne Morave i izgrađivati adekvatne ravnoteže Podunavačke bare mogu nesta- đeni u moravskom stilu. lokalitete u atarima seoskih naselja koja ti. Postavlja se i pitanje da li je formiranje Razvijanjem pomenutih oblika turiz- beleže depopulaciju. turističko-rekrativne zone zaista pravo re- ma Podunavačke bare postaju komple- šenje. mentarne sa određenim oblicima turizma Literatura Infrastruktura i materijalna baza za prisutnim u okolini, kao što je, na primer, Bechmann, A., Kiemstedt, H. and all razvoj turističko-rekreativne zone zahte- zdravstveni turizam koji je razvijen u Vr- (1975): Landschaftbewertung fur die Er- va obezbeđivanje dodatnih materijalnih njačkoj Banji. holung im Sauerland, Teil 1-Texstband, sredstava, međutim, objekti već posto- Tokom terenskih istraživanja primeće- Teil II-Kartenband, Schriftenreihe Lan- je u obližnjim urbanim centrima, Vrnjač- na je nedisciplina lokalnog stanovništva des und Stadtentwicklungsforschung koj Banji, Kraljevu, Trsteniku itd. Iako je vezana za odlaganje čvrstog i krupnog ot- NRW, Bd.1008, Dortmund. nastanak Podunavačkih bara antropoge- pada. Ona je proistekla iz odsustva njego- Borović-Dimić, Jelena (2001): Voda u trano uslovljen, formirana flora i ambijental- vog organizovanog odnošenja, ali i iz to- diciji i životu Vrnjačke Banje, Zavičajni ne vrednosti se nalaze na zavidnom nivou. ga što lokalna vlast nije odredila mesta muzej – Zamak kulture, Kulturni cen- Prema tome, održivi razvoj Podunavač- za njegovo odlaganje. Otpad se može efi- tar Vrnjačke Banje, Program i bibliote- kih bara moguć je i razvijanjem onih tu- kasno ukloniti, ukoliko se, po ugledu na ka „Vrnjačka riznica“, Knjiga II, Vrnjač- rističkih kretanja koja bi ih ostavila ne- evropske zemlje, organizuje radni kamp ka Banja taknutim. Naime, u neposrednoj blizini dobrovoljaca. Međutim, problem će po- Grupa autora (2005): Elaborat o progla- potencijalni turisti mogu zadovoljiti veći- stojati sve dok lokalna zajednica ne uvidi šenju “Podunavačkih bara” za prostor nu svojih potreba. važnost očuvanja kvaliteta životne sredi- od značaja za razvoj turizma, Turistič- Prema vrednosti optimalnog broja pone. Po tom pitanju, anketiranja su poka- ko-rekreativna zona na Zapadnoj Mo- setilaca u toku dana, formirala bi se cena zala da je stanovništvo slabo informisano, ravi, Opština Vrnjačka Banja, Vrnjač- posete, čime bi ovaj lokalitet dobio na ek- ali i neizainteresovano i ravnodušno. ka Banja skluzivnosti. Za probranu klijentelu, naš- Kovačević, T. (2007): Goč i podgorina – li bi se adekvatni smeštajni kapaciteti na Zaključak geografska studija, istraživačka građa prostoru Vrnjačke Banje. Oko puta E-5 ko- Analizom minimalnih uslova koji su po- Topografska karta (1984): Kraljevo 4, 530- ji prolazi dolinom Zapadne Morave posto- trebni za određene aktivnosti u prostoru, 4, 1:50.000 Vojnogeografski institut, ji velik broj restoraterskih objekata, sa me- definisane su njegove mogućnosti. Prema Beograd nijima tradicionalne kuhinje. tome, na prostoru Podunavačkih bara tu- Vulković, Lj, Šarčević, B, Grujić-Šarče- Lokalitet Podunavačke bare bi se mo- rizam bi trebao biti simbolično prisutan, vić, D. (1999): Studija Podunavačke ba- gao koristiti u edukativne svrhe. Na njemu najviše kao dodatni deo turističke ponu- re, bivši majdani šljunka, Šumarstvo, bi se mogla formirati i botanička bašta. de Vrnjačke Banje. Akcenat treba staviti 5-6/99, Beograd Tokom školske godine mogao bi se stavi- na očuvanje ovog jedinstvenog okruženja Šabanović, H. (1966): Iz prošlosti naselja ti u funkciju unapređenja nastave u svim u dolini Zapadne Morave. Kao potencijal- opštine Kraljevo, Kraljevo i okolina, Bi- obrazovnim i istraživačkim institucijama na turistička destinacija, Podunavačke ba- blioteka Monografije mesta Jugoslavije, regiona. U letnjem delu godine bi se mogli re mogu imati mali značaj u regionalnom str.176-192, Beograd

133 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Nada I. Vidić* Turističke vrednosti Sažetak Civilizacijska kulturna baština, čuva- muzejskih zbirki na i izložena u muzejima, predstavlja osobenu turističku vrednost. Mu- zejskim zbirkama u Novom Sadu, Pe- u Novom Sadu trovaradinu, Sremskim Karlovcima i Sremskoj Kamenici, i njihovoj turistič- Uvod lo – narodnu arhitekturu, poljoprivredu, koj valorizaciji, posvećen je ovaj rad. Muzeološko kulturno bogatsvo značajan uređenje kuće, običaje, narodne nošnje u Kao specifične turističke vrednosti pre- je resurs kulturnog turizma, a muzeji zna- Vojvodini... Tu je i postavka: divlje i doma- zentirani su muzeološki fondovi i po- čajne kulturne institucije sa elastičnom će životinje u praistoriji. stavke: Muzeja Vojvodine, Muzeja gra- kulturološkom ponudom. Sa tog aspek- U Muzeju Vojvodine se organizuju: da Novog Sada (u čijem su sastavu ta u ovom radu su predstavljene muzej- • tematske izložbe posvećene istorijskim Zbirka strane umetnosti, Zavičjana ske zbirke u Novom Sadu, Petrovaradinu, ličnostima, događajima, zbirka u Sremskim Karlovcima i Spo- Sremskim Karlovcima i Sremskoj Kame- • izložbe, koncerti, prezentacije projeka- men-zbirka – Muzej Jovana Jovanovića nici i izvršena je njihova turistička valo- ta, promocije knjiga, Zmaja, u Sremskoj Kamenici), Muze- rizacija. Iako locirani u pomenutim gra- • predavanja o istorijskim ličnostima ili ja savremene umetnosti Vojvodine, Ri- dovima, muzeji su, svojom duhovnošću događajima, znice Srpske pravoslavne crkve u Srem- i kulturnim vrednostima, značajne turi- • tradicionalni programi posvećeni verskim Karlovcima i Pozorišnog muzeja. stičke atrakcije i prevazilaze urbane gra- skim praznicima: Božiću, Uskrsu, Sve- Ukazano je na načine i oblike turističke nice i gravitaciona sfere gradova u kojima tom Savi, promocije muzeoloških zbirki. Prikaza- se nalaze. • muzejske kreativne radionice za decu i na je sociološka struktura posetilaca, za Ograničen obim rada sprečava dublju odrasle (penzionere). muzeje gde se ona prati. Izneta su zapa- analitiku ovog značajnog kulturološkog žanja, ocene i dati predlozi, u cilju bolje segmenta kao turističkog resursa.1 Misi- turističke valorizacije muzeološke kul- ja rada je da skrene pažnju na značaj mu- turne baštine. Rezultati istraživanja su zeološkog bogatstva kao turističkog proi- sintetizovani u zaključcima. zvoda. Ključne reči: muzeji, muzejske zbirke, turistička valorizacija muzeološ- Muzeološka baština ka baština Muzeji poseduju ogromno kulturno blago, koje se brižno čuva, restaurira i prezenti- Abstract ra javnosti. Svaki od muzeja ima osobenu Touristic values museum cultural heritage unutrašnju organizacionu strukturu, akti- in Novi Sad vnosti, a i osobene teškoće. Prema sadrža- Civilisation cultural heritage, kept and ju muzeoloških kolekcija–zbirki, svaki od exzibited in a museum, presents special muzeja ima svoju kulturološku poseb- touristic value. The paper is about mu- nost. Taj naglašeni kulturološki personali- seum collections in: Novi Sad, Petrov- tet predstavlja turističku vrednost svakog aradin, Sremski Karlovci and Sremska muzeja, odnosno čini ih turistički atrakti- Kamenica and their touristic values. vnim u većoj ili manjoj meri. And as a specific touristic values it will Muzej Vojvodine je lociran u staro- be presented museum fonds and exzib- gradskom jezgru, u zgradi bivšeg suda 2 its in: Museum of Vojvodina, Museum (Slika 1), sagrađenoj prema projektu bu- of Novi Sad – on Petrovaradin fortress dimpeštanskog arhitekte Đule Vagner (iz Slika 1. Muzej Vojvodine, Dunavska 35 (with: Foreing art collection, Museum 1896. godine). Muzej poseduje fond od ( Foto: Nada I.Vidić,oktobar 2007) in Sremski Karlovci, Zmaj Museum in 400.000 predmeta, za period od 8 hiljada Sremska Kamenica), Museum contem- godina. Muzejske postavke gostuju i u drugim porary fine Arts in Vojvodina, Treas- Muzej Vojvodine ima stalnu postav- gradovima, a u Muzeju Vojvodine se orga- ury Serbian Ortodox church in Sremski ku sa predmetima iz različitih istorijskih nizuju postavke drugih muzeja iz zemlje i Karlovci and Theatre Museum. It to give epoha: paleolita, neolita, eneolita; bronza- inostranstva. forms of touristic promotions,museum nog doba, starijeg gvozdenog doba; rim- U organizacionoj strukturi Muzeja collections, explore visit sociological skog perioda, seobe naroda (Vojvodina Vojvodine su: Arheološko odeljenje, Isto- structure, edit observation and suges- – Ugarska srednjovekovna država); Sr- rijsko odeljenje, Etnografsko odeljenje, tion to a goal in a better touristic valori- bi u Panoniji od 15. do 17. veka; Vojvodi- Odeljenje za konzervaciju i restauraciju, sation museum cultural heritage. Paper na od srednjeg veka do druge polovine 19. Izdavačko odeljenje i biblioteka (sa 50.000 results аre synthetized in conclusions. veka. Muzej čuva ogromno etnografsko publikacija), Služba za odnose sa javnošću Key words: museum, museum collec- bogatstvo koje oslikava vojvođansko se- i pedagoški rad, Matična služba, Naučno- tions, touristic promotion museum razvojna jedinica, Odeljenje opštih i prav- heritage 1 Autor rada je pisao o značaju turističke nih poslova. Muzej ima 11 depadanasa. ponude sličnih institucija: Likovnih galerija u Muzej Vojvodine je otvorena instituci- Novom Sadu (1999); Poljoprivrednog muzeja ja, sa dinamičnim programom i posetama, * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, u Kulpinu (2003) koje su se od 2002. do 2006. godine udvo- Novi Sad, [email protected] 2 Muzej Vojvodine je lociran u Dunavskoj 35 i Dunavskoj 37 stručile (Tabela 1). Upravo je u toku orga-

134 Tabela 1. Broj posetilaca u Muzeju Vojvodine, period 2002-2006. Dunavska 35 1 2 3 4 5 6 7 8 ukupno 9 10 11 svega 2002 341 4686 1590 530 554 373 321 2321 11317 - 19614 1733 39854 2003 379 7737 1055 987 550 685 405 1345 13143 - 18303 4020 40226 2004 220 6014 640 790 515 188 4174 1385 13771 31140 - 49659 2005 ------16558 22863 3249 42670 2006 130 6626 811 649 377 674 798 985 11050 13669 81180 2о64 96913 Dunavska 324 2430 2079 701 340 575 195 636 7190 37/2002 2003 podaci sabrani sa posetom Dunavskoj 35 2004 65 2140 620 850 254 125 158 381 4748 2005 ------2006 30 733 575 440 152 156 225 308 2619 Legenda -posetioci : 1- iz predškolskih ustanova, 2 - iz škola, 3 - sa fakulteta, 4 - iz vojske, 5 – delegacije, 6 – deca, 7 – stranci, 8 – odrasli, 9 - stalna postavka, 10 - tematske izložbe i druge, 11 - peda- goški programi Izvor podataka: Muzej Vojvodine-Pedagoška služba nizovanje marketinškog odeljenja (ili služ- to čini da poseta Muzeju Grada kao turi- jektu bečkog arhitekte Franca Vorude (Sli- be). stički doživljaj bude još snažniji, trajniji. ka 3). Na površini od 400 m2 izloženo je Broj poseta muzeju je u stalnom po- Od januara do 30. jula 2007. godine 2/3 muzejskog fonda (od 440 eksponata). rastu. Tako je u 2002. godini bilo 39.854 Muzej grada Novog Sada posetilo je : Najvredniji deo kolekcije su slike itali- posetilaca, a u 2006. godini bilo je 96.913 • izložbe – 6.484 posetilaca, od toga 5.813 janske slikarske škole i flamansko-holan- (Tabela 1). sa ulaznicama i 671 bez ulaznica (gradskog slikarstva. Među slikama su dela U strukturi posetilaca, najviše ima tis) Rembranta i Rubensa. U kolekciji su i: stil- školske dece, zatim, studenata i delegacija • podzemne galerije Petrovaradinske tvr- ski nameštaj – barok – luksuzne salonske (Tabela 1). U porastu je i broj stranaca koji đave – 8.249 posetilaca, od toga sa ula- celine, zatim predmeti od stakla, slonova- posećuju Muzej. U 2002. godini ih je bilo znicama 7.905, a 344 bez ulaznica. če, keramike, tepisi, stilski satovi. 321, a u 2006. godini 798 (Tabela 1). U Muzeju se organizuju brojne temat- Muzej grada Novog Sada (Slika 2) po- U sastavu Muzeja grada Novog Sada su ske izložbe, propraćene odgovarajućim in- stoji od 1954 godine. Nalazi se na Petro- i: formativno-propagandnim materijalom. varadinskoj tvrđavi, u Mamulinoj kasarni • Zbirka strane umetnosti, Deo gradske ambijentalne celine u – Topovnjači, na platou Gornje Tvrđave. • Zavičjana zbirka u Sremskim Karlovci- Sremskim Karlovcima je i Palata Josifa Nekadašnji paradni plac, ispred Muzeja, ma Rajačića – Ilion (izgrađena 1836-1848, a sada je parking. • Spomen-zbirka – Muzej Jovana Jovano- restaurirana 1920), u kojoj je Muzej gra- Muzej poseduje fond od oko 45.000 vića Zmaja, u Sremskoj Kamenici. da Sremskih Karlovaca – zavičajan zbir- predmeta, a površina izložbenog prostora, Zbirka strane umetnosti je legat lekara ka. Muzej je osnovan 1967. godine, a od pod svodovima iznosi 2.000 m2. Muzeo- dr Branka Ilića, a postoji od 1966. godine. 1998. godine nosi naziv Zavičajna zbir- loško bogatstvo Muzeja grada Novog Sa- Zbirka (muzej) se nalazi na kraju Dunav- ka. Muzejski prostor ima površinu od 300 da, na ovoj lokaciji, svedoči o životu i kul- ske ulice, preko puta Dunavskog parka, u m2, a u muzeološkoj zbirci ima oko 10.000 turi stanovanja u ovom gradu, od polovine zgradi iz 1903. godine, sagrađenoj po pro- predmeta. 18. veka do sredine 20. veka. Istorijsko-kulturološki i turistički zna- čaj imaju muzeološke zbirke : • Izložba depoa za kulturnu istoriju, • Praistorijske zbirke, zbirke iz antike, srednjeg veka, zbirka savremenih umetnosti, etnološke zbirke, • Izložba: „Petrovaradinska tvrđava u prošlosti“ (period od 70.000 g. pre Hri- sta do prve polovine 20. veka), • Likovna i primenjena umetnost od 1748. godine do sredine 20. veka, • Postavka i kolekcija stilskog nameštaja iz 18. i 20. veka, različitih stilova: barok, rokoko, bidermajer, secesija, moderna. Podzemne vojne galerije Petrovaradin- ske tvrđave, remek-delo vojnog graditeljstva, predstavljaju posebnu atraktivnost. Od 16,5 km ovih svojevrsnih saobraćajni- ca, sa svetlarnicima i puškarnicama, za razgledanje je dostupno 1 km. Ističemo da lokacija Muzeja grada No- vog Sada na Petrovaradinskoj tvrđavi, naj- atraktivnijoj fortifikaciji na Dunavu, koja ima snagu samostalne turističke atrakcije, Slika 2. Muzej grada Novog Sada – Petrovaradinska tvrđava, Mamulina kasarna – Topovnjača ima izuzetnu turističku vrednost. Upravo (Foto: Nada I.Vidić,oktobar 2007)

135 Fond muzeja čini preko 2.400 eksponata tima mitropolita i patrijarha sremskokar- iz druge polovine XX veka: slika, grafika, lovačkih. crteža, skulptura. Deo kolekcije je nastao Riznicu je do sada posetilo oko 12.000 kao poklon slikara iz Vojvodine: Bogomila posetilaca. Karlavarisa, Milana Kerca, Zorana Petro- Godine 1982. formiran je Pozorišni mu- vića, Boška Petrovića i drugih. Deo kolek- zej, tematski muzej posvećen pozorišnom cije su i dela Viktora Vazarelija i Rafaela životu. Muzej ima fond od 60.000 ekspona- Sotoa. ta. U kolekciji su: plakati, pozorišni progra- Bogat i raznovrstan umetnički fond mi, umetnički kostimi, kostimografske ski- čine: Zbirka slikarstva, Zbirka skulptu- ce, fotografije i lični predemeti pozorišnih ra i Zbirka konceptualne umetnosti i no- umetnika, scenografske skice, kostimo- vih medija; a o njima se brinu: Odsek za grafske skice, pisma, manuskripta. digitalnu umetnost i kulturu, Odsek za U Muzeju se organizuju jedna do dve izložbe aktuelne umetnosti, Odeljenje za izložbe godišnje, koje se prikazuju u gra- matičnu službu, Odeljenje za umetničku dovima Vojvodine i Beogradu. Deo stalne dokumentaciju, Odsek za izdavačku de- postavke smešten je u Muzeju Vojvodine. latnost i dizajn, Odeljenje za konzervaci- Muzej ima i izdavačku delatnost – od ju i restauraciju. Muzej poseduje bogat bi- 1966. godine objavljuje se: Almanah po- bliotečki fond. zorišta Vojvodine, a od 1996. godine Le- Bogata i raznovrsna muzeološka zbirka topis Pozorišnog muzeja (po jedna sveska Slika 3. Zbirka strane umetnosti ovog muzeja nije uvek dostupna javnosti, u sezoni). (Foto: Nada I.Vidic,oktobar 2007) jer Muzej nema adekvatan smeštaj. Depoi su na jednoj lokaciji, a izložbeni prostor je Muzeološko bogatstvo – kulturna Stalnu postavku Muzeja čine: iznajmljivan. Tako su, na primer, izložbe, • areheloške zbirke iz istorije Sremskih od 1984. do 1999. godine, organizovane turistička atrakcija Karlovaca i okoline, u Sportskom i poslovnom centru „Vojvo- Muzeološke zbirke, kolekcije pomenutih • predmeti iz istorije Karlovačke gimna- dina“. Prelazno rešenje, do izgradnje no- muzeja, postavke (stalne, povremene, sta- zije i Bogoslovije, ve zgrade, pronađeno je tako što je u Mu- tične i pokretne) kulturni su resursi i spe- • zbirka o životu pesnika Branka Radiče- zeju Vojvodine (Dunavska 37) obezbeđen cifične turističke atrakcije u usponu, kako vića, izložbeni prostor. Nerešeni prostorni pro- to potvrđuje stepen zainteresovanosti tu- • Seljačka soba sa kuhinjom, sa početka blemi otežavaju aktivnost ove značajne in- rista. XX veka, stitucije. I pored toga, u Muzeju su u toku Navedene muzeološke zbirke, kao kul- • Legat slika Milića od Mačve i aktivnosti na jačanju marketinga i kom- turno-turističke atrakcije, predstavljaju • Legat arhitekte Svetomira Lalića. pleksnijoj promociji aktivnosti ove insti- deo selektivnog kulturnog turizma, koji tucije. možemo nazvati muzejski turizam - mu- U ovom Muzeju nalazi se administraci- U Patrijaršijskom dvoru u Sremskim seums–tourisms, sa elastičnom kulturo- ja kulturne manifestacije „Brankovo kolo“. Karlovcima, od 2000. godine otvoren je loškom ponudom. Nažalost, poseta ovoj kulturnoj instituciji Muzej Spske pravoslavne crkve – Riznica. Ta elastična kulturološka ponuda spe- nije uvek u turističkoj ponudi Grada. Bogatu kolekciju čine ikone i delovi ikono- cifičnost je njihove turističke ponude: U kući u kojoj je Jovan Jovanović Zmaj stasa sačuvani iz ratom opustošenih bivših • atraktivna je za turističku klijentelu ra- proživeo poslednje godine života, u Srem- jugoslovenskih krajeva – Srpske Krajine i zličitih socio-kulturoloških stratuma skoj Kamenici, nalazi se Zmajev muzej Slavonije. U Riznici se čuvaju predmeti iz (starosna dob, nivo obrazovanja, soci- (Slika 4). Muzej je otvoren 1933. godine, Sremske, Slavonske, Dalmatinske i Osiječ- jalni sloj, grupe, pojedinci), potom zatvoren – 1941. godine i ponovo ke eparhije. Ima predmeta koji su stari i do • jednako je atraktivna cele godine i ne otvoren 1957. godine. 500 godina. Patrijaršijska trpezarija je sa- utiče na artikulaciju sezonskih turistič- Sve prostorije Zmajeve kuće su adapti- da galerijski prostor, sa izloženim portre- kih kretanja, rane u muzejski prostor, u kom je izlože- no 270 eksponata: 62 knjige, 66 fotokopi- ja, originalni pesnikovi rukopisi. Izložba je osmišljena tako da posetioce upoznaje sa životom velikog pesnika. Svi eksponati su izloženi prema tematskim celinima: po- rodični život – pesnikova soba, Zmajeva radna soba – književni i javni rad, rad na dečijoj književnosti; u vitrinama su Zma- jeva dela: originalni rukopisi pesama, originalni časopisi koje je Zmaj pokrenuo ili uređivao. Izloženi su porodični portreti, nameštaj. U trećoj zgradi porodične kuće Jovana Jovanovića Zmaja, od 1987. godine izlože- ni su materijali posvećeni književnoj manifestaciji: „Zmajeve dečije igre“. Muzej godišnje poseti oko 8.000 posetilaca i to su, pretežno, osnovnoškolci. Muzej savremene umetnosti Vojvodine postoji od 1966. godine, kada je osnovana Galerija savremene likovne umetnosti, Slika 4. Porodična kuća Jovana Jovanovića Zmaja – Zmajev muzej koja od 1996. godine nosi sadašnji naziv. (Foto: Lenka Simonović, oktobar 2007)

136 • muzeološke postavke nisu sve statič- du, održana je na 17 lokacija, sa izuzet- Pavličić J. et al. (2006): Marketing i mene, neke su pokretne – sele se iz mesta no bogatim programom, a učestvovalo je nadžment u kulturi i umetnosti. Manu- u mesto i najautentičnije šire duhovne 50.000 posetilaca. alia Universitas Studiorum spalatensis, vrednosti. Udžbenici Sveučilišta u Splitu, Split Zaključci Grupa autora (2003): Novi Sad – na dlanu, Svi pomenuti muzeji, sa svojim boga- U budućem razvoju turizma tendencija Departman za geografiju, turizam i ho- tim i raznovrsnim civilazacijskim duhov- će biti intenzivniji razvoj specifičnih, po- telijerstvo, PMF, Novi Sad nim vrednostima, imaju heterogenu ulo- sebnih oblika turizma. Svetska turistička Grupa autora (2006): Rad Muzeja Vojvo- gu: kulturološku, edukativnu, kao svedoci iskustva to potvrđuju. dine, 48/2006, Novi Sad i tumači određenih istorijskih perioda, do- U kulturnom turizmu, diferenciraju se Grupa autora (2004): Muzej Vojvodine – gađaja, prilika. To su svojevrsna kulturo- posebne vrste turizma, profilisane speci- vodič, Museum of Vojvodina – Guide, loška kultna mesta, sa snažnom kulturo- fičnim turističkim potrebama. Muzejski Novi Sad loškom misijom – koja teži uspostavljanju turizam je sve atraktivniji segment kul- Radovanov, Z. (2005): Perovaradinska tvr- multikulturnog dijaloga. Otuda i njihov turnog turizma i kod nas. đava – Petrovardin Fortress, Peterwar- sve veći značaj i kao turističkih atrakcija. Muzeološke zbirke i kolekcije, na koje deniner Festing; Fotografije: Martin Tako, svi pomenuti muzeji predstavljaju smo skrenuli pažnju u ovom radu, sa svo- Candir, TV Studio „Bečkerek“, deo turističke ponude kulturnog turizma jim bogatim i raznovrsnim civilizacijskim Džepina, M., Novaković, B. (2005): Zma- u širem smislu, sa selektivnom kulturološ- duhovnim vrednostima, imaju heteroge- jev muzej, Katalog – Spomen-zbirka ko-turističkom ponudom. nu ulogu: kulturološku, edukativnu, kao „Jovan Jovanović Zmaj“, Muzej grada Dosadašnja turistička afirmacija mu- svedoci i tumači određenih istorijskih pe- Novog Sada, Novi Sad zejskog blaga, pokazala je da je neophodna rioda, događaja i prilika. To su svojevrsna Grupa autora (1993): Zmajev Muzej – Ka- obostrana, susretna inicijativa, koja dola- kulturološka kultna mesta, sa snažnom talog, Sremska Kamenica, Muzej grada zi kako od muzeja tako i od turističkih or- kulturološkom misijom koja teži uspo- Novog Sada, Novi Sad ganizacija koje treba da odigraju još veću stavljanju multikulturnog dijaloga. Grupa autora (2007): Rekapitulacija 2007, ulogu u njihovoj turističkoj afirmaciji. Muzeološke zbirke, koje smo pomenu- Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Svi muzeji nastoje da promovišu sop- li, kao deo kulturne baštine predstavljaju Novi Sad stvene kolekcije, putem prospekata, vo- i turističke atrakcije, sa elastičnom kultu- Mustedanagić, L., Mitrović, V. (2006): diča, razglednica, tematskih kataloga po- rološkom ponudom. Ta elastična kulturo- Muzeji i galerije Novog Sada i Vojvodi- svećenih određenim izložbama i internet loška ponuda je specifičnost njihove turi- ne, Museums and Gallerries of Novi Sad prezentacija. U promotivnim prezenta- stičke ponude. and Vojvodina, vodič-Guide, Novi Sad cijama, nekih svetski poznatih muzeja, u Dosadašnja turistička afirmacija mu- Vidić, N. (1999): Likovne galerije u Novom ponudi su selektivni programi za porodi- zejskog blaga, pokazala je da je neophod- Sadu u turističkoj prezentaciji, Naučno- cu, pojedine grupe i drugi. U muzejima na obostrana, susretna inicijativa, koja do- stručni časopis „Turizam“, br. 3, Institut smatraju da su posetioci najdragoceniji lazi kako od muzeja tako i od turističkih za geografiju, PMF, Novi Sad promoteri njihovih aktivnosti. organizacija koje treba da odigraju još ve- Vidić, N. ( 2003): Poljoprivredni muzej u U turističkoj afirmaciji muzeoloških ću ulogu u njihovoj turističkoj afirmaciji. Kulpinu - etnoblago i turistička prezen- zbirki, kao specifičnog turističkog proi- Konkretne akcije Turističkog informativ- tacija, Drugi Balakanski forum o rural- zvoda, značajnu ulogu ima Turistički in- nog centra u Novom Sadu, na afirmaci- nom turizmu, Zbornik radova AEERT, formativni centar u Novom Sadu, koji muzejskog turizma, imaju izuzetno po- PMF, Kragujevac, Ekonomski fakultet, ji svojim konkretnim akcijama promoviše zitivne rezultate. Neophodno je razviti još Kragujevac i afirmiše i muzeološke zbirke i kolekcije, raznovrsnije programske veze sa muzeji- Cultural Tourism in Europe – Edit by putem: ma, kao kultnim kulturnim institucijama. Greg Richards –Atlas, Original publi- • njihovog uključivanja u programe saj- Pored kulturološke promocije, muzeji ched by CAB International, Wallin- mova turizma, u zemlji i inostranstvu, treba da imaju daleko kompleksniju turi- gford, UK,1996. • posebnih projekata kao što je: „Novi Sad stičku promociju. Inicijative koje su u to- ICOM – International Council of Muse- kroz istoriju“ (januar –maj 2003), ku u muzejima, na jačanju njihove marke- ums: Proposal for a Charter of Princi- • promotivnih publikacija i internet pre- tinške funkcije idu tome u susret. ples for Museums and cultural Tourism zentacija ( www.novisadtourism.com) i Za praćenje turističke afirmacije mu- (http:icom.museum) • promotivnih filmova. zeološkog turizma, neophodno je i stalno EUROPA-Culture – European Com- • Spomenuti muzeji su članovi ICOM- kvantitativno praćenje turističkih poseta, mission – CommunicationCultural a (International Council of Museums), što je manjkavost ovog segmenta turizma. programme, Intercultural Dialogue koji je usvojio Strategiju dugoročnog ra- (http:europa.eu/culture/eac/dialogue) zvoja, sa utvrđenom misijom i vizijom. Literatura Touriseum or Museum of Tourism, / Jovičić, Ž. et al. (2005): Osnove turizma www.touriseum.it/ Godine 2007, 19. maja, u našoj zemlji – Integralno-fenomenološki pristup, Dragocene informacije, autor rada dobio održana je prva nacionalna Noć muzeja, u Plan-tours, d.o.o. „Turistička štampa“, je neposredno u razgovorima sa sarad- devet gradova. Noć muzeja u Novom Sa- Beograd nicima u muzejima.

137 FALE GRAFIČKI PRILOZI Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Ivkov Anđelija* Turistička privlačnost Biljana Pavlović* manastira Naupare Sažetak Manastir Naupara se nalazi u opšti- Uvod je ustvari sazidao crkvu, pošto legende ka- ni Kruševac i zajedno sa drugim vred- Manastir Naupara pripada Eparhiji niškoj, žu da je manastir zadužbina despota Ste- nostima u kraju, mogao bi uz veća fi- koju čini 17 manastira i 10 crkava. Uteme- fana Lazarevića. nansijska ulaganja i napor stanovnika ljen je krajem XIV veka, po svemu sudeći da predstavlja značajan element turi- posle zidanja crkve Lazarice. Njegova sud- Predanja o manastiru i selu Naupare stičke valorizacije. Vrednost manastira bina se nije razlikovala od sudbine osta- Od 1382. do 1835. o ovom manastiru nema Naupare se ogleda u njegovoj jedinstve- lih manastira, a slobodno se može reći da nikakvih podataka, ali ostala su narodna nosti i lepoti koju poseduje, a koja bi se je tesno vezana za sudbinu naroda. Bio je predanja prenošena sa kolena na koleno. mogla iskoristiti kao turistička atrak- više puta spaljivan, rušen, pa ponovo gra- Prvo predanje je vezano za naselje ru- cija. Korištenjem kvalitativno-kvanti- đen. Mnogo puta i loše obnavljan. Bio je dara Sasa koje se nalazilo tristo metara tativnog komparativnog metoda može crkva, pa mirska crkva zatim muški, a sa- ispred Selišta i „vratnica“. Pored toga što se iskazati celokupna turistička vred- da ženski manastir. su pravili oružje i oruđe za potrebe vlada- nost ovog manastira, ukazati na potre- ra, kovali su i novac “neu pare“ – nove pa- bu očuvanja i sprečiti propadanje ova- Istorijat manastira re. Smatra se da je po ovom novom novcu kvih antropogenih vrednosti. Severne oblasti nekadašnjeg Srpskog car- iz XIII veka selo dobilo ime. Ključne reči: Manastir Naupara, turi- stva, koje su u doba Nemanjića bile zapo- Drugo predanje kaže da je knez Lazar zam, turistička valorizacija stavljane, dobile su veliki značaj u vreme zidao crkvu Lazaricu u Kruševcu, a poma- kneza Lazara i despota Stefana Lazarevi- gao mu je sin Stefan. Ponestade kamena Abstract ća. One postaju centralni deo Moravske i ostalih zidarskih potrepština, pa Lazar Tourist attractiveness of Naupare Monastery Srbije i Despotovine, gde se razvija nova posla sina pod Jastrebac da donese sve što Monastery Naupara is settled in com- umetnost (Janićijević, 1996). je potrebno za nastavak gradnje. Stefan ne munity of Krusevac and with the oth- samo da dovuče kamen, nego pronađe le- ers valuable things in the neighbour- Podizanje manastira po mesto na kome će sagraditi sebi crkvu. hood might be an important element Dolina reke Rasine sa selima pripadala je I tako, dok je knez Lazar zidao Lazaricu, in tourist valorization, which could be kruševačkom velmoži Ivanišu. On je, sa despot Stefan je na desnoj obali reke Rasi- possible with bigger financial sources sinom Danilom podigao dva manastira ne na trinaestom kilometru od Kruševca, and hard work at citizens. The abun- za nekoliko godina. Prvo je podigao Dren- u živopisnom predelu podno Jastrepca sa- dance of monastery is in his unique- ču kod Aleksandrovca, a nakon toga i ma- zidao Nauparu. Kad je knez Lazar saznao ness and beauty which owns, and nastir u Nauparu. Sačuvana je povelja o gde je njegov sin sazidao crkvu, poseti to which could be used as a tourist at- manastiru, gde ktitor daruje manastiru u mesto i oduševljen reče: „Kako ti sine na traction. By usin kvalitative-kvanti- Drenči, između ostalog i „dvor u Naupari um pade da baš tu zidaš crkvu?!“ tative komparative method we can ex- sa pridvoricom“. I po tome crkva dobi ime Nau(um)pare press whole touristic value of monas- Manastir u narodu dobija ime Sv. Ste- (www.danas.co.yu/20040727/periskop1. tery Naupara, point on the need for fan. Kasnije nastaje polemika oko toga ko html). preserving and prevention of decay such anthropogenic values. Key words: Naupara Monastery, tourism, tourist valorization

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Karta 1. Položaj manastira Naupara u Eparhiji niškoj Novi Sad Izvor: www.bssm.org.yu/manastiri/naupara.html (Razmer: 1: 750 000)

138 Treća legenda, tj. predanje vezano je za polazak u boj na Kosovo. Pred sam polazak, Lazar sa svitom dolazi u Nauparu, skriva novac nagde oko manastira ili crkve Sv. Petke, i onda dovikuje plemstvu: “Neka su Vam na um pare kad se vratite sa Koso- va“ (Stošić, 1997). Uz veliku pomoć despota Stefana i kneza Lazara manastir je veoma brzo napre- dovao. Ali, kada su Turci osvojili Kruše- vac i okolinu, 1454. godine, manastir je porušen i kao takav ostao do Karađorđe- vog ustanka. U to vreme sveštenik Bogdan Miletić dobio je dozvolu da uredi crkvu i pričešćuje narod i vojsku. Na ploči iznad ulaza u manastirsku crkvu je zapisano „... da je manastir obnavljan vo vremja blago- rodnago gospodara i knjaza serbskog Milo- ša Teodorovića Obrenovića“. Potpunu obnovu Naupara doživljava 1835. godine zalaganjem braće Simić, o čemu govori natpis na ploči kod ulaza u crkvu. Novi period u razvoju manastira obuhvata vreme od 1929. godine do danas. U tom periodu izvršena je njegova restauracija, istraživačko-konzervatorski radovi, zidanje i dr. U vreme Prvog svetskog rata manastir je opljačkan, a starešina odveden u zaro- bljeništvo. Nova obnova manastira poče- la je 1929. godine. Iguman Porfirije Iljič- ki, poreklom Rus, obnovio je stare zgrade i počeo zidanje novih, uredio manastirsku šumu, osnovao pčelinjak i rasadnik. Sl. 1. Manastir Naupara Za vreme Drugog svetskog rata ma- (foto: B. Pavlović) nastir je ponovo opljačkan, a veliki deo zgrada i imanja je bio zapaljen. Posle rata manastirskog naselja Naupare će se nasta- Velika nauparska rozeta. Najveća oduzeto mu je preko hiljadu hektara ma- viti u okviru višegodišnjeg istraživačko- umetnička vrednost ovog manastira su nastirske imovine. Profesionalno intereso- konzervatorskog projekta koji je preduzeo dve rozete, koje spadaju među najlepše vanje za crkvu manastira Naupara nasta- Republički zavod za zaštitu spomeni- tvorevine Moravske škole. Posebno je bo- lo je 1925. godine kada je arhitekta Žarko ka kulture iz Beograda (Popović, Ćurčić, gata, idejno i motivski, tzv. Velika rozeta Tatić arhitektonski snimio osnovu crkve i 2000). kojoj nema ravne u moravskoj klesarskoj fotografski zabeležio njene fasade i kame- umetnosti. ni ukras. Godine 1949. manastir Naupara Arhitektura manastira Ovu rozetu čini nekoliko motivski boje zaštićen kao kulturno dobro. U toku je- Osnova crkve ima oblik trolista sa pripra- gatih prstenova, počev od središnjeg kru- seni 1956. godine izvedeni su manji kon- tom. Osnova crkve je orijentisana u prav- ga sa 12 perforiranih paoka koji se završa- zervatorsko-zaštitni radovi na crkvi. cu zapad-istok. Središnji kvadratni deo vaju motivima u obliku sekira. U gornjem Odlukom o utvrđivanju nepokretnih određuju četiri masivna polustuba pri- delu je heruvim sa dve fantastične minija- kulturnih dobara manastir Naupara je slonjena uz podužne zidove. Na istočnoj turne životinje. Heruvim simbolizuje ne- 1979. godine kategorisan kao spomenik strani se svetilište završava unutra polu- bo. Na suprotnoj strani, dole je dvogla- kulture od velikog značaja. kružnom, a spolja petostranom apsidom, vi orao – simbol zemlje, odnosno vladara. Početkom 1992. godine nastavljeni su polukružnim prostorom zasvođenim ku- Na ostalim „sekirama“ su: ruža, životinja istraživačko-konzervatorski radovi na polom. Slične dve apside postoje na sever- koju goni lovac kentaur, pa drugi floralni i manastirskom kompleksu Naupara. Pored noj i južnoj strani središnjeg dela naosa animalni motivi. starog konaka iz XIX veka, sagrađenog u koji je centralni deo unutrašnjosti hrama Lepotom izrade i bogatstvom motiv- balkansko-orijentalnom stilu, 1991. godi- (Popović, Ćurčić, 2002). skih asocijacija, Velika nauparska rozeta ne, završen je novi zidani konak površine Rozete. Na crkvi danas postoji dvana- je koristila drugim klesarima da prenesu 700m2. U prizemlju je velika sala za prijem est rozeta različitih prečnika, raspoređe- pojedinačne elemente u svoja dela, ali nig- gostiju o manastirskoj slavi, kao i za pri- ne su u drugoj zoni predvorja tj. priprate de nije ponovljena. Zato ostaje jedinstve- godne simpozijume. Tu je i manja trpe- i centralnog dela hrama (naosa) na zapadna u svemu. zarija sa kuhinjom. Na spratu su sobe za noj, severnoj i južnoj fasadi. Na zapadnoj smeštaj monahinja i dva apartmana za vi- fasadi kule iznad priprate velika rozeta za- Materijalna baza soke crkvene goste. uzima oba polja, a po jedna manja se nala- Do 1995. godine obavljeni su sanaci- zi na severnom i južnom njenom zidu (Po- i posećenost manastira ja konstrukcije crkve, konzervacija i deli- pović, Ćurčić, 2002). Dekorativni motivi S obzirom na povoljan položaj manasti- mična restauracija njene arhitekture i nose razlikuju na rozetama. Raznovrsnošću ra u odnosu na put regionalnog znača- vootkrivenog živopisa na unutrašnjim i ukrasa posebno se izdvajaju one na zapad- ja, koji povezuje Kruševac sa većim grad- spoljašnjim zidovima. Istraživanja crkve i noj fasadi crkve. skim centrima (Niš i Priština) a i manjim

139 par kilometara od glavnog puta, što ote- žava pristup, a lokalni autobusi saobraćaju dva puta dnevno, prvi polazak u jutarnjim časovima a naredni u popodnevnim što podrazumeva višesatno čekanje. Umetnč- ka vrednost manastira Naupara. Mana- stir ima veoma visoku ocenu od 4,8 po pitanju umetničke vrednosti. Najveći broj ispitanika je dao ocenu 5. Manastir Na- upara ovu ocenu i zaslužuje jer poseduje elemente neprocenjive vrednosti. Jedan od najbitnijih je već pominjana rozeta, jedinstvena u Evropi. Turistička vrednost ambijenta. Mana- stir Naupara je smešten između ogranaka planine Jastrebac i reke Rasine, i ima očuvane prirodne vrednosti čime je i za- služno dobio prosečnu ocenu 4,7 za turi- stičku vrednost ambijenta. Do manastira Naupara vodi prelepa staza sa obe strane oivičena ogromnim zimzelenim sta- blima koja upotpunjuju ambijent i posetioca ne ostavljaju ravnodušnim. Tu je i Sl. 2. Velika Nauparska rozeta nekadašnji ribnjak koji danas nema tu na- (foto: B. Pavlović) menu, već služi kao atrakcija. Turistička (kao što su Blace, Prokuplje i Kuršumlija), Manastir je dva puta posetio srpski pa- atraktivnost i prepoznatljivost. Turistička možemo zaključiti da bi ovaj putni pra- trijarh Pavle, a jednom je i noćio u mana- atraktivnost i prepoznatljivost manastira vac mogao imati pozitivne efekte na veću stirskom konaku. To je bilo 1999. godine ogleda se u tome da li poseduje visoku kul- posećenost manastira u nekom budućem kada je pušten u upotrebu novi konak cr- turno-umetničku vrednost samog objekta vremenu. kve Sv. Đorđa u Kruševcu. Inače, episkop ili predmeta u njemu. Manastir Naupara Iako se u najbližem gradskom centru niški Irinej je čest gost manastira Naupa- svoju atraktivnost i prepoznatljivost ba- Kruševca nalaze brojni hoteli – „Rubin“, ra. zira na jedinstvenoj rozeti. Zbog toga je i „Evropa“ i „Famov hotel“, nedostatak su najveći broj ispitanika dao manastiru Na- smeštajni kapaciteti u neposrednoj blizi- Turistička valorizacija upari, po pitanju turističke atraktivnosti ni samog manastira. Već je spomenuto da i prepoznatljivosti, ocenu 4,7. Samo je je- manastir poseduje konak, ali njegov kapa- manastira Naupara dan od ispitanika dao ocenu 3, i obrazlo- citet je dovoljan samo za monahinje ma- Turistička valorizacija je jedna od najzna- žio je činjenicom da manastir ne poseduje nastira Naupara i duhovnika manastira, čajnijih tema teorije o turizmu. Turistič- freske i ikone velike umetničke vrednosti, oca Damaskina. Za smeštaj crkvenih veka valorizacija predstavlja utvrđivanje ili tj. ostaci koji su otkriveni nakon konzer- likodostojnika kao što je srpski patrijarh procenu vrednosti turističkih atraktivno- vatorskih radova, po njegovom mišljenju, Pavle i episkop niški Irinej predviđene su sti, odnosno procenu turističkih atraktiv- nisu dovoljni. dve sobe, samo za njihove posete. Prili- nosti svih onih pojava, objekata i prosto- Izgrađenost i opremljenost prostora. kom valorizacije sigurno je da bi dograd- ra koji imaju, pored ostalih karakteristika Manastir Naupara nije dovoljno turistič- nja već postojećeg ili izgradnja novog ko- i svojstvo da su atraktivni, tj. interesantni ki opremljen tj. ne poseduje smeštajne ka- naka predsatvljala prednost. za turiste i da kroz njih turisti mogu zado- pacitete za moguće posetioce. Zbog toga Osim smeštajnih kapaciteta nedosta- voljiti svoju turističku (kulturnu ili rekre- je za izgrađenost i opremljenost mana- je ugostiteljski objekat. Za izgradnju istog ativnu) potrebu (Tomka, 1998). stir dobio prosečnu ocenu 4,1. Do mana- mogla bi se iskoristiti parcela uz sam par- Značajna faza turističke valorizacije stira Naupara vodi već pominjani glavni king. S obzirom da u manastiru posto- kulturno-istorijskih spomenika je odabir put odakle putokazna i informativna taji restoran sala kapaciteta stotinak mesta, elemenata koji mora da obuhvati sve one bla pokazuje skretanje za manastir. To bi koja služi isključivo za manastirske prosla- elemente koji čine osnovu buduće turistič- moglo biti pohvalno s obzirom na to da je ve, nedostaje objekat koji bi pružao uslu- ke prezentacije spomenika. do mnogih manastira u našoj zemlji teš- ge posetiocima manastira. Alternativa su ko stići jer nema odgovarajuće turističke i postojeći restoranski objekti uz regional- Rezultati analize turističke valorizacije signalizacije. ni put: čuveni restoran „Gedža“ sa većim Analiza turističke valorizacije manasti- Uklopljenost u turističko bogatstvo. Ma- parkingom i većim brojem konzumnih ra Naupara je izvršena na osnovu upitni- nastir Naupara po pitanju uklopljenosti u mesta, zatim restoran „Boem“ i „Dve se- ka, a ispitanici su bili: profesor geografije, turističko bogatstvo na osnovu odgovora stre“ manjeg kapaciteta. ekonomski tehničar, arhitekta, turizmo- ispitanika dobija ocenu 4,1. Ova ocena se Najveći broj vernika posećuje mana- log, istoričar i istoričar umetnosti. Njihov može obrazložiti činjenicom da u njegovoj stir 15. avgusta na dan Sv. Stefana. Godi- zadatak je bio da realno ocene da li bi svi blizini postoje mnogobrojni manastiri či- ne 2006. na dan 15. avgusta, u manastiru navedeni elementi mogli uticati na budu- ji je geografski položaj povoljniji tj. bliži su se okupilo oko 1.500 vernika. Sem ovog za ću valorizaciju manastira. ili su na glavnom putu. Za današnjeg turi- manastir značajanog dana, veliki broj ver- Turističko-geografski položaj. Manastir stu tj. posetioca to je bitan faktor. nika može se videti i na dan Božića, Bogo- Naupara analizom svih ispitanika dobija javljenja, na dan Uskrsa, na Cvetnice. Po- prosečnu ocenu 3,5. To bi značilo da je tu- Na osnovu sagledavanja i vrednova- stoji i posebna vrsta vernika koji posećuju rističko-geografski položaj dobar. Mišlje- nja svih elemenata turističke valorizacije, liturgiju i uglavnom su to isti ljudi. Pored nja ispitanika su vrlo različita i kreću se od prosečna ocena je 4,5 pa se zaključuje da njih, veliki je broj onih koji dođu upale sve- ocene 2 do 4. Ocenu 2 ispitanik je obja- manastir ima odličan kvalitet tj. međuna- će, pomole se, ali ne prisustvuju liturgiji. snio time što je manastir Naupara udaljen rodni turistički značaj.

140 Zaključak Može se zaključiti da manastir Naupa- ra poseduje visok stepen turističke atraktivnosti, što bi trebalo da ima za posledicu veća turistička kretanja i interesovanja za njega i vrednosti koje poseduje. Za turističku valorizaciju manastira, problem predstavlja slaba propagandna delatnost. Trenutno je jedini vid propagande ona koja se ostvaruje pomoću reči hvale samih impresioniranih posetilaca, a postoji i nekoliko primeraka promo materijala kruševačkog Turističkog saveza gde je manastiru Naupara posvećeno par re- čenica. Za bolju turističku valorizaciju neophodno je uređenje već zastarele postojeće saobraćajne infrastrukture i malo bolja signalizacija na putu koji vodi do samog manastira, a za što detaljnije upoznavanje manastira potrudiće se ljubazno se- strinstvo. Posećenost manastira, mora biti takva da ne narušava mir koji vlada i spokojstvo koje se oseti čim stupite na manastirsko tle. Monahinje i otac Dama- skin, duhovnik manastira, žele da se broj vernika i posetilaca poveća, ali se ujedno i boje da sve to ne naruši postojeći mir i harmoniju koji vladaju u njemu. Bez obzira na postojeći strah, veruju da do toga neće doći i voljni su da svakog posetioca ugoste. Svojom lepotom, posebno lepotom rozete, manastir Naupara može da se ravna sa manastirom Mileševa iz koga posetilac odlazi očaran neobjašnjivim predrene- sansnim osmehom „Belog anđela“, iz dav- nog XIII veka. Literatura Janićijević, J., (1996): Kulturna riznica Sr- Sl. 3. Južna fasada manastira bije. Izdavačka zadruga Idea, Beograd. (foto: B. Pavlović) Pavlović, B., (2006): Turistička valorizacija manastira Naupare. Diplomski rad. Popović S., Ćurčić, S., (2002): Naupara. Tomka, D., (1998): Kultura kroz prostor, Univerzitet Novom Sadu, Prirodno-ma- Republički zavod za zaštitu spomenika vreme i turizam. PMF, Institut za geo- tematički fakultet, Departman za ge- kulture, Beograd. grafiju, Novi Sad. ografiju, turizam i hotelijerstvo. Novi Stošić, A., (2002): Kruševac i okolina, Tu- www.bssm.org.yu/manastiri/naupara.html Sad. rističke staze, Kruševački glasnik, Kru- www.danas.co.yu/20040727/periskop1. ševac. html

141 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Sci Stojan Tufegdžić* Ergela kao segment turističke

Sažetak ponude Karađorđeva Povoljni prirodno-geografski uslovi su bili glavni činioci za formiranje ergele Uvod nika bugarskog ministarstva poljoprivrede, Karađorđevo. Godine 1880. mađarska Istorija ergele Karađorđevo“ duga je sko- naručen je manji broj pastuva i rasplodnih ergela Međoheđeš počinje sa krčenjem ro 130 godina. Povoljni prirodno-geograf- kobila nonius rase. U toku Drugog svet- šuma i stvaranjem pašnjaka te formi- ski uslovi su bili glavni činioci za formira- skog rata ergela Karađorđevo je opustoše- ranjem pokretne ergele. Izgradnjom pr- nje ergele Karađorđevo. Terene koje danas na, jer su na mađarsku ergelu Međeheđeš vih štala i stambenih objekata 1900. obuhvata Karađorđevo, većim delom su bili premešteni svi pepinjerni pastuvi, deo ra- godine formira se stalna ergela. Od pod šumama hrasta i pašnjacima. Tlo ovog splodnih kobila i ždrebadi svih godišta. Po- 1918.godine do danas ergela se nala- terena je bilo izuzetno pogodno za razvoj sle Drugog svetskog rata ergela Karađorđe- zi u državnom vlasništvu. Više decenij- muskulature nogu i kopita kod konja. vo se proglašava državnim dobrom, a 1946. skim radom i trudom zapolenih radi- Godine 1880. mađarska ergela Međo- godine počinje obnavljanje ergele sa preo- lo se na uzgoju radnih konja (noniusa), heđeš počinje sa krčenjem šuma i stvara- stalih 15 priplodnih kobila nonius rase. Ee- zatim na stvaranju novih rodova, lini- njem pašnjaka te formiranjem pokretne ergela se proširuje sa uzgojem arapske polu- ja i rasa konja (engleskog polukrvnog- gele. Izgradnjom prvih štala i stambenih krvne rase, lipicanera, engleske polukrvne i punokrvnog, lipicanera i ponia). Gr- objekata 1900. godine formira se stalna er- punokrvne rase. Zahvaljujući više decenij- la iz ergele Karađorđevo su učestova- gela, gde se počinje sa uzgojem grla muš- skim radom i doprinosu zaposlenih, ergeli na sportskim takmičenjima kako na kog podmlatka rase noniusa, koji su kasni- la Karađorđevo drugom polovinom prošlog domaćim tako i na inostranim hipo- je služili kao priplodni pastuvi za potrebe veka je bila jedna od vodećih ergela u zemlji dromima. Pored bavljenja profesinal- ergele Međeheđeš. Posle Prvog svetskog ra- i u njenom okruženju. nim konjičkim sportom, ergela je stvo- ta pripajanjem Vojvodine Jugoslaviji, Mini- rila i uslove za razvoj pojedinih oblika starstvo za poljoprivredu i vode Jugoslavi- Materijalna osnova turizma turizma kao što su: sportsko-rekreativ- je, osniva Državnu ergelu „Karađorđevo“. Ergela „Karađorđevo“ danas zauzima po- ni, sportsko-manifestacioni, izletnički i U ergeli se uzgaja i dalje nonius rasa, na- vršinu od oko 11 ha, koja je pokrivena par- ekskuzioni. menjena za potrebe vojske, transporta, po- kovskim i šumskim zasadima, a ispreseca- Ergela Karađorđevo, tu- Ključne reči: ljoprivrede i sporta. Od 1929. godine poči- na je sa 4 ha ispusta za ispašu i šetnju konja. ristička ponuda,valorizacija nju da se stvaraju nove linije pastuva, kao i Ergela se satoji od dve štale i dva prateća Abstract da se uzgajaju svoji rodovi kobila. U peri- objekta. Prva štala je podeljena na dve ce- odu između dva svetska rata vršen je pra- line između kojih se nalazi Muzej konjar- Hors farm as a segment in tourist offer of vilan uzgoj nonius rase, a potvrda je bila i stva. Ova štala sadrži 19 zatvorenih i 18 Karadjordjevo poseta stranih stručnjaka iz konjarstva. Er- ovorenih boksova. Druga štala raspolaže Favourable natural-geographical con- gelu Karađorđevo u ovom periodu podse- sa 30 zatvorenih boksova i u njoj su uglav- ditions were the main factors for start- ćuju nadzornici francuske i nemačke erge- nom sportska grla, dok su u prvoj štali pa- ing the horse farm Karadjordjevo. In le i obojica su izuzetno visoko vrednovali stuvi, suždrebne kobile, oždrebljene kobile 1880 Hungarian horse farm Mezo- uzgoj nonius rase. Prilikom posete izasla- sa ždrebadima i odrasla ždrebad. hegyes started with forest clearance, pastures’ construction and movable

horse farm preparation. The founda- Subotica Tisa tion for the permanent horse farm was the building of first stables and hous-

es in 1900. Since 1918 the horse farm Dunav Čik Zlatica has been stately owned. Decades-long Sombor Kikinda hard work of the employees was aimed Mostonga Krivaja to breeding work-horses (Nonius), and other breeds and types (English Thor- oughbred, English Half-bred, Lipizzan Begej and Pony). The stock of Karadjordjevo Jegrička Tisa horse farm participated in domestic Ergela Zrenjanin Tamiš and international racecourse tourna- Karađorđevo ments. Apart from professional eques- Novi Sad trian sports, the horse farm created conditions for development of certain Vršac Bosut forms of tourism such as: sports and Karaš recreational, sports and event based Sr.Mitrovica tourism, escorted tours and excursions. Sava Key words: Karadjordjevo horse farm, Pančevo tourist offer, valorization Sava Dunav 0 25 50 75km * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Karta 1. Geografsko-turistički položaj ergele Karađorđevo u Vojvodini

142 Muzej konjarstva - u muzeju su izlo- ženi mnogobrojni pehari, nagrade, diplo- me, odlikovanja, kojim se potvrđuju kvalitet i uspešnost rada u ovoj ergeli, posebno na odgoju noniusa, engleskih punokrvnih i lipicanera. U muzeju se nalazi knjiga u koju se od 1911. godine upisuje sve što se u ergeli de- šavalo, zatim knjiga utisaka koja je oformljena 01. juna 1924. godine. Izložene su i fotografije raznih diplomatskih delegacije, koje su posetile ergelu, Josip Broz Tito, Kraljica Elizabeta, Bržnjev, Janoš Kadar i druge visoke ličnosti tog vremena. U muzeju se nalazi fijaker i sanke koje je koristio Josip Broz Tito za vreme boravka u Karađorđevu. U neposrednoj blizini štala se nalazi jedan od najvećih hipodroma u našoj zemlji. On je otvoren 1983.godine, građen je po svetskim standardima, i sadrži tri staze. Galopska staza je dugačka 1300 m, i ši- Slika 1. Bista roka 25 m, Kasačka staza je dugačka 1100 (foto: M. Tufegdžić) m, a široka 20 m i radna staza dugačka 120 ćivali razvoju sportsko-manifestacionog mativne kuće kao televizija, radio. TV No- m. a široka 8 m. Hipodrom poseduje i tri- turizmu. U toku godine organizovale su se vi Sad, prvi kanal je 1993. i 2002. godine binu za posetioce, njen kapacitet je 2000 tri sportsko-kulturne manifestacije: dan manifestaciju direktno emitovalo u traja- mesta. U njenom centru se nalazi i loža ustanove „Karađorđevo“, koji se održavao nju od 10 do 18 časova iz Karađorđeva. U za 100 mesta. Za vreme održavanja mani- prve subote u mesecu junu, „Prvomajski perioda od 1996. do 2006. godine manifestacija hipodrom se ozvuči sa 20 zvuč- uranaka u Karađorđevu“ i konjičke sport- festaciju je posetilo 87.200 poetilaca-turi- nika. Hipodrom je opremljen sa montaž- ske trke JNA- trka „Neretva“, kasnije prei- sta.. Po broju posetilaca najzapaženija je nim objektom za pružanje ugostiteljskih menovana u konjičke trke VJ – trke „Mla- bila 2002. godina sa brojem od 14.800 po- usluga, tekućom vodom i sanitarnim ure- dost“ koje su se održavale zadnje subote u setilaca-turista (tabela 1). đajima. U neposrednoj blizini hipodroma mesecu septembru. Organizacija manife- nalazi se sporsko-rekreativna zona koju stacije „Prvomajski urank“ zadržala se do Ekskurzioni turizam sačinjava park, zatim sportski stadion sa današnjeg dana, dok se druge dve mani- Ekskurzioni turizam je jedan od osnovnih svom pratećom infrastrukturom, (svlači- festacije od 2002. godine ne organizuju oblika masovnog turizma u Karađorđevu i nicama, tribinom za gledaoce, bifeom), za- zbog nedostatka materijalno-finansijskih zasnovanje na ergeli. Međutim, posete su tim restoranom Karađorđevo. sredstva. Organizatori odnosno domaći- jednodnevne. Ekskurzije su najčešće u toku ni „Prvomjskog uranka“ u Karađorđevo se proletnjih i jesenjih meseci. Program ko- Oblici turističkih kretanja koji se potrude da program i sadržaj manifesta- ji se odnosi na đačke eskurzije ima edukacije bude bogat, prilagoden za sve uzraste tivnan značaj i sastoji se iz sledećih aktiv- zasnivaju na ergeli i ukuse turista-posetilaca. Porodični ro- nosti: obilazak ergele konja, posete muzeju Pored bavljenja profesionalnim konjičkim štilj u prirodi, kulturno-umetnički pro- konjarstva, vožnja fijakerom jahanje ponia, sportom u ergeli „Karađorđevo“ se radi i na gram u kojem učestvuju KUD-a, estradni posmatraje konja na ispaši, zatim mali ko- stvaranju kompleksne osnove za kulturne i umetnici, likovne izložbe, skulptura, ruč- njički program (mini konjičke trke), zatim rekreativne aktivnosti kao što su: jahanje u nih radova, zatim u popodnevnim satima obilazak lovno-šumskog kompleksa Vra- prirodi, lovačko jahanje-lov sa konja, vožnja organizovanje konjički trka, kasački, galo- njak-Guvnište, i korišćenja restorateskih fijakerom, škola jahanja, trenežno jahanje, perski, paradna smotra lipicanera, smo- usluga u ugostiteljskim objektima, resto- posmatranje konja na ispaši, trenig grla, tra fijakera sa četvoropregom, su neki od ranu „Karađorđevo“ - „Vranjak“ i u lovač- poseta muzeju konjarstva, poseta kultur- bogatih sadržaja programa. Manifestaciju koj kući „Dijana“. Posetioci đačkih eskuri- no-istorijskim spomenicima u neposrednoj obavezno proprate javne novinske i infor- zija su obično deca predškolskog uzrasta blizini Karađorđeva (dvorac „Dunđerski u Čelarevu, manastir Bođani u Bođanima, srednjovekovnu tvrđavu „Bač“ i franjevački samostan u Baču, kapelicu sv.Antona pu- stinjaka u lovištu Guvnište), zatim specijalni prirodni rezervat Karađorđevo, a u kombinaciji ergele sa šumarstvom i lovstvom oformljeni su novi oblici turističkih kretanja u lovstvu i ribolovstvu. Oblici turističkih kretanja koji se zasnivaju na ergeli: • sportsko - manifestacioni • ekskurzioni • izletnički • kulturno-obrazovni • poslovni turizam Sportsko-manifestacioni turizam Drugom polovinom dvadesetog veka u ergeli Karađorđevo se posebna pažnja posve- Slika 2. Galopska trka na hipodromu Karađorđevo

143 i osnovci od prvog do četvrtog razreda se manifestuje kroz organizovanje struč- agroindustrijskom komplesku Karađorđe- osnovne škole. U periodu od 1996. do 2006. nih skupova za domaće i strane posetioce. vo, vezano za određene struke, iz domena godine Karađorđevo je posetilo 45.102 uče- Obzirom da se u Karađorđevu nalazi isto- agroindustrijske proizvodnje (ratarstvo- nika koji su koristili neku od navedenih tu- imeni rezidencionalni kompleks, u kojem biljna proizvodnja žitarica, industrijskog rističkih usluga (grafikon 1). se organizovao niz diplomatskih susre- bilja, povrća, krmnog bilja, meloracije, ta, zatim seminara, simpozijuma i drugih zatim farme stočarstva, konjarstva, svi- Izletnički turizam skupova na diplomatskom nivou kako za njogojstva, ovčarsta, mehanizacije, indu- Ergelu „Karađorđevo“ u proleće ( za vreme domaće tako i za inostrane posetioce. Svi strijske prerade, klanice, zatim iz dome- prvomajskih praznika) ranu jesen i u toku navedeni učesnici su bili i posetioci kom- na šumarstva, lovstvai ribarstva, posete vikenda posećuje veći broj turista izletni- peksa ergele Karađorđevo i koristili su do- specijalnom prorodnom rezervatu Kara- ka iz Beograda, Novog Sada i ostalih bli- ređene turističke usluge. Karađorđevo đorđevu.Najzapaženiji posetioci su bili, žih gradova. Izletnici su pretežno penzi- raspolaže sa određenim objektima za da- što se tiče škole u prirodi učenici osnov- onerske i sindikalne organizacije i jedan lji nastavak razvoja visokog poslovnog tu- nih škola iz Novog Sada, zatim struč- deo invidualnih gostiju. Izletnička kreta- rizama. Što nam pokazuje i nedavno odr- ne srednje škole kao: poljoprivredna ško- nja su zasnovana na poseti Karađorđevu žan simpozijum o bezbednosti balkanskih la iz Futoga, šumarska škola iz Kraljeva, na vremenskom zadržavanju na par sati, i istočno evropskih zemalja, zatim orga- hemijsko-prehrambene iz Beograda, stu- obilaska kompleksa, korišćenja restorater- nizovanja „Diplomatskog lova“. Što se tiče denti poljoprivrednog fakulteta iz Novog skih usluga, zatim nastavak dnevnih izle- posete samom kompleksu ergele Karađor- Sada, veterinrskog fakulteta iz Beograd, tmničkih tura do manastira Bođani, Bač- đevo, u periodu od 1997. do 2006. godine studenti PMF- Depatrmana za geografi- ke tvrđave u Bači, dvorca „Dunđerski“ u zabeležano je 3.498 posetilaca izuzv rezi- ju, turizam i hotelijerstvo, Departmana za Čelarevu. U periodu od 1997. Do 2006. dencionalnog kompleksa za koje nemamo biologiju i ekologiju iz Novog Sada, zatim Godine Karađorđevo je posetilo 11.522 podatke (grafikon 1). studenti šumarskog fakulteta iz Beograda. izletnika (tabela 1). U periodu 1997 - 2006. godine 6.680 uče- Kulturno obrazovni turizam nika, studenata je posetilo kompleks Kara- Poslovni turizam Kulturno obrazovni turizam se do sada đorđevo (tabela 1). Početak razvoja poslovnog turizma u Ka- u Karađorđevo odvijao kroz vidove škole rađorđevu datira još izemđu dva svetska u prirodi za osnovce, zatim jednodnevna Promet turista rata. Ovaj oblik turizma u Karađorđevu poseta stručnih srednjih škola i studenata Iz knjige utisaka o ergeli Karađorđevpo koja nosi naziv „upisnica posetilaca, koja Tabela 1. Broj posetilaca turističkog kompleksa Karađorđevo za period od 1996. do 2006. godine je oformljena je 01. Juna 1924. godine. za- Sportsko- Kulturno- pazili smo da su ergelu 04. Juna 1924. go- Godina Izletnički Ekskurzioni Poslovni manifestacioni obrazovni dine „Karađorđevo“ posetili učenici kmet- 1997 2.500 5.684 12.500 650 500 ske (poljoprivredne) škole iz Maribora, a 1935. godine studenti Veterinarskog fa- 1998 1.800 5.204 10.500 700 800 klulteta iz Beograda. Zapazili smo i to da 1999 825 2.064 2.100 720 230 su u posetu ergeli Karađorđevo dolazi- 2000 2.100 5.670 13.500 670 750 li đaci, državnici, trgovci, lovci, avanturi- 2001 750 5.560 10.800 750 180 sti, zaljubljenici u konje i ove ravničarsku lepotu. Nadežda Frank, očigledno roman- 2002 1.100 7.230 14.800 820 450 tična osoba, zapisala je, oktobra 1937. go- 2003 950 4.570 7.500 750 350 dine „ovde je divno“ i da ću „opet doći“. 2004 560 3.890 4.500 700 98 Što se tiče poseta i ostvarenog turistič- kog prometa po broju posetilaca-turista 2005 480 3.250 5.200 450 80 naj zapaženiji period u istoriji kompleksa 2006 457 1.980 5.800 470 60 ergele bio je sedamdesetih i osamdesetih Ukupno 11.522 45.102 87.200 6.680 3.498 godina prošlog veka. Što se tiče broja posetilaca – turista u Izvor: Podaci VU“Karađorđevo“ Karađorđevo Karađođevu u periodu 1996 - 2006. godine najzapaženiji broj posetilaca je bio za vreme održavanja sportski mafiestacija, zatim sledi ekskurzioni, izletnički, kulturno-obrazovni i poslovni oblik turizma. Sadašnje stanje ergele Protekli period za poslovanje ergele Ka- rađorđevo je bio izuzetno otežan i složen. Zbog određenih zbivanja u ustanovi došlo je do nedostatka određenih materijalno- finansijski sredstva, što je uticalo na kvalitet rada na odgoju sportskih grla i smanj- vanja brojnog stanja grla.Uz velike napore zaposlenih ergela je sačuvala određeni broj kvalietih grla za dalju reprodukciju, zatim svu postojeću materijalnu bazu. Ipak uz sve teškoće koje su pritisle ovu ergelu, grla iz ove ergele u toku 2006 i 2007. godine su učesvovali na konjičkim sportskim ta- Grafikon 1. Broj posetilaca turističkog kompleksa Karađorđevo za period od 1996. do 2006. godine kmičenjima na hipodromima u Beogradu, Izvor: podaci VU “Karađorđevo“ Ljubičevu, Zobnatici.

144 Zaključak ergele, mogu se izneti konkretne smerni- • Osmisliti nove oblike turizma i Na osnovu stvorenog imiđa, postojećih ce i zadaci za unapređivanje organizacije • Kreirati nov i agresivniji marketinški prirodnih i atropogenih vrednosti i recep- turističke aktivnosti vezane za ergelu Ka- pristup. tivnih potencijala, Karađorđevo je moglo rađorđevo. Sagledavanjem postojećeg stada prihvati najzahtevniju klijentelu, pa je nja ergele, može se reći da bazični uslo- Sprovođenjem određenih zadataka ve- zato bilo često stecište diplomata, poslov- vi, fond grla, materijalno-tehnički objekti zanih za dalji rad i razvoj ergele, svakako nih ljudi, bisnismena, trgovaca, zaljublje- sa komplet infrastrukturom uz određe- bi se odrazilo na dalji razvoj kompleksa er- nika u ravnicu, učenika, studenata. Kra- na materijalno-finansijska ulaganja mogu gele kao i samog mesta Karađorđeva kao jem sedamdestih i osamdesetih godina odgovarati svaremenim standardima. Ob- turističke destinacije. prošlog veka Karađorđevo kao turistička zirom na protekli period zbog nedefinisa- destinacija, zajedno sa rezidencionalnim nog vlasništva i titulara ustanove, takođe Literatura kompleksuom imao je ekzpanziju u razvo- i zbog nedostatka materijalno-finansijskih Bogdanović,. Ž. i sard.(1997): Monografija ju prezentiranih oblika turizma a gde se sredstva nije bilo nekih većih investicio- opštine Bačka Palanka. PMF.Institut za posebno izdvaja lovni i poslovni turizma. nih ulaganja u otklanjaju nedostataka, pa geografiju. Novi Sad. Usled delovanja političkog faktora de- je neophodno iste uz materijalno-finansij- Tomić,.P. i sarad.(2004): Zaštićena prirod- vedesetih godina prošlog veka, došlo je do ska ulaganja iste otkloniti. na dobra i ekoturizam Vojvodine.PMF. velikih promena na turističkom tržištu, Da bi se prevazišli postojeći problemi u Departman za geografiju, turizam i ho- što se negativno odrazilo na dalji tok ra- ergeli Karađorđevo, neophodno je realizo- telijerstvo. zvoja i unapređenja turizma. Ergela Ka- vati sledeće zadatke i to: Steinhaus, M.(1941): Linija pastuva i rodo- rađorđevo u godinama teškog privređiva- • Definisati model upravljanja ustanovom va kobila jugoslovenskog noniusa. Agro- nja nedosatatka materijalno-finansijskih – ergelom, nomsko društvo. Zagreb. sredstava uspela je da sačuva jednim de- • Ulaganje određenih materijalno-finan- Tufegdžić, S.(2000): Ergela kao faktor ra- lom svoje potencijale kao deo sportskih sijskih sredstva u dalji razvoj ergele, zvoja turizma Karađorđevo.Diplomski grla i ostale materijalne baze koja je veza- • Uključiti se u planove i programe strate- rad ( u rukopisu). PMF- Institut za geo- na za rad i poslovanje ergele. gije razvoja turizma opštine Bačka Pa- grafiju. Novi Sad. Da bi se prvazišli postojeći problemi i lanka i države, Podaci ergele „Karađorđevo“. da bi se ergela mogla valorizovati kao se- • Inovirati dosadašnje turističke progra- Podaci dobijenu u VU“Karađorđevo“ iz gment turističke ponude, da povrati svoj me, Karađorđeva. ugled i značaj koji je imala u XX veku, a na • Osmisliti i promovisati niz manifestaci- osnovu postojećih i sačuvanih potencijala ja vezanih za konjički sport,

145 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Dobrica Jovičić* Banjski turizam mr Aleksandra S. Dragin** u funkciji razvoja Sažetak Srbiju krasi epitet “republika banja”, s obzirom na brojnost termomineral- Kopaoničke turističke regije nih voda, tradiciju i opštu poznatost banja, kao i njihov značaj u turistič- Uvod jacija i preciziranje odgovarajuće namene kom prometu. Značaj banjskog turiz- Kopaonička turistička regija ima central- površina, utoliko pre što se značajne turi- ma, među motivskim oblicima promeni položaj u Srbiji, ali nešto nepovoljniji i stičke i ekološke vrednosti nalaze u okvi- ta u Srbiji, ilustruju činjenice da banj- slabiju saobraćajnu povezanost, u odno- rima Nacionalnog parka Kopaonik, čija ska mesta imaju najveće učešće u sme- su na Zlatiborsku i Vrnjačko-banjsku re- zaštita je od najvišeg nacionalnog značaja. štajnim kapacitetima (oko 1/3) i da se giju. Regija se prostire između reke Jošani- Prostorni razmeštaj turističkih vredno- u njima ostvari najveći broj noćenja ce na severu, Ibra i Sitnice na zapadu, Laba sti omogućuje formiranje centara i loka- u Srbiji (više od 30%). Rad je koncipi- na jugu i jugoistoku i izvorišnih delova Ra- liteta različitih veličina, značaja i namene. ran sa ciljem da se sagledaju potencija- sine i Toplice na istoku. Sa istočne strane U zavisnosti od željenih i optimalnih vrsta li, dosadašnji rezultati i budući pravci Kopaoničku regiju tangira Ibarska magi- turizma, potrebno je isticati specifičnosti razvoja banjskog turizma u Kopaonič- strala, od koje se od Biljanovca odvaja put svakog lokaliteta. Uz planinski, zimsko- koj turističkoj regiji. U skladu sa tim, za Jošaničku Banju i Suvo Rudište. Siste- sportski, rekreativni i manifestacioni turi- poseban akcenat je stavljen na prikaz mom internih i regionalnih komunikacija zam, potrebno je promovisati i omasoviti i analizu prirodno-geografskih karak- ostvarena je veza sa putevima u dolinama letnji boravak na Kopaoniku, uz afirmaci- teristika, materijalne baze, odlika tu- Zapadne i Južne Morave (Koridor X). Naj- ju banjskog turizma (Lukovska, Jošanič- rističkog prometa i perspektiva razvoja veći regionalni značaj, svakako, ima ko- ka i Kuršumlijska Banja) u podnožju ove banja pomenute regije. Takođe, u ra- munikacija Pojate–Kruševac–Brus–Brze- planine (Jovičić, 2006). Organizacija produ se razmatraju pitanja komplemen- će–Kopaonik koja povezuje Kopaonik sa stora i objekata namenjenih turizmu mo- tarnosti razvoja banjskog i planinskog autoputem Beograd–Niš. Kopaoničku re- ra omogućiti efikasno povezivanje balne- turizma, odnosno uloge banja u ravno- giju tangira i železnička pruga Beograd– oloških centara sa Ravnim Kopaonikom, mernijem prostornom razvoju kopao- Kraljevo–Skoplje, dok je najbliži aero- kao središtem planinskog, kongresnog i ničkog područja. drom u Nišu, čija nedavna rekonstrukcija manifestacionog turizma. Ključne reči: banjski turizam, Kopao- treba da omogući veći i lakši priliv stranih nička turistička regija turista. Prirodno-geografske odlike Reljef Kopaonika je veoma složen, ra- Abstract znovrstan i raščlanjen. U njegovom geo- banja Kopaoničke regije Serbia has an epithet “The Spa Repub- morfološkom izgledu preovlađuju zaoblje- Termalne i mineralne vode u podgorini lic”, because of numerous thermo-min- ne forme, zaravni i površi sa kojih se dižu Kopaonika poznate su po svojoj lekovito- eral springs, tradition and general no- planinska bila, duboke ali ne i kanjonske sti. One se javljaju u zonama raseda Ro- toriety of spas and their significance doline. Severozapadni deo Kopaonika is- dopske mase, tamo gde su tektonske lini- for tourist industry. Significance of spa punjava zaravan Ravni Kopaonik (1.650- je presekle Zemljinu koru do veće dubine i tourism, within various types of tour- 1.800 m), koju okružuju vrhovi: Pančićev dospele do magmatskih ležišta. Voda se na ism in Serbia, confirm the fact that vrh (2.017 m), Suvo Rudište (1.976 m), Ve- tom putu zagreje i obogaćuje mineralnim spas have the biggest participation in liki Karaman (1.936 m), Velika Gobelja sastojcima magme i stena kroz koje usput tourist beds (1/3) and tourist nights (1.934 m), kao i prevoji Jaram (1.788 m) i prolazi. U podgorini Kopaonika nalaze se (more than 30%), registered in our Pajino Preslo (1.804 m). Jošanička, Lukovska i Kuršumlijska Banja country. The goal of the paper is to con- Klima Kopaonika kreće se od modifi- koje pripadaju Kopaoničkoj turističkoj re- sider potentials, former results and fu- cirano mediteranske klime u pojedinim giji (Nikolić, 1984). ture directions of spa tourism develop- delovima doline Ibra, preko kontinental- Kuršumlijska Banja se nalazi u dolini ment within the Kopaonik touristic rene i planinske u središnjem delu, do oštre Banjske reke, desne pritoke Toplice, u ju- gion. Consequently, the followed chap- i izrazito planinsko-alpske klime na najvi- goistočnoj podgorini Kopaonika, u toplič- ters are specially focused: review and šim vrhovima. Snežni pokrivač se proseč- kom kraju Kosanici. Leži na 442 m nad- analysis of natural and geographic fea- no zadržava oko 150 dana, što obezbeđuju morske visine i udaljena je od Kuršumlije tures, tourist facilities, tourism trade, dugu zimsku sezonu. Posebnu klimatsku 11 km, sa kojom je povezuje asfaltni put and prospects of further spas develop- vrednost predstavlja velika osunčanost, srednjeg kvaliteta. Najkraća veza ove ba- ment in this region. Also, the paper dis- od oko 200 sunčanih dana u godini (Ilić, nje sa autoputem Beograd–Niš je putni cusses questions of complementary de- 1984). pravac Rudare – Prolom banja – Leskovac, velopment of spa and mountainous Kopaonik je sedište zimsko-sportskog a sa Ibarskom magistralom put Kuršumli- tourism, including the role of the spas i zimsko-rekreativnog, a sve više i mani- ja-Blaževo preko Kopaonika. Železnički in balanced spatial development of the festacionog turizma (Jovičić, 2002). Odli- saobraćaj postoji u kuršumlijskoj opštini, Kopaonik region. kuje se bogatstvom prirodnih i ekoloških ali je njegov značaj za razvoj turizma u ba- Key words: Spa tourism, Kopaonik motiva, ali i kulturno-istorijski spomeni- nji i njenom okruženju danas marginalan. touristic region ci u bližem i daljem okruženju imaju veli- Mala kotlina u kojoj je smeštena Kur- ki turistički značaj za kreiranje komplek- šumlijska Banja, nastala je spuštanjem iz- * Prirodno-matematički fakultet, Niš sne ponude. Zbog velike dužine i širine među niza rasednih linija u podgorini ** PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Kopaonika (dužina 83 km, širina 63 km) Kopaonika. Za jednu rasednu liniju me- Novi Sad neophodna je jasna prostorna diferenci- ridijanskog pravca vezana je pojava ter-

146 malnih izvora. Banjsku kotlinu okružuju energija vode mogla bi se takođe koristi- se samo u letnjoj sezoni, ali sve ređe zbog sa svih strana dobro pošumljene planin- ti za zagrevanje stambenih i ugostiteljskih neadekvatnog komfora, odnosno nezado- ske padine i visovi do 900 m nadmorske objekata i staklenih bašti. voljavajućih standarda usluga. visine. Za izgradnju naselja iskorišćeno je ma- Zavod za prevenciju invalidnosti i re- Klima je umereno-kontinentalna. Leto nje erozivno proširenje, uokvireno listo- habilitaciju “Žubor” predstavlja najvažni- je umereno toplo, a zima umereno hladna, padnom šumom. Lukovska banja je do ji smeštajni objekat i odgovara nivou hote- jesen je toplija od proleća i ova pogodnost 1924. godine bila pod šumom i utrinom, la sa dve zvezdice. Raspolaže sa 269 ležaja, se pozitivno odražava na produžetak tu- kada započinje krčenje šume i izgradnja restoranom i drugim sadržajima i usluga- rističke sezone. Srednja godišnja tempera- naselja. Međutim, do danas je malo ura- ma. Medicinski sadržaji se odnose na di- tura vazduha je 9,9oC, dok insolacija izno- đeno na izgradnji i modernizaciji banje. jagnostiku, hidroterapiju, peloidoterapiju, si preko 1.900 časova godišnje. Sunčanje i Jošanička Banja (“zelena vrata Kopao- kineziterapiju, elektroterapiju, itd. Za re- tiho vreme stvaraju uslove za helioterapiju nika”) nalazi se na 550 m nadmorske vi- kreaciju se koriste tereni za male sporto- koja je korisna za zdravlje ljudi. Mikrokli- sine, na severozapadnoj strani Kopaoni- ve, otvoreni bazen, sauna, staze za šetnje i ma lečilišta je ugodna pa je Kuršumlijska ka, koji je dolinom reke Jošanice odvojen sl. Vila “Milica” (danas radničko odmara- Banja 1956. godine proglašena i za klimat- od severnijeg Željina. Leži u maloj kotlini, lište) raspolaže sa 54 ležaja, dok je u deč- sko mesto (vazdušna banja). Za turistički oko mesta gde u reku Jošanicu utiče nje- jem odmaralištu Crvenog krsta iz Niša 25 promet najpogodnija je letnja sezona, što na najveća pritoka Veleštica. Udaljena je ležaja. Banja ima tri kupatila, dva sa baze- proističe iz klimatskih i reljefnih odlika oko 10 km od ušća Jošanice u Ibar. Spada nima i kadama i jedno blatno kupatilo. datog područja. u visoke banje Srbije i proglašena je za kli- U Lukovskoj banji najveći smeštajni U Kuršumlijskoj Banji postoji 10 kap- matsko mesto. Kroz Banju prolazi put koji objekat je hotel “Kopaonik”, koji sa depa- tiranih i više nekaptiranih izvora, tempe- iz doline Ibra vodi do Suvog Rudišta, dok dansom ima oko 300 ležaja, dok smeštaj u rature 33-64oC, ukupne izdašnosti oko 11 se drugi put iz ovog mesta odvaja prema domaćinstvima čini 80 ležaja. Banja ima l/sec. Vode Kuršumlijske Banje pripadaju Aleksandrovcu, Vrnjačkoj Banji i Brusu. šest kupatila za tretmane toplom vodom alkalno-kiselim i sumporovitim hipoter- Od turističkog centra Kopaonik udaljena ili peloidom. Generalno gledano, ukupni mama, homeotermama i hipertermama. je 24 km i, ukupno gledano, ima dobar sa- uslužni kapaciteti ne predstavljaju solidnu Pogodne su za lečenje reumatskih obolje- obraćajno-geografski položaj. bazu za razvoj savremenog turizma. nja, bolesti organa digestivnog trakta, ne- Jošanička Banja pripada opštini Raš- U Jošaničkoj Banji gosti se mogu sme- uroloških i ginekoloških oboljenja, zatim ka. Priroda okoline je lepa, interesantna i stiti u prenoćištu “Jošanica” i u domaćoj bolesti lokomotornog aparata, kardiova- skoro nenarušena. Karakterišu je planin- radinosti. U 2000. godini banja je raspo- skularnih oboljenja i sl. Lekovitost izvo- ske kose i doline sa razvijenom potpla- lagala sa 207 ležaja (110 ležaja u domaćin- ra Kuršumlijske Banje poznata je bila još ninskom vegetacijom (mešovite šume sa stvima). Jošaničku Banju, kao i Lukovsku, u Rimskom periodu (III vek). preovlađujućim borom). Ima umereno- karakteriše nedovoljna izgrađenost ma- Lukovska banja se nalazi u istočnom kontinentalnu klimu, sa izvesnim odlika- terijalne baze, što onemogućava ozbiljni- podnožju Kopaonika, oko 30 km zapadno ma župskog podneblja: blage zime, sveža ji turistički promet. Moderan banjski hood Kuršumlije. Leži u kotlinskom prošire- proleća, umereno topla leta i jesen topli- tel, koji je u izgradnji, svakako će pospešiti nju doline gornjeg toka Lukovske reke, de- ja od proleća. Najtopliji mesec je jul, kada uslove za turistički razvoj. sne pritoke Kosanice, pod vrhom Oštri krš je i osunčanost najduža, dok je najhladni- (1.317 m). Saobraćajno-geografski položaj ji mesec januar. Saobraćajna infrastruktura je povoljan, ali kvaliet saobraćajnica je na Termomineralne vode ove banje imaju Najznačajnija drumska saobraćajnica kur- niskom nivou. temperaturu 36-78oC i pripadaju hiperter- šumlijskih banja (Lukovska i Kuršumlij- Lukovska banja ima nadmosku visi- mama. Topliju mineralnu vodu u našoj ze- ska) je tzv. Toplička magistrala, koja se nu od 834 m (najviša banja u Srbiji), pa je mlji ima samo Vranjska Banja. Iz pukoti- povezuje sa Koridorom X kod Niša, i sa ujedno i klimatsko mesto. Otpuštanje tona u banji izbija 5 izvora sa obiljem vrele Ibarskom magistralom kod Prištine, či- plote izvora koji zagrevaju prizemni sloj vode koja je samo delom kaptirana, uku- me se zapravo ostvaruje veza sa čitavom vazduha utiče na mikroklimu banje. Leti pne izdašnosti 9 l/sec. Voda Jošaničke Ba- zemljom. Generalno, drumski putevi su je prijatno i umereno toplo sa uvek svežim nje je sumporovita, slabo alkalna i slabo u lošem stanju. Put Kuršumlija – Lukov- i čistim vazduhom, zima je umereno hlad- radioaktivna i koristi za lečenje reumatič- ska banja je jednom polovinom asfaltiran, na, dok je jesen toplija od proleća. Srednja nih bolesti, lumbaga, išijasa, povreda ko- a drugu polovinu čini makadam, dok je godišnja temperatura vazduha iznosi 8,70 stiju i mišića, zatim traumatoloških, gine- put do Đavolje varoši (27 km) manjim de- C, a prosečan broj vedrih dana u godini je koloških oboljenja i dr. Topla voda može se lom dobar, a većim u lošem stanju. Pute- oko 80. Najpovoljniji vremenski uslovi za koristiti i za zagrevanje zdravstvenog stavi u okolini Jošaničke Banje su u solidnom razvoj turizma su u julu i avgustu. cionara i staklenih bašti (Dukić, 1980). stanju i to: put koji iz doline Ibra vodi do Lekoviti izvori Lukovske banje javlja- Lekovitu vodu Jošaničke Banje prvi su Suvog Rudišta i put koji se iz Banje odvaja ju se duž raseda koji su predisponirali po- koristili Turci u XV veku, iako se za nju i prema Aleksandrovcu i Brusu. stanak kotlinice. Termomineralne vode su ranije znalo. Vrela voda je najpre bila upo- Putovanje železnicom do Kuršumlije, a slabe mineralizacije (1,7 g/l) i sa tempera- trebljavana u higijenske svrhe, a kasnije i dalje drumskim putem do Kuršumlijske i turom 20-68oC pripadaju hipotermama, za lečenje. Kao i Lukovska, tako i Jošanič- Lukovske banje, kao i od Kraljeva i Raške homeotermama i hipertermama. Sa tri- ka Banja do danas nije dovoljno uređena, do Jošaničke Banje, svojevremeno je omo- desetak izvora, ukupne izdašnosti od oko izgrađena i modernizovana. gućilo omasovljenje banjskog turizma. 100 l/sec, ova banja predstavlja najbogatije Međutim, razvojem drumskog saobraća- izvorište u Srbiji (Marković, 1980). ja, značaj železnice za turizam Kopaonič- Lekovita svojstva voda još uvek ni- Materijalna baza za razvoj turizma ke regije izuzetno je smanjen. su dovoljno proučena, tako da ni pruža- Smeštajno-ugostiteljski i lečilišni kapaciteti nje lečilišnih usluga nije organizovano na Turistički promet adekvatan način. Indikacije za lečenje su: U 2004. godini Kuršumlijska Banja je ras- Turistički promet Kuršumlijske Banje u hronične upale, reuma, reumatični artri- polagala sa 194 sobe i 317 ležaja u objekti- periodu posle Drugog svetskog rata ka- tis, degerativna oboljenja kičme, artroza, ma za boravak tokom cele godine: zavod rakteriše razvoj i rekreativne i lečilišne spondiloza, lumbago, hronična oboljenja “Žubor”, vila “Milica” i odmaralište Crve- funkcije koja, razumljivo, ima dužu tradi- gastroitestinalnog trakta. Geotermalna nog krsta. Sobe u domaćinstvima koriste ciju. Turistički promet ima izražen sezon-

147 Tabela 1. Noćenja turista u Kuršumlijskoj Banji Tabela 2. Noćenja turista u Lukovskoj banji nostima razvoja inostranog turizma (uz Noćenja turista Noćenja turista Beogradsku i Đerdapsku regiju). U skladu Godina Godina sa tim, moguće je formiranje diverzifiko- Domaći Strani Ukupno Domaći Strani Ukupno vane turističke ponude koja, između osta- 1991. 66.297 332 66.629 2000. 12.705 - 12.705 log, uključuje zimsko-sportski, lečilišni, 1995. 47.816 551 48.367 2002. 23.342 - 23.342 zdravstveno-rekreativni, letnji rekreativ- 2000. 35.028 31 35.059 2004. 28.412 - 28.412 ni, spomenički, manifestacioni, kongresni, izletnički, tranzitni turizam. 2004. 97.779 10 97.789 2006. 31.800 - 31.800 U dosadašnjem razvoju Kopaoničke re- Izvor: podaci dobijeni od Zavoda za statistiku Republike Srbije Izvor: Hotel “Kopaonik” gije vrhunski zimsko-sportski turizam je bio u potpunosti favorizovan, zbog pri- ski karakter u letnjem periodu (maj-okto- sutni ali u nedovoljnoj meri; kao i perspek- rodno-geografskih uslova i značajnih in- bar) i veoma varira iz godine u godinu. U tivan razvoj zimsko-sportskog, letnjeg re- vesticija u materijalnu bazu turističkog 1990. godini zabeležni su dobri rezultati: kreativnog, seoskog i kongresnog turizma, privređivanja, što je dalo solidne ekonom- skoro 82.000 noćenja, prosečan boravak gde su značajniji rezultati mogući u du- ske rezultate (izuzimajući krizne devede- od 10,9 dana, odlična iskorišćenost ležaja žem vremenskom periodu. sete godine 20. veka), ali i prouzrokovalo u “Žuboru” (preko 90%). Zatim slede dra- Konkretnije govoreći, poseta Kuršu- značajna zagađenja životne sredine. stična kriza u poslednjoj deceniji 20. ve- mlijskoj Banji, pored banjskog boravka, Podnožje Kopaonika raspolaže bo- ka i period oporavka posle 2000. godine svakako uključuje i obilazak prevoja Pre- gatstvom termomineralnih izvora i pru- (Tab. 1). Vredi istaći da je u 2004. u “Žubo- polac, zatim Đavolje varoši kao jedinstve- ža dobre mogućnosti za razvoj banjskog ru” registrovano više od 103.000 noćenja nog spomenika prirode na južnoj padini turizma, ali je njegova uloga u razvoju što predstavlja apsolutni rekord Banje1.U Radana, razgledanje kuršumlijskih mana- Kopaoničke regije bila marginalna. Iako strukturi gostiju preovlađuju oni koji do- stira Sv. Nikole i Sv. Bogorodice, zatim po- će zimsko-sportski turizam nesumnjivo laze radi lečenja bolesti lokomotornog sete Lukovskoj i Prolom banji i dr., što na- ostati dominantan i u narednom perio- aparata i reumatskih oboljenja. Zapaža glašava mogućnosti za izletnički turizam. du, pružajući najveće mogućnosti za uve- se potpuna dominacija domaćeg turizma, Uz dominantan lečilišni turizam, Lu- ćanje stranog prometa, znatno više na- jer je učešće inostranih gostiju simbolično kovska banja ima izvrsne prirodne uslo- pora se mora uložiti na promovisanju i (0,009% učešća u 2004. godini). ve za razvoj rekreativno-odmarališnog omasovljenju letnjeg turizma, uz nagla- Lukovska banja je slabije posećena turizma. Takođe, ova istočna strana Ko- šenu turističku afirmaciju banja (Lukov- (Tab. 2). Inostranih noćenja nije bilo u du- paonika se nalazi u produžetku zimsko- ska, Jošanička, Kuršumlijska Banja) u žem periodu, tako da potpunu dominaci- sportskog centra ove planine, što pruža podnožju ove planine. To može poveća- ju ima domaći turizam. U 2006. u hotelu povoljne uslove za uređenje smučarskih ti ukupne ekonomske prihode i omogući- “Kopaonik” boravilo je oko 4,5 hiljade do- terena. S obzirom na nadmorsku visinu i ti ravnomerniji prostorni razvoj ove regi- maćih gostiju koji su ostvarili skoro 32.000 dužinu trajanja snežnog pokrivača, u Lu- je, smanjujući pritisak na Ravni Kopaonik noćenja. Od otvaranja u 2000. ovaj hotel kovskoj banji je moguća uspešna kombi- i doprinoseći zaštiti vitalnih ekoloških nije zabeležio nijednu posetu niti noćenje nacija banjskog i zimsko-sportskog tu- vrednosti i procesa datog područja, zbog stranih turista. Smeštaj u domaćinstvima rizma, uz zastupljenost i letnje i zimske kojih je ono na jednom delu i proglašeno čini 80 ležaja, ali zvanična statistika ne vo- sezone, što bi povećalo iskorišćenost sme- za nacionalni park. di evedinciju ovog vida prometa. štajnih kapaciteta. Političke i društveno-ekonomske prili- Jošanička Banja ima nižu posetu od Subalpsko podneblje, šumovita okoli- ke u poslednoj deceniji 20. veka nisu po- Lukovske, koja je saobraćajno slabije pona, bistra voda brzih reka i vreli banjski godovale ozbiljnijem proširenju ukupne vezana, a uz to i sa nižom temperaturom izvori, uz odličan položaj i dobru pristu- ponude Kopaonika i propagandi novih sa- termomineralne vode. Skoro sve posete pačnost, pružaju Jošaničkoj Banji velike držaja. Stabilizacija uslova za turističko i ostvaruju se leti i vezuju se za terapeutska turističke mogućnosti, ali su one za sada celokupno privređivanje u našoj zemlji u svojstva izvora ove banje. Domaći turizam malo iskorišćene. Klima banje, pored leči- periodu posle 2000.godine nameće po- ima apsolutnu dominaciju, a stranih gosti- lišnog, pogoduje razvoju rekreativnog tu- trebu koncipiranja ozbiljnih i promišlje- ju gotovo da i nema. Činjenica je da su ho- rizma, sa šarolikom strukturom klijentele nih planova srednjoročnog i dugoročnog telski kapaciteti ovde skromni, dok kva- u pogledu njihove starosne dobi. Kom- razvoja Kopaoničke regije, u čemu banj- litet usluga u domaćoj radinosti još uvek plementarnost banjskog i planinskog tu- ski turizam mora dobiti znatno značajni- nije na nivou koji bi bio tržišno konkuren- rizma podstiču vreli mineralni izvori sa ju ulogu i šansu za uspeh na sve konkurentan. Zvanična statistika ne beleži turistič- obiljem vode u banji i blizina turističkih tnijem turističkom tržištu. ki promet u ovoj banji, tako da ne postoji objekata na Kopaoniku. S obzirom na po- uvid u pravo stanje razvoja turizma. ložaj u podnožju Kopaonika i u dolini Ibra, Literatura Jošanička Banja je i značajan centar tran- Dukić, D. (1980): “Klima i vode Jošanič- Stanje i perspektive razvoja zitnog turizma, sa realnim mogućnostima ke Banje i njene okoline”, Zbornik rado- povećanja inostranog prometa. Okružena va Geografskog instituta PMF-a, sveska banjskog turizma je i brojnim kulturnim spomenicima: cr- XXVII, Beograd. Sadašnje stanje razvoja turizma banjskog kve Stara i Nova Pavlica, zatim manastiri Ilić, S. (1984): Kopaonik-mogućnosti i per- područja Kopaonika nije na zadovoljava- Studenica, Žiča, Gradac, Đurđevi Stupovi, spektive razvoja turizma, GIRO “Slovo”, jućem nivou i stepen valorizovanosti mo- Stari Ras sa Sopoćanima, srednjovekovni Kraljevo. tivskih potencijala je daleko iza realnih gradovi Brvenik i Maglič, što ukazuje na Jovičić, Ž. (2002): Turizam Srbije, “Turi- mogućnosti, iako postoje osnove za poli- mogućnosti izletničkog turizma, ali i po- stička štampa”, Beograd. valentan turistički promet. To obuhvata tvrđuje heterogenost turističkih vrednosti Jovičić, D. (2006): Turizam i prostor, Ton zdravstveno-rekreativni, sportsko-rekre- Kopaoničke regije u celini. plus, Beograd. ativni, tranzitni, izletnički, ekskurzioni, Marković, J. (1980): Banje Jugoslavije, “Tu- lovni i ribolovni turizam, koji su i sada pri- Zaključak ristička štampa”, Beograd. Kopaonička regija spada među najkom- Nikolić, S. (1984): Regionalni prioriteti ra- 1 Uračunata i noćenja polaznika policijske pleksnije i najperspektivnije turističke re- zvoja turizma u SR Srbiji, “Turistička škole gije Srbije, naročito kada je reč o moguć- štampa”, Beograd.

148 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Uglješa Stankov* Osnovi digitalizovanja karte Vanja Dragićević* Nataša Drakulić* TK25 za primenu u turizmu Uvod Sažetak Autori su se odlučili za analizu karte Da bi čovek uspešno realizovao svoje po- 1:25000 iz više razloga. Karta TK25 pred- Kompjuterske tehnologije su omogući- trebe i ambicije, on mora razumeti geo- stavlja kompromisno rešenje za najveći le korišćenje podataka u digitalnom obli- grafski prostor i pojave koje se u njemu od- spektar primena u turizmu između detalj- ku. Sam proces digitalizacije se može de- vijaju. Kako danas živimo u svetu moćnih nih planova, karata krupne i sitne razme- finisati kao konverzija različitih podata- informaciono-komunikacionih tehnologi- re. Karte pomenute razmere su relativno ka iz analognog u digitalni oblik. Prema ja, pred nama se nalaze različita sredstva dostupne u pogledu tajnosti i troškova na- definiciji Informacione tehnološke grupe i alati, koji omogućavaju organizovano bavke. Posebno se ističe ažurnost TK25 Harvardskog univerziteta digitalizaci- prikupljanje, pohranjivanje i analiziranje kada se govori o njenoj primeni u turizmu. ja se može tumačiti kao integracija digi- svih podataka vezanih za geografski pro- Turistički procesi se vezuju za nepokret- talnih tehnologija u svakodnevnom živo- stor, a sa ciljem rešavanja problema koji se ne prirodne i društvene atraktivnosti, ta- tu ljudi u zajednici (http://cyber.law.har- svakodnevno pojavljuju u prostoru. ko da ažurnost karte nije od esencijalnog vard.edu). U tom smislu, digitalizacija se Geografski informacioni sistem (GIS) značaja (osim u domenu putne mreže). može koristiti kao odgovarajući termin u je jedan od najmoćnijih alata koji pomaže različitim sferama života i privređivanja. da se razume priroda prostora. On je us- Pojmovi i preduslovi digitalizovanja Tema ovog rada je uloga i značaj digita- peo da objedini ono što je najbolje iz dva Sam proces digitalizacije se može defini- lizacije u turističkom sektoru. Turistički nekada odvojena područja – kartografi- sati kao konverzija različitih podataka iz procesi se odvijaju u prostoru i predstav- je (sveta slika) i informatike (sveta poda- analognog u digitalni oblik. Prema defini- ljaju se na kartama. Cilj rada je da se taka). Unošenje geografskih obeležja u ciji Informacione tehnološke grupe Har- prikažu osnovni pojmovi, proces i značaj računar i njihovo povezivanje sa atributiv- vardskog univerziteta digitalizacija se digitalizovanja karte razmera 1:25000 nim podacima rađa neslućene mogućnosti može tumačiti kao integracija digitalnih za primenu u turizmu. Zadatak je da se analize, zaključivanja i logičkog interpre- tehnologija u svakodnevnom životu lju- naglase osnovni pojmovi i objasne glav- tiranja (Kukrika, 2000, 12 - 14). di u zajednici (http://cyber.law.harvard. ni postupci, kao bi se postupak digitali- Kompjuterske tehnologije omogućile edu). U tom smislu, digitalizacija se može zovanja karte TK25 prikazao na simpli- su korišćenje podataka u digitalnom obli- koristiti kao odgovarajući termin u razli- fikovan i aplikativan način. ku i istovremeno stvorile nove mogućno- čitim sferama života i privređivanja. Ima- Ključne reči: turizam, digitalizaci- sti njihove primene. U tom smislu, digital- jući u vidu cilj rada, termin digitalizacija ja, TK25 na karta ima brojne prednosti u odnosu na će se odnositi na proces konverzije karte Abstract analognu kartu. Turizam se vezuje za pro- (TK25) iz analognog u digitalni oblik. stor koji se predstavlja na kartama. Pošto Da bi se započeo proces digitalizovanja Basics of digitalization of TK25 map for tourism se radi o složenoj i heterogenoj pojavi, kar- određene teritorije značajne sa stanovišta Computer technologies made possible te moraju omogućiti kompleksnije nivoe turističkih procesa potrebno je raspolaga- using of different kind of digital data. predstavljanja. Digitalne karte omoguća- ti kartom, odgovarajućim kompjuterskim The digitalization process can be defined vaju prikaz i analizu složenih turističkih programom i obučenim kadrom. as conversion of different kind of ana- struktura i procesa, koje se slabije uoča- Karta teritorije od interesa treba da log data into digitals forms. According to vaju ili se uopšte ne mogu uočiti na kla- bude u rasterskom obliku, što se najče- definition of International Technologies sičnim analognim kartama. Autori će se u šće obezbeđuje procesom skeniranja ana- Group center at Harvard University digi- radu fokusirati na osnovne pojmove, pro- lognih karata. Rasterske karte se interak- talization refers to the integration of digi- cese i značaj digitalizovanja karte razmera tivno ne mogu značajnije koristiti (iako su tal technologies into the everyday lives of 1:25.000 za primenu u turizmu. zapisane u digitalnom obliku) već služe people in a community (http://cyber.law. harvard.edu). Within context, digitalization can be appropriate term for different spheres of human live and economy. The subject of this paper is the role and importance of digitalization for tourism sector. Tourism processes are taking places at areas which element can be illustrated using different kind of maps. This paper is aimed to show basic terms, processes and importance of digitalization 1.25000 scale geographical maps for tourism purposes. The mission of paper is to emphasize basic terms and simplified and applied procedures of digitalization of 1:25000 scale geographical maps. Key words: Tourism, digitalization, TK25

* PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Sl. 1. Vektorska karta (levi deo prozora) i rasterska karta (desni deo prozora) u vizuelnom okruženju Novi Sad programa Microstation XM (Izvor: Autori)

149 kao osnova za izradu vektorskih karata (u prednostima rasterskih karata u odno- Druga značajna mogućnost se odno- obliku tačaka, linija i poligona). su na vektorske. Rasterske karte zauzima- si na planiranje razvoja turističke destina- Najrasprostranjeniji kompjuterski pro- ju više memorijskog prostora u odnosu na cije. Lako dobijanje realnih veličina (duži- grami koji se mogu koristiti za digitalizo- vektorske, jer čuvaju podatke za svaku će- na i površina) omogućava različite analize vanje su Autoked (AutoCad) i Majkrostejšn liju. Za razliku od njih, vektorske karte ču- površina namenjenih za turističke potrebe (Microstation). Autoked je najpopularniji i vaju samo one podatke koji su definisani (raspoloživost površina za gradnju turistič- najrašireniji program za projektovanje, koji kao potrebni. Pošto se sa vektorskim karta- ke infrastrukture, planiranje mirkolokaci- se koristi u različitim oblastima (arhitektu- ma lako može manipulisati, jednostavnom ja smeštajnih objekata, merenje kapaciteta ra, građevinarstvo, elektrotehnika, karto- upotrebom miša, omogućeno je kombino- broja turista i drugo). Mogućnost kombi- grafija) i delo je proizvođača Autodesk, Inc. vanje slojeva dobijenih iz različitih izvora. novanja različitih tematskih nivoa (lejera) Mikrostejšn je proizvod kompanije Bentley Digitalne karte (rasterske i vektorske) su omogućava analizu odnosa različitih tu- Systems-a i spada u popularnije programe zapisane u digitalnom obliku koji ne menja rističkih procesa i struktura (uzročno-po- (Frančula, 1999). Prikazi u ovom radu rađe- svoje osobine i mogu se neograničeno re- sledični odnosi, analiza ekoloških uticaja, ni su u programu Majkrostejšn. produkovati u neizmenjenom obliku. Po- određivanje „honey pots-a“). U tom smislu, Za korišćenje navedenih programa pomenuto značajno smanjuje troškove njiho- TK25 može biti značajno sredstvo planira- treban je obučen kadar sa osnovnim vešti- ve izrade. Digitalni oblik garantuje trajno nja održivog razvoja, ali i kasnije analize i nama rada na kompjuteru. Uz navedeno, čuvanje podataka na karti. Posebna pred- kontrole nastalih turističkih procesa. neophodno je da se izvrši kratka obuka za nost je interaktivnost digitalne karte koja Danas se sve više primenjuje GPS (Glo- konkretnu upotrebu u sferi dvodimenzio- se može shvatiti na više načina: a) kao pri- bal Positioning System), odnosno sistem nalnog rada na navedenim programima. stup nekim novim sadržajima (npr. klikom za globalno pozicioniranje. Ovaj sistem se na deo karte „otvara“ se nova veb stranica može primenjivati i u različite turističke Proces kreiranja digitalne karte ili dokument), b) kao mogućnost približa- svrhe (određivanje položaja, merenje rasto- Da bi se započeo konkretan proces digita- vanja (zumiranja) ili pomicanja karte (pan), janja i slično). Preduslov za to su detaljne lizovanja TK25 neophodno je raspolaga- c) kao mogućnost odabira određenih sloje- karte, gde TK25 zauzima značajno mesto. ti kartama u rasterskom obliku. Nadležna va (level, leyer) na karti i prikaza željenog Pored gore navedenog, krucijalnu vred- institucija koja se kod nas bavi obezbeđi- sadržaja i d) kao mogućnost odabira boja ili nost digitalna karta TK25 dobija poveziva- vanjem analognih karati razmere 1:25000 simbola na karti (www.carnet.hr). njem sa GIS bazom podataka. Na taj način je Vojno-geografski institut iz Beograda. U narednom delu teksta biće navede- se stvaraju brojne nove mogućnosti prime- Karte moraju da prođu određenu obra- ne osnovne prednosti korišćenja digitalne ne ne samo u turizmu, već i u drugim obla- du, kao što je određivanje kartografske vektorske karte TK25 u odnosu na analo- stima. Internet tehnologije omogućile su, projekcije nabavljenih karata i georeferen- gnu kartu. Osnovna prednost je olakšano između ostalog, laku dostupnost karata ra- ciranje (geokodiranje) rastera (7. zona Ga- pronalaženje (npr. automatsko pozicioni- zličitih izvora, kvaliteta i tematika. Veb, us-Krigerove projekcije trostepenih zona i ranje) podataka s prostornom dimenzi- kao najpopularniji deo Interneta, omogu- modulisanih koordinata). Treba da se do- jom na karti (ako je vizualizacija povezana ćio je jednostavno prikazivanje i interaktiv- nese oduka o elementima, koji će se digi- s bazom podataka; npr. prikaz određenog ni pristup digitalizovanim kartama, koje da- talizovati, shodno potrebama korisnika naselja, adrese ili objekta – hotela, kultur- lje mogu biti povezane sa bazama podataka. digitalizovane karte. Elementi se razvrsta- no-istorijskog spomenika, turističko-in- U takvom okruženju, turizam zauzima sve vaju po lejerima (slojevima), što treba da formativnog centra i slično). Vrlo značaj- značajnije mesto, kako u domenu promoci- bude deo početnog dogovora. Lejeri se or- na prednost je olakšana izrada i tematskih je i propagande, tako i u sferi kreiranja tu- ganizuju po tome šta reprezentuju (temat- karata sa mogućnošću odabira slojeva rističkog proizvoda. Kombinovanje opštih sko grupisanje podataka) (Kukrika, 2000). na digitalnoj karti, s određenim sadrža- prednosti Interneta, novih on line program- Mora se sastaviti detaljan spisak lejera koji jima (npr. podaci o putnoj mreži, hidro- skih rešenja (Google Earth) i GIS-a sa različi- podrazumeva i opis sadržaja lejera. grafskim objektima, lovištima, pešačkim tim nivoima turističkog fenomena predstav- Digitalizovanje treba da se sastoji od ni- stazama i slično). Sve značajnija je i mo- lja buduću funkciju digitalnih karti. za jednostavnih postupaka, kako bi se omo- gućnost funkcije hiperveza i integrisanih gućilo dobijanje uniformnog i lako razumlji- multimedijalnih sadržaja povezanih s po- Zaključak vog modela, prihvatljivog za primenu i dalju dacima na karti (slika, zvuk, video, anima- Kompjuterske tehnologije su doprinele de- obuku. Na taj način se omogućava brzo upo- cija). Digitalna karta na Internetu dostu- mokratizaciji procesa izrade i obrade kara- znavanje osoba zaduženih za digitalizovanja pna je velikom (i rastućem) broju korisnika ta. Turizam kao savremeni fenomen prati sa samim postupkom digitalizovanja, bez i pod uslovom redovnog obnavljanja, tre- tehnološke tokove i koristi prednosti novih potrebe dugog i sveobuhvatnog upoznava- nutno je najaktuelniji mogući oblik karto- tehnologija. Digitalna kartografija se već dunja sa kompjuterskim programom. Kao pro- grafske vizualizacije (www.carnet.hr). že vreme koristi u sferi turizma u svetu. Da izvod digitalizovanja karte u rasterskom sve ne bi ostalo na planovima, Departman obliku, korišćenjem navedenih programa, Primene digitalizovane karte za geografiju, turizam i hotelijerstvo iz No- dobija se karta u vektorskom obliku. vog Sada oformio je grupu za digitalizovanje TK25 u turizmu područja Vojvodine. Izvršena je obuka ka- Prednosti digitalizovane u odnosu Kao što je već naglašeno, karta TK25 pred- drova, odabran softver i započelo se sa prak- stavlja kompromisno rešenje za širok spek- tičnim radom sa ciljem da dobijene digitalne na analognu kartu tar primena u turizmu između detaljnih karte služe pre svega za turističke potrebe. Analogne karte su do pojave kompjuterske planova, karata krupne i sitne razmere. tehnologije činile jedini oblik prikazivanja Značajna mogućnost korišćenja TK25 Literatura Zemljine površine. Postoje brojna ograni- za turističke potrebe je merenje dužina. Kukrika, M., (2000): Geografski informa- čenja analognog oblika karti vezane za nji- Moguće je meriti različita rastojanja (od cioni sistemi, Geografski fakultet, Uni- hov životni vek, troškove izrade, tačnost mesta dolaska u destinaciju i objekta za verzitet u Beogradu, Beograd merenja na njima i slično. Nasuprot tome smeštaj, rastojanja između pojedinih loka- Frančula, N., (1999): Digitalna kartografi- digitalne karte imaju brojne prednosti. liteta i slično, udaljenosti izletničkih lokali- ja, Sveučilište u Zagrebu, Geodetski fa- Pre analize prednosti digitalizova- teta), dužine pešačkih i biciklističkih staza kultet, Zagreb. ne karte TK25 u odnosu na analognu, po- i drugo. Navedeno je naročito značajno za http://www.carnet.hr trebno je posvetiti malo prostora i opštim planiranje itinerera, izleta i pešačkih ruta. http://cyber.law.harvard.edu

150 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Željko Anđelković* Evaluacija turizma –

Sažetak edukacija i praksa Iako fenomen naših dana, turizam stalno evoluira. Zajedno sa njim tre- Umesto uvoda Rezultati ankete balo bi da se menjaju i sistemi školova- Turizam stalno evoluira. Od vremena dili- Rezulati ankete su u domenu očekivanih, nja. Neophodna je edukacija ljudi koji žansi i romantičnih putovanja vozom pu- jer da je drugačije i turizam ove zemlje, a rade u turizmu ali i samih turista. Ka- no toga se promenilo, ali je suština osta- samim tim i turizam Niša, bili bi na mno- da ona počinje? Koliko je način puto- la ista – turizam je skup odnosa i pojava go višem nivou. Ipak, čudi činjenica da vanja roditelja uticao i na naše stavo- vezanih za aktivnosti osoba koje putuju i puno mladih ljudi sa kojima sam razgova- ve o putovanjima? Da li je turizam pu- borave u mestima izvan mesta stalnog bo- rao ne odaje utisak da želi nešto da me- tovanje iz tačke A u tačku B? Šta o si- ravka, i to neprekidno i najviše do godine nja, već se i oni sistemski ubacuju u priču stemu školovanja misle ljudi iz prak- dana, radi provođenja slobodnog vreme- da je tako kako jeste i da se ništa ne mo- se? Upitnik bi trebalo da da ogovore na na, poslovnih i drugih razloga (Vukonić, že promeniti. Postavlja se pitanje zašto su neka pitanja i potvrdi tezu neophodno- Čavlek, 2001, 408). Mnogi misle da je tu- se onda školovali i gde je i na koga ova ze- sti evaluacije turista i turističkih rad- rizam samo putovanje iz tačke A u tačku mlja bacala pare? Da li je problem samo u nika zarad boljeg razumevanje feno- B – naime smatraju da se na putu izme- sistemima školovanja ili i u mladim ljudi- mena turizma. đu ne dešava turizam, a po mišljenju auto- ma koji su često ne znajući šta da upišu za- edukacija, evaluacija, Ključne reči: ra ovog teksta taj put jeste bitan turistički lutali na turizam ili su tu došli na nagovor turizam doživljaj. Primera radi, ako se sopstvenim svojih roditelja? A onda puno takvih na Abstract prevozom krene iz zamišljene tačke A u čudan način dolazi do važnih mesta gde Srbiji ka tački B koja je negde na Jadran- svojim neznanjem i dalje narušavaju turi- Evaluation of tourism – education and praxis skom moru, turistički nije opravdano da stičku sliku Srbije. As a phenomenon of our days tourism taj put traje što je moguće kraće (izuzev continues with evaluation. It will be poslovnih putovanja), jer se i na tom putu Turizam je putovanje useful that education system of tour- nalazi puno kulturno-istorijskih spome- ism change as well. It is necessary that nika i mesta koja su i turistički i duhov- iz tačke A u tačku B ili nije? people who work in tourism have good no značajna. Ovo je pitanje na kojem je autor najvi- education as well as tourists who travel Osnovna hipoteza rada jeste da turi- še insisitirao a tiče se spoznaje šta zapra- worldwide. When is it best to start this sti postaju onakvim kakvim su ih odgaja- vo znači turizam. Polovina ispitanika je kind of education? How much the way li njihovi roditelji – oni naime jesu njihova odgovorila “tačno” i “delimično tačno” – of travelling of our parents influence on kopija samo prilagođena vremenu u kome njih ukupno 13! To je veoma zabrinjava- us and our apprehension of tourism? žive. Kako i na koji način prosvetliti turi- jući broj, jer ako tako misle ljudi iz struke, Is it tourism just travelling from point ste ali i turističke radnike koji, kao ljudi šta je onda sa ostalima koji nisu u struci?! A to point B? What about education koji predstavljaju bitan faktor 7P marke- Takva vrsta putovanja, puki prelazak iz system think people from praxis? This tinškog miksa, često ne znaju svoj posao. tačke A u tačku B, može se nazvati tran- questionnaire will be formed in order NN lice je reklo: “Samo i samo primi- sferom. Jer transfer jeste kada sletite na to give answers to these questions and tivci putuju najkraćim mogućim putem, a aerodrom (tačka A) i idete do svog hote- some further too and one more time in- poslovan svet ide avionom”. Ovaj citat jela (tačka B). Zar turizam nije i sve ono što dicate thesis that evaluation of tourists ste trenutna slika putovanja ljudi iz Srbije. se dešava između tih tačaka? Zar nije svr- as well as employees in tourism is ba- Tragajući za svetskim destinacijama sop- ha putovanja upoznati, videti i naučiti što sis for better comprehension of tourism stvenu zemlju većina putnika ne pozna- se više može. Kada kažem putovanja, mi- phenomenon! je. Često i sami turistički radnici ne doživ- slim na prava putovanja, često neobave- Key words: education, evaluation, ljavaju turizam na pravi način. Sigurno je zna, a ne na šoping ture gde je spoznaja, i tourism edukacija jedan od osnovnih načina da se po definiciji istih, u potpunosti izostavlje- tome stane na put. Upravo ona treba mla- na. Autor je mišljenja da je neophodno ve- dima u srednjim školama i na fakultetima likim kampanjama, koje bi bile rađene uz da dâ jasnu definiciju turizma i fenomena pomoć lokalnih turističkih organizacija i putovanja uopšte! samog Ministarstva, edukovati najpre tu- rističke delatnike kako bi oni sami posle Anketa mogli da edukuju i turiste koji u njihove Iako se po obimu ove ankete ne može do- agencije dolaze. ći do velikih i generalnih zaključaka, od- Desetoro ispitanika je odgovorilo da govori na neka pitanja jasno će upućivati putuje jednom godišnje, a ostali uglavnom na probleme i signalizirati na eventual- to čine dva puta godišnje. Samo njih če- na rešenja. Anketa je urađena tokom sep- tvoro – 16% na put ide tri i više puta godiš- tembra meseca 2007. godine. Anketirano nje. Turistički delatnici sadašnji i oni bu- je 25 ljudi – zaposleni u turizmu, studenti dući moraju da se razvijaju, a to će uspeti turizma, učenici Srednje turističke škole. samo neprestanim radom na sebi. Ne ra- Anketa je bila zatvorenog tipa sa već podi se samo o tome da se putuje u inostran- nuđenim odgovorima – osim kod pitanja stvo jer treba najpre obići svoju zemlju. broj 8 gde je data mogućnost da se upiše Isto važi i za pravljenje tura – (produže- sopstveno mišljenje. Izgled ankete dat je u nih) vikend tura koje se mogu realizovati * Master u turizmu, Niš prilogu 1. u „komšiluku“ a za koje ne treba puno slo-

151 nacije i pri pomisli da taj isti putnik treba i sledeće godine da se vrati, jako je važna. Neophodna je samo dalja edukacija i sve- opšte upoznavanje sa novim trendovima u industriji putovanja. Odnos ljudi na samoj destinaciji nije presudno uticao na ispitanike da li će se na istu ponovo vraćati ili ne. Ali, njih 17 (68%) je reklo da je odnos ljudi – tursitič- kih radnika na samoj destinaciji imao bitan uticaj na njihovo pamćenje iste i njihovu odluku da li će se na nju ponovo vraćati ili ne! Kako su u pitanju (buduće) kolege, ovo se može tolerisati i tumačiti kao so- lidarnost, jer je odnos ljudi na destinaciji veoma bitan faktor koji utiče na pamćenje i na marketing te destinacije, koji posle, kao (ne)zadovoljan turista, dalje širi! Kako je turistički proizvod nevidljiv i neopipljiv, za njegovu prodaju neophodna je informacija. Tačna informacija. Sa tom konstatacijom da je za prodaju aranžma- na jedne turističke destinacije neophodno i njeno upoznavanje slaže se njih 20 – odnosno 80% ispitanika. Poželjno je, ali ne i nužno, da radnici posete destinaciju či- je će aranžmane prodavati. Kako je fluktuacija zaposlenih u turizmu česta i veoma izražena, mnogi menadžeri ne šalju svoje radnike na destinaciju već često oni odlaze i vraćaju se sa nekim promo materijalima. Ukoliko za agenciju rade vodiči koji već poznaju tu destinaciju, neretko se de- šava da oni prezentiraju šalterskim radni- Prilog 1. Anketa cima svoja iskustva i svoje doživljaje. Bilo bi poželjno da se i vodiči uključe u prodaju bodnih novčanih sredstava, ali treba do- profesionalno, tek mali broj njih menja – u smislu da se u određenim danima na sta mašte i volje i kampanje kako bi se sve mišljenje. Još jedan problem jeste sigurno početku promo kampanje uključe i vodi- osmišljeno i realizovalo na najbolji mogu- i nedostatak receptive i saobraćajnih zna- či i da oni, koji su destinaciju već doživeli ći način. kova koji bi ukazivali na mesta koja su po i koji imaju iskustva sa turistima na istoj, nečemu značajna i izuzetna, mada se situ- daju svoje mišljenje i održe specifičnu si- Navike roditelja u vezi sa acija s tim u vezi u poslednjih godina me- ghtseeing prezentaciju te destinacije. nja nabolje. putovanjima postaju i naše ....? Edukacija i praksa Jedno od bitnih pitanja jeste vezano za de- Ljudi kao najvažniji faktor 7P Kada je reč o edukaciji i praksi, stvari nisu tinjstvo i dane kada smo putovali sa rodi- sjajne. Među onim zemljama smo koje ne- teljima. Važno je sa tog aspekta što često marketinškog miksa maju dovoljno razvijenu turističku misao, navike naših roditelja kao i načini njihovog U odgovorima na pitanje koje se odnosi a i škole i fakulteti iz oblasti turizma če- putovanja postaju i naše vlastite navike. na važnost odnosa ljudi u agenciji gde se sto ne daju pravo i tačno obrazovanje. Evi- Pitanje koje je govorilo o načinu putova- uplaćuje aranžman prema ljudima koji ku- dentno je poboljšanje poslednjih godina i nja imalo je upravo za cilj da pokaže ko- puju turističke usluge, svi su se složili da je to se pre svega odnosi na PMF Novi Sad, liko smo i na koji način putovali kao mali. taj odnos presudan faktor u smislu ponov- gde se turističkom fenomenu sada pristu- Tako je većina ispitanika, njih 21, na put sa ne kupovine usluga u istoj agenciji. Kako pa iz mnogo više uglova i sa mnogo više roditeljima išla autobusom ili vozom i tom su turistički proizvodi i usluge neopiplji- zahteva kada su studenti i njihovo znanje prilikom nisu iznajmljivali rent-a-car. To vi, jedina stvar koja ih prodaje jesu ljudi. u pitanju. ujedno, mada ne i nužno, znači da su nji- To su ljudi – pružaoci usluga u matičnom Pitanje koje je bilo postavljeno tražilo je hovi vidici tokom putovanja ostali svede- mestu turista. Sledeći bitan faktor jesu lju- da se ipitanici odluče šta bi oni kao (budu- ni na destinaciju na koju su otišli, a da su di koji pružaju usluge na samim destina- ći) turistički radnici prvo unapredili: škol- sva dalja pomeranja bila ili mala ili ih nije cijama. Ali, bitan faktor su i ljudi koji ku- stvo – dakle edukaciju u turizmu, marke- ni bilo. Kada su putovali na more i planine, puju turističke usluge. Svim tim ljudima, ting u turizmu, prodaju ili nešto drugo. samo njih sedmoro – dakle nešto više ne- kao najvažnijem faktoru 7P marketinškog Šesnaestoro ispitanika (64%) smatra bi go u prethodnom odgovoru – išlo je da po- miksa, potebna je edukacija. Veoma je va- najpre trebalo unaprediti školstvo na svim seti i neke kulturno-istorijske spomenike, žan način na koji se traže i način na ko- nivoima, njih petoro (20%) da treba najpre manastire i mesta koja imaju estetske ili ji se pružaju usluge. Pitanja koja su u vezi unaprediti marketing, troje (12%) smatra kuriozitetne vrednosti. To opet potvrđu- sa tim jesu - šta možemo da očekujemo u da treba unapređivati prodaju a jedan je je tezu da su ljudi uglavnom nezaintereso- turističkom uredu svog matičnog mesta, a ispitanik (4%) u prazno polje upisao da bi vani da vide bilo što osim glavne destina- šta u turističkom uredu na samoj destina- tebalo najpre istražiti tržište. cije, ali i tezu da su tako učeni od malena, ciji? Svest ispitanika, da je taj odnos mož- Neophodno je prvo raditi na edukaci- te i sada, iako se bave i baviće se turizmom da i najvažniji pri samom odabiru desti- ji i na primeni celoživotnog učenja, jer Bo-

152 lonjski proces i to podrazumeva. Da bi Putovanje nije samo puki prelazak iz gućem nivou. To je jedan od puteva ka se dobro radio marketing, kao i prodaja i tačke A u tačku B – za to je tačnija i pri- stvaranju elitnog turizma i elitnih turista! istraživanje tržišta, mora se najpre spo- kladnija reč transfer. Vraćajući se na citat To je i put kojim se dolazi do boljeg razu- znati sam fenomen koji se ispituje i koji se sa početka rada da samo i samo neobave- mevanja i prihvatanja turističkih putova- kasnije prodaje. šteni (ili kako u originalu glasi: primitivci) nja uopšte! Kada je reč o obrazovnom sistemu iz putuju najkraćim mogućim putem, a po- Evaluacija je u Velikom rečniku stra- oblasti turizma, prosečna ocena na osno- slovan svet ide avionom (u Srbiji: autopu- nih reči i izraza Ivana Klajna i Milana Šip- vu ove ankete je približno 3,2! Mnogi bi tem) dolazimo do slike i osnovnog proble- ke definisana kao „određivanje vrednosti rekli da je to dovoljno, ali ako se pogle- ma kada je turizam u pitanju – neznanje i čega, procena, procenjivanje“. Evaluacija u da koliko ljudi u ovoj zemlji ima paso- neobaveštenost! turizmu (destinacije, produkata ...) neop- še – zvaničan podatak je oko 11%, i ko- Kada je reč o samoj edukaciji, ono što je hodna je zarad konzumenata, turističkih liko njih zapravo bilo gde putuje, onda je najbitnije jeste animacija, jer studentima radnika ali i samih destinacija. Radi da- mišljenje autora da je ocena loša, baš kao i učenicima nisu potrebni čitaoci na času ljeg unapređivanja turističke delatnosti, i stanje u turizmu. Da se više naučilo, da već animatori koji se trude da svojim pre- neophodno je permanentno obrazovanje se više radilo na turizmu, i turistički rad- davanjima provociraju njihova neznanja i svih turističkih delatnika, ali i samih tu- nici ali i turisti bi bili zadovoljniji. Poda- znanja. Od njih kasnije umnogome zavisi rista. S tim u vezi, jako je bitno i unapre- tak koji govori da iz Niša – grada gde je i odnos tih ljudi – turističkih delatnika – đivanje i nastavnog procesa na svim nivo- anketa urađena – ljudi uglavnom idu na prema turizmu i prema ljudima kojima će ima i akreditovanje programa, kako bi se tzv. „paradajz ture“ dovoljno je alarman- oni prodavati usluge. Usluge u turizmu je mladi naučili da razmišljaju o turizmu na tan da se nešto preduzme u smislu prosve- teško prodati – jer su neopipljive, i za nji- pravi način. Ljudi su ti koji se menjanju, a ćivanja i boljeg pozicioniranja turizma. Ne hovu distrubuciju neophodna je tačna in- menjanje počinje saznanjem da stvari nisu radi se uvek o slobodnim novčanim sred- formacija, znanje, animacija, veština ko- konačne i da je proces promena nezadrživ stvima kao uslovu za putovanja – često je munikacije. Sve su to „veštine“ koje se uče, i stalan. Koliko se mi u te promene uklju- neznanje veći problem. I opet se dolazi do a koje mora posedovati svaki menadžer čimo i koliko shvatimo njihovu suštinu – toga da edukovan turistički radnik posta- pre nego dobije diplomu. S tim u vezi, pre- toliko će se i turizam Srbije i njena pozicija je i sam edukovani turista i pri tom edu- davači koji bi se mogli angažovati (uradi- na turističkoj mapi sveta menjati. Osnov kuje i one koji od njega kupuju turističke ti master klas ili radionicu), jesu i profe- promena je prihvatanje činjenice da nismo aranžmane. sori glume i dikcije sa Fakulteta dramskih savršeni, da neko ume bolje i da je sve pod- Ipak, podatak koji je najalarmantniji umetnosti, jer rečenice (kao odraz naših ložno monitoringu i ponovnom definisa- je da bi na stručno usavršavanje otišlo 14 misli) koje se govore na različite načine nju barem kada je turizam u pitanju. (56%) ispitanika! Kako očekivati da se ne- ostavljaju različite utiske. Kako prodajemo Kada se jednom nauči i spozna feno- što razvija ako se ne prate svetski tendovi, nevidljivu stvar – turističke usluge – mi- men turističkog doživljaja na pravi na- i šta je uopšte u bilo kojoj privrednoj gra- mika, pokret, intonacija, kao i glas ostav- čin, sva naredna usavršavanja i promene ni stalno i konačno. Turizam je fenomen ljaju na potencijalnog turistu snažan uti- na polju turističke misli ići će jednostav- koji se stalno i stalno menja i koji evolui- sak. Kao turistički vodič imao sam priliku nije. Tako će edukovani menadžeri i turi- ra iz dana u dan, a takvi bi trebalo da budu da se uverim da i kada sam znao sve po- stički radnici moći da budu nosioci razvo- i ljudi iz turizma, obrazovni sistem i de- datake o crkvama i manastirima date de- ja mnogih destinacija i stvaraoci novih, i stinacije. stinacije, kada sam pričao legende i mito- te kako potrebnih, turističkih brendova! ve ... uvek je jednoj polovini autobusa bila Zaključak ili kako dalje? vrućina a drugoj je bilo hladno. To treba Literatura U radovima koji se bave marketingom i pomiriti, a to se jedino da učiniti ako ste Vukonić, Boris, Nevena Čavlek ured. 2001. edukacijom u turizmu ljudi se pominju dobar animator koji posao turističkog vo- Rječnik turizma, Zagreb: Masmedia kao osnov svega – ljudi kao pružaoci i da- diča doživljava i kao sopstvenu misiju pro- Klajn, Ivan, Milan Šipka. 2006. Veliki reč- vaoci usluga. Bez njih je čitava industrija svetljenja datih ljudi u datim okolnostima. nik stranih reči i izraza. Novi Sad: Pro- putovanja nezamisliva, jer turizam poči- Dakle ja u datim okolnostima imam ulo- metej nje onda kada se oni pomere iz svojih ma- gu animatora! Tomka, Dragica. 2002. Marketing u turiz- tičnih mesta. Ta želja za pomeranjem jeste Da bi se organizovala tematska pu- mu – skripta i rukopis. Novi Sad, PMF, dovoljna, ali da bi ona imala i pravu turi- tovanja, neophodno je stvoriti i turistič- Departman za geografiju, turizam i ho- stičku notu, neophodno je na njoj raditi i ke agencije specijaliste – koji rade samo telijestvo svaki put je obogaćivati... određene destinacije, ali na najvišem mo- Anketno istraživanje

153 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Lolita Zakić* Primena elemenata digitalne Tamara Pavlović* karte TK25 u turizmu Sažetak Korišćenjem elemenata digitalne kar- Uvod nikacije (putevi, pruge) i administrativ- te TK25 može se obezbediti kvalite- Upotreba kompjuterske tehnologije u geo- ne granice. Broj tema, odnosno lejera nije tan kartografski materijal u digital- grafiji, počevši od polovine XX veka, omo- konačan i sistem je otvoren za stvaranje nom obliku za formiranje kartograf- gućila je ne samo čuvanje, klasifikovanje i novih lejera, što je pre svega uslovljeno ske osnove u cilju poboljšanja turistič- obradu geografskih podataka, već i njiho- konkretnim potrebama korisnika za odre- ke ponude. vo vizuelno predstavljanje, što je uslovilo đenim podacima o prostoru koji se digi- Osnovni cilj rada je analiza pojedinih pojavu digitalnih karata. talizuje (Frančula, 1999). Sadržaj digitalne prostornih elemenata digitalne kar- Krajem šezdesetih godina XX veka, karte TK25 se digitalizuje kao tačka, linija te 1:25000 i njihova primenljivost u tu- kartografi su počeli da razmišljaju o uvo- ili poligon u odgovarajućem lejeru. rizmu. Analizira se prednost digital- đenju kompjutera u proces izrade i ažuri- Za turističke potrebe, moguće je pone karte u odnosu na analogne karte. ranja karata, čime je otvoreno novo po- stojeći sadržaj obogatiti novim temama, Razmatra se mogućnost korišćenja ele- glavlje u razvoju kartografije – digitalna na primer tačkama od interesa za turiste, menata digitalne karte TK25 za pro- kartografija. SAD, Francuska, Velika Bri- kao što su: gradski centri, aerodromi, ma- storne analize, kreiranje novih temat- tanija i Kanada su veoma brzo u svo- rine, benzinske pumpe, zaštićena prirod- skih karata, kako u digitalnom tako i je nacionalne kartografske agencije uvele na dobra, kulturno-istorijski spomenici, u analognom obliku, kao i formiranje kompjuterizaciju, kako u samom procesu konzulati, ambasade itd. Takođe, mogu se podataka za veb-prezentacije i razme- kartiranja, tako i u procesu predstavljanja kreirati posebni lejeri u kojima su digitali- nu podataka putem Interneta. Takođe kartografskog sadržaja. zovane biciklističke staze, ribolovni reviri, se razmatra mogućnost konverzije oda- Digitalna karta bi se najjednostavni- turističke rute, koje korisnici prema svo- branog skupa podataka digitalne kar- je mogla definisati kao svaka kartograf- jim interesovanjima biraju i informišu se te u GIS. ska vizuelizacija u digitalnom formatu, o njima. Deo podataka je moguće preuze- Ključne reči: Digitalna kartografija, koji je moguće prikazati na monitoru rati sa TK25, a za deo podataka potrebna su turizam, TK25 čunara ili štampati (www.carnet.hr). Digi- ispitivanja i merenja na terenu. talna kartografija nalazi svoju primenu i u Jednom digitalizovan sadržaj karte Abstract turizmu, u upravljanju i kontroli turistič- TK25 omogućava različite prostorne ana- Use of the elements of a digital map of kih aktivnosti, a naročito u turističkom lize, kao i kreiranje novih, tematskih ka- 1:25.000 in tourism planiranju, odnosno menadžmentu turi- rata. Use of the elements of a digital map stičkih resursa. Na primer, mreža puteva je prema kva- scale 1:25 000 can provide cartograph- U radu je prikazana analiza pojedi- litetu, prilikom digitalizacije, predstavlje- ic material of graet quality in digital nih elemenata digitalne karte TK25, koja na u tri lejera. Ali, za potrebe turizma ta form, for creation of cartographic ba- je dovoljno detaljna, te može predstavlja- tri lejera možemo sažeti u dva – kvalitetni sis in order to improve different ways of ti kvalitetan kartografski materijal u digi- asfaltni putevi i putevi nižeg kvaliteta. tourist movements. This paper analyze talnom obliku u cilju unapređenja različi- certain spatial elements of a digital tih oblika turističkih kretanja. Prednost digitalne u odnosu na map 1:25000, its application in tour- analognu kartu ism and advantages compared to da- Analiza pojedinih elemenata ta of analogue maps. Moreover, digit- digitalne karte TK25 Kako bismo definisali digitalnu kartu i al data discussed in this research, can njene prednosti u odnosu na analognu, be used for spatial analyses, creation Kao i kod analognih, tako i kod digitalnih potrebno je poći od definicije digitalne of new thematic maps in digital or an- karata, geografske informacije predstav- kartografije, kao skupa metoda i tehnika alogue form, for veb presentation and ljaju se putem simbola. Osnovna tri obli- za izradu karata putem savremene raču- distribution via Internet and for con- ka koja služe za predstavljanje geograf- narske tehnologije. Izrada analognih kara- version of selected group of data from skih informacija su: tačka – pojedinačni ta predstavlja dug i složen proces, tako da digital map into GIS as well. objekti, linija – objekti koji se linijski prose dešava da u trenutku izlaska iz štampe, Key words: digital data, tourism, map stiru i poligon – površine. Ovako vizuel- podaci pojedinih karata zastarevaju, što scale 1:25000 no predstavljanje geografskih informacija predstavlja veliki nedostatak ove vrste ka- može se dodatno klasifikovati po lejerima, rata. Dužina i složenost izrade imaju često odnosno slojevima (layer, level), prema za posledicu i odustajanje od izrade kara- unapred izabranim kriterijumima. Da- ta. Za razliku od analognih, digitalne kar- kle, skup sličnih geografskih informacija te se mnogo brže izrađuju, njihovi poda- predstavljen je u jednom lejeru. Lejere tre- ci mogu da se dopune na lak i jednostavan ba razumeti kao listove tematskih karata način, što omogućava dobijanja savreme- nacrtanih na paus papiru (na jednom listu nijih i raznovrsnijih digitalnih karata či- prikazan je samo reljef, na drugom samo ja je cena izrade u odnosu na analogne ta- rečni sistem i jezera, na trećem vegetacija, kođe niža. na četvrtom industrijske zone, itd.). Upotreba računara uticala je na pro- Osnovni sadržaj digitalne karte TK25 menu i dopunu funkcija analognih karata. se može grupisati u četiri tematske celine: Te promene se pre svega odnose na uvođe- * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, hidrografija (reke, pritoke, kanali, mrtva- nje digitalne baze podataka koje zamenju- Novi Sad je, ribnjaci, jezera), reljef (izohipse), komu- ju štampanu kartu, kao medij za čuvanje

154 Tabela 1. Primer pojedinih elemenata lejera digitalne karte Vojvodine razmera 1:25.000 geografskih informacija i kartografsku vi- zualizaciju na brojnim različitim mediji- Naziv lejera Opis Lejer ma, koja danas zadovoljava potrebu na ko- Tisa Obale reke Tise 1 ju je pre odgovarala štampana karta. Mrtvaje Obalska linija mrtvaje 2 Glavne prednosti digitalne karte u odnosu na analogne ogledaju se u: Dunav Obalska linija Dunava 3 • olakšanom pronalaženju podataka sa 72.5 Izohipsa 72.5 4 prostornom dimenzijom na karti (npr. 75 Izohipsa 75m 5 automatsko pozicioniranje, prikaz odre- đenog naselja, adrese ili objekta ako je 77.5 Izohipsa 77.5m 6 vizualizacija povezana s bazom poda- 80 Izohipsa 80m 7 taka) 82.5 Izohipsa 82.5m 8 • olakšanoj izradi i korišćenju tematskih 85 Izohipsa 85m 9 karata uz mogućnost izbora posebnih slojeva (lejera) na digitalnoj karti, ko- 87.5 Izohipsa 87.5m 10 ji sadrže određene podatke (npr. mrežu 90 Izohipsa 90m 11 puteva, rečne tokove, izohipse, turistič- Nasipi Linije nasipa 12 ke itinerere i sl.) • mogućnosti povećavanja i smanjivanja Kanali Obale kanala 13 delova karte (tzv. zumiranje), te izradi Pritoke Obale pritoka 14 novih, preglednijih karata Ribnjaci Obalske linije ribnjaka 15 • mogućnosti pomeranja karte u određe- nom pravcu i prikaza prema želji kori- Manja jezera Obalske linije manjih jezera 16 snika (tzv. pan) Osa vodotoka Linija ose vodotoka 17 • korišćenju funkcija hiperveza i integri- Obalska gredica Položaj obalske gredice 18 ranih multimedijalnih sadržaja poveza- Oznaka dep.72.5 Oznaka depresije 72.5m 19 nih s podacima na karti (slika, zvuk, video, animacija) Oznaka dep. 75 Oznaka depresije 75m 20 • dostupnosti digitalne karte preko In- Oznaka dep.77.5 Oznaka depresije 77.5m 21 terneta velikom broju korisnika, uz mo- Oznaka dep.80 Oznaka depresije 80m 22 gućnost redovnog obnavljanja tj. unosa najnovijih podataka (tzv. update) Oznaka dep.82.5 Oznaka depresije 82.5m 23 • prenošenju sadržaja karte iz jedne u Autoput Osa autoputa 31 drugu projekciju Magistralni put Osa magistralnih puteva 32 • poboljšanju kvaliteta rada u toku izrade same karte Lokalni put Osa lokalnih puteva 33 • mogućnosti upotrebe digitalnih karto- Železničke pruge Bez obzira na rang i vrstu 41 grafskih podataka od strane stručnjaka iz različitih oblasti (geodeta, agronoma, kazanih podataka u odnosu na analognu gitalizovane karte TK25 u turizmu. Prvi ekologa, geologa, itd.) kartu (www.geografija.hr). primer ilustruje šetalište na severnoj stra- • ubrzanom procesu izrade novih karata ni Palićkog jezera koje je digitalizovano. Primeri korišćenja digitalizovane Aktiviranjem određene komande u pro- Pored navedenih prednosti, postoje i gramu može se dobiti dužina digitalizo- određeni nedostaci digitalne karte, koji karte TK25 u turizmu vane linije, odnosno realna dužina staze se pre svega odnose na ograničenu veliči- U nekoliko narednih primera biće pred- u prirodi. Na osnovu tog podatka moguće nu prikaza na ekranu, i manju gustinu pri- stavljene neke od mogućnosti primene dije dalje izračunavanje, na primer, vremena potrebnog za šetnju stazom i slično. Na isti način moguće je za kratko vreme isplanirati dužinu trajanja putovanja iz tačke A u tačku B, etape turističkog putovanja, vreme zadržavanja na usputnim punktovima od značaja za određene turi- stičke grupe. Moguće je i određivanje površina od značaja za turizam, kao što su: nacionalni parkovi, parkovi prirode i druge vrste zaštićenih predela, jezera, ribnjaci itd. Na osnovu tih podataka moguća su dalja pro- računavanja, kao što su: optimalan broj turista, uticaj turista na prostor i drugo.

Standardizacija i predstavljanje digitalizovanih podataka na vebu Da bi se digitalizovani podaci mogli nesmetano razmenjivati, odnosno da bi ih mogli upotrebljavati različiti korisnici, potrebno je izvršiti njihovu standardizaciju. Pro- Slika 1. Raster sa primerima digitalizovanih sadržaja u programu Microstation 95 ces standardizacije je zapravo ujednačava-

155 nje operacija čiji završni proizvod treba da interaktivne karte. Većina karata na vebu vezanih za Zemlju. GIS ima višestruku zadovolji određene kvalitete, odnosno nor- još uvek je statičke prirode i nisu interak- ulogu u geografskoj nauci, ali i izvan nje me. Propisivanjem utvrđenog standarda tivne. To su, na primer, skenirane karte po- (www.georgije.ekof.bg.ac.yu). obezbeđuje se mogućnost poređenja poda- stavljene na veb. Neke vrlo stare i teško do- Najvažniji segment GIS-a jeste geo- taka po bilo kom osnovu, a standardi omo- stupne karte postaju na taj način dostupne grafska informacija. Ona podrazumeva i gućavaju i dostupnost informacija. mnogima. Međutim, statičke karte mogu postojanje prostorne, vremenske i atribut- Uspostavljanje normi po kojima će se biti i interaktivne. Aktiviranjem određene ske komponente. Nivo informacija koje su vršiti sam proces digitalizacije, podrazu- komande pokreću se pojedine operacije, na nam potrebne zavisi od toga u koju svrhu meva određivanje jedinstvenih simbola i primer, pridruživanje dodatnih informaci- kreiramo i upotrebljavamo GIS. postupaka digitalizovanja kartografskog ja, zumiranje i sl. Najveća prednost veb-ka- sadržaja. Potrebno je ustanoviti standarde rata iz perspektive korisnika je njihova do- Zaključak koji će biti prihvaćeni od strane svih su- stupnost i aktuelnost. Zahvaljujući sve većoj primeni digitalnih bjekata u ovom procesu (kadra zaduženog Međutim, ove dve glavne prednosti podataka u svim sferama nauke i svakod- za sam proces digitalizacije, kao i korisni- veb-karata, nisu uvek potpuno ispunjene. nevnog života, digitalne karte će imati sve ka digitalizovanog sadržaja), a koji se od- Neke veb-stranice se ne ažuriraju redov- veću upotrebu, kao osnova za formiranje nose na izvor podataka. Standardizovana no, pa korisnici gube poverenje u te stra- baze podataka koju mogu da koriste struč- forma podataka je od suštinske važnosti nice, a u praksi postoje i ograničenja u do- njaci iz različitih oblasti, kao i široka po- za upotrebu u veb-aplikacijama. stupnosti: pronalaženje veb-karata, jezik, pulacija korisnika za dobijanje informacija Veb je relativno nov medijum ko- dostupnost svima, veb-karte i geopodaci vezanih za pronalaženje određenih desti- ji se koristi za predstavljanje geoprostor- uz naplatu, dostupnost Interneta, brzina nacija, određivanje rastojanja između menih podataka. U ovom procesu karta igra prenosa podataka. sta, kao i lokaciju pojedinih prirodnih i ključnu ulogu i ima brojne funkcije. Kar- Kad se govori o kartografiji i Interne- društvenih vrednosti. te mogu igrati tradicionalnu ulogu obez- tu treba spomenuti i pristup Internetu beđivanja uvida u geoprostorne šeme i re- preko mobilnog telefona. Karte je mogu- Literatura lacije. Pod ovim uslovima karte se koriste će prikazivati na malim ekranima mobil- Chang, K., (2002): Introduction to Geo- kao analogne karte u atlasima. Ipak, zbog nih telefona. Pritom je glavni izazov uspo- graphic Information Systems, McGraw- prirode veba karte takođe mogu funkcio- stavljanje WAP specifičnog kartografskog Hill, Njujork. nisati i kao grafičko okruženje ili indeks servera, koji nudi karte u formatu priklad- Frančula, N., (1999): Digitalna kartografi- dodatnih informacija. Geografske lokaci- nom za male ekrane mobilnih telefona ja, Sveučilište u Zagrebu, Geodetski fa- je na kartama mogu biti povezane (hyper- (Frančula, 1999). kultet, Zagreb. link) sa fotografijama, tekstom, zvukom ili Digitalizovani podaci se u daljoj fazi Burrough, P., McDonnel, R., (2002): Prin- drugim sadržajima, što je od velike važno- mogu koristiti za stvaranje raznovrsnih cipi geografskih informacionih sistema, sti za korisnike u turizmu. baza podataka, odnosno geografskih in- Građevinski fakultet, Beograd. Postoji mnogo načina upotrebe Interne- formacionih sistema (GIS). GIS predstav- Geografski informacioni sistem – osnove i ta u kartografiji. Veb-karte mogu biti statič- lja informacioni sistem za prikupljanje, primena (www.georgije.ekof.bg.ac.yu) ke i dinamičke. Obe grupe uključuju karte skladištenje, proveru, analizu, modelova- www.carnet.hr koje se mogu samo pregledati (view only) i nje i prikazivanje informacija referentno www.geografija.hr

156 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Siniša S. Ratković* Turistički potencijali

Sažetak opštine Prijepolje i uticaj Temu ovog rada predstavljaju dva sao- braćajna pravca koja prolaze kroz op- štinu Prijepolje. Reč je o magistralnom saobraćajnih pravaca za drumskom pravcu Beograd – Petro- vac na moru i pruzi Beograd–Bar. Oni predstavljaju najvažniji činilac u turi- stičkom razvoju grada i kao takvi za- njihovo afirmisanje vređuju posebnu pažnju razmatranja. Njihova glavna uloga jeste poveziva- Uvod Ovaj magistralni pravac igra bitnu ulo- nje severne i centralne Srbije sa jugoza- Dolina reke Lim i stari trgovački, dubro- gu u turističkom prometu u prijepoljskoj padnom Srbijom, Crnom Gorom i Cr- vački drum odigrali su u srednjem ve- opštini. To se najviše ogleda u zimskom i nogorskim primorjem. Visoka frekven- ku presudnu ulogu za nastanak i razvitak letnjem periodu. Pošto jako veliki broj tu- tnost saobraćaja u letnjim i zimskim grada Prijepolja. Posle mnogo vekova, ka- rista tokom leta putuje na Crnogorsko pri- mesecima u velikoj meri utiče na sve da su stari drumovi izgubili značaj, Prije- morje, jasno je da je u tom periodu fre- veću posećenost Prijepolja kao turistič- polje i dalje ima dobar saobraćajni položaj kvencija saobraćaja najveća. Znatan broj ke destinacije, ali i na dužinu boravka (Slika 1), zahvaljujući, pre svega, magi- turista koristi priliku da poseti turističke turista. To je prouzrokovalo razvoj više stralnom drumskom pravcu Beograd – lokalitete koji su najpoznatiji široj javno- vidova turizma na ovom prostoru. Petrovac na moru i pruzi Beograd–Bar. U Prijepolje, turizam, sao- Ključne reči: vreme kada Prijepolje polako postaje afir- braćaj, pravac misana turistička destinacija, upravo ova Abstract dva saobraćajna pravca imaju najveći zna- čaj u toj afirmaciji. To je u najvećoj meri The main subject of this paper is two prouzrokovano blizinom Jadranskog mo- traffic routes which going through ra i postojanjem velikog turističkog po- the city Prijepolje. Those are magis- tencijala. Tranzitni turizam postaje glav- tral traffic route Belgrade – Petrov- ni oblik turizma, podstičući seoski, eko i ac on sea and railway Belgrade – Bar. kulturni turzam. They represent the most important factor in the tourist development of the city and they deserve the special atten- Značaj pravca E763 tion. They main role of those routes is i pruge Beograd-Bar to connect Northern and central Serbia Glavna uloga ovog saobraćajnog pravca je- with South western Serbia, Montenegro ste da poveže Vojvodinu, Beograd i cen- and Montenegrinian sea side. The high tralnu Srbiju sa Crnogorskim primorjem. traffic frequency in summer and win- Mora se naglasiti da je to ujedno i jedini ter months mainly affect on the bigger pravac koji iz pravca severa Srbije vodi ka visit of the Prijepolje as tourist destina- Crnoj Gori i Primorju. Zbog specifičnosti tion , but this also affect on the length Slika 1. Turistički klasteri Srbije i položaj Prijepo- i različitosti drumskog i železničkog prav- of tourist visit. This caused the devel- lja u odnosu na njih ca posmatraćemo ih odvojeno. opment, of many kinds of the tourism Izvor: Ekonomski fakultet Beograd i Horwath Consulting Zagreb Prijepolje je od Beograda udaljeno oko in this area. 300 km i najznačajniji drumski pravac koji sti. Te posete ne traju duže od jednog ili Prijepolje, tourism, traf- Key words: ga povezuje sa Beogradom je put Beograd dva dana. Nije mali broj onih koji odmor fic, route – Petrovac na moru. Ovaj magistralni put započinju u nekom od planinskih sela pri- polazi od Beograda, preko Čačka, Požege, jepoljskog kraja (ostaju i duže od 7 dana), Užica, Zlatibora, Nove Varoši, prolazi kroz a onda odlaze na Crnogorsko primorje, ili Prijepolje prema Bjelom Polju, Mojkovcu, obratno. Iskorišćenost ovog putnog prav- Kolašinu, Podgorici i Petrovcu na moru. ca bila bi znatno veća da postoji odgova- Jasno se vidi da je sa ovim pravcem pove- rajuća infrastruktura. Tu se pre svega mi- zan dobar deo gradova centralne i jugoza- sli na dobro opremljene smeštajne objekte padne Srbije, kao i severni deo Crne Go- (motele), turističku signalizaciju i obo- re sa Crnogorskim primorjem. On ima još gaćivanje turističkim sadržajima. U toku veći značaj utoliko što predstavlja produž- zimskih meseci broj turista je manji ne- nicu međunarodnog pravca E-70 i E-75, go u letnjim, ali isto je povećan zbog blizi- poznatijeg kao Koridor 10. Njegov značaj ne planinskih i zimskih centara kao što su je takođe u tome što je sa tim koridorom Durmitor, Bjelasica i Zlatibor. Svoj bora- povezan preko magistralnog pravca E-76 vak na ovim planinama turisti obično pro- (Čačak/Preljina–Kraljevo–Kruševac–Po- duže posetom ovog kraja. jate) i E-80 (Podgorica–Priština–Niš–Di- Pruga Beograd–Bar je takođe bitan sa- mitrovgrad). Sve ove pomenute poveza- obraćajni pravac za turistička kretanja, ali * student apsolvent, PMF, Departman za geografiju, nosti utiču na priliv kako domaćih, tako i ne koliko drumski. Ovaj pravac povezu- turizam i hotelijerstvo, Novi Sad stranih turista. je ista područja kao i drumski, samo što

157 smešteno na nadmorskoj visini od 800 do Najstariji spomenici na prostoru prije- 1.100 m. Simbol ove reke su siga i vodopa- poljske opštine datiraju još iz ilirskog pe- di koji se stropoštavaju preko nje. Ono što, rioda. Najpoznatije od tih naselja srećemo pored vodopada, ovo selo i ovu reku čini kod Gostuna (zid dužine oko 150 m), Pri- interesantnim jesu ostaci nekadašnjih vo- jepolja, Vinicke (Gradac), Sopotnice, Ma- denica i valjarica (Veruović, 1999). taruga (sa zidom dužine oko 600 m) (Kr- Kanjon reke Mileševke predstavlja jed- pović, 1971). nu izuzetnu ambijentalnu celinu, boga- Posle Ilira na ove prostore dolaze Ri- tu velikim brojem reliktnih i endemičnih mljani. Iz rimskog perioda imamo veli- biljnih i životinjskih vrsta. Ovaj predeo ki broj arheoloških nalazišta. Najpoznatiji odlikuje izuzetan biodiverzitet. Ovde se lokalitet ove vrste jeste pronađeno rim- susreću brojni krupni predstavnici sisara, sko naselje na Kolovratu, tačnije lokali- kao što su: vuk, divlja svinja, medved, vi- tet Dvorine, u okviru kojeg je pronađena dra, divlja mačka, dok su među sitnijim vr- i rimska nekropola. Kolovrat je naselje u stama prisutni: puhovi, veverica, sivi tvor, kom je smešten najveći deo industrije Pri- kuna zlatica, lisica i mnoge druge. jepolja i nalazi se 2 km od centra grada na Na ovom području se gnezdi veliki broj levoj obali Lima, uzvodno. ptica, među kojima se posebno izdvajaju Najveći značaj od svih spomenika kul- grabljivice: beloglavi sup, orao zmijar, su- ture (Tabela 1) imaju srednjovekovni spori orao i sivi soko (Matović, 1986). Zbog menici, pre svega manastiri, crkve i dža- Slika 2. Sopotnički vodopadi svojih ukupnih ornitoloških vrednosti mije. Najznačajniji od njih je manastir Izvor: Siniša S. Ratković ovo područje je, u Kembridžu 2000. godi- Mileševa. Manastir Mileševa (Slika 3) se ima drugačije karakteristike. Turisti koji ne, proglašeno za međunarodno značajno nalazi na ušću Kosanićke reke u Milešev- dolaze vozom ređe svraćaju, jer su manje stanište ptica prema IBA projektu. ku, u okolini Prijepolja, tačnije 6 km od mobilni od turista koji putuju drumom. Prijepoljski kraj odlikuje se velikim centra grada. Zadužbina je srpskog kra- Ovim pravcem dolaze većinom turisti ko- brojem interesantnih sela, pogodnih za lja Vladislava (1234-1242), sina Stefana ji imaju tačno izdefinisan plan i program razvoj seoskog turizma. Većina tih se- Prvovenčanog. Njegova izgradnja je za- posete i boravka. Obično dolaze tokom le- la nalazi se u blizini pomenutih zaštiće- početa pre njegovog krunisanja, negde ta boraveći u nekim od atraktivnih sela, ili nih prirodnih dobara i ostalih prirodnih između 1218. i 1219. godine. Manastir tokom zime u zimskom sportskom centru retkosti. U razvoju ovog vida turizma naj- pripada raškoj školi graditeljstva i u to „Jabuka”. Sigurno je da bi ovaj vid prevoza dalje su do sada otišla sela: Sopotnica, Ka- doba je bio na veoma visokom rangu, tj. koristilo mnogo više turista kada bi usle- mena Gora, Milakovića Jabuka i Gostun odmah iza Studenice. Ono što danas či- dila modernizacija celog pravca i kada bi (Ratković i Cmiljanović, 2008). ni najveće blago Mileševe jesu delimično postojala bolja turistička promocija. Po- Mogući vidovi turizma koji bi se ovde sačuvane freske, koje predstavljaju vrhu- godnost ovog pravca se ogleda u tome što mogli razvijati su izletnički, ekološki, seo- nac vizantijske geneze srednjovekovnog je, isto kao i drumski, povezan sa glavnim ski i verski. Za sada je razvijen samo verski slikarstva XIII veka (Cmiljanović, 2002). evropskim železničkim pravcima koji po- i izletnički, dok je seoski turizam u počet- Najznačajnija od njih je freska „Mirono- vezuju severnu i srednju sa jugoistočnom noj fazi razvoja. snica na Hristovom grobu”, poznatija kao Evropom. Prednost ovog vida prevoza u „Beli anđeo”. konkretnom slučaju je ta što je železnički Kulturna dobra Treba istaći da se ovde, na freskama, prevoz u Srbiji nešto jeftiniji od svih osta- Gde se nalazilo i kada je tačno nastalo Pri- nalaze oslikani najverodostojniji portreti lih vrsta prevoza, a pruža i mogućnost po- jepolje, do sada nije sa sigurnošću utvrđe- vladara iz loze Nemanjića toga vremena, vlašćenog prevoza za razne kategorije sta- no. U do sada poznatim istorijskim izvori- a to su portreti sv. Save, Stefana Nemanje, novništva. ma, Prijepolje je prvi put spomenuo Gijom Stefana Prvovenčanog, kralja Radoslava i Adam 1332. godine. kralja Vladislava. Manastir je pod zašti- Prirodna dobra Jugozapadni deo Srbije, u kom se prostire opština Prijepolje, predstavlja planinski kraj, sa rekama i vodenim tokovima koji su čistiji i manje zagađeni u odnosu na ostale vodene tokove u Srbiji. Raspored, pravac i dužina tokova su, u prvom redu, predis- ponirani reljefnom strukturom i klimom. Najveća reka je Lim, koja protiče kroz sam grad Prijepolje. Dolina Lima ima odlike kompozitne doline jer se u njoj između bjelopoljske i pribojske kotline naizmenič- no smenjuju klisure sa rečnim proširenji- ma – kotlinama (Femić, 1999). Na području opštine Prijepolje postoji nekoliko zaštićenih prirodnih dobara. Ne- ka od ovih zaštićenih dobara su u velikoj meri turistički afirmisana. Park prirode „Slapovi Sopotnice” (Sli- ka 2) je zaštićeno područje koje se nalazi u selu Sopotnica. Smešteno je u jugoi- stočnom delu opštine, na severozapadnim padinama planine Jadovnik. Udaljeno je Slika 3. Manastir Mileševa, zadužbina kralja Vladislava iz XIII veka 17 km od urbanog dela Prijepolja. Selo je Izvor: Siniša S. Ratković

158 Tabela 1. Turistička valorizacija kulturnih dobara Kulturno dobro Tur. položaj Umetnička Ambijent Atraktivnost Izgrađenost Uklopljenost u Opšta tur. vrednost tur. bogatstvo vrednost Manastir Mileševa 4 5 5 5 5 5 4,8 Manastir Kumanica 5 2 4 3 3 4 3,5 Crkva Davidovica 4 3 3 4 1 4 3,2 Rimska nekropola na 5 4 1 3 3 1 2,8 Kolovratu Katolička kapela 5 2 3 3 3 4 3,3 Džamija Hisardžik 3 2 4 4 3 5 3,5 Ibrahim-pašina 5 3 2 2 3 2 2,8 džamija Spomen-park “4 5 2 1 2 3 2 2,5 decembar” Zaselak Tičije Polje 1 4 5 5 4 5 4,0 Prosečna ocena 4,1 3,0 3,1 3,4 3,1 3,6 3,4 tom države kao spomenik kulture od po- skom ratu, na dan Prijepoljske bitke, 4. de- Ugostiteljsko-turističke usluge pruža sebnog značaja. cembra 1943. godine. takođe „Putnik”, RO „Mileševa” koje se Od ostalih manastira izdvaja se cr- nalazi u turističkom naselju „Вoško Buha”, kva Davidovica, zadužbina monaha Da- Materijalna baza turizma pored lokalnog magistralnog puta koji vo- vida (čije je svetovno ime bilo Dimitrije Veoma dobar položaj Prijepolja, u odno- di od Prijepolja ka Pljevljima. Objekat ra- – Dmitar), sina kneza Vukana, a unuka su na saobraćajnice, obližnja turistička spolaže sa 220 ležajeva. Stefana Nemanje. Prema ugovoru o grad- mesta i u odnosu na matična mesta tu- Kada se uzmu u obzir svi gore pome- nji crkve, izgradnja je počela 1281. godi- rista, stvorio je odlične uslove za razvoj nuti objekti može se sa razlogom konsta- ne. Pored nje, značajno je pomenuti i ma- ugostiteljstva. Danas u Prijepolju posto- tovati da su smeštajni kapaciteti u jako lo- nastir Kumanicu. To je srednjovekovna ji nekoliko hotela, restorana i seoskih do- šem stanju i da ne zadovoljavaju zahteve građevina sagrađena na desnoj obali Li- maćinstava koji pružaju usluge smeštaja modernih turista. Za sada, može se reći ma. Manastir je posvećen sv. Arhangelu i ishrane. da relativno zadovoljavaju potrebe do- Gavrilu, a u njemu se čuvaju mošti srp- Prvi hotel izgrađen je 1965. godine i maćih turista koji ne traže neki poseban skog arhiepiskopa iz roda Nemanjića, sv. to je bio hotel „Park”(danas ima jednu komfor. Ovo je jedan od glavnih proble- Grigorija. zvezdicu). Nalazi se u centru grada, pored ma Prijepolja kada se govori o turističkoj Od džamija iz turskog perioda poseb- Sahat-kule. (Stojadinović, 1996). privredi. no se ističe džamija Hisardžik. Džamija se Juna 1979. godine izgrađen je hotel Pored hotelskog, značajan je i smeštaj u ne odlikuje nekom posebnom lepotom, ali „Mileševa” (danas ima dve zvezdice). Na- seoskim domaćinstvima. Iz godine u god- je poznata po tome što se u njoj nalazi ru- lazi se na ulazu u grad, pored magistral- inu broj smeštajnih jedinica u selima po- kom pisan Kuran star preko 300 godina, i nog puta Beograd – Petrovac na moru, ali put Kamene Gore, Sopotnice i Milakovića to je ujedno najstarija rukom pisana knji- i u neposrednoj blizini železničke stanice se povećava. Problem je u tome što ova doga islamske kulture u Prijepolju. Pored ove pruge Beograd–Bar. Ovaj privlačni obje- maćinstva nisu kategorisana. značajna je i Ibrahim-pašina džamija koja kat ima 96 ležajeva u dvokrevetnim soba- se nalazi u samom centru grada. ma, a raspolaže i sa dva apartmana. Ho- Turistički promet Od spomenika novijeg doba značajan tel raspolaže sa više salona i salonom za Kada se govori o turističkom prometu na pomena je spomen-park „4. decembar”. bankete i poslovne sastanke (Stojadino- teritoriji opštine Prijepolje, mora se reći da Posvećen je poginulima u Drugom svet- vić, 1996). je broj turista, posetilaca i noćenja mnogo veći nego što to beleži statistika (oko polovine od ukupnog – subjektivna procena). Problem je što se evidentiraju samo hotelska noćenja, dok je privatan smeštaj nemoguće pratiti. Izuzetno je teško evi- dentirati sve turiste, naročito one koji se zadržavaju po jedan dan, skrećući sa pomenutog magistralnog pravca. U novije vreme u prijepoljskom kraju počinje da se razvija seoski turizam, koji upražnjava znatan broj turista. Problem je što se ni ovi turisti nigde ne evidentiraju, jer seoska domaćinstva, zbog izbegavanja plaćanja poreza, ne žele da prijave turiste. Najveći broj turista zabeležen je 1986. godine – 24.221 turista i 72.575 noćenja (Grafikon 1). To se može objasniti dobrom ekonomskom i političkom situacijom u zemlji, u tom istorijskom momentu. Kon- stantno povećanje broja turista do 1986. Grafikon 1. Broj turista u Prijepolju od 1980. do 2004. godine godine uzrokovano je i izgradnjom pruge Izvor: M. Femić, 2004 (Prijepolje i okolina) Beograd–Bar (1976. godine). Pad broja tu-

159 rista od te godine uzrokovan je ekonom- tivna stvar je što je ovaj saobraćajni pravac Femić, M. (2004): Prijepolje i okolina, Srp- skom krizom u zemlji. (drumski) tokom poslednjih nekoliko go- sko geografsko društvo, Beograd. Prisustvo stranih turista je jako pove- dina skoro potpuno renoviran, pa je time Krpović, M. (1971): Prijepolje i okolina – zano sa velikim saobraćajnim prometom još više dobio na značaju. Negativna stvar istorijski vodič, Krpović M., Prijepolje jadranskog saobraćajnog pravca, naročito je što je turistička signalizacija u jako lo- Matović, M. (1986): Vegetacija kanjona u letnjim mesecima, kada je letnja sezona šem stanju i što je upravo to razlog što su Mileševke, „Glas Polimlja”, Prijepolje jako izražena u susednoj Crnoj Gori, ali i u neki turistički lokaliteti i dalje neotkrive- Ratković, S. i Cmiljanović, M. (2008), Pri- zimskim mesecima. ni ili slabo posećeni. Neophodna je i mo- jepolje, vrelo života (turistički vodič), Mora se napomenuti da se statistika dernizacija železničke pruge Beograd–Bar Turistička organizacija Prijepolje, Pri- odnosi na turiste koji smeštaj ostvaruju koja nije na zadovoljavajućem nivou. Iz- jepolje isključivo u hotelima. Turisti koji tokom gradnja nekoliko motela duž ova dva prav- Stojadinović, S. (1996): „Turistički poten- leta i zime borave po selima više od 7 dana ca, naročito drumskog, trebala bi biti pri- cijali opštine Prijepolje”, diplomski rad. nisu uračunati u ovu evidenciju iz već spo- oritet u budućem kreiranju turističkog Departman za geografiju, turizam i ho- menutih razloga. razvoja. To bi sigurno doprinelo većoj po- telijerstvo, Novi Sad sećenosti i dužem zadržavanju turista. Veruović, M. (1999): Sopotnica, Organi- Zaključna razmatranja zacioni odbor za obeležavanje jubilar- Kada se ima u vidu da većina turističkih Literatura ne 70-to godišnjice (1928-1998) Osnov- lokaliteta ima relativno dobar položaj u Cmiljanović, M. (2002): Prijepolje danas ne škole u Sopotnici, Prijepolje odnosu na dva pomenuta pravca i da je nji- (novinarske dopisnice), Javno informa- Ekonomski fakultet Beograd i Horwath hova udaljenost od njega, od 1 do 15 km, tivno preduzeće „Polimlje”, Prijepolje Consulting Zagreb (2005), Fotografija, jasno je da ovaj saobraćajni pravac u naj- Femić, M. (1999): Prijepoljski kraj u pro- Strategija razvoja turizma Srbije većoj meri utiče na njihovu posećenost. storu i vremenu, Srpsko geografsko dru- Ratković, S. (2007): Fotografije, Istraživač- To se najviše ogleda na primeru manasti- štvo, Beograd i Muzej, Prijepolje ka akcija DMIIZG „Branislav Bukurov” ra Mileševe i sopotničkih vodopada. Pozi-

160 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Đorđije Vasiljević* Uloga tradicije u turizmu – Milan Bradić** primer počasne straže Sažetak Jedna od najpoznatijih država po ne- govanju tradicije je Velika Britanija, u Londonu odnosno London kao njen centar. Kra- ljevska porodica i sve što se za nju ve- nične - Bakingemska palata, Sent Džejm- zuje (objekti, počasna garda) svakod- Uvod sova palata (St James’s Palace), zamak nevno privlače veliki broj posetilaca i Tradicija se prenosi sa generacije na ge- Vindsor (Windsor Castle) i kuću Holirud predstavljaju simbol, ne samo ovog re- neraciju, bilo da je to vera, običaj ili neko (Holyrood House) u Škotskoj, tako i pri- giona i naroda, već cele jedne istorijske drugo nasleđe. Ona se kroz vreme čuva i vatne - Sendrigem (Sandrigham) i Balmo- epohe. Jedan od elemenata ove ogro- neguje, oslikavajući jedan istorijski peri- ral (Balmorall), ali jedino one u Londonu mne turističke atrakcije je i počasna od na koji su naslednici te tradicije pono- i Vindsoru čuva počasna straža. Zvanični garda pod imenom Kraljevska divizi- sni i žele da je prenesu na buduće genera- naziv za britansku počasnu gardu je Kra- ja koja pokazuje svoju privrženost time cije. Neizbežno je da su gradovi sa dugom ljevska divizija (Household – nešto doma- što čuva kraljevsku porodicu i vrši cere- prošlošću doživeli mnogo značajnih isto- će, porodično – odnosi se na kraljevsku monije i svakog posetioca vraća godine rijskih trenutaka, bilo da su to bitke, ra- porodicu). Neraskidivo je vezana za kra- i vekove unazad. Ovaj rad se bavi upo- tovi, elementarne nepogode, ili neki lepi ljevsku porodicu kojoj služi i obezbeđuje znavanjem sa tradicijom i ostalim ka- momenti kao što su proslave, krunisanja, njenu sigurnost. Ova divizija se praktično raktersitikama Kraljičine garde i nje- sportska takmičenja, pa čak i Olimpijske sastoji iz sedam pukova, od čega dva puka nim uticajem na turizam. igre. Sve su to uspomene, bilo lepe ili ruž- pripadaju Kraljevskoj konjici a ostalih pet Ključne reči: turizam, tradicija, Lon- ne, ali to su događaji koji ostaju zapamće- pukova čine takozvanu pešadijsku gardu don, garda, ceremonija ni i koji se poštuju i obeležavaju. Na nekim (www.royal.gov.uk). lokalitetima, pa čak i regionima, tradici- Kraljevska konjica se sastoji iz dva pu- Abstract ja je toliko izražajna i jedinstvena da poka: Telesne garde i Plavih i kraljevskih (The The Role of Tradition in Tourism, The Example staje čak i simbol tog područja i predstav- Blues and Royals). Oni su najstariji puk u of London’s Guard of Honour lja pravu turističku atrakciju. Država koja britanskoj armiji i podeljeni su u dve jedi- Country, for sure one of the most fa- je sigurno najpozantija na svetu po nego- nice koje imaju dve sasvim drugačije ulo- mous for its tradition is Great Britain vanju tradicije jeste kraljevina Velika Bri- ge. Jedna jedinica ima borbenu ulogu koja with London as its main center. Roy- tanija, odnosno London kao njena pre- uključuje oklopna vozila i vojne operacije al Family and all related to it (build- stonica i jedna od najprivlačnijih svetskih kao na primer Folklandska ostrva (1982), ings, guards, etc.) daily attract great metropola. Svakodnevno veliki broj turi- Golfski zaliv (1990), i, najskorije, Bosna i number of visitors and present the sym- sta širom sveta dolazi u London da bi se Kosovo devedesetih godina prošlog veka. bol, not only of this region and people, divili njenim čuvenim atrakcijama kao što Druga jedinica je ona koja bi trebalo više i but whole historic epoch. One of the el- su Big Ben, katedrala Svetog Pavla, zgra- češće da privlači pažnju, a to je ona koja je ements of this huge tourist attraction is de Parlamenta, Vetsminsterska opati- zadužena za ceremonijalne prilike vezane the guard of honour, Household Divi- ja, Londonska tvrđava, itd. Ali osim svih za kraljevsku porodicu i državne posete. sion which shows its loyalty by guard- ovih atributa, London je u svetu poznat i Svaki pripadnik Kraljevske konjice član je ing the Royal Family and many cere- kao prestonica i sedište britanske kraljev- i jedne i druge jedinice, tako da nije ni ma- monial duties which takes back every ske porodice. Očuvanje kraljevstva i nje- lo čudno ako je vojnik koga vidite u Kralji- visitor many years ago. Task of this pa- govih objekata kroz vekove, a sa tim i svih činoj telesnoj gardi kod Vajthola u urednoj per is to present all characteristics of običaja i ceremonija koji ga prate veoma je ceremonijalnoj uniformi, nedavno pre to- Household Division. privlačno za posetioce. Ono što te objek- ga upravljao oklopnim vozilom ili skakao Keywords: tourism, tradition, London, te i ceremonije čini još veličanstvenijim je iz aviona padobranom. Uniforma se lako guard of honour, ceremony počasna straža koja, svojom privrženošću identifikuje: telesna garda nosi bele peruš- i ponosom sa kojim izvršava svoje svakod- ke na šlemovima i crvene tunike dok Pla- nevne dužnosti, izaziva divljenje znatiželj- vi i kraljevski puk nosi crvene peruške i nih posetilaca (www.aboutbritain.com). plave uniforme. Oružje se nosi oko struka (www.householdcavalry.co.uk). Počasna garda u Londonu Pešadijska garda se sastoji iz pet puko- Počasna garda ili počasna straža je spe- va, koji su svaki priča za sebe. Svaki puk se cijalni odred nacionalne vojske čije su borio na raznim frontovima na račun bri- osnovne dužnosti vezane za obezbeđenje tanske armije, ili pod zastavom UN-a ili osoba i porodica na najvišim položajima u NATO-a, i poseduje dugu borbenu tradi- državi (predsednika, kralja, kraljice, prin- ciju. Mnogo vojnika i jedinica ima u svo- ca...), objekata i građevina koje im pripa- jim riznicama razne nagrade i priznanja daju, ali i organizovanje i izvođenje raznih (Viktorijin krst, Džordžov krst...) što je još svečanosti i parada, kao što su ceremoni- jedan dokaz da oni ne služe samo ceremo- jalne smene straže, pratnja veoma važnih nijalno, već su pravi profesionalni vojnici * student master studija turizma, PMF, Departman za osoba i gostiju, razna venčanja, sahrane, (www.trooping-the-colour.co.uk). geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad obeležavanje nekih bitnih datuma, itd. Grenadirska garda je jedan od najsta- ** PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Kraljica poseduje mnogo domova, ko- rijih i najpoznatijih pukova u britanskoj Novi Sad ji joj služe u različite svrhe, kako one zva- vojsci. Formirani su 1656. godine kao „Pr-

161 skih koji se sastoje iz 35 muzičara. Kao dodatak bendovima, svaki bataljon pešadij- ske garde ima i dobošarski odred. Muzičari, dobošari i gajdaši Kraljev- ske divizije nisu samo muzičari najvišeg kalibra, već i vojnici. Članovi svih bendo- va su završili osnovnu vojnu obuku i dalje su specijalno obučavani za razne operacije kako bi dopunili druge vojne jedinice. Do- bošari i gajdaši su imali potpuno istu obuku kao i ostala pešadija i na raznim zadacima i operacijama zauzimali su njihovo mesto u bataljonu (www.army.mod.uk). Ceremonije počasne garde u Londonu Od 1660. godine, kada je, posle Civil- nog rata u Engleskoj, obnovljeno britansko kraljevstvo, stražarske trupe su čuva- le kraljevsku porodicu i kraljevske palate. Tada je doduše Kraljevska divizija brojala samo Kraljičinu telesnu gardu i tri pu- Slika 1. Smena straže u Dvorištu Kraljevske konjice ka pešadijske garde. Za vreme vladavine Izvor: TheGuards, 2005 dinastije Stjuart, pa sve do 1698. godi- vi puk pešadijske garde“ od strane kralja vel je imao izuzetnu moć u Engleskoj, ali ne kraljevska porodica je živela u palati Čarlsa II, ali naziv im je promenjen u „Pr- je u Irskoj još uvek bilo pobuna. Da bi re- Vajthol (Whitehall Palace) gde ih je ču- vi grenadirski puk pešadijske garde“ u čast šio ovaj problem on je poveo vojsku preko vala konjička garda. Kada je 1698. godi- pobede grenadira nad francuskom impe- Irskog mora. Tokom ove kampanje, Krom- ne palata Vajthol većim delom izgorela, rijalnom gardom u bici kod Vaterloa, 1815. vel je bio impresioniran vojnim kvaliteti- kraljevska rezidencija se preselila u Sent godine. Od svog nastanka pa do danas, ma određenog pukovnika Džordža Mon- Džejmsovu palatu, gde ih je čuvala peša- puk se borio u skoro svim velikim kampa- ka (George Monck) i odlučio da mu poveri dijska straža, dok je konjička garda i da- njama i ratovima britanske armije, i tako komandu nad jednim pukom. Tako je, 13. lje obezbeđivala ostatke Vajthola. Iako je izgradio slavno i vredno nasleđe. Danas avgusta 1650. godine, formiran novi puk je 1912. godine izgrađen Admiralski luk je Grenadirska garda sastavni deo moder- nazvan „Monkov pešadijski puk“. Moder- (Admiralty Arch), ulaz u dvorište Ko- ne britanske armije i vrši operativne zani puk Koldstrim garde je nastao upravo njičke garde je, po odluci kraljice Vikto- datke i u najudaljenijim delovima sveta, iz ovog puka. rije, ostao glavni ulaz u kraljevske palate. ali su u isto vreme uvek u ulozi kraljevske Velška garda je osnovana 26. februara Sent Džejmsova palata je bila rezidenci- garde u Londonu. 1915. godine, po naređenju kralja Džordža ja do 1837. godine, kada se kraljica Vik- Irska garda je formirana 1. aprila 1990. V, da bi se izvršilo nacionalno upotpunje- torija uselila u Bakingemsku palatu, ali godine od strane reda Njenog veličanstva nje pukova pešadijske garde svih država je do danas ostala sedište uprave gde se kraljice Viktorije u čast hrabrosti irskog Ujedinjenog Kraljevstva. Tako je Velška primaju strani ambasadori i ostali važni narodakoji su se borili u Burskom ratu. garda mogla zauzeti svoje mesto uz engle- zvanični posetioci, dok je Bakingemska Puk je poznat po mnogim dugim tradicija- sku Grenadirsku i Koldstrim gardu, Škot- palata sve do danas sačuvala epitet rezi- ma, kao na primer godišnja „Prezentacija sku gardu i Irsku gardu. Dva dana kasnije, dencije kraljevske porodice. deteline“ na dan Svetog Patrika, 17. maja, na dan Svetog Davida 1. marta, ova garda Upravo ove objekte i danas obezbeđu- od strane člana kraljevske porodice. Ma- je izvršila prvu stražu ispred Bakingemske je počasna garda, koja vrši svakodnevnu skota puka je irski gonič vukova koji je re- palate (www.trooping-the-colour.co.uk). smenu straže. Od ove tri ceremonije sva- dovni učesnik svih ceremonija. Svi pešadijski pukovi su obučeni u ta- kako je najpoznatija smena straže ispred Škotska garda. Na jesen 1641. godine mnocrvene (skarletne) tunike (vojničke ja- Bakingemske palate, koja je ujedno i najpo- Irska je podigla bunu protiv škotskih do- kne) i crne krznene šubare. Da bi se iden- seljenika koji su neko vreme pre toga kolo- tifikovali pukovi, na šubarama nose perca nizovali Alster. Tada nije postojala prava (trakice) različitih boja, kao i različit ras- vojska, pa je, da bi kontrolisao ovu situa- pored dugmadi na jaknama. Grenadiri ciju, kralj Čarls I odobrio osnivanje deset imaju bela perca i podjednak razmak iz- škotskih pukova koji bi služili u Irskoj i bi- među dugmadi, Koldstrim garda ima cr- li plaćeni od strane parlamenta Engleske. vene peruške i dugmad u paru, Škotska Kralj je 16. marta 1642. godine u Vestmin- garda nema perca i po tri dugmeta u redu, steru izdao čin Arčibaldu, prvom markizu Irska garda inosi plave peruške i po četi- Argila, i tako mu dao odobrenje da formi- ri dugmeta u redu, Velška garda ima zele- ra Kraljevski puk od 1.500 članova. Tada je no-bele peruške i dugmad po pet u redu.U ovaj puk postao Kraljevska garda i od ovog hladnijem delu godine pešadijski puk pre- datuma počinje istorija Škotske garde. ko standardne uniforme nosi kapute golu- Koldstrim garda je najstariji redov- bije plave boje. ni puk koji je služio britanskoj vojsci. Ser Muzički orkestri Kraljevske divizije za- Oliver Kromvel, pošto je osnovao No- uzimaju jedinstvenu poziciju na ceremo- vi model vojske 1645. godine, radi borbe nijalnoj sceni i imaju svetsku reputaci- protiv Rojalista, na kraju je i uspeo da ih ju zbog svojih kvaliteta i mnogostranosti. pobedi (1649). Ovo je prokrčilo put ka po- Ovi bendovi imaju ukupno 49 muzičara. gubljenju Čarlsa I, 30. januara iste godi- Kraljevska konjica ima još dva benda: to su Slika 2. Smena straže ispred Bakingemske palate ne. Kada se građanski rat završio, Krom- bend Telesne garde i bend Plavih i kraljev- Izvor: TheGuards, 2005

162 znatija ceremenija takvog tipa u svetu. Hi- godine, a oni srećni, njih oko šest stotina, ljade posetilaca se okuplja ispred glavnog su izvučeni metodom lutrije (www.troo- dvorišta Palate i sa divljenjem posmatraju ping-the-colour.co.uk). i fotografišu svaki vešt i savršeno uvežban Još jedna ceremonija koja je svakako pokret ovih vojnika. Ova dužnost pripada vredna pomena je takozvana ceremonija jednom od pet pešadijskih pukova, s tim ključeva (The Ceremony of The Keys), stada svaki dan stražari drugi puk po sistemu ro, tradicionalno i zvanično zaključavanje rotacije. Inače, sam sadržaj ceremonije je kapija Londonske tvrđave (The Tow- izuzetno komplikovan i, najprostije reče- er of London). Ovaj običaj se bez preki- no, sastoji se iz smene „stare straže“ tako- da dešava svako veče već 600 godina, još zvanom „novom stražom“. Ove dve straže od 1340. godine. Cela ceremonija, u kojoj se okupljaju u prednjem dvorištu i, nakon učestvuje tri stražara i čuvar dvorca, kao i inspekcije i izveštaja od strane oficira, vr- veoma sablasan ambijent i atmosfera, veo- ši se smena. Jedan deo ove straže se odva- ma realno oslikava sliku Londona u XIV ja i odlazi u Sent Džejms palatu i tamo vrši veku. Iako je ulaz na ovu manifestaciju be- sličnu ceremoniju ali mnogo manjih raz- splatan, karte je potrebno rezervisati čak i mera. Fascinantno je to s kojom željom i po nekoliko meseci unapred. Slika 3. Parada povodom rođendana Kraljevstva ponosom svaki vojnik izvršava svoju duž- Izvor: TheGuards, 2005 nost, dokazujući svoju privrženost kraljici Zaključak i narodu. Ceremonija obiluje baratanjem Primarni cilj počasne garde u Londonu je broj posetilaca i direktnu finansijsku dobit oružjem, marširanjem, sinhronizovanim svakako bezbednost kraljice i njenih oda- od same straže i ceremonije. Ali, ako ne pokretima, i sve to uz muzičku pratnju or- ja, čime oni pokazuju svoju vernost koja govori statistika svakako da govori prepo- kestra (The Guards (2005). traje godinama i vekovima unazad. Same ruka vodiča i svih turističkih brošura ko- Za razliku od ove dve ceremonije, sme- ceremonije koje vrše su izuzetno kompli- ji savetuju dolazak na mesto smene straže nu straže na dvorištu kod palate Vajthol kovane i dobro uvežbane, ali bitno je i to i po nekoliko časova ranije (www.touri- obavlja konjička garda. Iako znatno mada su i one ostale očuvane još iz vreme- smtrade.org.uk). nje posećena, ali ništa manje atraktivna od kada su nastale. Sve ovo dokazuje da Ako se, naravno, ovome dodaju još i na, ona pruža priliku svakom posmatraču su Britanci uspeli da očuvaju tradiciju i sa- prodavnice suvenira, razglednica, publi- da uživa u veštini i sinhronizaciji jahanja. da se njom ponose i koriste je da bi svetu kacija i ostalih proizvoda vezanih za gar- Na istom ovom mestu svake godine u ju- predstavili istoriju i kulturno nasleđe svo- du koja je nesumljivo postala i simbol na- nu održava se parada povodom rođenda- je države, a ono što je u savremenom tucije, može se jasno zaključiti njihov uticaj na Kraljevstva (Trooping the Colour). Pre- rizmu uveliko poznato je da su takve poja- na turizam i broj posetilaca, ne samo na ko 1.400 vojnika učestvuje na paradi i, ve izuzetno privlačne za posetioce. jednoj lokaciji nego i u celom Londonu, pa zajedno sa 200 konja i preko 400 muziča- Atraktivnost i važnost počasne garde je i Velikoj Britaniji. ra iz deset orkestara i dobošarskih odre- neosporna, ali postavlja se pitanje u kojoj Počasna garda u Londonu, naravno, da, svi marširaju kao jedan. Nekih 113 meri. Naravno da ovakva pojava ne monije jedina pojava ovakvog tipa u svetu. komandi se izda od strane komandanta že da dejstvuje kao samostalna turistička Mnogi veliki evropski gradovi, kao što su parade na taj dan. Parada kreće od Bakin- atrakcija, ali zato predstavlja izvanrednu Atina, Prag, Moskva, Stokholm, mogu se gemske palate, preko Mola, dugačkog bu- dopunu sadržaja već afirmisanog turistič- ponositi svojom počasnom gardom ko- levara, sve do Dvorišta Kraljevske konjice, kog lokaliteta. Adekvatan primer za to je ja časno predstavlja svoj narod, ali i daje to jest Vajthola i nazad. Kada sat na zgra- smena straže ispred Bakingemske palate primer ostalima kako se neguje tradicija i di konjičke garde otkuca jedanaest časova, gde se svakodnevno okuplja i do nekoliko kulturno nasleđe svoje zemlje. kraljevska povorka stiže i kraljica ih sveča- hiljada posetilaca, a pitanje je koliko bi ih no pozdravlja. Parada počinje inspekcijom došlo, a još veće koliko bi se tamo zadrža- Literatura tako što kraljica, dok je bila mlađa na kolo da nema ove ceremonije. London (2000), Lonely Planet nju, a danas u kočijama, polako obilazi pe- Ono što prkosi statistici je činjenica da The Guards (2005), Jarrod Publishing šadiju, a potom i konjicu. Posle događaja, je gledanje ceremonija besplatno jer smena www.aboutbritain.com kraljevska porodica se okuplja na balkonu straže ne spada u turističku atrakciju, što www.army.mod.uk Bakingemske palate da bi zajedno posma- svakako jeste, već u svakodnevnu dužnost www.changing-the-guard.com trali avio-šou koji izvodi Britansko vazdu- vojske. Plaća se samo ulazak u određene www.householdcavalry.co.uk hoplovstvo u čast kraljice. Zanimljivo je objekte (Tower of London – 2 miliona i www.royal.gov.uk da se ulaz na ovu paradu ne naplaćuje, već Bakingemska palata – 400.000 posetila- www.tourismtrade.org.uk se potencijalni posetioci prijavljuju tokom ca godišnje), pa je stoga teško pratiti tačan www.trooping-the-colour.co.uk

163 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Jelena Raičević* Motivi turista

Sažetak koji dolaze u Novi Sad Motivi igraju važnu ulogu prilikom do- nošenja odluke za putovanje u odre- Motivi za odlazak na put i izbor Anketno istraživanje pomenutih pose- đeno turističko mesto. Pored osnovnih tilaca pokazalo je i da su u njihovim pri- motiva, utvrđivanjem faktora za ko- željene destinacije premama i donošenju konačnih odluka načnu odluku izbora turističkog mesta Na formiranje motiva i želja za odlazak za dolazak u grad, uticaje imali i odeđe- može se uticati na unapređenje celoku- u određeno turističko mesto utiču brojni ni momenti, sredstva i ljudi. Naime, pored pnog procesa u kreiranju turističke po- faktori. Danas se, pored osnovnih pokre- osnovnih motiva dolaska (zbog posla, od- nude Novog Sada. tača za polazak na put (slobodno vreme, mora, posebnih dešavanja, posete rodbini Primenom anketnog metoda istraživa- raspoloživost materijalnih sredstava), če- i prijateljima, boravak u tranzitu), na nji- nja koji je vezan za motive dolaska tu- sto kao odlučujući faktori izbora željene hov konačan izbor mesta važnost su ima- rista u Novi Sad, izdvojene su i najza- destinacije, ali i kao dodatni motivi, jav- le i informacije o cenama osnovnih uslu- stupljenije grupe posetilaca (poslov- ljaju informacije dobijene putem interne- ga, smeštaja, dodatni sadržaji, turističke ni ljudi, mladi ljudi različitih intere- ta, drugih sredstava javnog informisanja, informacije o atraktivnosti i dešavanjima snih grupa, putnici u tranzitu). U bu- dok ni “živa reč” najbližih prijatelja nije iz- u gradu kao i drugi brojni faktori. dućem razvoju turističke ponude gra- gubila na značaju. U dobijanju pomenutih i drugih turi- da ovakvi i slični rezultati mogli bi ko- Rezultati anketiranih turista koji su stima potrebnih informacija od odlučuju- ristiti u prilog pružanju što adekvatni- posetili Novi Sad 2006. godine i boravili u će važnosti bio je internet. U 55% slučajeva je ponude usmerene ka ciljnim grupa- nekoliko hotela u gradu, vezani su za mo- internet je doprineo donošenju konačne ma potrošača. tive njihovog dolaska u grad. odluke o izboru turističkog mesta, što se motivi, turisti, Novi Sad Ključne reči: Za 46% anketiranih turista motiv dola- još jednom pokazalo da je korisno i gotovo Abstract ska bio je posao (poslovni ljudi), 30% turi- neophodno sredstvo informisanja za sasta je došavši na manifestaciju u Novi Sad vremenog turistu. Ova činjenica trebala bi Motives are very important for mak- putovanje i boravak u njemu pretvorilo u da ukaže na potrebu većeg zalaganja i stal- ing decision about traveling in specif- odmor, dok je 15% anketiranih isključivo nog unapređenja kada su u pitanju sajtovi ic tourism destination. Alongside the došlo zbog manifestacije EXIT (uglavnom koji se tiču turističke ponude grada. Akce- basic motives, determination of factors mladi). Motivi dolaska za 6% turista bile su nat treba staviti na sajtove hotelskih i dru- for final decision regarding tourism posete rodbini i prijateljima, a njih 3% grad gih smeštajnih kapaciteta, ali i svih drugih destination, can affect on the improve- je posetilo i zadržalo se u njemu kao usput- turističkih informacija. ment of entire process in making tour- nom mestu na svojim proputovanjima. Na osnovu prethodnog boravka u gra- ist offer of Novi Sad. Anketa je pokazala da je najvećem brodu 13% turista odlučilo se za ponovnu po- Applying the questionnaire meth- ju turista motiv za dolazak bio posao, što setu, što se može okarakterisati njihovim od of research, the most of represent- nije neočekivano sa obzirom da je reč o zadovoljstvom turističkom ponudom to- ed groups of visitors (businessmen, gradskom turističkom centru. Međutim, kom prethodnog boravka. the youth peoples with different inter- odmah zatim slede i turisti koji su grad Nešto veći procenat, od čak 24% anke- est, travelers in transit) in Novi Sad posetili kako bi se odmorili. Oni su na- tiranih, pored osnovnog motiva odluči- were segregated. In the future develop- veli da je na izbor Novog Sada kao mesta lo se za boravak u Novom Sadu na osnovu ment of tourist offer in Novi Sad results za odmor uticao EXIT, njima neizostav- preporuke prijatelja, a 3% na osnovu kon- like this and similar could be worth for na manifestacija koju već nekoliko godi- takata sa poslovnim partnerima, čime je making better offer aimed at special na unazad posećuju. Turisti koji su došli potvrđen značaj “žive reči” u turističkim groups of costumers. da posete prijatelje i rodbinu takođe su bo- kretanjima. motives, tourists, Novi Sad Key words: ravili u hotelima, ostvarivši određeni ni- TV emisije su kod 3% posetilaca povo potrošnje, a na izbor smeštaja uticaj su mogle pri donošenju odluke za dolazak u imale uglavnom preporuke prijatelja. Tu- grad. risti na proputovanju želeli su da se odmo- Kod 2% turista presudan je bio osnov- re za dalji nastavak puta i vide sve ono što ni motiv (kraći boravak u tranzitu), pa su im je za kratko vreme boravka bilo dostu- se prilikom dolaska u grad, na “licu mesta” pno i interesantno. susreli sa njegovom turističkom ponudom.

* diplomirani geograf-turizmolog, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Grafikon1. Grupe turista na osnovu motiva dolaska turista u grad

164 Ovoj grupi turista (putnici u tranzitu) va- žan je smeštaj zbog odmora neophodnog za nastavak daljeg puta i oni se uglavnom odlučuju za objekte nižih cena. Gradu nedostaju takvi objekti, tipa hostela, koji bi u budućnosti mogli predstavljati koristan deo njegove turističke ponude. Motivi nastali tokom boravka u gradu Motivi koji nastaju u mestu boravka turista mogu biti od važnosti za ponovni dolazak turista u isto turističko mesto. Naime, Grafikon 2. Faktori koji su doprineli izboru željene destinacije može se govoriti o pozitivnim utiscima nastalim tokom boravka u gradu. Uz po- jim detaljima tokom boravka u datom tu- neke od njih, postao i mesto za odmor. zitivna dešavanja i adekvatno postavljanje rističkom mestu jedna su od brojnih od- Ovakav podatak pokazao je da je osnovni turističke ponude namenjene određenim lika ove grupe potrošača. Njihov boravak motiv bio pokretač za stvaranje dodatnih grupama potrošača (poslovni ljudi, omla- podrazumeva kvalitetan smeštaj – udob- motiva i da su mladi važna kategorija turi- dina, putnici u tranzitu) već tokom samog nost, komfor, prisustvo neophodne prate- sta u turističkim kretanjima u gradu. boravka formira se motiv za ponovni dola- će tehničke i druge opreme (pristup inter- Iako ekonomski aspekt razvoja turiz- zak u isto turističko mestu. netu, opremljenost konferencijskih sala i ma za mlade na prvi pogled ne predstavlja Procenat od 13% anketiranih turista drugo), ali i sadržaje koji bi im tokom pa- profitabilnu granu turizma, jer ga karak- koji su se odlučili da ponovo posete grad uza i slobodnog vremena omogućili relak- teriše korišćenje najpovoljnijih prevoznih jer su prethodno boravili u njemu nije za- saciju i uživanje (tereni za sportove, tere- sredstava, boravak u jeftinijem smeštaju nemarljiv podatak, dok su anketni rezul- tane, saune, prostorije za masažu). kao i niska dnevna potrošnja, s obzirom tati turista koji su boravili u gradu tokom Najveći broj anketiranih turista čiji je da dosta vremena provode na svojim puto- 2006. godine pokazali različite pozitivne motiv dolaska u grad bio posao, uglavnom vanjima, njihova ukupna potrošnja je ipak utiske i doživljaje turista. je boravio u hotelu “Aleksandar” (4*), no- relativno visoka (www.atlas-euro.org). Najveći procenat turista bio je zado- voizgrađenom smeštajnom objektu ko- Turistička ponuda grada morala bi pru- voljan uslugom smeštaja, cenama i gosto- ji je usmeren upravo ka ovoj ciljnoj grupi žiti dodatne programe edukativnog i dru- primstvom (60%). Za oko 30% turista od potrošača. Ciljna grupa potrošača hotela gog sadržaja namenjenog mladima kojima posebnog zadovoljstva bili su dodatni sa- “Aleksandar” su poslovni ljudi i učesnici bi, pored događanja za vreme manifestaci- držaji u ponudi grada – tipa zabave, noć- različitih edukativnih kongresa. Ekonom- je, njihov boravak nakon EXIT-a i tokom nog provoda i drugih dešavanja, dok je ski posmatrano, radi se o grupi potrošača odmora u gradu bio upotpunjen (više od 10% turista izdvojilo turističke atraktiv- sa višim platežnim mogućnostima. Opre- 40% mladih prošle godine bilo je zaintere- nosti kao poseban doživljaj tokom svog mljenost tehnologijom visokog kvalite- sovano za organizovano razgledanje gra- boravka. ta neophodnom za sve vrste predavanja, da i njegove okoline što se nije moglo naći Značajnijih negativnih utisaka u ovoj prezentovanja i okupljanja grupa iz razli- u ponudi, ali već 2007. godine je postoja- anketi nije bilo, dok je kao jedan od nedo- čitih sfera poslovanja i edukacije, važan je la ponuda takvih programa od strane tu- stataka tokom boravka u gradu pomenuto deo ponude ovog hotela. Zakupi kongre- rističkih agencija). odsustvo vegetarijanske hrane. snog prostora posebno od strane mnogih Putnici koji dolaze u posetu rodbini Konstantnim praćenjem pozitivnih i domaćih učesnika, gde se uglavnom bez i prijateljima često se svrstavaju u grupu negativnih doživljaja turista u gradu, ve- uključenog noćenja sprovode predavanja turista koja ima najveći motiv da se pono- oma važnih za unapređenje turističke po- uz specifičnu ponudu hrane i pića na ba- vo vrati u grad (kontakti sa rodbinom, na- nude i postizanje još jačih i pozitivnijih zi švedskog stola, deo su njegovog svakod- glašena emotivna strana). Ovim turistima doživljaja kod turista, moglo bi se govo- nevnog poslovanja. Sa obzirom da je u gra- usluga smeštaja ne igra presudnu ulogu, riti i o još jednom povratku u grad, ali i du ponuda ovog tipa relativno slaba, hotel već je dominantan motiv dolaska koji se dolasku novih turista kojima bi pozitivni je zauzeo dobru poziciju i predstavlja oz- manifestuje najčešće kroz druženje sa bli- doživljaji bili preneti različitim propagan- biljnog konkurenta drugim hotelskim žnjima i prijateljima. Kod ovakvih poseta dno-promotivnim sredstvima i kanalima preduzećima. U pogledu dodatnih sadrža- različiti sadržaji u gradu mogu biti od ve- prodaje. Negativne utiske je neophodno ja (saune, masaža, fitnes centar), koji su se like koristi (turisti očekuju zabavu, opu- što pre otkloniti i pretvoriti ih u pozitiv- u istraživanjima nedostataka u hotelskoj štanje). Oni žele da upoznaju grad, njego- ne (ako je to odsustvo vegetarijanske hra- ponudi pokazali kao potrebni u budućno- vu okolinu, tradicionalnu kuhinju, neke ne, ponudu obogatiti uslugom ovog tipa sti, hotel “Aleksandar” je preduzeo odre- od znamenitosti grada i još mnogo toga. ishrane i slično). đene mere nastojeći da u skoroj budućno- Bez obzira što je organizacija i izbor sadr- sti obogati svoju ponudu. žaja tokom njihovog boravka uglavnom u Turistička ponuda grada usmerena Mladi različitih interesnih grupa bo- rukama domaćina–prijatelja, s obzirom da ravili su u hotelima nižih kategorija, pan- se zadržavaju u hotelima, i turistički rad- ka ciljnim grupama potrošača sionima i kampovima (oni koji su boravili nici kao i brojni posrednici doprinose op- Anketnim istraživanjem izvojene su gru- u gradu tokom EXIT-a imali su moguć- štem utisku i zadovoljstvu tokom njihovog pe posetilaca, na osnovu kojih se može go- nost smeštaja u kampovima). Ovu katego- boravka. Veoma često domaćini–prijatelji voriti o sledećim učesnicima u turističkim riju turista, koja je naročito brojna tokom ostvaruju kontakte sa turističkim radnici- kretanjima u gradu: poslovnim ljudima, pomenute manifestacije u gradu, odliku- ma želeći da dobiju sve informacije i za- mladima različitih interesnih grupa, turi- je veća pokretljivost, više slobodnog vre- nimljivosti u ponudi grada kako bi vreme stima koji dolaze u posetu rodbini i prija- mena, potreba za novim iskustvima, istra- koje provedu sa svojim gostima bilo mak- teljima i putnicima u tranzitu. živanje nepoznatih destinacija, potreba za simalno iskorišćeno. Za poslovne ljude vezuju se brojne ka- učenjem stranih jezika i još brojne druge Kod ove grupe posetilaca, gde domaći- rakteristike koje se kroz turistička kreta- karakteristike. ni–prijatelji dobro poznaju turiste, najbo- nja ispoljavaju na određen način. Tačno, Manifestacija EXIT uspela je da privu- lje se može odgovoriti njihovim željama i precizno isplanirano vreme sa najsitni- če mlade širom sveta, pa je Novi Sad, za potrebama. U ovakvim situacijama doma-

165 ćini–prijatelji predstavljaju promotere ne odsedaju i ljudi srednjih godina koji pro- Pored navedenih grupa turista koje su samo grada već i čitave zemlje, pa je nji- življavaju drugu mladost ili su došli na ne- posećivale grad u 2006. godini postoje i hova dobro sprovedena uloga od neproce- ki kulturni događaj. Organizovaniji i od- druge grupe turista sa različitim motivima njivog značaja i za ponovni dolazak turi- govorniji pristup usmeren ka ovom vidu dolaska. Detaljnijim sagledavanjem moti- sta u grad. smeštaja u gradu, mogao bi uticati na ve- va i uopštavanjem karakteristika i speci- Putnici u tranzitu, kojih je procentual- ći broj putnika u tranzitu koji bi kao me- fičnosti određenih grupa turista, mogla bi no bilo najmanje (3%), takođe su važna ka- sto za kraći predah i odmor odabrali No- se kreirati adekvatnija ponuda sa daleko tegorija potrošača, s obzirom na položaj vi Sad. potpunijim turističkim programima. grada na geosaobraćajnoj karti Evrope. Trenutno u Evropi najbolje posluju ho- Tada bi se u budućem razvoju turistič- Ponudi namenjenoj ovoj grupu turista, stelijeri u Budimpešti i Beču, jer su to gra- ke ponude Novog Sada pojavili i specija- pre svega kada je u pitanju smeštaj, trebalo dovi sa više od 60 hostela, dok ih u stopu lizovani programi namenjeni različitim bi se pristupiti drugačije. Niže cene sme- prati Sarajevo u kome nije poznat tačan grupama potrošača sa garancijom sigur- štaja sa najneophodnijim sredstvima za broj, ali se pretpostavlja da ih je više od 30. nog zadovoljstva tokom boravka u gradu. kraći boravak u mestu – najčešće katego- U Ljubljani ovaj vid smeštaja tek u posled- risani objekti tipa hostela, nedostaju gradu nje vreme nalazi svoje mesto, a Slovenci su Literatura kao vid smeštajnih kapaciteta namenjen, po ugledu na Italijane, koji su vojnu kasar- Plavša, J. (2005): Turističke regije sve- između ostalih, i putnicima u tranzitu. nu u Trstu pretvorili u hostel, jedan svoj ta (skipta), Univerzitet u Novom Sadu, Za hostele se gosti ne opredeljuju sa- hostel smestili u napušten zatvor na kojem PMF, Departman za geografiju, turizam mo zbog skromnijeg budžeta i kratkog za- su namerno očuvane gvozdene rešetke na i hotelijerstvo, Novi Sad. državanja u mestu, već se može dogoditi prozorima i vratima (Ristić, 2007). Ristić, B. (2007): Hosteli u Beogradu, Caf- da turisti između hladne atmosfere luksu- Kod nas je jedan od osnovnih proble- fe & Bar, Specijalizovani časopis za ugo- znih hotela odaberu hostel zbog opušte- ma činjenica da hosteli kao kategorija ni- stiteljstvo, Frame media, Beograd. nog ambijenta u kome mogu da se druže su zakonom definisani, pa se, da bi turisti www.novisadtourism.org.yu i upoznaju nove ljude. (pre svega stranci) razumeli o čemu je reč i www.atlas-euro.org. Iako se za hostele uglavnom opredelju- kakav im se tip usluge nudi, ponuda pred- Anketna istraživanja na uzorku od 60 ju mlađi turisti, koji su na proputovanju ili stavlja kao hostel iako je reč o objektima stranih i domaćih turista u periodu od su došli da upoznaju grad, u njima često registovanim kao konačišta. maja do septembra 2006. godine

166 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Miroslav Ivanović* Savremene karakteristike

Sažetak turizma na Zlatiboru Turizam Zlatibora ima veoma dugu tradiciju koja se zasniva na zdravstve- Uvod datiraju još od 1750. godine kada je boga- no-rekreativnom turizmu. Savremene Zlatibor je planina u jugozapadnom de- ti sarajevski trgovac Hadži Nikola Selak sa- tendencije na turističkom tržištu uslo- lu Srbije koja se prostire na površini od gradio sebi kolibu na Vodicama. U kasni- vile su i promene u poslovanju turistič- oko 1.000 km², dugačka je 30 km, а širo- jem periodu, bogati trgovci iz ovog kraja su kih objekata, pri čemu se usluge prila- ka i do 15 km. Pruža se pravcem severoza- na Zlatiboru gradili sebi vile i letnjikovce. gođavaju savremenim potrebama turi- pad-jugoistok. Najviši vrh je Tornik (1.496 stičke tražnje. Istraživanje je sprovede- м). Prostire se između 43° 31’ i 43° 51’ SGŠ Turistička atraktivnost Zlatibora no s ciljem da se utvrde savremene ten- i između 19° 28’ i 19° 56’ IGD. Nalazi se Atraktivnost Zlatibora kao turističke de- dencije u daljem turističkom razvoju na severnom delu oblasti zvane Stari Vlah, stinacije predstavlja komparativnu pred- ove oblasti i ukaže na značaj praćenja granične oblasti Raške, Hercegovine i Bos- nost u odnosu na druga područja za inte- promena na tržištu, a posebno promene. Obuhvata predele tri opštine: Čajetina, zivan planski razvoj planinskog turizma i ne u zahtevima turista. Proučavanjem Užice i Nova Varoš (Ristić, 1963). razvoj određenih segmenata privrede (sa- postojećih i ustanovljavanjem novih Južna i istočna granica planine su pri- obraćaj, poljoprivreda, zanatstvo i slično). oblika turističkih kretanja nastoji se rodne – reke Uvac i Veliki Rzav. Na zapa- Ova destinacija se odlikuje mnogim pri- otkriti način na koji Zlatibor, kao tu- du se graniči sa Bosnom i Hercegovinom rodnim i antropogenim atraktivnostima. ristička destinacija, prilagođava svoju (Republikom Srpskom), selima Mokrom Stopića pećina se nalazi u blizini tu- ponudu sve kompleksnijim potrebama Gorom, Kremnom, Semegnjevom i Jabla- rističkih izletišta Rožanstvo i Sirogojno turističke tražnje. Istraživanjem ove vr- nicom. i dodatni je motiv za upotpunjavanje tu- ste, ustanoviće se skup mera i projeka- Preko planine Zlatibor prolazi magi- rističkog sadržaja na Zlatiboru. Nalazi se ta koje treba sprovesti u cilju poboljša- stralni put E-763 koji povezuje Beograd sa nedaleko od puta Užice–Sirogojno. Po po- nja ponude Zlatibora kao jedne od vo- Jadranskim morem, što samo po sebi do- stanku je rečna jer kroz nju protiče Trnav- dećih destinacija planinskog turizma voljno govori o tranzitnom značaju njego- ski potok. Krasi je ulazni otvor širok 35 m u Srbiji. vog položaja. Takođe, preko ove planine i visok 18 m. Bez svog najmlađeg sistema, Zlatibor, turizam, prila- Ključne reči: prolazi i železnička pruga Beograd–Bar. Na duga je 1.691,5 m, sa površinom od 7.911,5 gođavanje, tražnja, unapređenje 5 km od Kraljevih Voda se nalazi železnič- m² i zapreminom od preko 120.000 m³. Abstract ka stanica Sušica, ali, nažalost, nije ade- Ulaz u pećinu se nalazi na 711,18 m.n.v. kvatno saobraćajno povezana sa turistič- Sastoji se od pet celina: Svetla dvorana, Tourism of Zlatibor has a long tradi- kim centrom Zlatibora. Naime, ne postoji Tamna dvorana, Velika sala sa kadama, tion which depends on health and rec- organizovani prevoz što za posledicu ima Kanal sa kadama i Rečni kanal. Iako je ne reation tourism. New tendencies at the neiskorišćenost železničkog saobraćaja. karakteriše bogatstvo pećinskog nakita, touristic market caused some changes Centar Zlatibora, Kraljeve Vode, 5 km ima veoma zanimiljive bigrene kade koje in managing of touristic organizations je udaljen od Čajetine, administrativnog se, svojom veličinom i dubinom i do ne- as adapting their services to the new centra Zlatibora, a 23 km od Užica. Od koliko metara, izdvajaju u kraškom reljefu needs of touristic demand. The aim of Beograda je udaljen 230 km, a od Novog Srbije (Lazarević, 1994). this research work is to find new cours- Sada 310 km. Ukoliko posmatramo polo- Zbog svoje neuređenosti i oskudno- es in further path of touristic develop- žaj Zlatibora u odnosu na Crnu Goru, do sti pećinskog nakita, Stopića pećina nema ment in this area. Also, is to point to Podgorice ima 240 km, a do Jadranskog karakter samostalnog turističkog motiva importance of following changes at the mora 320 km (www.zlatibor.co.yu). već predstavlja komplementarnu turistič- touristic market, special changings in Na osnovu prikazanog geografskog poku vrednost koja, u kombinaciji sa osta- tourist behavior as important fact for ložaja Zlatibora, može se zaključiti da ova lim antropogenim i prirodnim vrednosti- better touristic managing. The task is planina ima izuzetno povoljan turistički ma kraja, upotpunjuje boravak turistima to study existing and to find new types položaj u odnosu na postojeće turističke na Zlatiboru. of touristic movement, to describe the pravce u našoj zemlji. U centru Kraljevih Voda nalazi se ve- way of adapting to the changes of tour- Zbog povoljnog atmosferskog priti- štačko jezero sagrađeno u turističke svr- istic demand which is very complexed ska i geografskog položaja (na mestu gde he koje pored svoje estetske ima i izlet- today. Doing this research I will find se susreću vlažna kontinentalna i medite- ničku funkciju. Jezero je izgrađeno tokom existing ways of tourism on this moun- ranska klima), Zlatibor je od davnina po- realizacije Prvog petogodišnjeg plana tain and find the way that this touris- znat kao zentar zdravstveno-rekreativnog 1947-1951. po projektu inženjera Miladi- tic destination is adapting its servic- turizma. Klimatske prilike povoljno utiču na Pećinara. Objekat je završen u februaru es according to new tendencies in mod- na poboljšanje krvne slike, porast procen- 1948. godine. Jezero je ozgrađeno na ma- ern tourism. ta hemoglobina u krvi, povećanje broja cr- lom, ali čistom potoku Obudovica. Osim Zlatibor, tourism, adapt- Key words: venih krvnih zrnaca, lečenje bronhijalne što je uklonilo brojne baruštine, ovo let- ing, demand, promotion astme i drugih alergijskih oboljenja, a od- nje kupalište i zimsko klizalište je postalo govarajuće su i za pripremu sportista, bo- prepoznatljiv dekor najvećeg turističkog ravak dece i starijih osoba. naselja na Zlatiboru. Okruženo je prijat- Turizam Zlatibora ima dugu tradiciju i nim stazama za šetnje i klupicama za od- kao datum početka organizovanog bavlje- mor gostiju, sa pravom zaslužujući naziv nja turizmom se uzima 19. avgust 1893. go- „Zlatiborsko more“. dine kada je kralj Aleksandar Obrenović Drugo, veće veštačko jezero, Ribnič- * diplomirani geograf-turizmolog, postdiplomac, Užice prvi put posetio Zlatibor. Počeci turizma ko, izgrađeno je između lokaliteta Ribni-

167 ca i Vodice, ispod Šainovca. Služi za vo- od Zlatibora. Manastir Dubrava je takođe Zlatiborska pršutijada, na kojoj proizvođa- dosnabdevanje Zlatibora i Čajetine. Kako obnovljen. Bio je Janjin metoh i jedna od či stručnom žiriju i posetiocima prezentu- jezero predstavlja hidroakumulacioni mnogih crkava podignutih na Uvcu radi ju svoje proizvode. Najpoznatije selo po objekat za vodosnabdevanje, nije predvi- zaštite od bosanskih bogumila. proizvodnji pršute je Mačkat u kojem se i đena njegova kupališna, sportsko-rekrea- Rodna kuća Dimitrija Tucovića, čelni- održava ova manifestacija. tivna i izletnička funkcija, mada ga turisti ka socijalitičkog pokreta U Srbiji, nalazi se Iz neposrednog okruženja, kao turistič- i stanovništvo okolnih mesta koriste kao u selu Gostilje. Kuća je tip zlatiborske brv- ki atraktivni, se mogu izdvojiti: Šarganska rekreativno-izletničku zonu (piknik, ku- nare i nalazi se pod zaštitom države. osmica (stara železnička trasa u obliku panje, pecanje). Zbog neuređenosti obal- Jedan od najznačajnijih turističkih obje- broja 8) na Mokroj Gori, prirodni rezervat nog dela i nedostatka ostalih sadržaja, kata na Zlatiboru je svakako Muzej pod ve- kanjona reke Uvac (naseljen beoglavim su- jezero za sada ima vrednost samo kao do- drim nebom „Staro selo“ u Sirogojnu. Kon- pom, endemičnom ptičjom vrstom na Bal- punski turistički motiv. cipirano je kao etnoselo koje čuva najlepše kanu), kao i Mećavnik (etnoselo koje je iz- Vodopad u selu Gostilju, na Gostilj- primerke zlatiborskih, starih kuća, done- gradio naš reditelj Emir Kusturica). skom potoku, jedan je lepših u Srbiji. Vi- tih sa svih strana Zlatibora i duhovno na- Prepoznatljivost Zlatibora se ogleda u sok je oko 20 m i ima estetsku funkciju. sleđe srpskog sela planinske oblasti. Sastoji etnografskim motivima, folkloru, arhi- Jedan od turistički značajnih lokalite- se od 47 objekata različite namene: muzej- tekturi, starim zanatima, gastronomiji i ta je i banja Vapa kod sela Rožanstvo ko- ske (u kojima je izloženo oko 2.000 ekspo- gostoljubivosti. Prirodne karakteristike, ja ima lekovito dejstvo na kožna oboljenja i nata), apartmanskog smeštaja i prodavnice zajedno sa kulturno-istorijskim vredno- bolesti očiju. Voda izvire iz velikih dubina suvenira. Etnoselo je sagrađeno 1979. gostima i geografskim položajem, daju re- što je uslovilo njenu stalnu temperaturu od dine, na oko 4,5 ha površine. U selu je ra- alnu i dobru osnovu i preduslove za dalji 17 ºC. Sedamdesetih godina prošlog veka, zvijen svetski centar domaće radinosti (po- osmišljeni razvoj, ne samo zdravstvenog Zavod „Dr Milan Jovanović“ iz Beograda je znate pletilje iz Sirogojna). turizma. Postoje realne šanse i za dalji ra- uzeo uzorke ove vode i izvršio stručnu ana- Slikarska galerija Boža Kovačevića zvoj kongresnog, sportskog, kulturnog, lizu potvrđujući njenu lekovitost. smeštena je uz samu magistralu Beograd- eko i etno, tranzitnog, izletničkog, lovnog Kako područje, na kome se nalazi ba- Jadransko more, na Borovoj Glavi. Osno- i ribolovnog turizma. nja Vapa, nije na adekvatan način uređe- vao ju je akademski slikar Božo Kovačević no ni iskorišćeno u zdravstveno-turističke čija su dela izlagana širom sveta uz dela Materijalna baza turizma Zlatibora svrhe, ovaj turistički motiv može se oka- Pikasa, Modijana, Dalija... Atelje “Trna- Infrastrukturna opremljenost, naroči- rakterisati kao potencijalni koji, kada se na va” Vladimira Mitrovića nalazi se u selu to drumskim saobraćajnicama, posebno je adekvatan način valorizuje, može postati Trnava, u blizini Sirogojna. Ovaj samouki važan preduslov za razvoj turističke ponu- značajan nosilac zdravstvenog, zdravstve- slikar i vajar ima iza sebe trideset godina de određene destinacije. Centralni deo Zla- no-rekreativnog i izletničkog turizma na plodnog rada, 43 samostalne, 25 kolektiv- tibora, Kraljeve Vode, iako u godinama pre ovoj planini. nih izložbi i deset priznanja i nagrada. Sli- Drugog svetskog rata nazivan “srpski Sibir” U dolini reke Ribnice, 625 m uzvodno karska kolonija u Čajetini održava se, od zbog svoje sputnosti i izolovanosti, danas od njenog ušća u Crni Rzav, nalazi se izvor 1996. godine, svakog maja. Inicijator i or- može da se pohvali izuzetno dobrom drum- mineralne vode, odnosno nekoliko izvor- ganizator kolonije je pesnik, slikar i boem skom mrežom. U oblasti putne mreže, op- nih polja. Rezultati analize, koju je izvršio Zoran Bogdanović. Svakog maja se u Čaje- ština Čajetina raspolaže sa ukupno 353 km Institut za hemiju, tehnologiju i metalur- tini skupi oko tridesetak slikara iz petnae- izgrađenih puteva, od čega je 250 km lokal- giju iz Beograda, pokazali su vrednost pH stak srpskih gradova, a učešće umetnika iz nih puteva, 70 km regionalnih i 33 km magi- faktora od 11,2 što je neuobičajeno visok Mađarske, Bugarske, Ukrajine i Republike stralnih puteva (www.cajetina.co.yu). procenat u čitavoj Evropi. Stanovnici ovog Srpske daje joj međunarodno obeležje. Pokrivenost putnom mrežom pokazu- kraja tvrde da ova voda leči oboljenja oči- Na prostoru Zlatibora organizuju se je da opština Čajetina ima nešto bolju siju, kožne i druge bolesti (Đenić, 2003). mnoga kulturna dešavanja, od kojih su tuaciju u poređenju sa okolnim opštinama Među antropogenim motivima naj- najpoznatije: MEFEST, Zlatiborski sabor Zlatiborskog okruga. U planu je izgradnja značajnije su crkve brvnare i manastiri. trubača i Zlatiborska hajka na vukove, koji novih deonica i rekonstrukcija pojedinih Do danas su opstale samo tri crkve brv- su već stekli reputaciju tradicionalnih ma- postojećih putnih pravaca i pruge Beo- nare i to u selima Dobroselica, Jablanica nifestacija. Međunarodni festival turistič- grad–Bar i njena modernizacija, kao i ak- i Kućani. Crkva brvnara u Dobroselici, iz kog, ekološkog i sportskog filma osnovan tiviranje vojnog aerodroma Ponikve u tu- 1821. godine, čuva ikone Janka Maihailo- je 1993. godine, po ideji Gavrila Azino- rističke svrhe (civilni saobraćaj). vića Molera i Aleksija Lazovića. Sva arhiva vića. Godine 1996, MEFEST je zvanično Kada je u pitanju saobraćajna poveza- i biblioteka crkve je uništena za vreme Pr- primljen u asocijaciju sa sedištem u Be- nost sela, može se istaći da je većina sela vog srpskog ustanka. Crkva brvnara u Do- ču, a datum njegovog održavanja (avgust) povezana asfaltnim putevima sa centrom njoj Jablanici je podignuta 1838. godine, unet je u kalendar međunarodnih festiva- Zlatibora i da su putevi dobrog kvaliteta. a okružena je manjim drvenim građevi- la. Sabor trubača na Zlatiboru se održa- Ono što nedostaje ovim saobraćajnicama, nama istaknutih porodica iz sela, tzv. sova već trideset godina, polovinom jula, i jeste adekvatna obeleženost i bolja organi- brašicama. Imena graditelja su ostala ne- predstavlja takmičenje pred Sabor truba- zacija zimske službe (čišćenje puteva) to- poznata, ali pretpostavlja se da su to bili ča u Guči. Vremenom je prerastao u Sabor kom zimskog perioda, jer su tada ova sela meštani. Crkva brvnara u Peti, zaseoku trubača i Smotru narodnog stvaralaštva praktično turistički nedostupna. Kućana, najmanja je crkva na Zlatiboru. U Srbije. Tradicionalna Zlatiborska hajka na Posmatrajući smeštajnu bazu razvoja njoj se nalaze carske dveri Simeona Lazo- vukove prerasla je 1989. godine u mnogo turizma, može se konstatovati da su izgra- vića iz 1780. godine (Fridrik, 1987). veću i po sadržaju raznovrsniju lovno-tu- đeni značajni smeštajni i drugi ugostitelj- U selu Uvac postoje ruševine koje uka- rističku manifestaciju pod nazivom Sabor ski kapaciteti u turističkom centru Kra- zuju da se ovde nalazio jedan od značaj- lovaca Jugoslavije. Hajke su organizovane ljeve Vode. Postoji 12 hotela među kojima nijih manastira Nemanjićke države. Bio u drugoj polovini februara, na kraju zim- su značajni: hotel „Palisad” (750 ležaje- je veoma bogat i posedovao je vinograde ske turističke sezone, što ukazuje na želju va u 1/1, 1/2 i 1/3 sobama), hotel „Jugope- i pašnjake. Ruševine ovog manastira ne- da se ona produži za još nekoliko dana. trol-Vis” (40 jednokrevetnih i dvokrevet- davno su obnovljene i na njihovom me- U čast zlatiborske (užičke) pršute, ko- nih soba, 12 apartmana i 4 rezidencije), stu je izgrađen manastir Uvac. Smešten je ja je postala nacionalni specijalitet zlati- hotel „Zlatibor-Mona” (200 ležajeva), ho- u kanjonu reke Uvac, 25 km jugozapadno borskog kraja, organizuje se manifestacija tel „Olimp” (70 ležajeva), hotel „President”

168 Tabela 1. Broj i struktura turista i ostvarenih noćenja na Zlatiboru u periodu 2000-2006. godina (9 soba i 6 apartmana), hotel „Dunav” (32 sobe i 3 apartmana), hotel „Novakov dvor” God. Dolasci turista Ostvarena noćenja i hotel „Zelenkada” (120 ležajeva u 1/1 i ½ Domaći Strani ∑ Domaći Strani ∑ sobama i 5 apartmana). Svi hoteli raspo- Broj % Broj % Broj Brој % Brој % Brој lažu adekvatnim restoraterskim kapacite- tom za podmirenje potreba sopstvenih, ali 2000. 70710 96,05 2906 3,95 73616 432748 97,33 11861 2,67 444609 i gostiju u tranzitu. 2001. 72874 95,36 3542 4,64 76416 430345 96,93 13629 3,07 443974 Institut „Čigota“ – specijalni zavod ras- 2002. 68985 94,34 4137 5,66 73122 372612 96,12 15037 3,88 387649 polaže sa rezidencijom, 23 apartmana, 51 jednokrevetnom, 62 dvokrevetne i 26 tro- 2003. 66349 93,61 4528 6,39 70877 314862 95,21 15827 4,79 330689 krevetnih soba. U sklopu instituta su sa- 2004. 77300 92,92 5891 7,08 83191 326081 94,90 17524 5,10 343605 le za rekreaciju i teretana, saloni za hidro i 2005. 73294 91,03 7224 8,97 80518 324252 93,80 21419 6,20 345671 manuelnu masažu i dr. (www.cigota.co.yu). 2006. 79385 90,21 8617 9,79 88002 348057 92,42 28555 7,58 376612 Među motelima ističe se motel „Braća Sekulić“ smešten na obodu naselja Obu- Izvor: Republički zavod za statistiku, Užice dovica koji nudi smeštaj u sobama i apartmanima. tno je da se, uz manje oscilacije iz godine nja), kada je ovu planinu posetio i najmanji Ustanova studentskih odmarali- u godinu, broj turista koji se odluči da svoj broj registrovanih posetilaca (70.877). šta Beograd „Ratko Mitrović“ je skup vi- odmor i slobodno vreme provede na pla- Kako se broj dolazaka u 2006. u odno- la sa centralnom recepcijom, restoranom, nini, raste. su na 2000. godinu povećao za oko 16 %, a sportskim centrom i teretanom. Uslu- Za godine koje prekidaju ovaj trend broj ostvarenih noćenja smanjio za 15,3 %, ge smeštaja se pružaju u vilama „Lovćen“, (2002/2003), manji broj dolazaka objašnja- zaključak je da je u posmatranom periodu „Srbija“, „Zlatibor“ i „Romanija“. Od osta- va se renoviranjem privatizovanih objeka- došlo do znatnog smanjenja dužine borav- lih odmarališta značajni su: „Planum“, ta velikih smeštajnih kapaciteta. ka turista na Zlatiboru. Ovaj pokazatelj za „Narcis“, „Golija“, „Sunčani breg“, „Green Gledajući strukturu dolazaka turista 2000. godinu iznosi 6,04 dana (6,12 dana Wood“ i „Lovac“ na Vodicama. (domaći i strani), vidimo da najveći broj za domaće i 4,08 dana za strane goste), a U privatnom sektoru nalazi se veliki broj dolazaka ostvare domaći turisti (čak 96,5% za 2006. godinu svega 4,23 dana (4,38 da- apartmana i vila: apartmani Aćimović, Ide- od ukupnog broja u 2000. godini). Iz godina za domaće i 3,31 dan za strane goste). al, Tomba, Kraljevi konaci i Dijamant, a vine u godinu, dolazi do povećanja broja turi- Najveći broj stranih turista posećuje le Aleksandra, Berghaus, vila Borova, Casa sta, a primetan je i kontinuirani porast bro- Zlatibor u letnjim mesecima (jul i avgust), Residenziale, Četiri godišnja doba, Darik, ja stranih turista. Tako su strani turisti, u dok domaći najčešće posećuju ovu plani- Dubravka, Marina, Milena, Natalija, Omo- ukupnom broju ostvarenih dolazaka 2000. nu u januaru, maju i avgustu. rika, Peđa, Romantika, Rujno, Šimšir, Vidi- godine, učestvovali sa 3,95 %, 2001. sа 4,64 Tokom 2006.godine u seoskim doma- kovac, Vukadin, Zlatiborska fantazija, Zla- %, 2002. sа 5,66 %, 2003. sа 6,39 %, 2004. sа ćinstvima je zabeleženo svega 2.000 no- tiborske zore i Zlatiborski biser. 7,08 %, 2005. sа 8,97 %, а 2006. sа 9,79 %. ćenja. Uglavnom su to domaći turisti, dok Od ostalih smeštajnih objekata izdvaja- Analogno tome, procentualno se smanjuje manji broj (manje od 5 %) predstavljaju ju se konačišta „Braća Sekulić“ i „Kacun“, učešće domaćih turista u ukupnom broju, strani turisti (SAD, Velika Britanija, Nor- Nacionalna kuća „Satelit“ i pansioni Žu- gde se, u posmatranom periodu od sedam veška, Izrael i Rusija). nić, Simag, Domaći kutak, Kedar i Bisić. godina, njihovo učešće smanjilo sa 96,5% Na osnovu opisanih potencijala Zla- Među restoraterskim objektima zna- nа 90,21 % (88.002 turista). tibora i Kraljevih voda, dolazimo do za- čajni su: Nacionalni restoran „Zlatni bor“, Broj i struktura ostvarenih noćenja, u ključka da je ova planina u mogućnosti da Nacionalna kuća M, krčma „Gaj“ i resto- osnovi, prati trend dolazaka turista. Tako zadovolji raznolike potrebe turista, što je rani: „Bazeni“, „Knjeginja“, „Miris dunja“, su domaći turisti, u ovom periodu, ostva- rezultiralo razvojem više oblika turizma. „Park“ i „Srpski bek“. rili 92,4-97,3 % ukupnog broja ostvarenih Pre svega, ovde su razvijeni zdravstveni, Među ugostiteljskim objektima ističu noćenja. sportski, kongresni, lovni, tranzitni, mase: Pivnica „Libero“ i klubovi-diskoteke Godine 2000, na Zlatiboru je ostvare- nifestacioni, izletnički, seoski turizam... „Adagio“, „Vendome“ i „Sunset“. no 444.609 noćenja, od čega domaći turi- Van turističkog centra Zlatibora posti 432.748 noćenja ili 97,33%, dok su stra- Karakteristike tražnje i stanje stoji 360 kategorizovanih ležajeva u seli- ni ostvarili svega 2,67% ili 11.861 noćenje. ma Gostilje, Rožanstvo, Ljubiš, Rudine, U toku 2006. godine, ostvareno je 376.612 ponude na Zlatiboru Semegnjevo, Mačkat, Kriva reka, Sirogoj- noćenja, što je za oko 15% manje nego 2000. Savremeno turističko tržište karakteriše no i Tripkova. U etnoselu Sirogojno posto- godine. Najniži broj ostvarenih noćenja re- velika promenljivost zahteva nosilaca tu- ji 30 ležajeva u apartmanima, 20 ležajeva u gistrovan je 2003. godine (330.689 noće- rističke tražnje. Ta sofisticiranost tražnje „Sirogojno company“ i 35 ležajeva u kona- čištu „Sineks“ u Ljubišu. Ukupni smeštajni kapaciteti na Zlati- boru procenjeni su na oko 14.400 ležajeva od čega je oko 4.000 u hotelima i drugim sličnim objektima, 10.000 u domaćoj radinosti i 400 u seoskim domaćinstvima. Promet turista koji se godišnje ostvari na Zlatiboru ukazuje na njegov značaj kao turi- stičke destinacije u nacionalnim okvirima. Kao što se na osnovu tabele može primetiti, u posmatranom periodu, broj turista koji je posetio Zlatibor u toku godine, kreće se od 70.877 do 88.000 turista. Naj- više turista posetilo je ovu planinu 2006. godine, a najmanje 2003. godine. Eviden- Grafikon 1. Struktura dolazaka turista na Zlatibor u periodu 2000-2006.

169 se ogleda, pre svega, u: povećanju zahteva ninski vrhovi i staze, tereni za nordijsko i brvnara i kuća poznatih ličnosti, mar- za kvalitetnijim uslugama, povećanju sa- alpsko skijanje, tereni i vazdušne struje za kacija šetališnih i mountain bike staza, držaja vanpansionske ponude, uređenošću aeroglading, mountain bike i slično. staza za nordijsko skijanje, aktiviranje prostora, adekvatnoj promociji, obučenosti Od antropogenih vrednosti najznačaj- speleoloških atrakcija, stvaranje uslova kadrova, povećanju broja sportsko-zdrav- niji su sakralni objekti koji, uprkos svom za bavljenje aerosportovima, osnivanje stvenih usluga i aktivnosti, uređenju i mar- arhitektonskom, istorijskom i religioznom auto-kampa i uvođenje tradicionalnih kaciji staza za šetnje i skijanje, unapređenju značaju, nisu adekvatno turistički valori- sportskih manifestacija) i sportskog turizma, medicinsko-rekreativ- zovani. Događaji i objekti u kojima su ro- • promocija Zlatibora grafičkim sredstvi- nim uslugama, wellness i fitness programi- đene i boravile poznate istorijske ličnosti ma turističke propagande (kao zdrav- ma, stvaranju uslova za bavljenje aero i ek- iz bliže i dalje prošlosti imaju nesumnjiv stvene, kongresne, eko-etno destinacije, stremnim sportovima (Čerović, 2002). kulturno-istorijski značaj, ali ni one nisu sportsko-rekreativnog centra i centra Turističku ponudu Zlatibora karakte- adekvatno turistički aktivirane. Stari za- za ekstremne sportove kao i uvođenje riše: nedostatak hotela visoke kategorije, nati i proizvodi ručne izrade po kojima je marketinškog i menadžmentskog kon- nedostatak zabavno-sportskih i kultur- ovaj kraj poznat, nedovoljno su afirmisani cepta za upravljanje turističkom desti- nih prostora i sadržaja, mala vanpansion- i stihijski se neguju. nacijom). ska potrošnja, prevaziđena infrastruktura, Veliki ograničavajući faktor razvoja tu- neuređenost okolnih turističkih lokaliteta rizma predstavlja nepoznavanje trendova Zaključak i motiva, nepostojanje marketinškog pri- i potreba u današnjem turizmu, tako da je Kako je turizam jedan od osnovnih izvora stupa ispitivanju tržišta i tržišnih segme- stalna edukacija i obuka jedna od baza pro- prihoda opštine trebalo bi posebnu pažnju nata, sa tačnim fokusiranjem ciljnih grupa mena koje će doprineti pozitivnom razvo- obratiti na njegovu održivost i stalno po- kao potencijalne tražnje i prilagođavanje ju turizma, povećanju broja i vrsta aktiv- stizanje konkurentnosti na tržištu. njihovim zahtevima i potrebama. nosti u koje bi turisti mogli biti uključeni Najrazvijeniji dosadašnji vidovi turiz- Neophodna je edukacija i obuka seo- što bi njihov boravak učinilo potpunijim a ma su sportsko-rekreativni, zdravstve- skog stanovništva za bavljenje turizmom, doživljaj intenzivnijim. ni, omladinski, tranzitni, kongresni, et- kao i povećanje organizacionih aktivno- Potrebno je postojanje baza podataka no i eko-turizam. Ovo nisu jedini vidovi sti kako bi se očuvale i na adekvatan način vezanih za smeštajne kapacitete i turistič- turizma koji se mogu razvijati jer posto- prezentovale sve turističke vrednosti koje ki promet kako bi se mogle vršiti analitič- je idealni uslovi za kulturni, seoski, mani- imaju sela Zlatibora, a posebno stari zana- ko-planske aktivnosti za sve marketinške i festacioni turizam kao i upražnjavanje ek- ti i domaći proizvodi. menadžmentske strategije. stremnih sportova. Ograničavajući faktor razvoja među- Uočeni su nedostaci vezani za aktivno- narodnog turizma je nepostojanje ade- Mogućnost unapređenja ponude sti posetilaca kada je u pitanju broj i kva- kvatnog receptivnog tur-operatora koji bi U skladu sa savremenim zahtevima tra- litet izletničkih tura i aktivnosti. Nepo- pored obavljanja receptivnih agencijskih žnje i angažovanja zaposlenih, u TO Zla- vezanost sa drugim subjektima turističke poslova imao i poslovne kontakte sa me- tibor osmišljen je niz mera (projekata) či- industrije predstavlja veliki problem tu- đunarodnim tur-operatorima i bio uklju- jom bi se realizacijom odgovorilo na nove rističke destinacije Zlatibor, prvenstveno čen u njihove rezervacione sisteme (Gru- zahteve tražnje i podigao nivo usluga, ka- kada je u pitanju međunarodni turizam. pa autora, 2006). ko na nivou turističke destinacije tako i Zbog povećane konkurencije, poveća- Postojeći imidž Zlatibora je prepoznat- pojedinih nosilaca turističke ponude Zla- nja i diverzifikacije turističkih potreba sa- ljiv na tržištu, ali neophodno ga je stal- tibora. vremenih turista, nedovoljna je obučenost no verifikovati konstantnom promotiv- Ove mere se pre svega odnose na: kadrova koji zadovoljavaju potrebe posto- nom aktivnošću kako na domaćem tako i • uvođenje novih sredstava javnog sao- jeće tražnje. Konstantna promocija turi- na stranom tržištu, što bi obezbedilo stal- braćaja (podrazumeva povezivanje Zla- stičke ponude je za uslove u Srbiji relativno povećanje turističkog prometa. Kako tibora uskokolosečnom železnicom sa no dobra, ali je sporadična i nedovoljna za su inostrani turisti znatno većih platež- turističkom prugom Šarganska osmica, inostrani turizam. nih mogućnosti od domaćih, neophodno izgradnja aerodroma za jedrilice, sport- je posebnu pažnju posvetiti promociji Zla- ske i turističke avione i izmeštanje i iz- Literatura tibora na međunarodnom tržištu. gradnju autobuske stanice Zlatibor), Čerović, S. (2002): Menadžment turističke Posebno je izraženo neadekvatno pra- • obezbeđivanje stručnog kadra za kon- privrede Srbije, Želnid, Beograd; ćenje tehničko-tehnoloških promena koje takt, prihvat i animiranje turista (obuka Đenić, R.M. (2003): Zlatiborski turizam doprinose efikasnijem protoku informa- turističkih vodiča i animatora za rad sa kroz vekove, TO Zlatibor, Zlatibor cija koje su značajne za promotivne ak- inostranim turistima, instaliranje glo- Fridrik, R. (1987): Zlatiborska brvnara i tivnosti. Kako ne postoji povezanost ni balnog informacionog sistema za bu- muzej narodnog graditeljstva “Staro se- sa jednim inostranim tur-operatorom ni king i povezivanje sa tur-operatorima, lo” u Sirogojnu, Republički zavod za za- umreženost sa rezervacionim sistemima, izrada veb-sajta Zlatibora na 5 svetskih štitu spomenika kulture, Beograd ova činjenica je značajan ograničavajući jezika kao i formiranje baze podataka Grupa autora (2006): Strategija lokalnog faktor razvoja turizma. smeštajnih kapaciteta i info-centra), ekonomskog razvoja opštine Čajetina, Zbog velike konkurencije na turistič- • aktiviranje seoskih naselja u svrhu tu- Turistička organizacija Zlatibora, Ča- kom tržištu neophodno je stalno poboljša- rizma odnosno zaštita kulturno-istorij- jetina; vanje i unapređenje turističkog proizvoda. ske baštine (obuhvata edukaciju seoskog Lazarević, R. (1994): Stopića pećina – Zla- Problem turističke destinacije Zlatibor se stanovništva, oživljavanje starih zanata, tibor, Beograd; ogleda u mnogobrojnim vrednostima koje opremanje prostora za prodaju tradici- Ristić, M. (1963): Stari Vlah, NIP “Turi- nisu turistički valorizovane, prezentovane onalnih proizvoda, zaštitu i obnovu vo- stička štampa”, Beograd; i dostupne posetiocima. Ovo se odnosi ka- denica i valjarica, oživljavanje i promo- http://www.cajetina.co.yu; ko na prirodne tako i na antropogene turi- ciju etnomanifestacija), http://www.cigota.co.yu; stičke vrednosti. • povećanje broja i kvaliteta turistič- http://www.zlatibor.co.yu. Od prirodnih vrednosti tu su vrlo zani- kih atraktivnosti i sportsko-zdravstve- Podaci dobijeni iz TO Zlatibor i Republič- mljive pećine, vodopadi, izvori, rečice, pla- nih usluga (zaštita i valorizacija crkava kog zavoda za statistiku, Užice

170 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007

PhD Cătălina Ancuţa* Recent Evaluation of PhD Martin Olaru** Accomodation Capacity and Tourist Sažetak U Zapadnoj Rumuniji, uprkos broj- Circulation in West Development nim i značajnim turističkim potenci- jalima, poslednjih godina se smanjuje broj smeštajnih kapaciteta, broj turista Region of Romania i ostvarenih noćenja. U ovom radu se analizira prostorna i Introduction tractive. The following factors come into vremenska distribucija smeštajnih ka- The Regional Operational Plan (ROP), view: forms on limestone (canyons, gorg- paciteta i turističkog prometa u regio- adopted in April 2006, stated that “the de- es, caves, intermittent springs, lakes); pic- nu Zapadne Rumunije, kako bi se došlo velopment of local and regional tourism” turesque elements (waterfalls, odd shaped do zaključka zašto turistički potencija- is one of it’s central goals, taking into con- rocks); glacial forms; summits with pano- li nisu iskorišćeni i kako bi se ukazalo sideration that “all the eight Regions of ramic view; river banks and lake borders; na neophodnost sinergije u vršenju tu- the country have a significant potential mineral water springs; ski slopes; hunting rističke funkcije. for tourism development, but the tour- and fishing grounds; protected areas. Cul- Ključne reči: Region Zapadne Rumu- ism contribution at the national econo- tural tourist resources are also well repre- nije, smeštajni kapaciteti, turistički my growth is still low (2.19% from GDP in sented and include: archeological monu- promet, razvoj turizma 2003)” (ROP, 2006, p. 31). ments and sites; architectural monuments That is also the case for the West De- and ensembles; monuments of religious Abstract velopment Region, which, despite the architecture and art; monuments and en- The West Development Region, which, complex and valuable tourism potential sembles of plastic art and with memorial despite the complex and valuable (fig. 1), has faced a decline in accomoda- value; ethnographical and folkloric values; tourism potential, has faced a de- tion capacity, the number overnight stay- history of technique monuments (fig.1) cline in accomodation capacity, the ing spent and the number of tourist arriv- number overnight staying spent and als, during the last years. Analysis of the accomodation capacity the number of tourist arrivals, during The analysis of the spatial and tempo- In 2004, the area had a working receiving the last years. ral structure of the accomodation capaci- capacity of 15 879, which represents 8% of The paper is an analysis of the spatial ty and the touristic circulation inside the the total country capacity. and temporal structure of the accomo- West Development Region can reveal the The distribution within the region is, dation capacity and the touristic cir- contexts in which tourism is not practiced thus, uneven: Cara; Severin – 33%, Timiş culation inside the West Development at its full potential and the contexts that – 31%, Hunedoara – 19%, Arad – 17%. Region in order to reveal the contexts gave the necessary synergy for exerting As explaining factors of these percent- in which tourism is not practiced at the touristic function. ages, one can invoke, on one hand, the its full potential and the contexts that The complex relief of the region, as presence of the Baile Herculane resort in gave the necessary synergy for exerting well as the varied geological layers and Caras Severin county, which is well known the touristic function. the “chess table” tectonics, ensure a rich and situated in the mountaneuos region of Key words: West Development Region natural tourist potential which is very at- the county (33% of total) and the attractiv- of Romania, accommodation capacity, touristic circulation, recent evolution in tourism

Department of Geography, West University of Timişoara, Fig. 1 Natural and social resources of the tourism in West Development Region of Romania Romania Source: www.adr5vest

171 Tab. 1 The evolution of accomodation capacity in the West Development Region on county level making it underused from tourism per- Arad Caraş-Severin Hunedoara Timiş TOTAL spective. 2002 4363 6789 4483 4555 20190 The repartition of accomodation - ca pacity on natural units reveals a high per- 2005 2688 5337 2971 4883 15879 centage owned by passage ways and de- Source: West Regional Development Agency pressions – 42%, which call for itinerary, transit tourism, correlated with recrea- ity of the regional pole (which puts Timiş of the nearby settlements. From here we tional long stay tourism in the surround- county in second place, with 31%). As for draw the conclusion that the majority of ing mountain areas. The second place, oc- the modest figures of the Hunedoara (19%) the people practising bussiness tourism cupied by plains – 34% is mainly due to and Arad (17%) counties, these are due to prefer the more intimate atmosphere and the accomodation facilities concentrated the lack of capital, based on the high social the more direct relation with the own- in the regional pole. and economical costs of the transition to er, over the anonimity and standardisa- Mountain areas are situated only on the free market economy in a county spe- tion of hotels. More than a quarter of pen- third place, with 17% of the region’s to- cialised in heavy and extracting industry, sions (26.69%) are located in passage ways tal, in contrast with their spatial percent- and the lack of antreprenorial intiatives and depressions and are destined mostly age owned and mostly with the value and which to harness the existing potential. for transit tourism. Opening of pensions complexity of their potential. Note the fact that the entire region has destined for a longer stay is incipient and suffered an important involution, by represent only in locations that are included Aspects regarding touristic circulation moving important receieving structures in the national circuit. Analysis of the number of tourists at re- from the touristical circuit, which served Villas are also the result of private ini- gional level, the number of overnight stay- the mass tourism in the communist peri- tiatives in the last years. They hold a mod- ing and the occupying degree of acco- od; they entered in a phase of degradation est percentage at both regional and coun- modation structures sets out to make a due to the delay of privatisation and ended ty level (tab. 2), spatial repartition shows hierarchy of the spaces with touristic vo- up by being closed down. (tab.1). similarities with pensions; they are located cation inside the region, but also to struc- A certain inertia in the field of tourism in passage ways and depressions (36.13%), ture the regional space from the dymam- is observed also by analysing the structure because of the easy acces to mountains ics and performance of tourism. of the accomodation unit types as well as and 34.09% in the mountains, being des- The most tourists are part of urban their territorial repartition, which reveals tined for recreational tourism of medium tourism, which holds 68% of the region’s only a small development of the types that and long duration. total, which is distributed to the regional are common to antreprenorial initiatives, In contradiction with the high percent- pole, Timisoara (over 30% of the region’s both spatial and in terms of diversifying age owned by the mountains in the region, tourists) and the second important city, the offer (tab. 2). lodges, which are a typical mountain ac- Arad, with 20.66% (tab.3). The high per- Hotels are dominant, concentrating comodation structure, hold only 3.23% centage owned by urban tourism in these 63% of the region’s accomodation capaci- of the total accomdation capacity. Their two counties, reveals the attractivity of ty; at county level they hold between 47.7% numbers have grown in a few sparse loca- opportunities that come from economic (Hunedoara) and 65.7% (Timiş). They are tions over the last years. dynamism, rather than that of the tradi- found almost only in county capitals or Motels, with 3.6% of the total capaci- tional touristic resources. Urban tourism big towns (91.26%), plus a number of ho- ty, occupy the fifth place inside the region. is mostly bussiness tourism. tels in some of the resorts (Baile Hercu- Their numerical evolution in the last years With 23% of the number of tourists in lane, Buzias, Valiug, Moneasa, Geoagiu, has been less than modest, only a few sin- the region, balneary tourism takes second Vata de Jos). gular cases (Mehadia, Oravita, Slatina place. This type of tourism also presents The second place is held by camps and Timis) being added to the already exist- a big concentration, with more than a pensions, each with different contexts of ing ones. These have been taken by inves- half of all arrivals owned by Băile Hercu- emergence. tors and renovated. Their concentration is lane resort (55.15%), where the exception- Camps are, with no exception, created in relation with transit tourism, especial- al factors for balneary cure (mineral, ther- before 1989 and are part of the Ministry of ly car transit, of small duration. Conse- mal and radioactive waters) and climatic Education patrimony, which only recent- quently, 40.55% are concentrated in pas- cure maintained the the intensity of tour- ly financed their rehabilitation. Destined sage ways and depressions and 30.94% istic flows and stimulated the local private for accomodating students, they are situ- near or inside towns, in both cases the investments and not only. With fair per- ated in the mountains (48.3%), or in places proximity of roads is essential. centages at regional level there are resorts with easy access to mountains – passage As for the repartition of accomoda- of regional and national interest, with re- ways or depressions (30.84%). tion in urban or rural areas, the majori- cent improvements: Buziaş, with 9.6% of Pensions have appeared after 1989 and ty of structures are found in urban areas, arrivals with balneary motivation ang Ge- reflect the private initiative in this field. with 74.99% and only 25.01% in rural are- oagiu, with 11.6%, which has a remarcable They’re concentrated in the regional pole as. The explanation is found in the decline recent dynamism. Timisoara (53.55%) and in the second city of human resources and infrastructure 6% of arrivals in the region belong to of the region – Arad, as well as in some problems found in the rural environment, transit tourism, in relation with the prox- Tab. 2 Structure of accomodation capacities, by county Hotels % Camps % Pensions % Villas % Motels % Lodges % Campings % Others % Arad 65,29 11.27 16.25 1.89 3.31 1.26 0 0.7 Caras Severin 62.03 11.87 9.06 3.78 3.29 4.79 2.47 2.6 Hunedoara 47.72 18.54 8.78 12.75 4.88 5.57 0 1.54 Timis 65.71 5.97 12.08 5.07 3.31 1.06 5.16 1.5 TOTAL 61.04 11.21 11.16 5.57 3.6 3.23 2.42 1.77 Surce: calculated data

172 Tab. 3 Indicators of tourisic circulation in West Development Region of Romania

Overnight Arrivals Overnight staying Arrivals Overnight staying Arrivals Department staying (Romanians) (Romanians) (foreigners) (foreigners) total % total % total % total % total % total % Arad 149125 27.87 311661 16.98 106195 26.86 232266 15.16 42930 30.74 79395 26.20 Caras-Severin 95701 17.89 744952 40.60 88866 22.48 724083 47.27 6835 4.89 20869 6.89 Hunedoara 89801 16.79 260208 14.18 73286 18.54 218850 14.29 16515 11.83 41358 13.65 Timis 200354 37.45 518171 28.24 126977 32.12 356756 23.29 73377 52.54 161415 53.27 Total regional 534981 100 1834992 100 395324 100 1531955 100 139657 100 303037 100 Source: calculated data imity of the border and the presence of eu- to balneo-climatic resorts, for 4.18 days in treatment and recovery, both physical and ropean and national axes. average. psychical. The equipment is destined for Mountain tourism occupies the last all people, not just patients, which brings place when it comes to the number of The degree of occupancy diversity to the motivational structure of tourists, with just 5% of total, in contrast Calculated with the formula: nr. of over- the tourist flows. with the spatial extension of the moun- night stays/accomodation capacity* func- Another example is Băile Herculane tain resources. The biggest concentra- tioning duration of accomodation unit resort, with a degree of occupancy of tion of mountain tourists is in the south- this indicator reflects the profitability of 60.24%. Besides the explanations already ern part of Transylvania (Sureanu, Parang tourism and subsequently, the degree of given, this resort is also attractive for con- and Retezat Mountains), aproximately it’s possible contribution to local develop- gresses and cultural tourism, as much of 40%. This area has important facilities for ment. the festivals within Caraş-Severin county school tourism and a network of high alti- The average degree of occupancy of are being held here. tude lodges, from before 1989. A noticea- 23.5%, at a regional level, places tourism Mountain tourism has a degree of oc- ble fact is the increase of family bussiness below the theoretical limit of profitability, cupancy of 23.26%. Higher values can be (lodges and villas) in the proximity of ski of 40% (fig. 2, 3). seen in the Retezat Mountains (67.5% at tracks, as a response to the increasing de- The highest degree of occupancy is Râuţor), while areas which hold a higher mand for this sport, the tourists avoiding reached in balneary tourism: 29.71%. Iso- number of tourists – Garana, Brebu Nou, destinations that are crowdy and expen- lated, this degree is higher than 40%. It is Văliug, Semenic, Straja – have modest val- sive. the case of Geoagiu Bai resort, wehere it ues: 15.7% - 15.9%. The explanation is in The area of Banat Mountains is also reaches 61.26%. The explanations for this the difficult access due to the sometimes important, by the numbers of tourists at- are complex, starting from the exception- unusable transport infrastructure during tracted (Garana, Brebu Nou and Valiug, al value of the potential, to the sponsoring winter and the modest amusement activi- Semenic) of tickets by the Minstry of Labour, Fam- ties offer as well as the poor equipment for The area of Banat Mountains is- al ily and Social Solidarity, for retired peo- winter sports. so important, by the numbers of tourists ple and state employees and the rising to Urban tourism occupies last place at attracted (Garana, Brebu Nou and Val- european standards of the equipment for a regional level, with just 21.01%. Arad is iug, Semenic), with 38.13% of the regional mountain tourists (1.7% of total regional tourists). It’s attractivity consists of winter sports and hiking, although it’s potential is much more complex. Analysis of the number of overnight stays reveals the importance of balneary tourism, which holds 57% of the regional total, and within this type of tourism the Baile Herculane resort stands out (63% of balneary overnight stays and 35% of regional total), fillowed up, at a distance, by Moneasa and Geoagiu (10.06% of balneary overnight stays). Urban tourism holds aproximately 36% of overnight stays, mainly in Timisoara (regional pole) and in the second city of the region, Arad. Small percentages are held by mountain tourism – 3% and transit tourism – 4%. Tourism competitivity in a larger area than regional is measured through the number of foreign tourists and the duration of their stay. 26% of the tourists in the West Region are foreign; aproximately 90% of them are included in urban tourism, with trips of 2.16 days, in average. The other 10% of foreign tourists, which prefer other types of destinations, take trips to the mountains, for 4 days in average, and Fig. 2 Degree of occupancy in accommodations capacity under 500 places

173 100 1.84 45.47 42.01 10.68 % 1295 7523 32027 29593 70438 staying Overnight 100 % Mountain tourism 12.31749 38.13408 3.449373 46.09907 867 9585 3096 11587 25135 arrivals 100 3.22 16.15 25.79 54.83 % 1627 8166 27721 50554 13040 staying Overnight 100 4.42 9.06 45.82 40.70 % Transit tourismTransit 1411 2890 31913 12989 14623 Fig. 3 Degree of occupancy in accommodation structure ocer 500 places arrivals an exception, with 47.04%, because of the Tisa. Also notable, that the elements that transit tourism, the city being near the make difficult the development of tour- 100 63.12 15.29 10.96 10.64 customs point at Nadlac. Timisoara is ap- ism in the West Region are related to the % proaching the profitability threshold with low quality of access infrastructure, the a degree of occupancy of 34.7% in hotels, difficult social-economic context, which but the modest occupancy of the great diminishes tourist flows, preference for number of newly created accomodation european destinations or other destina- 113813 110521 655610 158807

1038751 units, mainly pensions, determines an tions that became available for a part of staying Overnight overall small degree of average occupan- the tourists, while the region remains on- cy for the regional pole: 19.5%. ly a weekend destination, for which many 100 12.19 55.16 19.35 13.30 have created secondary residences. %

Balneary tourism Final considerations For the West Development Region, tour- References ism is yet another domain that is not used Ancuţa, Cătălina, (2006): Studiul 21102 14510 13291 60157 at its full potential, although certain pos- disparităţilor teritoriale în Banatul 109060

arrivals itive evolutions have been made recently. românesc, Teză de doctorat, manusc- From the positive aspects we can notice: ris. new accomodation structures have been Cocean, P., (2004): Geografia turismului, 100 7.83 11.89 27.99 52.28 created, medium and small sized, more Editura Focul Viu, Cluj Napoca. % flexible and easier to administrate; reno- Muntele, I., Iaţu, C., (2003): Geografia tu- vation of some of the older accomodation rismului, Universitaria, Iasi. units, which are declared architectural Olaru, M., (2000): Muntii Banatului. 51576 78282 monuments and are transformed mainly Amenajare si dezvoltare turistica, Edit- 184322 344249 658429

staying in luxury hotels that offer spa services; ski ura Hestia, Timisoara. Overnight tracks are being fitted with modern equi- West Regional Development Agency oment and new tracks are being created; *** Frecventarea structurilor de primire 100 6.35 12.47 31.20 49.99 Urban tourism % improving the aestethics of some destina- turistică cu funcţiune de cazare, în anul tions, which suffered from the communist 2004, mega-hotels, which have bad taste and Institutul Naţional de Statistică, are degrading; rural tourism is shaping, Bucureşti, 2005. 45298 23067 181612

113342 thanks to the great number of pensions *** Turismul International al Romaniei in 363319

arrivals created with european funding mixed anul 2005, Institutul National DE Sta- partnership. tistica, From the elements that are far from be- Bucuresti, 2005 ing put into use, there are: ecotourism, the *** Direcţia Judeţeană de Statistică Caraş- region has vast protected areas (national Severin, Timiş, Arad, Hunedoara, Fişele parks and reservations); the setting up of localităţilor, 2005. ski tracks so that they meet the demand of *** Regional Operational Plan (ROP), Timis Hunedoara Total RegiuneTotal Vest Caras Severin Arad

Tab. 4 IndicatorsTab. of tourisic circulation in West Development Region of Romania, by types of tourism data calculated Source: the Euroregion Dunare – Cris – Mures – 2006

174 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Klodiana Gorica Ph.D.* Tourism Local Politics Vita Koja Ph.D.* Mirela Mersini (Zerellari) Ph.D.* Adoption in Small Tourism Destination in Albania

Introduction • Increasing the mutual understanding The travel and tourism industry is mov- among visitors, community and exter- ing at an unprecedented pace. Over the nal stakeholders. last fifty years, throughout the Mediter- ranean regions, the focus on tourism’s In this paper, we suggest some of these development process has most frequent- criteria as a support for regional devel- ly been on short and medium term in- opment tourism policies based on a wide vestments bringing a quick feed-back in network of cooperation among different profits. local actors (communities, public policy, Analyzing the problem of “over-de- private and business sectors). velopment” of some special destinations So, from our research in some destina- within Albania we can underline the fol- tions in the South of Albania we emerged lowing aspects: and recommend the following criteria for a) A strong economic dependence of lo- policy makers: cal communities from seasonal tour- • Developing an agenda for each desti- ism; nations (or community) in order to im- b) A decrease of traditional forms of in- prove the availability of tourism da- come from agriculture and fishing; ta regarding the situations of specific c) The development of tourism without communities adequate transport networks and envi- • Taking steps towards a better under- ronmental protection against the un- standing of communities resources in controlled increase of tourism impact. tourism domain; • Documenting and giving information In order to keep their positions, these on the use and acquisition of resources destinations or small communities in our by stakeholders; country need a balance mix of flexible • Encouraging businessmen to partici- legislation and functional measures. We pate more actively in collaborative mar- are sure that, without introducing such keting strategies. a transformation the objective of maintaining many small economies financed Pubic and private sectors by tourism revenues cannot be easily in Albanian Local Tourism achieved. We recommend that the most development: Constraints and important objective is to create a well integrated cooperation between public and opportunities private sectors. Each country is identified for the desti- After the year 1991 there are so many nations within it that develop and sus- foreign and national projects in tourism, tain tourism. These destinations are small investments, big or small initiatives called communities or small destinations with many times as “pilot projects”, with the big potential in tourism profit which can main aim to develop such destinations. be wide in whole country. In Albania Also, regard to the main line of develop- are identified many small tourism des- ment and monitoring those projects, and tinations which are supposed to devel- in order to develop the proper and right op normal tourism products, as sun and strategies to reduce seasonality and im- beach, massive tourism, cultural tour- prove the profit from tourism in those ism, etc., and also, other tourism desti- destinations, we impose our overall aims nations which will develop “new prod- in every national initiative: ucts” or “niche tourism products”. This is • Identifying the actors to be engaged called tourism of special interests and in- in strategic planning processes within cludes traditional tourism, agro tourism, tourism activities; spa tourism, etc. • Defining the limits on the new develop- Our research has identified some ge- mental options deriving from past pol- ographical areas in which tourism could * University of Tirana, Faculty of Economics, Department icies; be improved through cooperation poli- of Marketing and Tourism, Albania • Taking measures to improve the inter- cies among local communities. These ar- [email protected] action among small destinations in or- eas include small tourism destinations in [email protected] der to enhance the value of tourism; the South of country, starting from Vlo- [email protected] ra Region. For our purpose, we will dis-

175 cuss and refer only those areas since being la altitude goes from 15-30m up to 800 m very operators have the potential to sig- located in the same province; they can be above sea level. The highest peaks are: The nificantly influence tourist numbers and more easily compared. Flag Peak (826m) and Cadere Peak (839m). behavior in the destination, and so have Albanian public institutions consid- The area has the status of “Natural Man- a pivotal role in developing a sustainable er tourism in this region as an opportuni- aged Reserve”- fourth category since Feb- industry. Individual operators are only ty “to promote regional development but ruary 22, 1986. part of the problem; they have little con- in a balanced way strengthening local and Landscape and biological diversity trol over their competitors operations and regional capabilities”. In the past years, characterizes Karaburun area, which de- marketing for the same destination, par- their commitment has ended up playing a rives from the geographical position, hy- ticularly when these competitors may be secondary role in maximizing growth in drology, verticality and different land and located in different countries. In addition, tourism. climate conditions. The area has diverse host governments may be oriented toward Nowadays, this means that many habitats, which are used by a considerable `develop and market` objectives, rather projects in Vlora Region have surely re- quantity of animals (birds and mammals) than balancing these with conservation ceived sufficient financial support from of national and regional conservation im- objectives. Thus it is little wonder that local institutions but, at the end these portance. There are 22 bird types of which ecotourism is characterized as demand- projects have not completely met their fi- only 4 species or 18, 1% belong to the cat- driven, and contrast `low impact tourism` nal objectives. egory “sensitive”. We can mention: small as supply-managed orientation. In our research these destinations have eagle, whitetail vulture, royal hawk, yel- in common the following points: low clay hawk, woodcock, gray sea-mew Analyses of the areas • The local actors have invested more in with black wings and yellow legs, cuckoo, In general, has pointed out the following promotion rather than development rig-dove, fishing nightingale, scissors-tail factors: and management in a sustainable and swallow: singer missel-thrush:blue missal • Planning and environmental prob- coordinated way. It is only recently, dur- thrush, jack-dawn and other species. lems ing the last 5 years, that many of those Karaburun area actually is situated Many of these villages, parks, tourism strategies have attempted to deal and nearby a considerable population where area, especially in coastal area, have adapt with foreign tourists too, the biggest urban center is the Orikum exceeded the tourism carrying capac- • Many local communities are not well city. The social-economic environment of ities. The lack of a land-use planning, connected, and organizations, plus oth- area is almost agricultural. The popula- the weakness of an environmental er facilities are required, particularly tion in the neighborhood of Karaburun is management, the uncontrolled con- within internal areas of Vlora Region, mainly dealing with arboriculture, vine- struction of buildings, and the many • Public sector funding programs (par- yards, fodder plants, stockbreeding. Dur- insufficient or un-functional infra- ticularly those requiring a matching of ing winter stockbreeding is developed in structures has seriously damaged aes- communities’ contributions) have gen- Karaburun area (goat and sheep). thetic and environmental landscapes. erally been only partially successful in The National Park of Llogara, 1010 ha The presence of uncontrolled and un- developing functional infrastructures, surface lies in the northwest of the moun- planned buildings have negative effects • Recent trends in local development pro- tains range Cike-Lungare, between Duc- on South Albanian Image, and for more grams have had immediate impact. In at valley in the north, forestall econo- the waste the quality of tourist attrac- fact, some more cooperating strategies my “Rreza e kanalit” in the west, forestall tions. As a final result, the overall pic- are able to engage the stakeholders in economy “Ana e detit-Palase” in the South, ture of these coastal areas have nega- strategic planning processes; and to re- and mountains range Cike-Lungare in the tively changed, transforming some of duce social and cultural gaps between East. It is separated by the national road in them into crowded urban spaces, and visitors and local communities, too. two parts, in the form of alternated slops, have lost their original architecture with bristles and dried torrents. The Llog- because of the easy profit, coming from Choosing some areas for a ara area enjoys the status “National Park”, “the second houses phenomenon” and second category according IUCN, SINCE from the mass tourism. contextual analysis 1966.Forestall dark lands (1600 m above In our questionnaire proposed we first sea level) and mountainous meadow-lands • Tourism development and private asked the persons in that community if (1600 m –2045 m above sea level) are en- strategies they considered their local community to countered in Llogara area. In the park ex- Many aspects of tourism development be principally, occasionally or not involved ist two underground water resources, in small destinations (e.g. promotion of in tourism. Other questions were put to while in regard of surface waters due to its the tourism product or image; or funds those who gave a positive response. For configuration. related to tourism projects) derive from our purposes we underline only few ques- Two inhabitant centers are located in the private sector. However, according tions, and one of them focused on the ex- the neighborhood of Llogara: Ducat field to our opinion, the private sector real- istence of cooperation links among local and Ducat village. The socio-economic en- izes that the public one is only partially neighboring administrations, and were vironment is almost agricultural with ho- able to understand and meet its needs. not few of them that response that the mogeneous agricultural structure. Activ- We finalize that this sector claims a se- above mentioned relationships are only ities such as: stockbreeding, agriculture, rious need for an effective strategy deal- formal. fruit growing, viticulture, tourism and ing with: There are a lot of areas which can be in- emigration constitute the main sources 1) Tourism matters, volved in our analyses, starting from Llog- of incomes for the community while ag- 2) Problems arising from Albanian local ara National Park, Karaburun, Dhermi, riculture activities consist of arboricul- public bureaucracy, Himara, Vuno, Jal, etc. ture, vineyard, fodder plants, and stock- 3) Lack of cooperative strategies among Karaburun peninsula is situated in the breeding. local actors. Western Albania, near the Adriatic and Few tour-operators have a financial Furthermore, the Albanian entrepre- Ionian Seas, between Vlora Bay in the East investment in the host destination. This neurs perceive the public sector as a re- and Ionian Sea in the West. From Sazan means that their vested interest in the strictive organism more than a facilitat- Island it is separated by Mezokanali strait, long term sustainability of the destination ing one. 16km long and 3-5km wide. The peninsu- product is low. Yet, paradoxically, these

176 • Public policies and cooperation process, the special eficient promotion a strong point of reference in the national among public actors. activities in the international markets, tourist market. In South of the country, especially in in the preparation of local activities, Not only because the nearest geo- Vlora Region to which we are referring, useful for the regional marketing activ- graphical position but and for the simi- we think that strategic planning must ities which will support the tourism de- lar attributes, all those areas have a favo- be done and monitored by true experts, velopment of different institutions. rable disposition to cooperate. And this and therefore they do sufficiently take All we mention it is the main reason for happened and considering competition account of the demands from local com- the all efforts supporting tourism marin high seasons between those communes munities. Hidden conflicts often arise keting of special regions. Of course, all is higher and several communes prefer to after many projects are discussed and this porcess will be in function of de- cooperate with the furthest villages in the approved. For example this decisional centralisation fiscal politics, in the ver- region rather than the nearest ones. uncertainty is one of the main aspects tical direction, from central govern- • Informal Economy: The Second Houses of the absence of many important for- ment through local structures: Phenomenon eign tour operators. It is to be said that -- Regional advisors structures in the There is also an “off the books economy” the level of cooperation among “com- role of coordinators and catalisators; consisting of a considerable number of munes” and their public parties are par- -- Mayor and comunes as government undeclared unlicensed houses, a sort of tially different from one area to another, structures in the first local level. “holiday houses”, which increases bed from one small destination to anoth- The new relationship between different supplies, often evading taxation and op- er one. Sometimes those areas present levels of government is working based erating without any control. In practice, some difficulties in co-operating with on subsidiarity idea (BB2002) based on these “off-the books” houses provide the surrounding and nearest areas: they decentralisation reforms. Local govern- low quality services and they compro- seem to be enough for themselves from ment is in the consolidation phase of mise the competitiveness of local tour- a tourism point of view. Sometimes cer- the institutions. Decentralisation proc- ism. Despite some efforts from the pub- tain areas seem to look for better and ess as part of general and main idea in lic sector to control this phenomenon, collaborative relationships. the institutional development is a fa- the problem is still relevant. It is partic- vourite development in the function of ularly felt in the southwest coastal area • Cooperation between public and pri- this level of government. of Vlora Regions. vate sector Based on the low, nr 8652 “For the or- • Coastal and Internal areas The cooperation between those two ganisation and functioning of local The concentration of tourist supply in sector has been for a long time object government”, local economic develop- the mentioned coastal areas of the vil- of discuss and a moment of reference, it ment and improvement of level of tour- lages in Radhime, Dhermi, Jal, Vuno, is a daily aspect of work in these small ism through this infrastructure, public, Himare, etc, has some advantages: destinations, but very important for Al- economic, social and cultural services, Firstly, concentrating many infrastruc- banian Tourism development, and fur- are exlusive responsability of local gov- tural investments in a limited number thermore, we conclude it critical for the ernment. Here it is include the financ- of centers reduces tourism problems future sustainable. The lack of coopera- ing of public services with the proper within these areas, tion is concluding in these points: fonds including local taxes, tarifs and -- It leads to a greater use of existing in- -- The discontinuity of collaboration payment of services. frastructures and creates economies and coordination between public sec- Coordination and weak governmet its of scale by requiring a smaller level of tor and private one; remain the main critic area. The new infrastructural investments. -- the weakness of a real central struc- low in 2002 remain a big progresiv ture of authority; moment in the improvement of reve- However, in the above areas, new ac- -- the limited use of new management nue of local government. This is due to commodations are not really necessary, as techniques; the riviewed process and national tax- existing structures well meet the demand. -- The presence of a large staff without es. An eficient and imporvement man- For instance, private actors from the south the required skills makes the actions agmenet of process of taxes, which coast think that any growth in the supply of the public sector partially ineffec- clasified bisness based on their type of accommodation may further reduce oc- tive. and place, it is a common necessity of cupancy rates. In addition, as well known, Therefore, this entire situation that con- the business and other structures of lo- the growth in supply will create negative tinues without solution creates: cal government. effects on the already “over-charged” en- -- a lack of realistic long-term planning, vironment. -- a failure to coordinate actions among What we recommend? Therefore, these areas should focus private and public actors, Until now there has been insufficient co- their tourism policy: -- A sort of inconsistency in integrated operation between the different actors of • on the best exploitation of existing es- policies and in collaborative respons- the public sector, or every effort has been tablishments, and, es from citizens. failed. As there was no systematic collabo- • On the enhancement of various types In Albania, the intervention of the gov- ration between public and private sectors, of leisure activities in order to increase ernment it is important in the following nowadays as general result, we recom- tourist expenditure. factors: mend especially because it is an emerging -- Tourism development impact in the need for the constitution of new special What happen in internal areas? national and local economic system; local agencies, aimed at coordinating the Because of the concentration of tourism -- The special composition of Albanian actions between public and private par- activities mainly in coastal areas, the in- regional tourism product. ties, as well as formulating a more reliable habitants of internal areas are afraid that The role of our government, both in agenda in tourism activities. a stricter control of tourism expansion central and local aspects it is consid- The public sector recognizes, many in general, could decrease their opportu- er prioritar in the improving of atrac- times only in theory, the importance of nities of economical and social growth. tive power and the image os special re- the coordination of all the activities that However, in order to increase benefits gions inside country. We consider not private companies create for those regions from tourism by promoting a higher par- only important but also vital for all this in our country: this is acknowledged to be ticipation of local investors in this devel-

177 opment, the internal areas of the south ices. If slow to Respond, Europe runs the • More must be done in the diversifica- coasts are moving for more small-scale risk that other competing regions, such as tion of the tourism product; activities in tourism. Hinterland villag- the Middle East, Latin America and Afri- • Incentives for tourism development es, especially in the south part of the Re- ca, as well as other countries within Asia must become more selective; gion, need to co-operate with those coast- Itself, will realize more of the potential • To go towards the upgrading of new al areas: they have realized how to make offered by these high-spending tourists. infrastructures and the construction their products different from the coastal According to the European Travel Com- of other specific tourism facilities (e.g. ones. Their small-scale developments are mission, France is the most popular Eu- marinas, golf courses, new villages; often thought and accomplished in the ropean country for Chinese tourists, with form of traditional villages, incorporating 472,000 Chinese visitors in 2005, While Finally, in the context of development in small traditional hotels or B&B services, Germany came in second place, followed south region of our country we recommend in spreading accommodation throughout by Austria and Switzerland. France has in terms of politics: the villages. been very proactive in attracting Chinese • Partnerships between the State, the pri- Their promoting image tries to be en- visitors, even organizing A ‘Year of France vate sector and community, because no vironmentally-friendly, oriented to the at- in China’, which entailed running more single actor, either public or private, can traction of alternative and cultural forms than a hundred solve on its own all the many problems of tourism and inspired by the culture of Events across China to promote related to tourism. So, partnerships are local historical memories and identities. France, from October 2004 to July 2005. particularly important in allowing for This is a chance for the hinterland in gen- So, what Europe will do is to adapt its pol- positive collaboration among all the ac- eral and it seems that mountain villages itics to real and biggest change in new tors; from the east coast are more sensitive in tendencies. Also language issues are an- • A consistent set of policies which “build- following this path. other important not only for Europe, but up” the many aspects of tourism in a ho- Besides, the local community actors also for our country and continue to un- listic way; realize that many efforts should be made dermine Albania’s tourism product of- • The public sector must select whichsort to extend the season. Programmers at- fer. Visiting Friends and Relatives (VFR) of policies is best suited to deal with the tracting senior citizens the implementa- and Bollywood tourism boom is another challenges of tourism and to manage tion of conferences and specialized types characteristic that should analyze in Eu- natural, financial and human resourc- of niche tourism (i.e. nautical, sport, cul- rope tourism. The alpine countries such as es. Since tourism is an economic activ- tural, eco-tourism, trekking) seem to con- Switzerland, Austria and France are also ity embedded into a “specific” local ter- tribute to this goal. Similarly, a range of popular, as they are the location for many ritory, public strategies are not always policies is still required from the local au- Bollywood films today, while the Kashmir really suitable to manage the complex- thorities, such as promotional region remains unstable. ities of this industry; Campaigns for off-peak season and • Local policies seem to be in a better po- lower off-peak prices. What should be done sition when coping with tourism relat- in the new analyze? ed issues: they are aware of the region’s How should be done the Tourism strengths and weaknesses and might be It is no time when the main aim of tourism able to solve more properly problems Analyses in Albania? policies was easy tourism growth without which might affect communities; When a small destination or an area of taking care too much of the natural and • Promoting decentralization and one region has problems from public sup- cultural environment. It is no the time strengthening local governance can al- port, EC projects can effort these prob- when for every 5 years our public sector low a greater participation of all stake- lems. So, in our case both the weakness impose a new strategy. holders in the decision-making process, of a strategic plan for small destinations It is the time of adapting new policies, as well as a closer collaboration of citi- tourism development (or for whole region new analyses, that can support and wel- zens in the policy process; of Vlora, together with the inadequate income the “new” international tourist in a • Local governments must be in a bet- tegration of regional programmers within sustainable way. Of course, we know that ter position to formulate policies which the EC ones, have led to the loss of many on one side, requests new analyze need allow the private sectors to operate ef- opportunities. such investments that are seen as a tool fectively. This is why tourism, as many We support the opinion that must be for promoting higher incomes in tourism. economic activities, depends on fac- the community that will lead the devel- On the other one, tourism policy encour- tors such as local initiatives and capa- opment that must participate in the proc- ages a “sustainable” growth of the under- bilities. ess of monitoring, or can analyze carefully developed areas in internal parts of the re- the impact on the environment. Anyway, gion. At this time, internal areas are not as References what our government must do is to ana- spoilt as coastal zones. Bull, P., Mass Tourism in the Balear- lyze not only the recent EU tourism poli- Moreover, these new trends have ic Islands: An Example of Concentrat- cies, but the trends in European tourism. emerged together with the following fea- ed dependence. Island Tourism: Trends tures: and Prospects, eds. D. Lockhart, & D. What is happening in Europe? • Improvement of infra-and superstruc- Drakakis-Smith, Pinter: England, 1997. With its decreasing and ageing population, ture; Butler, R.W., The concept of a tourist area Europe can no longer depend on Intra-re- • Promotion of alternative forms of niche life-cycle of evolution: implications for gional travel to sustain its travel and tour- tourism (especially in the mountain ar- management of resource. Canadian Ge- ism industry. Nor can it afford To ignore eas through ographer, 24, pp. 5-12, 1980. the fact that Chinese and Indian tourists • Alternative livelihood opportunities, Butler, R.W., Sustainable Tourism – Look- spend more on holiday than Their Euro- such as eco-tourism and “paesi-alber- ing backwards in order to progress?., pean counterparts. Without a doubt, the go”); Sustainable Tourism. A geographi- Asian tourist is pivotal to The future of Eu- • Development of new destinations away cal Perspective, eds. M. Hall, & A. Lew, rope’s travel and tourism industry and Eu- from the traditional coastal resorts. Longman: London, 1998. ropean countries now Need to take stock Cooper, C., The Environmental Conse- and develop their infrastructure and serv- It is the time when: quences of Declining Destinations.

178 Tourism Development:Environmental Morgan, M., Dressing Up to Survive. Mar- Tourism. Mediterranean Islands and and Community Issues, eds. C. Cooper, keting Majorca Anew. Tourism Man- Sustainable Tourism development. & S. Wanhill, Wiley: New York, 1997. agement, 12(1), pp.15-20, 1991. Vera Rebollo, J.F., Increasing the Value of Perspectives on Tourism Policy, ed. P. Patton, M.Q., Qualitative Evaluation and Natural and Cultural Resources: Towards Johnson & B. Thomas, MANSELL: Lon- Research Methods, 2nd edn, Newbury Sustainable Tourism Management. Med- don, 1992. Park, California:SAGE,1990. iterranean Islands and Sustainable Tour- Island Tourism and Sustainable Develop- Sastre, F., & Benito, I., The Role of Tran- ism Development. Practices, Manage- ment: Caribbean, Pacific and Mediter- snational Tour Operators in the De- ment and Policies, eds. D. Ioannides, Y. ranean Experiences, London, 2002. velopment of Mediterranean Island Apostolopoulos, & S. Sonmez, Continu- um: London &New York, 2001.

179 180 Marketing i menadžment u turizmu

Marketing and management in tourism

181 182 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Dobrica Vesić* Razvijanje marke i globalna Sažetak Mnoge turističke kompanije shvataju konkurentnost u turizmu da je razvoj globalnih marki (ili bar re- Uvod gionalnih) neophodnost. Neke turistič- hvatanja turističkih proizvoda od stra- ke kompanije se naslanjaju na strategije U savremenim uslovima poslovanja na tu- ne posrednika i turista. Međutim, usled lokalnih marki. Između ova dva ekstre- rističkom tržištu mnoge kompanije svoju naglog razvoja globalnih marki moguć je ma, postoje brojne varijacije. Kada lokal- perspektivu sagledaju u razvoju lokalnih i gubitak lokalne atraktivnosti, posebno no ime marke potiče od akvizicije, zadr- ili globalnih marki. Osim toga turističke kad se lokalna marka zameni regionalnom žavanje tog imena može biti poželjnije od kompanije se, često, opredeljuju i za izve- ili globalnom markom. njegovog transformisanja u globalno ime sne alternative između ta dva krajnja iz- Odluke o strategiji marke podrazume- marke. Razvojem strategijskih alijansi bora. Zbog toga je značajno analizira- vaju opredeljenje za: postaje popularno tzv. kobrendiranje tj. ti karakter procesa implementiranja kao i • Globalne korporativne marke kombinovanje dveju ili više marki u jed- efekte razvoja kako lokalnih tako i global- • odgovorni su rukovodioci strateških ponu ponudu. Vrednost marke se vezuje za nih marki u turističkom poslovanju. slovnih jedinica i najviši rukovodioci2; čvrstinu, dubinu i karakter odnosa izme- Poslednjih godina, ubrzavanjem procesa • Globalne strateške marke đu marke i potrošača (turista). Vrednost globalizacije, intezivirane su akvizicije kom- • Regionalne strateške marke marke može da utiče na opredeljenje po- panija. Prodajna vrednost mnogih kompani- • Lokalne marke ja bila je mnogo veća u odnosu na vrednost trošača za kupovinu jednog turističkog Strategija lokalne marke proizvoda u odnosu na druge. Jedan od njihove neto imovine. To pokazuje da vred- najvažnijih fenomena poslednjih godina nost kompanija zavisi od vrednosti njihovih Treba imati u vidu da su mnoge turistič- je širenje privatnih marki. Obim privat- marki. Dakle, marke postaju glavna imovi- ke kompanije istovremeno vlasnici venih marki varira kako između zemalja na kompanija koju treba efikasno koristi- likog broja regionalnih i lokalnih marki tako i između različitih kategorija turiti u svim ciljnim tržištima. Međutim, treba širom sveta. Lokalno ime marke je neop- stičkih proizvoda, odražavajući percepci- imati u vidu da u mnogim zemljama relativ- hodno kada se nepromenjeno (ili uz ne- je turista, raspoloživ dohodak, snagu ka- no učešće proizvoda sa markama posredni- znatne promene) već koristi u određenoj nala i ponašanje konkurenata. ka u ukupnoj turističkoj ponudi se povećava. zemlji ali za drugu (ili čak istu) kategori- Ključne reči: globalne marke, lokalne To znači da se internacionalizacija turističke ju turističkih proizvoda. Korišćenje nekog marke, portfolio marke, vrednost mar- ponude zasniva na kreiranju i međunarod- imena marke, na globalnom tržištu, mo- ke, kobrendiranje noj disperziji turističkih proizvoda sa mar- že biti ograničeno kada ga je neko već za- kama posrednika. Stoga menadžeri među- štitio na nekom inostranom tržištu. Osim Abstract narodno orijentisanih kompanija nastoje da toga, kulturne barijere često opravdava- Brand development and global competition upoznaju razloge rasta broja proizvoda sa ju razvijanje lokalnih marki. Bez lokali- of tourist industry privatnim markama kao i poslovne implika- zovanja ime marke se nekada teško može cije rasta turističke potrošnje. izgovoriti ili može izazvati neželjene aso- More and more copmanies of tourism cijacije na lokalnom jeziku. Takođe, asoci- see global (or at least regional) brand- Odluke o strategiji marke jacije sa imenom marke često gube svoju ing as something what they must to do. Globalno orijentisane turističke kompa- relevantnost na nekim inostranim tržišti- Some firms still stick to local branding nije mogu se opredeliti za: globalne, regi- ma. Lokalne marke mogu biti od pomoći strategies. In between these two exterme onalne ili lokalne marke turističkih pro- kompanijama kada nastupaju u zemljama alternatives, there are numerous vari- izvoda. S druge strane marke mogu biti: u kojima se obraća pažnja na patriotizam ations. Vhen local brand name stems korporativne, familijarne ili individualne. i na kupovinu lpkalnih proizvoda. Dakle, from an aquisition, keeping the local Prepoznatljivost jedne marke na turi- u pitanju je lokalna senzitivnost. Mnoge brand can be preferable to changing it stičkim tržištima može biti različita. Ra- kompanije većinu odluka o markama pre- into a global brand. With the growth zvijanje marke je integralni deo identiteta pušta lokalnim menadžerima. in strategic alliances, co-branding, in menadžmenta kompanije. To je, uobičaje- Na mnogim tržištima, pošto prestane which two or more brands are com- no, centralizovana funkcija usmerena ka interesovanje za nove i kuriozitetne mar- bined in an affer, has also become pop- najpotpunijem korišćenju vrednosti marke, turistički potrošači se okreću lokalnim ular. Brand equity refers to the streng- ke kao i na zaštiti te vrednosti od razvod- markama. To objašnjava strategiju o do- ht, depth, and character of consumer- njavanja (na primer, širenjem marke na stupnosti marki. S druge strane, često, tu- brand relations. Brand equity may to neadekvatne turističke objekte ili destina- ristički potrošači preferiraju lokalne mar- impact on customer’s decisions to pur- cije). Uloga globalnog rukovodstva, ruko- ke zbog averzije prema markama iz nekih chase certain brands over others. One of vodstva strateške poslovne jedinice, glo- inostranih zemalja. Međutim, ako lokal- the most important phenomena during balnih timova ili menadžera proizvoda na marka potiče od akvizicije, onda njeno the last decade was spread of private jeste da usmeravaju konkretne napore, ali zadržavanje može biti poželjnije od tran- brands. The level of private brand share da i u isto vreme sputavaju lokalne inici- sformisanja u globalnu marku. will vary by country and by product cat- jative1. Mnoge kompanije, često, menjaju Lokalna marka često se razvija dugi niz egory reflecting customer prrceptions, globalna i/ili regionalna imena marki. godina i njena vrednost može biti ogro- customer income, channales strength Razvijanje globalnih marki obezbeđuje mna. Stoga je zadržavanje lokalne marke and behavior of competitors. marketinške uštede i povećava obim pri- Key words: global brands, local brands, 2 Oni odlučuju o: pozicioniranju marki, stan- brand portfolio, brand equity, cp-branding dardizaciji, kvalitetu, strategijama komunici- 1 Aaker David and Joachimsthaler Erich, ranja, itd. Isti princip se primenjuje i na regi- * Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 1999, The Lure of Global Branding, Harvard onalne marke gde odluke donosi menad- Srbija Business Review, 77 November-December, žment strateške poslovne jedinice i regional- str.137-144. ni menadžment.

183 poželjno kada potencijalne koristi od njena Pepsi kolu. Prema tome, preferencije posu: McDonald’s, Coca Cola, Canon, Nike, nog transformisanja u globalnu marku ni- trošača su zasnovane na imidžu marki ovih Rolex, i dr. Shvatićemo da za neke marke do su veće od vrednosti koje se tom transfor- pića a ne na njihovim ukusima4. tada nismo ni čuli. Takođe, shvatićemo da macijom žrtvuju. Portfolio marki dopušta Globalno ime marke obezbeđuje ekono- postoje marke koje su nastale neznatnim kompaniji da zadovolji zahteve specifičnih miju obima. Troškovi razvoja turističkog (ili drastičnim) modifikacijama poznatijih turističkih tržišta. Na primer, mnoge turi- proizvoda, odnosno razvoja globalno prepo- marki. U svakom slučaju, marke (kao odre- stičke kompanije koriste svoje ime za ime znatljive marke mogu se disperzovati na veći đena imena, izrazi, znakovi, simboli ili nji- globalne marke, ali istovremeno razvija- broj novih turističkih proizvoda. Ekonomiju hova kombinacija) treba da omoguće iden- ju regionalne i lokalne marke. Zato je po- obima kompanije ostvaruju kroz kompjute- tifikaciju i konkurentsko diferenciranje trebno periodično ali, ponekad i redovno rizaciju procesa dizajniranja i kreiranja pro- proizvoda i/ili usluga jedne ili grupe kom- ocenjivati portfolio marke. Neke turistič- izvoda, uz kastimiziranje proizvoda prema panija i predstavljaju najvredniju imovinu ke kompanije usmeravaju svoju pažnju na zahtevima lokalnih tržišta. Ekonomija obi- mnogih kompanija. marke iz grupe A, odnosno na globalne ma, u distribuciji i marketingu, često snažno Sa imenom marke je čvrsto povezana marke koje imaju najveći potencijal za rast. favorizuju razvoj globalne marke. njena vrednost (brend, equity). Vrednost One tako mogu da smanje troškove kre- Jedan od značajnih razloga za korišće- marke obuhvata prepoznatljivost imena iranja novog turističkog proizvoda, mar- nje globalnog imena marke je kreiranje, marke kod potrošača, percipiran kvalitet ketinga i plasmana. Istovremeno, turistič- kod potencijalnih turističkih potrošača, i druge asocijacije koje izaziva ime marke ke kompanije sve teže mogu da upravljaju svesti o marki. Po svojoj prirodi, global- kod potrošača. čisto lokalnim markama (marke grupe B). na marka je prepoznatljivija od lokalne. Prava globalna marka je ona koja ima Pored toga, privatne marke su izvršile do- Potencijalni potrošači mogu biti izloženi konzistentan identitet kod potrošača širom datan pritisak na regionalne marke. markama u svojoj zemlji ali i u inostranim sveta. Globalna marka podrazumeva: isto Pre eliminisanja, menadžer treba odre- zemljama koje posećuju. Zato je lakše iz- formulisanje proizvoda, iste glavne koristi, đenu marku da oceni s obzirom na: teku- graditi svest o globalnoj nego svest o lo- iste vrednosti i pozicioniranje proizvoda na ću prodaju, lojalnost turista, potencijalnu kalnoj marki. Na primer, pretplatnici ka- isti način. Međutim, vrlo mali broj marki prodaju i tržišne trendove. S razlogom se blovske televizije imaju pristup mnogim zadovoljava ove striktne kriterijume. može ustvrdititi da eliminisanje lokalne televizijskim kanalima, a time i mogućno- Tržišna snaga kompanije obično u ve- marke, koja ima potencijalnu tražnju turisti da prošire saznanja o markama iz ra- likoj meri zavisi od vrednosti njenih mar- sta, a koja se uklapa u lokalnu regulativu i zličitih delova sveta. Reklamiranje neke ki. Zbog toga menadžeri kompanije moraju koju je kreirao lokalni menadžment, a mo- marke preko jednog, ili više, od ovih ka- najefikasije da koriste ovu imovinu na svim že se širiti i na susedna tržišta, ne bi bilo nala može doprineti njenoj ne samo regio- ciljnim tržištima. Kolika je vrednost marki u interesu kompanije. U tom smislu, kod nalnoj već i globalnoj prepoznatljivosti. pokazuju brojne akvizicije. Cene po kojima čisto lokalnih marki turističke kompanije Naredna korist od globalne marke je su kupljene kompanije bile su nekoliko puta mogu da koriste tri moguća pristupa3: prestiž. Marka sa globalnim imidžom po- više od vrednosti njihove neto imovine. Pri • Pristup penetracione cene, kazuje da je kompanija u stanju da globalno tome treba imati u vidu da vrednost marke • Pristup pozicioniranja turističkog pro- konkuriše i da je spremna da podrži svoju obično značajno varira između zemalja, što izvoda tako da se on uskladi sa konn- marku širom sveta. Takođe, kompanija ko- zavisi od tri elementa: svest o marki,veza sa kretnom lokalnom kulturom; ja želi da globalno pozicionira svoju mar- markom, percepcija marke. • Tzv. kameleon pristup, čiji je cilj da marku, često, prvo teži da postane lider u svojoj Različitu vrednost marke u pojedinim ka ne izgleda lokalno; zemlji, posebno kada postoji sklad između zemljama može uzrokovati bilo koji od imidža turističkog proizvoda i imidža ze- sledećih faktora7: Efekti razvoja globalnih marki mlje5. Neke globalno prepoznatljive marke • Vreme egzistiranja marke na tržištima, Marke mogu da utiču na povećanje cene ističu u prvi plan zemlju porekla proizvo- • Konkurentska klima, turističkog proizvoda i nivoa njihove proda. Na primer, McDonald’s simboliše brzu • Marketinška podrška, daje na sve kompleksnijem turističkom tr- hranu iz SAD, L’Oreal francusku kozmeti- • Prihvatljivost marke od strane lokalne žištu. Neosporno, marke utiču na odluku a Swatch švajcarske satove. Zbog želje kulture, i ke potrošača odnosno turista o kupovini. da izrazi američko poreklo Disney je pro- • Obim upotrebe proizvoda određene Marke potrošačima pojednostavljuju iz- menio ime svog parka u Parizu od Euro Di- marke; bor proizvoda, smanjuju rizik pri dono- sney u Disneyland Paris. Međutim, takvo U situaciji kada marke duže vreme po- šenju komplikovanih odluka o kupovini i pozicioniranje gubi neke od svojih čari kad stoje onda mogu postati poznatije poten- pružaju emotivne koristi. su konkurenti iz iste zemlje6. Efekti global- cijalnim turistima. S druge strane, imidž Marka sa prepoznatljivim imenom mo- nih marki turističkih proizvoda, u buduć- marke na tržištu ume biti jači ako kompa- že se koristiti na novim tržištima ili za no- nosti, dolaziće sve više do izražaja. nija koristi konzistentnu strategiju pozici- ve kategorije proizvoda. Na globalnom oniranja u dužem periodu. tržištu turistički potrošači mogu biti sve- Vrednost marke Konkurentska klima varira od zemlje sni marke čak i kada njima sami turistički U turisičkoj delatnosti vrednost marke ima do zemlje. U nekim zemljama marka se proizvodi nisu na raspolaganju. posebnu specifičnu težinu. S druge strane, može suočavati samo sa nekoliko konku- Marka pruža vrednost kupcima i pove- ako se osvrnemo na službena putovanja ili rentskih marki, dok se u drugim zemljama ćava njihovu lojalnost prema turističkim tzv. šoping ture u inostranstvu, sigurno će- ona može konstantno suočavati sa velikim proizvodima i/ili kompaniji. Na primer, mo se setiti koje smo tamo videli, kao što brojem konkurentskih marki. U svakom jedno istraživanje, bazirano na tzv. slepom slučaju, konkurentske marke nagrizaju testu, pokazalo je da 51% potrošača prefe- 4 Kapferer, Jean (2002): Is There Really No Hope njen udeo na tržištu. rira Pepsi kolu u odnosu na konkurentsko for local Brands? Journal of Brand Manage- Marketing podrška marke kroz strate- piće Coca-Colu. Suprotno tome, rezultati ment, 9 january, 2002. giju komuniciranja, posebno u decentra- otvorenog testa su pokazali da čak 65% po- 5 Na primer, marka Marlboro je najpre posta- lizovanim kompanijama, može se značaj- trošača preferira piće Coca-Colu u odnosu la vodeća marka cigareta u SAD a zatim je, posle višegodišnje teške borbe, postala vode- ća marka cigareta u drugim delovima sveta. 7 Holley G.J., Saunders J.A. and Pircey N. 3 Philips, Edward (2001): Offset’s Threat, Avi- 6 Court David and Leiter Mark Ž. (1999): (2004): Marketing Strategy and Competitive ation Week&Space Tehnology, February 26, Brand Leverage, The McKinsey Quartely 35, Positioning, Prentice-Hall Europe, 2nd editi- 2001. no2, 1999. on.

184 no razlikovati. Filijale kompanija u nekim 2. Razvoj proizvoda sa privatnim marka- gu (ili čak istu) kategoriju proizvoda, ka- zemljama realizuju promotivne aktivnosti ma koji imaju visoku cenu; da postoje kulturne barijere, kada se pre- zajedno sa trgovinskim kompanijama (pu- 3. Promena odnosa snaga između malo- feriraju turistički proizvodi lokalnih firmi, ch strategije). Filijale u drugim zemljama prodavaca i proizvođača; kada nestane interesovanje potencijalnih realizuju propagandne aktivnosti putem 4. Pojava novih kategorija proizvoda; turista za nove i kuriozitetne marke, kada medija, primenjuju različite politike ce- 5. Internacionalizacija kanala malopro- se javi averzija prema izvesnim markama i na itd. fokusirajući se na krajnje potrošače daje; kada lokalne marke potiču od akvizicija. (pull strategije). Često se teme i propagan- 6. Pad prihoda stanovništva; Razvoj globalne marke je prihvatljiv pri- dne poruke razlikuju između zemalja. U sadašnjim uslovima kvalitet proizvo- stup kada turistički proizvod ima dobru Prihvatljivost marke od strane lokalne da je ključni faktor uspeha privatnih mar- reputaciju i/ili dobar kvalitet. Kreiranjem kulture jeste bitan faktor vrednovanja, jer ki, a čak su neke od tih marki bile znatno globalnih marki turističke kompanije mo- se prema markama, često, javlja averzija. S inovativnije od proizvoda sa markom pro- gu da povećaju cene i prodaju proizvoda, da druge strane, osećaj kolektivizma uzroku- izvođača. Privatne marke su nekada bi- povećaju lojalnost turista, da utiču na nji- je visok nivo lojalnosti prema markama. le ograničene na svega nekoliko kategorija hove odluke o kupovini, da povećaju svest Obim upotrebe proizvoda određene mar- proizvoda dok se danas vezuju za veliki broj potrošača o markama, da prodru na nova ke može uzrokovati njenu različitu vrednost raznovrsnih proizvoda. Širenje proizvoda tržišta ili u nove kategorije proizvoda, da na tržištima. Zbog toga što se životni stilovi sa privatnim markama značajno je poveća- poboljšaju imidž svojih proizvoda, da obez- ljudi značajno razlikuju, jedna kategorija tu- lo nivo njihovog prihvatanja od strane pobede ekonomiju obima, da izgrade lidersku rističkih proizvoda se može lakše prihvati- trošača odnosno turista. S druge strane, u (prestižnu) poziciju kao i da istaknu zemlju ti u jednoj nego u drugoj zemlji. Generalno slučaju pada raspoloživih prihoda, potro- porekla proizvoda. Međutim, da bi zadrža- se može zaključiti da je odnos između obi- šači obično sa nacionalnih marki prelaze le udeo na tržištu, globalne marke moraju ma korišćenja proizvoda i vrednosti marke na privatne marke. To znači da su, izme- biti cenovno konkurentne i da pruže realnu tog proizvoda direktno proporcionalan. Što đu ostalog, ozbiljni ekonomski problemi, u vrednost potrošačima–turistima. se turistički proizvod više eksploatiše, to će mnogim evropskim zemljma, značajno do- Globalno orijentisane kompanije mora- biti i veća vrednost njegove marke. prineli razvoju privatnih marki. ju strategije razvoja marki da zasnivaju na Vrednost marke utiče na nivo konku- Ekspanzija marki posrednika omogu- uvažavanju zahteva globalne konkurencije. rentske prednosti kompanije. Kada marka ćava proizvođačima da prodru na tržišta Vrednost marke se temelji na: stepenu lojal- ima veću vrednost onda to znači da potro- na koja bi se, na drugi način, teško mogli nosti turista, prepoznatljivosti imena, per- šači–turisti imaju više poverenja u nju nego probiti. Uspeh privatnih marki ne zavisi cepiranom kvalitetu, snažnim asocijacijama u marke konkurenata. Vrednost marke igra samo od lokalnih ekonomskih uslova i tu- u vezi s markom, zaštitnim imenom marke i značajnu ulogu u razumevanju njene prirode rističkih kompanija da prodaju turističke odnosima sa distributivnim kanalom. kao i u oceni efekata promene njenog imena. proizvode sa sopstvenom markom. On je Vrednost marke odražava čvrstinu, du- Vrednost marke može da igra značajnu pod sve većim uticajem varijacije percep- binu i karakter odnosa između turista i ulogu u kobrendiranju. Kod kobrendiranja, cija potrošača – zainteresovanosti poten- marke. Visina vrednosti jedne marke je po- dobro poznato ime jedne marke se udružuje cijalnih turista, snage posrednika a poseb- zitivna sila koja povezuje potrošača–turi- sa imenom druge marke (bez obzira koliko no lidera na tržištu. stu i tu marku, uprkos rezistenciji i tenziji. je ono poznato) da bi se unapredila tržišna Unapređivanje kvaliteta turističkog pro- Privatne marke sve više postaju snaž- prepoznatljivost određenog (modifikovanog izvoda sa privatnom markom i dalji razvoj no oružje u borbi sa konkurentima. One i/ili novog) proizvoda i da bi se povećala na- tih proizvoda, za pojedine tržišne segmen- obezbeđuju distributerima visoke marže klonost turista i članova kanala. te, posebno su došli do izražaja tokom po- i preferencijalni status proizvoda u turi- Vrednost marke je određena na osnovu slednjih desetak godina. Neki posrednici stičkim objektima, a turistima turističke javno raspoloživih finansijskih informaci- razvijaju sopstvene marke i da bi uticali na proizvode visokog kvaliteta po relativno ja i na bazi analize tržišta. Tržišna snaga repozicioniranje marki proizvođača. Osim niskim cenama. Sa povećanjem senzitiv- marke je ocenjena na bazi: vrednosti pro- toga mnoge turističke kompanije veruju nosti turista na cenu i sa smanjivanjem daje, stabilnosti, vođstva, podrške, trenda, da razvojem snažnih vlastitih marki mo- njihove lojalnosti prema markama kom- pokrivenosti tržišta i nivoa zaštite. gu da uspešno diferenciraju svoje turistič- panija koje kreiraju turističke proizvo- ke objekte, da povećaju lojalnost turista, da de, privatne marke postaju sve značajnije Razvoj privatnih marki jačaju svoju konkurentsku poziciju i da, ko- sredstvo diferenciranja turističkih kom- Jedna od važnih karakteristika savreme- načno, povećaju profitabilnost. panija na svetskom turističkom tržištu. nog poslovanja je širenje privatnih marki, odnosno marki posrednika (private goods Zaključak Literatura ili „store brends“). Smatra se da je pojava Koncept marke (globalne, regionalne, gru- Aaker, D., Joachimsthaler, E. (1999): The jakih posrednika dominantno uticala na pne i/ili individualne) zasniva se na činjeni- Lure of Global Branding, Harvard Busi- povećanje broja privatnih marki. ci da se sve odluke o kupovini (proizvoda ili ness Review, 77 November-December. Obično se isto ime marke (često ime usluga) baziraju na kombinaciji racionalnih Court, D., Leiter, M. (1999): Brand Leverage, posrednika) koristi za više proizvoda i/ili (fizičkih elemenata proizvoda ili usluga) i The McKinsey Quartely 35, no2, 1999. se koriste posebna imena marki za pojedi- emotivnih (utisci, ideje, opcije i asocijaci- Holley, G.J., Saunders, J.A., Pircey, N.: ne proizvode ili linije proizvoda. Raste re- je potencijalnog turiste u vezi s datim pro- Marketing Strategy and Competitive lativno učešće proizvoda sa markama po- izvodom ili uslugom) kriterijuma. Ovi kri- Positioning, Prentice-Hall Europe, 2nd srednika u ukupnom tržišnom učešću. terijumi (elementi) se kombinuju i tako se edition. Brojni faktori ukazuju na ekspanziju stvara imidž marke. Prema tome, reč mar- Kapferer, J. (2002): Is There Really No privatnih marki, a najvažniji su8: ka se koristi da bi se prezentovalo sve ono Hope for local Brands? Journal of Brand 1. Poboljšanje kvaliteta proizvoda sa pri- što ljudi znaju, misle ili osećaju o nečemu. Management, 9 january, 2002. vatnim markama; Donošenje odluka o markama global- Kotabe, M., Helsen, K. (2004): Global no orijentisane turističke kompanije često Marketing Management, Third Edition, prepuštaju lokalnim menadžerima. Obič- John Wiley and Sons, Inc.New Jersey. no je lokalno ime marke neophodno: ka- Philips, E. (2001): Offset’s Threat, Avia- 8 Kotabe Masaaki, Helsen Kristian (2004): Global Marketing Management, Third Editi- da postojeće ime marke već neko koristi tion Week&Space Tehnology, February on, John Wiley and Sons, Inc.New Jersey. na određenom inostranom tržištu za dru- 26, 2001.

185 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007

Ksenija Valrabenštajn* Uticaj brenda i imidža turističke

Sažetak destinacije na percepciju kvaliteta Osnovni zadatak ovog istraživanja je da ustanovi da li od strane potencijal- turističkog proizvoda kod nih turista u Srbiji, turističke destinacije koje se nalaze u turistički nebrendiranim državama, ili državama sa lo- potencijalnih turista šim imidžom, imaju podjednake šan- se da budu izabrane za letovanje kao Uvod Zbog toga što je Srbija kontinentalna i one destinacije koje se nalaze u turi- Srbija, danas, na svetskom turističkom tr- država, bez izlaza na toplo more, najtraže- stički brendiranim državama. žištu ima minornu ulogu, a broj inostranih niji turistički proizvodi su letovanja. Iz tog Retke su destinacije kupališnog turiz- posetilaca kao i prihodi ostvareni od turiz- razloga autor se opredelio da za predmet ma koje snagom svod brenda preva- ma na svetskom turističkom tržištu mogu istraživanja izabere upravo ovaj vid turi- zilaze okvire države u kojoj se nalaze. se izraziti u promilima. Srbija nije posebo stičke ponude. Većina destinacija koje razvijaju kupa- pogodna destinacija za razvoj masovnog lišni turizam, ma koliko kvalitetna bi- turizma, a naročito ne na međunarodnom Brend i imidž la njihova ponuda, nemaju toliko sna- tržištu (Čerović, Petrović, 2006). Imajući Šta je brend (brand)? Brend je engleska reč žan brend. Zbog toga se percepcija kva- ovo u vidu, Srbija, verovatno, ni u budućno- koja znači žig ili otisak, a njena prva prime- liteta ponude takvih destinacija, u oči- sti neće postati turistička velesila. Ipak, dana bila je na Divljem zapadu, kada su kaubo- ma potencijalnih turista, vezuje za našnji nivo razvoja turizma, koji se ogleda ji žigosali svoja goveda da bi ih razlikovali od imidž koji ima država u kojoj se desti- u broju posetilaca, noćenja i ostvarenih pri- ostalih goveda u preriji (www.nune.biz). nacija nalazi. hoda daleko je ispod mogućnosti. Brendiranje je marketinški i menadžer- turizam, brend, imidž Ključne reči: S obzirom na činjenicu da je postoja- ski proces koji određenom proizvodu, države, turistička destinacija, percep- nje brenda, na svim savremenim tržištima, usluzi ili organizaciji daje jedinstven iden- cija kvaliteta osnovni preduslov za uspeh nekog proizvo- titet i na taj način mu omogućuje da bude Abstract da, nepostojanje turističkog brenda Srbije jasno i pozitivno izdiferenciran i kao takav rezultiralo je ostvarivanjem izuzetno slabih različit i prepoznatljiviji od konkurencije. Influence of brand and image of Tourist rezultata turističke privrede. Uz to, Srbija u To je, u stvari, proces stvaranja prepoznat- Destination over the Potential Tourists’ većem delu Sveta ima loš imidž, posebno u ljive robne marke (Kostić, 2003). Jedna od Perception of Tourist Product Quality najvećim turističkim emitivnim područji- najbitnijih osobenosti brenda je da on ima The main aim of this research is to find ma. Slike i informacije koje su se odnosi- psihološku vrednost za konzumenta. out whether potential Serbian tourists le na Srbiju, poslednjih dvadesetak godina, give a fair chance to the tourist des- imale su, uglavnom, izrazito negativnu ko- Brend turističke destinacije tinations which are in the countries notaciju. Negativne asocijacije potencijal- Brendiranje turističke destinacije je metod with no established tourist brand or in nih turista pri pomenu Srbije svakako nisu otkrivanja specifičnosti neke sredine, nji- the countries with a bad image. It is, motivacione sile koje će dovesti veliki broj hova implementacija u turističke sadrža- therefore, aimed at finding out wheth- turista na ove prostore. Zbog toga je prvi je i komunikacija istih prema potrošačima. er these destinations have the same zadatak svih organizacija i interesnih gru- Brend treba da okupi sve karakterističnosti chance of being picked for the summer pa koje su faktori turističke ponude Srbije kojima destinacija raspolaže u jedinstvenu holiday like those destinations which da sprovedu opsežna istraživanja na razli- celinu i da ih iskomunicira prema tržištu. are in the countries with an established čitim inostranim tržištima, i ustanove ka- Na taj način gradi se identitet destinacije, tourist brand. kav imidž ima Srbija na tim tržištima. Na- ono po čemu će destinacija biti poznata, There are not so many summer holiday kon toga, ovi faktori trebalo bi da oblikuju ono što je njena najveća prednost i ono na destinations which, with the power of drugačiju sliku Srbije i kvalitetno je isko- čemu joj ostali zavide (www.balle-valle.hr). their brand, can overstep the bounda- municiraju prema ciljanim tržištima. Kotler kao uslove za stvaranje i razvija- ries of their countries. No matter how Autor ovog rada nije u mogućnosti da nje brenda turističke destinacije navodi la- good their offer is, most destinations izvede jedno takvo istraživanje i odgovo- ko prepoznavanje od strane konzumena- which are developing summer holiday ri na takva pitanja i zahteve. Zbog toga će ta, percepciju potrošača o dobrom odnosu tourism do not have such a powerful se u ovom istraživačkom radu fokusira- pogodnosti koje se dobijaju sa cenom, kao brand. That is why the potential tour- ti na deo srpskog turističkog tržišta (Bač- i održavanje kvaliteta i standarda. Han- ists connect the perception of quality of ka), to jest, na segment turističke tražnje. kinson ukazuje da brending turističke de- these offers to the image of a country in Kroz ovo pilot istraživanje ponašanja po- stinacije, slično kao kod brenda klasičnih which the very destinations are. tencijalinh turista pokušaće se ustanoviti proizvoda, zahteva izbor i uključivanje Key words: tourism, brand, country da li su brend i imidž turističke destinaci- strateških elemenata brenda: ime, oznaku, image, tourist destination, perception je značajan faktor pri percepciji kvaliteta logo, simbol, slogan, boje, dizajn ali i ge- of quality ponude turističkih destinacija, odnosno, ografske elemente, arhitekturu, stil foto- da li potencijalni turisti (u ovom slučaju sa grafija, jezik, legende i mitove… Zbog to- prostora Bačke) koji već imaju izgrađene ga se lojalnost nekom turističkom brendu stavove i asocijacije o različitim destnaci- očituje kroz sposobnost destinacije da op- jama, mogu da odaberu za svoje turističko skrbi posetioce iskustvima i doživljajima putovanje i destinacije sa lošim imidžom, koji su u skladu sa njihovim očekivanjima * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, ili samo one destinacije koje imiju dobar i slikom koju oni već imaju o toj destinaci- Novi Sad turistički imidž i jak turistički brend. ji (Tasci, Kozak, 2006).

186 Imidž turističke destinacije Među stručnjacima iz oblasti marketinga postoje oprečna mišljenja o tome gde je granica u definisanju pojmova brend i imidž, a gde se ova dva pojma prepli- ću. Cai ukazuje da je imidž bitan element u izgradnji brenda. Hunt definiše imidž zemlje kao impresije ljudi o zemlji u koju nisu putovali. Coshall definiše imidž destinacije kao individualnu percepciju pojedinca o karakteristikama destinacije. Crompton ukazuje da je imidž destinacije skup uverenja, ideja i impresija koje osoba ima o nekoj destinaciji (Tasci, Kozak, 2006).Gunn sugeriše da se imidž destinacije formira kao rezultat različitih poruka Grafikon 1. Asocijacije i emocije potencijalih turista vezane za letovanje na ponuđenim destinacijama objavljenih u novinskim člancima, maga- zinima, TV reportažama i drugim neturi- broja ispitanika njih 62,8% je ženskog, a Imidž nekih od država koje razvijaju stičkim izvorima informacija. On pojaš- 37,2% muškog pola. Prosečna starost is- kupališni turizam njava i da pojedinci koji nikad nisu posetili pitanika je 35 godina. Najmlađi ispitanik neku destinaciju imaju neke informacije o ima 18, a najstariji 67 godina,. U obrazov- Pri definisanju imidža destinacije naj- toj destinaciji u svojoj memoriji, i, iako ve- noj strukturi dominiraju ispitanici sa sred- čečće se pominju termini kao što su: im- rovatno nekompletene, te informacije su njom stručnom spremom (48,7%), visokoo- presije, skup uverenja, nizovi slika, aso- delovi mozaika slike koju pojedinac ima brazovanih je 43,6%, dok ispitanici sa višom cijacija, emocija, ideja i slično. U ovom (Fakeye, Crompton, 1991). stručnom spremom čine 7,7% uzorka. istraživanju pokušava se ustanoviti ka- Iz navedenih opservacija se može izve- kve asocijacije i emocije imaju potencijal- sti zaključak da je imidž destinacije važan Instrument ispitivanja ni turisti pri ponudi letovanja u nekoj od element u izgradnji brenda, ali da bi brend Instrument korišćen za ovo istraživanje je država koje razvijaju kupališni turizam. egzistirao mora da postoji najvažniji ele- anketni upitnik formiran od strane auto- Ispitanicima su ponuđene rečenice veza- ment – prepoznatljivost. ra-istraživača. Prvi deo upitnika odnosi se ne za ponude letovanja u različitim destina procenu imidža, to jest poželjnosti de- nacijama (državama). U tu svrhu formi- Istraživanje preferencija set destinacija (država) koje razvijaju ku- rana je petostepena skala Likertovog tipa, pališni turizam. Drugi deo upitnika od- a ispitanici na numeričkoj skali treba da potencijalnih turista nosi se na pet ponuda za letovanje koje odrede stepen i kvalitet asocijacija i emo- Zadaci i ciljevi istraživanja su formirane od strane istraživača. Ponu- cija koje u njima bude ove ponude: 1- pot- Dva osnovna zadatka ovog istraživanja su: de su formirane tako što su na internetu puno negativne asocijacije i emocije; 2 - • Na osnovu upitnika formiranog za ovo pronađene i izabrane destinacije i hote- uglavnom negativne asocijacije i emocije; istraživanje ustanoviti kakav imidž kod li. Tri od pet destinacija nalaze se u turi- 3 - ni pozitivne ni negativne asocijacije i potencijalnih turista u Bačkoj ima sva- stički nebrendiranim državama (Albanija, emocije; 4 - uglavnom pozitivne asocija- ka od deset država koje razvijaju kupa- Azerbejdžan i Ukrajina) dok se dve nalaze cije i emocije; 5 - potpuno pozitivne aso- lišni turizam (Turska, Albanija, Italija, u turistički brendiranim državama (Itali- cijacije i emocije. Gruzija, Španija, Liban, Ukrajina, Grč- ja, Španija). Nijedna od ovih ponuda nije u Na Grafikonu 1. vidi se da tradicional- ka, Azerbejdžan i Crna Gora). ponudi turističkih agencija u Srbiji. Ispita- ne destinacije turističke ponude, koje du- • Na osnovu pet ponuda za letovanje, koje nici ne znaju koje su to destinacije, niti gde go razvijaju turizam, kod potencijalnih tu- se odnose na pet od deset gorepomenu- se nalaze. Sličnost svih ponuda ogleda se u rista imaju izrazito pozitivan imidž. Ove tih destinacija, ustanoviti ocenu kvali- broju dana predviđenih za letovanje (10), destinacije (Španija, Italija i Grčka) kod is- teta, atraktivnosti i poželjnosti ponuđe- visini cene i kategorije hotela. Svaka ponu- pitanika izazivaju pozitivne asocijacije i nih destinacija kupališnog turizma od da je sastoji se od kratkog opisa i fotogra- emocije. Najbolji imidž kod potencijalnih strane potencijalnih turista, u situaciji fija destinacije: naselja, plaže, hotela, ho- turista ima Španija, sa prosečnim skorom kada ispitanici ne znaju koje su to de- telskih soba, restorana i bazena, a na kraju 4,64, dok Italija ima prosečnu ocenu 4,54, stinacije. je prikazana cena ponude (slike 1, 2, 3, 4 a Grčka 4,45. Letovanje u Italiji čak kod Osnovni cilj istraživanja je da utvrdi da i 5). U cenu nije uračunat prevoz. Ponude 72,9% ispitanika izaziva potpuno pozitiv- li od strane potencijalnih turista, u si- su priređene u Power Point programu, od- ne asocijacije i emocije, a ovu ocenu da- tuaciji kada ne znaju o kojim destinaci- štampane na papiru A4 formata, u koloru i lo je 71,4% ispitanika Španiji i 68% Grčkoj. jama se radi, turističke destinacije koje kao takve prezentovane potencijalnim tu- Iako najveći broj ispitanika nije imao pri- se nalaze u turistički nebrendiranim dr- ristima (ispitanicima). liku da letuje u Italiji ili Španiji, ove desti- žavama, ili državama sa lošim imidžom, nacije su razvijajući svoj turistički brend imaju podjednake šanse da budu izabra- Postupak ispitivanja i imidž, kroz slanje različitih stimulansa, ne za letovanje kao i one destinacije koje Ispitivanje je vršeno individualno. Istra- uspele da, delujući na proces percepcije, u se nalaze u turistički brendiranim drža- živač je kratkim usmenim objašnjenjem svesti potencijalnih turista stvore isključi- vama, tj. da li se kod potencijalnih turi- uputio ispitanike u pravila popunjavanja vo pozitivna značenja. sta imidž i brend destinacije javljaju kao upitnika i dao im na uvid ponude za le- Turska, kao novija turistička destinaci- značajni faktori u percepciji kvaliteta. tovanja, a oni su samostalno popunjava- ja kupališnog turizma, kod potencijalnih li upitnik. turista ima prilično dobar imidž. Proseč- Uzorak na vrednost na skali asocijacija i emocija Za potrebe ovog pilot istraživanja sačinjen Rezultati istraživanja iznosi 3,72. Ovakav skor rezultat je velikih je uzorak od 78 ispitanika sa teritorije Bač- Podaci dobijeni u ovom istraživanju obra- ulaganja u turističku privredu Turske, kao ke, iz opština: Novi Sad, Vrbas, Senta i Te- đeni su u programskom paketu SPSS 11.5 i u dobru promociju. Brendiranjem, po- merin. Uzorak je prigodan. Od ukupnog for Windows. slednjih godina, Turska je uspela da se na-

187 nisu vezane za turističku ponudu. Mož- da je baš turistička ponuda ovih destinacija šansa da poprave svoj imidž, a turizam pojam koji bi mogao da se veže za ove dr- žave. Preduslov za to je stvaranje bezbed- nog političkog okruženja. Ubedljivo najlošiji skor (1,74) ima Alba- nija. Čak 55,1% ispitanika u vezi sa letovanjem u Albaniji ima potpuno negativne asocijacije i emocije, a samo 2 ispitanika (2,26%) ima potpuno pozitivne asocijacije i emocije u vezi sa letovanjem na ovoj destinaciji. Negativne asocijacije vezane za ovu destinaciju posledica su verovanja potencijalnih turista da Albanija još uvek ži- vi pod režimom Envera Hodže, dok su negativne emocije vezane za problem Srbije sa Kosovom i poistovećivanje Albanaca sa Kosova sa onima u Albaniji. Izgradnja pozitivnog imidža turistič- ke destinacije samo je korak ka izgradnji brenda. Brendirane turističke destinacije, Slika 1: Ponuda 1. Albanija – Drač – Hotel Adriatik pozicionirane su na većini tržišta, dok nove turističke destinacije imaju zadatak da metne kao prepoznatljiva i poželjna desti- u svakom slučaju prepoznatljiva, a ovakav kroz konstantnu komunikaciju sa tržištem nacija, sa kvalitetnom ponudom. rezultat je posledica prošlogodišnjeg osa- i slanje pozitivnih stimulansa stvaraju po- Države koje nisu turistički brendira- mostaljenja Crne Gore. Negativne emoci- zitivan imidž i lagano grade svoj turistič- ne, nisu ni prepoznatljive na tržištu. One je kod ispitanika izazvane su najvećim de- ki brend. obično ne izazivaju ni pozitivne, ni nega- lom tim činom, a ne lošom turističkom Procena kvaliteta turističke destinacije od tivne asocijacije. Takav je slučaj sa Ukraji- ponudom. Ipak, negativne emocije nisu nom i Gruzijom. One ostvaruju prosečan motivator koji će pokrenuti potencijalne strane potencijalnih turista skor na skali 3,17 odnosno 3,09. Većina is- turiste ka ovoj destinaciji. Za potrebe ovog istraživanja formirano je pitanika nije čak ni upoznata sa činjeni- U najlošijoj situaciji nalaze se destina- pet ponuda za letovanje. Prvo pitanje ve- com da ove države izlaze na Crno more. cije koje, osim što nemaju izgrađen turi- zano za ponude letovanja glasi: Kada bi ste Za ove destinacije od značaja je što nema- stički brend, imaju i loš imidž. Takve su na raspolaganju imali dovoljno materijal- ju negativan imidž kod potencijalnih turi- Liban (2,73) i Azerbejdžan (2,47). Azer- nih sredstava, da li bi ste se odlučili za le- sta, tako da u stvaranje imidža i brenda na bejdžan ispitanike asocira isključivo na tovanje na ponuđenoj destinaciji u ponu- ovom tržištu kreću od nule. fudbalske poraze naše reprezentacije, dok đenom hotelu? Ispitanicima su ponuđena Neočekivano nizak skor ostvarila je većina ispitanika nije upoznata sa tim da tri modaliteta odgovora: da, ne i ne znam. Crna Gora (2,95). Kod 34% ispitanika le- Liban izlazi na Sredozemno more, a samo Iz Grafikona 2. se vidi da su svih pet tovanje na ovoj destinaciji izaziva uglav- mali deo ispitanika bio je obavešten da je ponuda za letovanje od strane ispitanika nom pozitivne asocijacije, dok kod čak ova destinacija politički nestabilna i ne- ocenjene kao poželjne. Na svakoj od ponu- 27% ispitanika izaziva potpuno negativ- bezbedna. Ove države izazivale su kod ve- đenih destinacija, kada bi imali materijalne asocijacije i emocije. Ova destinacija je, ćine ispitanika negativne asocijacije koje na sredstva, letovalo bi više od 74% ispitanika. To znači da 3/4 ispitanika sve ponude opaža kao poželjne, atraktivne i kvalitetne i vidi mogućnost da zadovolji svoje potrebe na svakoj od njih. Nijedna destinacija nije nepoželjna za više od 17% ipitanika. Ovi rezultati ukazuju na to, da kada ispitanici ne znaju gde se nalazi destinacija koja im je ponuđena, i kad nisu opterećeni pre- drasudama i stereotipima, većina sve ove ponude percipira kao kvalitetne. Drugim rečima, većina ispitanika je motivisana da letuje na ovim destinacijama. Rangiranje po poželjnosti Sledeće pitanje vezano za ponude letovanja odnosi se na rangiranje ponuda po po- željnosti. Pitanje glasi: Zamislite da ste dobili 600 eura koje treba da potrošite na letovanje. Uzimajući u obzir sve faktore (opis destinacije i hotela, cenu i fotografije), rangirajte ove ponude po poželjnosti od 1 do 5. Rang 1 dodelite ponudi koju bi ste najradije odabrali. Kao što se vidi na Grafikonu 3. ispita- Slika 2: Ponuda 2. Azerbejdžan – Baku – Khazar Golden Beach Hotel nici su prilično izjednačeno rangirali po-

188 nude po poželjnosti. U ovom slučaju, niži prosečni rang predstavlja veću poželjnost. Nijedna ponuda (destinacija) se nije izdvojila kao izrazito poželjna ili nepoželj- na. Sve ponude dobile su od strane ispitanika sve rangove, od najnepoželjnije (5) do najpoželjnije (1). Kao najpoželjnije izdvojile su se ponude koje se nalaze u tu- ristički nebrendiranim državama. Najvi- šim prosečnim rangom 2,58 rangirana je Ponuda 5 (Ukrajina), a druga najbolje rangirana (2,65) je Ponuda 2 (Azerbejdžan). Ponude 1, 3 i 4 (Albanija, Italija i Špani- ja) imaju vrlo izjednačen prosečan rang – 3,17; 3,04 i 3,18. Ovakvi rezultati rangiranja poželjno- sti destinacija su donekle očekivani, s obzirom da se autor-istraživač veoma trudio da u ponude uvrsti destinacije približnog kvaliteta, upravo zbog toga da nijedna destinacija, bilo ona brendirana ili ne, ne bi bila favorizovana. Za veliki broj ispitanika rangiranje je bio prilično težak zadatak. Slika 3: Ponuda 3. Italija – Sorento – Hotel Caravel Ispitanici nisu mogli da se striktno opre- dele za jednu destinaciju kao najpoželjni- imidž turističke destinacije (države) jedan ke destinacije (naselja, regije) koje razviju, jer su im se sve ponude dopale. od najbitnijih faktora u percepciji kvalite- jaju kupališni turizam retko uspevaju da Ovako ujednačeni rezultati rangiranja ta turističkog proizvoda od strane poten- snagom svog brenda prevaziđu okvire dr- poželjnost ponuda, još jedanput pokazu- cijalnih turista, s obzirom da su se kao dve žave u kojoj se nalaze. Zbog toga se per- ju da potencijalni turisti kada ne znaju o najpoželjnije destinacije izdvojile one ko- cepcija kvaliteta ponude takvih destinaci- kojoj se destinaciji radi, češće kao najpo- je se nalaze u turistički nebrendiranim dr- ja, u očima potencijalnih turista, vezuje za željnije percipiraju ponude koje se nalaze žavama, odnosno u državama koje su na imidž koji ima država u kojoj se destina- u turistički nebrendiranim ili državama skali emocija i asocijacija istih tih potencija nalazi. Pretpostavka je i da turističke sa lošim imidžom u odnosu na destinaci- cijalnih turista ostvarile prilično nizak destinacije u Srbiji teško mogu da prevazi- je koje se nalaze u turistički brendiranim i skor. Zbog niskog skora na skali asocija- ću loš imidž države kojoj se nalaze. Zbog državama sa izuzetnim imidžom. cija i emocija, ove dve destinacije verovat- toga, sve „nove“ države na svetskom tu- Čak 90,32% ispitanika izjavilo je da na no u stvarnosti nikad ne bi bile odabrane rističkom tržištu najjači akcenat treba da njihov izbor najpoželjnije ponude ne bi za letovanje kod većine ispitanika, kao što stavljaju na izgradnju što boljeg imidža, na uticalo saznanje da se ta ponuda (destina- su odabrane u ovom pilot istraživanju. Ve- svakom mestu, u svakoj situaciji. cija) ne nalazi u turistički brendiranoj dr- rovatno iz istih razloga (loš imidž kod po- žavi. Ipak, ovo treba uzeti sa rezervom, jer tencijalnih turista u inostranstvu) i Srbija Literatura većina ispitanika koji su odabrali Ponudu u stvarnosti ostvaruje veoma niske rezul- Tasci, A., Kozak, M. (2006): Destination 1 (Albaniju) kao najpoželjniju, kada su na- tate u turističkoj privredi. brands vs destination images: Do we kon anketiranja saznali koju su destina- Mnogi faktori utiču na izgradnju i sna- know what we mean, Journal of Vaca- ciju odabrali, bili su prilično razočarani i gu brenda turističke destinacije. Turistič- tion Marketing, Sage Publications, do- osećali su se prevareno, pa čak i postiđeno zbog svog izbora. Zaključak U ovom istraživanju, svih pet ponuda za letovanje od strane ispitanika procenjene su kao vrlo poželjne, a pri rangiranju po poželjnosti neke od destinacija koje se nalaze u turistički nebrendiranim državama rangirane su kao poželjnije od onih koje se nalaze u turistički brendiranim država- ma. Cilj istraživanja je ispunjen i utvrđe- no je da od strane potencijalnih turista u Bačkoj, turističke destinacije koje se nalaze u turistički nebrendiranim državama, ili državama sa lošim imidžom, imaju podjednake šanse da budu izabrane za letovanje kao i one destinacije koje se nalaze u turistički brendiranim državama. Ovaj zaključak se odnosi samo na slučaj kada se ispitanicima pri izboru turističke destinacije ne stavi do znanja u kojoj državi se nalazi ta destinacija, nego kada procenjuju kvalitet ponude samo na osnovu opisa i fotografija. Ovo je pokazatelj da su brend i Slika 4: Ponuda 4. Španija – Benidorm – Hotel Mediterraneo

189 stupno na http://jvm.sagepub.com/cgi/ content/abstract/12/4/299 Ekinici, Y., Hosanz, S. (2006): Destina- tion Personality, Journal of Travel Re- search, Sage Publications, dostupno na http://jtr.sagepub.com/cgi/content/ abstract/45/2/127 Fakeye, P., Crompton, J. (1991): Image Dif- ferences between Prospective, Firs – Ti- me, and Repeart Visitors to the Lower Rio Grande Valley, Journal of Travel Research, Sage Publications, dostupno na http://jtr.sagepub.com/cgi/content/ refs/30/2/10 Franceško, M. (2005): Interna skripta – psihologija marketinga, Odsek za psihologiju - Filozofski fakultet, Novi Sad Kostić, M. (2003): Brending, E Magazin, br. 6, dostupno na http//:www.emaga- zin.co.yu/clanak.asp?id=6 Kesić, T. (1999): Ponašanje potrošača, Adeco, Zagreb Havelka, N. et al. (1998): Metode i tehnike Slika 5: Ponuda 5. Ukrajina – Alushta – Hotel More socijalnopsiholoških istraživanja, Cen- tar za primenjenu psihologiju, Beograd Čerović, S., Petrović, P. (2006): Utvrđi- vanje prioriteta razvoja turizma Srbije, Naučno-stručni časopis „Turizam“, br. 10, Novi Sad www.brendovisrbije.com www.balle-valle.hr www.nune.biz

Grafikon 2. Odnos pozitivnih, negativnih i neodlučnih odgovora (%) ispitanika na pitanje: Da li bi ste letovali na ponuđenoj destinaciji?

Grafikon 3. Prosečni rangovi poželjnosti ponuda

190 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Slobodan Čerović* Portfolio matrice kao analitički

Sažetak okvir za izbor strategija Strategijska pozicija preduzeća predstavlja zbir profitnih potencijala njenih poslovnih – tržišnih pozicija (SBU) i u turističkog preduzeća tom smislu jedan od osnovnih zadataka strategijskog menadžmenta je da Uvod će, korigovan za inflaciju. Na horizontal- kreira i održi dugoročne profitne po- Menadžeri u turizmu teže da kombinu- noj osi dato je relativno tržišno učešće ko- tencijale preduzeća. ju poslovne jedinice na optimalan način. je se izračunava deljenjem tržišnog učešća Polaznu tačku i osnovni elemenat Portfolio menadžment predstavlja kori- s onim koji imaju tri najveća konkurenta portfolio menadžmenta čine SBU, te stan koncept za planiranje, organizova- u strategijskoj grupi. Kombinovanjem ove njihova identifikacija predstavlja je- nje, vođenje i kontrolu strategijskog miksa dve ose možemo locirati i prikazati gotovo dan od najtežih zadataka menad- za poslovni portfolio organizacije. U tom svaku tržišnu situaciju. Turističko predu- žmenta. Strategijska poslovna jedini- smislu se i govori o portfolio menadžmen- zeće treba da svoju analizu provede kroz ca je najmanja proizvodno-tržišna (ili tu kao instrumentu strategije1. određene faze: uslužno-tržišna) kombinacija za ko- Uglavnom, svi portfolio modeli, odno- 1. prva faza: sačinjavanje liste privreme- ju profitni potencijal može biti logično sno matrice, počivaju na koordinatama nih SBU, polazi se od postojećih se- identifikovan i za koju može biti defi- koje predstavljaju okruženje i sposobno- gmenata i novih kriterijuma (turi- nisana razvojna strategija pomoću kosti preduzeća. U tom smislu, portfolio pri- stičkih grupa, područja, tehnologije, je će se taj profitni potencijal iskoristiti. stup može poslužiti kao instrument situ- ekologije); portfolio, matrica, me- Ključne reči: acione analize, ali i za utvrđivanje ciljnog 2. druga faza: od „privremene“ ka „fik- nadžment, pozicija poslovnog portfolia, te za izbor strategije snoj“ SBU, Abstract za njegovo restrukturiranje. 3. treća faza: određivanje granica tržišta U savetodavnoj i poslovnoj praksi fa- (konkurencija između SBU); Matrix portfolio as an analitic framework for vorizuju se portfolio matrice zbog svo- 4. relativno tržišno učešće (nisko i viso- strategic choices of tourism company je jednostavnosti, preglednosti i efikasno- kotržišno učešće i niska i visoka stopa The strategic position of a company sti upotrebe2. Prednost portfolio analize rasta tržišta, četiri polja matrice), represents the sum of the profit poten- ogleda se u mogućnosti dobijanja uvida 5. stopa rasta tržišta (rastuće, statično i tials of its operating – marketing po- (pregleda) u poziciju pojedinih proizvo- opadajuće). sitions (SBU), and therefore one of the da, grupa proizvoda ili delatnosti (obla- main strategic management tasks is to sti) strategijskog poslovanja na portfolio Relativno tržišno učešće izračunava se create and sustain profit potential of a matrici. U tom smislu, aktivnosti predu- na sledeći način: company. zeća segmentiraju se na strategijske po- RTU = [(SP÷UP) ÷ (PVK÷UP)] × 100 = Starting point and basic element of slovne jedinice (Strategic business unit (SP ÷ PVK) × 100 portfolio management are SBU, and – SBU), koje se strategijskim menadžmen- their identification is one of the most tom kombinuju na optimalan način. Pri difficult management tasks. Strategic tome se jedinice koje imaju brz rast i ko- business unit is the smallest operating je su „gladne“ za gotovinom, balansiraju sa – marketing (or service – marketing) poslovnim jedinicama koje su zrele i obez- combination for which its profit poten- beđuju gotovinu, kao i jedinicama koje su tial can be logically identified and for potencijalni naslednici jedinica čiji se ži- which the development strategy for us- votni vek približava kraju. ing that profit potential can be defined. U savremenim uslovima, kreiranje stra- Key words: portfolio, matrix, manage- tegijske pozicije preduzeća nezamislivo je ment, position bez upotrebe neke od portfolio matrica.

Rast tržišta/tržišno učešće (BCG) – matrica Slika 1. BCG matrica turizma Srbije Izvor: S. P. Robins, M. Coulter, Menadžment - osmo izdanje, Vertikalna osa predstavlja rast tržišta. Data status, Beograd, str. 190, Strategija razvoja turizma Srbije, Rast tržišta je procenat godišnje stope Horwath Consulting Zagreb i Ekonomski fakultet, Beograd, rasta koji ostvaruje turističko preduze- 2006, str. 9, prilagođeno od strane autora.

1 Franz-Friedrich Neubauer, Portfolio menad- Zvezde – Turwistički proizvodi koji žment: koncept profitnih potencijala i njego- beleže visoki rast i visoko tržišno učešće. va primena, Svjetlost, Sarajevo, 1991, str.1. To omogućava primenu ekonomije obi- 2 Termin portfolio (znači skup-kombinaci- ma kao i ostvarivanje značajnog profita. ja) menadžment pozajmljen je iz “industrije” To omogućava dodatno oglašavanje, pro- hartija od vrednosti, gde se hartije od vred- mocije i druge napore potrebne za održa- nosti, prema određenim kriterijumima, kom- vanje rasta. U datom periodu doći će do binuju u optimalne portfolije. Od počet- prelaska iz faze ubrzanog rasta u fazu opa- * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, ka sedamdesetih godina prošlog veka port- danja i tada taj turistički proizvod postaje Novi Sad folio menadžment dobija značajnu ulogu u menadžmentu preduzeća. krava muzara.

191 Krave muzare – Turistički proizvo- matrica sugeriše jedno, jedinstvenost tu- dalje. Atraktivnost takođe uključuje i eko- di koji zbog svog visokog tržišnog učešća rističkog tržišta može sugerisati drugo. nomiju obima. Svaka grana ima jedin- ostvaruju značajnu količinu gotovog nov- Nedavna istraživanja utvrdila su da po- stvenu strukturu troškova koja pridono- ca, ali kojima nije potrebno dodatno ula- stoje grane koje ne koriste nužno predno- si sposobnosti za postizanje konkurentne ganje zato što ne rastu. Tipična krava mu- sti ekonomije razmera na kojoj se matrica prednosti. zara mogao bi biti turistički proizvod koji zasniva. U mnogim uslužnim sektorima, Atraktivnost neke privredne grane moje lider na stabilnom ili zrelom tržištu. Vi- troškovi proizvodnje usluge ne menja- že značiti mnogo toga. Dok turističko pre- soko tržišno učešće omogućava prednost ju se s rastućim obimom u tolikoj meri da duzeće posmatra neku granu, pokušavaju- kroz vodstvo u troškovima nad konkuren- bi osigurali poziciju prednosti i proizlaze- ći da utvrdi investicioni potencijal, ono će tima, ali dalje finansiranje turističkog pro- će novčane nadoknade kao što bi to mogla analizirati stopu rasta te grane, prosječ- izvoda nije potrebno. Krave muzare omo- industrija zasnovana na proizvodu. nu profitnu stopu koju ostvaruju turistič- gućavaju finansiranje rasta drugih linija ka preduzeća koja konkurišu u toj grani, turističkih proizvoda. Krave muzare će na koliko konkurenata ima, snagu pojedinih kraju zabeležiti pad prodaje i tržišnog uče- McKinsey / General Electric matrica konkurenata, te područja, tj. niše na trži- šća. Poslednjih je godina sve popularnija ma- štu koje oni ne pokrivaju. Atraktivnost ta- Upitnici (ili problematična deca) – Tu- trica General Electric zato što je u stanju kođe uključuje i ekonomiju obima. Svaka ristički proizvodi koji beleže brzi rast, ali rešiti neke nedostatke matrice BCG-a. U grana ima jedinstvenu strukturu troško- koji imaju nedovoljno tržišno učešće da bi mnogim slučajevima postoji i potreba za va koja pridonosi sposobnosti za postiza- mogli finansirati svoj rast. Otuda i naziv utvrđivanjem povrata od ulaganja ili donje konkurentne prednosti. Slika br. 3 da- upitnik; to jest ne znaju budućnost proi- biti, a ne samo novčanog toka. Osim toga, je pregled nekih faktora koje je potrebno zvoda. Upitnici se dosta često javljaju na matrica GE omogućuje korištenje nekih razmotriti pri procenjivanju privlačnosti nesigurnim tržištima; nepoznato je kakav od vrlo važnih kvalitativnih informacija: potencijalne investicije. će život imati turistički proizvod. Ako tu- u prvom redu koliko je jaka jedinica u po- ristički proizvod ubrzano raste, on zahte- ređenju sa konkurentima te koliko je pri- Matrica politike usmeravanja va značajno finansiranje, ali nisko tržiš- vlačna mogućnost investiranja koju odre- no učešće ne uspeva da omogući prednost đena grana nudi. (Shell matrica) u troškovima. Zato turistička preduze- Ova tehnika poznata je još i kao matri- • sastoji se iz devet blokova i operiše ko- ća moraju finansirati proizvod koji možda ca privlačnosti grane / matrica poslovnih ordinatama perspektiva poslovnog sek- ima nesigurnu perspektivu. Mnogi upitni- snaga. Upoređujući snagu SPJ-a ili turi- tora i pozicija preduzeća, ci finansiraju se dodatnim gotovim nov- stičkog preduzeća s prilikama koje nu- • perspektiva poslovnog sektora (kritič- cem koji proizvodi krava muzara. di konkretno tržište, ta nam matrica daje nih eksternih faktora poslovnog uspe- Psi – Turistički proizvodi koji ne rastu predloženo uputstvo o tome kako uprav- ha) ocenjuje se na osnovu: tržišta, kon- niti imaju visoki tržišni udeo. Psi su jed- ljati određenom situacijom. kurencije, ekonomije, vlade, dobavljača, nostavno dobri turistički proizvodi ili su Matrica je podeljena u zelenu, žutu i geografije i društva (svaki od ovih fak- dobri turistički proizvodi u kategoriji pro- crvenu zonu. U zelenoj zoni postoji velika tora ima niz podfaktora), izvoda koji više nisu privlačni kupcu. Psi privlačnost; turističko tržište prilično je • perspektiva poslovnog sektora gradi- imaju svega nekoliko prednosti, ako i toli- privlačno preduzeću, a ponuda proizvoda ra se na: neatraktivna, prosečna i atrak- ko, pred svojim konkurentima. Iako mož- SPJ-a dosta je jaka. Iako bi turistički me- tivna, da postoje neki razlozi za održavanje ove nadžer trebao detaljno ispitati stvar, ma- • pozicija portfolia preduzeća ocenjuje vrste turističkog proizvoda na životu (na trica sugeriše da je privlačnost ovdje prese na osnovu sledećih varijabli: tržišta, primer, kontinuitet imena marke, sve dok velika da bi se propustila te bi preduzeće tehnologije, proizvodnih, kadrovskih i se ne obave znatne modifikacije ili dok se trebalo investirati u to tržište. Isto tako, finansijskih faktora (sa nizom podfak- linija turističkih proizvoda ne zaokruži), žuta zona ukazuje na to da se snaga turi- tora3); glavna odluka postaje kako se odreći tog stičkog preduzeća i privlačnost tržišta ne • poslovna pozicija preduzeća gradira se turističkog proizvoda ili ga izbaciti iz li- poklapaju optimalno pa bi preduzeće tre- na: slabu, prosečnu i jaku; nije. balo nastaviti, ali s velikim oprezom. Cr- Prednosti ove matrice su što se njome vena zona ukazuje da situacija u grani i u Adl matrica4 može osigurati dugoročna održivost turi- SPJ-u nije dobra za investiranje te da bi tu- stičkog proizvoda i što sprečava menadže- rističko preduzeće tu trebalo stati i ne ići („matrica životnog ciklusa“) re da donose kratkoročne odluke, koje bi • zasniva se na koordinatama: „konku- mogle naškoditi ukupnom uspehu SPJ. rentska pozicija preduzeća“ i „faze zre- Matrica takođe omogućuje turističkim losti industrije“ menadžerima da budu svesni potreba ko- • ima četiri faze životnog ciklusa (zrelo- je proizvod ima. sti) industrije: embrionalna, rast, zrelost Nedostaci ove matrice su što se pristup i starenje, preko portfelja isplati, ali nije ga lako po- stići. Informacije potrebne za izgradnju matrice portfelja za ukupno tržište teško 3 Na primer, u oceni tržišne pozicije svake SBU se pronalaze, a naporno ih je i održava- (turističke poslovne jedinice) u portfoliu pre- duzeća potrebno je analizirati čak 12 aspe- ti na prikladan način. Neki turistički me- kata: tržišno učešće i relativno tržišno uče- nadžeri mogu zaključiti da se sav taj trud šće, godišnje stope rasta prodaje; zrelost turi- oko prikupljanja potrebnih informacija ne stičkog proizvoda u odnosu na konkurenciju, isplati. Drugo, pozicija i opis turističkih kvalitet proizvoda (usluga), miks proizvoda, proizvoda mogu biti subjektivni. Iako tu- Slika 2. General Electric matrica marketing, zaštitu patenata i intelektualne ristički proizvod može pripadati kvadran- Izvor: Luiz Moutinho, Strateški menadžment u turizmu, Masme- imovine, strategije cena, kvaliteta kanala dis- tu krave muzare, privredne grane koje su dia, Zagreb, 2005, str. 396 tribucije, nivoa troškova marketinga i nivoa pod opsadom možda nisu dovoljno jake Zelena zona – velika privlačnost, investirati lojalnosti potrošača – korisnika turističkog proizvoda; da podrže dobit koju bi krava muzara mo- Žuta zona – preduzeće treba da nastavi ali sa oprezom Crvena zona – preduzeće treba da stane i da ne nastavlja dalje 4 Razvila je konsultantska firma Artur D. Little gla požeti. Drugim rečima, samo zato što (ili skraćeno ADL).

192 • u okviru konkurentske pozicije predu- Atraktivnost sektor Snaga konkurenata zeća razlikuje pozicije: dominantna, ja- Veličina tržišta Relativni tržišni udio ka, povoljna, održiva (branljiva), slaba i Postotak tržišnog učešća Potencijal rasta tržišta nesposobna za život, Položaj - moć dobavljača Kvaliteta proizvoda • u okviru primene matrice postoje tri Položaj -moć kupaca Imidž marke Obim konkurencije Lokacija turističkog poduzeća opcije: širok obim strategijskih opcija, Prosečna profitna stopa Profitabilnost opreznost, selektivan razvoj; opasnost, Opasnost od potencijalnih novih konkurenata Uvid u tržište povlačenje sa tržišne niše, dezinvestira- Opasnost od supstituta Konkurencija cena nje ili likvidacija; Ciklični trendovi Ugovor s menadžmentom Prednost razmjera Delotvornost prodajnog osoblja Druge poslovne portfolio matrice Slika 3. Faktori privlačnosti sektora i konkurentna sposobnost • Borg-Warnerova poslovna portfolio ma- Izvor: Luiz Moutinho, Strateški menadžment u turizmu, Masmedia, Zagreb, 2005, str. 395 trica uzima za koordinate poslovnu snagu preduzeća i atraktivnost (privlač- nost) tržišta – niska, srednja i visoka; Udvostručiti ili • Hofer matrica, ili matrica evaluacije Lider Pokušati snažnije proizvod/tržišni segment, za koordina- napustiti te uzima: fazu proizvod/tržište evaluacije i relativnu konkurentsku poziciju; • Brownova matrica predstavlja varijantu Lider Rast portfolio matrice koja se zasniva na dve Fazno povlačenje relevantne koordinate: relativna konkurentska sposobnost i ukupna tržiš- Rast Čuvanje na atraktivnost (definiše se pet zona u okviru ovih koordinata, te se na osnovu njihovih karakteristika vrši izbor poslovnih strategija); Stvaranje gotovine Fazno povlačenje Dezinvestiranje • Koncept strategijskih poslovnih područ- ja (Strategic business area – SBA), kao

segment ili „arena“ tržišta (okruženja) i PERSPEKTIVE POSLOVNOG SEKTORA u odnosu na njih pozicioniraju se SBU neatraktivna prosečna atraktivna preduzeća; jaka prosečna slaba Tehnološki portfolio koncept POZICIJA POSLA Slika 4. Matrica politike usmeravanja* (fokus proizvodnih i procesnih * Hax, A. and Majluf, N.. Competitiv Costs Dynamics:The Experiens Curv, u Dyson R.G. (ed.): Strategic Planning: Models and Analytical tehnologija) Techniques, John Wiley&Sons, Chichester, 1990, str. 151 • tehnologije su jedan od osnovnih izvora diferencijacije među preduzećima (us- Literatura Kotler, Ph., Bowen, J., Makens, J. (1996): peh high-tech industrija) i važnost se Čerović S. (2002): Menadžment u turiz- Marketingfor Hospitality and Tourism, gradira kao mala, prosečna ili velika, mu, PMF, Novi Sad, Čigoja štampa, Be- Prentice Hall, New Jersey. • inovativne organizacije: otvorene za ograd. Kotler, F. (1989): Upravljanje marketin- promene i sposobne da promenu u što Neubauer, F.F. (1991): Portfolio menad- gom, Informator, Zagreb. kraćem roku apsorbuju s ciljem očuva- žment: koncept profitnih potencijala i Robins, S. P., Coulter, M. (2005): Menad- nja vitalnosti i konkurentnosti na trži- njegova primena, Svjetlost, Sarajevo. žment, Data status, Beograd. štu; Hax, A., Majluf, N. (1990): Competitiv Strategija razvoja turizma Srbije (2006), • za ocenjivanje važnosti tehnologije, kao Costs Dynamics: The Experiens Curv, Horwath Consulting, Zagreb i Ekonom- eksternog okruženja, koriste se kriteri- u Dyson R.G. (ed.): Strategic Planning: ski fakultet, Beograd. jumi: širina primenljivosti, brzina ko- Models and Analytical Techniques, Todorović J., Đuričin D., Janoševič S. ja se prihvata, potencijal za dalji razvoj, John Wiley&Sons, Chichester. (2000): Strategijski menadžment, Insti- prihvatljivost sa stanovišta okruženja i tut za tržišna istraživanja, Beograd. ekologije.

193 Faze zrelosti proizvoda embrion rast zrelost starenje

-- Vodstvo u troškovima --Razvoj tržišta --Diferenciranje --Strategija razvoja proizvoda -- Diferencijacija --Vodstvo u troškovima --Inoviranje proizvoda --Diverzifikacija -- Strategija penetracije --Vertikalna i horizontalna --Diverzifikacija --Zajednička ulaganja -- Strategija skidanja kajmaka integracija --Strategija spajanja i --Sužavanje i smanjivanje -- Strategija guranja i --Strategija spajanja i pripajanja --Strategija žetve privlačenja pripajanja -Strategija ubiranja plodova

Dominantna - --Diverzifikacija --Strategija ubiranja plodova -- Vodstvo u troškovima --Razvoj tržišta --Diferenciranje --Strategija razvoja proizvoda -- Diferencijacija --Vodstvo u troškovima --Inoviranje proizvoda --Diverzifikacija -- Strategija penetracije --Vertikalna i horizontalna --Diverzifikacija --Zajednička ulaganja -- Strategija skidanja kajmaka integracija --Strategija spajanja i --Sužavanje i smanjivanje

Jaka -- Strategija guranja i --Strategija spajanja i pripajanja --Strategija žetve privlačenja pripajanja --Strategija ubiranja plodova --Strategija preživljavanja --Diverzifikacija --Dezinvestiranje --Strategija ubiranja plodova --Likvidacija -- Diferenciranje --Diferenciranje --Diferenciranje --Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda --Inoviranje proizvoda --Inoviranje proizvoda --Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija --Diverzifikacija --Diverzifikacija --Diverzifikacija -- Strategija spajanja i --Strategija spajanja i --Strategija spajanja i --Strategija spajanja i pripajanja pripajanja pripajanja pripajanja -- Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova

Povoljna -- Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja -- Diverzifikacija --Diverzifikacija --Sužavanje --Sužavanje --Dezinvestiranja --Likvidacija

-- Diferenciranje --Diferenciranje --Diferenciranje --Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda --Inoviranje proizvoda --Inoviranje proizvoda --Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija --Diverzifikacija --Diverzifikacija --Diverzifikacija -- Strategija spajanja i --Strategija spajanja i --Strategija spajanja i --Strategija spajanja i pripajanja pripajanja pripajanja pripajanja Konkurentska pozicija -- Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova

Održiva -- Integracija --Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja -- Strategija spajanja i --Sužavanje --Sužavanje --Sužavanje pripajanja --Dezinvestiranja --Dezinvestiranja --Dezinvestiranja -- Zajednička ulaganja --Likvidacija --Likvidacija -- Diverzifikacija -- Diferenciranje --Diferenciranje --Diferenciranje --Diferenciranje -- Inoviranje proizvoda --Inoviranje proizvoda --Inoviranje proizvoda --Inoviranje proizvoda -- Diverzifikacija --Diverzifikacija --Diverzifikacija --Diverzifikacija -- Strategija spajanja i --Strategija spajanja i --Strategija spajanja i --Strategija spajanja i pripajanja pripajanja pripajanja pripajanja -- Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova Slaba -- Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja -- Sužavanje --Sužavanje --Sužavanje --Sužavanje -- Dezinvestiranja --Dezinvestiranja --Dezinvestiranja --Dezinvestiranja --Likvidacija --Likvidacija --Likvidacija

-- Diverzifikacija --Diverzifikacija --Diverzifikacija --Diverzifikacija -- Strategija spajanja i --Strategija spajanja i --Strategija spajanja i --Strategija spajanja i pripajanja pripajanja pripajanja pripajanja -- Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova --Strategija ubiranja plodova -- Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja --Zajednička ulaganja - Sužavanje -Sužavanje -Sužavanje -Sužavanje

nesposobna ------Dezinvestiranja --Dezinvestiranja --Dezinvestiranja --Dezinvestiranja -- Likvidacija --Likvidacija --Likvidacija --Likvidacija Slika 5. Adl matrica turističkog proizvoda Izvor:Urađeno od strane autora

194 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 mr Marija Ivanović* Kvalitet kao strateško

Sažetak opredeljenje razvoja turizma Cilj rada je da ukaže na pravce daljeg razvoja i poboljšanja kvaliteta u svim privrednim djelatnostima a na- na crnogorskom primorju ročito u turizmu, da poveća produktiv- nost poslovnih jedinica i da pridone- ma ocijenjen najvišom ociijenom, nije se cjelokupnom razvoju jednog regio- Uvod dovoljan da se privuku strateške investici- na – konkretno, Crnogorskog primorja. Poslovna uspješnost organizacija, koja se je. Glavni razlog ovome bili su znatni defi- Kvalitet se postiže permanentnim uče- zasniva na njihovim visokokvalitetnim citi. Usporedba (benčmarking) sa turistič- njem, stalnim poboljšavanjem, stalnim proizvodima i uslugama, postaje impera- kim konkurentima pokazao je da se mora procesom promjene, prilagođavanjem, tiv sadašnjosti i budućnosti. Utvrđivanje djelovati. timskim radom, naročito u domenu i primjena standarda predstavlja procese U maju 2005. dva glavna indikatora2 turizma i hotelskih usluga koje pred- koji su zahvatili cjeli svjet. Naša zemlja se pokazuju da je Crna Gora, u cjelini postavljaju izuzetno osjetljivu oblast, gdje takođe uključila u ove procese koji pred- smatrano, na dobrom putu, jer se danas se mora stalno učiti na zahtjevima go- stavljaju primarne aktivnosti radi ostvari- bolje suočava sa dugoročnim ciljevima stiju, odnosno kako te zahtijeve pretvo- vanja ciljeva. svoje turističke strategije i politike privla- riti u realizaciju. Prilikom izrade ra- Najdalje se otišlo u industriji, što je i čenja direktnih stranih investicija. Počele da korišćene su analitička, statistička logično jer ona najviše sarađuje sa svije- su aktivnosti u korist investitora i prepo- i opisna metoda, uz primjenu drugih tom, a unapređenje kvaliteta se sve više ši- ruka datih 2003. godine, pa se bilježe dje- metoda i tehnika u zavisnosti od potre- ri ka uslugama, a posebno ka obrazovanju limični uspjesi: ba delova rada (anketa, intervju, stati- i zdravstvu. • zakonodavstvo i administrativni proce- stička obrada podataka i dr.). U oblastima turizma i hotelijerstva si (npr. Agenda privrednih reformi 2002 kvalitet, hotel, zahtije- Ključne riječi: kvalitet se uvjek prepoznavao, a posled- – 2007, OECD3 - Monitoring), vi gosta njih par decenija jasno su definisana i • sve veća sigurnost planiranja i zašti- Abstract predstavljena obilježja kvalitetne usluge, ta investicija (npr. Katastarski projekat, zahvaljujući primjeni utvrđenih standar- Prostorni plan primorske oblasti), This research aims to help further de- da.(Kosar, Rašeta, 2005) • bolja transparentnost i povećana decen- velopment and quality impovement in Uspostavljanje i brže zaživljavanje kon- tralizacija (npr. finansiranje komunal- all sectors of economy but especially in cepta menadžmenta kvaliteta predstavlja nih djelatnosti, PPP), tourism, improve productivity of bisi- jedan od najvažnijih činilaca budućeg ra- • aktivno podsticanje investicija i elimi- ness units and contribute to the overall zvoja i ostvarivanja konkurentnosti Crno- nisanje prepreka (npr. porez na dobit development of a region, more specifi- gorskog primorja na međunarodnom turi- 9%, bolja infrastruktura), cally, the coastal region of Montenegro. stičkom tržištu. • perspektive daljeg međunarodnog po- Quality can be obtained through per- vezivanja (npr. preuzimanje Acquis Co- manent education, constant improve- mmunautaire EU). ments, continual changes, adaptibility, Istraživački poduhvati u kontekstu team work, especially in tourism and revitalizacije turizma Kvalitativna Gap analiza daje model in the sector of hotel services that rep- U cilju revitalizacije turističke djelatnosti, aktivnosti4 koji se zasniva na tipičnom od- resents a very sensitive field in which stvaranja što povoljnije turističke ponude vijanju investicionog procesa. Tu se fokus guests’request should be something we i boljeg pozicioniranja na turističkom tr- ocjenjivanja investitora pomjera sa rastu- should learn from, i.e something we žištu, urađena je i Kvalitativna Gap-ana- ćim rizikom prema sve manjim riziku, pa should make real. The methods that liza – (Bearing Point)1 od strane njemačke je stoga dobar investitorski marketing ve- will be used and that will help car- agencije za istraživanje iz Dizeldorfa, od- oma važan i najefikasnije je da se ubrza re- ry out the research on the afore men- nosno situaciona analiza za turističke in- alizacija na licu mjesta, posebno u pogle- tioned topic are: analytic, statistic, and vesticije u Crnoj Gori, koja treba da pomo- du vlasničkih odnosa, primjene važećih descriptive with the possibility of ap- gne zakona, infrastrukture, funkcionisanja si- plying some other methods and tech- • da se realno procjeni stanje aktivnosti stema kontrole u vezi sa porezima i zašti- niques (guestionnaries, interviews, stana polju inostranih investicija u turiz- tom životne sredine. Još jedan preduslov tistic data analysis). mu Crne Gore, su efikasne strukture za pripremu i aktiv- quality, hotel, Key words: • da na međunarodnom planu Crna Gora no praćenje investicija. Danas za Crnu Go- guests’request postane konkurentna za turističke inve- ru predstavlja najveći izazov trajno uspo- stitore, stavljanje ovih sistema i struktura zajedno • da Crna Gora postigne dugoročne cilje- sa preobražajem personalnih kapaciteta. ve turističke politike, kao i da pri tom Prilikom primjene glavnih smjernica optimira angažovanje sredstava. iz Kvalitativne Gap analize važno je da se

Polazna situacija 2003. godine je poka- 2 I-Kretanja turističkih investicija II – Stepen zala da sam turistički potencijal Crne Go- realizacije 34 preporuke aktivnosti iz 2003. re, koji je u poređenju sa drugim zemlja- godine 3 OECD – Organization for Economic Coope- ration and Development * Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora 1 Bearing Point – Konsultantska agencija za 4 Model aktivnosti sadrži katalog preporuka iz menadžment i tehnologiju četiri djela tokom faza investicionog procesa.

195 imaju u vidu dugoročni ciljevi. Zbog zna- Rezultati istraživanja -- visokim nivoom ponude, dijelom pre- čaja za ekonomiju i jake želje da se aktiv- Visok turistički potencijal Crne Gore do zasićenošću ponudom. no omoguće direktna inostrana ulaganja 2003. godine nedovoljno je doprinosio Pozitivno je što se države – nove čla- u stvaranju novih proizvoda (Greenfi- uspjehu na polju direktnih inostranih in- nice EU sve više razvijaju od čistih pri- eld – investicije), neophodni su široka po- vesticija. Iako je, na primjer, u monitorin- malaca direktnih inostranih investicija u drška šire javnosti i kontinuitet uspješ- gu OECD marta 2003. definisan kao sek- aktivne direktne investitore. Outflow dine turističke politike. Pri tom u strategiju tor sa najatraktivnijim potencijalom, ipak rektnih inostranih investicija iz ovih dr- turističkog i nacionalnog razvoja treba cije 2002. godine samo jedna od „Top pet“ žava 2004. godine je velikim dijelom oti- ljano uključiti direktne inostrane investi- FDI bila turističke prirode.9 Situacija je šao u Jugoistočnu Evropu i iznosio je 2,3 cije5 na bazi Masterplana.6 U projekcijama opisana plasiranjem između siromašni- milijarde eura. Time se nove članice EU WTTC7 Crna Gora je destinacija sa najve- jih zemalja sa makroekonomskim proble- razvijaju u konkretnu ekonomsku veliči- ćim procentualnim rastom, ali u globalnoj mima, kod kojih je transformacija još na nu u Jugoistočnoj Evropi (Banka Austria konkurenciji za FDI to ostaje samo jedan početku („Under Performer“) i zemljama creditanstalt, 2005.) Od ovog trenda pro- aspekt među mnogima. (Bearing Point, sa uporedivo visokim potencijalom, ote- fitirao je i turizam u Crnoj Gori. Polazna 2005) žanim uslovima, niskim performansama pretpostavka za ovakve tendencije vezu- („Below Potential“). je se za proces privatizacije hotela u Cr- Polazne osnove Očekivanja proizašla iz prirodne turi- noj Gori. (Ministarstvo turizma Republi- U vremenu od januara do aprila 2003. stičke atraktivnosti i velike zavisnosti od ke Crne Gore; Izvještaj o kvantitativnim i Konsultantska agencija za menadžment inostranih gostiju i investitora, nisu is- kvalitativnim efektima turističke privrede i tehnologiju (Bearing Point) je kao pri- punjena. Nedostajala je efikasna podrš- u 2005. godini, Podgorica) premni doprinos politici privlačenja inka domaćih privrednika domaćim, kao i Ovih navedenih 20 privatizovanih obje- vestitora, sačinio komparativnu analizu inostranim direktnim turističkim investi- kata u ukupnoj investicionoj vrijednosti od za Hrvatsku. Od septembra 2003. godine cijama. oko 120 miliona eura (kupoprodajna cijena u komparativnu analizu je, na postojećoj U poslednje tri godine Vlada pruža ak- i dogovorena investicija) – koji će se djelom bazi, uključena i Crna Gora, kako bi se do- tivnu podršku u okviru svojih limitiranih graditi sasvim iznova – danas pružaju no- bila autentična ocjena ondašnjeg investici- finansijskih i kapacitativnih mogućno- vu bazu ponude, odnosno bazu ponude ko- onog okruženja u turizmu. sti. U monitoringu OECD iz aprila 2004. ja se aktuelno obnavlja. U ove objekte in- Centralni predmet istraživanja bili su već se četiri od „Top pet“ FDI slilo u ho- vestiralo se, između 2005. i 2007. još 138 okvirni uslovi, kao i državni podsticaji i telijerstvo. Proces privatizacije je u uspo- miliona eura. Samo sedam od njih nalaze mjere podrške stranim i domaćim inve- nu, pritisak potražnje iz inostranstva i da- se u Budvi, odnosno Bečićima.11 Zbog toga stitorima u Bugarskoj, Grčkoj, Crnoj Go- lje raste. Težišna tačka kreće se u pravcu je 2005/2006. došlo do pozitivnih pomaka ri, Španiji, Tunisu, Turskoj i Mađarskoj. Greenfield investicija (hoteli, marine), ka- u strukturi hotela po kategorijama. Iz toga su izvedeni individualni zaključci ko je predviđeno u Masterplanu. U 2005. godini je od ukupnog broja ho- i preporuke aktivnosti za Crnu Goru, što Razlozi djelimične uzdržanosti nje- tela registrovano 15% hotela sa 1 zvjezdi- se odnosi na primjetnu prazninu8 između mačkih investicija u Crnoj Gori leže u teš- com, 41% sa 2*, 31% sa 3*, 11% sa 4* i 2% sa prirodne atraktivnosti destinacije s jed- kim uslovima na tržištu hotelskih investi- 5* od ukupnog broja hotela, čime se potvr- ne strane i pomanjkanja zadovoljstva in- cija: đuje činjenica da je i dalje urgentno potreb- vestitora ponuđenim okvirnim uslovima, • selektivan odabir banaka hotelskih pro- no prilagođavanje za međunarodno tržište. s druge strane. Glavni razlog ovome je vi- jekata koji će se finansirati, Ali, isto tako, ostvaren je uspjeh u pogledu soka ekonomska zavisnost od direktnih i • djelimičan debalans ponude i potra- privatizacije: 2003. godine bilo je 94 kate- indirektnih prihoda od turizma. žnje, gorizovana hotela, a u maju 2005. već 175 U cilju rješavanja prepreka i dobijanja • „bum“ gradnje hotela devedesetih godi- objekata, od čega 76 spada u grupaciju ma- odgovora na sledeća pitanja: na na području Budvanske rivijere, iza- lih hotela. Za sada se jedino u okviru ove • da li se Crna Gora od novembra 2003. zvan grupacije nalaze hoteli sa 5 zvjezdica. dalje razvijala u smislu dugoročnih ci- -- poreskim olakšicama i subvencijama, Dosadašnje hotelske investicije u Crnoj ljeva opšte politike, -- poboljšavanjem kvaliteta i pojača- Gori većinom su finansirane bez kredita. • da li je pojačana konkurentnost Crne nom konkurentnošću starog hotel- Stope popunjenosti su dobre i sezona, po Gore na polju turizma, posebno u po- skog fonda u Istočnoj Njemačkoj, izjavama investitora, nije prekratka, ako je gledu ciljanog nastojanja da se privuku -- pomjeranjem fokusa investicija sa se- ponuda datog hotelskog proizvoda orijen- strani investitori u hotelijerstvu, gmenta sa 4-5 zvjezdica ka kategoriji tisana na to. • da li je zemlja na dobrom putu kad je u sa 3 zvjezdice, Crna Gora posjeduje posebnu gustinu pitanju turizam ili su potrebne korekci- -- manjim obavezama zakupa, porastom raznolikih prirodnih preduslova za turi- je, odnosno bolje fokusiranje i sl. menadžerskih i licencnih ugovora stičke investicije i, nasuprot mnogim dru- • relativno nizak nivo prihoda hotelijer- gim tržištima, ne mora da pati od efekta Bearing Point je, uz podršku DEG i Mi- stva u Njemačkoj, uslovljen zasićenja. Aktivni hotelski investitori po- nistarstva turizma uključio i odgovaraju- -- velikom zavisnošću od domaćeg trži- zdravljaju druge kvalifikovane konkuren- će partnere: šta (oko 86%) uz istovremenu, te, kako bi se ojačala privlačna snaga u • inostrane i domaće, u zemlji već aktivne -- osjetljivost domaće klijentele i gostiju cjelini i destinacija iznutra. Privatna ini- i potencijalne investitore, na cijene, posebno u prometu službe- cijativa i strateško planiranje proizvoda na • internacionalne organizacije, koje po- nih putovanja, velikoj su cijeni. mažu razvoj Crne Gore putem lokalnih -- opštom potrošačkom uzdržanošću, Rezultat je, kako se čini, da su posebno projekata, -- nazadovanjem u Revpar 10 i njemački investitori u protekle dvije gdine • domaće institucije. propustili dobru šansu. Oni su ovo polje 9 up. OECD: Stability Pact South East Euro- prepustili engleskim, irskim, austrijskim, 5 FDI – Foreign Direct Investment pe Compact for Reform, Investment, Integri- ruskim, slovenačkim, češkim i mađarskim 6 Udio kategorije sa 3 – 5 zvjezdica u grčkom ty and Growth – Progress in Policy Reform konkurentima. hotelijerstvu iznosio je 2000. godine 79%. U in South East Europe – Mo9nitoring Instru- Crnoj Gori je u maju 2005. bio 44%. ments, mart 2003. i januar 2004. 7 WTCC – World Travel & Tourism Council 10 REVPAR:Revenue per available room-prihod 11 Ministarstvo turizma Republike Crne Gore: 8 GAP - praznina po sobi Statistički podaci, maj 2005, neobjavljeni

196 Zaključak Tabela br.1 Privatizovani hoteli u 2003. i 2004. godini Konkurentne destinacije su u prošlosti Br. Hotel Mjesto Br. Hotel Mjesto ciljanim podsticajnim mjerama mogle 1. Bellevue Bečići 11 Maestral Miločer ostvariti u gotovo istom periodu porast Njivice-Herceg 2. Mediteran Bečići 12 Rivijera inostranih direktnih investicija u turiz- Novi mu, na primjer u Grčkoj i Mađarskoj, posebno na sektoru hotelijerstva. Za ovakve 3. Montenegro Bečići 13. AS Perazića Do Montenegro A mjere Crna Gora još uvjek ima tjesne gra- 4. Bečići 14. 4. Jul Petrovac nice, kako ne bi ugrozila mjere ekonomske - Tara stabilizacije. Ipak, studija iz 2003. godine 5. Panorama Bečići 15. Rivijera Petrovac preporučila je mjere čiji je cilj bio da se u 6. Splendid Bečići 16. Podgorica Podgorica svim planovima i aktivnostima turistički sektor jasnije pozicionira kao prioritet. 7. Avala Budva 17. Otrant Ulcinj Na polju aktivnosti regionalne i među- 8. Centar Herceg Novi 18. Jezera Žabljak narodne saradnje Crna Gora je bez sum- 9. Topla Herceg Novi 19. Žabljak Žabljak nje krenula punim tempom i perspektive daljeg međunarodnog povezivanja su po- 10. Bjelasica - Bianca Kolašin 20. HTP Mimoza Tivat zitivne – iako će relativno malo ljudi mo- Izvor: Bearing Point Situacija za turističke investicije u Crnoj Gori – Kvalitativna Gap analiza, str. 10, 2005. rati još da nosi teret velikog posla. Na potencijalne i aktivirane investicije prvo se Literatura Holjevac, I. A. (2000); Upravljanje kvali- odražavaju rezultati rada na projektima Ministarstvo turizma Republike Crne Go- tetom u turizmu i hotelskoj industriji, finansiranim od donatorskih organizacija re (2006); Izvještaj o kvantitativnim i Sveučilište u Rijeci, Hotelijerski fakul- neposredno na lokalnom nivou. kvalitativnim efektima turističke pri- tet Opatija. Napredovanje različitih reformi može vrede u 2005. godini, Podgorica. Kosar, Lj. Rašeta, S. (2005); Izazovi kvali- se pratiti u jednom opširnijem dokumen- Ministarstvo turizma Republike Crne Gore, teta, Beograd. tu za poslednje dvije godine i projekciji (2001); MASTERPLAN Strategija razvoja za naredne dvije, t.j. u Economic Reform turizma do 2020. godine, Podgorica. Agenda 2002 – 2007. To je rezultat izvje- Bearing Point (2005); Situacija za turistič- štaja 20 radnih grupa na kojima je radilo ke investicije u Crnoj Gori Kvalitativna oko 150 domaćih i stranih eksperata. GAP-analiza, Dizeldorf.

197 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 PhD Camelia Teodorescu* Analysis Strategies of External PhD Silviu Costachie* Environment Influence on Sažetak Analiza strategija spoljnjih uticaja na Tourism Companies in Romania turističke kompanije u Rumuniji Spoljnu okolinu turističkih kompanija čine ekonomski, tehnički, socio-de- Introduction Such direct or indirect taxes affect al- mografki, pravni, ekološki i menadžer- The external environment of the compa- most 70 % of incomes in the tourism ski faktori koji mogu direktno ili in- ny is made up of several economic, social, sector. In addition, these taxes make direktno uticati na razvoj kompani- demographical, management and ecolog- it harder for the companies to have a ja. Trenutno, cilj strategijskog menad- ic factors. It can directly or indirectly in- substantial income. žmenta istraživanja spoljašnjeg okru- fluence the activity and the evolution of a The low economic potential of the ženja kompanija je saznavanje i razu- tourism company. country but mostly the lack of interest mevanje kontesta i konkurentskih uti- The analysis of the external environ- on behalf of the authorities (govern- caja koji deluju na turističke kompa- ment can lead to the possible identification ment agencies) has had a negative in- nije. Isto tako, predviđa i administrira of future trends. The evolution analysis is fluence on Romanian companies. Sta- promene i realizuju vezu između voka- based on a company or geographical lev- tistic information shows that tourist cije kompanije, strategijskih kapaciteta el as it can become a strategic opportuni- areas such as the Danube Delta, the i predviđene evolucije spoljašnjih fak- ty; it can prove to boost cost efficiency and Danube Gorge and even Bucovina – tora iz okuženja. can increase income. Taking advantage Maramures have seen little involve- Ključne reči: strategija, menadžment, of such opportunities can result in a bet- ment from government agencies in de- turizam, konkurencija, mogućnosti ter efficiency and productivity whilst the veloping the tourist sector. This is why identification of opportunities depends tourism has long been lacking compet- Abstract on both, a close research of the environ- itiveness, mostly because of govern- External environment of tourism com- ment and the capacity of the company to ment induced constraints: pany is composed from economic, tech- give a correct meaning to the collected in- • The promoted strategy has favored nical, social-demographic, legal, eco- formation ahead of competition. Employ- competition on the low price sector logical and management factors that ees play a significant role in identifying that targeted low income tourists; can influence directly or indirectly the the opportunities thus reaching the con- • The lack of strategies that focus on company evolution. In the present, the clusion that environmental research will performance and quality; target of strategic management of ex- not be enough to create new opportuni- • A poor coordination in developing ternal environment investigation is to ties. Success can only come as a result of and promoting tourist products that know and understand the context and a combination between the environmen- target the upper end of the market; competition forces that act upon the tal research and company resources as the • Limited information on more expen- tourism company. Also, anticipates external environment of a tourism com- sive tour packages; and administrates the changes that pany is a highly complex structure made • Poor infrastructure; take place, and realize a relation be- up of several factors. • The lack of a clear legal framework tween company vocation, strategic ca- a. Economic factors include highly com- and cooperation with other sectors pability and forecasted evolution of ex- plex structures. They include external of the economy. ternal environment factors. and internal markets, the pace of eco- Keywords: strategy, management, nomic development, the purchasing Still there are positive aspects too, tourism, competition, capability power, economic potential, fiscal and such as the interest rate which is start- credit policies, inflation, the curren- ing to decrease thus offering a more re- cy rate etc. These factors can truly in- laxed credit policy that leads to higher fluence the company simply by having investment. an impact on the demand and the in- The currency rate and its fluctuation come. can also influence business. The- ex Statistic data for some tourist regions panded global market can bring op- of Romania are not that promising. portunities and dangers. There are several regions with a high Economic factors and their influence tourist potential but the local econo- fluctuate according to time and space, my seems to have a decisive negative so that the tourism company must impact. One of the most import are- have a clear picture of the area’s poten- as that are subjected to such influenc- tial, the external influences and its role es include the River Danube Delta and in the local economy. possibly the Black Sea Coast. b. Management factors include: the na- Diminishing revenues is highly con- tional strategy, the features of the na- nected to the increasing prices in the tional economy, the coordination and tourism industry and basically leads to control policy, the quality of studies, a decline in the number of customers. methods and techniques used in the The high taxes rates is another cru- management process. The most im- cial factor as Romania’s tourism sector portant project in the tourist sector is * University of Bucharest, Romania has one of the highest taxes in Europe. the National Strategic Tourism Devel-

198 opment Plan that has been made up by the Tourism Minister. The features of the economy clearly influence the company as well as the management process by introducing several decision making levels, es- tablishing structures and functions as well as ensuring that responsibilities and competences are clear. The privatization has lead to a smaller number of structural links, but tourism privatization has been slow and poor management has been visible. c. Demographical factors such as: the total number of inhabitants, the percentage of active population, the life expectancy, birth and death rates can influence tourism activities because they have a huge impact on the number of customers and the structure and quality of the work force. Tourism companies have been hit by the negative impact, 37 % of 15 -40 age group among the total population. This has been clear when it came to demand and consumption. d. Social and cultural factors include: the Figure 1. The main touristic settlements on Prahova Valley social environment, rural and urban population, healthcare, the education- possible; investments in this area are by The management team is supposed to al level, cultural values, mentalities, far the largest in Romanian tourism; balance the powerful economic interest customs and traditions etc. These fac- • Satisfied clients, good services, afforda- that is present here by including it in its tors have been known to influence at- ble prices; own strategies. The quality and price rela- titudes towards tourism activities as • Acceptable salaries and relatively good tionship is obvious in what is the country’s well as the behavior of tourism sector salaries for tourism workers; most important tourist area; this is caused employees. • Stable and justified prices for the -of by the very good management skills. The lower occupation rate can be seen fered services. Similar tourist areas of- While analyzing the market, the fu- as an opportunity for the labor market fer higher prices for the same services. ture behavior and attitude of employees whilst the negative impact is seen in is a must. Skilled management supports the company, through the influence it Prahova valley benefits from success- the idea of close collaboration between has on the income levels, the purchas- ful management of tourist activities that employees and employers, thus stimulating power and demand. Cultural val- is quite obvious. The existence of bank in- ing the first. A study on the Prahova Val- ues, traditions and mentalities are also vestments as well as government investors ley employees has showed that they seem present in the financial results of the is clearly visible and has created a power- to be quite satisfied. company. ful transformation. e. Natural factors. Romania has a very important tourist potential; several things add to this, the existence of the mountainside, the Danube Delta and flood plain, the seaside, lakes, hillside and varied natural resources, they all make up the much diversified natural potential of the country. It must be said that the tourism activity does not only represent a receiver of external influences, it can also have an influence on other activities. Such influences can be analised by identifying certain groups of interest among dif- frent tourist areas.

Prahova Valley – the most important tourist area of Romania Prahova Valley comprises: • Stock holders very interested in obtain- ing profit; • Banks and financial investors willing to recover their investments as soon as Figure 2. Hotels and accomodation places are well represented on seaside area

199 The Romanian seaside (Black Sea) STOCK HOLDERS – the relationship with the tourist companies is different here in comparison to the Prahova Valley: • Share holders – represent a top priority for this area. They tend to follow their interest with a ferocious determination; • Banks and financial institutions – tend to lend large sums of money to investors, in order to obtain good bank interests; • Government taxes – the seaside area represents an important income source for the government; • Clients – looking for more high quality services in hotels and additional tourist activities (trips, fairs, shows, night- life etc.); • Workers – looking for higher income and salaries; • Providers – looking to increase their Figure 4. Borsa tourist resort is an icon for Maramures winter tourism earnings; • Share holders – stay on the first posi- little interest in helping the Danube Del- The seaside tourism activities have suf- tion, trying to develop the whole area ta tourism companies to develop. fered from the initial policies that were and obtain even greater profit; based on: • Clients – looking for higher quality Maramures and Bukovina –another • A strategy that focused on lower prices services offered by family accomoda- and targeted low income tourists; tion and hotels; important tourist area of Romania • Strong competition from the neighbor- • Workers – looking for higher incomes STOCK HOLDERS – there is another or- ing states such as Bulgaria; from salaries; der of interests than in Prahova Valley and • The late and unorganized development • Providers – looking to increase their Black Sea seaside and promotion of tourist products ear- revenues; • Share holders – stay on the first posi- marked to a more sophisticated mar- • Banks and financial institutions – the tion, trying to develop the whole area ket; investments in this area are very poor. and obtain even greater profit. • Limited information on market sectors • Clients – looking for higher quality that demanded tour packages and more The Danube Delta continues to be one services offered by family accomoda- expensive services; of the areas that has poor management. tion and hotels; • Poor infrastructure; Tourism investments are just starting to • Providers – looking to increase their • The lack of a clear legal framework and appear. There is no larger offer, and servic- revenues; cooperation with other sectors of the es do not reach European standards. This • Workers – looking for higher incomes economy. comes as foreign investments are scarce from salaries; and local opportunities are scarce. Statis- • Banks and financial institutions – try- Danube Delta – tic data show that local stock holders are ing to increase the investments in the the most interested group in developing area; a potential tourist paradise tourism activities, followed by their cus- STOCK HOLDERS – the interests are dif- tomers that are attracted by the Delta par- The Maramures tourism accomoda- ferent here in comparison to Prahova Val- adise; tourism employees and banks fol- tion seems to have two features: hotels ley and the Black Sea seaside low. Government agencies seem to have and motels are present in larger towns and resorts while family-run accomodation is very common in the countryside. All accomodation types are categorised by the national system starting with one star and going up to five stars. Interest in investments in the area seems to fluctuate as time has confirmed that previous low ranking categories can reach the top in just a few years. Another “must do” analysis is that of evaluating the responses of possible investors to the evolution of the company. This is due to the possible increase in profits by resizing and the attitude of future lay off workers as well as providers; still, such a move might satisfy stockholders and remaining staff. The combination of powerful features and attitudes can help classify stockholders in four different categories. This also Figure 3. A natural paradise, Danube Delta might become a tourist paradise in the future helps adapt their strategies and interests

200 in order to lower opposition to each others Urgent need for major investment in baciu Plateau, in „The Second Regional plans and boost implementation. tourism, and in the development of infra- Geographical Conference”, Timisoara; structure (mostly express roads, railways Durand R., (2003), Guide du management Conclusion and national transport links); strategique, Dunod, Paris; Romania has a great tourist potential A better tourism development poli- Nicolescu O., Verboncu I., (2000), Manage- but poor management,due to the poorly cy needs to be created in order to attract ment, Editura Economica, Bucuresti; skilled managers and little real interest in more foreign tourists as a source of higher Sicarde C., (1994), Le manager stratege, the development of the tourist sector; levels of income for local tourist areas; Dunod, Paris; Personal interests are prevailing, dou- Russu C., (1999), Management strategic, bled by the fact that most of the investors References Editura All Beck, Bucuresti; wish a quick return of their investments, Bacanu B., (2001), Management strategic, Teodorescu Camelia, (2003), Romania in and not a long term bussiness; Editura Teora, Bucuresti; comertul mondial cu cereale, Editura There is a tendency of concentrating Burdus E., Caprarescu G., (1999), Funda- Universitaria, Craiova; tourist activities in certain areas: Praho- mentarea managemntului organizatiei, Verboncu I., (2001), Manageri & manage- va Valley, Black Sea seaside, Bukovina and Editura Economica, Bucuresti; ment, Editura Economica, Bucuresti; Maramures, while other areas, that have Costachie, S. et all.(1996), Fortified Zorlentant., Burdus E., Caprarescu G., a varied tourist potential tend to be ne- Churches and Rural Tourism in Harti- (1998), Managementul organizatiei, glected; Editura Economica, Bucuresti.

201 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007

PhD Elena Matei* The Human Resources andits Quality PhD Constantin Vert** from the Perspective of Touristic Sažetak Activity in The 5 West Region Zapadna Rumunija, sa pet regiona, predstavlja jednu od najrazvijenijih oblasti Rumunije, u kojoj su zastuplje- Theoretical aspects about human ary and quaternary (Hi-tech). Economists ne mnoge privredne aktivnosti, uklju- resources and their quality splits it in three types: craft (loyalty to the čujući i turizam. Ova privredna delat- profession); organization career and un- nost nudi brojne mogućnosti za zapo- Human capital means physical, intellec- structured (lower or unskilled workers). slenje, zahvaljujući razvoju različitih tual, educational capacity of each person. In the West region each counties struc- oblika turizma, poput poslovnog, pla- In fact it comprises people with their abil- ture of employment expresses the eco- ninskog, rekreativnog, zdravstvenog, ities, health status and education level. nomic politic and its potential. So, in Car- eko-turizma i drugih oblika turizma. Human resource is a part of human as and Hunedoara counties, where mining Radne snaga u turizmu ovih regiona capital. In tourism, the term refers eco- and forestry are largely represented the predstavlja mešavinu kadrova obuče- nomically to the labor force, but it must first sector registers the highest rate, 39,5% nih u vreme komunističkog perioda i be included both owners and employees and respectively 32,0 % (fig.1.). Because of kadrova koji su pod uticajem turističke Quality of human resources can be seen industry declining after 1990, in the sec- privrede Zapada. by their professional performances, abili- ondary sector, all region decreased in U radu se analizira struktura zaposle- ties won by school, training or by medical, number of jobs in, varying from 26, 6 % nih po sektorima, dinamika radne sna- psychological point of view “healthy, nor- in Caras to 34, 9% in Timis. The third sec- ge, koncentracija infrastrukture, mul- mal, good or not”. tor, where tourism is included, is charac- tiplikativni efekat turizma i na kra- To analyze the human resource, geog- terized by a great proportion of it, Timis ju opažanja turista. Korišćeni su stati- raphy takes into consideration several ba- county being the first (40, 6%), followed stički podaci, kompjuterske mape, te- sic aspects: age, gender, social class, edu- by Arad (38, 8%). The last is Caras county, rensko istraživanje i tehnika upitnika. cational level, occupational structure etc., where the past politics, natural resources Ključne reči: kvalitet, ljudski resursi, because, these are related to the future maintained mining on top and the rusti- štete, multiplikativni efekat, pet regio- and may have an effect in relation to re- cation has a large proportion. na Zapadne Rumunije tiring or the sustainability of politics in a given area. Abstract Dynamics in tourism employment and multiplier effect The 5 West Regions is one the most de- Occupational structure veloped area in Romania. Many ac- In tourism, national or local statistics in- tivities can be found in here, includ- in The 5 West Region clude only the hotels and restaurant person- ing tourism. This branch of economy of- Occupational structure offers an image nel. In The 5 West Region, from all third sec- fers good opportunities for jobs, thanks about the economy for each place divided tor, tourism holds till 7 to maximum 10%, to different types of tourism spread out in four groups: primary, secondary, terti- that means an average of 1,7% from total such as: business, mountainous, recreational, health, ecotourism, winter sports etc. The quality of labor force implies in tourism is a result of a mixture of the past trainings, during the communist period and the “western” influence of industry tourism. But many of good examples, especially at the pension level, are related to individual or local initiatives. The assessment starts from the concepts used in, occupational structure, workforce dynamics, infrastructure concentration, multiplier effect of tourism, ending with an outline of tourist perception, and, it is based on statistical data, computer mapping, the field’s survey, questionnaire technique. Key words: quality, human resource, damages, multiplier effect, The 5 West Region * University of Bucharest, Romania, [email protected] ** Western University of Timisoara, [email protected] Fig. 1. Occupational structure of the labour force in The 5 West Region

202 Table 1. Employment in hotels and restaurants employees. The dynamics show an increasing in 2000, 2005, and a decreasing between County / Year 2000 2001 2002 2003 2004 Total labour force, 2004 2001 and 2004, which are similar to the pol- Arad 3 252 2 109 2 859 2 213 1 941 113 072 itics under different parties (table 1). Most of the employees are hired in ho- Caras Severin 1 677 1 307 2 135 2 279 1 841 58 011 tels, due to the business and cultural tour- Hunedoara 2 878 1 352 1 231 1 127 1 660 118 944 ism practiced in towns or cities, then in Timis 1 905 1 936 4 160 3 794 3 171 181 216 Boarding houses (pensions) requested by urban inhabitants. In a year, last one ana- Total H&R 9 612 6 704 10 385 9 415 8 413 472 343 lyzed, 2005, it was registered a fluctuation in personnel being smaller in spring and bigger in summer and winter (fig.2.). The number of restaurants staff has the same trend: lower in spring and bigger in summer and winter, especially in Decem- ber, during the winter holiday. Towns and city are specialized in restaurants, not only for tourist but for other purposes too. So the numerous foods units are in the municipalities Timisoara which involve

Fig.2.Number of employees dynamics, in accommodations, 2005

500 jobs, Arad almost 300, Deva, an average of 150 and Resita the last. (fig.3.). Jobs in tourism are divided in several groups according to urban and rural environment. Hotels and restaurants which gather more than two thirds of the employment rate are concentrated in big towns or cities (table 2.) and the activity is permanently. A great diversity of accommodation structure is in those counties which have more tourist resources: mineral water for spas (Buzias, Baile Herculane, Lipova or Geoagiu Bai), beautiful landscape given by mountains, rivers, woods, but it can’t be connected to a huge number of jobs, because they are affected by seasonality (fig.4.). Tourism doesn’t offer a large number of employments in itself, but it asks many products, so a job in tourism means others in all economic activities. Firstly it supports for the accommodation or restaurants several buildings business, en- ergy production, indirectly craft machine industry. At the second level after the infrastructure is finished it require permanently cleaning products, furniture, tex- Fig.3.Dynamics of restaurants employees’number, in 2005 tile, food processing. Thirdly tourism need transport means or infrastructure related to different industries, information bank- ing and the personnel graduated schools. In fact, one activity depend on the other, in different stages or permanently Outline of tourist perception According to Romanian qualification standards in tourism, all of personnel is suitable for every job. But, tourists’ perception, with abroad experience of tourism packages shows that the quality of human resources, in Romanian tourism, needs a real improvement for. Taking in-

203 to consideration the results from ques- • there are good services in pensions, • knowledge concerning ethic: 50% is tionnaire technique, the tourists recog- low professionalism in motels, medium good, 50% lees good; nize that: quality in hotels; • abilities in spoken foreign languag- Table 2. Concentration of accommodation infrastructure, 2005 es: English: low 50%, medium 30%, ad- vanced 10%, t French: 25% of staff spoke CATEGORY Arad Caraş Severin Hunedoara Timis Total French, Russian: 10% (the old person- Hotels, motels 18 20 24 35 100 nel), Italian only 15% and Spanish un- Tourist inns 0 1 3 1 5 der 10%; • improvement needs in youth camps, Tourist chalets 1 9 12 1 23 caravan parks. Campings and houselet-type units 5 2 1 1 9 Villas and bungalows 19 16 22 11 68 Conclusions School camps 7 7 5 4 23 Tourism is a strong business because the balance between expenditure and win Urban boarding house 20 21 10 25 75 are favorable to the last one. For people a Holiday villages 0 0 10 0 0 job in tourism is not very sure because la- Rural bording house 8 14 0 27 58 bor force could be affected by seasonality. The most profitable work place is in res- Hotels for youth 0 1 0 1 3 taurants and that why more than half of Hostels 0 0 0 0 0 personnel is hire in restaurants. In the last Turistic halting places 2 4 0 0 6 decade, there is an increasing for urban or rural boarding houses because several fi- Ships accomodation spaces 0 0 0 0 0 nancial, law advantages. Beside those, it’s TOTAL 85 95 87 106 369 a real need of training for tourism jobs to respond to the global Tourism industry and Hospitality asks and an improving and permanent implying of National Tourism Agency, The Ministry of Labor, Faculties of Tourism or other Associa- tions in Tourism as well. Resources: Dinu, M, (2002), Geografia turismului, Editura Didactică şi Pedagogică, Bucu- reşti Nedelea, Al., (2003), Politici de marketing în turism, Editura Economica, Bu- curesti Neguş, S., Alexandru, D., Istrate, I., (1997), Geografia turismului, Editura Acade- miei, Bucuresti Nistoreanu Puiu, Tigu,G, Popescu, D., Pa- durean, M., Talpeş, A., Tala, M., Condu- lescu, C., (2003). Ecoturism şi turism rural, Editura ASE, Bucuresti Nistoreanu, P, Stănciulescu, G şi colab (2000), Managementul turismului du- rabil în ţările riverane Mării Negre, Edi- tura All Beck, Bucureşti. Petcu Nicoleta (2000), Statistică în turism, Fig.4. Accommodation location in The 5 West Region Editura Albastră, Cluj-Napoca

204 Hotelijerstvo i animacija u turizmu

Hotel management and animation in tourism

205 206 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Tatjana Stanovčić* Primjena USALI sistema u

Sažetak hotelskim preduzećima Jedinstveni računovodstveni sistem za hotelijerstvo (USALI) predstavlja skup Uvod sok rizik. Da bi se rizik sveo na minimum, pravila koja se odnose na knjigovod- Osnovni finansijski izvještaji preduzeća potrebno je vršiti stalnu kontrolu i analizu stveno prikazivanje poslovnih operaci- su bilans stanja, bilans uspjeha i izvještaj potraživanja od kupaca. ja nastalih u hotelskom preduzeću. Na o novčanim tokovima. Preduzeća pripre- Kada imovinu posmatramo prema vla- osnovu jedinstvenog računovodstvenog maju i prezentiraju svoje finansijske iz- sništvu, odnosno izvorima iz kojih poti- sistema pripremaju se i prezentiraju fi- vještaje u skladu sa Međunarodnim raču- če, onda govorimo o imovini koja potiče nansijski izvještaji za hotelska predu- novodstvenim standardima i odredbama od vlasnika ili od povjerilaca odnosno o zeća. USALI obezbjeđuje jednostavnu Zakona o računovodstvu. Kako bi infor- sopstvenom i pozajmljnom kapitalu. Sop- formulu za knjigovodstvenu klasifika- macije iz izvještaja zadovoljile potrebe stveni kapital, kapital vlasnika, hotelskom ciju računa koja je primjenljiva za ra- svojih korisnika, treba da su razumljive za preduzeću stoji na raspolaganju trajno i zličite vrste hotela. Univerzalnost si- korisnika, važne jer se na osnovu njih do- predstavlja garantnu supstancu. Pozaj- stema omogućava analitičaru da iznose poslovne odluke, pouzdane, uporedi- mljeni kapital odnosno kapital povjerila- vrši komparativnu analizu u hotelskoj ve i korisne. ca, ima unaprijed utvrđeni rok dospijeća industriji. U ovom radu pažnja će biti usmjere- i on predstavlja za preduzeće obavezu. S bilans stanja, bilans Ključne riječi: na na bilans uspjeha hotelskih preduzeća obzirom da je imovina preduzeća pred- uspjeha, izvještaj o novčanim tokovima jer se primjenom jedinstvenih računovod- stavljena u bilansu sa dva aspekta, to je i Abstract stvenih standarda za hotelijerstvo obe- razumljivo postojanje kvantitativne jed- zbjeđuje efikasnije upravljanje poslovnim nakosti između oblika i izvora imovine. Application of USALI system rezulatom hotela. in hotel enterprises Jedinstveni računovodstveni sistem za Informacije iz bilansa uspjeha Unique accounting system for hotel hotelijerstvo (Uniform System of Acco- management represents a number of unts for the Lodging Industry - USALI) hotelskog preduzeća rules relating to the accounting-relat- prvi put se pojavljuje u Sjedinjenim Ame- Bilans uspjeha prikazuje prihode i rasho- ed demonstration of business opera- ričkim Državama. Inicijativa za jedan rade, te ostvareni finansijski rezultat u odre- tions emerged within hotel enterprise. čunovodstveni sistem, koji je prvenstveno đenom vremenskom periodu. Hotelska On the basis of unique accounting sys- prilagođen hotelskoj industriji, potekla je preduzeća pripremaju bilans uspjeha kako tem financial reports are prepared and 1925. godine od strane Hotel Association za eksterne korisnike (potencijalne inve- presented for hotel enterprises. USALI of New York City (SAD). Primjena jedin- stitore, kreditore i vlasnike koji nisu aktiv- provides simple formula for account- stvenog sistema u SAD-u obilježila je rast ni u upravljanju) tako i za interne korisni- ing classification of bills which can be i danas je prepoznatljiv širom svijeta. ke odnosno za upravu preduzeća. Zavisno applied to different kinds of hotels. Sys- od toga kojim korisnicima su namijenjeni tem universality enables the analyst to Informacije iz bilansa stanja izvještaji, oni se razlikuju u obimu infor- carry out comparative analysis in the macija koje se prezentiraju. Izvještaj koji je hotel industry. hotelskog preduzeća namijenjen eksternim korisnicima sadrži Key words: state balance, income Bilans stanja je finansijski izvještaj u kome relativno sažete informacije i obezbjeđu- sheet, cash flow statement je iskazana imovina preduzeća po obliku i je samo zbirne iznose vezane za određene izvorima na određeni dan. Posmatrano sa poslovne aktivnosti. aspekta oblika razlikuje se stalna i tekuća Bilans uspjeha, koji se priprema za ek- imovina. Stalna imovina se klasifikuje na sterne korisnike prema USALI obrascu, nematerijalnu imovinu, materijalnu imo- pokazuje kako su različite poslovne aktiv- vinu, finansijsku imovinu i potraživanja. nosti u hotelskom preduzeću klasifikova- Međutim, pojedine privredne djelatnosti ne (Tabela 1). se razlikuju po obilježjima stalne imovine, Sa druge strane, internim korisnici- uslovljenim osnovnim zadatkom djelatno- ma odnosno upravi preduzeća od mnosti. Tako u hotelijerstvu stalnu imovinu go većeg značaja su izvještaji odjeljenja – čine: zgrade za pružanje usluge smještaja, obračuni poslovanja za svako pojedinačno uređaji energetskog značenja, mašine za odjeljenje u određenom vremenskom pe- čišćenje i uređivanje prostora, transportna riodu. Svakom odjeljenju se zaračunavaju sredstva, razni alati i inventar. Hotelijer- pripadajući prihodi i odgovarajući rasho- stvo karakteriše dominantan udio stalne di. Na bazi pojedinačnih izvještaja odje- imovine od 80 do 90% u ukupnoj vrijedno- ljenja, sastavlja se pregled rezultata odno- sti imovine, a u strukturi stalne imovine sno bilans uspjeh sačinjen na bazi prihoda dominantan udio ima materijalna imovi- i rashoda svakog pojedinačnog odjeljenja na odnosno građevinski objekti oko 90%. ili aktivnosti. To su neki od najvažnijih in- Tekuća imovina u hotelskim preduzeći- ternih izvora informacija za nosioca odlu- ma javlja se u sljedećim oblicima: zalihe, čivanja u hotelijerstvu. potraživanja, finansijska imovina, novac Bilans uspjeha za hotel „X“ na dan u banci i blagajni. Posebna pažnja posve- 30.12.t.g. pripremljen prema jedinstve- ćuje se potraživanjima od kupaca jer se tu nom računovodstvenom sistemu prikazan * Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor vezuje znatna stalna imovina i postoji vije u tabeli 2.

207 Tabela 1. Bilans uspjeha kao obaveznim, sastavnim dijelom izvje- Pozicija Tekuća godina Prethodna godina štavanja. S obzirom da je analiza novčanih I PRIHODI tokova posebno pogodna za ocjenu uspješ- Prihodi od smještaja nosti hotelskog preduzeća, a koja čini sa- Prihodi od hrane stavni dio izvještaja o novčanim tokovi- Prihodi od pića ma, smatra se svrsihodnim da se završni Ostali prihodi račun dopuni sa analizom novčanih toko- UKUPNI PRIHODI va i izvještajem o novčanim tokovima. II RASHODI Analiza novčanih tokova polazi od po- Smještaj dataka iz bilansa stanja i bilansa uspjeha i Hrana koristi se za potrebe procjene zarađivač- Piće ke sposobnosti i finansijske situacije hotel- Administrativni i opšti troškovi skog preduzeća. Kamate Promjene u novčanim tokovima nasta- Amortizacija UKUPNI RASHODI ju na osnovu tri vrste aktivnosti: operativne, investicione i finansijske aktivnosti. U III DOBIT PRIJE ZARAČUNAVANJA POREZA (I+II) dijelu operativnih aktivnosti obuhvataju IV POREZI NA DOBIT se sljedeće transakcije: usklađivanje neto V NETO DOBIT (III – IV) dobitka sa novčanim tokom iz operativne aktivnosti, promjene u tekućoj imovi- Eksterni korisnici, na bazi bilansa ju. Odjeljak u bilansu – uslužna odjeljenja ni (naplata potraživanja od kupaca, visina uspjeha, imaju informaciju o ostvarenom daje podatke o rashodima koji se odnose zaliha, izmirenje obaveza prema dobavlja- prihodu po pojedinim operativnim odje- na ukupno preduzeće jer bi njihovo razvr- čima i sl.). Investicione aktivnosti obuhva- ljenjima. Ostvarenim prihodima od smje- stavanje na pojedina operativna odjeljenja taju sljedeće aktivnosti: dati krediti, po- štaja, hrane i pića suprostavljeni su rasho- predstavljalo poteškoću. vraćaj kredita, kupovina stalne imovine i di koji se javljaju u vezi sa prodajom (na Očigledno je da bilans uspjeha sastav- ostalo, dok u finansijske aktivnosti spada- primjer, troškovi od prodaje vina u re- ljen po USALI metodologiji obezbjeđuje ju izdavanje i otplata dugoročnih kredita, storanu). Naime, svaki prihod od proda- mnogo više informacija na osnovu kojih emitovanje redovnih akcija, isplaćene dije praćen je rashodima. Od svakog priho- se mogu izračunati finansijski pokazetelji vidende, kupovina sopstvenih akcija i sl. da koji se ostvari u pojedinim odjeljenjima i analizirati uspješnost poslovanja jednog Pri obračunu novčanog toka mogu oduzima se iznos rashoda koji se odnosi hotelskog preduzeća. se koristiti dvije metode: direktna i in- na taj prihod. Međutim, takva veza izme- direktna. U direktnoj metodi se poslov- đu prihoda i rashoda ne postoji kod usluž- Izvještaj o novčanim tokovima na primanja i isplate prikazuju direktno, nih odjeljenja. Na primjer, administra- Finansijsko izvještavanje u hotelijerstvu a u indirektnoj se obračun novčanog toka tivni i opšti troškovi, troškovi personala, prema USALI metodologiji pretpostav- izvodi iz bilansa uspjeha. Najbolje je ko- marketinga i drugi samo se identifiku- lja izradu izvještaja o novčanim tokovima ristiti istovremeno obije metode kako bi Tabela 2. Bilans uspjeha za hotel „X“ pripremljen prema jedinstvenom računovodstvenom sistemu (US$) analiza novčanog toka bila sveobuhvatna i detaljna. Plate i Neto Troškovi od Ostali Dobitak Pozicija troškovi prihod prodaje troškovi (gubitak) Zaključak zaposlenih Jedinstveni računovodstveni sistem – I Operativna odjeljenja USALI danas je opšteprihvaćen u svjet- Smještaj 1,232,000 0 193,000 101,000 938,000 skoj hotelskoj industriji i na njemu se za- Hrana 404,000 171,000 159,000 48,000 26,000 sniva standardni svjetski sistem praćenja poslovnih rezultata hotelijerstva, kao i Piće 221,000 54,000 58,000 27,000 82,000 upravljačko računovodstvo hotela. Taj si- Telekomunikacije 64,000 59,000 4,000 2,000 (1,000) stem sadrži popis standardnih računo- UKUPNO I 1,921,000 284,000 414,000 178,000 1,045,000 vodstvenih računa koji služe za sastavlja- nje osnovnih računovodstvenih izvještaja II Uslužna odjeljenja (zajednički troškovi) za eksterne, ali i posebno za interne korisnike informacija. Administr. i opšti 51,000 28,000 79,000 Pored toga, USALI sadrži i poslovnu troškovi statistiku hotela sa pregledom najvažni- Personalno odjeljenje 25,000 6,000 31,000 jih informacija o njegovom poslovanju. Marketing 29,000 36,000 65,000 Na osnovu jedinstvenih računovodstve- Troškovi energije 0 79,000 79,000 nih informacija i poslovne statistike hotela može se izračunati čitav niz pokaza- UKUPNO II 105,000 149,000 254,000 telja o poslovanju i poslovnoj uspješnosti III Dobitak nakon hotela, što predstavlja dio instrumentarija zaračunavanja 791,000 analize i ocjenjivanja poslovne uspješnosti zajedničkih troškova i boniteta hotela. Zakup, osiguranje 182,000 Posebno treba naglasiti da je po USA- Kamate 102,000 LI metodologiji hotel osnovna obračun- ska jedinica (profitni centar), koja ima više Otpisi 123,000 internih obračunskih jedinica – odjelje- IV Dobitak prije poreza 384,000 nja hotela – i svaka od njih ima sopstveni Porez na dobit 110,000 obračun prihoda, troškova i dobitka. Ova- kav interni obračun rezultata omogućava V Neto dobitak 274,000 uspješno operativno upravljanje pojedi-

208 nim vrstama prihoda i troškova po odje- Literatura Jovanović, K., Radovanović, R. (2005): Fi- ljenjima. Guilding, C. (2006): Financial Manage- nansijsko računovodstvo, Ekonomski Pretpostavka za uspješno upravljanje ment for Hospitality Decision Makers, fakultet Beograd. poslovnim rezultatom zasniva se na pri- Elsevier. Uniform System of Accounts for the Lod- mjeni USALI metodologije koja odraža- Holjevac, I. (1998).: Kontroling – upravlja- ging Industry, Educational Institute of va sve specifičnosti hotelskog poslovanja i nje poslovnim rezultatom, Sveučilište u the American Hotel&Motel Associati- omogućava upoređivanje poslovne uspješ- Rijeci, Hotelijersko fakultet Opatija. on. nosti između hotela u zemlji i svijetu.

209 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 mr Ivana Blešić* Kvalitet usluga u novosadskim dr Jovanka Popov-Raljić* dr Jovan Romelić* hotelijerskim objektima

Sažetak Uvod kreće između 5 i 10% vrednosti vaših pro- Kvalitet nekog proizvoda (usluge) mo- U težnji za poboljšanjem kvaliteta hotel- daja. A to je mnogo novca – besplatno“. žemo posmatrati kao njegova svojstva skih usluga menadžeri veoma često naila- Definisanje kvaliteta mora biti ruko- pomoću kojih se zadovoljavaju određe- ze na probleme merenja kvaliteta usluge. vođeno zahtevima korisnika. U prilog ne potrebe korisnika. U teoriji i praksi Prvo, hotelski menadžeri ne znaju šta sve ovom stavu govore i brojne definicije kva- marketinga javljaju se različiti pristupi njihovi gosti smatraju važnim prilikom liteta koje se mogu naći u domaćim i ino- u oceni kvaliteta određenih proizvoda procenjivanja kvaliteta hotelskog proizvo- stranim literaturnim izvorima. Kvalitet i usluga koji uglavnom zavise od toga da i drugo, hotelski menadžeri najčešće proizvoda je ono njegovo ustrojstvo ko- ko se bavi analizom tog složenog pro- nemaju pouzdane metode za utvrđivanje je ga čini dovoljnim za upotrebu. Kvalitet blema. Činjenica je da potrošači na ra- očekivanja i percepcije hotelskih gostiju u proizvoda je kompleksan skup ososbina zličite načine posmatraju i ocenjuju je- pogledu kvaliteta usluga. koje određuju stepen prikladnosti u skla- dan isti proizvod, polazeći pri tome od Ocenjivanjem kvaliteta samo na osno- du sa njegovom namenom. Kvalitet je inte- sopstvenih motiva i stavova. S obzirom vu percepcija dobijamo sliku o njegovom gralna celina svojstava proizvoda. Kvalitet da je korisnikov stav o kvalitetu ključ- realnom stanju u posmatranom uzorku. nekog proizvoda je mera njegove korisno- na odrednica njegovog nivoa, merenja Ocenjivanje očekivanja gostiju i izraču- sti, odnosno prikladnosti da zadovolji zah- moraju da se zasnivaju na terenskom navanje SERVQUAL jaza (razlike između teve potrošača (Kosar i Rašeta, 2005). istraživanju korisničke populacije. Kod očekivanja i percepcije), najbolji je metod Na koji god način definišemo kvalitet ovih ispitivanja treba voditi računa o za utvrđivanje tačne dijagnoze nedostat- jedno je sigurno – za gosta je prihvatljiv brojnim činiocima u tržišnom okru- ka kvaliteta. Uzimajući u obzir navede- samo onaj kvalitet koji je u skladu sa nje- ženju, a najviše o željama i stavovi- ne činjenice, osnovni ciljevi ovog rada su: govim očekivanjima. ma onih kojima je proizvod namenjen. oceniti očekivanja i percepcije gostiju ko- U okviru ovog rada prikazani su rezul- ji borave u hotelijerskim objektima u No- Osnovne odlike SERVQUAL modela tati anketnog istraživanja usmerenog vom Sadu, izračunati razliku između do- Da bi menadžment hotela mogao odluči- na merenje kvaliteta usluge u hotelijer- življenog i očekivanog kvaliteta usluge i vati o korektivnim akcijama u području skim objektima u Novom Sadu. utvrditi koje su to determinante kvaliteta kvaliteta usluge, neophodno je izvršiti od- Ključne reči: kvalitet usluge, hoteli- najznačajnije za potrošače. U tu svrhu iz- govarajuća merenja. Postoji više modela jerstvo vršeno je anketiranje gostiju u 26 hoteli- merenja nivoa kvaliteta usluge na bazi ko- jerskih objekata u Novom Sadu u preiodu risničke percepcije. Najpoznatiji i najviše Abstract od 01.03.2007. do 20.05.2007. godine. primenjivan metod naziva se SERVQUAL Quality of services in hotels of Novi Sad (skraćeno od: service quality). Autori ovog Definisanje kvaliteta metoda su Parasuraman, Zeithaml i Berry. Quality of a product (service) may be Vrlo često se postavlja pitanje – šta je kva- Metod su razvili u nekoliko svojih radova considered as its characteristics by litet? u periodu od 1985. do 1991. godine. which certain needs of a user are sat- Zanimljivu definiciju kvaliteta usluga u Parasuraman et al. (1985) u original- isfied. In theory as well as in practice hotelijerskoj industriji daje Avelini Holje- nom SERVQUAL modelu definišu kvalitet there are many different approaches to vac (2002): „Kvalitet znači dostignuće usluga kroz 10 determinanti kvaliteta: evaluate the quality of certain prod- utvrđenih standarda i njihovo stalno 1. pouzdanost, ucts and sevices, and they mostly de- održavanje, dakle, stalan proces. Hoteli 2. poistovećivanje, pend on a subject who analyse that najviših kategorija imaju najviše standarde 3. sposobnost, kompetencija, complex problem. The fact is that users i nude najkvalitetnije ugostiteljske proiz- 4. pristupačnost, observe and evaluate the same prod- vode i usluge, te najširi asortiman hotel- 5. ljubaznost, uct differently, guided by their own mo- skih usluga uz najviše cene. Niže katego- 6. komunikacija, tives and attitudes. Regarding the fact rije nude ugostiteljske proizvode i usluge 7. verodostojnost, that the user’s attitude is the main nižeg kvaliteta i užeg asortimana uz niže 8. sigurnost, point of high quality, analyses should cene.“ Crosby (1996) u uvodu svoje kn- 9. empatija, razumevanje, be based on field research of users’ pop- jige „Kvalitet je besplatan“ kaže: „Kvalitet 10. opipljivi elementi. ulation. This research should consider je besplatan. On nije poklon, ali je bespla- many factors of market circumstances, tan. Novcem se plaćaju nekvalitetne st- Parasuraman et al. (1988) tih 10 deter- and the most of all requirements and vari – svi oni postupci zbog kojih se posao minanti objedinjuju u 5: attitudes of those for who the product ne obavi dobro prvi put. Kvalitet nije sa- 1. opipljivi elementi – prisustvo fizičkih is. This work presents the results of the mo besplatan, on donosi profit na isključi- elemenata – materijalizacija usluge; survey which is pointed to quality de- vo pošten način. Svaki peni koji niste po- 2. pouzdanost – sposobnost da se obeća- termination of service in hotels of Novi trošili radeći nešto pogrešno, ponovo ili na usluga isporuči na odgovarajući na- Sad. umesto dobro obavljenog posla, doneće čin; Key words: quality of service, hotel vam kao rezultat pola penija. U ovo vreme 3. odgovornost – brižljivost, spremnost kad se ne zna šta će biti s našim poslovan- da se pomogne i pruži brza usluga; jem sutra, nije potrebno još mnogo načina 4. sigurnost - znanje i učtivost zaposle- da se poboljša zarada. Ako se usredsredi- nih, i sposobnost da steknu poverenje * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, te na osiguranje kvaliteta, verovatno će- u njih; Novi Sad te povećati svoj profit za vrednost koja se

210 5. empatija (razumevanje) – pružanje ja kvantifikovan rezultat koji definiše nivo kivanja, ali na mnogom višem nivou (Velj- personalizovane usluge, posmatranje kvaliteta usluge. Ovaj rezultat, kao i parci- ković, 2006). potrošača kao pojedinca. jalni rezultati po kategorijama i grupama Svaki gost pojedinačno kreira očekiva- komponenti kvaliteta, mogu vrlo korisno nu vrednost neke usluge. Prava mera us- Ove grupe komponenti kvaliteta razla- poslužiti za definisanje odgovarajućih ko- pešnosti određene usluge ili proizvoda žu se dalje na 22 kategorije. rektivnih akcija koje bi unapredile efika- javlja se kada su doživljene (percepirane) Opipljivost: snost uslužnog preduzeća (Kancir, 2006). vrednosti ispunile očekivanja. Potvrđiva- • kompanija ima modernu opremu, SERVQUAL nudi osnovni okvir kroz nje očekivanja moguće je posmatrati kroz • kompanija poseduje vizuelno privlčnu format očekivanja i percepcije, obuhva- jaz, odnosno razliku koja je nastala izme- opremu i sredstva, tajući tvrdnje za svaku od 5 determinan- đu onoga što je gost očekivao i onoga što je • izgled zaposlenih, ti kvaliteta usluge. Taj okvir se po potrebi dobio. Ako se vrednosti očekivanja podu- • vizuelno privlačni materijali povezani može prilagoditi i nadopuniti za specifič- daraju sa vrednostima percepcije, to zna- sa uslugom. na israživanja određenog preduzeća. Le- či da je gost „zadovoljan“. Ako vrednosti Pouzdanost: stvica od 22 pitanja i 5 determinanti imaju percepcije prevazilaze očekivanja, gost je • obezbeđivanje obećane usluge, stabilne i zdrave psihometrične karakteri- „oduševljen“. U slučaju kada su očekivanja • pouzdanost u rešavanju potrošačkih stike (Parasuraman et al., 1988). veća od percepcije, kažemo da je gost „ne- problema, zadovoljan“. • izvršavanje odgovarajuće usluge prili- Satisfakcija potrošača u kom prve posete pa nadalje, Primena SERVQUAL modela u • obezbeđivanje isporuke usluge u obeća- hotelijerstvu no vreme, Teško je ostvariti usaglašen nivo kvalite- hotelijerstvu Novog Sada • insistiranje na politici nulte greške. ta hotelskog proizvoda, tim pre što u nje- Za intervjuisanje gostiju u novosadskim Odgovornost: govom nastanku i istovremenoj realizaciji hotelijerskim objektima koristio se mo- • informisanje potrošača o tome kada će neminovno učestvuje više od jednog „pro- difikovani SERVQUAL upitnik. Upitnik usluga biti izvršena, izvođača“. Zato se problematika njego- se sastoji iz dva dela. Prvi deo odnosi se • brza usluga za potrošača, vog kvaliteta mora posmatrati kako u cena očekivanja gostiju i čini ga 5 dimenzija • spremnost da se potrošaču pomogne u lini, tako i u kontekstu njegovih pjedinih (opipljivost, pouzdanost, odgovornost, si- svakom trenutku, komponenti, u svakom slučaju kroz priz- gurnost i empatija) sadržanih u 18 pitanja. • spremnost zaposlenih da reaguju na za- mu zadovoljstva korisnika usluge, koja se Drugi deo upitnika odnosi se na percep- hteve potrošača. izražava stepenom usaglašenosti između ciju (iskustvo) gostiju. I ovaj deo se sastoji Sigurnost: očekivanog i stvarno doživljenog (Kosar i od pomenutih 5 dimenzija sadržanih u 18 • zaposleni koji ulivaju poverenje potro- Rašeta, 2005). pitanja. Za razliku od originalnog upitni- šačima, Uzimajući u obzir činjenicu da su uslu- ka prva dimenzija ima 6 pitanja, dok osta- • stvaranje osećaja sigurnosti kod potro- ge manje opipljive nego proizvodi, veći deo le dimenzije imaju po 3 pitanja. U anketu šača prilikom obavljanja transakcija sa uslužnog kvaliteta nalazi se u samoj ispo- je uključeno 12 pitanja preuzetih iz ori- kompanijom, ruci. U ovome veoma važnu ulogu igraju ginalnog upitnika i 6 novih pitanja. Ova- • učtivost zaposlenih u kompaniji, očekivanja potrošača, čija je priroda do- ko formulisan upitnik pojednostavljen • znanja zaposlenih da odgovore na pita- sta drugačija kod usluga, u odnosu na proje i prilagođen za intrevjuisanje gostiju u nja potrošača. izvode. Potrošači imaju različita očekiva- različitim vrstama hotelijerskih objeka- Empatija (razumevanje): nja kada su u pitanju različite vrste usluga. ta. Prvih 6 pitanja iz upitnika odnose se • posvećivanje pažnje potrošačima kao Značaj očekivanja potrošača se ogleda u na „opipljive“ elemente kroz koje je uslu- pojedincima, tome da kvalitet predstavlja ocenu u od- gu moguće materijalizovati. Ostalih 12 pi- • upućivanje lične pažnje, nosu na neki uspostavljeni standard. Ka- tanja odnose se na „neopipljive“ elemente • zaposleni u fokusu imaju interese poda potrošači ocenjuju kvalitet proizvoda koji predstavljaju ključno obeležje usluge trošača, ili usluge, oni ga vrednuju prema nekom i srž specifičnosti koju usluga ima u - od • zaposleni razumeju specifične potrebe internom standardu, a on, u suštini, pred- nosu na materijalni proizvod. Za meren- svojih potrošača, stavlja očekivani kvalitet usluge. U tom je stavova gostiju korišćena je lestvica od • radno vreme preduzeća odgovara po- smislu, očekivanja su unutrašnji standardi 5 ocena, gde ocena 1 označava kako je od- trebama potrošača (Veljković, 2006). na osnovu kojih potrošač ocenjuje kvalitet ređena karakteristika usluge „potpuno pružene usluge (Ljubojević, 2004). nevažna“, odnosno ocena 5 da je „veoma Navedene kategorije služe kao okvir Nivo očekivanja potrošača razlikuje se važna“. U drugom delu upitnika (delu koji konstrukcije upitnika koji se koristiti u od slučaja do slučaja. Ukoliko neko odese- se odnosi na percepciju), ocena 1 označava konkretnom merenju. SERVQUAL metoda u određenom hotelu, gde je ljubaznost da se gost sa iznetom tvrdnjom o određe- dologija traži da se formulišu 22 para pita- osoblja na visokom nivou, cene su niske, noj usluzi „ uopšte ne slaže“, odnosno oce- nja, od kojih se ispitanicima prvo postav- ali enterijer i ambijent nije na očekivanom na 5 da se „u potpunosti slaže“. lja jedna serija od 22 pitanja pre korišćenja nivou, on formira određena očekivanja Anketiranje gostiju sprovedeno je u usluge, čime se mere očekivanja, a zatim, shodno tome. Neprihvatljiv ambijent će za 26 hotelijerskih objekata u Novom Sadu, nakon korišćenja usluge, druga serija od pojedinog gosta biti razlog da ne boravi u u periodu od 01.03.2007. do 20.05.2007. 22 pitanja po navedenim kategorijama, či- hotelu, ali će drugi gost, iako svestan skro- godine. Ovaj period se može tretirati kao me se mere iskustva, odnosno percepcije mnog enterijera, otići u taj hotel jer očeku- glavna turistička sezona za Novi Sad, jer (stavovi) korisnika o izvršenoj usluzi. Za je ljubazno osoblje i niže cene. To je hotel je u vreme sprovođenja ankete održan 74. merenje percepcija obično se koristi Liker- koji ima minimalno tolerisana očekiva- Međunarodni poljoprivredni sajam (od tova skala sa sedam stepeni, pri čemu je na nja da bi osoba uopšte išla tamo. Za nekog 12.05. do 19.05.2007.god.). Distribuciji jednom kraju skale odgovor tipa „uopšte drugog gosta pak taj nivo je viši, jer mu ni- upitnika po smeštajnim objektima, pret- se ne slažem“ (1), a na drugom kraju ska- ska cena i ljubazno osoblje ne mogu nado- hodila je najava telefonskim putem ili lič- le je odgovor tipa „potpuno se slažem“ (7). knaditi neprihvatljiv ambijent. Sa druge nim kontaktiranjem osoblja recepcije. Is- Podaci iz svih upitnika se obrađuju i ana- strane, ako gost odseda u elitnom hotelu pitivanje je bilo anonimno. Zavisno od liziraju korišćenjem odgovarajućih stati- sa pet zvezdica, sa dobrom reputacijom i kapaciteta objekata, na recepcijama je po- stičkih metoda, na osnovu čega se dobi- visokim cenama, formiraju se takođe oče- deljen proporcionalan broj upitnika (na

211 Tabela 1. Pregled determinanti i pitanja uključenih u istraživanje srpskom, engleskom i nemačkom jeziku). Determinanta Pitanje Model Ispitivanje gostiju vršeno je i ličnim an- 1. Hotel treba da ima pogodnu lokaciju i dobru pristupačnost ketiranjem, odnosno tehnikom „licem-u- Novo (1. Hotel ima pogodnu lokaciju i dobru pristupačnost.)* lice“. U anketiranju je učestvovalo ukupno 5 ispitivača. Dobijen je uzorak od 668 2. Eksterijer hotela treba da je vizuelno privlačan - spoljni upitnika od čega 217 preko recepcije i 451 izgled zgrade, fasada, uređenje zelenih površina oko hotela... Novo ličnim kontaktom. (2. Eksterijer hotela je vizuelno privlačan - spoljni izgled zgrade, fasada, uređenje zelenih površina oko hotela...) Rezultati za sve objekte uključene u ovo istraživanje nedvosmisleno ukazuju na to 3. Enterijer hotela treba da je vizuelno privlačan - uređenje da gosti novosadskih smeštajnih objakata prostorija, nameštaj, uređaji, oprema... SERVQUAL generalno nisu zadovoljni pruženim uslu- (3. Enterijer hotela je vizuelno privlačan - uređenje prostorija, gama, odnosno da je njihovo iskustvo ge- nameštaj, uređaji, oprema...) neralno niže od očekivanja. Najveći zna- Opipljivost 4. Kvalitet i asortiman hrane i pića treba da zadovoljava čaj za goste ima determinanta pouzdanost potrebe gostiju hotela. Novo (4,49), zatim slede odgovornost i sigurnost (4. Kvalitet i asortiman hrane i pića zadovoljava potrebe (4,31). Mala apsolutna razlika između ovih gostiju hotela.) determinanti (0,18) govori nam da su za 5. Zaposleni u hotelu treba da budu pristojno odeveni, a turiste koji dolaze u Novi Sad od najvećeg njihova uniforma čista i uredna. SERVQUAL značaja pouzdanost, odgovornost i sigur- (5. Zaposleni u hotelu deluju uredno.) nost. Najmanji značaj za turiste u Novom 6. Razni materijali vezani za uslugu (prospekti, brošure, vinske Sadu ima determinanta empatija (3,56) i karte, jelovnici, salvete, računi...) u hotelu treba da budu determinanta opipljivost (3,99). Najavi- vizuelno privlačni. SERVQUAL šu ocenu kod percepcije dobila je deter- (6.Prospekti, brošure, vinske karte, jelovnici, salvete i računi u minanta sigurnost (4,37), sledi opipljivost ovom hotelu su vizuelno privlačni.) (3,95), a najnižu ocenu dobila je determi- 7. Hotel treba da pruži uslugu u vreme u koje je obećao. nanta empatija (3,47), zatim slede odgo- SERVQUAL (7. Hotel pruža uslugu u vreme u koje je obećao.) vornost (3,82), i pouzdanost (3,94). Razlike između percepcije i očekivanja su nega- 8. Kad gosti imaju problem, zaposleni bi trebalo da pokažu tivne kod svih determinanti osim kod si- iskreni napor da ga reše. Pouzdanost SERVQUAL gurnosti (0,06). Najveće negativne razlike (8.Kada gosti imaju problem, zaposleni pokazuju iskreni napor da ga reše.) javljaju se kod determinanti pouzdanost (-0,55) i odgovornost (-0,49), te se nameće 9. Hotel mora poštovati ugovorene cene i rokove plaćanja. SERVQUAL zaključak da su upravo ove determinante (9. Hotel poštuje ugovorene cene i rokove plaćanja.) kvaliteta presudne za nezadovoljstvo go- 10. Osoblje hotela mora biti pristupačno i lako za stiju. Rezultati istraživanja ilustrativno su kontaktiranje. Novo prikazani u Grafikonu 1. (10. Osoblje hotela je pristupačno i lako za kontaktiranje.) Zaključak 11. Zaposleni u hotelu treba da budu spremni i raspoloženi Odgovornost da pomognu gostu u svakom trenutku. Zadatak hotelijerskih preduzeća u ova- SERVQUAL (11. Zaposleni u hotelu su spremni i raspoloženi da pomognu kvim uslovima, jeste usvajanje poslovne gostu u svakom trenutku.) strategije koja im neće doneti samo krat- koročni profit, već pre svega, omogući- 12. Zaposleni u hotelu treba da su odgovorni i savesni. Novo (12. Zaposleni u hotelu su odgovorni i savesni.) ti im da steknu stalne goste i ostvare du- goročni poslovni uspeh. Ovi ciljevi mogu 13. Zaposleni u hotelu moraju imati iskustvo i znanje da biti ostvareni samo sprovođenjem jednog odgovore na pitanja gosta. SERVQUAL principa, a to je – pružiti usluge u skladu (13.Zaposleni u hotelu imaju iskustvo i znanje da odgovore sa željama i potrebama gostiju. na pitanja gosta.) Da bi umanjili jaz između onoga što go- 14. Gosti se u hotelu moraju osećati sigurno (lična i Sigurnost sti očekuju i onoga što dobijaju, menadžeri materijalna sigurnost). SERVQUAL (14. Gosti hotela se osećaju sigurno (lična i materijalna i osoblje zaposleno u hotelijerskim objek- sigurnost). tima, moraju osigurati da svaki kontakt 15. Zaposleni u hotelu treba da budu ljubazni. između njih i gosta rezultira pozitivnim SERVQUAL (15. Zaposleni u hotelu su ljubazni.) iskustvom za gosta. Pre svega, potrebno 16. Zaposleni u hotelu moraju svakom gostu pružiti je definisati standarde kvaliteta koji mo- individualnu pažnju. raju biti vidljivi i merljivi (vreme isporu- SERVQUAL (16. Zaposleni u hotelu svakom gostu pružaju individualnu ke jela, vreme prijema gosta i sl.). Oni se pažnju.) javljaju kao proceduralna dimenzija kvaliteta, koja sadrži pravovremenost, sme- 17. Zaposleni u hotelu se prema gostima moraju odnositi iskreno i saosećajno. štaj u skladu s željama gostiju i merodavnu Empatija Novo (17. Zaposleni u hotelu se prema gostima odnose iskreno i koordinaciju putem kontrole, i kao druš- saosećajno.) tvena dimezija, koja uključuje pokazivanje pozitivnog stava, rešavanje nastalih pro- 18. Zaposleni u hotelu moraju razumeti specifične zahteve blema, pružanje individualne pažnje sva- svakog gosta. SERVQUAL (18. Zaposleni u hotelu razumeju specifične zahteve svakog kom gostu i sl. gosta.) Pre nego što se krene sa bilo kakvim planovima potrebno je odrediti sadašnju * Pitanja u zagradi odnose se na Deo B anketnog upitnika (percepiju pruženih usluga) poziciju preduzeća. To se postiže objek- Izvor: Blešić I. (2007), Turistička valorizacija hotelijerskih objekata u Novom Sadu, magistarski rad tivnom procenom nivoa i kvaliteta uslu-

212 Tabela 2. Pregled hotelijerskih objekata koji su uključeni u istraživanje Broj Naziv objekta odgovorenih % upitnika Hotel „Park“ 48 7,19 Hotel „Rimski“ 38 5,69 Hotel „Sajam“ 40 5,99 Hotel „Novi Sad“ 27 4,04 Hotel „Aleksandar“ 40 5,99 Hotel „Panorama“ 27 4,04 Hotel „Braća Drinić“ 19 2,84 Hotel „Stari krovovi“ 18 2,69 Hotel „Duga“ 19 2,84 Hotel „Gymnas“ 20 2,99 Hotel „Vojvodina“ 23 3,44 Hotel Grafikon 1. Očekivanja i percepcije po determinantama kvaliteta za hotelijerske objekte u Novom Sadu 20 2,99 Izvor: Blešić I. (2007), Turistička valorizacija hotelijerskih objekata u Novom Sadu, magistarski rad „Mediteraneo“ Hotel „Putnik“ 27 4,04 ga koje se pružaju u konkretnom hotelu. Literatura Hotel „Zenit“ 19 2,84 Rezultati ovog i sličnih istraživanja mogu Avelini- Holjevac, I., (2002): Upravlja- Motel „Adice“ 24 3,59 doprineti utvrđivanju sadašnje situacije nje kvalitetom u turizmu i hotelskoj in- Apartmani 34 5,10 nivoa usluga i pomoći u postavljanju kon- dustriji, Fakultet za turistički menad- „Voyager“ kretnih planova usmerenih na otklanjanje žment, Opatija Apartnmani 25 3,74 postojećih nedostataka. Blešić, I., (2007): Turistička valorizacija „Bonaca“ Kvalitet usluge, što su i rezultati anke- hotelijerskih objekata u Novom Sadu, Apartmani „Vila te pokazali, najviše zavisi od ljudskog fak- magistarski rad 22 3,29 Una“ tora. Zaposleni u hotelijerskoj industriji Veljković, S., (2006): Marketing usluga, Apart.naselj su najzaslužniji za kreiranje dobre usluge, Ekonomski fakultet, Beograd 28 4,19 stoga njihovoj edukaciji i osposobljavanju Kancir, R., (2006): Marketing usluga, Beo- „Ribarsko ostrvo“ treba dati najveći značaj. Oni su ti koji kod gradska poslovna škola, Beograd Prenoćište „Ile de 18 2,69 gosta treba da stvore osećaj zadovoljstva i Kosar, Lj., Rašeta, S., (2005): Izazovi kvali- France“ poverenja u proizvod, uslugu i preduzeće. teta, Viša hotelijerska škola, Beograd Prenoćište „Jet set“ 16 2,39 Ljubojević, Č., (2004): Marketing usluga, Prenoćište „Bor“ 18 2,69 Razvoj hotelijerstva u Novom Sadu Fakultet za uslužni biznis, Novi Sad Prenoćište „Bela uslovljen je daljom permanentnom pri- Parasuraman, A., Berry, L. L., Zeithaml, V. 19 2,84 menom menadžmenta totalnog kvaliteta, A.(1988.): SERVQUAL: a multiple-item lađa“ koji predstavlja pristup koji prožima ce- scale for measuring customer percepti- Prenoćište „Bojana“ 27 4,04 lu organizaciju i koji teži da konitnuirano ons of service quality, Journal of Retai- Prenoćište „A 17 2,54 unapređuje kvalitet svih organizacionih ling, 64, str.12-40 centar“ procesa, proizvoda i usluga. Ovakav pri- Parasuraman, A., Berry, L. L., Zeithaml, Prenoćište 35 5,24 stup upravljanja u organizaciji usredsre- V. A.(1985.): A conceptual model of ser- „Fontana“ đen na kvalitet, zasnovan na učešću svih vice quality and its implications for fu- njenih članova, usmeren je na dugoročan ture research, Journal of Marketing, 49, Ukupno 668 100 uspeh putem zadovoljenja gosta, a u korist str. 41-50 Izvor: Blešić I. (2007), Turistička valorizacija hotelijerskih obje- svih članova organizacije i društva. Crosby, P. B., (1996): Kvaliteta je besplat- kata u Novom Sadu, magistarski rad na – Umijeće osiguranja kvalitete, Pri- vredni vjesnik, Zagreb

Tabela 3. Očekivanja i percepcije po determinantama kvaliteta za hotelijerske objekte u Novom Sadu OČEKIVANJE (O) PERCEPCIJA (P) RAZLIKA (P-O) Determinante Prosečna Determinante Prosečna Determinante Rang Rang Razlika ocena Rang kvaliteta ocena kvaliteta ocena kvaliteta Opipljivost 3,99 3 Opipljivost 3,95 2 Opipljivost -0,04 2 Pouzdanost 4,49 1 Pouzdanost 3,94 3 Pouzdanost -0,55 5 Odgovornost 4,31 2 Odgovornost 3,82 4 Odgovornost -0,49 4 Sigurnost 4,31 2 Sigurnost 4,37 1 Sigurnost 0,06 1 Empatija 3,56 4 Empatija 3,47 5 Empatija -0,09 3 Srednja Srednja Srednja 4,13 3,91 -0,22 vrednost vrednost vrednost Izvor: Blešić I. (2007), Turistička valorizacija hotelijerskih objekata u Novom Sadu, magistarski rad

213 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 mr Nedica Dašić* Prostorna distribucija, obim

Sažetak i struktura hotelijerske Intenzivnija izgradnja ugostiteljskih objekata za smještaj na Crnogorskom primorju počinje krajem pedesetih i ponude crnogorskog primorja početkom šezdesetih godina XX vijeka, sa prevashodnom orijentacijom na Uvod ne i iznosio je 143.876 ležaja. U globalu, do osnovne vrste smještaja, odnosno hote- Imajući u vidu razna istorijska dešavanja 1991. godine, sa manjim oscilacijama, uku- le. Primorski dio Crne Gore, koji obu- na području Crne Gore i uzročno-poslje- pna ponuda smještajnih kapaciteta ima- hvata šest opština na obalama mora dičnu vezu turizma sa brojnim političkim, la je rastući trend, da bi od 1991. do 2000. (Budva, Ulcinj, Herceg Novi, Bar, Tivat ekonomskim i socijalnim faktorima, može godine počela evidentno da opada. U ovoj i Kotor) najrazvijeniji je dio Crne Gore se reći da je hotelijerstvo u svom dosadaš- godini svi gradovi na primorju doživjeli su i predstavlja receptivnu turističku re- njem razvoju imalo neravnomjerno kreta- drastično smanjenje ukupnog broja evi- giju. Primjenom predviđenih mjera danje. Period do pedesetih godina prošlog vi- dentiranih ležaja, što je posljedica ratnih tim u Masterplanu trebalo bi da dođe jeka karakterisao je socijalno-sindikalni okolnosti u kojima se našla Crna Gora, i do promjene strukture ponude u korist turizam koji je zahtijevao drugačiju, skro- samim tim prenamjene njihove upotrebe. osnovnih vidova smještaja. mniju strukturu smještajnih objekata, da bi U ovom periodu, zbog potpunog izostan- kapacitet, kategorija, Ključne riječi: se tek u drugoj polovini XX vijeka ta situa- ka neophodnih investicionih aktivnosti, hotel, ležaj cija počela mijenjati. Turizam je šezdesetih prije svega na planu rekonstrukcije i odr- Abstract godina prihvaćen kao jedan od osnovnih žavanja, došlo je do pada kvaliteta ponude pravaca privrednog razvoja Crne Gore, pa, i kompleksne turističke usluge. A more intensive construction of acco- samim tim, intenzivnija izgradnja ugosti- Najveći broj registrovanih ležaja u pe- modation facilities on the Montenegrin teljskih objekata za smještaj počinje krajem riodu od 1981. do 2000. godine gradovi coast began in the late 1950s and the pedesetih i početkom šezdesetih godina su ostvarili u različitim godinama: Her- early 1970s with the emphasis on basic prošlog vijeka, sa prevashodnom orijenta- ceg Novi 1981. godine (29.539), Budva types of accommodation, i.e hotels. The cijom na osnovne vrste smještaja, odnosno 1987. godine (41.970), Ulcinj 1988. godi- coastal region of Montenegro, that con- hotele. Primorski dio Crne Gore, koji obu- ne (34.895), a Bar (29.344), Tivat (9.868) i sists of six municipalities in the coast hvata šest opština na obalama mora (Bud- Kotor (5.296) 1990. godine. Najmanji broj (Budva, Ulcinj, Herceg Novi, Bar, Tivat va, Ulcinj, Herceg Novi, Bar, Tivat i Kotor) ležaja u svim primorskim gradovima za- and Kotor) is the most developed part najrazvijeniji je dio Crne Gore i predstav- bilježen je 1991. (Tivat, Ulcinj) i 1999. go- of Montenegro and represents a re- lja receptivnu turističku regiju. S obzirom dine (Bar, Budva i Herceg Novi) kada je ceptive tourist region. Applying the reda hotelijerstvo ima vodeću ulogu u razvo- dostignut i minimum broja evidentiranih quired measures provided in Masterp- ju turizma, slijedi prikaz prostorne distri- ležaja u ukupnoj ponudi regiona. Najveće lan should leade to changes of offered bucije, obima i strukture smještajne ponu- učešće u ukupnom broju ležaja do 2000. accomodation structure in favour of de na području Crnogorskog primorja. godine imali su prvenstveno Budva i Her- basic forms of accommodation. ceg Novi, a zatim Ulcinj, Bar, Kotor i Ti- capacity, category, hotel, Key words: vat. Od 2001. godine stanje se promijeni- bed Prostorna distribucija i obim lo u korist drugih opština, tako da 2005. hotelijerske ponude godine Bar i Ulcinj bilježe veće učešće u Najveći broj ukupnog smještajnog kapaci- ukupnoj ponudi (23% i 18%) kao što se vi- teta na Primorju zabilježen je 1988. godi- di iz tabele 1.

Grafikon 1. Kretanje ukupnog broja ležaja po opštinama (od 1981. do 2005) * Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora Izvor: Obrada autora na osnovu interne dok umentacije Ministarstva turizma RCG

214 Tabela 1. Ukupan broj ležaja po opštinama Ukupan broj ležaja na nivou Crne Gore 2005. godine iznosio je 120.270, što znači godina Bar Budva Kotor Tivat Ulcinj Herceg Novi ukupno da je samo u ovom području skoncentrisa- 2001. 10.284 24.739 4.090 8.928 14.907 19.571 82.519 no 95,7% ukupnih kapaciteta za smještaj 2002. 9.295 20.421 3.738 8.785 13.188 16.866 72.293 cijele države. Imajući u vidu smještajnu ponudu svih ovih godina, može se reći da 2003. 10.322 21.980 3.781 5.332 14.772 17.857 74.044 Budvanska rivijera definitivno za sada ima 2004. 25.548 30.664 4.649 3.418 26.080 21.362 111.721 prioritet u razvoju kako domaćeg tako i 2005. 25.912 35.500 6.140 5.554 21.291 20.764 115.161 inostranog turizma. Izvor: Interna dokumentacija Ministarstva turizma RCG. Republički zavod za statistiku Crne Gore, interna dokumentacija Struktura hotelijerske ponude Tabela 2. Ukupan broj ležaja po primorskim opštinama i vrstama objekata za smještaj 2005. godine Individualni turistički smještaj (20.572 privatnih soba /54.003 ležaja/ i 447 privat- Opština Budva Herceg Novi Ulcinj Bar Kotor Tivat Ukupno nih kuća/stanova /1.117 ležaja/) 2005. go- Hoteli 11.115 4.716 3.784 3.095 1.487 1.947 26.144 dine predstavljao je dominantan vid ugostiteljskih objekata za smještaj (47,8%), što Apartman hoteli 746 746 je posljedica intenzivne izgradnje vikend Moteli 6 6 stanova i pojave »sivih noćenja« u pret- Pansioni 338 154 268 24 70 854 hodnom periodu. Zbog novih zakonskih Tur. naselja 2.993 85 2.650 3.507 9.235 propisa i uvođenja međunarodnih standarda, za očekivati je dalji porast ovog Kampovi 4.247 1.155 3.690 320 315 391 10.118 broja, jer se zna da je fizički prisutan veći Tur. Apartmani 40 48 88 volumen smještajnih kapaciteta u privat- Zakupljene privatne 10.334 11.114 10.499 16.973 3.324 2.876 55.120 nom smještaju (na primjer, 1997. godine sobe, kuće/stanovi bilo je oko 150.000 statistički neobuhva- ćenih ležaja). Odmarališta 5.727 3.494 668 1.749 990 222 12.850 Po vrstama objekata u cjelokupnoj po- ukupno 35.500 20.764 21.291 25.912 6.140 5.554 115.161 nudi na Primorju, najveći broj ležaja je za- Izvor: Obrada autora na osnovu interne dokumentacije Ministrastva RCG stupljen u komplementarnim objektima za smještaj (privatni smještaj – kuće, stanovi, apartmani i sobe, odmarališta i kampovi), a zatim u osnovnim (hoteli, turistička naselja, pansioni, apart-hoteli i moteli). Pri- mjenom predviđenih mjera datim u Ma- sterplanu trebalo bi da dođe do promjenu strukture ponude u korist osnovnih vidova smještaja. Prema Masterplanu za 2010. i 2020. godinu, broj ležaja u privatnom smještaju u smislu nove gradnje ne bi trebalo da se po- veća u narednom periodu, već da ostane na nivou od 50.000 ležaja u privatnim sobama, odnosno od 95.000 ležaja 2010. do 110.000 ležaja 2020. godine u turističkim apartmanima. Grafikon 2: Hoteli po kategorijama 2006. godine na Crnogorskom primorju Učešće hotela u ukupnom smještaj- Izvor: Obrada autora na osnovu interne dokumentacije Ministarstva RCG nom kapacitetu na primorju u iznosu od 22,7% 2005. godine, planiranom izgrad- Tabela 3. Kategorisani postotak ležaja po opštinama i kategorijama 2006.godine njom dodatnog broja ležaja, trebalo bi da Kategorija 1* 2* 3* 4* 5* se poveća na 35,7%, čime bi se poboljšala Budva 10% 35,7% 28,5% 22,85% 2,85% struktura ukupne ponude u korist osnovnih ugostiteljskih objekata za smještaj. Bar 26,6% 56,6% 16,6% Izgradnja turističkih apartmana i apart- Herceg-Novi 25,9% 33,3% 22,2% 18,5% hotela trebalo bi da se nastavi do zajed- Ulcinj 16,6% 58,3% 25% ničkog učešća od oko 40%, dok je za ostale vidove smještaja planirano smanjenje Tivat 25% 25% 41,6% 8,3% učešća. Kampovi i odmarališta bi tre- Kotor 8,3% 50% 33,3% 8,3% balo svoju ponudu da smanje na 10.000 Izvor: Obrada autora na osnovu interne dokumentacije Ministarstva RCG (učešće od 3,6% i jednih i drugih posebno) do 2020. godine, praćeno kvalitativ- re, koji raspolažu sa ukupno 13.309 soba stavlja 75,1% svih kategorisanih objekata u nim poboljšanjem i povećanjem cijena. i 1.450 apartmana, odnosno 33.388 leža- Crnoj Gori1. Minimalni standard bi trebalo da iznosi ja. Tokom 2005. godine kategorisana su 32 Dominirajuća kategorija na ovom po- 3 zvjezdice. Pretenduje se takođe na iz- objekta, što je povećalo ponudu smještaj- dručju 2006. godine su i dalje hoteli sa dvi- gradnju hotela i apartmana, čime bi se nih kapaciteta za 273 sobe i 91 apatman, pored povećanja sveukupnog broja leža- odnosno 782 ležaja. 1 Treba imati u vidu da će neki objekti (objav- ja poboljšala kvalitativna struktura smje- Na Crnogorskom primorju 2006. go- ljeni i u zvaničnim katalozima) promijeni- štajne ponude. dine registrovano je i kategorisano 163 ti svoju kategoriju, jer je privatizacija još uvijek u toku, tako da konačne kategorije svih U dosadašnjem periodu kategorisano objekta (zvanično objavljenih), što pred- objekata ne mogu biti dostupne, a samim tim je ukupno 217 objekata na nivou Crne Go- varira i broj kategorisanih objekata.

215 je (42,2%) i tri zvjezdice (26,7%) koji su po- prednjači u procesu kategorizacije objeka- ji smještajnih kapaciteta tako i u pogledu većali svoje učešće za 1,4% odnosno 0,8% ta, a zatim slijede Herceg Novi, Bar, Ulcinj njihove strukture i kvaliteta. u odnosu na prošlu godinu. U odnosu na i Kotor. 2005. godinu, kada je bilo 135 kategorisa- Literatura nih objekata u ovom regionu, opao je broj Zaključak Hotel Directory (2005) objekata sa jednom zvjezdicom sa 18,5% Imajući u vidu činjenicu da je turizam u Hotel Directory (2006) na 17,3% i sa pet zvjezdica sa 2% na 0,6%, Crnoj Gori izrazito sezonskog karakte- Interna dokumentacija Ministarstva tu- dok su objekti sa četiri zvjezdice porasli sa ra i da se ljetnja sezona odvija u primor- rizma RCG, neobjavljeno 12% na 13%. Jedini hoteli sa 5 zvjezdica se skim opštinama, to je najveći dio turistič- Ministarstvo turizma RCG (2006): Izvje- trenutno nalaze na području Budve, dok u kog prometa upravo realizovan u ovih šest štaj o kvantitativnim i kvalitativnim Baru i Ulcinju ne postoje objekti ni sa 4 primorskih opština na koje otpada 96,36% efektima turističke privrede u 2005. go- zvjezdice. ukupno ostvarenih noćenja na nivou dr- dini, Podgorica. Najveći broj kategorisanih ležaja ima žave. Po kvalitetu ponude, poslije Budve, Ministarstvo turizma RCG, DEG, (2001): Budva (14.729), a zatim Bar (6.437), Her- drugo mjesto zauzima grad Herceg Novi, MASTERPLAN – Strategija razvoja tu- ceg-Novi (5.451), Ulcinj (4.172), Tivat dok u Baru i Ulcinju ne postoje objekti I i rizma do 2020. godine, Podgorica. (1.908) i Kotor (1.133). II kategorije, što odslikava loše stanje cje- Zbornik radova sa naučnog skupa na Ce- U odnosu na ukupan broj ležaja regi- lokupne ponude u južnijem dijelu Crno- tinju 23-24. maj (2002): Turizam Crne strovanih 2005. godine, u Budvi je katego- gorskog primorja. Primjenom predviđe- Gore u drugoj polovini XX vijeka, Prije- risano 41,49%, Baru 24,84%, Herceg No- nih mjera datim u Masterplanu doći će do stonica Cetinje, Cetinje, Ekonomski fa- vom 26,25%, Ulcinju 19,59%, Tivtu 34,35% promjene kako u teritorijalnoj distribuci- kultet, Podgorica, Fakultet za turizam i i Kotoru 18,45% ležaja. Poslije Budve, Tivat hotelijerstvo, Kotor.

216 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Aleksandra Prodanović* Animacija u hotelu kao

Sažetak bitan faktor zadovoljenja Turistička animacija u hotelu je prema nemačkom sociologu Klausu Finger Benoit: izgovorena, prijateljska, vese- turističkih potreba la, ljubazna, srdačna, atraktivna (pri- vlačna) molba, poziv, ponuda, ohra- Uvod sve atraktivnija turistička animacija, kao brenje za zajedničko druženje (bavlje- U vremenu u kom živimo, trend je da se dopuna osnovnoj turističkoj ponudi konje nečim), kroz bilo koju aktivnost go- otuđujemo jedni od drugih. Sistem komu- ju čine smeštajni kapaciteti i prirodna bo- sta u njegovom slobodnom vremenu, nikacija je sve razvijeniji i umesto da zbli- gatstva. Turistička animacija je tu da oži- na godišnjem odmoru, koja ga privla- žava ljude, on ih zapravo udaljava. Ljudi vi turističku destinaciju i udahne joj dušu, či i to sve do onog trenutka kad se odvi- se sve više zatvaraju iza svojih zidova, ka- ispunivši je zanimljivim sadržajima, za- ja kroz zajedničko delovanje sa ostalim ko fizički tako i psihički. Upravo na godiš- dovoljavajući turiste kojima je postalo do- ljudima (gostima ili domaćinom) i sa njem odmoru, gde su opušteni i bez sva- sadno da provode godišnji odmor samo na radošću (zadovoljstvom) na upoznava- kodnevnih briga, ljudi žele da se osete kao pesku, “suncu” i uz more. nju novog, na zajedničkom učestvova- da pripadaju nekom i da njima neko pripa- Naglasak u današnjem turističkom po- nju u aktivnostima, na ljudima, okoli- da. Žele da se osete kao deo porodice, da slovanju, cilju putovanja i načinu provođe- ni, destinaciji, kulturi i uopšte zemlji u zajedno rade nešto i da se ponovo zbliže. nja godišnjeg odmora, stavlja se na doživ- kojoj se boravi. Zadatak animatora je upravo da im u tome ljaj kao aktivni odnos prema turističkim Cilj ovog rada je prezentacija anima- pomogne kroz svoje aktivnosti. vrednostima u čijoj je osnovi potreba za cije u turizmu na primeru animacije Izraz animacija potiče od latinske reči istraživanjem novih i nepoznatih prosto- u hotelu „Trypiti Bungalows“ na Taso- anima što znači duša i animare što znači ra, pojava i problema. (Andrijašević et al., su. Analizirano je kako animatori do- oživeti, udahnuti nekome dušu. U engle- 1999) Prema tome, animaciji se postavlja prinose većem stepenu zadovoljstva tu- skom jeziku animation = oživljenje. zadatak organizovanja i provođenja aktiv- rista. Rad je nastao na osnovu ličnog Sve ljudske potrebe mogu se podeliti u nosti doživljavanja, kojima se nastoji izbe- iskustva autora, a u želji da se dopuni dve osnovne grupe (Čačić, 1999): ći ili bar ublažiti osećaj otuđenosti gosta malobrojna literatura o ovoj temu na • neophodne ili egzistencijalne potrebe za vreme njegovog boravka u turističkoj srpskom jeziku. (potrebe za hranom, stanovanjem i sl.) i destinaciji. animacija u turizmu, Ključne reči: • dopunske potrebe. Kripendorf animacijsku delatnost vidi animatori, hotel „Trypiti bungalows“ Dopunske potrebe se dalje dele na: kao proces edukacije savremenog turiste u Abstract • opštekulturne i načinu putovanja i provođenja slobodnog • luksuzne. vremena na godišnjem odmoru, pa prepo- Animation in tourism in hotel as important Zahvaljujući stalnom porastu proizvod- ručuje da se animacija razvija u tri osnov- factor to satisfy touristic needs nih snaga i životnog standarda stanovniš- na smera: Animation in tourism, acording to ger- tva, turističke potrebe se danas nalaze u 1. kao pomoć u otkrivanju sopstvenih man sociologist Klaus Finger Benoit is grupi opštekulturnih ljudskih potreba. Da- sposobnosti frendly, happily, kindly, atractive ap- nas se jednim delom turističke potrebe jav- 2. kao pomoć kod zbližavanja sa drugim plication, call, initiative, encourage ljaju i kao neophodne potrebe. Naime, ra- turistima i gostima for playing together in any guest ac- di se o turističkim potrebama kao faktoru 3. kao pomoć kod zbližavanja sa domaći- tivity in free time on his vacation, that očuvanja radne sposobnosti stanovništva nom i njegovom zemljom. pull toward him till the moment when it tj. zdravstvenoj preventivi, gde se godiš- Tu na scenu stupaju turistički animato- is happening trought together playing nji odmor preporučuje kao “lek od stresne ri koji su u suštini u najprisnijem kontaktu with other people (guests or hosts) and svakodnevice”, bavljenje sportskim aktiv- sa turistima, što im je i posao. Animatori with plesure for new things, on together nostima kao suprotnost sedelačkom životu su deo osoblja hotela koji koriste sve uslu- activities, new people, new surround- ili posete banjskim i lečilišnim destinacija- ge kao gosti hotela zato da bi što bolje upo- ings, destination, culture and country ma zbog opšteg oporavka organizma. znali goste i u svakom trenutku im bili na he stay in. Posebno značajna odlika turističkih po- dohvat ruke, ukoliko im zatreba neka po- Purpose of this work is presentation of treba je njihova sposobnost da se “neogra- moć ili jednostavno društvo. animation in tourism on example of an- ničeno šire”. (Bakić,1999) Dopunske ljudske U hotelijerstvu je poznato da osoblje ho- imation in hotel Trypiti bungalows on potrebe, u koje spadaju i opštekulturne, ne tela jede i u toku svog slobodnog vremena Tasos and how animators could con- zadovoljavaju se brzo, štaviše lako se proši- boravi u odvojenim prostorijama ili bar u ra- tribute to higer satisfaction of guests. ruju na nove sadržaje. Ovo posebno važi za zličito vreme od gostiju, kako bi se napravi- This work was made on personal expe- turističke usluge. Traže se nove, dosad ne- la jasna razlika između gosta i osoblja hotela, rience of author according to her de- posećene destinacije i kvalitetnije i složeni- što nije slučaj sa animatorima u hotelu. Ani- saire to fill fewness literature about ani- je usluge u destinacijama. Ovome posebno matori treba da provode što više vremena uz mation in tourism on Serbian language. doprinosi stalno povećanje životnog stan- goste, da jedu sa gostima, plivaju, borave za- Key words: animation in tourism, ani- darda i sve više slobodnog vremena. jedno sa njima na plaži. Sve ovo je naravno mator, hotel Trypiti bungalows nenametljivo i to samo ako gosti pokažu in- Značaj animacije za zadovoljenje teresovanje za to, jer animatori nisu tu da se nameću, već da se sprijatelje sa gostima. turističkih potreba Da bi se uspešno sproveo animacijski U zadovoljenju turističkih potreba sve ve- program u hotelu treba voditi računa o vi- * diplomirani menadžer u lovnom turizmu, Novi Sad ću ulogu svakako ima, u poslednje vreme še faktora:

217 Tabela 2. Dnevni raspored aktivnosti 1. broju dana koliko najčešće gosti ostaju dečije animacije ju u vidu kreativnih radionica gde deca cr- u hotelu, pa na osnovu toga napraviti taju na zadanu temu ili po sopstvenoj želji, broj različitih programa kako bi svim Satnica Aktivnost prave figurice od papira origami tehni- gostima bilo interesantno 10.00 h – 12.00 h Mini club kom tj. bez makaza i lepka, prave narukvi- 2. danima kojima gosti najčešće stižu u ce od konca, boje šišarke ili kamenčiće ko- 15.00 h – 17.00 h Mini club hotel i danima kojima gosti odlaze iz je su sakupili na plaži. Kako gosti u hotelu hotela 21.00 h – 21.30 h Mini disco ostaju najčešće dve nedelje, jednom u to- 3. animatori moraju poznavati jezik ko- ku boravka za decu se organizuje maske- jim govore gosti kako bi program bio Iz tabele se vidi da animacijski pro- nbal. Čitav dan deca provode praveći ma- uspešan gram ne počinje suviše rano kako bi gosti ske uz pomoć animatora ili roditelja, da bi 4. dnevni raspored aktivnosti gostiju, hotela imali dovoljno vremena da se od- ih uveče pokazali svim gostima i otplesa- odnosno animacijski program treba more i doručkuju, takođe uočljiva je pauza li mini disko pod maskama. Mini disko se uskladiti sa slobodnim vremenom go- oko podneva za ručak i poslepodnevni od- održava svako veče na prostoru namenje- stiju tj. voditi računa da se programi ne mor, kao i pauza za večeru. nom održavanju večernjeg programa, na poklapaju sa vremenom obroka ili od- Pored navedenog rasporeda stoji i ras- terasi pored bazena. Animatori pozivaju mora gostiju pored aktivnosti dečije animacije, kao i decu da se pridruže povorci koja ide oko 5. program se mora prilagoditi starosnoj plakat koji se menja svaki dan, a koji služi bazena, pripremajući se tako za ples. Mi- strukturi kao i fizičkoj kondiciji gosti- za obaveštavanje gostiju o večernjem pro- ni disko traje pola sata. Animatori izvo- ju, naročito ukoliko se radi o sportskoj gramu koji je svako veče različit. de unapred pripremljenu koreografiju uz animaciji. Dnevni raspored aktivnosti se menja u muziku, a deca ih oponašaju i uče pokre- 6. većina programa se izvodi na otvore- zavisnosti od vremenskih uslova, pa su tate. Svako veče muzika za mini disko je ista nom pa je bitno da se programi prila- ko navedene aktivnosti održavane u toku kako bi deca savladala pokrete. Mini dis- gode vremenskim uslovima. glavne sezone kad su vremenski uslovi naj- ko je namenjen deci, pleše se uz dečije pe- pogodniji, a u toku predsezone i postsezo- sme poput pačijeg plesa i sličnih zabavnih Animacija u hotelu ne, neke od aktivnosti su izostavljane, kao i melodičnih pesama, ali se jako često de- npr. škola plivanja, zbog nedovoljnog broja šava da tinejdžeri spontano počnu da ple- “Trypiti bungalows” zainteresovanih, aqua aerobic zbog nepo- šu sa animatorima jer im se dopada muzi- U hotelu “Trypiti Bungalows” na Tasosu, voljnih vremenskih uslova (suviše hladno ka i zabavni pokreti. animacijaski program se deli na tri gru- za ovu aktivnost), igre na plaži… Ovo je obavezno vreme koje animatori pe: dečija animacija, sportska animacija Što se tiče dečije animacije, aktivnosti moraju provesti sa decom, ali se vrlo često i večernja animacija. Ovaj hotel je ukup- su iste u pred, post i glavnoj sezoni, samo dešava da deca, koja se brzo i lako vezuju nog kapaciteta 280 ležajeva, a od otvaranja dolazi do pomeranja satnice mini diska za osobe, zavole animatore i žele da provo- (1.maja) do zatvaranja (15.oktobra) nejed- koji se u toku pred i postsezone pomera de sve vreme sa njim, pa tako pozivaju ani- nake je popunjenosti, pa je tako po pravilu za pola sata ranije, jer se ova aktivnost ta- matora da provodi vreme sa njima u baze- u predsezoni i postsezoni slabije popunjen, kođe odvija na otvorenom, a poznato je da nu ili na plaži. Animatoru je dozvoljeno da dok u toku glavne sezone dolazi i do over je dan u navedenom periodu kraći. se ljubazno zahvali na pozivu i udalji, ali je bookinga. Hotel pruža usluge na bazi all in- preporučljivo da sve vreme provodi sa de- clusive tj. sve je uključeno. Animacijski tim Dečija animacija com, ukoliko to deca žele, da bi se posti- čine četiri animatora – dva sportska, jedan U hotelu “Trypiti Bungalows” angažovan gla veća satisfakcija i veći osećaj bliskosti sportsko-dečiji i jedan dečiji animator, a svi je jedan dečiji animator koji radi u mini sa gostima. zajedno učestvuju u večernjem programu. klubu u toku dana, a za večernju aktivnost Na osnovu iskustava u radu sa animacijom, mini disko, angažuje se još jedan od ani- Sportska animacija preporučljivo je da jedan animator dolazi u matora koji inače radi sportsku animaciju. U hotelu “Trypiti Bungalows”, pošto je proseku na 50 do 100 gostiju, što je u ovom Aktivnosti mini kluba se odvijaju na za to predviđeno puno sportkih aktivnosti, an- hotelu ispoštovano. Na čelu animacijskog predviđenoj lokaciji. U okviru hotelskog gažovana su tri sportska animatora. Ovaj tima je tim lider koji pravi sezonski, meseč- kompleksa namenski je napravljena kući- broj animatora je dovoljan za nekoliko rani, nedeljni i dnevni raspored programa. ca za ove aktivnosti. Kućica je od drveta, zličitih aktivnosti u toku dana, pa tako go- Programi moraju biti jasno istaknuti, a sa drvenim nameštajem koji čine 2 stola sti mogu da biraju i da se prema sopstve- moraju pokrivati širok spektar interesova- i 3 klupe, pogodna je za lošije vremenske nim željama i mogućnostima odluče za nja svih generacija zastupljenih u hotelu. uslove, npr. ukoliko pada kiša, aktivosti se neku od aktivnosti na plaži (boća, igre na U hotelu “Trypiti Bungalows” animacijski mogu odvijati unutra, ali najčešće se ak- plaži, odbojka) ili u/pored bazena (gimna- dnevni program je vidno istaknut na dve tivnosti odvijaju napolju, na travnjaku stika, aqua aerobic, pikado). Ovo su aktiv- oglasne table na najprometnijim mestima. ispred kućice. U rekvizite mini kluba spa- nosti koje se obavljaju mahom na otvore- U toku glavne sezone raspored izgleda kao daju 2 prenosiva plastična stola sa 10 ma- nom i to u toku glavne sezone kao i u toku u tabeli 1. lih plastičnih stolica koji se iznose napolje, pred i post sezone kad vremenski uslovi lopte, konopci za preskakanje, igre sa koc- to dozvoljavaju. U slučaju loših vremen- Tabela 1. Dnevni raspored aktivnosti kicama, igre pamćenja, puzle, plastelin, skih uslova neke aktivnosti se odlažu, kao Satnica Aktivnost papiri, olovke, drvene, voštane i vodene npr. odbojka na plaži, ali se pikado, koji se bojice, flomasteri, konci i igle, makaze, le- inače održava na prostoru pored bazena 10.30 h - 11.00 h Gimnastika pak, selotejp, kolaž i krep papir, na prosto- u senci drveta, pomera u unutrašnju pro- 10.30 h - 12.00 h Boća ru ispred kućice nalaze se ljuljaške i klac- storiju za igru. Takođe se umesto odbojke 11.30 h - 12.00 h Škola plivanja kalice. Ovde do izražaja dolazi kreativnost na plaži organizuju turniri u stonom teni- 12.00 h - 12.30 h Aqua aerobic i snalažljivost animatora, jer sa sredstvi- su ili u bilijaru, jer hotel poseduje opremu ma koja ima mora osmisliti program ko- potrebnu za igranje ove dve igre. Gosti se 15.30 h - 17.00 h Pikado ji će biti interesantan deci različitog uzra- informišu o ovim dešavanjima preko ogla- 16.00 h - 17.30 h Igre na plaži sta. Mini klub posećuju deca od 2 do 15 sne table, ali i u ličnom razgovoru s ani- 16.30 h - 18.00 h Odbojka na plaži godina. Preporučljivo je da deca do četiri matorom. Animator, kad krene na neku godine starosti dolaze u pratnji roditelja. od aktivnosti, obaveštava goste o tome i 21.30 h - 23.00 h Večernji program Aktivnosti mini kluba najčešće se odvija- direktno ih poziva na učešće. Svi gosti su

218 dobrodošli, ali se vodi računa da se pažnja sti od vremena dolaska i odlaska gostiju da izdvoje više novčanih sredstava ako će posveti gostima koji su zbog životne dobi tim lider izabira koji će program biti izvoza njih dobiti dodatnu uslugu, bolju orga- ili fizičke spremnosti i kondicije pogodni- đen te večeri. Tako se za veče dolaska go- nizovanost, dodatne mogućnosti zabave, ji za određene aktivnosti. Animator sam stiju najčešće biraju interaktivni programi učenja i sl. treba da proceni kod kojih gostiju je po- u toku kojih gosti imaju prilike da upozna- Animacija u turizmu zauzima sve jaču trebno više insistirati na tome da se uklju- ju animatore, kao i animatori njih – da sa- poziciju u formiranju turističkog proizvo- če u aktivnost, a kojim gostima ne treba znaju iz kojih zemalja dolaze i kakva su im da i njegovom plasmanu na tržištu. Ona smetati. Naravno da animator ne treba da interesovanja, kako bi naredne programe obogaćuje doživljaj na godišnjem odmo- bude previše napadan, kako ne bi uzne- prilagođavali njihovim željama i potreba- ru, brine o gostu, pruža mu veliki broj mo- mirio goste, već treba da ih pusti da sami ma. Nešto kasnije na programu su pasiv- gućnosti za provođenje slobodnog vreme- odluče da li će se priključiti ili ne. Postoje ni programi gde se gostima ostavlja prona, pa time doprinosi većem zadovoljstvu gosti koji vole da učestvuju u svim aktiv- stora da se odmaraju, a pred kraj, kad se kupaca. Ovo potvrđuju i sami gosti čije se nostima iako nisu baš talentovani ili fizič- gosti već dovoljno opuste i upoznaju do- zadovoljstvo oseti kako u direktnom raz- ki spremni za neku od aktivnosti, a ani- bro kako animatore, tako i ostale goste, na govoru sa njima, tako i u anketama koje mator je tu da ih uputi u pravila igre i da programu su aktivni programi. Jedan od su popunjavali na kraju godišnjeg odmora ih poduči boljem igranju. Neki od gostiju najinteresantnijih aktivnih programa su gde su trebali da zaokruže smajlija ukoliko vole da posmatraju aktivnosti sa strane, za “olimpijske igre”, koje se izvode sa velikim su zadovoljni nečim, ljutog smajlija ukoli- njih je dovoljna zabava gledati druge. Ovo brojem učesnika. Svaki od učesnika dobi- ko nisu zadovoljni i ravnodušnog, ukoliko se često dešava u prvim danima boravka ja posebno dizajniran kostim, pravi se či- im takva osećanja izaziva ponuđena uslu- gostiju, kad su gosti nesigurni i nisu do- tav performans sa kraljem i princezama, ga. U hotelu “Trypiti Bungalows”, gosti su voljno opušteni da bi se i sami priključili kao i učesnicima koji su unapred pripre- ocenjivali kvalitet smeštaja, hrane, usluge igri. Treba ih pustiti, oni se najčešće sami mljeni. Pripreme za “olimpijske igre” tra- u restoranu i baru, animaciju u hotelu, kao aktivno uključe kad bolje upoznaju ani- ju čitav dan. i celokupan utisak o hotelu. Neretko se de- matora i druge goste. Na kraju svakog večernjeg programa šavalo da se u napomenama posebno hva- animatori izvode Club dance. Club dance li animacija, iako nisu potpuno zadovoljni Večernja animacija se sastoji od 3 popularne pesme, veselog smeštajem ili nekim drugim delom hotel- U porgramu večernje animacije učestvu- ritma, uz koje animatori izvode unapred ske usluge, da se odlučuju da opet posete ju svi animatori. Večernja animacija je za pripremljenu koreografiju, a gosti ih u to- isti hotel, jer im je kako kažu “zabava bi- sve goste i sastoji se od različitih programa me oponašaju, tj. plešu zajedno sa anima- la vrhunska”. Animacija je na ovim anke- koji u odnosu na gosta mogu biti: aktivni, torima. Na zabavu su dobrodošli svi gosti. tama dobijala 92 do 98 % “nasmejanih li- pasivni i interaktivni programi. U aktivne Kako su animatori direktna veza gosti- ca”. Evidentan je i porast broja gostiju koji programe spadaju programi u kojima go- ju sa zemljom–domaćinom, treba da pred- se vraćaju u hotel od kad je u njegovu uslu- sti aktivno učestvuju, takvo je, na primer, stave tu zemlju u najboljem mogućem sve- gu uključena i animacija, kao i veće intere- plesno veče gde gosti plešu različite pleso- tlu. Poželjno je organizovanje tematskih sovanje kod gostiju koji se u emitivnim de- ve, zatim takmičenje između muškaraca i večeri u svrhu boljeg upoznavanja gostiju stinacijama odlučuju upravo za ovaj hotel žena, gde se nekoliko gošća takmiči protiv sa zemljom u koju su došli. U hotelu “Try- zahvaljujući činjenici da se u njegovoj po- isto toliko gostiju muškog pola u nekoliko piti bungalows” svake subote se organizu- nudi između ostalog nalazi i animacija. zanimljivih igara. Pasivni programi su proje Grčko veče, kako bi svi gosti imali pri- grami koje gosti samo posmatraju, npr. veliku da se upoznaju barem sa delom grčke Literatura če skečeva, gde animatori glume u nekoli- kulture i običaja grčkog naroda. Ovo je je- Andrijašević, M. et al. (1999): Animacija u ko različitih skečeva, najčešće komičnih ili dini program koji se izvodi svake nedelje i hotelijersko-turističkoj ponudi, Hrvat- animatori izvode plesne koreografije, a gost koji većina gostiju vidi dva puta. ska udruga, Opatija, samo posmatra. U interaktivne programe Večernji programi u hotelu “Trypiti Čačić, K. (1999): Ekonomika turizma, Za- spadaju programi u kojima gosti učestvu- bungalows” se izvode na otvorenom pro- vod za udžbenike i nastavna sredstva, ju, ali u saradnji sa animatorom, kakvi su, storu pored bazena. U slučaju nepovoljnih Beograd, na primer, muzički kviz ili kviz znanja, gde vremenskih uslova postoje rezervni pro- Bakić, O. (2002): Marketing menadžment gosti odgovaraju na postavljena pitanja od grami, kao na primer bingo ili tombola, turističke destinacije, Ekonomski fakul- strane voditelja programa, a ostali anima- koji se izvode u unutrašnim prostorijama tet Beograd, tori im u tome pomažu ili odmažu na za- hotela, koje su manje površine, zbog čega Horvat, B. (2003): Animacija u turizmu na bavan način. Za voditelja programa se naj- je nemoguće izvoditi redovan program. primjeru “all-inclusive” kluba “Luna”, češće izabira aniamtor koji pored znanja Poreč, Zagreb, nekoliko stranih jezika, svojom pojavom Zaključak Benson, M. (1988): Englesko-srpskohrvat- (glasom i stasom) izaziva pažnju gostiju. Da bi turistički proizvod bio privlačan da- ski rečnik, Prosveta, Beograd, Potrebno je da postoji najmanje onoliko našnjem kupcu, on mora biti kompleksan, www.animation.de različitih večernjih programa koliko veći- tj. sastojati se od što većeg broja različi- www.world-tourism.org na gostiju dana ostaje u hotelu. U zavisno- tih faktora. Savremeni turisti spremni su www.berzabanja.com

219 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Miloš Nicić* Internet promocija mr Dario Šimičević* beogradskih restorana Sažetak Uvod - Internet kao promotivni Budući da Internet danas predstavlja bama, tako da se ostali sadržaji uglavnom potpuno razvijen komunikacioni i mar- medij koriste kao dopuna tekstu. ketinški medij, moguće ga je iskoristi- Internet kao medij ima određene karak- Odnos obima i cene prezentacije mno- ti u promociji turizma i ugostiteljstva. U teristike koje ga u velikoj meri izdvajaju gostruko nadmašuje oglase u štampanim ovom članku se posmatra način na koji od tradicionalnog komercijalnog okruže- ili reklame u elektronskim medijima. beogradski restorani koriste prednosti In- nja, budući da predstavlja hipermedijsko Publika koju pokriva Internet je ceo terneta u promovisanju svojih aktivnosti okruženje, koje korisnicima, omogućava svet, a prezentacija je neprekidno dostu- i unapređivanju svog poslovanja. Posto- interaktivni pristup sadržajima, kao i me- pna. Komunikacija je masovna, brza i jef- ji nekoliko značajnijih portala koji su la- đusobnu komunikaciju. Dosadašnje mar- tina. Mnogobrojni servisi omogućavaju da ko dostupni preko pretraživača Interne- ketinško komuniciranje, zasnovano na poruka lako stigne na dugi kraj sveta. ta, a na kojima se potencijalna mušterija modelu jedan prema mnogima, pasivizira Sve do sada nabrojane prednosti se mo- može informisati o ponudi velikog broja potrošača koji predstavlja samo primaoca gu svesti na tri osnovne: 2 restorana, kvalitetu i cenama. Što se ti- poruke. Osnovni način na koji Internet vr- • troškovi su niski, če samih restorana, trenutno se na Inter- ši transformaciju komuniciranja je dava- • tržište je veliko, netu može pronaći dvadesetak prezen- nje aktivne uloge posmatraču/posetiocu • reklamiranje je kontinuirano. tacija. Iako različite po tehničkom nivou prezentacije, koji može samostalno birati i količini informacija koje nude, posto- da li će pristupiti veb prezentaciji predu- U ovom radu je izvršen pregled ponu- je određene sličnosti u sadržaju (meni- zeća i sam ostvaruje kontrolu nad sadrža- de beogradskih restorana na Internetu ji, dostava hrane, on-line rezervacije, de- jem sa kojim se susreće. budući da oni mogu da iskoriste navede- taljne informacije o lokaciji...) koje se iz- Internet pruža nekoliko razloga za ne prednosti Interneta kao medija. Samim dvajaju kao tipične za veb-sajtove resto- oglašavanje. U pitanju su jednostavan me- tim dolazi se i do odgovora na pitanje šta rana. Zahvaljujući tome moguće je uspo- tod distribucije informacija, mogućnost je ono što karakteriše i što se očekuje od staviti standard po kome se može oceniti kreiranja govornih i video prezentacija, tipične prezentacije ovog tipa. kvalitet Internet prezentacije restorana. poboljšan imidž preduzeća, trenutna i di- Ključne reči: Internet, beogradski re- rektna veza između potrošača i firme, kao Tipovi promocije restorana storani, promocija i smanjeni troškovi obavljanja promocio- nih aktivnosti. Prema jednom razmatra- Portali Abstract nju, prednosti koje nudi Internet u odnosu Promocija beogradskih restorana na In- Internet Promotion of Belgrade Restaurants na konvencionalne medije su: 1 ternetu se ostvaruje na dva načina. Prvi, Internet is recognised nowadays as full • oglasi su dostupni 24 sata dnevno, 365 koji koristi veliki broj restorana, odnosi se grown communication and market- dana u godini, na prisustvo koje restorani ostvaruju za- ing medium, so it can be used in tourist • veb stranama se pristupa zbog intereso- hvaljujući domaćim Internet portalima i and hospitality promotion. In this arti- vanja, adresarima. Portali nude velik broj poda- cle we research how Belgrade restaurants • odgovori i rezultati su trenutno interak- taka i linkova organizovanih po katego- are using advantages of the Internet in tivno merljivi, rijama. Posetilac može vršiti pretragu bi- promoting their activities and expand- • pristup vebu je besplatan za korisnike rajući odgovarajuće linkove i na taj način ing their services. The research focuses on Interneta, ulazeći u odgovarajuće potkategorije ili web portals and specific restaurant web • nema troškova distribucije i štampanja, koristeći ključne reči da bi pronašao odre- sites. There are a few web portals which odnosno troškovi pripreme prezentaci- đeni podatak. can be found easily through search enje za milione kupaca su isti kao i za jed- Ovakav način poseduje određene pred- gines, where potential customer can get nog, nosti koje se ogledaju pre svega u niskoj some information about restaurant offer, • troškovi su isti bez obzira da li je ciljni ceni - često je dovoljno samo poslati po- it’s quality and prices. Currently, there auditorijum na drugoj strani planete ili datke i fotografije da bi restora bio uvršten are about twenty web sites of Belgrade u istom gradu, u indeks portala. Druga prednost je veza- restaurants on the Internet. Although • materijali i podaci mogu biti korigova- na za ostvarivanje kontakta sa auditoriju- they differ by technical and information- ni ili zamenjeni u svakom trenutku, ta- mom. Potencijalni posetioci restorana će al level, there are some content similari- ko da su uvek sveži. u velikom broju slučajeva informacije o ties typical for restaurant web site (men- restoranima tražiti upravo preko portala, us, food delivery, on-line reservation, de- Očigledno je da Internet objedinjuje pa tako nije redak slučaj da na portalima tailed location information) by which an dobre osobine klasičnih medija i dopunju- svoje stranice imaju i restorani koji imaju i analyses framework can be created and je ih svojim posebnim karakteristikama. spostveni veb-sajt. used to determine the quality of a res- Iako su informacije dostupne u tekstual- Sa druge strane, podaci koji se nalaze taurant Internet presentation. nom, audio i vizuelnom obliku, glavni deo na portalu nisu pod direktnom kontrolom Keywords: Internet, Belgrade restau- se i dalje prenosi u kao pisani sadržaj, zbog restorana. Pre svega, one su po formi pri- rants, promotion zaostajanja tehnologije za realnim potre- lagođene izgledu samog portala, što znači

2 Dr R. Stankić, M. Nicić, Internet kao izazov 1 V. Filipović, T. Uroš, I. Uroš, Internet kao turističkog marketinga u globalnom okru- * Visoka turistička škola strukovnih studija, Beograd interakcija sa kupcima, XV naučno-struč- ženju, Izazovi menadžmenta i marketinga u [email protected] ni skup Infoteh 2000 - zbornik radova [105- globalnom okruženju [483-490], Ekonomski 110], JURIT, Beograd, 2000. fakultet, Beograd, 1998. god.

220 da restorani na različitim mestima biva- svoje zamisli. Dobro dizajnirana i funk- ju predstavljeni na različite načine. Diza- cionalna prezentacija može biti kreirana jn i informacije koje su prikazane uvek za- čak i uz upotrebu osnovnih HTML forma- vise od koncepcije portala. Najsiromašniji tiranja. oblik prisustva se ostvaruje u okviru adre- Ipak postoje i veoma kvalitetno dizaj- sara koji navodi samo najosnovnije podat- nirani sajtovi, koji se, zahvaljujući dobroj ke o restoranu - naziv, tip restorana, adre- kombinaciji novih i klasičnih tehnologija, su i telefon. Sa druge strane, neki sajtovi prema utisku koji ostavljaju na korisnika omogućuju čak i postavljanje mini-pre- Interneta, pozicioniraju ispred ostalih. zentacije restorana, koja uključuje kraći Ovde je bitno istaći da sve prezentaci- tekst i nekoliko slika, koje mogu biti ras- je različitih restorana, iako drugačije di- poređene i na nekoliko strana, ali stil pri- zajnirane, poseduju jedan nivo unifor- kaza i dalje ne zavisi direktno od restora- mnosti grafičkog prikaza, koji se odnosi na, već od koncepcije portala. na izbor prikazanih slika. Po tome, mogu- Ukoliko portal nema zadovoljavaju- će je napraviti podelu grafičkog materijala ći dizajn ili ne nudi odgovarajuće ili ažur- na ukrasnu i informativnu grafiku. Ukra- ne informacije i sama promocija restora- sni grafički elementi su u funkciji atraktivna će biti degradirana. Na nekim mestima nosti i dizajna. Takvi elementi postoje na postoje i podaci koje postavljaju operateri svim sajtovima i imaju estetsku ulogu. In- portala i koji se odnose na ocenu restorana formativni grafički materijal ima za ulogu Portal “NaDlanu.com” nudi informacije o resto- i cene. Takođe, postoje i portali koji omo- da slikom bolje objasni, odnosno ilustruje ranima i komentare korisnika; www.nadlanu.com gućavaju postavljanje komentara poseti- tekst i na taj način prenese dodatnu infor- laca o restoranima. Iako dobra, ova ide- maciju posetiocu. Ovaj grafički materijal se ja gubi na vrednosti ako se uzme u obzir uglavnom sastoji iz fotografija koje pred- da komentari mogu biti veoma oprečni, u stavlaju ambijent restorana i specijalitete rangu od veoma pohvalnih do krajnje ne- iz menija, ili planova - mapa koje predstav- gativnih. Samim tim, informacije ovog ti- ljaju deo grada u kome se nalazi restoran. pa bivaju obezvređene, a svaki loš komen- Upravo ovakav tip fotografija je karakteri- tar će naneti štetu imidžu restorana. stičan za prezentacije restorana. Fotografi- je mogu biti prikazane u okviru teksta i/ili Sopstveni veb-sajt grupisane u posebne galerije slika. Drugi vid promocije na Internetu pred- Sa aspekta funkcionalnosti je bitno postavljaju klasične Internet prezentacije. Na menuti da nekoliko prezentacija ne posto- beogradskom Internet nebu se može pro- ji (iako su na portalima navedene njihove naći dvadesetak sajtova restorana. Iako veb adrese). Takođe, jedan manji broj pre- broj nije velik, očigledne su varijacije ve- zentacija je i dalje u fazi izrade i pružaju Utisak odličnog dizajna sajta “Stare trešnje” kvari zane za izgled, tehnički nivo i sadržaj pre- samo naslovnu stranu uz linkove koji (još njegova nedovršenost; www.staratresnja.com zentacija. uvek) ne rade. Tehnički i dizajnerski nivo prezentaci- Prezentacije restorana po svojoj struk- ja varira, ali je opšti utisak da su prezenta- turi spadaju u hijerarhijski “plitke” pre- cije prema ovim kriterijumima na relativ- zentacije, kod kojih se do svakog dela stiže no niskom nivou. direktno linkom sa naslovne strane. Ovo Kada se govori o tehnički najslabijim automatski znači laku navigaciju, što je ve- prezentacijama, misli se na sajtove ko- oma značajno posetiocima, koji mogu lako ji se sastoje svega od jedne ili par strani- pronaći svaku informaciju koju prezenta- ca sa tekstom uz nekoliko slika. Formati- cija nudi. Pored toga, skoro sve pregledane ranje izgleda se svodi na najosnovniji nivo prezentacije spadaju u sajtove manjeg obi- HTML komandi. Ovakav način prikaza se ma, budući da se sastoje iz jednocifrenog sreće na nekim od portala i u jednom ma- broja stranica. njem broju slučajeva kod veb-sajtova re- Suštinska komponenta svake prezen- storana. tacije su svakako informacije koje se nu- Internet je dinamička sredina koja vlade. Zbog same delatnosti, očigledno je da snicima prezentacija omogućava brzu iz- će sajtovi imati neke dodirne tačke. Poten- Izuzetno kvalitetna prezentacija restorana “Pie- menu sadržaja, ali takođe predstavlja tur- cijalnom gostu je, sudeći prema sadržaju tro Dell’Oro”; www.pietrodelloro.com bulentno okruženje u kome se u kratkom sajtova, najbitnije da sazna gde se restoran roku razvijaju nove tehnologiije i standar- tačno nalazi, kako se do njega stiže, kakav di prezentovanja. To znači da će veb-sajt je meni i kakve su cene. Takođe je bitno razvijen tehnologijom od pre samo par go- steći utisak o ambijentu restorana i dodat- dina, na Internetu delovati zastarelo. Da- nim uslugama, poput mogućnosti zaku- nas je očigledan trend veće kontrole prika- pljivanja za svečane prilike i informacije o za upotrebom XML-a i kaskadnih stilova, broju stolova, odnosno mesta. kao i sve značajniji pomak ka multimedi- jalnim i interaktivnim prezentacijama ra- Sadržajni elementi đenim u Flash-u, zahvaljujući napretku komunikacione tehnologije i sve jeftini- perzentacije restorana jem pristupu brzom Internetu. Ipak, iako Na osnovu prezentacija koje su ovom pri- korišćenje novih tehnologija predstavlja likom pregledane, izdvaja se nekoliko zna- Prezentacija restorana “Zlatna varoš” je u potpu- pozitivan pomak, u pitanju su samo ala- čajnih sadržajnih komponenti tipičnog re- nosti realizovana u Flash-u; ti koji olakšavaju dizajnerima da sprovedu storanskog veb-sajta. www.zlatnavaros.com

221 Opšte informacije su obično uvodni deo ja, sajtovi uobičajeno nude i određene usluge koji je nezaobilazan ne samo na prezenta- svojim posetiocima, a koje povećavaju inte- cijama restorana već i na ostalim sajtovi- rakciju posetilaca sa prezentacijom i poma- ma koje Internet korisnik posećuje. U pi- žu da posetilac ne bude samo pasivni posma- tanju je relativno kratak tekst koji ukratko trač, već i aktivni učesnik u prezentaciji. opisuje sam restoran i daje neke osnovne Od ovih osnovnih usluga, najveći broj saj- podatke kao što su godina osnivanja, vla- tova uopšte, a samim tim i restoranskih saj- snik, značajni momenti iz istorije restora- tova, omogućava kontakt putem elektron- na i slično. Svrha ovog teksta je manje in- ske pošte. Iako predstavlja najjednostavniju formativna, a više deskriptivna, sa ciljem i najčešću uslugu, e-mail pred restoran poda privuče posetioca. U sprezi sa odabra- stavlja i određeni nivo odgovornosti prema nim stilom dizajna, ovaj tekst bi trebalo da posetiocima sajta, budući da pravila “lepog Profesionalan i ukusan dizajn sajta klub restora- deluje na formiranje kompletnog utiska o ponašanja” na Internetu zahtevaju da na pona “K 20”; www.bgvidikk20.com restoranu i da se obrati ciljnom auditoriju- slatu poruku zaista bude i odgovoreno u ro- mu naglašavajući određene pogodnosti ili ku od 24 sata, ili skorije. Nezainteresovanost tip restorana (tradicija, porodični izlazak, za pitanja posetilaca, može u velikoj meri da restoran za mlade, poslovni sastanci, brza šteti ugledu restorana. hrana, svečani ručak ili večera). Još jedan nivo interaktivnosti pred- Za razliku od opšteg dela, meni predstavlja i knjiga utisaka. Ova mogućnost stavlja deo sadržaja koji je specifičan za veb-sajta, iako zaista potiče iz restorana i restorane. Posle dizajna i uvodnog tek- hotela, nažalost nije u velikoj meri imple- sta, jelovnik na najbolji način opisuje re- metirana u okviru prezentacija beograd- storan. Prema obimu, sajtovi nude kom- skih restorana. Ipak, na retkim sajtovima pletan (uključujući i kartu pića) ili samo gde postoji, omogućava posetiocima sajta izvod iz menija. U prvom slučaju restora- da on-line iznesu utiske o samoj prezenta- ni žele da informišu posetioca o komplet- ciji i restoranu. Ovi utisci su svima dostu- noj ponudi, dok u drugom ističu samo ono pni za čitanje i ukoliko su pozitivni, mogu po čemu su specifični, ili eventualno bo- značajno da poboljšaju utisak kod korisni- lji od drugih. Prikazani jelovnici mogu biti ka Interneta koji se na ovaj način prvi put upotpunjeni cenama ili bez njih. General- susreće sa restoranom. no, solucija koja nudi dodatnu informaciju Višejezičnost sajta, kao posebna uslu- o ceni će biti pozdravljena od strane pose- ga, dobija na značaju kada se uzme u ob- tilaca Interneta, ali zahteva i veću ažur- zir da restoran predstavlja objekat koji po- nost pri održavanju veb-sajta, ukoliko su sećuju i strani turisti. Internet kao medij cene podložne promenama. Očigledno je omogućava svetsku dostupnost prezenta- da će kompletan meni sa cenama ponudi- cije, što znači da se budući turisti iz dru- ti oni restorani koji imaju mogućnost kon- gih zemalja mogu unapred informisati o Osobeni dizajn i visok kvalitet sajta restorana stantnog osvežavanja prezentacije. Prema restoranima, meniju i uslugama. Što se brze hrane “Chickenita”; www.chickenita.co.yu izgledu, ponuđeni jelovnik može biti tek- tiče beogradskih restorana, mogućnost stualan ili ilustrovan fotografijama poje- praćenja prezentacije na drugom jeziku je dinih ili svih stavki. realizovana polovično, a i tada su na stra- Usluge koje nudi restoran predstavljaju nom jeziku dostupni samo neki elementi mogućnosti zakupa povodom svečanosti prezentacije. Na skoro svim sajtovima koji (rođendani, venčanja, krsne slave, kokte- pružaju ovu mogućnost, postoji samo još li), seminara, prijema i u jednom manjem verzija na engleskom jeziku, a tek po neki broju keteringa. Informacije obično nisu veb-sajt je izveden u više jezika. detaljne, već su usluge uglavnom nabroja- Internet predstavlja komunikacioni ne, a na nekim mestima je ubačen i prigo- medij koji se pokazao kao veoma pogodan dan opis. Informacija koje su date, uglav- za promociju. Međutim, prosečan korisnik nom se odnose na broj mesta, koji deo Interneta zahteva mogućnost da određene organizacije sprovodi restoran i vreme u poslove ili transakcije i obavi putem Inter- kome određena usluga može biti ponuđe- neta, bez prelaženja na drugo sredstvo kona. Cene se ne navode pošto se formiraju munikacije (npr. bez upotrebe telefona). na osnovu dogovora i potreba klijenta. Tako, osim informacija i osnovnih usluga, On-lajn rezervacije na sajtu restorana “Na ćošku”; Lokacija restorana, kao mesta za koje se veb-sajtovi restorana mogu nuditi i poseb- www.nacosku.co.yu očekuje da budu i fizički posećena od strane on-lajn usluge. ne korisnika Interneta, predstavlja još je- Očigledno je da je mogućnost rezerva- dan značajan sadržajni segment prezentacije putem Interneta jedna od takvih “sve cije. Adresa restorana je naravno osnovni na jednom mestu” usluga koja ima za cilj podatak, a ona može biti praćena sa jed- da omogući posetiocu sajta veću udobnost, nim ili sa više prikaza plana/mape koji de- budući da se ne zahteva da posle posete taljnije opisuju način dolaska. Konačno, sajtu poziva restoran telefonom. On-lajn moguće je prikazati i fotografiju samog re- rezervacija zahteva da osoblje restorana storana sa ulice kao vizuelnu referencu za stalno proverava rezervacije poslate ovim posetioce. putem. Automatizovani sistem rezervaci- Veb-sajt se, zahvaljujući karakteristika- ja bi omogućio da se telefonske rezervacije ma Interneta kao medija, izdvaja u odnosu ručno unose u računar pored on-lajn rezer- Naručivanje hrane preko Interneta putem sajta na ostala sredstva promocije, nudeći dina- vacija, što bi omogućilo trenutni odgovor “Donesi.com”; www.donesi.com mičnost i interaktivnost. Osim informaci- da li je rezervacija prihvaćena ili ne. Ova-

222 kav sistem je skup, a samim tim i redak, što pljen preko nekoliko portala, dok jedan Literatura znači da se rezervacije sa forme uglavnom manji broj poseduje sopstvenu Internet V. Filipović, T. Uroš, I. Uroš, Internet kao prosleđuju elektronskom poštom. prezentaciju. Na osnovu dvadesetak pre- interakcija sa kupcima, XV naučno- Druga posebna usluga se odnosi na on- gledanih veb-sajtova koji su bili dostupni stručni skup Infoteh 2000 - zbornik ra- lajn naručivanje hrane. Za ovu uslugu, ko- putem portala, mogu se definisati određe- dova [105-110], JURIT, Beograd, 2000. ja je omogućena svega na par mesta, tek se ne karakteristike Internet prezentacija re- Dr R. Stankić, M. Nicić, Internet kao iza- očekuje da zaživi na Internetu, sa poveća- storana. Pre svega u pitanju su relativno zov turističkog marketinga u global- njem populacije koja koristi računar i In- male prezentacije, na kojima je svaki deo nom okruženju, Izazovi menadžmen- ternet, kao i sa povećanom “svesti” do- dostupan sa naslovne strane. Prezentaci- ta i marketinga u globalnom okruženju maćih restorana o mogućnostima novog je obično sadrže opšte informacije, jelov- [483-490], Ekonomski fakultet, Beo- medija. Za sada tek retki veb-sajtovi resto- nik, usluge i detaljne podatke o lokaciji re- grad, 1998. god. rana pružaju ovu mogućnost, ali utisak po- storana. Grafički, ističu se fotografije koje www.nadlanu.com pravlja postojanje donesi.com portala koji predstavljaju ambijent i odabrane stav- www.staratresnja.com je u potpunosti posvećen ovom servisu. ke menija. Svaka prezentacija bi treba- www.pietrodelloro.com la da omogući kontakt putem elektronske www.zlatnavaros.com Zaključak pošte, eventualno knjigu utisaka i verziju www.bgvidikk20.com Iz svega navedenog može se reći da su be- sajta na bar dva jezika. Konačno, poseban www.chickenita.co.yu ogradski restorani tek počeli da istražuju kvalitet sajta predstavljaju servisi poput www.nacosku.co.yu mogućnosti promocije putem Interneta. on-lajn rezervacije i naručivanja ukoliko www.donesi.com Najveći broj restorana je uglavnom zastu- se restoran bavi dostavom hrane.

223 224 Lovni turizam

Hunting tourism

225 226 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Risto Prentović* Mogući model valorizacije

Sažetak lovnoturističkih destinacija Lovišta su svojevrsne turitičke destinacije, Njihovo turističko vrednovanje Uvod • kad je reč o lovnom turizmu, specifičnu do sada je bilo samo aproksimativno i Lovište, kao svojevrsna turistička destina- turističku destinaciju u čijem miljeu se imalo je manje više karakter subjektiv- cija, predstavlja respektabilnu ekonomsku vrši turistički lov, posmatranje i snima- nog procenjivanja. Ono se mahom za- vrednost, te, kao takvo, zahteva relevan- nje divljači (fotosafari). snivalo na jedinoj objektivizovanoj eva- tnu, naučno fundiranu turističku valori- luaciji u lovištu, tj. na bonitiranju lovi- zaciju. Međutim, za razliku od drugih tu- Površine lovišta, sa aspekta njegove šta (određivanju stepena prikladnosti rističkih dobara odnosno vrednosti, do osnovne namene (lov zasnovan na načeli- lovišta za gajenje i korišćenje određe- sada nije konstituisan adekvatan, konzi- ma koncepta održivog razvoja i lovne eti- ne vrste divljači). Nije, međutim, kon- stentan model obuhvatne valorizacije tuke) se dele na one na kojima je dozvoljen stituisan validan model vrednovanja rističkih potencijala lovišta. Razvoj teo- lov (lovne površine) i one na kojima nije ukupnih turističkih potencijala ovih rije i prakse turizma, a u tom kontekstu i dozvoljen lov (nelovne površine). turističkih destinacija. Ovaj rad pred- lovnog turizma, stvorio je određene pret- Lovne površine mogu biti lovnoproduk- stavalja pokušaj konstituisanja jednog postavke i nametnuo neophodnost konci- tivne i lovnoneproduktivne. Lovnoproduk- modela turističke valorizacije lovišta. piranja odnosno definisanja jednog mogu- tivne površine su oni delovi lovišta u koji- lovni turizam, turistička Ključne reči: ćeg modela valorizacije lovnoturističkih ma jedna li više vrsta divljači ima povoljne valorizacija, lovište, turistička destina- destinacija. Čini se da, pritom, valja uzi- uslove za neometani život, normalnu re- cija, divljač, lov mati u obzir: specifičnost lovišta kao tu- produkciju, pravilan razvoj i stalan opsta- rističke destinacije, aktuelni model boni- nak. Lovnoneproduktivni su oni delovi lovi- Abstract tiranja lovišta i dosad afirmisane modele šta na kojima se divljač štiti i lovi, ali ne gaji, (metodologije) valorizacije turističkih de- jer bi stalno prisustvo divljači na tim povr- Possible valorization models stinacija. Ovaj rad, imajući sve ovo u vidu, šinama bilo štetno. To su, pre svega, ogra- of hunting tourism destinations ima za cilj koncipiranje jednog metodo- đeni vinogradi, voćnjaci, rasadnici, šumski Hunting grounds are tourist destina- loškog modela celovite valorizacije bitnih i drugi zasadi do određene starosti, otvore- tion of their own. Their tourist valori- turističkih vrednosti odnosno potencijala ni kopovi rudnika, majdani, deponije otpa- zation has been an approximate eval- lovišta koja pretenduju na formiranje rele- da i raznih materijala. Nelovne površine su uation and mainly a subjective one, vantnog turističkog proizvoda. oni delovi lovišta u kojima ne postoje odgo- based on a single objective form of eval- varajući uslovi za gajenje, zaštitu i korišće- uation in hunting, which is categori- Karakteristike i posebnosti nje divljači i njenih delova. Prema Zakonu zation of soil for breeding and exploi- lovišta kao turističke destinacije i o lovstvu (član 19) to su: naseljena mesta, tation of certain game species. How- specifičnosti njegove valorizacije groblja, javni putevi, parkovi u naseljima, ever, there has not been a valid model objekti za lečenje, odmor i rekreaciju, aero- of valorization of the total tourist po- Kao deo prirodne sredine lovište je pro- dromi, dvorišta stambenih zgrada van na- tentialities within those tourist desti- storna celina sa svim bitnim odlikama seljenih mesta i na selu najmanje 200 me- nations. This paper is a proposal of a ostalih prirodnih dobara, ali ono ima i tara od štala, stambenih zgrada i dvorišta model in tourist valorization of hunt- svoje bitne karakteristike i posebnosti, ko- seoskih domaćinstava, kao i dvorišta indu- ing grounds. je su eksplicitno i implicitno evidentirane strijskih i drugih objekata. Ove površine i Key words: hunting tourism, tourist u definiciji ovog fenomena, a koja lovište objekti ne smatraju se lovištem (delom lo- valorization, hunting ground, tourist određuje kao “određenu površinu zemlji- višta) u smislu Zakona o lovstvu i na njima destination, game, hunting šta, vode i šume, po pravilu omeđena prije zabranjen lov divljači. rodnim granicama, a koja predstavlja deo Lovište je, kao što je napred naznačeno, staništa lovne divljači, na kome delovanje deo topografskog i ekološkog prostora koji ekoloških (prirodnih, antropogenih i dru- obezbeđuje osnovne stanišne uslove lovne gih) faktora omogućava gajenje, zaštitu i i druge divljači. Ti uslovi su: hrana, voda održivo korišćenje lovnih resursa. Pritom i prostori (objekti) za zaštitu i sklanjanje se pod održivim korišćenjem lovnih resur- divljači od raznih prirodnih i antropoge- sa smatra racionalno ekonomsko korišće- nih opasnosti. Stanišni prostori divlja- nje jedne ili više vrsta divljači.” (Prentović, či unutar granica lovišta su istovremeno i 2006, Osnovi lovstva, str. 90). Analizom tereni na kojima se obavlja lovna aktivnost ove definicije može se konstatovati da lo- i druge delatnosti iz domena održivog ko- vište, kao prirodna vrednost, predstavlja: rišćenja lovnih resursa. • omeđenu (po pravilu prirodnim grani- Ekonomski resursi lovstva su širi po- cama) površinu zemljišta, vode i šume; jam od turističkih resursa lovišta ili resur- • deo staništa lovne divljači; sa lovno-turističke destinacije gde se ve- • prostor na kome delovanje prirodnih, ći broj činilaca odnosno vrednosti, koje antropogenih i drugih ekoloških fakto- predstavljaju bitne uslove uspešnog ostva- ra omogućuje gajenje i zaštitu divljači; rivanja lovno-turističke delatnosti, može • lokalitet na kome se sprovodi održi- svrstati u nekoliko kategorija i to: prirod- vo korišćenje lovne divljači (lov i dru- ni, materijalno-tehnički i ljudski resursi. * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, gi oblici lovnog privređivanja) i drugih Prirodni resursi su, uopšteno posma- Novi Sad prirodnih, lovu tangentnih, resursa i, trano, “obnovljive i neobnovljive geološke

227 i biološke vrednosti, sadržane u činiocima strukturi angažovanih poslenika u lovnom gajenje, zaštitu i racionalno (održivo) kori- životne sredine, koji se direktno ili indirek- turizmu u lovno razvijenim turističkim de- šćenje pojedine vrste lovne divljači. To je, tno mogu koristiti ili upotrebiti, a imaju re- stinacijama Evrope i sveta. Za očekivati je dakle, radnja kojom se, na osnovu vredno- alnu ili potencijalnu ekonomsku vrednost”. da će analogne tendencije uhvatiti korena vanja odnosno ocenjivanja (poeniranjem) (Enciklopedija Životna sredina i održivi ra- i u lovno-turističkim destinacijama u našoj određenih (osnovnih) faktora bitnih za ži- zvoj, str. 117). U prirodne resurse lovno-tu- zemlji. Sa ekonomskog, pa i sa lovno-turi- vot, razmnožavanje i opstanak date vrste rističke destinacije spadaju: zemljište, rude, stičkog aspekta, najvažnija karakteristika divljači, određuje bonitetni razred lovno- šume, vode, vazduh, klima, sunčeva ener- ljudskog resursa je znanje, i to ono znanje produktivnih površina nekog lovišta za gija i biljni i životinjski svet na prostorima koje je primenljivo i efikasno. tu vrstu divljači. Pritom se bonitiraju sa- datog lovišta. Neophodno je, naime, da je u Razvoj lovstva i posebno lovnog turizma mo lovnoproduktivne površine za svaku tom kontekstu glavni resurs lovnog turiz- pretpostavlja uspešnu primenu interdisci- vrstu divljači posebno. Bonitiranjem se ma raspoloživa lovna divljač. plinarno fundiranih stručnih i naučnih zva- u obzir uzimaju i ocenjuju sledeći fakto- Materijalno-tehnički resurs su svi nja u praksi lovnog privređivanja. Preduslov ri: tlo, hrana i voda, biljni pokrivač, mir u objekti i sredstva izgrađeni i namenjeni za za to je ostvarivanje značajne transformaci- lovištu, konfiguracija terena, klima i op- gajenje, zaštitu, lov i ostale oblike racio- je u načinu obrazovanja kadrova. Neophod- šta prikladnost lovišta. Svaki osnovni fak- nalnog, odnosno održivog gazdovanja lo- no je, naime, da stručni kadrovi koji obav- tor se ocenjuje ocenom od 5 (pet) jedini- vištem. U ovu grupu resursa spadaju: ljaju poslove u lovstvu, i posebno u lovnom ca na sledeći način: odličan (5), vrlo dobar 1) Objekti za proizvodnju biljnih pre- turizmu, kroz obrazovni sistem dobijaju te- (4), dobar (3), zadovoljava (2) i ne zadovo- hrambenih artikala: melioracione liva- meljna stručna znanja (pored onih iz oblasti ljava ili slab (1). Ocenjivanje svakog osnov- de, veštačke livade, njive za divljač, za- šumarstva, veterine, agronomije, biologije) i nog faktora vrši se prema uputstvima za sadi plodonosnog drveća i grmlja i dr.; iz ekologije, turizmologije, ekonomije, teh- vrednovanje za svaku vrstu divljači. 2) Objekti za skladištenje zrnaste, ka- nike i dr. Osim toga, neophodno je obezbe- Pošto neki osnovni faktori imaju ve- baste i gomoljaste hrane i za ponudu diti veće zapošljavanje u ovim delatnostima ći, a neki manji uticaj na opstanak, kvali- hrane (hranilišta), soli (solišta) i vode visokostručnih kadrova. tet i reprodukciju date vrste divljači, to se (pojilišta), kao i za kaljužanje jelenske Personal lovišta, kao turističke destina- za svaki od njih utvrđuje i numerički koe- divljači i divljih svinja (kaljužišta); cije, treba da je uigran tim interdiciplinar- ficijent uticaja ili faktor vrednosti (takođe 3) Objekti za zaštitu divljači (prihvatili- nih stručnih profila sa raznolikim ulogama od 1 do 5), a prema utvrđenom procentu šta, zaklonice, zimovnici i dr.); odnosno zadacima. U njegovoj sistematiza- uticaja datog činioca. Potom se izračuna- 4) Objekti za sprečavanje šteta od divljači ciji zastupljeni su, po pravilu, sledeći izvrši- va proizvod ocene i koeficijenta vredno- (mehaničke i električne ograde); oci: upravnik lovišta, vodiči (pratioci) lovca sti i on daje broj poena za svaki osnovni 5) Lovno-tehnički objekti: za komunici- turista u lovu, lovočuvari, prevodioci, puš- faktor. Ukupan maksimalni zbir poena je ranje u lovištu (lovačke staze), za osma- kar–balističar, administrativno-finansijska 100. Na osnovu ukupnog zbira poena svih tranje i lov (čeke), poligoni za grupni lica, ugostiteljski personal, vozači – tran- osnovnih faktora odredi se bonitetni ra- lov krupne divljači (divljih svinja i dr.); sportni radnici, mesari i dr. Neka od ovih i zred datog lovišta i to po sledećem: 6) Objekti za obradu i čuvanje (skladište- drugih angažovanih lica su u stalnom rad- I bonitetni razred - od 85 do 100 ukupnih nje i zamrzavanje) odstreljene divljači nom oodnosu u lovištu, a neki se povreme- poena (ocena 5), (mesa, koža, rogovlja i dr.); no angažuju (po ugovoru o delu) kada to II bonitetni razred - od 69 do 84 ukupnih 7) Objekti za smeštaj i ishranu lovaca (tu- priroda posla, a u zavisnosti od kalendara poena (ocena 4), rista) kao što su lovačke kuće, lovačke turističkog lova, zahteva. III bonitetni razred - od 53 do 68 ukupnih kolibe i dr. ugostiteljski objekti; poena (ocena 3), 8) Objekti za smeštaj lovačkih pasa; Specifičnosti valorizacije IV bonitetni razred - od 37 do 52 ukupnih 9) Objekti (mesta) za probanje i upucava- poena (ocena 2) i nje lovačkog oružja; lovnoturističke destinacije V bonitetni razred - od 20 do 36 ukupnih 10) Prostori (objekti) za bezbedno čuvanje Polazeći od jednog od prihvatljivih odre- poena (ocena 1). oružja i municije: i đenja turističke valorizacije koja označa- 11) Transportna sredstva za transfer lova- va kvalitativnu i kvantitativnu procenu Pošto je krajnja svrha bonitiranja obez- ca od smeštajnog objekta do revira u lo- (i ocenu, odnosno vrednovanje) turistič- beđivanje bitnih parametara za određiva- vištu u kome se planira sprovođenje lo- ke vrednosti svih prethodno popisanih nje i projektovanje kapaciteta lovišta za sva- va i natrag (terenska vozila, kamioneti, resursa i vrednosti, kao i ostalih konsti- ku vrstu divljači kojom se u njemu gazduje, traktori sa prikolicama, zaprežna vozi- tutivnih elemenata turističkog potenci- a ne za rangiranje odnosno kategorisanje lo- la, plovni objekti, helikopteri i dr.). jala, s ciljem utvrđivanja njihove upotreb- višta s obzirom na turističku vrednost nji- ne vrednosti (Čomić, Vukić, 1997), sledi hovih resursa i kapaciteta, logično je da ovaj Ljudski resursi predstavljaju nezamenjiv da turistička valorizacija lovišta treba da model njihovog vrednovanja ne može pred- činilac svake privredne delatnosti, pa i lov- obuhvati ocenu i procenu svih elemenata stavljati (niti zameniti) jednu celovitu valori- nog turizma. Sledstveno tome i svako lo- napred elaboriranih lovno-turističkih re- zaciju ovih specifičnih turističkih destinaci- vište, posebno ono koje pretenduje na sta- sursa datog lovišta. Pritom valja računati ja. To može da bude osnova za vrednovanje tus turističke destinacije, mora raspolagati sa činjenicom da je turističku vrednost re- prirodnih resursa lovnog turizma, ali osta- relevantnim kadrovskim potencijalom, ili sursa i drugih turističkih potencijala teško je da se iznađu i koherentni metodološki tzv. ljudskim kapitalom, čije su najvažni- objektivno proceniti i kvantifikovati, što postupci procene i ocene elemenata dvaju je ekonomske odrednice: broj, polna, sta- se posebno odnosi na resurse i potencijale drugih segmenata (materijalno-tehničkog i rosna i kvalifikaciona struktura radno an- lovnoturističkih destinacija. To je, između ljudskog odnosno kadrovskog) resursa date gažovanih kadrova. Ekonomska vrednost ostalog, razlog što dosad nije konstituisan lovnoturističke destinacije. ljudskog kapitala zavisi posebno od nivoa iole prihvatljiv model turističke valoriza- stručne spreme, vrste zanimanja i nivoa cije resursa i drugih potencijala lovišta. Koncept jednog mogućeg modela odnosno primenljivosti znanja kojima rad- Dosadašnja teorija i praksa gazdovanja no angažovani personal raspolaže. S tim u u lovstvu poznaje jedan model valorizacije turističke valorizacije lovišta vezi, poslednjih decenija prisutan je trend lovnih resursa koji se označava kao boni- S obzirom na specifičnost lovišta kao svo- smanjenja učešća nekvalifikovanih odno- tiranje lovišta, tj. određivanje boniteta lo- jevrsne turističke destinacije nemogu- sno izvršilaca sa nižim kvalifikacijama u višta, ili procena njegove prikladnosti za će je, u izvornom obliku, u njegovom tu-

228 rističkom vrednovanju primeniti dosad Materijalna baza i turistička opremlje- Čomić, Đ. i Vukić, M. (1996): Kriterijumi i inaugurisane pristupe valorizacije turi- nost lovišta vrednuje se procenom kvali- metode valorizacije turističkog potenci- stičkih destinacija. Analiza, napred ela- teta njegovih ukupnih materijalno-teh- jala, Zbornik radova sa naučnog skupa: boriranih, lovnoturističkih resursa, a u ničkih resursa, pri čemu se nešto veća “Turistički potencijali Jugoslavije”, PMF kontekstu kriterijuma Svetske turističke “specifična težina” pridaje receptivnim - Institut za geografiju, Novi Sad organizacije (WTO), s jedne, i metodskog (ugostiteljskim) i lovno-tehničkim (čeke, Grupa autora (1993): Stručna dokumenta- postupka turističke valorizacije prosto- poligoni i sl.) objektima, kao i obezbeđe- ciona osnova za reviziju i kategorizaciju ra, s druge strane, implicira celishodnost nosti sredstava (funkcionalna sredstva za prirodnog dobra, Zavod za zaštitu pri- njihovog turističkog vrednovanja s obzi- transport unutar lovišta, lovačko oruž- rode, Novi Sad rom na procenjivanje i kvantifikaciju če- je i municija i uslovi za njihovo bezbed- Kolektiv autora (2003): Enciklopedija - Ži- tiri bitna segmenta: turističko-geograf- no čuvanje i isprobavanje i sl.) u odnosu votna sredina i održivi razvoj, “IP Eco- skog položaja, prirodnih karakteristika, na lovno-uzgojne odnosno lovno-zaštit- libri” i “Zavod za udžbenike i nastavna antropogenih karakteristika, materijalne objekte. sredstva”, Beograd ne baze i turističke opremljenosti lovišta. Postupak ocene segmenata turistič- Kolektiv autora (1992): Velika ilustrovana S obzirom na različiti upliv ovih segme- ke vrednosti lovišta ostvaruje se njihovim enciklopedija lovstva, I tom, “Građevin- nata na ukupnu turističku vrednost lovi- subjektivnim procenjivanjem od strane ska knjiga”, Beograd i “Dnevnik”, Novi šta, neophodno je poenirati udeo njihove referentnog (interdisciplinarno struktu- Sad pojedinačne vrednosti, a na bazi proce- ralnog) tima stručnjaka. Sumarne ocene Piha, B. (1982): Planiranje turizma i sva- ne njihovog (procentualnog) udela u uku- svakog od četiri naznačena segmenta tu- kodnevne rekreacije u samoupravnom pnoj vrednosti date lovnoturističke desti- rističke vrednosti lovišta su: 1 – ne zado- društvu, “Privredno-finansijski vodič”, nacije. Čini se da bi se to moglo odrediti voljava, 2 – zadovoljava, 3 – dobar, 4 – ve- Beograd po sledećem: oma dobar i 5 – izuzetan. Tako formirana Prentović, R. (2005): Lovni turizam, De- • Turističko-geografski položaj - 15% - ocena turističko-geografskih, antropoge- partman za geografiju, turizam i hote- maksimalno 15 poena; nih i materijalno-tehničkih karakteristika lijerstvo, Novi Sad • Prirodne karakteristike - 55% - maksi- množi se sa koeficijentom 3, a prirodnih Prentović, R. (2006): Osnovi lovstva, De- malno 55 poena; karakteristika sa koeficijentom 11. partman za geografiju, turizam i hoteli- • Antropogene karakteristike - 15% - Opšta turistička vrednost, odnosno tu- jerstvo, Novi Sad maksimalno 15 poena; ristički značaj datog lovišta vrednuje se Prentović, R. (2005): Lovnoturistički pro- • Materijalna baza i turistička opremlje- prema sledećem modelu: izvod, Naučno-stručni časopis “Turi- nost - 15% - maksimalno 15 poena. • Od 0 do 35 poena - lokalni turistički zam”, br. 9, Novi Sad značaj - ocena 1 (jedan), Prentović, R. (2005): Lovni turizam i odr- Pod vrednovanjem turističko-geograf- • od 36 do 60 poena - regionalni turistič- živi razvoj, Zbornik radova sa nauč- skog položaja podrazumeva se ocenjivanje ki značaj - ocena 2 (dva), nog skupa: “Srbija i savremeni procesi u pozicije datog lovišta s obzirom na: udalje- • od 61 do 85 poena - nacionalni turistič- Evropi i svetu”, Tara - Beograd nost od glavnih putnih pravaca i sredsta- ki značaj - ocena 3 (tri), Prentović, R. (2006): Lovište - svojevrsna va za komunikacije odnosno saobraćajna • od 86 do 100 poena - međunarodni tu- turistička destinacija, Naučno-stručni pozicioniranost; pozicioniranost u odno- ristički značaj - ocena 4 (četiri). časopis “Turizam”, br. 10, Novi Sad su na imitaciona područja (matična me- Stanković, S. M. (1993): Geografske osno- sta turista lovaca) u zemlji i inostranstvu i Umesto zaključka ve turističke valorizacije, Glasnik Srp- pozicioniranost u odnosu na druga atrak- Zbog limitirane dužine ovog rada izostav- skog geografskog društva, sveska LXXI- tivna lovišta odnosno značajna turistička ljen je prikaz detaljnih parametara, kri- II, broj 1, Beograd mesta u užem i širem okruženju. terijuma i merila za procenu i ocenu po- Stanković, S. M. (1998): Turistička valori- Prirodne karakteristike lovišta, tj. nje- jedinačnih elemenata bitnih segmenata zacija zaštićenih prirodnih dobara Srbi- govi prirodni resursi, predstavljaju glavni turističkih potencijala lovišta, kao speci- je, “Zaštita prirode”, broj 50, Zavod za motiv turističkog putovanja, jer je u njima fičnih turističkih destinacija. S obzirom zaštitu prirode Srbije, Beograd sadržana i lovna divljač. Ovaj segment tu- da je to predmet jednog naučno-istraži- Subašić, S. (1996): Značaj turističke valo- rističke vrednosti lovišta ocenjuje se pri- vačkog projekta, biće obrađen u posebnoj, rizacije za razvoj banjskog i planinskog menom postupka bonifikacije lovišta. opsežnijoj publikaciji. turizma Srbije, Zbornik radova sa na- Pod antropogenim karakteristika- učnog skupa: “Turistički potencijali Sr- ma lovišta podrazumeva se njegova ka- Literatura bije“, PMF - Institut za geografiju, No- drovska situiranost, tj. posedovanje tako Ahmetović-Tomka, D. (1989): Turistička vi Sad strukturiranog i ukomponovanog perso- valorizacija regionalnih parkova priro- Štetić, S. (1996): Atraktivnost resursa, nala koji je u stanju da obezbedi produkci- de u Vojvodini, doktorska disertacija, motiv za odabir turističke destinacije, ju kompletnog lovnoturističkog proizvoda Institut za geografiju, Novi Sad Zbornik radova sa naučnog skupa: „Tu- odnosno zadovoljavanje svih turističkih Čomić, Đ. (1990): Neki teorijski i praktič- ristički potencijali Jugoslavije“, PMF - potreba svoje klijentele - turista lovaca. ni aspekti turističke valorizacije, “Turi- Institut za geografiju, Novi Sad Vrednovanje antropogenih karakteristika zam”, br. 6, Turistički savez Hrvatske, Tomašević, B. i Radosavljević, L. (1972): lovišta vrši se procenom kvaliteta njego- Zagreb Bonitiranje lovišta, NP “Dnevnik” - vih ljudskih resursa. “Lovačke novine”, Novi Sad

229 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Dr.sc. Branko Kovačević* Razvoj tržišta lovnog turizma Mr.sc. Marina Kovačević** kao savremenog oblika Sažetak Rad ima za cilj sagledati lovno destinacije te djelovanje lovno-turističkog tr- turizma u Republici Hrvatskoj žišta na području Republike Hrvatske. Spomenuto tržište obuhvaća lovno-turi- ni blizu već razvijenoj ponudi zemalja Eu- stičku potražnju i to prvenstveno europ- Uvod ropske unije skih lovaca turista koji su spremni potro- Od druge polovice 20. stoljeća, Svjetska Cilj ovog rada je analiza europskog tr- šiti značajna financijska sredstva radi turistička organizacija (UNWTO) bilježi žišta lovnog turizma kao i razvoj tržišta zadovoljavanja svojih lovačkih strasti. S rast međunarodnih putovanja i primitaka lovnog turizma u Hrvatskoj u jedan suvre- obzirom na tu činjenicu, hrvatska lovna od međunarodnog turizma. Usprkos us- meni oblik turizma koji donosi iznimnu ponuda te različiti turistički proizvodi poravanju rasta te evidentnih oscilacija u zaradu lovnim destinacijama. Prilikom lovnih destinacija, moraju biti usklađe- razdoblju 2000.-2004., dugoročne progno- istraživanja analizirala se domaća i strani sa zahtijevima potražnje. Tako se moze UNWTO-a do 2020. godine predviđaju na literatura, koristili su se rezultati istra- že govoriti o specifičnim obilježjima lov- daljnji rast međunarodnih turističkih do- živanja Instituta za turizam2 te analizirali no-turističkog tržišta. U tom kontekstu, lazaka i to po stopi od 4,1% godišnje, kao i strateški dokumenti koji oblikuju ovaj vid istražuju se obilježja i trendovi lovnog tu- daljnji rast primitaka za koje se procjenju- turističkog proizvoda. rizma u Europi te analiziraju razna teo- je da će u 2020. doseći oko US$ 2 tisuće rijska promišljanja iz domaće i strane li- milijardi. Prema tome, poziciju lidera na Lovni turizam kao poseban oblik terature temeljene na djelovanju lovno- suvremenom globalnom turističkom trži- turističkog tržišta. Provodi se primarno štu teško je održati. Zato su u posljednjih savremenog turizma istraživanje i to putem osobnog intervjua nekoliko godina vidljivi pokušaji medite- Iako lovni turizam nije istaknut kao po- s relevantnim osobama te koriste različi- ranskih destinacija, tradicionalno percipi- sebni turistički ‘proizvod u trendu’, on se ta osobna iskustva. ranih kao ‘sunce i more’ odredišta, usmje- smatra suvremenim oblikom turizma koji Ključne riječi: lovno-turističko tržište, renih na velike turoperatore i masovni dijelom pripada ruralnom turizmu te nosi lovna destinacija, lovac turist, subjekti turizam, da se prilagode promijenjenim značajke sportsko-rekreacijskog, avantu- tržišta lovnog turizma, obilježja tržišta preferencijama tržišta. Dolazi do značaj- rizma i ekoturizma, odnosno karakteristi- lovnog turizma nih ulaganja i poboljšanja kvalitete uslu- ke najbrže rastućih segmenata u turizmu. ga i infrastrukture, ulaže se u obrazovanje Prema tome, lovni turizam kao suvreme- Abstract osoblja, u diverzificirani pristup tržištu i u ni oblik turizma pokazuje trend rasta na Croation hunting tourism market promociju te se ciljaju tržišni segmenti vi- što ukazuju impozantne brojke o potrošnji development as contemporary forms of še platežne moći. Kao posljedica segmen- i broju lovaca turista te porast destinaci- tourism tacije tržišta i diverzifikacije turističke ja koje razvijaju lovni turizam kao prepo- The article aims to note the current situ- ponude razvijaju se raznolike palete turi- znatljiv oblik turističke ponude. stičkih proizvoda kao što su tradicionalni ation of hunting destinations and func- Tržište lovnog turizma tioning hunting tourism market in proizvod ‘sunce i more’, sportski turizam, Croatia. Croatian hunting tourism mar- avanturizam, ekoturizam, kulturni/grad- Tržište lovnog turizma kao i svako dru- ket includes hunting tourism demand es- ski turizam, zdravstveni turizam, rural- go tržište pod utjecajem je ponude i po- pecially from European hunter tourists ni turizam, krstarenja, tematski parkovi te tražnje, troškova i koristi te nacionalnoga who are willing to pay a high price to sat- sastanci i konferencije (Ivandić, Telišman- i međunarodnoga pravnoga regulatornog isfy their passion for hunting. Accord- Košuta, 2005). Sve su ovo suvremeni oblici sustava. Potražnja je vođena željama, po- ing to this fact, Croatian hunting sup- turizma koji su s obzirom na svoju popu- trebama i motivima lovaca odnosno lova- ply and different tourism products of larnost i dinamiku rasta, na osnovi istra- ca turista koji žele putovati u inozemstvo 1 hunting destinations must be adjust- živanja , kategorizirani kao ‘proizvodi u radi specijalnih lovnih doživljaja. Ponuda ed to such demand. In this way, there are trendu’. U tom kontekstu, razvija se lovni se stvara pod utjecajem potražnje (nasta- specific characteristics of hunting tour- turizam kao posebni turistički proizvod. njivanje divljih vrsta koje se mogu loviti, ism market. In this context, main Euro- Analiza europskog tržišta lovnog turizma prebivališta koja pogoduju nastanjivanju pean hunting characteristics and trends ukazuje da 10.000 milijuna EUR potroše divljih vrsta i tako pridonose lovnim do- are researched and main theoretical lovci na području Europe i to većinom lov- življajima). Ti prirodni resursi moraju bi- principles from domestic and foreign lit- ci iz visoko razvijenih europskih zemalja. ti dostupni lovcima. Stoga lovni turizam erature are analyzed. Basic research and Riječ je o iznimnim novčanim sredstvi- mora biti: personal experiences are conducted in ma koja se adekvatnom lovnom ponudom a) politički i društveno prihvaćen u ze- form of personal interview with relevant mogu privući i u hrvatske lovne destina- mlji lovne destinacije, persons. cije. U posljednjih desetak godina, lovstvo b) potvrđen legalnim nacionalnim i me- Key words: hunting tourism market, u Hrvatskoj bilježi stalan rast svih segme- đunarodnim organizacijskim propisi- hunting destination, hunting tourist, nata (broj lovaca, broj lovačkih domova i ma, hunting tourism participants, charac- sl.). Međutim adekvatna ponuda kvalitet- c) transformiran u proizvode koji zado- teristics of hunting tourism market no, namjenski i atraktivno pripremljenih voljavaju potrebe lovaca po primjere- lovnih terena, kao i neizostavnih sadržaja noj (korektnoj) cijeni (Hofer, 2002). koji prate ovakav oblik turističke ponude, * Sveučilište u Zagrebu, Ekonomski fakultet, Hrvatska još uvijek ne postoje. Hrvatska ima osnov- Subjekti tržišta lovnog turizma (vidi ** Institut za turizam, Hrvatska ne resurse, ali u lovno-turističkoj sferi nije Sliku 1.) su:

230 • Klijenti lovci • Agencije • Organizatori • Dodatni pomoćni poslovi • Regulatorni sustav

Klijenti odnosno lovci turisti putuju izvan granica svoje zemlje radi stjeca- nja određenih lovnih iskustava i/ili trofeja i spremni su za to platiti primjerenu Slika 1. Opći model tržišta lovnog turizma cijenu. Agencije se mogu usporediti s put- Izvor: Hofer, 2002. ničkim agencijama koje zastupaju trgovce na inozemnom lovnom tržištu, organizi- ki udio euroazijskog lovnog tržišta ma- skoj uniji, kao i potrošnja europskih lo- raju, nude i prodaju inozemni lov pomo- terijalizira kroz privatne kontakte, koji vaca (Tablica 2.). Europa je s obzirom na ću reklamnih oglasa i već uspostavljenih nisu evidentirani. Ipak, opća procjena lov, lovne ambicije i tradiciju vrlo razno- kontakata na europskom tržištu. Uglav- pokazuje da se na ovom lovnom tržištu lika. Stoga se broj lovaca i njihove privatnom ne organiziraju lov u destinaciji, već ostvari impozantan godišnji financij- ne investicije u lov, razlikuju. U zemlja- funkcioniraju kao posrednici pronalazeći ski prihod od 40-60 milijuna EUR. ma EU ima ukupno 6,2 milijuna lovaca ili i prodajući ponude koje najbolje zadovo- c) Reinvestiranje oko 1,7 % ukupne populacije EU (Hofer, ljavaju potrebe klijenata. One pregovara- Lovce turiste interesira što se događa s 2002). Pinet (1995) procjenjuje prosječnu ju s organizatorima oko aranžiranja lova novcem koji plate za lov u inozemstvu, osobnu potrošnju lovaca EU na oko 1.500 na način koji zadovoljava klijente. Organi- koliko se reinvestira u lovstvo i zaštitu EUR na godinu, odnosno oko 10.000 mi- zatori prema nacionalnoj regulativi mogu divljine, no podaci o ovim aktivnosti- lijuna EUR koje na godinu potroše lovci biti privatne osobe, vladine agencije ili ko- ma teško su dostupni. u Europi. Time se udio potrošnje za lov u mercijalna poduzeća koja posjeduju pravo d) Ilegalne radnje inozemstvu procjenjuje na oko 131 milina prodaju lova (lovoovlaštenici) stranci- Krivolov i ilegalna trgovina trofejima jun EUR. Njegove su procjene da oko 30% ma u destinaciji, lokalno vode posao te posu ilegalne radnje. Tako je 11% njemač- europskih lovaca putuje u inozemstvo ra- stižu cijenu u skladu s troškovima i dobiti kih lovaca (koji su anketirani) svjesno di lova. Budući da se broj lovaca turista ra- prema legalnom okviru i klijentovoj spre- kako su u lovu u inozemstvu sudjelo- zlikuje od zemlje do zemlje, ovisno o čini- mnosti da plati lovnu uslugu. Oni obično vali u ilegalnim radnjama. teljima kao što su financijska i ekonomska plaćaju pravo (dozvolu) agencijama da pro- Kretanja na evropskom tržištu situacija, nacionalna tradicija u lovstvu te daju njihov lov. Dodatni pomoćni poslovi mogućnost lova u vlastitoj zemlji, ove po- čine one poslove koji su u destinaciji važ- lovnog turizma datke nužno je ozbiljno shvatiti te prona- ni za stranog lovca turista poput iznajmlji- Za Hrvatsku kao lovačku destinaciju po- ći mjere i metode za privlačenje ove klijen- vanja lovačke opreme, transporta trofeja, sebno je važno stanje lovstva u Europ- tele u hrvatske destinacije. Pinet također smještaja, usluge prijevoda, vodiča i sl. Tabela 1. Procjena veličine tržišta lovnog turizma na području Euroazije Regulatorni sustav uključuje okvir nacionalnog zakonodavstva koji regulira Faktori korišteni za procjenu Procjena (zasnovana na Procjena (temeljena na lovne propise i zakone, te odredbe među- veličine tržišta istraživačkim podacima i informacijama iz destinacija) informacijama iz emitivnih narodne regulative (CITES3), poput Di- zemalja) rektive (EC) 338 /974. Karakteristike tržišta lovnog turizma Ukupni broj europskih lovaca 6,4 milijuna su (Hofer, 2002): Ukupni broj europskih lovaca 1,3 milijuna (~ 20% od 6,4 a) Mehanizmi tržišne regulacije turista (lovci koji odlaze u milijuna) Mehanizmi tržišne regulacije pod utje- inozemstvo) cajem su nekih karakteristika lovaca tu- Ukupni broj turističkih lovova 330.000 (~25% od 1,3 Od 45.000 do 60.000 rista, koji su, prije svega, tradicionalni, preuzetih od europskih milijuna) (1,3 milijuna inozemnih lovaca (uključujući odnosno preferiraju poznate lovne me- lovaca turista na godišnjoj europskih lovaca lovi u i pojedine lovce izvan Europe) tode i vrste s kojima su već upoznati. S osnovi (ne lovi svaki lovac inozemstvu jednom ili turist u inozemstvu svake više puta u životu. Oni su druge strane, privlače ih i noviteti, uži- godine) ciljna skupina za ponuđače vaju u lovnim dostignućima, a odabi- inozemnog lova. Osim toga, ru destinacije s uspješnim lovom i viso- ne lovi svaki potencijalni kom kvalitetom divljači. Inozemni lovci lovac turist u inozemstvu turisti su praktični i senzibilni, osjete li svake godine. Ta je ciljna prevaru, odustat će od lova, a spremni skupina pogodna za su platiti visoku cijenu ako su lovne ko- kupovanje; oko 330.000 njih risti u skladu s njihovim željama. Do- lovi u inozemstvu na godinu) datni mehanizmi tržišne regulacije su Ukupan broj lovova u Od 80.000 do 90.000 (~ 25% opća sigurnost zemlje i stabilnost poli- euroazijskim destinacijama na od 330.000 lovova, prema tičkog sustava te kvaliteta primjene na- godišnjoj osnovi preferiranim podacima čela međunarodne regulative (CITES). destinacija) b) Veličina tržišta Godišnja potrošnja za 80.000 Od 120 do 180 milijuna EUR U Tablici 1. nalazi se procjena uku- do 90.000 lovova godišnje (bazirano na ~ 1.500 pnoga godišnjeg prihoda od lovaca iz EUR po lovu za euroazijske destinacije) europskih emitivnih zemalja u 38 destinacija. Vidljive su razlike između Godišnja potrošnja koja ostaje Od 40 do 60 milijuna EUR na od 26 do 38 milijuna EUR procjena koje se zasnivaju na podaci- u destinaciji godinu (~ 1/3 potrošnje ostaje godišnje ma dobivenih iz emitivnih zemalja i u destinaciji) destinacija. Razlog tome je što se veli- Izvor: Hofer, 2002.

231 Tablica 2. Broj europskih lovaca i njihova potrošnja na području Europe Međutim samo bogatstvo divljači i lovnih Postotak od Ukupna godišnja Broj lovaca Lovci na km2 područja predstavlja nedovoljno korištene populacije potrošnja (EUR) potencijale za razvoj lovstva i lovnog turiz- EU ma. Ukupno je u Hrvatskoj oko 5.173.000 Austrija 110,000 1.41 1.31 120,300,000 hektara lovnih površina. Od toga površina državnih lovišta iznosi 1.673.000 hektara, Belgija 29,000 0.29 0.81 235,500,000 a 3.500.000 hektara čini 700 zajedničkih Danska 177,000 3.47 4.11 lovišta. Državnih lovišta je 311, i to 196 u Finska 300,000 5.96 0.89 173,000,000 zakupu s površinom od 874.000 hektara, 58 lovišta je u koncesiji s 455.000 hektara, Francuska 1,650,000 2.89 3 1,950,100,000 a 37 je lovišta kojima gospodare “Hrvatske Njemačka 338,000 0.42 0.95 736,300,000 šume d.o.o“ (331.000 hektara), dok je ne- Velika Britanija 625,000 1.12 2.56 4,013,400,000 raspoređeno još 36.000 hektara (Hrvatske Grčka 293,000 2.84 2.22 šume, 2007). Prema podacima Hrvatskih šuma, većinom se lovi jelen lopatar, srna, Irska 120,000 3.43 1.71 63,500,000 divokoza, muflon, divlja svinja, medvjed, a Italija 925,000 1.62 3.07 od niske divljači zec, fazan i divlja patka. Luksemburg 2,200 0.55 0.85 Izgrađeni su brojni lovnotehnički objekti i Nizozemska 33,500 0.22 0.81 lovačke kuće u kojima odsjedaju lovci. Ne- ke od njih, nove ili obnovljene, kao Zlatna Portugal 300,000 3 3.37 149,600,000 greda i Ćošak šume u Baranji, Brezovica u Španjolska 1,000,000 2.56 1.98 27,000,000 Sisku, Kondrić u Đakovu, Čambina u Po- Švedska 320,000 3.64 0.71 174,000,000 dravini, Radinje u N. Gradiški i Fazenari- ja Peski u Đurđevcu sjajan su izlog lovišta, Ukupno EU 6,222,700 1.7 1.92 >7.642.700.000 ljudi, običaja i kulinarskih dostignuća ne- Izvan EU ke zemlje (Hrvatske šume, 2007). Malta 14,000 4 44.4 Fond odstrijeljene divljači i raspoloži- Norveška 170,000 3.95 0.52 ve smještajne kapacitete samo u lovstvu, u posljednjih devet godina, pokazuju po- Švicarska 30,000 0.43 0.73 daci u Tablici 3. Posljednji podaci Držav- Ukupno izvan EU 214,000 2.19 0.63 nog zavoda za statistiku ukazuju na porast Ukupna potražnja Procijenjena veličina na osnovnih segmenata hrvatskog lovstva 6,436,700 1.95 1.28 europskih zemalja oko 10.000.000.000 u promatranom razdoblju. Međutim, u 2005. godini zamjetan je lagani pad većine Izvor: Hofer, 2002. naznačenih segmenata poput broja lovaca, procjenjuje da oko 50% europskih lovaca Prema Hoferu, Hrvatsku na godinu posje- lovačkih domova, površine i odstrjela što turista, lovi u inozemstvu jednom ili dva ti 300 do 500 inozemnih lovaca što joj osi- se može pripisati jačanju konkurentskih puta u životu, a 50% ih lovi redovito. Ve- gurava godišnji prihod manji od 500.000 lovnih destinacija hrvatskog okružja. ćina njemačkih lovaca turista orijentirana EUR, za razliku od Mađarske, koju godiš- Uvidom u Statistički ljetopis RH kao i u je na susjedne europske zemlje, a 47% njih nje posjeti 15.000–25.000 inozemnih lova- podatke HLS-a nije moguće saznati koli- lovi u zemljama Istočne Europe, pa je taj ca i gdje je prihod 8 -10 milijuna EUR. Pri- ko su u ovoj strukturi odstrjela sudjelovali podatak interesantan za Hrvatsku. bližno 45.000 do 60.000 inozemnih lovaca strani, a koliko domaći lovci turisti te koli- Dominantna potražnja za inozemnim turista posjeti na godinu euroazijske desti- ki je ukupan financijski učinak takvog lo- lovom dolazi iz visoko razvijenih europ- nacije. Najpopularnije lovne destinacije su va. Za pravilan odnos prema lovstvu, po- skih zemlja, odnosno zemalja s visokim Mađarska i Poljska, dok ostale zemlje Istoč- sebno stranih lovaca, nužna je informacija životnim standardom, a destinacije su ne Europe sve više privlače veliki broj lo- koliko takav lov financijski pridonosi gos- uglavnom tranzicijske i ostale srednje i vaca. Njemački lovci dominiraju na euroa- podarskom razvoju Hrvatske i koje prate- manje razvijene zemlje koje su zaintere- zijskom području zajedno s Austrijancima, će gospodarske aktivnosti mobilizira. sirane za intenzivniji gospodarski razvoj. Španjolcima i Talijanima. Lovci iz Sjeverne U raspoloživim lovištima Hrvatske mo- Tri visokorazvijene zemlje: Finska, Nor- Amerike važniji su za destinacije Srednje i guće je, u većoj ili manjoj mjeri, razvijati veška i Španjolska pojavljuju se istodob- Istočne Azije što znači da nisu zajednički lovni turizam različitih razina. Međutim, no i u ulozi lovne destinacije i u ulozi po- gosti Istočne Europe. Procjenjuje se da ino- adekvatna ponuda kvalitetno, namjenski trošača, tj. potražnje. U većini zemalja zemni lovci generiraju godišnji prihod od i atraktivno pripremljenih lovnih terena, vlasnik ili posjednik lovnih prava (lovoo- oko 26 do 38 milijuna EUR. kao i neizostavnih sadržaja koji prate ova- vlaštenik) može organizirati ili prodavati Većina zemalja nema razvijenu stabil- kav oblik turističke ponude, još uvijek ne lovove. Broj tih organizatora razlikuje se nu strukturu inozemnih lovova. Jasno je postoji. Lovna aktivnost za boravka lovaca od zemlje do zemlje ovisno o performan- da je potražnja nestabilna i da su prisut- turista obično se odvija u noćnim, a prete- sama na tržištu. Navedeni organizatori či- ne cikličke fluktuacije u lovnom turizmu. žito u jutarnjim i večernjim satima. Da li ne glavne poslovne partnere za agencije na Samo baltičke zemlje imaju stabilnu rav- se i koliko u međuvremenu nudi kvalite- Zapadu (Hofer, 2002). notežu u poslovanju s inozemnim lovcima tan i organizirani posjet kulturnim sadr- Broj inozemnih lovaca također se razli- turistima, i to po uspostavi novoga poli- žajima, izletištima, manifestacijama, ra- kuje od zemlje do zemlje. Veći dio dostu- tičkoga i ekonomskog sustava, što znači da znim natjecanjima (sokolarenje, gađanje pnih podataka koji govore o kretanju ino- razvoj svih euroazijskih lovnih destinacija glinenih golubova, upoznavanje s lovnom zemnih lovaca je procijenjen, pri čemu se prate političke promjene. tradicijom kraja i sl.), ostaje nepoznanica, neki podaci zasnivaju na službenim izvo- a prema iskustvima mnogih, takva je po- rima, a neki na procjenama stručnjaka. Ponuda lovnog turizma u Hrvatskoj nuda relativno mala (Kovačević B., Kova- Podaci uključuju sve inozemne lovove na Hrvatska raspolaže iznimnim prirodnim čević M., 2006). visoku i nisku divljač. Hrvatska u tom kon- resursima koji su interesantni za doma- Hrvatska ima osnovne resurse, ali u tekstu nije zadovoljavajuće pozicionirana. ćeg, a posebno za stranog lovca turistu. lovno-turističkoj sferi nije ni blizu već ra-

232 Tablica 3. Stanje lovstva u Hrvatskoj u razdoblju 1996. - 2005. LOVSTVO 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. Lovački domovi 361 391 308 322 376 413 477 506 525 515 Površina, m2 28,281 30,524 26,686 29,010 34,584 39,249 41,666 47,831 51,283 49,250 Fazanerije 17 18 15 15 15 12 12 12 12 13 Zimovnici za divljač 64 75 75 75 80 50 68 87 50 64 Hranilišta za divljač Pernatu 9,724 10,842 7,925 8,783 9,787 11,707 12,795 13,169 13,934 13,753 Dlakavu 4,777 5,918 4,715 5,618 6,241 7,684 8,778 9,181 9,453 9,565 Broj lovaca 51,511 42,618 32,231 32,042 40,550 39,772 43,048 44,640 43,746 43,110 Odstrjel Jelen (svih vrsta) 477 581 508 761 1,035 1,277 1,803 1,506 1,525 1,405 Srna 2,640 2,899 2,968 3,663 4,546 6,017 6,501 7,432 7,878 8,127 Medvjed 12 19 18 29 29 37 25 33 35 23 Divlja svinja 2,797 3,376 3,435 5,155 5,986 8,537 9,971 8,452 9,803 9,827 Zec, tis. 10 10 8 8 9 10 12 13 15 14 Jarebica poljska, tis. 4 4 5 5 4 6 7 6 5 6 Jarebica kamenjarka, tis. 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 Fazan, tis. 83 55 54 55 59 70 79 77 78 65 Lisica, tis. 6 7 8 9 10 10 11 11 10 11 Ptice močvarice, tis. 12 10 6 7 8 11 13 13 13 6 Izvor: Državni zavod za statistiku, 2007. zvijenoj ponudi zemalja Europske unije. nosi znatna novčana sredstva i uglavnom Fauna and Flora (Konvencija među- Lokalni pokušaji lovne promocije u Hr- obuhvaća goste koji dolaze iz zemalja vi- narodne trgovine ugroženim vrstama vatskoj tek su u povojima. Loše je što se sokog životnog standarda. U tom kontek- divlje faune i flore). Stupio je na snagu oni zasnivaju samo na entuzijazmu poje- stu, za Hrvatsku su iznimno važni lovci 1975. Ima više od 156 zemalja članica dinaca, koji uz velike napore pokušava- turisti koji dolaze iz razvijenih europskih (11. veljače 2002). Konvencija regulira ju predstaviti ljepote i vrijednosti lovnih zemalja. Analiza ponude na tržištu lov- međunarodnu trgovinu divljim životi- destinacija svoga kraja, ne nailazeći če- nog turizma Hrvatske pokazuje da kvali- njama i biljkama. sto na prijeko potrebnu podršku nadlež- teta ponude zaostaje za ponudom razvije- 4 Regulation on the Protection of Speci- nih lokalnih i državnih institucija. Niz je nih zemalja Europske unije kao i zemalja es of Wild Fauna and Flora by Regu- problema na koje kreatori takvih lokalnih u neposrednom okružju. Budući da se ra- lating Trade Therein (Propis o zaštiti razvojnih i promocijskih programa naila- di o lovcima turistima više platežne mo- divljih vrsta faune i flore regulacijom ze, a najvažniji su nerazumijevanje nad- ći koji su spremni platiti kvalitetu ponude trgovine, provođenje odluka CITES-a ležnih lokalnih institucija za problemati- i cjelokupne usluge koja obuhvaća ovakav unutar zemalja članica EU). ku vezanu uz lovni turizam i oblikovanje turistički aranžman, ponuda se mora pri- integralnoga turističkog paketa koji dolazi lagoditi zahtjevima lovaca turista inače će Literatura uz njega, tako da izostaju nužna ulaganja, hrvatske lovne destinacije pune potencija- Državni zavod za statistiku, (2007): Stati- promocija u domaćim i inostranim medi- la, bogati lovci turisti zaobilaziti i novčana stički ljetopis RH 2006, Zagreb. jima je nedostatna, lokalno je stanovniš- sredstva usmjeriti u konkurentske lovne Hofer, D., (2002): The Lion’s Share of the tvo neinformirano o mogućoj iskoristivo- destinacije. Ovo se posebno može zaklju- Hunt. Trophy Hunting and Conservati- sti vlastitih resursa (tipa “seoski turizam“) čiti na osnovi procjena stručnjaka da u on-A review of the legal Euroasian to- itd. Hrvatska lovno-turistička ponu- Hrvatskoj inozemni lovci potroše svega urist hunting market and trophy trade da mora biti sveobuhvatna jer je po fon- 500.000 EUR, a u konkurentskim lovnim under CITES. Traffic Europe. du divljači i prirodnom okolišu (flori i fa- destinacijama (npr. Mađarska) potroše do Hrvatske šume, (2007): http://www.hrsu- uni) Hrvatska prepoznatljiva u svijetu. Na 10 milijuna EUR. Dakle, radi se o iznosi- me.hr/ (2007). žalost, do tih saznanja najčešće se dolazi ma koje donosi jedan turistički proizvod u Ivandić N., Telišman-Košuta N., (2005): preko usmenih kontakata s rijetkim do- koji se svakako isplati ulagati. Konkurentska sposobnost hrvatskog brim domaćim poznavateljima stanja hr- turizma-Svodna studija, Institut za tu- vatskih lovišta, uglednim lovoovlaštenici- Napomene rizam i Hrvatska gospodarska komora, ma i skromnim prezentacijama lovstva na 1 Istraživanje je provedeno od strane Zagreb. turističkim sajmovima. Instituta za turizam Zagreb, u okviru Kovačević B., Kovačević M., (2006): ‘Lov- izrade studije ‘Konkurentska sposob- ni turizam’ u knjizi Hrvatski turizam: Zaključak nost hrvatskog turizma’ autora Mr.sc. plavo, bijelo, zeleno, Institut za turizam, Posljednjih godina u turističkoj sferi do- Nevena Ivandića i Mr.sc. Nede Teliš- Zagreb. lazi do diverzifikacije turističke ponude man Košute. Pinet, J.M., (1995): Der Jäger in Europa. In: gdje se neminovno nalazi i lovni turizam 2 Institut za turizam, Vrhovec 5, Zagreb, Fédération des Associations de Chasse- kao posebni turistički proizvod. Analiza RH urs de l´U.E.: FACE-Handbuch. FACE, europskog tržišta lovnog turizma poka- 3 CITES - Convention on International Bruxelles, Belgium. zuje da se radi o obliku turizma koji do- Trade in Endangered Species of Wild

233 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 mr Vladimir Barović* Medijska uloga javnog servisa u Sažetak radu lovno-turističkih i lovačkih Autor u radu prvo definiše ulogu javnog servisa a zatim analizira zastupljenost lovno-turističkih i lovnih sadržaja u programskoj strukturi Radio-televizi- organizacija u Vojvodini je Vojvodine. Osnovni zadatak ovog rada predstavlja širu elaboraciju modela Uvod informisanja građana o raznim sferama informisanja o lovstvu i lovnom turiz- U radu ćemo izložiti osnovne medijske života. Ako smo determinisali ulogu jav- mu uz upotrebu analitičkog, sintetičkog, pretpostavke javnog servisa sa akcentom nog servisa kao nepristrasne informativne komparativnog, istorijskog i statističkog na analizu zastupljenosti lovačkih i lovno- medijske kuće, zar nije jedan od primar- metoda. Autor iznosi kompleksnost op- turističkih sadržaja u programskoj šemi nih zadataka „pokrivanje“ interesovanja servirane teme i uz konsultovanje kom- Radio-televizije Vojvodine. Analitičkim, konzuemnata informacija o jednom od pi- petentne literature iz oblasti lova i lov- sintetičkim, istorijskim, komparativnim i tanja koje ih zanima, a to je lov? Stoga će- nog turizma bavi se istraživanjem kvan- statističkim metodom iznećemo relevan- mo u radu posebno obraditi zastupljenost titativne i kvalitativne zastupljeno- tne činjenice vezane za širi i uži okvir za- lovačkih sadržaja u programskoj strukturi sti posmatrane problematike u progra- stupljenosti programskih sadržaja koji se RTV-a i konstatovati ostale elemente rele- mu pokrajinskog javnog servisa. U radu bave lovstvom, dok posebno razmatra- vantne za posmatranu temu. se ukazuje na informativne mogućnosti mo problematiku lovnog turizma. Izneće- javnog servisa u oblasti lovstva i izno- mo kompleksnost problema i ulogu javnog Zastupljenost lovačkih i lovno- se se predlozi i koncepcije za savremene servisa u informisanju u informsanju gra- turističkih emisija na pokrajinskom modele medijskog razvoja RTV-a u toj đana koji javni servis osnivaju, finansira- javnom servisu u Vojvodini oblasti. Očekivani rezultat u ovom radu ju i kontrolišu sa tendencijom da ukažemo nakon obavljenih radnji koje smo izneli na postojeće stanje u toj oblasti. (Veljanov- Pokrajinski javni servis odnosno Radio- ogleda se u donošenju zaključaka i pre- ski R.,2005: 24-25). Naš rad je usmeren na televizija Vojvodine ima prvi i drugi pro- poruka po pitanju aktivizacije medijske fokusiranje problema koji postoje, ali i na gram, od kojih je se na prvom emituju pro- uloge javnog servisa u radu lovnih i lov- pokušaj da se markiraju i načini prevazi- gramski sadržaji na srpskom, a na drugom no-turističkih organizacija. laženja istih uz primenu savremenih me- programu na jeziku nacionalnih manji- Ključne reči: mediji, informisanje, jav- dijskih modela i struktura koje će dovesti na odnosno zajednica koje žive u Vojvo- ni servis, lov, lovni-turizam, RTV do kvalitativnih poboljšanja u informa- dini. Ako izvršimo analizu za period od tivnom smislu. Javni servis ima zapaže- 1. januara do 30. juna 2007. godine mo- Abstract nu ulogu u svim poljima medijskog rada, žemo konstatovati da je RTV na svom pr- The author, in his work, clearly defines ali naša želja jeste da se posebno poboljša vom i drugom kanalu (Televizije Novi Sad) the global role of the public service, and medijska uloga Radio-televizije Vojvodine emitovala ukupno 516.609 minuta odno- then analyses the presence of hunting (RTV) po pitanju izveštavanja, informisa- sno 8.253 časa sopstvenog programa. Da tourism and hunting shows in the broad- nja i praćenja rada lovačkih i lovno-turi- bi dobili širi okvir i bolji pregled situaci- cast scheme of Radio-television of Vojvo- stičkih organizacija. je možemo za repernu tačku uzeti teme iz dina. The main goal of this paper is to poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva widely elaborate information model on Definicija i zadatak javnog servisa pa tako je za posmatrani period bilo emi- hunting and hunting tourism by apply- Po osnovnoj definiciji uloga javnog servisa tovano u premijernom terminu iz oblasti: ing analytical, synthetic, comparative, jeste pravovremeno, istinito i nepristrasno poljoprivrede 825 minuta (od čega na ma- historical and statistics method.The au- informisanje svih građana kao konzume- đarskom jeziku 706 minuta), ribolova 334 thor reports on the complexity of the top- nata informacija. Pored toga, jasno je de- minuta i lova 114 minuta. Radi llakšeg po- ic in question, and by using the appro- finisan zadatak javnog servisa u edukaciji ređenja, iznećemo to u tabelarnom prika- priate literature from the field of hunting građana, odnosno zadovoljavanju kulturo- zu. and hunting tourism, researches quanti- loških, religioznih, umetničkih, zabavnih, Za mesečni nivo, istražujući posma- ty and quality for the presence of the is- stručnih i ostalih potreba, jer raznovrsno- tranu problematiku, došli smo do slede- sue in the broadcast scheme of the public šću tematskih rubrika javni servis mo- ćih rezultata: poljoprivredne emisije za- service in the province of Vojvodina. The ra da „pokrije“ sva interesovanja onih ko- stupljene su sa 698 minuta od čega je na paper highlights the broadcasting pos- ji ga plaćaju. Po zakonu o radio-difuziji to srpskom emitovano 443 minuta i na ma- sibilities of the public service in the field je ustanova koja treba da promoviše etič- đarskom 225 minuta programa, ribolov je of hunting, and it offers suggestions and ke i moralne vrednosti društva i da podiže zastupljen sa 245 minuta a lov sa 78 minu- concepts for the contemporary models for obrazovni nivo nacije. Ali, gde je u svemu ta programa, uz podatak da je emitovanje the development of Radio-television of tome lovni turizam i lovstvo? lovačke emisije „Tragovi“ počelo tek od Vojvodina in that field. The expected re- Poznato je da u Vojvodini mnoga sela marta 2007. godine. Postoje srodne emisi- sult, from this paper, after the comple- nemaju kanalizaciju, uređenu infrastruk- je na jezicima narodnosti koje se bave po- tion of the methods mentioned, will be turu, ambulantu, čitaonicu, biblioteku... ljoprivredom, pa se na rumunskom jeziku seen in reaching conclusions and offering ali, istovtremeno, i najmanja seoska na- emituje 300 minuta programa iz posma- suggestions in terms of making the public selja imaju dobro organizovano lovačko trane oblasti, na rusinskom 85 minuta, a service more active in the field of hunting društvo. Treba naglasiti da se na javnom na slovačkom jeziku 58 minuta programa and hunting tourism servisu svakodnevno emituju centralne na mesečnom nivou (podaci su izneti na informativne političke emisije, informa- osnovu istraživanja sprovedenog u RTV- * Filozofski fakultet u Novom Sadu, tivne emisije, specijalne, edukativne, igra- u). Jedina specijalizovana emisija na RTV- Odsek za medijske studije ne i druge, a sve u cilju pravovremenog u koja se bavi lovstvom i lovnim turizmom

234 Tabela 1. Zastupljenost emisija iz oblasti poljoprivrede, lova i ribolova u programu RTV-a, od 1.01. do je emisija „Tragovi“ koja se premijerno 30.06.2007. godine emituje jednom mesečno u polučasov- nom terminu uz još dve reprize u noćnim Naziv emisije Premijerno Reprizno Ukupno Procentualni i prepodnevnim satima. Ako posmatramo minuta minuta minuta prikaz % strogo specijalizovane emisije koje se bave Brazde (na srpskom jeziku) 825 1830 2655 0,51 samo lovom, ne možemo a da ne primeti- Čari ribolova 334 1104 1470 0,28 mo da postoje i druge, pre svega zabavne emisije, sa sporadičnim lovačkim sadrža- Tragovi 114 342 465 0,09 jima. Prema istraživanju koje je sprovede- Brazde (na mađarskom jeziku) 706 821 1527 0,30 no od januara do juna 2007. godine, osim navedene emisije, na dnevnom, pre svega Potrebno je ukazati da je informacija ja sprečava izletanje divljači pred vozila u jutarnjem programu, u zabavnim i doku- na elektronskim medijima aktuelna samo punoj brzini. mentarnim emisijama (uz gostovanja lju- ako je pravovremena, odnosno u kratkom Gledaocima koji se bave poljoprivredi iz lovnog turizma i lovstva ), bilo je na vremenskom roku dostupna gledaocima dom neophodno je ukazati na štetne po- mesečnom nivou sporadičnih sadržaja iz tj. slušaocima. Stoga treba naglasiti da su sledice neupotrebljavanja plašilica tokom oblasti lovstva i to sa minimalnom vre- u svakodnevnom informativnom progra- žetvenih radova, a bitno je ukazati i na menskom zastupljenošću (4-5 min). mu neophodni (na nedeljnom nivou) ma- štetne posledice nestručne upotrebe pe- Ako izvršimo objektivnu analizu emi- kar minimalni (5-10 minuta) informativni sticida i herbicida koje ostavljaju velike tovanog programa koji obrađuje lovni tu- sadržaji iz domena lovstva. Tu, pre svega, posledice na fazansku divljač, poljsku ja- rizam i lovstvo, možemo zaključiti da je treba ukazivati na osnovne lovačke mani- rebicu kao i nisku divljač, pre svega zeca. to, na nivou Vojvodine, apsoultno nedo- festacije, lovove, radne sednice najviših te- (istraživanja na ovu temu radila je prof. voljna minutaža, a treba imati u vidu da do la, od saveza, preko udruženja do društva, B.Šovljanska). marta 2007. godine nije postojala nijedna a posebnu pažnju treba posvetiti gostova- Za naše lovce je karakteristično da se emisija na javnom servisu koja je obrađi- nju lovnih radnika u dnevnom posebno mogu pohvaliti brojnošću, jer u Vojvodini vala ovu problematiku. Možemo konsta- jutarnjem programu. U dnevnom progra- ima oko 24.000 registrovanih lovaca, a u tovati da je lovstvo potpuno skrajnuto na mu treba isticati akutne probleme lovstva Srbiji ta brojka dostiže 90.000, ali kada se našem medijskom prostoru. Prema raspo- koji zanimaju najširu zajednicu a to su pre postavlja pitanje o informisanosti te mno- loživim podacima, ni medijski javni servis svega: krivolov, gubitak divljači tokom po- goljudne organizacije, onda i nema mnogo na nivou republike (RTS) u procentual- ljoprivrednih radova i usled nepravilne mesta za pohvalu. Ulozi medija u razvija- nom smislu nije posvetio dovoljno pažnje upotrebe pesticida i herbicida, besnilo, nju svesti i savesti naših lovaca ne prida- lovstvu odnosno lovnom turizmu, ako se gubitak divljači na saobraćajnicama... je se dovoljan značaj, pa se često od lju- izuzmu emisije o lovu u Sibiru, Kamčat- Javni servis treba posebno da ukazu- bitelja prirode lovac predstavlja kao njen ki, Norveškoj... koje imaju karakter do- je na akutni problem našeg lovstva, a to narušitelj, a veliki publicitet u štampi i kumentarno-zabavnog programa odno- je krivolov, jer prema podacima kompe- elektronskim medijima poklanja se nega- sno putopisa, uz sve pohvale za pomenute tentnih stručnjaka i stručnih službi lovač- tivnim stranama lovstva. Za predstavlja- emisje koje su veoma kvalitetne i profesio- kih saveza i specijalizovanih ustanova to nje lovaca u mračnom svetlu postoji mno- nalno korektno urađene. Stoga je jasan za- je definitivno gorući problem našeg lov- go primera, ali jedan je posebno „upao u ključak da se pored postojećih mogućno- stva. U Vojvodini od krivolovaca na godiš- oči“, kako lovačkoj tako i široj javnosti. sti, ne koriste u dovoljnoj meri proizvodni njem nivou strada oko 6.000 grla srneće Kada se ove godine u Beogradu održava- kapaciteti i ljudski resursi u cilju informi- divljači a poznato je da krivolovci odnesu la konferencija Svetske lovačke federacije sanja nemale lovačke populacije u Vojvo- srneće meso vrednosti nekoliko desetina (CIC), elektronski mediji su to relativno dini. Pored toga, postavljeno je dodatno evra a unište nelegalnim odstrelom tro- slabo propratili u jutarnjim programima pitanje koliko se razmišlja o promociji lov- feje vrednosti od 2.000 do 5.000 evra. Sa- (sa malom minutažom), a ni u štampi situ- nog turizma kao grane turizma koja Voj- mo je vrednost srnećeg mesa koje odstere- acija nije bila mnogo bolja. Kada je među- vodini može doneti znatne prihode. le krivolovci na godišnjem nivou veća od tim, par desetina predstavnika nevladinih Struktura i modeli informisanja lovaca na 360.000 evra, dok je cena uništenih trofeja organizacija, koje se bore protiv lovstva u mnogostruko veća (Z.Ristić,2006:54.). Na celini, protestvovalo ispred zgrade u kojoj javnom servisu tu problematiku treba ukazivati ne samo u je održana konferencija CIC-a, svi značaj- Na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvo- dnevnom programu već i u specijalizova- niji mediji su to preneli u svojim central- dine imamo 91 lovište na ukupnoj povr- nim lovačkim emisijama, gde treba javno nim informativnim političkim emisijama šini od 2.152.635,60 hektara, pri čemu je pozvati pravosuđe i nadležene organe da (CIPE). Po toj medijsko-informativnoj lo- Lovački savez Srbije preko Lovačkog save- suzbijaju krivolov kao najgori oblik uni- gici nije bilo mnogo bitno što se održavao za Vojvodine korisnik na 1.986.076 hek- štavanja divljači i primer nelegalnog pri- sastanak najviše svetske lovne organiza- tara odnosno 92,26% površine (57 lovi- svajanja materijalnih dobara šire zajedni- cije, koja je okupila više stotina kompe- šta). Javno preduzeće „Vojvodinašume“ ce (a ne samo lovačkih organizacija). tentnih i uglednih lovnih radnika, već gazduje sa 14 lovišta odnosno 108.988 Sledeći važan segment na koji moramo je prava vest da se grupa protivnika lova hektara,Vojska Srbije ima dva lovišta sa obratiti pažnju jeste uništavanje divlja- okupila da iskaže svoje neslaganje sa „ubi- 40.124 hektara i AD „Zobnatica“ ima lo- či na saobraćajnim komunikacijama. Sa- janjem životinja“. Ako upotrebimo zdra- vište od 2.537 ha, dok 16 lovišta na teri- mo u Nemačkoj godišnje na ovaj način na- vu logiku, možemo zaključiti da su me- toriji ribnjaka čine državnu ili privatnu strada 25.000 grla srneće divljači. Njihov diji procenili kao važniju vest, suštinski svojinu. (D.Vidak,2007:3). Pored navede- fond ima od 150.000 do 200.000 grla srne- sporednu manifestaciju iskazivanja neza- nih podataka treba uzeti u obzir da veliki će divljači, što procentualno čini ogroman dovoljstva sa skupštinom CIC-a od stvar- broj lovačkih udruženja okuplja i značajan gubitak od preko 10%. (Z.Ristić,2006:78.). nog medijskog događaja tj. skupštine koja broj lovaca, pa tako npr. Lovačkom udru- Na našim putevima je slično stanje i zato se održava. Ako zaključimo da negativan ženju “Zrenjanin“ ima 23 područna lovač- treba preko javnog srevisa apelovati na vo- publicitet nije potreban lovcima, onda se ka društva sa 1.358 aktivnih lovaca. Stoga zače da prate i poštuju oznaku za divljač postavlja pitanje da li ljudi u vrhu lovnih se nameće pitanje koji model informisanja na putu, a posebno treba apelovati na nad- saveza dovoljno razumeju potrebu za sa- lovaca treba primeniti u konkretnom slu- ležne da pored magistralnih i autoputeva radnjom sa medijima koji imaju ogromnu čaju medijskog javnog servisa Vojvodine? postave odgovarajuću zaštitnu ogradu ko- ulogu na formiranje javnog mnjenja.

235 Struktura i modeli informisanja po pitanjima lovnog turizma na javnom servisu Široj javnosti je poznat podatak da je do devedesetih godina lovno-turistička ponuda u Vojvodini bila veoma bogata i da je godišnji prihod iz te grane turizma bio meren milionima dolara. Osnov turističke tražnje predstavljaju lovno-turističke potrebe ljudi a osnov lovno-turističke ponude predstavljaju kvalitet dobara (divljači) i usluga. Interes domaćih i stranih lovaca usmeren je na lov krupne ali i niske i per- nate divljači, pre svega u Vojvodini (postoji tražnja i za močvaricama: divlja patka, guska ...). Ako smo konstatovali da je neophodna dobra lovno-turistička ponuda, onda valja razmotriti čime to naša lovi- šta raspolažu, a prema podacima stanje je sledeće: jelen evropski 2.500 grla, jelen lopatar 850 grla, srna 36.900 grla, divlja svinja 2.500, muflon 470, zec 264.000 jedinki, fazan 148.000 jedinki i poljska jarebica Slika 1. Ekipa emisije “Tragovi” na terenu 59.000 jedinki (Vidak D., 2007:3). Ima- mo podatke i o ulovu, pa je tako JP „Lo- Šta je i na koji način urađeno da se no- uspostavila prisnija saradnja sa medijima voturs“ 1998. godine u letnjoj lovnoj sezo- vinari upoznaju sa aktivnostima udruže- koja bi bila na obostranu korist. ni imao odstrel od 11.000 afričkih grlica, nja i podstaknu da objektivno pišu o lo- Pored malog broja stručnih medija, kao 8.000 prepelica i 3.000 gugutki, a divljač vačkom kodeksu, ispravnom odnosu lovca što su časopisi „Lovačke novine“, „Trag“, je odstrelilo 538 stranih lovaca. (Stankov prema životnoj sredini, ekološkim akcija- „Lorist“, „Zov“, neophodno je uspostaviti B,2007:17.). ma, prihrani životinja, suzbijanju besni- saranju sa elektronskim medijima – lokal- Prema prognozama stučnjaka naši lov- la,...? Ako se navedu sve pozitivne strane nim televizijskim i radio-stanicama koje bi no-turistički kapaciteti su mnogo veći od lovstva, onda je jasno da bi mnoge živo- pokrivale svojim emsijama područna lo- trenutne iskorišćenosti, pa je tako pro- tinjske vrste odavno nestale iz prirodne vačka udruženja. Time bi se ostvarila obo- jektovana mogućnost odstrela sledeća: sredine da nema lovaca koji se o njima sta- starana korist, a predstavljanjem lovaca u 60.000 perepelica, 35.000 afričkih grli- raju. Navedimo samo primer poplava ko- pravom svetlu neutralisali bi se razni as- ca i 20.000 pataka i gusaka (isti). Ta proje su našu pokrajinu zahvatile u proleće pekti negativnog pisanja o „ubicama iz za- jektovana kvota, od tzv. masovnog lov- prošle godine pa će nam biti jasno koliko dovoljstva“, kako ističu pojedine NVO. Je- nog turizma, dovela bi oko 2.500 do 3.000 je divljači lovačka organizacija spasila od dan od bitnih segmenata javnog servisa je stranih lovaca, koji bi koristili naše pan- sigurne smrti u nabujalim rekama.(Živ- i ukazivanje na transparentnost u radu lo- sionske, logističke i druge turističke uslu- ković B, 2006:12-13). Ako sve navedeno vačkih udruženja i saveza, i to kao nestra- ge, što bi obezbedilo dobit od oko milion uzmemo u razmatranje, možemo uvide- načkih i nepolitičkih organizacija.U formi evra. Ako imamo u vidu i veliku zainter- ti koliko ima mogućnosti za dobru sarad- informativnih priloga potrebno je izneti u sovanost stranih lovaca za odstrel trofej- nju lovaca i medija koji, osim mogućnosti javnost radne sastanke saveza i njihovih nih srndaća (koji dostižu cenu i do 5.000 promocije lova kao sporta, mogu posma- stručnih komisija a posebnu pažnju javni evra) onda je jasno da se mora više radi- trati lovce i kao ekološki svesne pojedin- servis mora fokusirati na goruća pitanja ti na medijskoj promociji lovnog turizma. ce. Organizovan je veliki broj lovačkih ak- kao što su: koncesije u lovstvu, izbor naj- Ali, kakvo je stanje po tom pitanju u medi- cija na čišćenju terena od raznog smeća, viših funkcionera u LSS, LSV, novi zakoni jima, pre svega u javnom servisu? ali te primere nijedan medij nije zabeležio u oblasti lovstva. Lovački savezi i udruže- U programskom sadržaju RTV-a ter- (osim uskostručnih novina i časopisa). nja nisu hermetički zatvorena podzemna nutno ne postoji nijedna stalna emisi- Ako je bitna i poželjna veća zastuplje- grupa već javne nestranačke organizacije, ja koja se bavi turizmom, niti lovnim tu- nost lovačkih tema u medijima, onda je a informacija o radu izabranih organa mo- rizmom, a delimično se u okviru emisije neophodno ozbiljnije angažovanje pojedi- raju dospeti do svih članova nacionalne ili „Tragovi“ obrađuju teme iz domena lov- naca i postojećih organa u lovačkim orga- pokrajinske organizacije. Treba raditi na nog turizma. Kako se razvija lovni turi- nizacijama, od nivoa društava pa do save- edukaciji lovaca i promociji etičkih vred- zam, kakva su naša ranija iskustva, koja za, na što tešnjoj saradji sa predstavncima nosti, ali i ozbiljnijem angažovanju pred- su iskustva zemlja u okruženju, šta i kako medija, jer se entuzijazmom i usamljenim sednika komisija za informisanje lovačkih možemno ponuditi domaćem i stranom akcijama neće postići previše. Stoga bi saveza na saradnji sa pojedinim predstav- lovcu, kakva je naša dugoročna lovno-tu- pravi put ka boljem informisanju građana nicima „sedme sile“, koji su zaintersovani ristička ponuda i sa čime raspolažemo – o akcijama lovaca bilo kooptiranje pred- za promociju istinskih vrednosti lovstva, sve su to pitanja kojima se u medijskom stavnika medija u komisije za informisa- čime bi se postigao veoma pozitivan me- smislu treba baviti. Pre dvadesetak godina nje koje deluju na nivou saveza, koje bi za dijski efekat. u okviru turističkih organizacija delovali cilj imalo animiranje medija u cilju objek- Možemo zaključiti da se u našim medi- su informativni odnosno medijski centri tivnog i pravovremenog pisanja i izvešta- jima mora više pažnje posvetiti lovačkim koji su pružali punu logističko-informa- vanja o aktivnostima naših lovaca. Mešo- temama, a da je posebno zadatak javnog cionu uslugu stranom lovcu, ali su tako- vita komsija koja bi se bavila problemom servisa da po gore navedenim predlozima đe obavljali i posao medijskog pokrivanja informisanja, pored slanja redovnih in- deluje u cilju sveobuhvatnijeg i objektivni- pojedinih lovnih sezona, manifestacija i formacija o zbivanjima u domenu lovstva, jeg informisanja konzumenata informaci- ostalih aktivnosti usmerenih na obogaće- imala bi jednom mesečno zadatak da or- ja o pitanjima lovstva i svih onih tema konje lovno-turističke ponude. Trenutno ne- ganizuje brifinge sa novinarima čime bi se je iz njega proizilaze. mamo takvih projekata, ali bi javni servis

236 morao u saradnji sa stručnim organizaci- posmatrane oblasti, najbolje je posma- ski sadržaj bez dobrog i kvalitetnog saveta jama da se aktivira i medijski „pokrije“ na- trati postojeća iskustva kod nas i u ino- iz struke. Takođe je važno imati i obrazo- vedenu oblast. stranstvu na osnovu kojih smo formirali vane novinare koji će dodatnom edukaci- Zadatak javnog servisa jeste i da pokre- model koji se smatra najpovoljnijim opti- jom u vidu specijalističkih studija pobolj- ne važne društvene i ekonomske teme, a malnim rešenjem. Jedna emisija sa lovač- šati svoje znanje iz oblasti lova i lovnog jedna od njih je svakako i pitanje izvoza kom tematikom ne bi trebalo da traje više turizma. Posebno se mora voditi računa mesa divljači u evropske zemlje odnosno od trideset minuta, a pošto se radi o in- o medijskoj i etičkoj suštini javnog servisa na područje Evropske unije. Ako strani lo- formativnom programu, najoptimalni- koji je otvoren za sve stavove i ramišljanja, vac nije u stanju da divljač koju je odstre- ji je kolažni tip emisije sa segmentima u pa bi u metodološkom smislu bila neade- lio odnese u svoju zemlju, njegovo interso- trajanju od 6 do 7 minuta. U formi rubri- kvatna svaka emsija koja nema povratnu vanje za naše turističke destinacije naglo ka moguće je pod reportažom, izvešta- informaciju, odnosno mogućnost da joj se opada. Stoga je potrebno učiniti dodat- jem ili intervjuom obraditi više tema ko- medijski konzumenti u formi elektronske ni medijski pritisak da se i ovo bolno, po je su u datom trenutku aktuelne. Potreba pošte (ili u drugim oblicima) obraćaju i na naš lovni turizam, pitanje na što efikasni- da se gledaoci/slušaoci informišu podra- taj način ostvare potrebnu komunikaciju. ji način reši, jer je Pravilnik o izvozu me- zumeva, pored aktuelnih pitanja, obrade i sa koje su odobrili naša Skupština i Vlada raznih zanimljivih ali pre svega edukativ- Zaključak vraćen iz EU kao nekompatibilan njiho- nih tema iz raznih oblasti lovstva. U me- Smatramo da smo u osnovnim crtama vim standardima. Pored ukazivanja na todološkom smislu urednik emisije mora izneli najvažnije elemente koji se tiču in- probleme lovnog turizma, pokrajinski jav- imati potpunu slobodu pri izboru temat- formisanja lovačkih i lovno-turističkih or- ni servis mora promovisati i sajmove lo- skih jedinica, ali je neophodno da sagavor- ganizacija na javnom servisu, a pojedine va na kojima se u Evropi i kod nas iznosi nici, zbog medijske prirode javnog servi- probleme smo samo pomenuli. Osim defi- lovna ponuda domaćih lovišta, jer popu- sa, budu kompetentni i eksperti u svojim nicije javnog servisa, naveli smo i procen- larnost određenih destinacija u značajnoj oblastima delovanja. To svakako ne po- tualnu zastupljenost (na polugodišnjem i meri zavisi i od medijske promocije. Javni drazumeva da se „običan“ lovac isključi iz mesečnom nivou) programskih sadržaja servis, odnosno RTV, „vidi se“ i u okolnim sadržaja, jer je upravo najširoj lovačkoj po- iz oblasti lovstva i uporedili smo ih sa slič- zemljama (Hrvatska, Republika Srpska, pulaciji namenjen program javnog servisa, nim programskim sadržajima. Na osno- Mađarska, Rumunija) pa je stoga zadatak pa je stoga poželjno u formi razgovora, an- vu rezultata istraživanja zaključili smo te medijske kuće umnogome kompleksni- kete pa i intervjua angažovanje učesnika da je apsolutno nedovoljna zastupljenost ji, što svakako treba imati u vidu. lova koji se snima tj. obrađuje. Svakako je lovstva u odnosu na druge srodne teme i U smislu saradnje specijalizovane em- važno predstaviti gledaocima–slušaocima oblasti, a zatim smo naveli i preporuke ko- sije javnog servisa i stručnih lovno-turi- sve relevantne podatke i činjenice u rubri- je streme ka poboljšanju programskih sa- stičkih organizacija, a u prvom redu Tu- ci, ali je nepotrebno, pa čak i štetno, „za- držaja na pokrajinskom javnom servisu rističke organizacije Vojvodine, Lovačkog trpavati“ krajnjeg korisnika programskog po pitanju lovstva. Rezultat našeg istraži- saveza Vojvodine, Lovotursa, područnih sadržaja nepotrebnim statističkim poda- vanja je pomogao da uvidimo gde je javni udruženja i društava, možemo konstato- cima i procentima, koji se u krajnjoj liniji servis po pitanju lovstva, kao i to na koji vati visok stepen medijske svesti predstav- slabo pamte. Zato je potrebno uneti i po- način se može poboljšati kvalitet, odno- nika tih organizacija i razumevanje uloge neku zanimljivost koja će osvežiti emisiju, sno povećati kvantitet emsije koja može medija u promociji te važne grane doma- a pri tom neće biti pokušaj zabave gledala- pomoći u realnijem medijskom sagledava- ćeg turizma. Pored dobre saradnje u ope- ca, jer se posmatra pre svega informativni nju problema, kako u lovstvu tako i u lov- rativnom smislu, možemo konstatovati i aspekt lovačke problematike. nom turizmu, jer je konstatovano od više potrebu za potpisivanjem Ugovora o po- Kada se radi o lovno-turističkim sadr- autora da je upravo medijska strana sla- slovno-tehničkoj saradnji između RTV- žajima, moguće je primeniti i kraće for- ba tačka tog turističkog segmenta (Pro- a i navedenih subjekta, što treba da pome – od 15 do 20 minuta – u kojima će danović A.,2006: 224). Zbog limitiranog stane model i obrazac rada na liniji javni se predstaviti pojedini tematski elementi prostora nismo posvetili dovoljnu pa- srevis – stručne, odnosno strukovne or- kao što je lov na prepelice, pa se u obliku žnju svim pojedinačnim temama koje se u ganizacije. Koliko je to važno u informa- reportaže mogu obraditi određena pitanja okviru posmatranog problema mogu mar- ciono-logističkom smilu, još je važnije kao (upoteba pasa, izbor municije, etički ko- kirati, ali smo zato ukazali na potrebu po- dobar signal uočavanja od strane rukovo- deks ...). Samo u formi specijalnih emisija jačanog rada pokrajinskog javnog servisa dećih ljudi važnosti objektivnog i pravo- može se povećati u kvantitativnom smislu u informisanju nemale lovačke populaci- vremenog informisanja o pitanjima lov- minutaža, pa se tako za velike lovne mani- je u Vojvodini, a pri tom smo naveli i mo- nog turizma, u atmosferi kada se nameće festacije (Sabor lovaca na Zlatiboru, Haj- dele po kojima će lovci biti predstavljeni maksima da će se moći loviti samo div- ka na šakala i lisicu na Fruškoj gori itd.) u objektivnijem svetlu. Naveli smo kako ljač koja se može veštačkim putem uzgo- može obezbediti veći medijski prostor od se može i na koji način determinisati ulo- jiti. Stoga je uloga javnog servisa u podi- 45 do 60 minuta, ali se pri tom javlja opa- ga javnog servisa pri informisanju lovač- zanju edukativnog nivoa i promocije naše snost da emisija od informativne posta- kih i lovno-turističkih organizacija, ali je lovno-turističke ponude jasna, ali u neku ne putopisna tj. dokumentarna. Pri odabi- neophodno istaći da su svi razmotreni as- ruku i definisana jednim aktom koji, poru strukture emsije moramo uzeti u obzir pekti posmatranog problema višeslojni i red prepoznavnja nominalne dobre volje, i mogućnost „žive“ emisije koja bi ima- u medijskom smislu kompleksni, te ih je predstavlja i konkretan put saradnje lov- la direktna uključenja gledalaca–slušala- neophodno dodatno istražiti i razmotri- no-turističkih organizacija i javnog servi- ca, a posebno je poželjna prilikom obrade ti. Smatramo da su iznete preporuke samo sa, čime se neće umanjiti nepristrasnost i nekih tema koje su zanimljive široj lovač- pokušaji da se iznađu što adekvatnija reše- objektivno izveštavanje medija. koj populaciji, kao što su: novi zakon o lov- nja, jer su markirani problemi iz sfere lovstvu, izbor funkcionera i upravnih odbora stva i lovnog turizma medijski nedovoljno Metodološki pristup i strukturalni obrazac lovačkih organizacija i druge. U metodo- istražene oblasti. Možemo zaključiti da je informativne lovačke i lovno-turističke loškom smislu, u emisijama je bitno uče- u radu naveden korpus problema za raz- emisije na javnom servisu šće stručnih i kompetentnih naučnih sa- matranje ali i predlozi mogućih rešenja za radnika i konsulatanata, jer je, bez obzira pojedina pitanja koja će pokrajinski javni Kada se postavlja pitanje strukturalnog na obrazovanje urednika i novinara, ne- servis poboljšati i načiniti ga sposobnim obrazca za proizvodnju jedne emisije iz moguće je realizovati kvalitetan program- da u medijskom smislu bude operativniji

237 i spremniji da odgovori na postavljene in- Lov u Vojvodini - dinarski cenovnik, Trag, (1991), broj 4, Beograd. formativne zadatke iz oblasti lovstva i lov- (2007), Petrovaradin. Valić-Nedeljković, Dubravka (2005): Me- nog turizma. Nagy Istvan,(2003): Wie kann man in Un- diji i javni interes, Novi Sad. garn zur jagd gehen, Budapest. Veljanovski, R. (2005): Javni RTV servis u Literatura Prodanović, Aleksandra (2006): Lovno- službi građana, Clio,Beograd. Brigs, A., Kobli, P. (2005): Uvod u studije turistički potencijali lovišta „Kozara“, Vidak, Dušan (2007): Lovni turizam, No- medija, Beograd. Turizam br.10, Novi Sad. vi Sad. Durman, R. (2003): Funkcionisanje lokal- Ristić, Z. (2006): Predlog strategije lov- Živković, B. (2006): Sačuvano na hiljade ne televizije, Novi Sad. stva, Petrovaradin. grla divljači, Trag, br.42, Novi Sad. Kulić R. (2006): 80 godina lovačkog druš- Stankov, B. (2007): Kuda ide lovni turizam tva „Salaksija“ Rakovac, Novi Sad. Vojvodine, Lorist, broj 18, Novi Sad.

238 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dipl. inž. Ljubiša Marinović* Potencijalna staništa za razvoj dr Ristić A. Zoran** divokoza u brdsko-planinskim Sažetak Ekološka niša divokoze je još uvek slo- područjima Srbije bodna i njenim popunjavanjem će se harmonično zaokružiti ekosistemi na Uvod U velikom dijapazonu nadmorskih visi- novim prostorima. Da bi se sprove- Kompleks raznovrsnih šumskih ekosiste- na staništa od 100 do 2.500 m divokoze žive lo naseljavanje divokoza na nova stama u brdsko-planinskim područjima Sr- u najrazličitijim klimatskim uslovima i ver- ništa neophodno je obezbediti određe- bije, pruža trajne osnove i mogućnosti za tikalnom rasprostranjenju biljnih zajednica. ne uslove: odabrati kvalitetne lokali- uspešno gajenje svih vrsta lovne faune. Sta- Vertikalne migracije dnevne i sezonske su tete za naseljavanje i ustanoviti lovna nje i stepen očuvanosti šumskih ekosiste- karakteristična potreba u načinu života di- područja za divokozu; obezbediti zašti- ma u najvećoj meri odražava stepen očuva- vokoza na ovim specifičnim staništima. tu divokoze i intenzivnu redukciju pre- nosti prirode i biotopa divljači te direktno Divokoza je društvena životinja, kreće datora radi formiranja stabilnih po- deluje na podobnost, opstanak i razvoj naj- se u grupama koje čini porodica od 3 do pulacija (vuk, divlja mačka, i dr.); po- važnijih vrsta naše lovne divljači. Sadašnja 7 jedinki, kao i u sezonskim krdima koja dići nove objekte za hvatanje divoko- brojnost i stanje populacija osnovnih vr- broje od 30 do 100 grla. Svako krdo ima ze u nacionalnim parkovima “Tara” i sta krupne divljači kao i veoma ekstenzivno svoju teritoriju i u normalnim uslovima “Durmitor”; izabrati lokalitete za ini- gazdovanje predstavlja osnovnu i zabrinja- stanišnog prostora zauzima 400-500 ha cijalna naseljavanja i izgradnja malih vajuću smetnju boljem korišćenju staniš- ukupne površine. Stado je prilično verno prihvatilišta-karantina, površine od nih potencijala ispod kojih se sada nalazi. staništu u okviru svojih normalnih pre- 5-10 ha sa potrebnim uzgojno tehnič- Pojedine vrste su veoma ugrožene i pro- hrambenih migracija na manje udaljeno- kim objektima; preduzeti zaštitu divo- ređene i naseljavaju dislocirana i ograni- sti u okviru teritorije. koze na novim lokalitetima na kojima čena staništa (tetreb, divokoza, medved, se ona sama spontano naseljava i obu- kamenjarka). Areali pojedinih vrsta se po- Dosadašnja naseljavanja čiti lovce i lovne radnoke za njen uspe- klapaju, koriste iste stanišne prostore šum- U lovištima Srbije divokoze su bile brojne, šan uzgoj. skih ekosistema koji u ukupnoj obrasloj kako u istočnoj tako i u zapadnoj Srbiji, a po- Ključne reči: ekologija, divokoza, po- površini pod šumom brdsko-planinskog sebno na Kosovu i Metohiji. Zbog stalnog pulacija, predatori, krupna divljač područja Srbije čine visoke izdanačke šu- uznemiravanja, a posebno usled intenzifika- me na 90% teritorije. Preostalih 10% zauzi- cije seče šume (posebno posle Drugog svet- Abstract maju planinski krševi, stene, šikare i šibljaci skog rata), većim krivolovom i lovokrađom Potential locations for breeding of wild goat neproduktivnih ili malo produktivnih sta- i ekstenzivnim stočarenjem divokoze su ne- in the mountain regions of Serbia ništa za šumsku ili drugu proizvodnju. To stale iz svojih iskonskih staništa. Divokoze Ecological niche of Alpine goat game su uglavnom kompleksi planinskih pašnja- su se kao autohtona divljač u Srbiji zadrža- is always free, and by it’s filling up ka krševitih strana planina i slivovi klisura le u njenom zapadnom delu, na obroncima present ecosystems in new areas will i kanjona malih prostora, veličine od 1000 planine Tara i Zvijezda, pre svega u kanjonu be harmonically completed. In order to do 5000 pa i 10.000 ha. Ove površine se uz Drine, kao i na krajnjem jugu Srbije. U Srbiji introduce Alpine goat into new habi- ogromne napore i ekonomske izdatke deli- su naseljene na Prokletijama 1961-1963. go- tats, certain conditions are necessary: mično mogu prevesti u više uzgojne oblike dine sa ukupno 53 grla. Zahvaljujući ovom selection of quality localities for intro- različite funkcionalne namene. unošenju došlo je do “popravljanja” posto- duction and establishment of hunting Međutim ova staništa su floristički i -fi jeće populacije, kako u broju tako i u kvali- areas for Alpine goat; hunting ban in tocenološki veoma bogata raznovrsnim tetu. Divokoza je takođe uneta na planina- hunting grounds where number is un- vrstama, što predstavlja veliku pogodnost ma Stolovi kod Kraljeva i Dubočici na Limu, der capacity; providing protection of za uzgoj divokoza i drugih vrsta divljači, 1963. godine. Na oba ova lokaliteta une- Alpine goat and intensive reduction kao i uspostavljanje biološke ravnoteže u to je po 10 grla. Takođe 1963. i 1964. godi- of predators in order to provide stable prirodi, a samim tim i posebnog tretmane, na Đerdapu, uneto je 28 grla. Brojno sta- populations (wolf, wild cat, etc.); con- na tih područja. nje na Prokletijama je bilo stabilno, sve do struction of new premises for catch of Uspešnim naseljavanjem divokoza na po- ratnih dešavanja. Na Đerdapu su se divoko- Alpine goat in National Park “Tara” dručju Đerdapa (Bojović, 1964) i u Zlotskoj ze dobro prilagodile i reprodukovale dosti- and ìDurmitorî Mt.; choice of localities klisuri (Hadži Pavlović, 1982-1984) koje su gavši brojno stanje od oko 300 grla osam- for initial introduction and construc- nekada pripadale autohtonoj fauni tih bio- desetih godina prošlog veka. Nakon ovog tion of small shelters quarantine (5-10 topa stekla su se odgovarajuća stručna isku- perioda usled povećane lovokrađe i krivolo- ha area) with necessary objects; pro- stva i saznanja, koja predstavljaju osnovna va, kao i sve prisutnijeg risa u lovištu, brojno tection of Alpine goat in new localities načela i principe za buduće intencije popu- stanje se ustalilo na oko 100 grla. Na planini where it disperses spontaneously, and njavanja praznih ekoloških niša adekvatnih Stolovi su divokoze uništene lovokrađom, a to illstruct lmnters and hunting work- staništa brdsko-planinskih područja Srbije. ista sudbina ih je zadesila i u kanjonu Lima. Tokom 1982. i 1983. godine na Đerdapu je ers for it’s successful breedillg. Ekologija i populacija divokoza Key words: ecology, wild goat, popula- uhvaćeno 11 grla divokoza (uz odgovaraju- tion, predators, big game Divokoza je pleistocenska vrsta koja nase- ću pripremu terena – izgradnjom prihvatili- ljava staništa vrlo izraženog reljefa u šum- šta), i pušteno na novi lokalitet u klisuri Mi- skom pojasu na gornjoj granici šuma i pla- kuljske reke u blizini naselja Zlot kod Bora. * JP „Srbijašume” ŠG Negotin ninskih pašnjaka kao i klisura i kanjona Ovo naseljavanje je u potpunosti uspelo za- ** PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, reka u kojima se zadržala reliktna vegeta- hvaljujući tome što su u potpunosti spreče- Novi Sad cija iz njenog postanka. ni lovokrađa i krivolov. Danas ova populaci-

239 ja broji između 150 i 180 grla sa godišnjim i nastanjuju krševite visove pobrđa manjih getacijom, kao i visokoplaninski pašnjaci odstrelom do 20 grla. lokaliteta sa vegetacijom šikara i šibijaka i šumska staništa koja su između dva ra- Ovo je naša nabolja populacija, a pri- gde formiraju stalne populacije od 50 do ta i kasnije hranila više hiljada domaćih mećeno je da se pojedina grla pojavljuju na 100 grla. Ove divokoze nazivaju se gošar- koza i ovaca. Sada su obrasla rehabilito- okolnim masivima Malinika, Stolova, Rtnja, ji, gušćari, najverovatnije od gustiša šiblja- vanom vegetacijom sa vrlo malim brojem Resavske klisure, Tupižnice i dr. lokaliteti- ka u kojima žive. Njihovi rogovi imaju veći stanovništva u njihovoj neposrednoj oko- ma gde im je, usled krivolova, još uvek one- obim i u nastavku su izrazito debeli, a kra- lini usled velikih migracija u graske sre- mogućeno da prošire svoj areal. Populacija ći su u odnosu rogove alpskih divokoza. dine. Specifičnost mikroklimatskih, oro- na Tari i Zvijezdi, usled ratnih dešavanja u Spontana naseljavanja na nove lokalite- grafskih, geoloških i drugih činilaca su susednoj Bosni u prethodnom periodu de- te ne daju garanciju opstanka i formiranja omogućili formiranje vrlo identične re- setkovana je, naime od nekadašnjih 300 grla, brojnih - optimalnih populacija usled po- fugijalne tercijalne flore i složene reliktne procenjuje se da trenutno ima oko 60. jedinačnog malog broja jedinki ispod bio- vegetacije u klisurama i kanjonima Srbije. loškog minimuma i odlučujućeg antropo- U ovaj kompleks činilaca koji povoljno de- Spontane migracije - prednosti genog faktora mira i zaštite. luju na razvoj vegetacije klisura i kanjona i širenja areala na uzgoj divokoza u njima, ulaze: Sadašnja staništa i broj divokoza u • povećana relativna vlaga vazduha Ponekad se migracije divokoza dešavaju i • smanjeno kolebanje temperature vaz- na veće udaljenosti, što je uslovljeno pove- Srbiji nekad i sada duha i tla ćanom gustinom populacije u lovištu, tra- Na osnovu statistike koja je vođena u Sta- • smanjeno delovanje vetra, mraza, suše i ženjem novih slobodnih potencijala i pro- tističkom zavodu Srbije, početkom pede- brzo topljenje snega, gonom od strane predatora i čoveka. Takve setih godina prošlog veka, u centralnoj Sr- • brža sukcesija biljnih vrsta i duža feno- migracije su pojedinačne, nisu stalne, peri- biji je bilo, u proseku godišnje, između 60 faza vegetacije (mart-novembar) odično se javljaju i obično jedno, dva do pet i 80 grla divokoza, a na Kosovu i Metohi- • povoljno delovanje krečnjačke podlo- grla napusti stado i stanište te krene u osva- ji između 400 i 600 grla, sa godišnjim od- ge u očuvanju toplote, kao i u snabde- janje novih prostora prelazeći podbrđa, nji- strelom od 10 do 15 jedinki. vanju biljaka karbonatima i formiranju ve, autoputeve i pruge da bi se nastanile na Početkom osamdesetih godina u Sr- povoljnih osobina zemljišta, stvaranju sasvim dislociranim klisurama i planinskim biji je bilo oko 500 grla, sa godišnjim evi- humusa i zastupljenosti velikog broja stenjacima. Ovo potvrđuju izolovana nalazi- dentiranim odstrelom između 30 i 40 grla. vrsta trava, šta severno od Drave u Austriji, na nadmor- Primera radi, na Kosovu i Metohiji je bilo • napuštanje stočarstva sa ovih prostora skim visinama sredogorja od 430 do 1.000 između 400 i 600 grla sa godišnjim odstre- i minimalni broj ovaca i koza ne pred- m. Udaljeno od stabilnih i brojnih popula- lom od 20 do 30 grla. stavljaju konkurenciju divokozama u cija divokoza koje su postigle pune kapaci- Do pre samo jednu deceniju divokoze ishrani i korišćenju životnog prostora. tete, primećene su pojedinačne migracije su u mnogo većem broju nastanjivale svoja na susednim dislociranim lokalitetima. Di- autohtona staništa u Srbiji. Međutim, ak- Detaljna istraživanja fitocenologa su vokoze iz Tarske populacije viđene su 1980- tuelni politički događaji u prethodnih pet- pokazala da biljnu vegetaciju potencijalnih 1982. god. kod Ljubovije i Kosjerića, zatim u naestak godina, koji su uticali na sve pri- staništa klisura i kanjona predstavljaju te- kanjonu Kamišine, a u 1988. u kanjonu Rza- vredne grane, pa i na lovstvo, lovokrađa, nnofilne i mezofilne polidominantne - šu va, gde se i sada nalazi do 30 grla, odstreljen krivolov, bombardovanje i sl., uticali su i me: sladuna i cera, kitnjaka i grabića, bukve je jarac od 100 poena. na fond divokoza. Sadašnja brojnost divo- sa orahom, submontanske bukove šume, Predznaci širenja areala migracijama na koza je ispod optimalnih pa i minimalnih šume hrasta, graba i lipe, šikare grabića i nova staništa zabeležena su u istočnoj Sr- kapaciteta za pojedina staništa. jorgovana, crnog jasena i jorgovana, šu- biji sa lokaliteta Đerdapa i Zlotske klisure Brojnost u kanjonu Drine u Nacional- me crnog graba, niski šibljaci rujai jorgova- gde je divokoza uspešno naseljena 1964. i nom parku ìTaraî svedena je svega na 60 na, visoki šibljaci sa javorom, jorgovanom i 1984. godine. Naime, sredinom sedamde- grla (1996. godine), a doskora je brojala oko mečjom leskom, šume crnog graba i crnog setih godina desetak kilometara u zaleđu 500 grla (1992). Populacija na planini äari bora, šume bukve i jele, šume smrče, jele i đerdapske klisure u rejonu Štrbačkog koje u nešto boljoj brojnosti od oko 500 grla, bukve na krečnjacima, šume crnjuše, kao i rita Sokolovica primećeno je nekoliko pa- što predstavlja 25% od optimalnog kapaci- šume belog bora na serpentinu. ri divokoza koje se nisu održale. Od 1973. teta. Na Prokletijama lov je pod zabranom Dominantne termofilne travne zado 1975. godine, na Deli Jovanu u nekoli- jer brojno stanje iznosi 240 grla, što je dale- jednice zauzimaju topla, suva i izlože- ko navrata je viđen jedan jarac od strane lo- ko ispod kapaciteta tog staništa. na staništa pašnjačkih grebena i kosa, a vočuvarske službe LD “Salaš” i ŠU Negotin. Na novonaseljenim staništima u Đer- sačinjava ih i do 170 biljnih vrsta u asocija- Na susednim planinama Stol i Velikom kr- dapskoj i Zlotskoj klisuri populacije su ciji. Bogatstvo i raznovrsnost biljnih vrsta šu koje od Deli Jovana deli široko lučko po- stabilne sa brojnim stanjem od 150 i 180 identično zastupljenih u skoro svim polje i autoput, divokoze su viđene više puta grla u matičnim fondu. tencijalnim staništima za divokoze pru- od 1986. do 1990. godine u grupama od 2-4 Vrlo značajno je napomenuti da su na- žaju optimalne uslove za uspešan opsta- grla. Iz populacije sa Zlotske klisure, koja seljavanja divokoza izvršena 1964. godine nak i razvoj populacije tokom cele godine. sada broji oko 120 grla, divokoze posled- u PolimIju - kanjon Dubočice sa 11 grla i Usled velike skromnosti i ekonomično- njih nekoliko godina migriraju preko Juž- na Stolovima u Ibarskoj klisuri sa 13 grla. sti ishrane divokozja divljač ne predstav- nog Kučaja, Mikulja na Beljancu gde je vi- Obe populacije su do sredine sedamdese- lja opasnost za opstanak bilo koje vrste dr- đeno 6-7 grla. Sa istog lokaliteta viđena su tih godina dostigle brojnost od oko 150 gr- veća, žbunja i zeljaste flore koje obrastaju na Rtnju 3 grla, a nedavno i na Tupižnici, la. Sada su Stolovi istrebljeni, a u PolimIju područja na kome se planira reintrodukci- 1992. Lasovački kamen 5 grla. U isto vreme se viđaju pojedinačni primerci. ja ove vrste divljači. iznad Soko-grada na Ozrenu zapažen je jedan jarac koji je kasnije i odstreljen. Potencijalna staništa i moguća Gustina populacije i minimalna Identične migracije zabeležene su i u Sloveniji sa naseljenog lokaliteta Nanos brojnost divokoza u Srbiji površina staništa prema Trstu, površine oko 1.000 ha, ko- Potencijalna staništa za naseljavanje divo- Divokoze ne pokrivaju ravnomerno život- ji ima oko 140 grla od kojih se 20 godiš- koza u Srbiji predstavljaju klisure i kanjoni prostor, već se u zavisnosti od godišnjeg nje odstreljuje. Divikoze iz Alpa migriraju ni sa kserotrnom i submediteranskom ve- doba, satava vegetacije i veličine krda u ve-

240 Tabela 1. Prikaz potencijalnih staništa i moguća brojnost divokoza u Srbiji (prema Marinović, Lj.,1998) nom periodu posvetiti mnogo više pažnje LOKALITET Površina u ha Moguća brojnost nego do sada. Potencijalna staništa za na- 1. NP “Đerdap” – Bosman – Sokolovac Veliki i Mali Štrbac 3000 300 seljavanje divokoza (prema istraživanjima 2. Stol- Veliki i Mali Krš 6000 500 Marinović Lj. 1988.) u brdsko planinskim 3. Zlotska klisura – Južni Kučaj 2500 200 područjima Srbije nalaze se širom naše 4. Gornjačka klisura 2000 150 Republike, sa ukupnom lovno-produktiv- 5. Klisura Vitovnice – Homolje 1500 100 nom površinom od 165.000 ha. Na ovoj 6. Klisura Svrljiškog Timoka 2000 150 7. Beljanica – Resavska klisura 7000 500 površini moguće je uzgajati oko 13.000 di- 8. Rtanj 2000 150 vokoza, od kojih 8.000 grla na 105.000 ha 9. Tupižnica 2000 150 na teritoriji Srbije (prilog Tabela:1). 10. Stara planina 5000 300 Pri hvatanju i prenošenju divokoza po- 11. Sićevačka klisura 2000 150 trebno je izgraditi prvo prihvatilišta u lovi- 12. Svrljiške planine 2000 150 štu u kome se puštaju divokoze. Dimenzije 13. Suva planina 8000 600 prihvatilišta su nekoliko hektara. Prihvati- 14. Vardenik kI., Masurice, Besna kobila, Oštrozub, Čemernik 10000 600 lište se gradi od drvenih stubova, i ograđe- 15. Klisura Jerme 4000 400 16. NP “Tara” – kanjon Drine 4500 420 no je sa pletenom žicom. U ovom prihvati- 17. Kanjoni Rzava, Kamišine i Đetinje, Kanjon Lima, Jadovnik, 7000 630 lištu divokoze provode period od hvatanja Giljeva planina, klisura Mileševke i delovi Golije 15000 1000 (a to se odvija u jesen ili zimi), pa sve do 18. Ovčarsko-kablarska klisura 2000 150 kretanja vegetacije i jarenja, odnosno dok 19. Stolovi-kanjon Ibra 6000 400 su obilnom hranom i slabo pokretnim mla- 20. Kanjon Uvca 4000 300 duncima vezani za novo stanište. Preporu- 21. Kanjon Gradca 2000 150 ka je da broj jedinki za naseljavanje ne bu- 22. Nacionalni park ìKopaonikî 3000 250 de manji od 20 grla (Hadži-Pavlović, 2001). 23. Kanjon Ljubovije 2000 150 24. Kanjon Trešnjice 1500 150 Odnos polova pri naseljavanju najbolje je 25. Prokletije, Šara, Koritnik, Paštrik i Mokra Gora 60000 5000 da bude 1:2 u korist ženskih grla. UKUPNO 165000 13000 Ako ne uspemo da od postojeće, naše populacije uhvatimo dovoljan broj divoko- ćem ili manjem broju kreću i nalaze po- biti manja od 1.000 do 1.500 ha, gde bi se za za raseljavanje na nove lokalitete, treba tencijalna staništa. održavala populacija od 100 do 120 grla. se opredeliti da ih uvezemo iz Makedoni- Tako u švajcarskim Alpima, gde se dije, Rumunije, Bugarske ili neke druge ze- vokoze uopšte ne love, iznose podatak da Potencijalni repro-centri za mlje koje imaju kvalitetnu i zdravu popu- na 100 ha živi najviše 30 grla, sa prirastom laciju. Pri unošenju, prihvatilište se gradi i jaradi. U drugim delovima ävajcarske, npr. raseljavanje zbog poštovanja Zakona o veterini, i obez- Tissinu, brojno stanje ocenjuju od 43 do 45 Sadašnje stanje i brojnost divokoza u lovi- beđivanja karantina u lovištu. grla na 1.000 ha; u drugom rejonu 107 grla, štima Srbije ne daju nadu za masovnija na- Zbog činjenice da je brojno stanje divo- a u Waadtu 270 grla na 1000 ha, što je i naj- seljavanja divokoza na nova staništa. koza kod nas daleko ispod biološkog mini- viša vrednost. Gustina naseljenosti divoko- Zbog nemogućnosti da se nabave ži- muma, potrebno je uz pomoć nadležnog za u Sloveniji je oko 4,5ñ6 grla na 100 ha. ve divokoze za naseljavanje novih staništa Ministarstva (poljoprivrede, šumarstva i Bonitiranje lovišta predstavla jednu re- u NP “Đerdap”, 1982. godine je u lovištu vodoprivrede), kao i Ministarstva za zašti- lativnu radnju za utvrđivanje kvaliteta i ka- “Đerdap-Štrbac” napravljena jedinstvena tu životne sredine, Javnog preduzeće “Srbi- paciteta lovišta, tako da mi, za određiva- hvataljka te vrste i sistema hvatanja (Had- jašume”, Lovačkog saveza Srbije i drugih su- nje gustine populacije, moramo raspolagati ži Pavlović), kojom su hvatane divokoze bjekata intenzivno raditi na unošenju ove određenim brojčanim parametrima. za naseljavanje Zlotske klisure. Sada se i divljači u naša lovišta. Pored obogaćivanja lo- Na osnovu bonitiranja staništa i dosa- u ovom lovištu pravi identična hvataljka višta, obezbediće se i veća ponuda u lovnom dašnjih iskustava iz lovišta Đerdap, Ta- prečnika 8 m, sa stubovima visine 3,2 m, turizmu za domaće i strane lovce turiste. ra, Zlotska klisura i Rtanj, koja po kvalite- ograđena pletenom žicom iste visine, sa tu pripadaju prvom bonitetnom razredu, dvoje padajućih prolaznih vrata i so1ištem Literatura određivana je gustina populacije od 9 do 10 u sredini. To su jedina dva lovišta iz kojih Garovnikov, B. (2001): Dileme oko nase- grla na 100 ha. Mada je ona periodično i na se mogu divokoze hvatati i raseljavati na ljavanja divljači u otvorena-slobodna lo- Tari i na Đerdapu išla od 12 do 14 grla na susedna staništa, kao što su: Bosman-So- višta, Uz opsežnu proučenost, “Lovačke 100 ha, kada su populacije imale brojnost kolovac u NP “Đerdap”, Rtanj, Veliki i Ma- novine” br. 9 (788), str. 17. od oko 500 grla na Tari na 4.300 ha staništa li krš, Stol, Beljanicu i druge. Ona godišnje Hadži-Pavlović, M.(2001): Naseljavanje di- i oko 250 grla u Đerdapu na 1.800 ha stani- mogu da realizuju relativno mali broj žive vokoza u lovištima Srbije - Povratak sta- šta. Sadašnja brojnost, od 120 grla u Zlot- divljači, svega 5-10 grla. rom staništu, Lovački magazin “Trag” skoj klisuri na površini staništa od 800 ha, U Nacinalnom parku “Durmitor” živi vr- br. 29, str. 10-12. pokazuje povećanu gustinu populacije – 15 lo kvalitetna populacija divokoza koja je u Timarac, Z. (2003): U Tragu o tragovima di- grla na 100 ha, pa su tu već prisutne spon- usponu i broji oko 1.800 grla, ali sistem hva- vokoza – Dnevničke beleške sudbine, Lo- tane migracije na nova staništa u planin- tanja nije rešen i divljač se ne isporučuje u te vački magazin “Trag”, br.35, str. 34-35. skom masivu Južnog Kučaja i šire. svrhe. Divokoze se mogu nabaviti i van gra- Hadži-Pavlović, M. (2001): Naseljavanje Iz svega do sada navedenog možemo nica zemlje – u Rumuniji, odakle bi dobili divokoza u našim staništima – Moguć- zaključiti da potencijalna staništa, klisu- visokokvalitetnu Karpatsku divokozu, kao i nosti velike – učinak slab, Lovački ma- re i kanjoni, kao i niži stenoviti planinski iz susedne Makedonije – 32 lovišta Karadži- gazin “Trag”, br. 30, str. 23. masivi do 1.300 m n.v. predstavljaju speci- ća, Pelister i druga, gde ima oko 2.500 grla. Marinović, Lj. (1997): Naseljavanje divo- fična kvalitetna staništa u najvećem delu I koza – teško ali moguće, Lovački maga- i I1 boniteta, sa nosivom gustinom popu- Zaključak zin “Trag”, br. 23, str. 14-16. lacije od 8 do 10 grla na 100 ha, a u termo- Divokoze spadaju u vrlo atraktivnu div- Timarac, Z. (1985): Lovna nauka i praksa filnijim staništima i do 12 grla na 100 ha. ljač kako za strane lovce turiste, isto tako i – strana iskustva, Rogovi divojarca i di- Takođe smatramo da minimalna veličina za domaće lovce turiste. Zbog ove činjeni- vokoze, “Lovačke novine”, 15. jun 1985, lovišta potencijalnog staništa ne bi smela ce potrebno je ovoj vrsti divljači u nared- str. 16 i 17.

241 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 Dević Milosava* Turistički aspekti

Sažetak organizovanja međunarodnih Kinološke manifestacije mogu biti veoma interesantne sa ekonomskog i turi- stičkog aspekta. Cilj rada je da poka- izlošbi pasa že koliko organizovanje kinoloških manifestacija može uticati na razvoj i po- Uvod Takmičarski pas postaje internacional- boljšanje ponude lovnog turizma i tu- Jedna dobro organizovana kinološka mani šampion kada osvoji tri kandidature za rizma uopšte u Srbiji. U ovom radu je nifestacija može predstavljati ozbiljnu internacionalnog šampiona (CACIB) ko- vršena komparacija određenih kinološ- manifestaciju sa velikim brojem posetila- je se dodeljuju na međunarodnim izložba- kih takmičenja u svetu i našoj zemlji, ca koja je od velikog kinološkog, ali i eko- ma. Ukoliko se tokom vikenda organizu- a sa ciljem da se uporedi kvalitet orga- nomskog i turističkog značaja za grad i zeju tri međunarodne izložbe pasa svih rasa nizacije ovih manifestacija. Kroz po- mlju u kojoj se održava. U svetu se često (jedna noćna i dve dnevne), može se privu- datke prikazane u radu može se uo- organizuju izložbe pasa koje su uzrok kre- ći veći broj izlagača iz inostranstva za ko- čiti da brojnost takmičara na današ- tanja i putovanja velikog broja ljudi. je ovo predstavlja brži način za postizanje njim izložbama u eksterijeru nije pra- šampionata. Neophodno je izvršiti izbor vi odraz mogućnosti i potencijala ko- dobrog prostora za održavanje, a na maje Srbija ima. Turistički aspekti organizovanja loj međusobnoj udaljenosti, kako put ne bi međunarodne izložbe Ključne reči: kinoloških manifestacija bio naporan. pasa, lovni turizam, kinologija, kino- Da bi međunarodna izložba imala, sem ki- Ukoliko se u gradu održavanja izložbe loške manifestacije nološkog, i određeni turistički značaj mo- održava neka kulturna, sportska ili slična Abstract ra se organizovati tako da sama po sebi manifestacija, bilo bi dobro izložbu uvr- bude turistički atraktivna. Neophodno je stati u program te manifestacije ili makar Cynology manifestations can have izvršiti pažljiv izbor grada u kojem će se uskladiti datume održavanja što bi bilo od economy and touristic importance. The održavati, a posebno je potrebno obratiti uzajamnog značaja za posećenost obe ma- aim of this work is to show how much pažnju na odabir prostora i terena gde će nifestacije. Ako je reč o organizaciji, spe- cynology manifestations can influence izložba biti postavljena. Tereni moraju biti cijalizovane izložbe za određenu lovačku on development and improvement of veliki i dobro uređeni, da pružaju moguć- rasu pasa, vreme i mesto njenog održava- hunting tourism and tourism offer in nost postavljanja prostranih ringova gde nja može se uskladiti sa lovnom sezonom, Serbia. In this work, certain cynology će se vršiti ocenjivanje, ali to nije dovolj- određenim lovnim danom i lovnim tereni- manifestations in the world are com- no, već bi trebalo da budu na određen nama bogatim divljači, kako bi vlasnici pasa pared with cynology manifestations in čin atraktivni i interesantni posetiocima, nakon izložbe imali i mogućnost odlaska Serbia, in order to compare quality of a ukoliko oni sami nisu turistički privlač- u lov sa svojim psima i prijateljima (ovaj organization. Based on the shown in- ni, onda se moraju nalaziti u blizini odre- lov bi se, naravno, posebno naplaćivao). formations we can conclude that the đenih turističkih atraktivnosti koje bi po- Jedan od najvažnijih aspekata uspešno- number of dog’s shows participants setioci izložbe i takmičari pre ili nakon sti izložbe jeste dobar izbor sudijske liste. nowadays in Serbia is not true reflec- izložbe mogli posetiti. Naravno, vrlo je Kvalitetan izbor sudijskih arbitara motion of serbian potencials. značajno da je prostor izložbe saobraćajno že privući izuzetno veliki broj takmiča- international dog shows, Key words: pristupačan i dobro povezan sa gradom i ra i posetilaca, ali isto tako loša sudijska hunting tourism, cynology, cynology drugim turističkim motivima u blizini. lista može biti uzrok malom odzivu izla- manifestations Turistička organizacija grada bi trebalo gača bez obzira na odličnu organizaciju i da sarađuje sa organizatorima izložbe i po- promociju izložbe. mogne im u promociji grada i izložbe. Uz Ako se ispuni veći broj navedenih uslo- svaku prijavu za izložbu mogao bi se deliti va, može se očekivati znatan broj prijavlje- i mali prospekt grada sa informacijama o nih pasa i izlagača. Ukoliko se zbog veli- kulturno-istorijskim i prirodnim vredno- kog broja izlagača izložba organizuje u dva stima prostora, ugostiteljskim objektima, dana, znatan deo takmičara će prespava- manifestacijama koje se održavaju na tom ti bar jednu noć u gradu u kojem se izlož- području, mapom grada i okoline i drugim ba organizuje. S obzirom da su psi glavni obavštenjima. Na ovaj način potencijalni akteri ovih manifestacija, vrlo je važno da posetioci bili bi na vreme upoznati sa mo- receptivni objekti u gradu mogu da ponu- gućnostima koje grad nudi. Organizato- de i odgovarajuće uslove za smeštaj i no- ri izložbi, zajedno sa Kinološkim savezom ćenje pasa. koji izložbe odobrava, trebali bi pratiti i Šampionat pasa u Francuskoj, koji je održavanja međunarodnih izložbi u ze- održan 17. i 18. juna 2006. godine, okupio mljama sa kojima se Srbija graniči. Ako se je 6.680 pasa (Catalogue officiel, 2006), od izložba u Srbiji održava u pograničnim de- čega je bilo oko 2.000 lovačkih pasa. Ovo lovima zemlje, onda se preporučuje da se je najprestižnija međunarodna kinološ- datum održavanja uskladi sa rasporedom ka manifestacija u Francuskoj sa dodelom izložbi u graničnoj zemlji. Naime, najbo- CACIB-a i održava se jednom godišnje. Iz * diplomirani menadžer u lovnom turizmu, PMF, lje je da se pronađe period kada u susednoj prakse je poznato da na jednog izvedenog Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi zemlji nema međunarodnih izložbi, jer će psa dolazi u proseku troje izlagača (vlasnik Sad se tako privući i izlagači iz te zemlje. sa članovima porodice ili prijateljima), pa

242 Tabela 1. Broj pasa na međunarodnim izložbama se može pretpostaviti da je broj posetioca strane izlagače (www.jks.co.yu). Na dan pasa svih rasa u Beogradu ove izložbe bio najmanje oko 18.000 (s ob- izložbe se prijavljuju psi van konkurenci- zirom da uvek ima vlasnika i izlagača koje za koje se plaća ista cena. Ako se sve ovo Datum Broj pasa ji izlažu više pasa na istoj izložbi). Posto- preračuna (5.220 evra od inostranih izla- 1.06.1986. 975 jala su dva roka za prijavu, a cena prijave gača, 44.800 dinara od 56 pasa autohtonih 31.05.1987. 1.111 bila je 46 € do prvog roka, odnosno 56 € do rasa i 1.066.800 dinara od ostalih izlaga- drugog roka. Za drugog i trećeg psa pri- ča) dobija se cifra od 1.570.960 dinara, od- 4/5.06.1988. 1.315 jave je koštala 39 €, odnosno 49 €, u zavi- nosno 17.850 evra. 3/4.06.1989. 1.080 snosti od roka prijave (www.scc.acco.fr.). Na izložbama se najčešće vrši i proda- 9/10.06.1990. 1.373 Izlagači ne plaćaju ulaz, ali se ulaznica na- ja kataloga. Naravno, organizator napla- 16/17.03.1991. 1.709 plaćuje njihovim pratiocima i prijateljima ćuje sve reklame u katalogu, kao i reklame koji su došli sa njima. Pratioci plaćaju ula- koje se nalaze na izložbenom prostoru. Na 14/15.03.1992. 1.864 znicu 5 €, a ostali posetioci bez psa koji se velikim kinološkim manifestacijama, po- 13/14.03.1993. 1.960 takmiči na ovoj izložbi platili su ulaznicu put beogradske, dolazi i veliki broj predu- 23/24.11.1996. 1.716 9 €. Ako se pretpostavi da su svi psi prijav- zeća koja tokom manifestacije prodaju svo- ljeni u prvom roku, onda je za 6.680 pasa je proizvode, pa se njima prodaje prostor na 15/16.03.1997. 1.404 organizator dobio 307.280 evra. Naravno, kojem će postaviti svoj štand. U zavisnosti 1/2.11.1997. 1.217 ovih 6.000 pasa mora se dovesti automobi- od dogovora sa vlasnikom terena, organi- 14/15.03.1998. 1.402 lom, što znači da je pristiglo najmanje oko zatoru može slediti i procenat od ulaznica i 5/6.12.1998. 1.206 5.000 automobila (jer ima slučajeva kad je parking mesta. Uočava se da se ukupna ci- i više pasa u jednom automobilu) kojima fra prihoda povećava. Međutim, to nije ci- 13/14.03.1999. 1.102 je naplaćen parking od 9 € (procenat ide fra koju organizator dobija kao zaradu, već 4/5.12.1999. 1.225 organizatorima). Ukoliko se dobija proce- od nje oduzima troškove za dolazak i dnev- 18/19.03.2000. 1.253 nat od ulaznica, onda od 12.000 (18.000 – nice sudija i delegata, pehare, štampanje 24.11.2001. 1002 6.000) onih koji su platili ulaznicu po ceni prijava i kataloga, oglase i druga promotiv- od 5 €, ukupan prihod iznosi oko 60.000 na sredstva. Često se dešava da se pronađu i 23.11.2002. 962 evra, plus prihod od posetilaca koji nema- sponzori koji pomažu izložbu, što umnogo- 30.11.2003. 1045 ju psa a platili su ulaz 9 €. Zatim, na izlož- me finansijski olakšava organizaciju, a or- 28.11.2004. 1005 bi su se prodavali katalozi čija je cena bila ganizatorima obezbeđuje višu zaradu. 7 €. Ako je prodato 6.000 kataloga, prihod 13.03.2005. 855 je 42.000 evra. Kada se sve ovo sabere, do- Brojnost izlagača 26.03.2006. 922 bija se iznos od oko 400.000 evra. Izvor: Kinološki savez Srbije (2006) Imajući u vidu prihode od reklamnog na izložbama u Srbiji prostora u katalogu i na terenu održavanja Ako se broj izvedenih i prijavljenih pasa na Zato je jedan od osnovnih ciljeva postići izložbe, prodajnog prostora različitih pre- izložbama u Srbiji tokom poslednjih godi- ponovo nekadašnju brojnost takmičara na duzeća, može se uočiti da će konačna su- na uporedi sa brojem pasa koji se po izlož- izložbama. Veći broj pasa prouzrokovao bi ma biti mnogo veća. Naravno, to nije čista bi izlagao, krajem osamdesetih i devedese- potrebu za dužim trajanjem izložbe – dva zarada koju organizator dobija. Organiza- tih godina prošlog veka, primećuje se da je dana tokom vikenda – što bi imalo veći efe- tor mora isplatiti dnevnice i putne troško- ovaj broj znatno opao. Zbog velikog broja kat sa turističke i ekonomske tačke gledi- ve sudijama, štampanje kataloga i prijava, pasa nekadašnje izložbe trajale su dva da- šta. Radi postizanja ovog cilja mogao bi se zakup terena, pehare, marketinške aktivna tokom vikenda, što je imalo veći značaj i smanjiti ukupan broj izložbi tokom godi- nosti, ali može se zaključiti da je zarada sa aspekta turizma. Međunarodna izlož- ne i usredsrediti se na nekoliko izložbi či- kod organizacije ovako masovne izložbe ba pasa u Novom Sadu, 24. i 25. oktobra ja bi se organizacija dovela do savršenstva. znatna. Svaki posetilac izložbe kupiće u 1987, okupila je 1.508 pasa, a 28. i 29. ok- Manji broj izložbi tokom godine prouzro- gradu makar osveženje ili će stati na ben- tobra 1989. godine broj izloženih pasa po- kovao bi mnogo veći broj takmičara po jed- zinsku pumpu za gorivo, odnosno novac rastao je na 1.621 (Ristić, 2000). nom takmičenju, a takmičenja bi, zbog ve- zarađen u mestu stalnog boravka preneće Iz prethodne tabele vidi se da je od će konkurencije, bila mnogo interesantnija i utrošiti u gradu izložbe. osamdesetih godina prošlog veka broj pa- i privlačila bi veliki broj običnih posmatra- U Hrvatskoj, na Zagrebačkom velesaj- sa na takmičenjima konstantno rastao, da ča. Naravno, neophodno je da se u organi- mu, 9. i 10. juna 2007, održana je Evropska bi najveći broj prijavljenih pasa na izložbi zaciji ne prave propusti koji se često uoča- izložba pasa na kojoj se takmičilo 10.309 u Beogradu bio 1993. godine kada je dosti- vaju na današnjim izložbama (neadekvatan pasa. Jedna kinološka izložba ovakvog ka- gao cifru od skoro 2.000 pasa. Međutim, teren, nedovoljno veliki ringovi, greške u raktera i masovnosti predstavlja ozbiljnu ta godina je predstavljala vrhunac u broj- katalogu, nedostatak mesta za parking, ne- manifestaciju sa velikim brojem posetila- nosti izlagača i od tada njihov broj kon- adekvatne službene prostorije organizato- ca koja je od velikog kinološkog, ali i eko- stantno opada, sa malim oscilacijama u ra, nedostatak sanitarnog čvora i dr). nomskog i turističkog značaja za grad i ze- 1998. i 2000. godini. Početkom 21. veka, mlju u kojoj se održava. zbog manjeg broja pasa, izložbe u Beogra- Literatura Međunarodna izložba pasa svih rasa du se održavaju samo u toku jednog da- Catalogye officiel de 128e Championnat u Beogradu, koja se održava dva puta go- na vikenda, za razliku od izložbi koje su se de France 17. јyin 2006, SCC, Paris, dišnje (otvara i zatvara kinološku sezonu održavale krajem 20. veka. 2006. u Srbiji), jeste najposećenija izložba pa- Ristić, Z. (2000): Kinologija Vojvodine od sa u našoj zemlji. U katalogu ove izložbe, Zaključak osnivanja do 2000. godine, KSV, No- od 26.marta 2006. godine, bilo je prijavlje- Kinološke manifestacije mogu biti veoma vi Sad. no 992 psa (a od toga je 818 domaćih i 174 interesantne sa ekonomskog i turističkog JKS (2002): Pravilnik Jugoslovenskog ki- psa iz inostranstva). Visina kotizacije, od- aspekta. Kroz komparaciju novijih podata- nološkog saveza o stručnom radu, JKS, nosno cena prijave bila je 1.600 dinara za ka sa podacima od pre dvadesetak godina Beograd. prvog psa za domaće izlagače (a 1.200 za moglo se uočiti da brojnost na današnjim Prentović, R. (2005): Lovni turizam (skrip- drugog psa u istom vlasništvu) i 800 dina- izložbama u eksterijeru nije pravi odraz ta), Departman za geografiju, turizam i ra za autohtone rase pasa, a 30 evra za ino- mogućnosti i potencijala koje Srbija ima. hotelijerstvo, Novi Sad.

243 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007

Dušan Vidak* Neophodnost promene načina

Sažetak gazdovanja lovištima u Vojvodini Proces transformacije normativno- datke onima iz akta o ustanovljenju lovi- pravne regulative lovišta i lovnog tu- Uvod šta. rizma koji otpočinje predstojećim do- Lovni turizam je već više od nekoliko de- Lovište se, prema Zakonu o lovstvu nošenjem Zakona o divljači i lovu tre- cenija jedan od najpropulzivnijih oblika (član 20, stav 1), daje na gazdovanje jed- balo bi da rezultira i usvajanjem re- turizma u Vojvodini. Mogućnosti i poten- nom korisniku koji je ispunio sledeće uslo- levantnog rešenja u pogledu gazdova- cijali vojvođanskih lovišta su dokazani seve: (1) obezbedio da poslove gajenja, zašti- nja lovištima, kao osnovnim lovno-tu- damdesetih i osamdesetih godina prošlog te i organizovanja lova divljači obavljaju rističkim destinacijama. Cilj ovog rada veka, kada je ova pokrajina bila najatrak- lica sa najmanje IV stepenom šumarske, je da ponudi jedan novi mogući model tivnija lovno-turistička destinacija u Evro- veterinarske, biološke ili poljoprivred- gazdovanja lovištima u Vojvodini, čiji pi. Prirodni potencijali naših lovišta ogle- ne struke stočarskog smera; (2) formirao su prirodni resursi lovstva (divljač, ze- daju se u mogućnostima gajenja različitih službu za čuvanje lovišta koju čine lovoču- mljište, vode, vegetacija i dr.) vrlo res- vrsta sitne i krupne divljači izuzetnih tro- vari (lica sa najmanje III stepenom šumar- pektabilni, što ovu pokrajnu čini jed- fejnih vrednosti. ske struke, ili su tehničari za gazdovanje nom od najprestižnijih lovnih (i poten- Od oko 2.152.636 ha lovnih površina, šumama odnosno tehničari za gazdovanje cijalno lovno-turističkih) regija u jugoi- najvećim delom (ili 92,26%, odnosno sa 57 lovištima, a ispunjavaju i propisane uslo- stočnoj Evropi. lovišta) gazduje Lovački savez Srbije preko ve za nošenje oružja i druge zakonom i lovstvo, lovni turizam, Ključne reči: lovačkih udruženja. Sa ostalih 7,74% lov- normativnim aktima korisnika predviđe- lovni resursi, gazdovanje lovištima, nih površina (ili 33 lovišta) gazduju: javna ne pretpostavke odnosno kriterijume) i (3) Vojvodina preduzeća „Vojvodinašume” (5,06% lov- doneo lovnu osnovu sačinjenu u skladu sa Abstract nih površina, odnosno 14 lovišta) i Naci- propisom kojim su bliže uređeni sadržina onalni park „Fruška gora” (1,04% lovnih i način njene izrade, a koji donosi ministar The transformation process of the le- površina, odnosno 1 lovištem), Vojska Sr- nadležan za poslove lovstva. gal regulatory for hunting grounds and bije (1,86% lovnih površina, odnosno 2 lo- Lovište se daje na gazdovanje, po pra- hunting tourism, which begins with the višta), ribarska gazdinstva (0,69% lovnih vilu, putem javnog oglasa preduzeću ili upcoming implementation of the new površina i 16 lovišta na ribnjacima) i Po- Lovačkom savezu Srbije na određeno vre- Hunting and Game Law, should result ljoprivredno gazdinstvo AD „Zobnatica” me koje ne može biti kraće od 10 godina. in the implementation of a relevant so- (0,12% lovnih površina - jedno lovište). Lovištem ustanovljenim na području na- lution in regard to the hunting grounds Ekonomska tranzicija i nagomilani cionalnog parka gazduje preduzeće koje management aswell. The goal of this problemi (kao posledice rata u okruženju, upravlja nacionalnim parkom. Izuzetno, paper is to offer a possible new model ekonomskih sankcija Međunarodne za- lovište koje se nalazi u kompleksu šuma for the hunting grounds management jednice i agresije NATO-a na našu zemlju) u državnoj svojini i na zemljištu, šuma- in Vojvodina , whose natural hunting imperativno impliciraju neophodnost proma i vodama u tom kompleksu, kao i lo- resources (game, ground, waters, veg- mene načina gazdovanja lovištima u Srbi- vište u kome se nalazi veštački ribnjak ko- etation etc.) are very respectable . This ji i posebno u AP Vojvodini, čemu bi skro- ji ima poseban značaj za gajenje određene makes the province of Vojvodina one mni doprinos mogle pružiti i ideje koje se vrste divljači, može se dati na gazdovanje of the most prestige hunting regions in izlažu u ovom radu. bez oglasa javnom preduzeću koje gazduje southeast Europe. tim šumama, odnosno ribnjakom. hunting, hunting tourism, Key words: Lovački savez Srbije gazduje lovištem hunting resources, hunting grounds Sadašnji način gazdovanja preko lovačkog udruženja organizovanog management, Vojvodina lovištima u Vojvodini na području na kome je ustanovljeno lo- Prema sada još važećoj zakonskoj regula- vište, a koje je njegov kolektivni član. Da tivi (Zakon o lovstvu iz 1993.godine, član bi steklo nadležnost korišćenja lovišta, da- 18) lovište (kao vlasništvo države) usta- to lovačko udruženje treba da ispunjava novljava svojim aktom ministar nadležan propisane uslove koji važe i za ostale kori- za poslove lovstva. U tom aktu on odre- snike lovišta. Lovački savez Srbije i lovač- đuje, naziv lovišta, granice i površine lo- ko udruženje – korisnik lovišta zaključu- višta, vrste divljači u lovištu, vrste divlja- ju ugovor kojim uređuju međusobna prava či koje su pod zaštitom i druge neophodne i obaveze u pogledu gazdovanja lovištem. podatke. Ovaj ministar upostavlja i lovno Na taj ugovor saglasnost daje ministar područje1 aktom koji sadrži analogne po- nadležan za poslove lovstva. Ministarstvo nadležno za poslove lov- 1 Lovno područje, prema članu 26. Zakona o stva sa Lovačkim savezom Srbije i drugim lovstvu, obuhvata površinu više lovišta ili korisnicima lovišta zaključuje ugovor o da- delova lovišta i predstavlja zaokruženu pri- vanju lovišta na gazdovanje. Prema Zako- rodnu celinu u kojoj postoje ekološki i prinu o lovstvu (član 22) ovaj ugovor sadrži: vredni uslovi za gajenje krupne divljači (jele- vreme na koje se lovište daje na gazdova- na, srna, divljih svinja, divokoza, muflona i nje, fond divljači, prava i obaveze korisni- dr.) i za koje se lovnom osnovom mogu utvr- ka lovišta u pogledu zaštite i gajenja div- diti i u realnosti realizovati isti uslovi i mere ljači, mere za unapređivanje gazdovanja gazdovanja. Analogno gazdovanju lovištem, lovištem, kao i odredbe o odgovornosti za * Turistička organizacija Vojvodine gazdovanje lovnim područjem ostvaruje se prema lovnoj osnovi. čuvanje lovišta i za sprovođenje mera za-

244 štite, uslove raskida ugovora i prava kori- enormni odstrel lovne divljači, posebno stupljena na manje od 10% ukupnih lov- snika u slučaju oduzimanja lovišta u skla- zakonom zaštićenih ptica (nekoliko afera nih prostora. du sa Zakonom o lovstvu. Ako Zakonom tipa „balkanske ptice”). Problematična je, Suština predloga u ovom projektu sa- o lovstvu nije drukčije određeno, korisnik s tim u vezi, i činjenica da ove inkrimini- stoji se u tome da se postojeća podela lo- lovišta ne može lovište ili njegov deo ustu- sane radnje otkrivaju ne naši nadležni su- višta bitnije ne menja, sem u slučajevima piti drugom korisniku na gazdovanje ili ga bjekti, već hrvatski, mađarski, italijanski i gde to neminovno nalažu prirodna ogra- dati u zakup. dr. carinski i pogranični organi odnosno ničenja odnosno uslovi na samom terenu. Ako korisnik lovišta ne gazduje lovi- službe, a da u nas, osim medijskih reakci- Treba, međutim, korenito izmeniti način štem u skladu sa odredbama Zakona o ja, nije ništa bitnije učinjeno da se ova i či- davanja lovišta na gazdovanje i statusnu lovstvu i ugovora o davanju lovišta na gaz- tav niz drugih zloupotreba spreči; ustrojenost samih korisnika lovišta. dovanje, može mu se oduzeti pravo gazdo- - Osim ovih negativnih pojava i trendo- Logika ovih pretpostavljenih promena vanja lovištem. Pravo gazdovanja lovištem va, prisutne su u našem lovstvu i lovnom nalaže da država dodeljuje na gazdovanje ili delom lovišta može se oduzeti i: (1) ako turizmu i druge slabosti, poznate svima lovištima putem konkursa kroz vid „mini se lovište ili deo lovišta nameni intenziv- koji se bave ovim delatnostima, a sve one koncesija”, što je ugovorni odnos države i nom gajenju divljači u ograđenom lovištu, zajedno vode ne samo stagnaciji i nazado- koncesionara u kome su precizno reguli- a korisnik lovišta ne može da obezbedi za vanju ovih značajnih oblika privređivanja, sani prava i obaveze. Nepoštovanjem istih to potrebne uslove, i (2) ako su u lovištu već i prete da dođe do potpunog uništenja ugovor se raskida i gubi se pravo na kon- ili delu lovišta prestali uslovi zbog kojih je fondova lovne divljači i do narušavanja bi- cesiju. lovište ustanovljeno. O oduzimanju pra- ološke raznolikosti i neophodne ravnoteže Nadzor nad ostvarivanjem ovih prava va na gazdovanje lovištem ili delom lovi- u prirodnoj sredini. i obaveza i obezbeđivanje i usmeravanje šta odlučuje ministar nadležan za poslo- Čini se da je glavni uslov za prevazila- kvalitetnog (održivog i rentabilnog) gaz- ve lovstva. ženje naznačenih negativnih pojava i tren- dovanja lovišta sprovodila bi referentna Suštinski problem ovakvog načina gazdova brza i radikalna promena pravnih agencija čiji je osnivač država. Ova agen- dovanja lovištima je u činjenici da su lo- propisa koji uređuju prava i načine bavlje- cija, koja u Vojvodini može nastati tran- vačka udruženja, koja, kao što je napred nja ovim izuzetno osetljivim i specifičnim sformacijom Lovačkog saveza Vojvodine naznačeno, gazduju najvećim brojem lo- oblicima privredne delatnosti - lovstvom i angažovanjem perspektivnih stručnja- višta odnosno najvećim procentom lovnih odnosno lovnim turizmom. U protivnom, ka za ključne stručne zadatke i poslove u površina u našoj zemlji, pa i u Vojvodini, u nastavak ovakve anahrone prakse može oblasti lovstva odnosno lovnog turizma, statusu udruženja građana sa organizaci- ostaviti nenadoknadive posledice u našim u sklopu svoga angažmana na unapređi- jom volonterskog rada, bez prava na bav- lovištima. vanju ovih delatnosti posebnu pažnju po- ljenje privrednom aktivnošću u punom klanja očuvanju i unapređivanju stanišnih smislu i bez mogućnosti ostvarivanja pro- Šta nam dalje valja činiti? uslova u lovištima i optimalizaciji fondo- fita. S druge strane, u lovnom turizmu je Nije tako lako promeniti stanje koje traje va lovne divljači u skladu sa prirodno-eko- glavni motiv prihod, tj. profit, uz profesi- više od 60 godina i ukorenjeni stav u sve- loškim uslovima datog biotopa odnosno onalno, principijelno i održivo gazdova- sti lovaca da lovišta pripadaju njima. Ovo eko-sistema. Ovakvim ustrojstvom i nad- nje lovnim resursima, čime se, pre svega, tim pre što, mora se priznati, lovci danas, ležnošću, agencija bi predstavljala glavnu obezbeđuje dalji razvoj lovstva i perma- u većini slučajeva, imaju uglavnom pozi- branu daljem raubovanju lovišta, a u slu- nentno obnavljanje njegovog glavnog re- tivnu ulogu u odnosu na lovnu divljač i lo- čajevima iste, da promptno reaguje oduzi- sursa (lovne divljači). višta, jer čuvaju i, na određen način, odr- manjem koncesije. Da bi lovni turizam bio rentabilna, a ti- žavaju ove značajne prirodne resurse. Ali Ovakav model transformacije zahte- me i relevantna, privredna delatnost ne- to je nedovoljno, jer isti nemaju moguć- va i bitne promene u ustrojstvu subjeka- ophodno je obezbediti takvu strukturu nost za ozbiljnije investiranje ne samo u ta gazdovanja lovištima. Naime, dosad- lovnoturističkog proizvoda u kome će pri- divljač, već ni u prateće objekte turistič- sašnji pretežni korisnici lovišta – lovačka hodi koji se ostvaruju od odstrela divlja- ke namene. udruženja moraju da se transformišu i či činiti oko 30% ukupne cene lovnoturi- Imajući sve napred naznačeno u vidu, a da, svako od njih koje pretenduje da uče- stičkog aranžmana, a da se glavni prihodi kao profesionalni delatnik na polju turiz- stvuje na konkursu za dobijanje koncesi- (oko 70% od cene ovog aranžmana) ostva- ma i sa četrdesetogodišnjim lovačkim staje, osnuje posebnu „firmu”, koja predstav- ruju iz drugih (pansionskih i vanpansion- žom, vodeći računa o savremenim trendo- lja pravni i privredni subjekat registrovan skih) usluga. Ovo pod uslovom da je dava- vima društvene i ekonomske tranzicije, s za bavljenje specijalizovanom delatnoću lac lovnoturističkih usluga osposobljen da jedne, i interesima lovaca i lovišta, s dru- gazdovanja lovištem i lovnim turizmom. ih kvalitetno i „u paketu” ponudi svojim ge strane, pokušao sam da pronađem mo- Ovo stoga što samo adekvatno registro- potencijalnim klijentima (lovcima–turi- guće kompromisno rešenje koje bi bilo u vani privredni subjekti za lovstvo mogu stima). A kakvo je stanje u lovnom turiz- skladu sa pozitivnim zakonskim propisi- u budućnosti da daju ozbiljniji finansijski mu u našoj zemlji danas? ma, a u cilju unapređivanja lovstva i lov- rezultat i obezbede razvoj lovstva na po- Ovo pitanje traži potpun i kompleksan nog turizma u našoj zemlji i posebno u AP stojećim resursima uz odgovarajuću dr- odgovor (što prevazilazi dozvoljeni pro- Vojvodini. Shodno tome izradio sam pro- žavnu kontrolu. stor i intencije ovog rada), ali u najkraćem jekat, čiju sadržinu prezentujem u najsa- Smatramo, naime, da u sadašnjoj situa- o tome se može konstatovati sledeće: žetijem obimu2 u daljem tekstu ovog rada. ciji lovačka udruženja, kao postojeći prav- - Danas u lovnom turizmu Srbije i Voj- Pritom apstrahujem načine gazdovanja ni subjekti organizovani kao udruženja vodine, i pored određenih pozitivnih po- lovištima od strane javnih preduzeća, či- građana, mogu biti osnivači „firme” spe- maka u poslednjih 5-6 godina, vlada ha- ja transformacija će imati nešto drugačije cijalizovane za održavanje lovišta i lovni os, jer se lovnoturistički promet odvija bez oblike. Uostalom, lovišta kojima gazduju turizam, čime se postiže rentabilno i odr- ikakve konkretne kontrole, što je pogodan ovi privredni subjekti su u Vojvodini za- živo gazdovanje i kontrola osnivača, ali se milje za brojne zloupotrebe i to od samog uvodi potpuna zakonska forma poslova- lova do raznih finansijskih transakcija ko- 2 Sam projekat, naravno, detaljnije razrađu- nja usklađena sa postojećom normativ- je se odvijaju na terenu, a praćene su čita- je konkretna rešenja, koja se odnose na orga- no-pravnom regulativom, a potencijalno vim nizom protivzakonitih radnji; nizaciju, investiciona ulaganja, tehnologiju kompatibilna odredbama Predloga zako- poslovanja, formiranje lovno-turističkog pro- - U prethodnom kontekstu je, izme- izvoda, izlazak na tržište, promociju i propa- na o divljači i lovu, koji je u završnoj skup- đu ostalog, neprincipijelan i neselektivan gandu i dr. štinskoj proceduri.

245 Umesto zaključka „puštanjem pod pušku”. Tu se odvija gazdovanju odnosno lovnom turizmu bi- Ovakav model transformacije načina gaz- samo komercijalni lov, a ukupno gaz- lo moguće zaposliti četiri-pet hiljada ljudi. dovanja lovištima, koji možda, na prvi po- dovanje i održavanje ovog dela lovišta Ovo svakako u disperziji po celoj teritoriji gled, izgleda komplikovan, ne samo da je ostvaruje novouspostavljena firma, re- Pokrajine, i to posebno u privredno manje moguće realizovati u relativno kratkom gistrovana za ovu delatnost; i razvijenim sredinama, a u korelaciji lov- roku, već bi isti predstavljao moguće i re- 3) Deo lovišta za „sportski lov”, gde lo- nog sa seoskim (ruralnim) turizmom. alno kompromisno rešenje u savreme- ve sami članovi datog društva u toku Ove ideje i zamisli i njihovu implemen- nim tranzicionim tokovima u nas. Njime lovne sezone i najviše jednom sedmič- taciju u praksi lovnog gazdovanja i lovno- bi, naime, bili „zadovoljni” i država, kao no (tokom vikenda), sa odgovarajućom turističkog poslovanja moguće je realizo- vlasnik neotuđivog dela lovišta i divljači, lovnom kartom, što je i sada slučaj. vati samo pod uslovom da država omogući i lovci koji bi, kroz ovakav model gazdo- sve potrebne preduslove za njihovo spro- vanja lovištima, obezbeđivali ostvarivanje Čini se da je, i pored potencijalne kom- vođenje u delo. svojih „esnafskih” interesa (omogućen ne- plikovanosti implementacije ovog mode- smetan lov divljači namenjene za njihove la transformacije gazdovanja lovištima u Literatura sportsko-rekreativne, odnosno hobi-ak- sadašnjim našim uslovima, moguće spro- Zečević, M. (2003): Lovno zakonodavstvo, tivnosti), rentabilno i održivo lovno pri- vesti bezbolan prelazak na relevantne i Lovački savez Srbije, Beograd vređivanje i (u sklopu toga) uspešan lovni efikasne načine lovnog privređivanja i lov- Prentović, R. (2005): Lovni turizam (skrip- turizam, kao glavni generator daljeg ranog turizma, a da se i dalje garantuje ve- ta), PMF, Departman za geografiju, turi- zvoja lovstva. Garant za to bi bile „firme” likom broju lovaca3 mogućnost konstruk- zam i hotelijerstvo, Novi Sad kojima su isti poverili lovišta na profesio- tivnog ostvarivanja njihovog vitalnog hobi Prentović, R. (2005): Lovnoturistički pro- nalno i na, tržišnim principima zasnova- interesa – sportsko-rekreativnog lova. izvod, Naučno-stručni časopis „Turi- no, gazdovanje. Možda i najbitniji u kontekstu ovog zam”, br. 9 Potencijalno gazdovanje lovištima modela transformacije gazdovanja lovi- Prentović, R. (2005): Lovni turizam i odr- pretpostavlja i adekvatno strukturiranje štima je ekonomsko-socijalni aspekt, tj. živi razvoj, Zbornik radova sa naučnog lovišta, i to po sledećem: mogućnost zapošljavanja. Naime, pre- skupa na temu: “Srbija i savremeni pro- 1) Uspostavljanje „zabrana” (rezervata) ma grubom proračunu, samo u Vojvodi- cesi u Evropi i Svetu, Tara 2005” koji bi obuhvatao odgovarajuće površi- ni bi realizacijom ovog projekta u lovnom Prentović, R. (2006): Lovište - svojevrsna ne lovišta namenjene zaštiti divljači, a turistička destinacija, Naučno-stručni na kome je isključena svaka vrsta (osim 3 Prema podacima Lovačkog saveza Srbije, časopis “Turizam”, br. 10. sanitarnog) lova; odnosno Lovačkog saveza Vojvodine, danas u 2) Deo lovišta namenjen „turističkom lo- Srbiji ima oko 96.000 zvanično registrovanih vu”, gde se lovi intenzivno po principu lovaca. Od toga je u AP Vojvodini oko 24.000 članova lovačke organizacije.

246 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Risto Prentović* Rika jelena mr Jovan Bradvarović** kao turistička atraktivnost Sažetak Jelen (Cervus elaphus L.) je najatrak- Uvod našim prostorima. Ovo se posebno odnosi tivnija lovna divljač u Evropi. Trofej je- Jelenska divljač je najatraktivnija lovna na lov na jelena u vreme rike. Ova činjeni- lena je najvredniji i najskuplji lovački divljač u Evropi. Jelen evropski (Cervus ca ima za pretpostavku neophodnost vrlo trofej, pa je stoga i lov na jelena privi- elaphus L.) je ujedno i najkrupnija vrsta pažljivog tretmana jelenske divljači, nje- legija turista „dubokog džepa“. Lov je- divlje faune našeg kontinenta. Po mnogi- nog izuzetnog poznavanja, a posebno po- lena u toku rike (perioda parenja), koja ma on je najlepša, a nesporno je i najce- znavanja fenomenologije rike jelena i svih traje of kraja avgusta do polovine okto- njenija, vrsta lovne divljači na ovim pro- modaliteta organizacije i sprovođenja lova bra je poseban izazov za svakog istin- storima. Lov na jelena izaziva “jedno od na jelena, a naročito u vreme rike. skog lovca na krupnu divljač, dok je po- najvećih uzbuđenja, za kojim žudi svaki smatranje jelena i slušanje rike upečat- pasionirani lovac” (Novaković, str. 241). Fenomenologija rike jelena ljiv doživljaj za svakog ljubitelja priro- To uzbuđenje i strast prožimaju lovca za Rika jelena je fenomen tesno vezan za po- de i divljači. sve vreme lova na jelena, ali ne prestaju četnu fazu procesa reprodukcije jelenske Ključne reči: lovni turizam, jelen, ri- ni nakon okončanja lovne aktivnosti, već divljači, tj. za period parenja koji, zavisno ka, turistička atraktivnost se u nešto drugačijem obliku i intenzite- od geografskog položaja staništa2, vre- tu održavaju do ponovnog neposrednog menskih uslova i brojnosti divljači u lovi- Abstract lovačkog angažmana. Najveće zadovolj- štu, počinje krajem meseca avgusta i traje Red deer roaring as a tourist attraction stvo istinskom lovcu pričinjava lov na jele- oko četiri sedmice. Košuta je polno zrela Red Deer (Cervus elaphus L.) is consid- na u toku rike, koja predstavlja intenzivno po sazrevanju jajnika, tj. nakon navršene ered the most attractive hunting game oglašavanje mužjaka u vreme parenja. Ta- druge godine života. I jelen (mužjak) ot- species in Europe. The red deer trophy da su posebno eksponirani najsnažniji od- prilike na istom hronološkom uzrastu sti- is the most valuable and the most ex- nosno najmoćniji jeleni, tj. jeleni kapitalci, če polnu zrelost. Jelen je, inače, poligamna pensive among hunt trophies, therefore čije rogovlje ima i najveću trofejnu vred- životinja. the red deer hunt remains the privilege nost. A, lovački trofej jelena je najcenjeniji Parenje, kao i druge fiziološke funkci- of high income tourist. Red Deer hunt među lovačkim trofejima. Lovci koji u svoje, uslovljeno je pojavom pojedinih polnih during roaring period (the rutting sea- jim zbirkama lovačkih trofeja imaju trofej hormona u krvi jelena, fotoperiodizmom son), which starts at the end of August jelena kapitalca su posebno ponosni na tu (doba dana) i vremenskim prilikama. Svi and lasts to the middle of October, is a činjenicu, što ispoljavaju u svakoj prigod- ovi činioci uplivišu na jelena, poput oki- challenge for every large game hunter, noj situaciji, a prilikom poseta njihovih dača, koji uzrokuje određeno ponašanje u whereas watching and listening to deer prijatelja sa zadovoljstvom im ga pokazu- toku parenja, pa u tom kontekstu i oglaša- roaring is an extraordinary experience ju, evocirajući sa žarom uspomene iz lova vanje, tj. riku. Jelen je, inače, spreman za for nature and game lovers. u kome je odstreljena divljač. parenje posle čišćenja parogova od basta, Key words: hunting tourism, Red Deer, Zbog svega toga turistički lov na jele- tj. od jula do decembra meseca ili do me- roar, tourist attraction ne je ne samo posebna lovna atraktivnost sec dana pre odbacivanja rogova. Parenje, i inspiracija, već je, s druge strane, i naj- međutim, počinje tek onda kada košuta profitabilniji lovno-turistički proizvod1 na uđe u fazu estrusa (polnog žara). Period parenja ili rike jelena karakteri- 1 Prema važećem cenovniku koji je utvrdio še bitno izmenjeno ponašanje u odnosu na Lovački savez Srbije, a koga se pridržavaju i uobičajeno, koje prethodi odnosno sledi njegovi kolektivni članovi koji gazduju lovi- nakon ove, samo za jelensku divljač, spe- štima (Lovačka udruženja i javna preduzeća: cifične pojave. Naime, do perioda parenja “Srbijašume”, “Vojvodinešume” i nacionalni jelena (mužjaci) i košute egzistiraju u od- parkovi) cena trofeja jelena (Cervus elaphus vojenim socijalnim formama, i to košute u L.) u bronzanoj medalji od 170,0 CIC poena iznosi 1.250,0 Eura. Cena trofeja u srebr- svom krdu zajedno sa mladuncima i pone- noj medalji od 190,0 poena je 1.850,0 Eura, a kim mlađim jelenom, a jeleni (zreli muž- svaki dodatni poen do 200 košta još 45 Eura. jaci) u svojim posebnim krdima. I jedna i Tako cene progresivno rastu da bi počet- druga krda se, kako ističe Novaković (str. na cena trofeja u zlatnoj medalji (210,0 poe- 90), razbijaju na manje grupe od po neko- na) iznosila 3.700,0 Eura, a za svaki poen liko grla (5-6) a nekada i više, i pronalaze do 219,99 - 430 Eura. Sa porastom vredno- mesto u staništu u kojima imaju obezbe- sti trofeja cena se i dalje progresivno poveća- va pa za trofej kapitalca od 230 poena iznosi 12,500 Eura, a za svaki poen više još po 900,0 kera, korišćenje terenskog vozila, eventual- Eura. Tako inostrani lovac turista za trofej no iznajmljivanje lovačkog psa krvoslednika jelena najviše trofejne vrednosti koji je, pre- i lovačkog oružja), pansionske usluge i drugo, ma propisima Međunarodnog saveta za lov i ukupan prihod za turistički odstrel jednog zaštitu divljači (CIC) i odredbama člana 51. jelena kapitalca dostiže blizu 30.000 Eura. Zakona o lovstvu Srbije (Službeni glasnik RS, 2 Nadmorska visina i klimatski uslovi su bitni br. 39/93), dozvoljen za iznošenje iz Zemlje činioci otpočinjanja perioda parenja jelenske * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, (248 CIC poena), treba da plati čitavih 28.700 divljači. Naime, u nižim predelima i onim sa Novi Sad Eura. Kada se tome dodaju naknade za uslu- suvom klimom parenje jelenske divljači poči- ** JP „Vojvodinašume“, ŠG „Banat“ Pančevo ge u lovu (organizacija lova, stručni pratilac, nje krajem avgusta, a nešto kasnije u višim tumač-prevodilac, korišćenje zaprege fija- lovištima.

247 đenu prirodnu hranu – ispašu, a u blizi- i drugo rikalište. Ukoliko dođe do sukoba • Raspored mladih jelena događa se u po- ni zaklon i vodu. S druge strane, jeleni, ko- dva jelena približno iste snage, tada je bor- slednjoj nedelji avgusta. ji neposredno pred parenje počinju rikati, ba žestoka. Borba se često završava povre- • Prvo oglašavanje događa se između 3. i a riku nastavljaju dok parenje traje, poči- dom jednog od suparnika, a ponekad jedan 5. septembra, kada se raspoređuju stari nju se udaljavati od krda u potrazi za ko- od suparnika plati i glavom težnju da zadrži jeleni i formirajhu se rikališta. šutama koje će pariti. Ali još ranije, tj. dok košute. Dešavaju se ponekad čak slučajevi • Sve do 15. septembra traju borbe za “ha- su bili u krdima, već krajem jula, jeleni poda u međusobnom obračunu stradaju oba rem” i rika polako dobija na intenzite- činju rikati. To, međutim, nije prava rika suparnička jelena usled zaplitanja rogova u tu da bi oko 15. septembra dostigla kul- koja se čuje za vreme parenja, već je to tzv. toku borbe. Kako ističe Novaković (str. 94), minaciju. Jeleni riču kasno popodne i do endogena rika koju izaziva pojačano luče- do većih sukoba i tragičnih posledica, to- kasno u noć. nje hormona testosterona. Tako ričući je- kom rike, dolazi češće ako je veća gustina • U periodu od 15. do 20. septembra naj- leni se razbijaju u sve manje grupe, a zatim divljači i ako je nepovoljna polna struktu- veći broj košuta se pari i tada je inten- se, pred početak sezone parenja, svaki jera, tj. ako je veliki broj mužjaka u popula- zitet rike najjači, tj. jeleni riču i danju i len koji učestvuje u rici izdvaja i nastavlja ciji jelena. noću. samostalno traganje za košutama. Kako svedoči Spasić, u prvim danima • Od 20. do 25. intenzitet rike opada i je- Najavu početka parenja označavaju i rike glavni (dominantni) jelen ne provodi leni riču samo u jutarnjim časovima do druge promene u ponašanju jelena (mužja- čitav dan sa svojim košutama, već ih sa- svanuća. ka) koje se dešavaju već polovinom avgusta. mo doprati do mesta na kome će one pro- • Od 25. rika potpuno jenjava. Naime, kako ističe Z. Spasić (str. 363), “je- vesti dan i malo se udalji od njih, ali kasni- • Od 3. do 5. oktobra javljaju se poneki jelen kao dosta pametna, a inače vrlo opre- je, čim kod prve, obično najstarije (vodeće) leni koji pare mlade košute ili one koje zna i nepoverljiva životinja, do tog vremena košute, nastupi polni žar, on se ne odvaja nisu uspele da se opare polovinom sep- je skoro nevidljiva u lovištu. Tada odjed- od njih. Prve se, obično, pare najstarije ko- tembra. nom iznenada postaju nemirni i mnogo vi- šute, a nakon njih mlađe. Za sve vreme ri- še se kreću, ponovo se privremeno grupi- ke košute se normalno ponašaju (pasu, od- Ispitivanja ovog autora i nekih drugih šu u stada krećući se s jednog kraja staništa maraju se i dr.) kao da se ništa posebno ne pokazala su da se ciklusi rike (s obrzirom na drugi. ... Ta stada se odjednom rasture, događa, dok je jelen, koji učestvuje u pana početak, tok, kulminaciju, završetak i jer stari jeleni prestaju da tolerišu prisustvo renju toliko zaokupljen time da skoro i ne kraj) u Gornjem Podunavlju i Karpatskom mlađih jelena u svojoj blizini”. Nakon toga uzima hranu, pa, kako pokazuju empirij- basenu vremenski razlikuju u odnosu na počinje borba jelena za košute, čiji je ishod ski nalazi, izgubi i do 30% svoje telesne te- destinaciju Deliblatske peščare i južnog da se slabiji jeleni povlače, a jači - pobed- žine. On, inače, kada oplodi košute iz svog Banata. Naime, najviši intenzitet rike u lo- nik, formira rikalište ili mesto na kome će “harema”, odlazi da pronađe druge neo- vištu Bački Monoštor dešava se 10 dana se odvijati parenje. plođene košute i stvori novi “harem”. ranije (između 5. i 10. septembra), a u Kar- Istraživanja V. Novakovića, vršena na Kao što je napred istaknuto, početak, patskom basenu 10 dana kasnije (između beljskom lovno-uzgojnom području, po- redosled i intenzitet rike se razlikuje od 25. septembra i 1. oktobra). Prema V. No- kazala su da se parenje jelenske divlja- lokaliteta do lokaliteta. Prema nalazima vakoviću kulminacija rike u lovištu “Belje” či odvija uglavnom u septembru mesecu, V. Novakovića u lovištu na Belju prava (ne (Baranja) je između 10. i 15. septembra. mada počinje nešto ranije, a nastavlja se i endogena) rika počinje krajem avgusta, Rezultati ovih istraživanja pokazuju da se u oktobru mesecu i kasnije. Prema nalazi- povećava se početkom septembra, a naj- ciklus rike u različitim regionima odno- ma ovog autora dinamika parenja košuta jača je u periodu između 5. i 20. septem- sno različitim klimatskim uslovima lovi- na “Belju” odvija se prema sledećem: bra. Kulminacija intenziteta rike je u pe- šta ne odvija u isto vreme, već da, s tim u • pre 1. septembra pari se 8,3 % košuta, riodu kada je kulminacija parenja dostigla vezi, postoje odstupanja i do petnaestak i • od 1. do 15.septembra pari se 36,2% ko- maksimum, tj. između 10. i 15. septembra. više dana u odnosu na prosečan vremen- šuta, U poslednjoj dekadi septembra intenzitet ski interval ispoljavanja ovog svojevrsnog • od 15. do 30. septembra pari se 36,8 % slabi, da bi se rika povremeno čula i tokom zoološkog fenomena. košuta, oktobra, a ponekad se i u novembru čuje Dnevni periodicitet rike, prema V. No- • od 1. do 15.oktobra pari se 7,9 % košuta, rika pojedinih jelena. vakoviću, je uglavnom konstantan. Rika • od 15. do 31.oktobra pari se 3,9 % ko- Prema istraživačkim nalazima koauto- se, naime, kako ističe ovaj autor, čuje to- šuta, ra ovog rada, J. Bradvarovića, koji je feno- kom cele noći i u ranim jutarnjim časo- • 0d 1. do 15. novembra pari se 6,5 % komen rike proučavao u lovištima Deliblat- vima, potom jenjava, da bi oko 8 časova šuta, i ske peščare i južnog Banata tokom više potpuno utihnula. Tada se “harem” košu- • posle 15. novembra pari se 0,4 % košu- od 10 godina (od 1996. do danas) i vršio ta povlači na neko skrovito mesto blizu rita. komparaciju dobijenih podataka sa onima kališta gde se odmaraju do predveče, a je- Proces parenja se odvija tako što jelen dobijenim u Gornjem Podunavlju (Bački len se, za to vreme, takođe odmara, ali na (mužjak) na rikalištu okuplja na uži prostor Monoštor) i Karpatskom basenu (u Rumu- području svog rikališta. Predveče, košute košute koje su se zatekle u okolnom po- niji), sam tok rike može se podeliti na ne- izlaze na pašu na rikalište, gde im se jelen dručju. Popularno rečeno on formira svoj koliko faza: pridružuje i iznova otpočinje svoju riku. “harem”. Kako ističe V. Novaković (str. 93), I Grupisanje košuta i smanjenje njihovog Dužina rike, međutim, tokom dvade- za sve ovo vreme jelen prodorno riče dajući područja kretanja, setčetvoročasovnog perioda nije identič- do znanja svojim suparnicima da je to nje- II Razmeštanje mladih jelena u područje na, već zavisi od vremenskog perioda, tj. gova teritorija. Pored rike i stalnog “bud- ženskih stada, pojedine faze perioda parenja jelenske nog” motrenja na košute jelen rogovima III Pojava starijih jelena i formiranje rika- divljači. Prema V. Novakoviću, početkom udara po okolnom žbunju, trsci ili šašu, pa lišta, ovog perioda rika traje kraće, a kako se bli- i po drveću obeležavajući svoju teritoriju - IV Bitka za očuvanje “harema”, ži njena kulminacija, dnevni period rike se svoje rikalište. Ako naiđe neki jelen na tu V Parenje, i produžava i tokom dana, da bi rika traja- teritoriju i pokuša da mu preuzme košute, VI Jenjavanje rike la celu noć i skoro preko celog dana. Ka- vlasnik rikališta se upušta u borbu i nastoji ko ističe ovaj autor, intenzitet rike zavisi i da protera “uljeza”. Ukoliko je razlika u sna- • Konkretno, u banatskom lokalitetu raz- od vremenskih prilika. Naime, ako je vre- zi veća, borba se brzo završava, slabiji jelen meštanje košuta počinje u drugoj polo- me hladnije i bez vetra rika traje duže. Ka- napušta borilište i traži sebi druge košute vini avgusta. da nastupi topliji period vremena u toku

248 ciklusa rike, tada jeleni rano izjutra pre- Neblagovremeno oplođenje košute da je vabljenje izvedeno uspešno. Ovakav kidaju riku i kasno po podne izlaze na ri- uzrokuje, kako ističe Novaković, nestaja- način lova zahteva od lovca, koji se njime kališta, tako da se rika odvija samo tokom nje njenog žutog telašceta u jajniku i ovu- bavi, dobar sluh i pamćenje, kao i dugogo- noći. Osim toga, jeleni ranije predosete lacija se obično ponavlja kasnije. Stoga do dišnje iskustvo, pa nije dostupan početni- promenu vremena, tj. nastupanje kiše i ta- parenja izvesnog broja košuta dolazi u ok- cima”. Iskustva pokazuju da lovac (kori- da rika skoro sasvim prestane. Rika se ne tobru, pa i u novembru mesecu. steći kao pomoćna sredstva za emitovanje odvija ni u toku kiše, ali čim kiša prestane, Nakon perioda rike jeleni se odmaraju, odnosno oponašanje rike jelena skupljene kako ističe Novaković, rika odmah poči- a radi obnavljanja telesne težine počinju i spojene šake koje stavlja na usta) može nje i tada, po pravilu, bude vrlo intenzivna. uzimati sve više hrane i u mesecu novem- dobro uvežbati glas kojim imitira riku je- I visina atmosferskog pritiska, utiče na di- bru se ponovo grupišu u svoja jednopol- lena. Prema mišljenjima iskusnih lovaca i namiku i intenzitet rike. Tako, prema Spa- na krda. kompetentnih lovnih stručnjaka glas imi- siću, “visok i stabilan atmosferski pritisak, tiranja rike jelena može se naučiti dugim tiho vreme bez vetra i prohladna noć pos- Specifičnosti lova u vreme rike uvežbavanjem – slušanjem rike jelena i pešuju riku. Atmosferski pritisak je u stva- Lov na jelensku divljač sprovodi se na više ponavljanjem njihovih glasova. Pritom, po ri presudan, i kada je on nizak jeleni slabije načina3 i to: dočekom, prikradanjem od- mišljenju ovih, nije neophodna “naročita riču” (str. 364). Ovaj autor, pozivajući se na nosno vrebanjem (“piršom”4), privozom muzička nadarenost, već, pre svega upor- rezultate istraživanja uticaja atmosferskog zaprežnim kolima i, izuzetno, tihim pri- nost u savlađivanju ove veštine. Jelensku pritiska na intenzitet i dinamiku rike jele- gonom. Svi ovi načini lova mogu se prime- riku je moguće bez naročitih poteškoća na koja su sprovedena u Nemačkoj, ističe niti i u toku rike, kada se isti mogu kombi- snimiti na magnetofonsku traku, pa onda atmosferski pritisak deluje na specifič- novati s vabljenjem. da vežbanjem uz slušanje trake usavršava- ne baroreceptore (receptore pritiska) sme- Lov u toku rike je najuzbudljiviji doživ- ti veštinu oponašanja rike jelena”. (Nova- štene u koži jelenovih mošnica. S tim u ve- ljaj i ima najveće čari, a posebno je celisho- ković, str. 248). zi, istraživači ove pojave su primetili da, dan kada je u pitanju odstrel jelena visoke Na mogućnost i uspeh vabljenja u lovu kada atmosferski pritisak padne ispod 680 trofejne vrednosti i uopšte lov jelena stana jelena znatno utiču vremenski uslovi i bara, rika prestaje. To je i objašnjenje zbog rijih godišta. Ponašanje jelena u toku ri- vrsta terena na kome se sprovodi ovaj lov. čega je rika gorskog jelena manje izraže- ke karakteriše znatno smanjena opreznost Kad je reč o vremenskim uslovima, Spa- na nego kod ritskog, budući da se sa pora- mužjaka ove vrste krupne divljači. Stoga sić ističe da je za primenu vabljenja naj- stom nadmorske visine snižava atmosfer- među običnim lovcima vlada mišljenje da pogodnije “mirno i prohladno vreme ka- ski pritisak. je tada jelenu prilično lako prići neopažen, da se zvuk vabljenja najbolje prenosi kroz Tonalitet i boja zvuka jelenske rike slič- što nije u potpunosti tačno. Naime, vreme vazduh i najdalje čuje. Vetar, kao i toplo i ni su, kako ističe Z. Spasić, rikanju doma- rike je jedini period u godini kada su je- suvo vreme otežavaju lov, a ponekad ga i ćeg bika i nagonski su uzrokovani (vero- leni i košute prostorno blizu locirani i ta- onemoguće jer dovode do izobličenja zvu- vatno povećanim seksualnim uzbuđenjem da su košute te koje privremeno neopre- ka. Tako tada lovac ne može postići želje- jelena). “Modulacija rike govori o različi- zne jelene mogu upozoriti na opasnost. nu intonaciju, a samo vabljenje se ne može tim psihičkim stanjima jelena. Jednolična Novaković u ovakvim situacijama prepo- čuti na većoj daljini.” (str. 375). Isti autor i poluglasna rika znači da jelen traži ko- ručuje sledeće: “da bi se jelenu za vreme ističe i da vrsta terena, takođe, bitno uti- šutu, a glasna i samouverena rika govori rike prišlo na bliže odstojanje mora se do- če na zvuk proizveden rikalicom. Ovaj da ju je jelen našao. Snažna i borbena ri- bro osmotriti gde se nalaze košute, čija se iskaz potkrepljuje sledećom argumentaci- ka je odgovor na riku suparnika, a kratka opreznost ne smanjuje za vreme parenja, jom: “Ivice udolina i vrtača, doline duž po- rika, slična roktanju - znači da je jelen ne- one ne ‘gube glavu’ kao jeleni. Pri prilasku toka, strane brda i viši položaji uopšte de- siguran, jer ga je nešto iznenadilo i upla- jelenu na rikalištu prvo se dobro osmotri luju kao prirodni rezonatori i pojačavaju šilo. Stariji jeleni imaju dublji glas, ali se položaj košuta. Tačno se mora ustanoviti zvuk proizveden rikalicom. Gusta šuma, najstariji jedva javljaju glasom sličnim ste- pravac kretanja vetra i poznavati staza ko- međutim, veoma mnogo upija zvuk. Uslo- njanju. Mladi jeleni su mnogo glasniji i če- jom se prelazi, da ne bi pucanje neke gran- vi koji utiču na prirodnu riku jelena mora- sto ne mogu riku da dovrše pa je pri kraju čice na koju se stane ili šuštanje lišća upo- ju uticati i na njenu imitaciju. Zato je in- odjednom prekinu.” (Spasić, str. 364). No- zorilo košute na opasnost” (Novaković, tenzitet rike u lovištu dobar pokazatelj za vaković, s tim u vezi, ističe da mlađi jeleni str. 94-95). upotrebu rikalice i lovac se mora rukovo- češće riču od starijih. Vabljenje prilikom lova na jelene mo- diti u toku vabljenja intenzitetom rike, u Iskustva pokazuju da većina, naročito guće je primeniti samo u vreme rike. Va- koju se i sam uključuje oponašajući uzbu- starijih jelena, po nekoliko godina imaju bljenje zapravo predstavlja imitaciju ri- đenog mužjaka. On zato mora poznava- rikalište na istom mesu (malo širem lo- ke jelena pomoću lovačkog roga, školjke ti i sve prelazne tonove, odnosno prome- kalitetu od prostora samog rikališta) uz (Tritona) i drugih prirodnih, veštačkih ne u oglašavanju divljači tokom rike, kao uslov da bitnije nisu izmenjeni stanišni i sredstava sačinjenih od raznog priruč- i sve načine na koje se jeleni oglašavaju”.6 uslovi, odnosno ambijent rikališta. Kako nog materijala. Sva ova sredstva nazivaju (Isti izvor). ističe Novaković, jeleni se na jednom ri- se vabilima za lov jelenske divljači5 ili ri- Kad je reč o vabljenju odnosno kori- kalištu, a u zavisnosti od broja košuta, za- kalicama. Imitacijom rike se, kako ističe šćenju rikalice u lovu na jelene, čini se da državaju 10-15, a nekada i više dana, pri Spasić, “jelen draži i pokušava da navede je relevantan stav Spasića, koji smatra da čemu jači jeleni na rikalištu ostaju duže. da izađe na čistinu u blizini lovca. Razdra- isto “ne garantuje uspeh, već samo pove- Mesto rikališta, po ovom autoru, “odre- žen jelen treba da se približi lovcu misleći ćava izglede lovaca. Rikalica omogućava đuje snaga jelena, a promene mesta nada se radi o jelenu suparniku, što je dokaz lovcu da se manje ili više uspešno uklju- stupaju kada jači jelen završi parenje na či u tok rike i ovaj način zvučne komuni- jednom rikalištu, pa, u potrazi za košuta- 3 O načinima lova na jelensku divljač razmatra kacije sa divljači iskoristi za lakše lociranje ma koje nisu oparene, naiđe na rikalište se u većem broju bibliografskih naslova na mesta na kom se ona nalazi, dok sve ostalo slabijeg jelena i protera ga. Proterani je- srpskom jeziku, a, između ostalog u: V. Nova- zavisi od njegove veštine” (Isti izvor). len traži košute koje ‘drži’ slabiji jelen od ković, str. 241-257, Prentović (2005), str. 181- njega i tada nastupa komešanje jelena po 183, Spasić, str. 367-378. lovištu - izmena mesta, što je čest slučaj u 4 Die Pirsch, na nemačkom jeziku znači lov, a 6 O različitim načinima rike, zvučnim moda- glagol pirschen - loviti. litetima i prelaznim tonovima u pojedinim drugoj polovini perioda parenja.” (Nova- 5 Detaljniji prikaz vabila za lov jelenske divljači situacijama detaljnije govore: Z. Spasić, str. ković, str. 95). daje Z. Spasić u svojoj knjizi, str. 373-374. 375-377 i V. Novaković, str. 248.

249 Umesto zaključka tetnih turističkih usluga onim ljubiteljima vus elaphus L.) sa područja Deliblatske Dobro poznavanje fenomenologije rike lova koji nemaju mogućnost da sebi (zbog peščare, Biološki fakultet Beograd značajno je posebno pri planiranju turi- nedostatka finansijskih sredstava) priušte Novaković, V. (1999): Jelen (Cervus elap- stičkog odstrela jelena. Ovo stoga jer su lov na jelensku divljač, pa se, kao i drugi hus L.), Ministarstvo poljoprivrede, šu- najtraženiji jeleni viših trofejnih vredno- brojni ljubitelji divljih životinja i prirode, marstva i vodoprivrede Republike Srbi- sti, tj. trofeji u medalji. Zadovoljenje ove zadovoljavaju prisustvom u rejonima rije, Beograd, lovnoturističke tražnje moguće je garan- kališta u toku rike jelena i percipiranjem Prentović, R. (2005): Lovni turizam, De- tovati jedino u vreme trajanja rike jelena. (putem čula sluha i vida uz pomoć raznih partman za geografiju, turizam i hote- Pritom je od presudnog značaja najbolje auditivnih i vizuelnih pomagala) odnosno lijerstvo PMF-a, Novi Sad jelene bukirati u vreme kulminacije inten- posmatranjem ove svojevrsne i vrlo upe- Prentović, R. (2006): Osnovi lovstva (uni- ziteta rike u datom lovištu, dok se uzgoj- čatljive pojave u prirodi. verzitetski udžbenik), Departman za ni odstrel planira posle rike – u novembru geografiju, turizam i hotelijerstvo PMF- i decembru mesecu. Dinamiku i kineti- Literatura a, Novi Sad ku rike značajno je dobro poznavati i uva- Bradvarović, J. (1997): Morfometrijske i Spasić, Z. (2006): Veština lova, DOO žavati i u cilju pružanja potpunih i kvali- morfološke karakteristike jelena (Cer- “Dnevnik - novine i časopisi”, Novi Sad

250 Gastronomija

Gastronomy

251 252 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Jovanka Popov-Raljić* Osnovne karakteristike i mr Ivana Blešić* mogućnosti primene veštačkih Sažetak Pojedini autori smatraju da šećer–sa- zaslađivača u gastronomiji harozu, treba svrstati u grupu aditiva, pošto se on u proizvodima ne nalazi u prirodnom obliku, već se u njih dodaje. Uvod U većini zemalja uobičajeno je da se Može se slobodno reći da je šećer vode- U radu je dat osvrt na osnovne karakteri- šećer klasifikuje prema kvalitetu i prema ći dodatak hrani, jer se u hranu dodaje stike šećera, analizirano je koje su to vr- obliku u kojem dolazi na tržište. Šećer se više od masti. Poznato je da šećer iza- ste, oblici i mogućnosti primene u gastro- proizvodi kao: kristalni, oblikovani i šećer ziva pothranjenost, odnosno gojaznost. nomiji i ukazano na najčešće korišćene u prahu i kao takav ima veoma široku pri- Zato mnogi ljudi žele da šećer u svojoj veštačke zaslađivače (saharin, aspartam, menu u gastronomiji. Prema kvalitetu ra- ishrani zamene drugim zaslađivačima. acesulfam K, ciklamat). zlikujemo: polubeli šećer; beli šećer; ekstra To su uglavnom: veštački zaslađivači Prema saznanjima World Health Or- beli šećer; šećerni rastvor; invertni šećer- i šećerni alkoholi. Veštački zaslađiva- ganisation (WHO), tabelarno je dat pri- ni rastvor; invertni šećerni sirup; oblikova- či (saharin, aspartam, acesulfam K, ci- kaz veštačkih zaslađivača, osnovne ka- ni šećer (najčešće u obliku kocke); šećer u klamat i dr.) predstavljaju supstituente rakteristike, dozvoljena količina u smislu prahu (mleveni šećer) i smeđi (braon) še- prirodnim šećerima, dok su šećerni al- bezbedne količine (FDA – Food and Drug ćer. Treba naglasiti da braon šećer sadrži koholi (manitol, ksilitol, sorbitol, mal- Administration) kao i prihvatljive dnevne veći procentualni udeo vlage, zbog čega se titol) u hemijskom pogledu njihovi bli- doze (ADI- Acceptible Daily Intake) u ga- lakše grudva od belog šećera, te mu je ne- ski srodnici. stronomiji (poslastičarski i pekarski proi- ophodno obezbediti odgovarajuće uslove Rad obuhvata osvrt na mogućnosti pri- zvodi, razne cerealije, topli i hladni napici, skladištenja tj. čuvanja (optimalna tempe- mene tj. upotrebe pojedinih veštačkih puding i drugo). ratutra i relativna vlažnost vazduha). zaslađivača, uz prikaz osnovnih karak- Svetli braon šećer ima mogućnost pri- teristika i definisanje dozvoljenih koli- Šećeri – vrste, oblici, primena mene pri pripremi raznih preliva, kolača, čina u ishrani ljudi. Ugljeni hidrati su jedinjenja koja su širo- biskvita i drugo. Ključne reči: zamene za šećer, veštački ko rasprostranjena u biljkama, kao osnovni Tamni braon šećer, poseduje izrazito zaslađivači, kvalitet proizvod nastao fotosintezom. U običnom tamnu boju, specifičnu aromu – bez gor- životu, nauci o ishrani i gastronomiji uglje- čine, kao i finu veličinu čestica koje mu Abstract ni hidrati se obično nazivaju šećerima. daju odgovarajuću teksturu, koja je bitna Basic characteristics and possibilites to apply U hemijskom sastavu ugljenih hidrata pri pripremi sladoleda, kremova za kolače, artificial sweeteners in gastronomy učestvuju: ugljenik (40 do 44%), vodonik pudinga i drugih voćnih poslastica. Some authors consider that sugar-su- (6,2 do 6,7%) i kiseonik (49 do 53%). Od- Takozvani turbinado šećer je plavičaste crose should be included in group of nos ugljenika, vodonika i kiseonika u nji- boje, umereno svojstvene arome, a koristi additives, because it does not exist in ma je 1 : 2 : 1. se kao aromatični dodatak čajevima. its natural form in products, but it is Prehrambeni proizvodi (voće i proizvo- U Engleskoj je izuzetno popularan de- added. It may be as well said that sug- di od voća, čokolada, bombone, keks i po- merara šećer ili svetlo braon šećer sa veli- ar is the leading supplement of food be- slastičarski proizvodi) predstavljaju važan kim zlatnim kristalima. Najčešće se kori- cause it is added more than fats. The izvor ugljenih hidrata u ishrani tj. obro- sti kao dodadatak čajevima, kafi, kolačima well- known fact is that sugar causes ku dece i zdravih odraslih ljudi. Potrebe i biskvitima. overnourishment or overweight prob- za ugljenim hidratima, u stavari, zavise od Zlatni sirup, karakteriše klasična zlat- lems. That is why many people tend to energerskih potreba organizma (starost, na boja, svojstvena aroma i ukus putera, substitute sugar in their food for other pol, fizička aktivnost...) (Popov-Raljić, čime je pronašao mesto u proizvodnji tor- sweeteners. These are mostly: artificial 1999; Grujić, 2000; Novaković, Mirosav- ti sa šećernim sirupom, kao i raznih preli- sweeteners and carbohydrate alcohols. ljev, 2000; Gavrilović, 2003; Grujić, Mile- va na bazi putera. Artificial sweeteners (saccharin, as- tić, 2007; Popov – Raljić, Stojšin, 2007). Crni šećerni sirup, je viskozni sirup sa partame, acesulfam K, cyclamate, etc.) Ugljeni hidrati se dele u tri velike gru- tradicionalnom aromom. Primenjuje se are substitutes to natural sugars, while pe: jednostavne šećere, oligosaharide i popri pripremi torti bogatih voćem i drugih carbohydrate alcohols (manithol, xy- lisaharide (Tabela 1) (FAO, 1997). poslastičarskih proizvoda. lithol, sorbithol, maltithol) are chemi- Tabela 1. Osnovna podela ugljenih hidrata (FAO, 1997) cally similar to natural sugars. This work involves a review of possibil- Stepen Grupa Podgrupa Komponente – važne u ishrani ities to apply i.e. to use some artificial polimerizacije sweeteners, presenting their basic char- Monosaharidi glukoza, galaktoza, fruktoza acteristics and defining their allowed Jednostavni šećeri 1 do 2 Polioli sorbitol, manitol amounts in human nutrition. saharoza, laktoza, maltoza, Key words: sugar substitutes, artificial 2 Disaharidi sweeteners, quality Oligosaharidi trehaloza 3 do 9 Malto-oligosaharidi maltodekstrini amiloza, amilopektin, Skrob * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Polisaharidi veći od 9 modifikovani skrob Novi Sad Ne-skrobni polisaharidi pektini, celuloza hemiceluloza

253 Takozvani, MR šećer je prvenstveno na- mešanje, rastvaranje i drugo. Poznato je kremova, slatkih sirupa i drugih šećer- šao upotrebu u primeni različitih pekar- nekoliko vrsta iz ove grupe šećera a mo- nih poslastica. skih i poslastičarskih proizvoda, a može gućnosti njihove primene u gastronomi- poslužiti i kao idealna dekoracija za proi- ji su: Veštački zaslađivači zvode. Ovaj šećer je otporan na vlagu, što • Kaster šećer, koji je i najfiniji šećer iz Tendencije pravilne, racionalne, tzv. light utiče na kvalitet finalnih proizvoda, jer se ove grupe, predstavlja savršeno reše- ishrane zahtevaju, između ostalog, smanje- tokom čuvanja i skladištenja izuzetno donje kao dodatak u pekarstvu, za biskvi- nje tj. zamenu šećera sa drugim zaslađivači- bro održava prvobitni izgled i tekstura. MR te, u proizvodnji poslastica dajući im so- ma (veštački zaslađivači i šećerni alkoholi). šećer je jednostavan za upotrebu, lebdeći je čan ukus. Veštački zaslađivači omogućavaju pojedin- i praškastog je izgleda. Nanešen na površi- • Ekstra fini šećer ima finu, sitnu granula- cima (uglavnom ljudima obolelim od dija- nu toplog ili hladnog kolača, ostaje na nje- ciju, a izvanredan je za rastvaranje u to- betesa i slično) da osete slatki ukus hrane i mu dajući mu i nakon dužeg stajanja svež plim i hladnim pićima, raznim pecivi- pića. Oni se u organizmu ne razlažu i ne do- izgled. Najčešće se primenjuje kao sredstvo ma, žitaricama za doručak. prinose energetskoj vrednosti hrane. Danas za dekoraciju krofni i kolača koji se čuvaju • Fini šećer je našao primenu u poboljša- se na tržištu sreću uglavnom četiri zaslađi- na sobnoj temperaturi ili zamrznuti. nju strukture i izgleda biskvita, želea, vača: saharin, aspartam, ciklamat, acesul- Treba navesti i svileni šećer, koji proi- pasta i kolača. fam K, a u dogledno vreme biće ih šest, ako zvodima obezbeđuje glatku, svilenkastu • „Mon Pareil“ je jedinstven produkt sa tu uključimo: taumatin i steviozidin. teksturu i prijatan osećaj u ustima. Svileni specifično čvrstim česticama, a proi- U tabeli 2. su prikazani najčešće pri- šećer je izuzetan dodatak za sve poslasti- zvodima daje svojstven izgled. Idealan menjivani veštački zaslađivači, sa osnovce, voćne i druge vrste kremova, testenine je izbor u proizvodnji šećernih poslasti- nim karakteristikama, dozvoljenim kosa masnoćama i kao dodatak frapeima. ca, za dekoraciju torti, gde se očekuje vi- ličinama, kao i mogućnostima primene. Kada je reč o mlevenom šećeru, onda soka uniformnost kristalnih čestica. Najčešće su u primeni dva veštačka ili nese mora navesti da oni obuhvataju širok • Osrednj šećer, je raznovrstan, krupno nutritivna zaslađivača, a to su: saharin i as- asortiman proizvoda. Sa veličinom česti- prosejan šećer. Proizvodima daje hr- partam. Ciklamati su izbačeni iz upotrebe ca od 24 nm, idealan je dodatak u pripre- skav izgled i teksturu (osećaj u ustima). još 1969. godine, jer je utvrđeno da delu- mi glazura, alve i biskvita. Uglavnom se primenjuje za ukrašava- ju kancerogeno na ljude. Takođe, utvrđe- I šećer za glazure, koji u sebi sadrži tri- nje biskvita i za postizanje visokog sjaja no je i toksično delovanje saharina, među- kalcijum-fosfat, pogodan je za proces kon- i teksture želea. tim u nekim zemljama, pa i kod nas, i dalje dicioniranja i procese koji se odvijaju na • Kristal šećer je krupno umreženi šećer, je dozvoljena njegova upotreba, ali se ko- temperaturi iznad 80oC. Dodaje se bi- idealan za poslastice sa zrnastim šeće- risnicima (konzumentima) mora obave- skvitima i kremovima za biskvite. Nasu- rom ili kao površinska dekoracija bi- zno naglasiti da je saharin prisutan u hra- prot prethodnom, šećer za glazure koji u skvita. Velika veličina čestica i mali ni odnosno namirnici (Vakula, 1989). sebi sadrži kukuruzno brašno, pogodan je sadržaj praha, daje mu prednost za pri- Podaci koji su navedeni u tabeli 3. uka- za procese koji ne zahtevaju primenu viso- premu raznih specijalnih premaza. zuju na maksimalno dozvoljene količine ke temperature i dodaje se jednostavnim • Krupni šećer je po izgledu najkrupniji napitaka zaslađenih raznim zaslađivači- glazurama i kremovima sa dodatkom pu- od svih umreženih šećera. Proizvodima ma, koje se mogu uneti u toku jednog da- tera. kojima se dodaje obezbeđuje visok sjaj i na. Smatra se da je unos aspartama u hra- Šećer za glazure – tip koji ne sadrži odgovarajuću teksturu (hrskavost). Do- ni uglavnom bez zdravstvenih posledica za aditive, odličan je dodatak tardicionalnim daje se tokom priprema keksa, kolača, zdrave odrasle osobe i decu. Treba naglasiti pekarskim proizvodima, koji zahtevaju Tabela 2. Veštački zaslađivači, osnovne karakteristike i primena (Whitney, Rolfes, 1993) prirodan – svojstven izgled. Suvi šećer koji se lako topi sadrži 10% Veštački zaslađivač Osnovne Dozvoljena količina Primena sprej-sušene glukoze. Od njega se proizvo- karakteristike de glazure koje se tope u ustima, kao i ra- SAHARIN Stabilan pri različitim Bezbedna količina Kolači; kremovi; zne druge poslastice. (organski sastojak) temperaturama (FDA*) razna pića; vitaminski Postoje i specijalni mleveni šećeri, koji 300-400 puta slađi od i dugotrajnog --deca: 500 mg/dan preparati. imaju široku upotrebu kao dodaci kolači- saharoze skladištenja; --odrasli: 1000 mg/ ma, biskvitima, toplim čokoladnim napi- Energetska vrednost: rastvorljiv u vodi; dan cima... Tu spadaju: šećer u prahu – ili fino 0 kJ/g bezbojan; bez mirisa; poseduje naknadan samleven šećer koji poseduje izvanrednu metalni ukus. rastvorljivost. Koristi se kao dodatak pi- ću, kolačima, biskvitima itd. Takođe i ul- ASPARTAM Tokom zagrevanja Prihvatljiva dnevna Prethodno zaslađene tra fin, svetlo samleveni šećer predstavlja (asparaginska kiselina gubi slast; nema doza (ADI**) hladne žitarice; i fenilalanin) naknadnih promena 50 mg/kg telesne osvežavajući napici; kombinaciju mlevenog šećera i malih kri- 100-200 puta slađi od ukusa. mase, dok je u Evropi topla čokolada; stala šećera. Poboljšava rastvaranje i dru- saharoze i Kanadi prema jogurt; voćni sokovi; gih dodatih sastojaka hrani, a idealan je Energetska vrednost: preporuci WHO*** pića; želatin; puding; dodatak za tople i hladne napitke, proi- 17 kJ/g ograničena upotreba zamrznuti mlečni i zvode u prahu i drugo. aspartama na 40 mg/ drugi deserti. Svakako da je neophodno navesti i še- kg telesne mase ćerne perle, koje predstavljaju jedinstveni ACESULFAM K Otporan na Preporučena dnevna Razni napici; smeše za tip šećera, načinjen gomilanjem šećernih (derivat acetosirćetne zagrevanje; doza (ADI): napitke; instant kafa; kristala. Okruglog su oblika, hrskave tek- kiseline) rastvorljiv u vodi; 15 mg/kg telesne čaj; puding; želatin i sture i oslobođene su od praha. Upotrebu 150-200 puta slađi od pojačava delovanje u mase drugo. su našle u proizvodnji pekarskih, šećer- saharoze kombinaciji sa drugim Po preporukama Energetska vrednost: zaslađivačima. WHO: nih i poslastičarskih proizvoda, kao i de- 0 kJ/g 9 mg/kg telesne mase korativni detalj na površini peciva, biskvita, keksa. *FDA – Food and Drug Administration Umreženi šećeri su izuzetno pogod- **ADI – Acceptible Daily Intake ni za dekorisanje, u procesu koji zahteva ***WHO – World Health Organisation

254 Tabela 3. Maksimalni dnevni unos napitaka zaslađenih nenutritivnim veštačkim zaslađivačem da je jedino zabranjen u ishrani osoba sa fe- nilketonurijom (nasledno oboljenje u kome Maksimalno Maksimalno Dozvoljen Količina dozvoljeno dozvoljeno broj napitaka se ne sme unositi fenilalanin u hrani). Veštački Slast u napitku mg/kg za odrasle u toku dana zaslađivač (Saharoza=1) Zaključak (mg/l) telesne (npr: 70 kg (1 konzerva = mase* telesne mase) 3 dl) Zamene za šećer se mogu podeliti na grupe: • nutritivnih zaslađivača čija je energet- 19 konzervi ska vrednost ista kao za šećer ASPARTAM 200 500 40 2800 mg ili 19 čaša od 3 dl • (4kcal/g ~ 17 kJ/g) i 4 konzerve ili • niskoenergetskih veštačkih tj. nenutri- ACESULFAM K 200 500 9 630 mg tivnih zaslađivača intenzivno slatkog 4 čaše od 3 dl ukusa: ciklamati, saharin, aspartam i 1 konzerva ili CIKLAMATI 30 3300 11 770 mg acesulfam K. 1 čaša od 3 dl Svetska zdravstvena organizacija, 4 konzerve ili SAHARIN 300 330 5 350 mg WHO, tačno je definisala koje su to bez- 4 čaše od 3 dl bedne količine za decu i odrasle (FDA) u *Norme Naučnog komiteta za ishranu Evropske zajednice toku dana, kao i preporučene dnevne doze (ADI) u odnosu na telesnu masu. Grujić, R., Miletić, I. (2007): Nauka o Popov-Raljić, J. (1999): Tehnologija i kva- Veštački nenutritivni zaslađivači na- ishrani čovjeka (Hemija hrane, Nutri- litet gotove hrane, Univerzitet u No- ročito veliku primenu imaju kao dodatak tivne i energetske potrebe, Bolesti ne- vom Sadu, Tehnološki fakultet, Novi koji proizvodi odgovarajuću slatkoću nizu pravilne ishrane), Univerzitet u Banjoj Sad. prehrambenih proizvoda kao što su deser- Luci, Tehnološki fakultet , Banja Luka Popov-Raljić, J., Stojšin, Lj. (2007): Tehno- ti, poslastičarski proizvodi, različiti topli i (knjiga prva). logija konditorskih proizvoda (sirovi- hladni napici, cerealije tipa „Corn flakes“ Gavrilović, M. (2003): Tehnologija kondi- ne, postupci dobijanja bombonskih pro- ili „Muesli“ i drugo. torskih proizvoda (2. izdanje), Univerzi- izvoda i guma za žvakanje, ambalaža, Konzumentima se mora naglasiti da je tet u Novom Sadu, Tehnološki fakultet, uređaji „BOSH“, kvalitet), Univerzitet u u hranu (proizvod) dodat veštački zaslađi- Novi Sad. Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beo- vač (naziv, količina...). FAO (1997): Carbohydrates in Human Nu- grad-Zemun. trition, FAO – Food and Nutrition, Pa- Vakula, V. (1989): Биотехнология что это Literatura per No 15, FAO, Rome такое? „Молодая гвардия“, 273-278, Grujić, R. (2000): Nauka o ishrani čovje- Novaković, B., Mirosavljev, M. (2000): Hi- Москва. ka, Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnološ- gijena ishrane, Univerzitet u Novom Sa- Whitney N. E., Rolfes, R. S. (1993): Under- ki fakultet, Banja Luka. du, Medicinski fakultet, Novi Sad. standing Nutrition, West Publishing.

255 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Tatjana Stojanović* Gastronomija kao faktor

Sažetak animacije železničkog Železnički saobraćaj je poslednjih godina izgubio dominantnu ulogu u pre- vozu putnika, pre svega zbog brzog ra- saobraćaja zvoja drumskog i avio saobraćaja. Me- đutim, kroz turizam on doživljava re- Uvod putovanja (voyager pour voyager). Zbog to- nesansu i polako dobija svoj nekadaš- Saobraćaj je jedan od najvažnijih faktora ga je prioritetni cilj železničkog saobraća- nji sjaj. Prostor voza, anonimnost i sa- opstanka turizma. Međutim, s druge straja da pruži maksimalni kvalitet usluga, pri mo kretanje utiču na romantičnost pune, i sam turizam je svojim zahtevima i ra- čemu kvalitet i atraktivnost pripremljene tovanja i stimulišu specifično doživlja- zvojem podsticao ne samo izgradnju no- hrane predstavlja poseban kuriozitet. vanje prostora. Umetnost uživanja u ve saobraćajne infrastrukture i povećanje Posebnu atrakciju pružaju muzejski vo- putovanju, baš kao i umetnost uživa- gustine saobraćajne mreže već i usavrša- zovi koji nude intimu i draž putovanja koje nja u životu, nezamisliva je bez uživa- vanje postojećih i pojavu novih saobraćaj- traje. Može se konstatovati da se u turiz- nja u jelu i piću. nih sredstava namenjenih potrebama tu- mu neprestano javlja istorijski efekat i sve Cilj rada je da prikaže način planira- rističke rekreacije. staro postaje ponovo novo i atraktivno. nja jelovnika u železnikom saobraća- Nekoliko elemenata definišu oprede- Takozvani spori turizam postao je veoma ji. Poseban akcenat biće stavljen na ga- ljenje turista za određenu vrstu saobraćaj- popularan poslednjih nekoliko godina ka- stronomsku ponudu muzejskih vozo- nog sredstva: cena prevoza, brzina prevo- ko kod nas, tako i u svetu. Putnici ovih vo- va. Da li kvalitetna i atraktivno pri- za, elastičnost prilagođavanja kapaciteta, zova imaju jedinstvenu priliku da siđu na premljena hrana servirana u tradi- komfor i udobnost, tehničke pogodnosti neku davno zaboravljenu stanicu, da peša- cionalnom duhu destinacija kroz ko- koje pružaju saobraćajna sredstva i bez- če stazama po netaknutoj prirodi, posete ju voz saobraća može ovaj vid putnič- bednost putovanja. crkve lokalnih predela, sela i zamkove, ili kog saobraćaja učiniti turistički atrak- Pojedine vrste saobraćaja gotovo nemi- obiđu neku farmu ili vinski podrum, uži- tivnijim? novno favorizuju i izbor oblika turističkog vaju u degustaciji hrane i vina itd. (www. gastronomija, železnički Ključne reči: kretanja. Na primer, ekskurzionim kreta- vintagetrains.co.uk). saobraćaj, turizam njima najviše odgovara drumski saobraćaj, Svojom atraktivnošću ističe se železni- Abstract rekreaciji na kraćim relacijama odgovara- ca u Andima koja omogućava putnicima ju sve vrste saobraćaja, na dužim relacija- razgledanje planinskih vrhova na visini Gastronomy as a promotion factor of the ma to je avionski saobraćaj zbog brzine ili od 4.781 m. Po svojim spiralnim tuneli- railroad service železnički saobraćaj zbog udobnosti (Šte- ma i vijaduktima ova pruga predstavlja In recent years, the railroad service has tić, 2003). najsmelije tehničko dostignuće na svetu. lost its dominant role in the passengers Osnovne prednosti kojima raspolaže Na ovaj način putnicima se pruža nezabo- transportation due to the rapid devel- železnica čine je favoritom u odnosu na ravna misterija putovanja uz istovreme- opment of road and air traffic. Never- ostale vidove saobraćaja. To su: masovno upoznavanje najvažnijih antropogenih theless, through tourism it has revived nost (nijedan od postojećih vidova saobra- i prirodnih vrednosti (čuveni Maču Pikču, its renaissance and is recovering its ćaja, osim prekookeanskih brodova nije u Puentas ruine, Intipunktu ruine, Konča- former glory. The train space, its ano- stanju da sopstvenim sredstvima realizu- marka ruine itd.) (Andjelković, 2005). nymity and the motion itself, affect the je prevoze takvih kapaciteta), bezbednost Mnoge turistički razvijene zemlje negu- romanticism of the journey and stimu- (koja posebno dolazi do izražaja u poređe- ju putovanja muzejskim vozovima pod slo- late a specific experience of the space. nju sa drumskim saobraćajem), udobnost ganom “pronađite zaboravljenu umetnost The art of enjoyment of traveling, same putovanja (dolazi do izražaja naročito na putovanja”. Muzejski voz koji saobraća u Ve- as the art of enjoyment of life, cannot dugim relacijama), brzina (primenom sa- likoj Britaniji (“Šekspir ekspres“) uređen po be imagined without the enjoyment of vremene tehnike i modernizacijom sao- tipu prošlovekovnih železničkih putovanja, food and drink. The aim of this work is braćaja današnji vozovi mogu dostizati neguje gastronomsku tradiciju kroz ponudu to show the planning of the menu in the brzinu i preko 300 km/h), nezavisnost u vrhunskih vina, jela i obaveznih poslepod- railroad service. A special emphasis odnosu na vremenske prilike, što im daje i nevnih kolačića sa čajem (www.shakespea- is on the gastronomic offer of vintage veću tačnost (železnice imaju ustaljen red reexpress.com/se.htm). Jedna veoma zani- trains. Can high quality food attrac- vožnje koji je nezavisan od vremenskih mljiva turistička ponuda mađarske železnice tively prepared and served in the tradi- prilika i godišnjih doba) (Janković, 1961). je i “Mađarska nostalgija“ koja osim atrak- tional spirit of the destinations that the Međutim, čaroliju putovanja ne čini sa- tivnosti na samom putovanju (mogućnost train is passing through make touristi- mo doživljaj na određenoj destinaciji već i putnika da rukuju lokomotivom pod nadzo- cally more attractive this form of pas- samo putovanje. Tako, motiv putovanja u rom mašinovođe), nudi različite aktivnosti senger travel? krajnjoj instanci može biti samo prevozno na destinacijama kroz koje voz saobraća (de- Key words: gastronomy, railroad serv- sredstvo koje pruža zadovoljstvo kretanja gustacija vina, mađarski folklor i sl.) (http:// ice, tourism kroz prostor. budapesthu.ags.myareaguide.com/detail. html). Za ljubitelje muzejskih vozova poseb- Vozovi kao turističke atrakcije no je interesantan “Muzejski voz Slovenije“ U savremenoj eri brzog življenja i brzih iz tridesetih godina prošlog veka koji upo- prevoznih sredstava vozovi sve više poznaje turiste sa atrakcijama srednjovekov- staju mali putujući hoteli. Zato turisti ko- nog gradića Škofja Loka http://www.posta.( * PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, ji putuju ovakvim vozovima ne doživljava- si). I Srbija, zemlja živopisnih pejzaža, speci- Novi Sad ju destinaciju kao prioritet, već putuju radi fičnog folklora i tradicije ljubiteljima parnih

256 lokomotiva i prošlih vremena nudi veoma • zalihe se moraju nabaviti od onih izvora Posebnu pažnju privlače muzejski vo- interesantna i atraktivna putovanja muzej- koji imaju odobrenje i/ili su specijalizo- zovi i njihova gastronomska ponuda. Sve skim vozovima “Romantika“, “Šarganska vane za taj posao, veća popularnost ovih vozova posledica je osmica“ i “Plavi voz“ (http://www.zeleznice- • roba mora ispunjavata uslove iz speci- zasićenosti ljudi brzog i stresnog načina srbije.com/active/sr). fikacije, koje postavljaju putnici i me- života, punog društvene i lične nesigurno- nadžeri u gastronomiji, sti. Zato ljudi traže nove izvore identite- Planiranje jelovnika • dovoljne količine zaliha moraju se naru- ta koji bi im pružili sigurnost u nemirnom čiti unapred da bi se izbegle hitne po- svetu. Tako je i hrana postala veoma zna- u železničkom ugostiteljstvu rudžbine, čajan faktor u potrazi za identitetom, što Ugostiteljska delatnost na železnici obav- • sva kupljena roba mora biti higijenski nije iznenađujuće, s obzirom da predstavlja se preko: proverena od strane kvalifikovanog lica, lja egzistencijalnu potrebu ljudi. • železničkih restorana lociranih na i po- • sva roba koja ne ispunjava minimum hi- I kao što ljudi sve više beže od brzih pu- red železničke stanice, gijenskog kvaliteta, temperaturu, kvali- tovanja (jer pri brzini većoj od 200 km/h • železničkih bifea, tet, težinu i kategoriju mora se odbaciti; nestaju pejzaži, drveće, žbunje, pašnjaci, • službi pakovanih obroka, sve ostale nepravilnosti moraju se kon- proplanci i postaju samo jedna bezlična • vagon restorana koji čine kompoziciju statovati i prodavcu mora bite skrenuta crta), isto tako beže i od brze hrane, brze voza, pažnja na njih, pripreme i konzumacije. • vagon bifea i dr. • svaka isporuka mora biti proverena po Tako se javila jedinstvena prilika da se u fakturi, kupovini i knjigama unosa; rob- muzejskim vozovima, koji nude intimu, ro- Specifičnost usluživanja na železnici no-otpremni dokumenti prodavca mo- mantiku i povratak u prošla vremena po- uslovljena je otežanim uslovima rada i li- raju se ispraviti da bi pokazali razliku u nudi hrana pripremljena po originalnim mitirajućim izborom namirnica. Pripre- količini, tradicionalnim receptima sa autohtonim, manje i usluživanje hrane obavlja se dok • po isporuci, sva potencijalno rizična hra- organski gajenim namirnicama karakteri- su vozovi u pokretu, što od zaposlenog kana odmah se mora staviti u frižidere, stičnim za destinacije kroz koje voz saobra- dra zahteva veće radne napore. Određiva- • sva hrana primljena u kutijama ili u ra- ća. Činjenica je da postoji jaka povezanost nje vrste hrane i jela koja se služe predstav- sutom stanju mora biti pečatirana da bi određenih lokaliteta sa određenim tipovi- lja jednu od osnovnih funkcija planiranja. se znao datum njenog prijema. Sve za- ma hrane tj. prirodna veza između zemlji- Ciklus jelovnika kreira se za određeni vre- lihe moraju se uskladištiti i upotreblja- šta, klimatskih uslova i vrste hrane koja se menski period. Trajanje ciklusa određu- vati po sistemu ”što prvo uđe, prvo se i proizvodi na određenoj regiji ili zemlji. je svako železničko preduzeće imajući u uzima”, Ovi vozovi mogu biti snažni promoteri vidu godišnje doba i različite vrste hrane • moraju se voditi i knjige koje pokazuju naših gastro-specijaliteta i pića, pa bi bilo koje su mu na raspolaganju. Velika pažnja datum prijema i sve druge značajne po- poželjno da se omogući njihova konzuma- mora se pokloniti i troškovima za svaki je- datke poput serijskog broja, broja arti- cija za vreme saobraćanja voza tokom ma- lovnik, ali i usvajanju parametara za eko- kla, datuma proizvodnje ili roka trajanja nifestacija kao što su npr. „Banatski fru- nomsku, poslovnu i prvu klasu. Jako je bit- ili podatke o lokalnim pekarskim proi- štuk“ (takmičenje u pripremi jela, žena iz no da se na ovaj način prezentira domaća zvodima, mlečnim proizvodima i osta- Kikinde), „Pitijada“ (takmičenje u tradici- proizvodnja namirnica. loj hrani pripremljenoj na lokalnom ni- onalnoj veštini pripremanja pite, kao ka- Pri planiranju jelovnika mora se uzeti vou. Ovi podaci su potrebni u slučaju rakterističnog gastronomskog specijalite- u obzir sledeće: eventualnih problema ili otkaza. ta Srbije), „Dani kačkavalja“ i „Zlatiborska • funkcija obroka, sirijada“ (kao manifestacije koje pred- • sveukupna ponuda hrane i pića (po- Zalihe hrane u vozu mogu biti podvr- stavljaju vrste sireva kao deo gastronom- sebno se mora voditi računa o različi- gnute eksternim temperaturama, kašnje- ske turističke ponude Srbije), „Smederev- tim grupama namirnica, koje po svojim njima i dr. i zato snabdevači potencijalno ska jesen“ (koja predstavlja tradiciju berbe osobinama ne mogu ili mogu jako krat- rizične hrane moraju biti u stanju da ispo- grožđa u Srbiji), „Dani šljiva“ (gde je izme- ko izdržati tok transporta i promene ruče robu po zahtevima poput: đu ostalih programa i prezentacija gastro- temperature, bezbedno služenje u da- • maksimalni rok upotrebe pri hlađenju nomskih specijaliteta od šljiva, kao jednog tim uslovima), na 7,2°C, od najvažnijih poljoprivrednih proizvoda • kapacitet vagon kuhinje, njen rad i opre- • maksimalno dozvoljeno vreme na u Srbiji) (Todorović et al., 2003). ma, 12,7°C, Međutim, gastronomska ponuda mu- • različite vrste putnika, sa posebnim ak- • maksimalno dozvoljeno vreme na 21°C. zejskih vozova u Srbiji do sada je bila or- centom na obezbeđivanje adekvatnih ganizovana samo za grupe putnika koje zaliha za posebnu dijetetsku hranu, kao Ova vremena moraju biti u funkciji po- zakupe voz, dok je za ostale uglavnom po- i za pripadnike odeđenih religija, etnosa rasta patogenih mikroorganizama koji drazumevala samo služenje pića. O nedo- i za vegetarijance, su od posebnog interesa za dati proizvod. statku afirmacije gastronomije kao faktora • deo dana kada se obrok služi: doručak, Snabdevači potencijalno rizične hrane mo- turističke atrakcije govore i podaci Biljane ručak, večera, čajanka ili užina, raju biti sigurni da je bilo kakav skriveni ri- Milinović (2007) koja je, stepen ispunjeno- • doba godine, zik, poznat njihovim korisnicima usluga. sti očekivanja putnika u muzejskom vozu • broj jela, a posebno onih koji su predvi- „Romantika“ ocenjivala na osnovu sledećih đeni za prvu klasu, Gastronomska ponuda pitanja: izgled i ambijent voza, ljubaznost • ukupna ravnoteža jelovnika, što podra- osoblja, higijena, visina cene vozne karte, zumeva sledeće: ravnotežu u ishrani, muzejskih vozova dužina sezone saobraćanja, izbor destina- ravnotežu sastojaka, boju, ukus, sastav. U nameri da idu u korak sa modernim sti- cija i dr. Gastronomska ponuda kao jedan lovima i trendovima i savremenom prak- od elemenata kvaliteta putovanja je izosta- Faktori kvaliteta i ispravnosti hrane som u restoranima, veliki železnički la. Specijalitet voza „Romantika“ predstav- prevoznici u svetu imaju i tzv. razvojne ljao je „Čađin doručak“ koji se priprema na u železničkom keteringu kuhinje. Njihova svrha je da kreiraju no- originalan način: pripremljena hrana se na Generalni menadžer svake železničke ve jelovnike i jela, održavajući na taj način lopati peče u peći sa ložištem, a zatim ser- kompanije mora obezbediti kontinualan zainteresovanost putnika prema novim, vira putnicima. Neka jela, kao što su supe, tok sledećih aktivnosti: stimulativnim jelovnicima. čorbe i jela sa sosovima su zbog specifično-

257 sti samog putovanja i limitiranosti prosto- drazumeva kvalitetna, zdrava i uravno- Janković, S. (1961): Kako su stvorene žele- ra isključena iz ponude. težena ishrana posebno se ističe potre- znice, Savez muzejskih društava Jugo- Hrana pripremljena po originalnim ba za pripremu tradicionalnih jela od slavije, Sekcija tehničko-naučnih muze- tradicionalnim receptima zahteva i ade- svežih, autohtonih namirnica karakte- ja, Beograd. kvatam izbor posuđa za posluživanje. Iz- rističnih za destinacije kroz koje voz sa- Milinović, B. (2005): Uloga voza „Roman- bor starinskog posuđa (tanjirića, šoljica, obraća. tika“ u afirmaciji turističkih linearnih čaša i dr.) sa naznačenim logom samog • Gastronomska ponuda, koja je do sada destinacija, PMF Novi Sad, diplomski voza u sinergiji sa pripremljenom hranom, bila prilično zapostavljena, može pred- rad. takođe može biti snažan faktor atrakcije stavljati snažan motivacioni faktor tu- Todorović, M., Ševarlić, M., Belij, S. muzejskog voza kao prevoznog sredstva. rističke tražnje. Kroz gastronomiju, tu- (2003): Vilages and tourism of Serbia in risti se mogu upoznati sa tradicijom i terms of Globalisation-Case study Ko- Zaključak folklorom, tj. kulturnom baštinom ze- štunići, Ohrid, 41-45. Na osnovu iznetih konstatacija može se mlje kroz koju prolaze. Okusiti pose- Štetić, S. (2003): Saobraćaj u turizmu, Be- zaključiti sledeće: ban, opipljiv karakter destinacije sa nje- ograd. • Železnički saobraćaj poslednjih godi- nih trpeza predstavlja izuzetno iskustvo www.bbc.co.uk na ponovo dobija na značaju, pri čemu za svakog turistu. www.royalscotsman.com se poseban akcenat stavlja na muzejske www.zeleznicesrbije.com vozove, kao posebne promotere starih, Literatura www.vintagetrains.co.uk prohujalih vremena. Andjelković, G. (2005): Kultura Inka u tu- www.shakespeareexpress.com/se • Pri planiranju jelovnika u železničkom rizmu Perua, PMF Novi Sad, diplomski http://budapesthu.ags.myareaguide.com saobraćaju, pored svih zahteva koje po- rad. http://www.posta.si

258 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Vesna Vujačić* Hrana kao osnovni ili prateći Ognjen Jovović* motiv turističkih kretanja Sažetak Hrana je svakodnevna potreba svih ži- Uvod trebe, međutim, stoji u tesnoj vezi sa moti- vih bića. Na atrktivnostima hrane i ga- Reč turizam, etimološki, u francuskom i vima. Turističke potrebe određuju turistič- stronomije, posebno nacionalne, razvi- engleskom jeziku označava kružno putova- ke motive, a motiv rešava suštinu turističke jaju se određeni oblici turizma - rural- nje, šetnju, pa suština turizma predstavlja potrebe i to putem turističkih kretanja (Jo- ni, ekološki u poslednje vreme gastro- kretanje koje je proisteklo iz čovekove po- vičić, 1989). Što je atraktivnost motiva ve- nomski i enogastronomski turizam u trebe za kretanjem kao prirodne i socijalne ća, to je zadovoljenje turističkih potreba vi- čijem je fokusu hrana, zdrava, organ- osobine. Turizam čini skup odnosa i poja- še. Atraktivnost motiva ima svoje atribute ska, gastronomski i kulinarski specija- va koje su u tesnoj vezi sa kretanjem i pokoji mogu biti kompleksni (motiv sa više liteti sa ciljem razvijanja održivog tu- trošnjom izvan mesta stalnog boravka, a povezanih atributa - more ili grad), samo- rizma i zaštite životne sredine. Iako te- sve zbog zadovoljavanja rakreativnih, kul- stalni (sa jako izraženim dejstvima - rekre- orija kaže da hrana nije osnovni turi- turnih, zdrastvenih i drugih potreba (Mi- ativni, estetski...) i komplementarni (sa ne- stički motiv, ipak su sve prisutniji tren- lićević, 2003). Turistička delatnost donosi dovoljno izraženim atraktivnim atributima dovi da se organizuju i realizuju turi- ogroman prihod i podiže životni standard - mala planinska jezera, rečni tokovi, poje- stička kretanja sa motivima hrane kao i nivo društvene ekonomije jedne zemlje. U dinačna ahitektonska ostvarenja, kulinar- osnovnog turističkog motiva.Te tenden- Sjedinjenim Američkim Državama, 2000. ski specijaliteti) (Jovičić, 1989). Upravo ova cije su sve prisutnije u manifestacio- godine hotelski prihodi iznosili su 70 mili- podela determiniše mesto i značaj hrane, nom turizmu gde je hrana, odnosno ga- jardi dolara uz 63% popunjenosti kapacite- gastronomije, kulinarstva kao motiva tu- stronomija središnji ili prateći motiv ta (Hayes, Ninemeier, 2005). rističkih kretanja, uzimajući u obzir da je manifestacije. Pored ovog aspekta, hra- Turizam danas predstavlja posebno, hrana jedna od komponenti i obeležja jedna se može posmatrati u kontekstu tu- specifično kretanje uslovljeno kulturnim nog naroda, dela tradicije i istorije jednog rističke privrede kao važan faktor unu- i rekreativnim elementima, uključuju- naroda. Hrana predstavlja vrlo važan deo tražnje ekonomije i profitabilnosti, ali ći i ekonomske efekte tih kretanja. Svako osnovnih turističkih motiva iz grupe kul- i kao važan i izuzetno jak faktor i sred- kretanje ima svoje razvojne forme, svo- turnih motiva, koji se označavaju kao etno- stvo u promotivo-propagandnim aktiv- je funkcionalne oznake, koje nazivamo sociološki. Neophodno je napomenuti da nostima turizma zemlje. funkcionalnim elementima. Funkcional- svaki turista želi i nastoji da upozna i ose- Ključne reči: Hrana, gastronomija, tuni elementi su putovanje i boravak (Jovi- ti nešto novo, drugačije, specifično, što ra- rizam čić, 1989). U obe faze turisti imaju potrebe zlikuje stanovnike i podneblje odakle dola- za odmorom i hranom. zi od stanovnika i podneblja gde je došao Abstract Ova dva elementa, odmor i ishrana, je- kao turista. Cilj je da upozna specifičnost Food like motive tourist movements su jedina dva elementa koja svako turistič- i osobenosti kulture, tradicije, prirodne i Food is every day need of all living be- ko kretanje mora da zadovolji, a sve osta- kulturne aktivnosti vezane za stanovništvo ings. On the basis of nutrition and gas- lo predstavlja nadgradnju i kompleksnost i religiju koju je posetio, ali većina turista tronomy, especially national attrac- turističke usluge. Od dužine i trajanja kre- želi i nastoji da proba i lokalne gastronom- tiveness there are developed certain tanja zavisi koliko i kojih usluga smešta- ske specijalitete. Ovaj momenat u princi- shapes of tourism – rural, ecological ja i ishrane gostiju se mora organizovati i pu predstavlja sadržaj boravka, ali ne i ra- and lately gastronomic and enology- plasirati. Upravo ovi elementi determinišu zlog kretanja i boravka turista. Procenjuje gastronomic whose focus is food, gas- svako turističko kretanje, pa se može re- se da savremeni korisnik u razvijenijim za- tronomy and cuisine specialties for in- ći da se upravo onaj deo ugostiteljstva koji mljama provodi u proseku oko šest časova stance healthy, and organic, with aim- je prevashodno upućen na usluge smešta- nedeljno konzumirajući proizvode i usluge ing to develop sustainable tourism and ja, obično u kombinaciji sa različitim vido- (Lončar, 2006). protection of environment. Anyway, vima ishrane, smatra baznim segmentom U poslednje vreme sve više na značaju although theory says that food is not turističke privrede (Kosar, 2002). dobijaju motivi manifestacionog karaktera gde se hrana pojavljuje kao osnovni tu- main tourist motive, trends are more Hrana kao turistički motiv present to organization and realization ristički ili prateći motiv. Manifestacije se of tourist movements with motives of Postoji mnoštvo faktora koji se mogu uze- razlikuju od drugih manifestacija po sa- food as principal tourist motive, these ti u obzir prilikom analize razloga, moti- držaju, motivu, razlogu postojanja mani- trends are more present in so called va koji utiču na dužinu putovanja, odnosno festacije, odnosno razlogu posete mani- manifestation tourism where food or dužinu boravka u nekoj destinaciji: na pri- festacije. U velikom broju manifestacija gastronomy makes central or addi- mer, platežna moć turista, vremenske pri- hrana i aktivnosti vezane za hranu–ga- tional motive of the manifestation. Be- like, atraktivnost motiva, raznolikost sa- stronomiju, javljaju se kao posebna ili vrlo side this aspect food can be considered držaja boravka, kvalitet usluga...Pobrojani značajna obeležja i vrednost od suštinskog in contents of tourist industry as im- faktori utiču na prekid putovanja, odnosno interesa ili karaktera same manifestacije. portant issue of internal economy and dužinu boravka, ali moraju se izdefinisati achieving profit, as an important and motivi turističkih kretanja. Turistički mo- Hrana kao osnovni motiv exquisitely strong issue and mean of tivi su osnovni podsticaji kretanja, kojima turističkih manifestacija promotional – propaganda activities. se realizuju kulturne i rekreativne potrebe. Dok su potrebe subjektivan odraz, motiv je Upravo specifičnosti, atraktivnost i razno- Key words: Food, gastronomy, tourism spoljni efekat koji podstiče i rešava tu po- likost hrane i ishrane, način pripreme te trebu. Turistička potreba je primarna i ona hrane ali i potrebe turista da probaju ne- * Fakultet za turizam i hotelijerstvo, Kotor, Crna Gora postoji nezavisno od motiva. Realizacija po- što novo, što predstavlja specifičnost odre-

259 đenog podneblja, kulture, naroda, uslovile (Dani meda u Podgorici, Nikšiću, Herceg Takođe treba pomenuti i Praznik mi- su da gastronomija sa kulinarstvom i naci- Novom), manifestacija posvećena promo- moze u Herceg Novom, koji je ove godi- onalnim raznolikostima dovede do stvara- ciji heljde (Dani heljde u Šavniku), mani- ne održan u kontinuitetu 38. put i okupio nja posebnog vida turizma – gastronom- festacija posvećena promociji ribe (Festi- je oko 20.000 turista. Osnovni sadržaj ove skog turizma, koji u sadejstvu sa vinom val ukljeva i vina u Virpazaru), ali postoji manifestacije je cvet mimoze, a u dopun- kao specifičnim elementom ishrane, sači- i atraktivna, neobična i sadržajno razno- skom sadržaju ima nekoliko ribljih fešti i njava specijalan vid turizma – enogastro- lika manifestacija posvećena autohtonoj fešti vina iz svih krajeva bivše Jugoslavije. nomski turizam. U središtu ovog turizma biljci žutenici (Žućenica fest u Tivtu). Ove U Stolivu, u bokokotorskom zalivu sva- su gastronomski proizvodi ali i vino kao manifestacije, koje u svom sadržaju imaju ke godine organizuje se, početkom marta i aktivnosti vezane za proizvodnju, degu- hranu, gastronomske ili druge prehram- meseca, manifestacija posvećena popula- staciju i konzumiranje vina. Vinski podru- bene proizvode, organizuju se najčešće u rizaciji i promociji retkog cveta kamelije. mi, poljane, pivnice, štaloga, laguni i već toku letnjeg perioda a cilj im je da obogate Cvet kamelija je osnovni motiv manifesta- kako su se nazivali prostori za skladištenje sadržaj boravka turista posebno u manje cije, a hrana i gastronomija su prateći mo- vina, jedan su od značajnih uslova kvalite- atraktivnim turističkim mestima. tivi koji povećavaju kvalitet manifestacije, ta proizvodnja vina, ali treba naglasiti da tako da se broj turista svake godine zna- su uglavnom i neiskorišćeni turistički pro- Hrana kao prateći motiv čajno povećava. izvodi (Golubović, 2006). Manifestacioni motivi su najčešće isto- turističkih manifestacija Zaključak veremeno motiv i sadržaj same manife- Pored manifestacija gde se hrana pojav- Sve manifestacije imaju edukativno-kul- stacije. Manifestacije su često deo ponu- ljuje kao osnovni motiv manifestacije, turni, proizvodno-komercijalni i turi- de drugih oblika turizma – ruralnog, eko, postoje manifestacije gde je hrana, ga- stičko-zabavni karakter a uokviru njih banjskog, odnosno deo različitih sport- stronomija, prateći motiv manifestacije, gastronomski proizvodi su osnovni ili pra- sko-zabavnih manifestacija. ali veoma bitan deo sadržaja manifesta- teći elementi.. Sama manifestacija je način U nekim manifestacijama hrana odno- cije sa aspekta aktivnosti. Sadržaj i mo- prezentovanja nekog proizvoda, neke turi- sno gastronomija javlja se kao osnovni fak- tiv manifestacije je potpuno koncipiran u stičke destinacije, a krajnji cilj je podiza- tor, osnovni sadržaj, motiv zbog koga se sa- drugom smeru, koji često nema dodirnih nje kvaliteta i sadržaja ukupne turističke ma manifestacija organizuje i koja apsolutno tačaka sa hranom, i tu je hrana deo do- ponude određene destinacije, gde hrana determiniše suštinu i karakter same manife- datnih sadržaja. može veoma značajno delovati na stvara- stacije. Hrana je srž cele manifestacije i oko Svaka destinacija ima svoja specifična nje pozitivnog imidža i utiska o turistič- ovog motiva se bazira cela manifestacija. obeležja, svoje specifične običaje na koje koj destinaciji. Manifestacije, u principu, mogu da se se naslanja nacionalna kuhinja i gastrono- vežu za određeni proizvod, tehnologiju mija, koji takođe odražavaju duh društve- Literatura proizvodnje ili prerade nekog proizvoda, ne specifičnosti nekog kraja ili regiona ta- Golubović, V. (2006): Beogradski lagumi koji ima poseban značaj u određenoj regi- ko da ukomponovani u jednu celinu čine kao vinski podrumi – nova turistička ji. U Crnoj Gori takve manifestacije su ve- kvalitet na koji turisti ne mogu biti imuni. atrakcuja, Turizam br. 10, st. 227. zane za određeni proizvod i tim povodom Ovakve manifestacije ostavljaju povoljniju Hayes, D.K:, Ninemeier, Dž. D. (2005): se organizuju različite manifestacije koje impresiju na turiste a istovremeno podižu Upravljanje hotelskim poslovanjem, Za- umaju za cilj promovisanje kvaliteta, zna- kvalitativni nivo turističke ponude odre- greb. čaja, ali i prodaje određenog proizvoda. U đene destinacije. Jovičić, Ž. (1989): Turistička geografija, Baru postoji manifestacija posvećena ber- S obzirom na specifičnosti u Crnoj Go- Naučna knjiga, Beograd. bi maslina (Maslinijada u Starom Baru), u ri neophodno je pomenuti neke manife- Kosar, Lj. (2002): Hotelijerstvo – teori- Bjelom Polju i Plevljima postoji manifesta- stacije. Među najpoznatijim su zimski i ja i praksa, Viša hotelijerska škola, Be- cija posvećena promociji mlečnih proizvo- letnji karneval u Kotoru koji su ovo leto ograd. da (Izložba sira i skorupa u Bjelom polju i privukli oko 50.000 turista, a njihov pra- Lončar, M., Debeljački, A. (2006): Potrebe Pljevljima), postoje manifestacije posve- teći deo vezan je za hranu i gastronomiju, i motivi korisnika ugostiteljskih usluga, ćene promociji mesa (Promocija dimlje- ali isključivo za lokalnu kuhinju (Papala- Turizam br.10, st. 190. nih specijaliteta u Njegušima), postoje de, Njokade), što atraktivnoj karnevalskoj Milićević, R. (2003): Ugostiteljstvo – tehni- manifestacije posvećene promociji meda manifestaciji daje dodatni kvalitet. ka organizacije poslovanja, Podgorica.

260 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Dragan Tešanović* Istraživanje nutritivnog kvaliteta Snježana Gagić* i profitabilnosti ugostiteljskog Sažetak Makrobiotički restorani spadaju u spe- menija u makrobiotičkom restoranu cijalizovane tipove restorana u kojima se uslužuju jela koja su pripremljena u ,,Priroda’’ u Beogradu skladu sa makrobiotičkim principima. Makrobiotika predstavlja posebno pla- Uvod niranu ishranu prema procentima o uče- U radu su primenjene matematičko- šću pojedinih grupa namirnica u dnev- Ugostiteljstvo je privredna delatnost ko- statističke metode za izračunavanje ener- nom obroku. Postoje određena shvata- ja se bavi pripremom i prodajom jela i pi- getske i biološke vrednosti menija, pri če- nja koja ukazuju na to da ovaj vid ishra- ća i iznajmljivanjem soba za noćenje. To je mu će se izračunati ukupna energetska ne zadovoljava u organizmu sve potreb- jedna od najvećih industrija koja je prema vrednost menija, odrediti količina prote- ne nutrijense, dok drugi izvori tvrde da podacima iz 1999. godine u SAD-u ima- ina, ugljenih hidrata, lipida, mineralnih su proteini (određene aminokiseline) ži- la promet od približno 354 milijarde do- materija i vitamina u meniju. votinjskog porekla neophodni organiz- lara. Ova privredna delatnost u toj zemlji Pri obradi su korišćene FAO (Organi- mu za normalno funkcionisanje. Zada- upošljava mnogo više ljudi nego bilo koja zacdija UN za ishranu i poljoprivredu) ta- tak ovog rada je da analizira nutritivni druga industrija. Od svakih 2.5 dolara po- blice hranljivih vrednosti životnih namir- kvalitet i profitabilnost menija u makro- trošenih na hranu 1 dolar se troši u ugosti- nica. biotičkom restoranu ,,Priroda’’ u Beogra- teljstvu (Knight, Kotschevar, 2000). Pri obradi ekonomskih pokazatelja me- du. U radu su korišćene metode induk- U toku je era vladavine visokih tehno- nija izračunat je indeks popularnosti, pro- cije, dedukcije i metoda ličnog uvida, a logija, nuklearne energije, razvijene hemi- fitabilnost menija, Kotchevarova analiza za analizu profitabilnosti primenjeni su je, ali i straha od hemikalija – oksidanasa, faktora menija i Gol analize kroz Hayes- Kotschevarov i Hayes-Huffmanov metod. raznih aditiva, pesticida i drugih štetnih Huffmanov metod testiranja pojedinih Dobijeni rezultati su obrađeni uz prime- rezidua. Strah navodi ljude da “izmišlja- artikala u meniju. Analiza je rađena na nu uobičajenih matematičko-statističkih ju” načine ishrane, tražeći mogućnost da sledećem meniju koji je u dnevnoj ponudi metoda, i tabelarno su prikazani. hranom, vodom i vazduhom zaštite svoje restorana „Priroda“ u Beogradu: zdravlje i odbrane se od štetnih materija. • DAR PRIRODE (tortilje sa tofuom) Ključne reči: makrobiotika, nutricio- nizam, gastronomija, profitabilnost Iz navedenih razloga pristupaju različitim ******* oblicima ishrane kao što su vegetarijan- • JUTARNJI ZRAČAK (krem supa od Abstract stvo, makrobiotika, ćelijska ishrana, bio- krompira) ******* Research of Nutritive Quality and Profitability ishrana, dijetalna ishrana i mešovita ishra- • VEDAR DUH (integralni pirinač sa pe- of Caterer Meni in the Restaurant of na, zasnovana na naučnim principima čurkama) ******* Macrobiotic Food „Priroda“ in Belgrade pravilne ishrane. Premda je u početku pri- • SALATA (brokoli) ******* mljena s dosta skepse i predrasuda, ma- • JESENJI KAPUT (krem od kestena) Macrobiotic restaurants belongs to spe- krobiotička ishrana polako ali sigurno ******* cialised types of restaurants in which ulazi i u našu svakodnevicu. U mnogim • KAFA are served meals prepared according restoranima na redovnom meniju nalazi to macrobiotic principles. Macrobiot- se i makrobiotički obrok. Makrobiotika je Rezultati rada i diskusija ic represent especially planned nutri- praktična disciplina, koju svako, može vr- tion according to percent of the involve- lo jednostavno da usvoji. Ona se zasniva Analiza nutritivne vrednosti menija ment of separated food’s group in dai- na principu poštovanja zakona prirode za ly meal. There are some opinions that dobrobit psihičkog i fizičkog zdravlja. Ma- Makrobiotika point on the fact that this nutrition vi- krobiotika predstavlja posebno planiranu Naziv makrobiotika potiče od grčkih reči: sion ensures all organism necessary nu- ishranu prema procentima o učešću poje- makro – velik i bios – život. Makrobiotič- trients, but some other opinions state dinih grupa namirnica u dnevnom obro- ki način ishrane je stara žen veština kojom that animal proteins (some amino ac- ku. Postoje određena shvatanja koja uka- se postiže dug i zdrav život. Makrobioti- ids) are necessary to the organism for zuju na to da ovaj vid ishrane zadovoljava ka predstavlja posebno planiranu ishra- normal function. Task of this action is sve potrebe organizma, dok drugi izvori to nu prema procentima o učešću pojedi- nutritive analyse of quality and profita- negiraju. Analiza profitabilnosti jela je venih grupa namirnica u dnevnom obroku. bility of the meni in macrobiotic restau- oma važan zadatak pri pravljenju i plani- Standardni makrobotički obrok sadrži: rant “Priroda” in Belgrade. Used meth- ranju menija. Menadžeri hrane i pića če- • 50-60% integralnih žitarica, ods are induction, deduction, and per- sto se susreću s pitanjem koji asortiman • 20-30% povrća, sonal checking methods, and for anal- uz koju visinu prodajnih cena će restoranu • 5-10% mahunarki, ysis of profitability are used Kotsche- doneti najveću dobit. U okviru rada anali- • 0,5% algi, var and Hayes-Huffman methods.The zirani su kvantitativni, cenovni i profita- • 5% začina i dodatne hrane (bela riba, results are processed by using usual bilni faktori menija koji iziskuju viši nivo deserti od voća) (Popov-Raljić, 1999) mathematical- statistical methods and znanja operativnih menadžera u ugosti- they are shown in tables. teljstvu. Veće i značajnije civilizacije u istoriji Key words: macrobiotic, nutrition, Zadatak rada je da se izvrši analiza nu- čovečanstva koristile su 50-80 % žitarica gastronomy, profitability tritivnog kvaliteta i profitabilnosti jela u u svojoj svakodnevnoj ishrani (stari Egip- jednom vegeterijanskom meniju pripre- ćani, Maje, Inke, Asteci, Daleki i Srednji * PMF, Departman za geografiju,turizam i hotelijerstvo, mljenom u restoranu „Priroda“ u Beogra- istok). Novi Sad du.

261 Tabela 2: Količina pojedinih proteina u meniju(g) Krajem 19. veka, japanski vojni lekar Količina Količina Ukupni biljni Ukupni životinjski Sagen Išizuka razvio je medicinsku teoriju R.b. Jela u meniju ishrane zasnovane na istočnjačkoj medi- namirnica proteina u jelu proteini proteini cini koju je primenio na prinicipe zapad- 1. Tortilje sa tofuom 194 7.34 7.34 - njačke nauke. Krem supa od 2. 191.5 7.12 5.92 1.1 Žorž Osava je, dolaskom iz Japana u Pa- krompira riz 1920. godine, počeo da stvara širi kon- Integralni pirinač 3. 407 38.2 38.2 - cept „savremene makrobiotike“ u Evropi. sa pečurkama Mičio Kuši je jedan od sledbenika Osave 4. Salata od brokoli 229 6.16 6.16 - koji je proširio ideju zdrave ishrane na Za- padu. Osnovu istočnjačke misli predstav- 5. Krem od kestena 270 7.96 7.95 0.01 lja tzv. ujedinjavajući princip dve energi- 6. Kafa 5 0.52 0.52 - je poznate kao jin i jang. Sve se sastoji od ukupno 1296.5 66.1 64.99 1.11 obeju tendencija zastupljenih u različitom stepenu. Sva hrana koju uzimamo ima vi- vanje dobrog zdravlja ljudskom organizmu ganizam primi bar 50–55 % dnevne po- še jin odnosno više jang kvalitet, a samim su potrebne 22 amino-kiseline, od kojih 14 trebne energije u obliku ugljenih hidrata. tim i takav uticaj na naš organizam (www. sam organizam stvara (hemijskim procesi- S obzirom na pomenute preporuke može makrokutak.net). ma u jetri), a 8 se moraju uneti putem hrane. se konstatovati da ovaj meni sa energijom Energetska vrednost proteina je 4 kalorije po od 5109,97 KJ ili 1228,36 Kcal koja je pore- Energetska vrednost 1 gramu (www.makrobiotika.net). klom od ugljenih hidrata odgovara osoba- Eksperti Svetske zdrastvene organizacije Ukoliko se uporede dobijeni rezulta- ma oba pola različitog uzrasta. definisali su individualne energetske poti i preporuke koje nam predlaže Svetska Analizom smo uvideli da je ovaj meni trebe čoveka kao „onu količinu energet- zdrastvena organizacija (1g/kg t.m.) mo- bogat balastnim materijama odnosno di- skog unosa hranom koji je uravnotežen sa že se konstatovati da je količina od 66,1 g jetnim vlaknima kao sto su celuloza, he- rashodom energije, a obezbeđuje optimal- Tabela 3: Količina pojedinih UH u meniju(g) nu telesnu masu, telesni sastav i potreb- Količina Kol. UH u Mono i Dijetna ni nivo fizičke aktivnosti; istovremeno je R.b. Jela u meniju Polisaharidi usaglašen sa dugotrajnim dobrim zdrav- namirnica jelu disaharidi vlakna ljem, a omogućuje ekonomski neophodnu 1. Tortilje sa tofuom 194 22.83 6.43 16.4 5.59 i socijalno potrebnu aktivnost“ (Novako- Krem supa od 2. 191.5 28.59 1.85 26.74 4.59 vić, Mirosavljev, 2002). krompira Integralni pirinač sa Tabela 1: Energetska vrednost menija 3. 407 143.32 11.95 133.05 21.62 pečurkama vrsta jela KJ / Kcal 4. Salata od brokoli 229 8.07 7.59 0.48 7.3 tortilje sa tofuom 1066.92 / 285.34 5. Krem od kestena 270 115.2 49.4 - 29.7 jednostavna krem 1379.6 / 329.2 6. Kafa 5 1.43 - 1.43 - supa sa krompirom ukupno 1296.5 299.6 77.22 178.1 68.8 integralni pirinač sa 3845.7 / 919.4 pečurkama proteina u potpunosti zadovoljava potrebe miceluloza, lignin i pektinske materije salata od brokoli 832.6 / 199.44 odraslog čoveka. i ima ih 66,8 g što se pozitivno odražava Krem od kestena 2855.7 / 682.6 na ljudski organizam zbog velikog znača- Ugljeni hidrati ja u nadražaju sekrecije probavnih organa, kafa 55.2 / 14.35 Pri sagorevanju jednog grama ugljenih hi- u peristalici istih i u sakupljanju otrova u ukupno 10035.7 / 2430.3 drata oslobađa se 17 KJ ili 4.1 Kcal. Kon- crevima koji nastaju truljenjem hrane. statuje se iz rezultata prikazanih u Tabe- S obzirom da je ručak obrok koji sa- li 3 da ovaj meni daje energiju od 5109,97 Lipidi drži oko 40% ukupne energetske vredno- KJ ili 1228,36 Kcal. Zbog prehrambeno- Pri sagorevanju jednog grama masti oslo- sti dnevnih obroka, po završenoj anali- fizioloških razloga preporučeno je da or- bađa se 37 KJ ili 9,3 Kcal, pa iz toga proi- zi ovog menija možemo da konstatujemo Tabela 4: Količina pojedinih lipida u meniju(g) da je ovaj meni kaloričan i da sa energet- Kol. Zasićene Nezasićene skom vrednošću od 10110.1 KJ ili 2430.3 Jela u Količina Linolna R.b. lipida u masne masne Holesterol Kcal odgovara osobama muškog pola sta- meniju namirnica kiselina rosti između 15 i 59 godina kao i osobama jelu kiseline kiseline Tortilje sa ženskog pola starosti od 15 do 18 godina i 1. 194 15.59 1.87 6.5 6.11 3.0 koje su fizički aktivne. tofuom Krem Proteini 2. supa od 191.5 30.98 15.95 8,65 4.6 23.95 Proteini su najvažniji sastavni element mi- krompira šića, krvi, kože i svih unutrašnjih organa. Integralni Naše kosti su takođe sačinjene od protei- 3. pirinač sa 407 21.05 4.4 6.9 8.2 19.5 na kolagena, koji vezuje kalcijum i minerale. pečurkama Proteini čine 17% težine našeg tela, to jest 10 Salata od 4. 229 15.78 2.1 11.7 1.2 - do 12 kilograma kod normalne odrasle oso- brokoli be. Oni se ne skladište u organizmu, za ra- Krem od 5. 270 23.0 6.85 11.35 3.6 55.0 zliku od masti i ugljenih hidrata. Zbog toga kestena ih moramo celog našeg života redovno uno- 6. kafa 5 0.77 - - - - siti. Za čoveka su u stvari najbitnije amino- kiseline - sastavni delovi proteina. Za održa- ukupno 1296.5 107.17 31.17 62.85 23.71 101.45

262 Tabela 5: Količina pojedinih mineralnih materija u meniju(mg) R.b. Namirnice količina Na K Ca Mg P Fe Zn Cu 1. Tortiljke sa tofuom 194 11.2 254.8 163.24 44.4 190.52 2.13 0.42 0.05 2. Krem supa od krompira 191.5 27.1 1246.5 148.4 19.2 287.5 4.76 0.24 0.12 3. Integralni pirinač sa pečurkama 407 281.1 1333.0 572.7 250.0 979.0 67.54 0.05 0.65 4. Salata od brokoli 229 25.0 804.0 66.04 7.0 148.72 1.71 1.2 0.14 5. Krem od kestena 270 46.5 1011.5 76.0 104.0 272.0 5.1 1.0 0.6 6. Kafa 5 3.7 101 6.5 12 80 0.2 - - ukupno 1314.35 605.25 5052.9 660.78 1090.3 1145.04 81.44 2.91 1.63 zilazi da dobijena energija iz ovog menija Tabela 6: Količina pojedinih vitamina u meniju(mg) iznosi 4146,19 KJ ili 996,68 Kcal. S obzirom da po preporukama Svetske zdrav- R.b. Namirnice Kol. RE RET KAR B1 B2 N B6 C Tortilje sa stvene organizacije ukupna količina ma- 1. 194 28.0 - 168.0 0.16 0.65 1.98 0.13 22.02 sti od dnevno potrebne energije treba da tofuom iznosi 20-30 %, konstatuje se da ovaj me- Krem supa 2. 191 203.7 - 387.2 0.56 0.22 2.03 0.26 23.7 ni sadrži više masti, nego što je preporuč- od krompira ljivo.Kako bi količinu masti doveli do op- Integralni timalne, predlaže se da se smanji količina 3. pirinač sa 407 - - 0.02 1.1 0.45 12.23 0.67 2.9 maslinovog ulja ili da se punomasno soji- pečurkama no brašno zameni sa onim sa manjim pro- Salata od 4. 229 6.0 - 34.0 0.12 0.26 3.8 0.07 155.1 centom masti. brokoli Krem od Mineralne materije 5. 270 - - - 0.07 0.18 1.1 0.08 4.0 kestena Minerali učestvuju u građi kostiju, zuba, mišića, krvi i nerava. Oni su od vitalnog 6. kafa 5 - - - - 0.01 0.05 - - značaja za naše sveukupno mentalno i fi- ukupno 1296.5 237.7 - 881.18 2.01 1.77 21.19 1.21 207.74 zičko blagostanje. Uzimaju učešće u vare- nju, asimilaciji, mišićnoj reakciji i pro- Tabela 7: Računanje menija i asocijacija indeksa popularnosti za 6 desert artikala izvodnji hormona. Ako telu ponestane ARTIKLI MENIJA MENI RAČUN POZNATA OZNAKA(%) jedan ili više ovih esencijalnih hranjivih materija, mogu se javiti razni simptomi. PITA OD JABUKA I SEZONSKOG VOĆA 12 10 Budući da su sinergično povezani, ni- MAKROBIOTIČKA TORTA 25 20 ti jedan pojedinačni mineral ne može da VOĆNA SALATA SA TOFUOM 28 23 funkcioniše bez drugih (www.maharishi- KREM OD KESTENA 20 17 ayurveda.co.yu). ČAJNI KOLAČ SA SUVIM VOĆEM I SEMENKAMA 15 12 Vitamini PUDING OD SEZONSKOG VOĆA 22 18 Vitamini su organske materije neophod- UKUPNO PRODATO 122 100 ne za normalno funkcionisanje našeg tela. Od njih zavise rast, regulacija metaboliz- ma, krepkost, aktivnost i dobro zdravlje. nju odgovora na ova pitanja, ali ne i jedini • O = prosečna cena hrane (u proc.)(L/ M) Nedostatak, čak i samo jednog vitami- (Knight, Kotschevar, 2000). = 35% na, može dovesti u opasnost čitav ljud- • P = prosečni bruto profit (N/K) = 1.47 ski organizam. Vitamini su jedan od šest Indeks popularnosti • R = prosečna prodajna cena (M/K) = osnovnih hranljivih sastojaka, kao što su Indeks popularnosti određenog arti- 2.64 to i ugljeni hidrati, masti, proteini, mine- kla ćemo izračunati tako što ćemo stavi- rali i voda. Ove materije su neophodne za ti u odnos broj jednog prodatog artikala sa Kotschevarova analiza faktora menija stvaranje energije, funkcionisanje organa, ukupnim brojem svih prodatih artikala. Kotschevarova analiza faktora menija te- iskorišćavanje hrane i pravilan rast ćelija Izračunavanje indeksa popularnosti pru- stira individualne artikle dajući im nume- (www.maharishiayurveda.co.yu). ža istraživaču veoma korisne informacije ričke vrednosti koje su pokazatelj koliko koje će ujedno i inicirati eventualne pro- dobro se svaki sastojak meri sa očekiva- Analiza ekonomskih mene koje rezultati zahtevaju. njima menadžera bilo da su očekivanja po pitanju količine, bruto profita, varijacija u pokazatelja menija Profitabilnost odabranih artikala koštanju hrane i dr. Ovde je reč o prome- Analiza ekonomskih pokazatelja meni- Podaci izvedeni iz tabele 8: nama koje je potrebno preuzeti pre nego ja je veoma važan proces pri dizajniranju • J = broj stavki u proučavanju = 6 što artikli iz menija postanu aktivni. i planiranju menija. Menadžeri hrane i pi- • K = ukupno prodato u koloni A = 122 Razumevanje šta su to faktori jeste pre- ća često se susreću s pitanjem koji asorti- • Q = prosečni broj prodatog (K/J) = duslov za izvlačenje potrebne informacije man i uz koju visinu prodajnih cena će re- 20.33 od njih. Standard od 1,0 po kome se sudi storanu doneti najveću dobit. • L = ukupna cena hrane (total kolone D) da li su artikli poželjni ili nepoželjni je kao Neka jela s jelovnika s vremenom zah- = 112.3 prosek koji označava sredinu vrednosnog tevaju promenu cene, neka treba nadopu- • M = ukupan prihod (total kolone E ) = ranga dok su neki artikli pozicionirani is- niti, a neka jela i izbaciti odnosno zameniti 322.25 pod, a drugi iznad njega. nekim drugim jelima, tj. pićima. • N = totalni bruto profit (total kolone G) Ukoliko dođe do značajnih numerič- Doprinos pokrića pojedinih jela za- = 179.95 kih promena na jednom artiklu drugi će sigurno je jedan od kriterijuma u traže-

263 Tabela 8: Analiza profitabilnosti odabranih artikala menija

ARTIKLI A PRODAT BROJ A PRODAT B PRODAJNA CENA C CENA HRANE D(AxC) UKUPNA CENA HRANE E(AxB) PRIHOD F(B-C) BRUTO PROFIT G (AxF) STAVKA UKUPNOG BRUTO PROFITA H (C/B) STAVKA % CENE HRANE I (A/K) STAVKA % UKUPNE PRODAJE PITA OD JABUKA I 12 2.5 0.75 9.00 30.00 1.75 21.00 30 10 SEZONSKOG VOĆA MAKROBIOTIČKA 25 3.12 1.20 30.00 78.00 1.92 48.00 38 20 TORTA VOĆNA SALATA SA 28 2.25 0.80 22.40 63.00 1.45 40.60 35 23 TOFUOM KREM OD KESTENA 20 2.75 1.10 22.00 55.00 1.65 33.00 40 17 ČAJNI KOLAČ SA SUVIM 15 2.75 0.90 13.50 41.25 1.85 27.75 33 12 VOĆEM I SEMENKAMA PUDING OD 22 2.50 0.70 15.40 55.00 1.80 39.60 28 18 SEZONSKOG VOĆA

Tabela 9: Promene u faktoru oznake prouzrokovane promenama u broju prodatog kolač sa suvim voćem i semenkama (-1,83) BROJ OZNAKA FAKTOR BROJ OZNAKA FAKTOR nisu dostigli gol (cilj). Od onih koji su po- ARTIKLI PRODATIH (%) OZNAKE PRODATIH (%) OZNAKE stigli gol (željeni standard) najviše uspeha A 12 10 0.60 25 20 1.20 je imao puding od sezonskog voća (+4,33), zatim makrobiotička torta (+3,0), dok je B 25 20 1.20 12 10 0.60 najmanje uspeha imala voćna salata sa to- C 28 23 1.37 20 16 0.96 fuom (+2). D 20 16 0.96 25 20 1.20 Zaključak E 15 13 0.78 28 23 1.37 U okviru nutritivne analize kvaliteta i F 22 18 22 18 profitabilnosti jela u restoranu „Priroda“ TOTAL 122 100 122 100 iz Beograda uz pomoć različite literature, kako domaće tako i inostrane, uz prime- SREDNJA 20.3 16.7% 20.3 16.7% VREDOST nu navedenih metoda istraživanja, u ovom radu smo zaključili sledeće: 1) Makrobiotika predstavlja posebno se posledično podrediti proseku (Knight, menjuje koristeći formulu A*B*C*D za planiranu ishranu prema procentima Kotschevar, 2000). izvođenje normativnih vrednosti i vred- o učešcu pojedinih grupa namirnica u nosti stavki, gde je: dnevnom obroku što je potvrđeno an- Hayes-Huffman Gol analiza A = 1 – cena hrane % aliziranim menijem u ovom radu. Hayes-Huffmanov cilj analize ili metoda B = prodati broj 2) Analizom nutritivne vrednosti odab- numeričke mete testira prikladnost odre- C = prodajna cena ranog menija došlo se do zaključka da đenog meni artikla i ne testira ceo meni. D = 1 – (promenljiva cena % + cena hra- je količina proteina koju sadrži ovaj Ona u ovome podseća na analizu meni fak- ne %) meni u skladu sa preporukama Svetske tora, ali obuhvata više faktora u odnosu na zdravstvene organizacije. U radu nije prethodno pomenutu analizu: bruto pro- vršena analiza aminokiselinskog sas- fit (1 – cena hrane% = bruto profit), prodaj- Korišćenjem podataka iz tabele 24 i tava pa se može zaključiti da navedenu cenu, količinu, promenljivu cenu i fik- promenljive cene od 32 %, možemo izra- ni proteini ne poseduju sve esenci- snu cenu (1 – promenljiva cena% + fiksna čunati rezultat na sledeći način: jalne amino-kiseline, što ukazuje da cena% = fiksna cena). Ovo je veoma osetljiv (O) (Q) (R) (O) makrobiotička ishrana može biti pot- test podesan za simulaciju zbog toga što su puna ishrana za odrasle ljude, a kada (1-0,35) × 20,33 × 2,64 × [1- (0,32 + 0,35) ] = 1 njene norme prosečne (srednjih vrednosti) su u pitanju deca nužno je u ishranu i zato što se neki artikli uvek penju iznad, a uključiti i namirnice životinjskog pore- drugi spuštaju ispod norme, manipulisanje Na osnovu dobijenih rezultata u okviru kla. Količina ugljenih hidrata je takođe artiklima samo reorganizuje poredak. Hayes-Huffman gol analize može se kon- u skladu sa preporukama, dok količina Hayes-Huffmanov metod analize ima statovati da pita od jabuka i sezonskog vo- lipida prelazi preporučene granice. samo jedan standard. Ova metoda se pri- ća (-3,53), krem od kestena (-2,27) i čajni Uprkos tome što se radi o mastima Tabela 10: Hayes-Huffman gol analiza za šest artikala ARTIKLI H A B H STANDARDNA VREDNOST PITA OD JABUKA I SEZONSKOG VOĆA (1-0.30) x 12 x2.5 x (1-(0.32 + 0.30)) 7.98-11.51 = -3.53 MAKROBIOTIČKA TORTA (1-0.38) x 25 x3.12 x (1-(0.32 + 0.38)) 14.51-11.51= +3.00 VOĆNA SALATA SA TOFUOM (1-0.35) x 28 x2.25 x (1-(0.32 + 0.35)) 13.51-11.51 = +2.00 KREM OD KESTENA (1-0.40) x 20 x2.75 x (1-(0.32 + 0.40)) 9.24-11.51 = -2.27 ČAJNI KOLAČ SA SUVIM VOĆEM I (1-0.33) x 15 x2.75 x (1-(0.32 + 0.33)) 9.67-11.51 =-1.83 SEMENKAMA PUDING OD SEZONSKOG VOĆA (1-0.28) x 22 x2.50 x (1-(0.32 + 0.28)) 15.84-11.51 = +4.33

264 biljnog porekla neophodno je izvršiti 5) Određivanjem indeksa popularnos- ukazuju na to da puding od sezonskog njihovu redukciju zamenom punomas- ti dolazimo do saznanja koji artikli je- voća ima najveći željeni standard (gol), nog sojinog brašna sa onim koji sadrži lovnika zahtevaju promenu cene, koje dok je voćna salata sa tofuom artikl sa manje količine masti kao i smanjenjem treba nadopuniti, a koje artikle bi tre- najmanje uspeha. Željeni standard ni- količine maslinovog i suncokretovog balo izbaciti odnosno zameniti nekim su dostigli pita od jabuka i sezonskog ulja. drugim. Obračunavajući indeks popu- voća, krem od kestena i čajni kolač sa 3) Meni je bogat balastnim materijama larnosti došlo se do zaključka da voćna suvim voćem i semenkama. odnosno dijetnim vlaknima kao što salata sa tofuom u okviru analiziranog 8) Iz navedenih rezultata vidi se da je su celuloza, hemiceluloza, lignin i menija ima najveći indeks popularno- otvaranje makrobiotičkih restorana pektinske materije i ima ih 66,8 g sti. korisno sa aspekta zdravlja, ali se može što se pozitivno odražava na ljuds- 6) Kotshevarovom analizom faktora me- ostvariti i veoma visoka profitabilnost ki organizam zbog velikog značaja u nija saznaje se koje su to promene koje u poslovanju. nadražaju sekrecije probavnih orga- je potrebno preuzeti pre nego što arti- na, u peristalici istih i u sakupljanju kli iz menija postanu aktivni.Testira- Literatura otrova u crevima koji nastaju truljen- njem individualnih artikala menija do- Novaković, B., Mirosavljev, M. (2002): Hi- jem hrane. bijaju se numeričke vrednosti koje su gijena ishrane, Univerzitet u Novom Sa- 4) Sagledavanjem ekonomskih pokaza- pokazatelj poslovnih očekivanja me- du, Medecinski fakultet, Novi Sad telja analiziranog menija zaključuje nadžera. Ukoliko dođe do značajnih Knight i Kotschevar (2000): Quantity, fo- se da je udeo troškova izrade pojed- numeričkih promena na jednom arti- od production, planning and manage- inih artikala u meniju veoma nizak klu, drugi će se posledično podrediti ment, USA: John Wiley & Sons, Inc. što je odraz visoke profitabilnosti proseku što smo i tabelarno prikazali Popov-Raljić, J. (1999): Tehnologija i kvali- ovog menija. Nabavna cena namirni- u radu. tet gotove hrane, Novi Sad ca biljnog porekla je znatno povoljnijia 7) Hayes-Huffmanovom metodom testira www.makrobiotika.net u odnosu na nabavnu cenu namirnica se prikladnost određenog meni artikla, www.makrokutak.net životinjskog porekla. ali ne i celog menija. Dobijeni rezultati www.maharishiayurveda.co.yu

265 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 11/2007 dr Marija Škrinjar* Ugostiteljska kuhinja – dr Dragan Tešanović* dr Nada Jama** izvor stafilokoknih

Sažetak Od brojnih vrsta koje spadaju u rod alimentarnih intoksikacija Staphylococcus, najveći značaj, sa zdravstvenog aspekta, ima S. aureus. Uvod kao kontaminent i uzročnik kvara slanih Ova bakterijska vrsta sadrži i luči čitav Mnoge bakterijske vrste poznate su kao (npr. šunke) i slatkih namirnica (kremovi niz celularnih i ekstracelularnih sup- kontaminenti različitih životnih namirni- i sl. proizvodi). Nije redak slučaj izolova- stanci, od kojih većina ima za čoveka ca biljnog i životinjskog porekla, kao i si- nja S. aureus iz konzumnog šećera, u koga toksično delovanje. Među njima, naj- rovina za njihovu proizvodnju. Rastući u dospeva usled sekundarne kontaminacije štetnije dejstvo imaju enterotoksini. En- njima, svojom metaboličkom aktivnošću ovog proizvoda. terotoksigeni sojevi S. aureus kod ljudi dovode do promena senzornih osobina, U pogledu sadržaja slobodne vode (aw izazivaju alimentarno oboljenje do ko- a time i njihove neupotrebljivosti za ljud- vrednost ili aktivnost vode), koja je neop- jeg može doći usled konzumiranja hra- sku ishranu (Montville i Matthews, 2005; hodna za rast i razmnožavanje, S. aure- ne kontaminirane enterotoksigenim sta- Škrinjar i Tešanović, 2007). us ispoljava skromnije zahteve nego ve- filokokama ili već izlučenim enterotok- Neki od tih mikroorganizama istovre- ćina bakterijskih vrsta. Ćelije S. aureus sinom. Ovo oboljenje praćeno je proli- meno predstavljaju i uzročnike oboljenja mogu preživeti izvesno vreme u namirni- vom i povraćanjem. Najznačajniji izvor kod ljudi, izazivajući pojavu alimentarnih cama sa aw vrednošću od 0,86, pa i niže stafilokoka je sam čovek. S. aureus nala- toksikoinfekcija ili intoksikacija. Ta obo- (0,83) (kondenzovano mleko, osušeno go- zi se u sluzokoži nosa, zatim grla i sinu- ljenja mogu se pojaviti kao pojedinačni veđe meso, polutrajne i trajne kobasice i sa. Nalaz stafilokoka u hrani može biti slučajevi ili pak, u epidemijalnom obliku, dr.) (Jay i sar., 2005). posledica neadekvatnog postupka smr- kada su registrovana kod većeg broja lju- Pojedini sojevi S. aureus ispoljavaju ot- zavanja hrane, nepravilnog načina pri- di, a uzrok tome je hrana zagađena odre- pornost prema teškim metalima i antibi- preme jela, loše toplotne obrade, čuva- đenom vrstom mikroorganizma ili toksi- oticima. nja hrane u neodgovarajućim uslovima, nom, koji taj mikroorganizam proizvodi. S. aureus proizvodi niz različitih meta- podgrevanja jela, loše lične higijene za- Stafilokoke su predstavnici bakterija, bolita, štetnih za ljudski organizam. Među poslenih u ugostiteljskoj kuhinji i sl. kojima je neophodno pokloniti značajnu njima, imajući u vidu toksično delovanje, Ključne reči: Ugostiteljska kuhinja, pažnju, kako sa aspekta mikrobiologije i najznačajnije mesto zauzimaju entero- stafilokokne alimentarne intoksikacije higijene hrane i vode za piće, tako i sa me- toksini, koji predstavljaju ekstracelularne dicinskog aspekta. supstance (Balaban i Rasooly, 2000, Mon- Abstract Rod Staphyloccocus spada u porodicu teville i Matthews, 2005). Hospitality kitchen – source of staphzlococal Micrococcaceae i sadrži različite vrste. Za Enterotoksini stafilokoka međusobno alimentarz intoxications mikrobiologiju i higijenu namirnica naj- se razlikuju prema antigenskim osobina- značajnija je vrsta S. aureus. ma. Postoji više različitih enterotoksina, From the many species of the genus Stap- Kao i druge stafilokoke, S. aureus je od kojih su najznačajniji enterotoksini A, hylococcus, S. aureus is the most impor- loptasta bakterija, grampozitivna, fakul- B, C, D i E. tant for the human health. This bacte- tativno anaerobna i sa umerenim nutritiv- Struktura stafilokoknih enterotoksi- rial species produces and contents ma- nim zahtevima (Jemcev i Đukić, 200; Škri- na razara se pod dejstvom temperature ny cellular and extracellular substances njar, 2001). od 100°C tokom dužeg vremena delova- which are toxic to the people. Among of S. aureus raste u temperaturnom ras- nja. Optimalna produkcija enterotoksi- them, the most dangerous effect have en- ponu između 7 i 48°C, sa optimumom od na zapažena je pri temperaturi od 40 do terotoxins. Enterotoxigenic strains of S. 37°C (Tabela 1). Većina sojeva ugine na 45°C, tj. pri vrednosti nižoj od optimal- aureus cause staphylococcal food toxico- temperaturi od 60°C nakon jednog časa ne (37°C) za rast S. aureus. Međutim, do infections after consuption of food conta- delovanja, dok neki sojevi ostaju vijabilni i stvaranja enterotoksina može doći i pri minated with enterotoxigenic staphylo- na 80°C duže vremena. Temperature smr- znatno nižim temperaturama (oko 10°C) cocci or their toxins. This illnes is typi- zavanja (-30°C i niže) i skladištenja namir- (Tabela 1). cal with vommiting, abdominal cramps nica (-18°C i niže) preživljava, nalazeći se Namirnice sa neutralnom i alkalnom and diarrhea. The most important sour- u fazi kriptoanabioze. Nakon odmrzava- sredinom, kao što su mleko, živinsko me- ce of staphylococci is human being. S. au- nja proizvoda, kada se nađe u povoljnim so, ribe i rakovi, predstavljaju veoma po- reus occurs on mucosal surface of the no- uslovima, počne ubrzo da se razmnoža- voljnu sredinu ne samo za rast S. aureus, se, throat and sinus. Finding of staphylo- va, sprovodeći svoje metaboličke aktivno- već i za produkciju enterotoksina, mada je cocci in the food is usually a result of ina- sti, uključujući i sintezu toksičnih materija zabeležena pojava rasta S. aureus i prisu- dequate refrigations, bad thermical pre- (Asperger i Zangerl, 2002; Montville i Ma- stva enterotoksina i u slabo kiselim i kise- paration, improperly food storage, hea- tthews, 2005) lim prehrambenim proizvodima. ting the meals, poor personal hygiene of S. aureus jedna je od najotpornijih lop- U Tabeli 2. dati su podaci o nalazu S. the workers etc. tastih bakterija. Ćelije ove bakterije mo- aureus u pojedinim životnim namirnica- hospitaly kitchen, stap- Key words: gu u prašini, vazduhu, na raznim pred- ma, o frekvenciji rasprostranjenja, kao i hylococcal alimentary intoxications metima, đubrivu, vodi ili u osušenim stepenu kontaminacije tih namirnica sta- namirnicama ostati vijabilne mesecima. filokokama. Može se uočiti, da je bakterij- * PMF, Departman za geografiju,turizam i hotelijerstvo, Osmotolerantna je vrsta, podnosi viso- skom vrstom S. aureus bilo kontaminirano Novi Sad ke koncentracije kuhinjske soli (do 20%) najviše uzoraka usitnjenog ćurećeg me- ** Tehnološki fakultet, Novi Sad i šećera, što je i razlog što se pojavljuje sa (80%), usitnjenog goveđeg mesa (57%) i

266 Tabela 1. Uslovi rasta S. aureus i stvaranja enterotoksina (prema Baird-Parker, 1990) mesa plave krabe (52%), dok je najveći broj ćelija S. aureus ustanovljen u uzorcima Rast Stvaranje enterotoksina Faktor usitnjenog goveđeg mesa (≥1000/g). Optimum Raspon Optimum Raspon Enterotoksini kod čoveka izazivaju ra- Temperatura, °C 37 7 – 48 40 – 45 10 – 48 zličita oboljenja, što zavisi od brojnih faktora, uključujući otpornost organizma, pH 6 – 7 4 – 10 7 – 8 4 – 9,6 dozu unetog toksina i dr. Prvi simptomi aw vrednost 0,98 0,83 - >0,99 0,98 0,85 - >0,99 pojavljuju se unutar šest sati nakon konzu- NaCl, % 0 0 -20 0 0 – 10 miranja hrane, koja je bila kontaminirana stafilokoknim enterotoksinom. U nekim Redoks potencijal > + 200 mV < - 200 mV do slučajevima, ispoljavaju se nakon nešto > + 200 mV > + 200 mV < - 100 mV do dužeg vremena (do 10 sati nakon konzu- > + 200 mV miranja zatrovane hrane), a postoje po- anaerobna/ Aerobna anaerobna/ daci, da su se manifestovali već nakon 30 Atmosfera aerobna aerobna (5 – 20% O2) aerobna min. od unošenja hrane. Najčešći simptomi trovanja enterotok- Tabela 2. Nalaz S. aureus u nekim prehrambenim proizvodima (prema Montvilleu i Matthewsu, 2005) sinom su mučnina, povraćanje, spazam, % uzoraka kontaminiranih dijareja, glavobolja i opšta slabost. Obolje- Namirnica Br. ispitanih uzoraka Br. ćelija S. aureus/g nje obično nije praćeno povećanjem tele- sa S. aureus sne temperature, što je karakteristično za 74 57 ≥ 100 Usitnjeno goveđe alimentarne intoksikacije. Na sreću, obo- 1830 8 ≥ 1000 ljenja izazvana stafilokoknim enterotoksi- meso nima retko se završavaju letalno. 1090 9 > 100 Prema FDA (Food and Drug Admini- Srneće meso 112 46 ≥ 10 stration) smatra se, da do trovanja stafi- Sveže kobasice 67 25 100 lokokama može doći kada se u 1 g hrane 50 6 > 10 nalazi više od 105 ćelija stafilokoka. Mini- Usitnjeno ćureće malna doza enterotoksina, koja može do- meso 75 80 > 3,4 vesti do pojave simptoma trovanja, iznosi Odresci lososa 86 2 > 3,6 1 ng (10-9 g) po 1 g unete hrane. Meso plave krabe 896 52 ≥ 3 Glavni izvor kontaminacije hrane stafilokokama jeste čovek. Naime, stafilokoke Jastog, repni deo 1315 24 ≥ 3 su česti stanovnici sluzokoža kod čoveka Kamenica 59 10 > 3,6 (sinusi, grlo, nos) i kože, sa čije se površine Pita sa tunjevinom 1290 2 ≥ 10 brzo i lako prenose na drugog čoveka ili u hranu. Prenošenje se vrši dodirom ili pu- Salate sa prelivima 517 12 ≥ 3 tem aerosola, prilikom kijanja. Značajan izvor stafilokoka predstav- • higijeni posuđa, stakla i sitnog inventa- Baird-Parker, A.C. (1990): The staphylo- ljaju i životinje. Tako npr. mastitis gove- ra, ccoci: an introduction. J. Appl. Bact. da (infekcija vimena izazvana S. aureus) • ličnoj higijeni i zdravstvenom stanju Symp. Suppl., 1S-8S. predstavlja ozbiljan problem za mlekarsku osoblja i dr. Balaban, N., Rasooly, A. (2000): Review – industriju. Proizvodnja mleka mora upra- Staphylococcal enterotoxins. Int. J. Fo- vo iz tih razloga biti strogo kontrolisana Pored navedenog, od izuzetnog je zna- od Microbiol., 61, 1-10. (Montville i Matthews, 2005). čaja da li se jelo priprema znatno pre upo- Jay, J.M., Loessner, M.J. , Golden, D.A. Do zagađenja stafilokokama može doći trebe, da li se pripremaju velike količi- (2005): Modern Food Microbiology. 7th i u ugostiteljskim kuhinjama, pa su zabe- ne hrane i da li se hrana čuva na sobnoj ed., Springer Science and Buisness, Inc., leženi primeri trovanja hranom, koja je bi- temperaturi ili u određenin uređajima na- New York, USA. la zdravstveno neispravna, a kao uzročnik menjenim toj svrsi. Nadalje, nedovoljna Jemcev, V., Đukić, D.A. (2000): Mikrobio- oboljenja ustanovljen je S. aureus. toplotna obrada hrane, neadekvatno od- logija. Vojnoizdavački zavod, Beograd. Da bi se sprečila alimentarna oboljenja mrzavanje hrane ili neadekvatno podgre- Monteville, T.J., Matthews, K.R. (2005): kod ljudi, izazvana konzumiranjem jela, u vanje gotovog jela, takođe mogu biti uzrok Food Microbiology – An introduction. ugostiteljskoj kuhinji mora se strogo vodi- mikrobiološki neispravnog jela. ASM Press, Washington, D.C., USA. ti računa o: Škrinjar, Marija (2001): Mikrobiološka • nabavci hrane, Literatura kontrola životnih namirnica. Tehnološ- • skladištenju hrane, Asperger, H., Zangerl, P. (2002): Staphylo- ki fakultet, Univerzitet u Novom Sadu. • higijenskom rukovanju, čuvanju i služe- coccus aureus. In: Encyclopedia of Dairy Škrinjar, Marija, Tešanović, D. (2007): nju toplotno obrađene hrane, Sciences (eds. Roginski H., J.W. Fuquay, Hrana u ugostiteljstvu i njeno čuvanje. • higijeni radnih površina, prostorija i P. Fox), p. 2563-2569, Academic Press, Prirodno-matematički fakultet, Univer- opreme, Elsevier Science, London, England. zitet u Novom Sadu.

267