Ochrona dziedzictwa żydowskiego w Polsce Preserving Jewish Heritage in Poland Ochrona dziedzictwa żydowskiego w Polsce Preserving Jewish Heritage in Poland

Publikacja z okazji 10-lecia Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

Publication marking the 10th anniversary of the Foundation for the Preservation of Jewish Heritage in Poland Projekt współfinansowany przez Ministra Spraw Zagranicznych RP w ramach programu „Współpraca w dziedzinie dyplomacji publicznej 2012”. The project is co-financed by the Minister of Foreign Affairs of the Republic of Poland within the framework of the program ”Cooperation in the field of public diplomacy 2012”.

partnerami projektu są partners of the project

Taube Foundation Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP for Jewish Life and Culture Union of Jewish Religious Communities in Poland

tekst text Ruth Ellen Gruber, Piotr Kadlčík, Monika Krawczyk, Weronika Litwin, Małgorzata Omilanowska redakcja editing Weronika Litwin, Marta Przybyło-Ibadullajev korekta tekstu polskiego polish proofreading Maria Aleksandrow korekta tekstu angielskiego english proofreading Michał Hamerski tłumaczenie translation Gabriela Gajewska projekt graficzny design rzeczyobrazkowe.pl fotografie photo Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Marcin Bartosiewicz, Piotr Ćmiel, Łukasz Giersz, Marcin Kamiński, Agnieszka Kargol, Jarosław Kąkol, Marek Lipiński, Weronika Litwin, Tadeusz Sobczuk, Zbigniew Suliga, Jacek Sztorc

© by Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Warszawa 2012 ISBN 978-83-61306-21-4

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego Foundation for the Preservation of Jewish Heritage in Poland

www.fodz.pl tel.: +48 22 436 60 00 www.polin.org.pl fax: +48 22 436 06 58 www.zamosc.fodz.pl e-mail: [email protected] Wstęp 4 Introduction Piotr Kadlčík Przewodniczący Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP Chairman of the Union of Jewish Religious Communities in Poland

Historia Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego 6 History of the Foundation for the Preservation of Jewish Heritage in Poland Monika Krawczyk Dyrektor Generalna, Pełnomocnik Zarządu Fundacji Chief Executive Officer, Plenipotentiary of the Foundation’s Board of Directors

Dziedzictwo żydowskie w Polsce 14 Poland Jewish Heritage Ruth Ellen Gruber

Zabytki kultury żydowskiej we współczesnej Polsce – przeszłość, teraźniejszość i przyszłość 20 Jewish heritage in present-day Poland – past, present and future Małgorzata Omilanowska Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Undersecretary of State, Polish Ministry of Culture and National Heritage

Ochrona zabytków kultury żydowskiej w Polsce w świetle działań Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego 24 Protecting Jewish monuments in Poland – the activities of the Foundation for the Preservation of Jewish Heritage In Poland Weronika Litwin Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego Foundation for the Preservation of Jewish Heritage In Poland

Ochrona dziedzictwa żydowskiego w Polsce – zdjęcia 50 Preserving Jewish Heritage in Poland – photographs wielomilionowej społeczno- he Polish Jewish community, ści Żydów polskich po Shoah once numbering millions, pozostała garstka. Synagogi, was reduced to a handful af- cmentarze, o które przez stu- ter the Shoah. Under com- lecia dbały gminy żydowskie, munism, the synagogues and przejęte w dobie komunizmu cemeteries which for cen- Znierzadko stały się mieniem bezpańskim, Tturies had been cared for by Jewish com- opuszczonym i świadomą polityką ska- munities, were often left without an owner, zanym na powolną zagładę. Zagranicz- abandoned and doomed to gradual demise ne organizacje żydowskie koncentrowa- by deliberate policies. International Jew- ły swoją działalność na pomocy ofiarom ish organisations focused their efforts on Holokaustu i wspieraniu ograniczonej, do helping the victims of the Holocaust and 1989 r., działalności organizacji żydow- supporting the activities of Jewish organi- skich. Dopiero po wejściu w życie ustawy sations in Poland, quite limited in scope be- z roku 1997, regulującej stosunki Państwa fore 1989. It was not until the entrance into z gminami żydowskimi, pojawiła się możli- force of a law regulating relations between wość, by gminy oraz wymieniona w ustawie the Polish state and Jewish communities fundacja o zachowanie tego dziedzictwa in 1997, that an opportunity appeared for mogły zadbać. Jewish communities and a foundation, as wstęp W wyniku negocjacji między Związ- yet unborn, but explicitly provided for in kiem Gmin Wyznaniowych Żydowskich that law, to launch an organised effort to a światowymi organizacjami żydowskimi preserve Jewish heritage in Poland. w 2002 r. doszło do utworzenia Fundacji As a result of negotiations between introduction Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, któ- the Union of Jewish Religious Communi- ra ma zadanie przeprowadzenia pod egi- ties in Poland and international Jewish or- dą Związku procesu rewitalizacji zabytków ganisations, the Foundation for the Pres- pozostałych po wygasłych gminach żydow- ervation of Jewish Heritage was created in Piotr Kadlčík skich. Środki na ten cel zapewnić ma proces 2002 – its mission, to restore – under the Przewodniczący Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP restytucji żydowskiego mienia komunalne- umbrella of the Union – monuments left Chairman of the Union of Jewish Religious Communities in Poland go (gminnego) na obszarze zajmującym behind by extinct Jewish communities. około 60% terytorium Polski oraz pożyczka Funding is to come from the restitution of udzielona przez Claims Conference. Publi- Jewish communal property across an area kacja, którą mają Państwo w rękach, pod- covering around 60% of Poland as well as sumowuje 10 lat działalności Fundacji. a loan from the Claims Conference. The Mając zaszczyt bycia członkiem present publication sums up the 10 years of Zarządu Fundacji, od samego począt- the Foundation’s activity. ku doskonale pamiętam, jak trudne było Having had the privilege of being jednoczesne pogodzenie procesu resty- a member of the Foundation’s Board since tucyjnego ze staraniami o dobro zabyt- the very beginning, I remember how dif- ków, w większości przekazywanych w fa- ficult it was to reconcile the restitution talnym stanie. Zorientowana w pierwszym process with the efforts to preserve mon- okresie na opracowanie wniosków restytu- uments, for the most part returned in ter- cyjnych do Komisji Regulacyjnej ds. Gmin rible condition. Focusing during the initial Wyznaniowych Żydowskich, po zmia- period on preparing requests to the Regu- nie na stanowisku dyrektora generalne- latory Commission for Jewish Communi- go w 2004 r., Fundacja rozpoczęła starania ties, the Foundation – following a change of o zachowanie dziedzictwa. Niezależnie od Chief Executive Officer in 2004 – began to tego, niejako wychodząc poza te ramy, roz- turn towards heritage preservation. Inde- poczęto kilka projektów, m.in. „Przywróć- pendently of this, in a sense going beyond my Pamięć” i „Szlak Chasydzki”. W mojej this remit, various projects were launched, opinii takie programy, aktywizujące mło- including “To Bring Memory Back” and the dzież, zachęcające ją do poznawania i sza- “Chassidic Route”. In my opinion such pro- nowania historii regionu, z którego pocho- grammes, mobilising young people and en- dzi, są niejednokrotnie o wiele ważniejsze couraging them to discover and respect the od czysto technicznego zachowania obiek- history of their region, are often more im- tów kultury materialnej. Uczestnicząc portant than the purely technical preserva- wielokrotnie w prezentacji finałowej pro- tion of physical sites. Taking part on sev- gramu „Przywróćmy Pamięć”, odbywają- eral occasions in the final presentation of cej się co roku w warszawskiej synagodze the “To Bring Memory Back” programme, im. Zalmana i Ryfki Nożyków, z prawdzi- which takes place each year at the Zalman wą przyjemnością oglądałem prace i pro- and Ryfka Nożyk Synagogue in Warsaw, jekty uczniów z rozrzuconych po Polsce I was truly pleased to see the work of chil- szkół, dla których żydowska przeszłość ich dren, from schools scattered across Poland, rodzinnych miast i miasteczek nie jest już for whom the Jewish past of their home pustym hasłem lub zapomnianym faktem. towns and cities was no longer an empty or 5 Z prawdziwą przyjemnością pre- forgotten fact. zentuję Państwu ten album, będący zna- It is a great pleasure for me to pre- komitym świadectwem 10-letniej pracy sent this album to you – an excellent tes- Fundacji. Ufam, że pozwoli on Wam na za- timony to the Foundation’s first decade of poznanie się z dorobkiem Fundacji i oce- work. I trust that it will give you an oppor- nę jej działalności w zakresie ratowania tunity to discover and evaluate the achieve- zarówno pamięci o tak licznej niegdyś spo- ments of the Foundation, both with regard łeczności polskich Żydów, jak i zabytków to preserving the memory of a Polish Jew- żydowskiej kultury materialnej. ish community which was once so numer- ous and saving the monuments of Jewish material culture.

łańcut synagoga / the synagogue zamość synagoga / the synagogue undacja Ochrony Dziedzictwa he Foundation for the Preser- Żydowskiego jest dzisiaj jedną vation of Jewish Heritage is to- z najważniejszych i najbardziej day one of the most important znanych organizacji zajmu- and best known organisations jących się ratowaniem zabyt- involved in the protection of ków kultury Żydów w Polsce. the monuments of Jewish cul- WF ciągu pierwszej dekady swojego istnie- tureT in Poland. During the first decade of its nia (2002–2012) Fundacja odniosła wiele existence (2002–2012), the Foundation had spektakularnych sukcesów, które w istotny many spectacular successes, which had an i trwały sposób przyczyniły się do zmiany important and lasting effect on the way in postrzegania kwestii związanych z dzie- which Jewish heritage issues are perceived. dzictwem żydowskim. Osiągnięcia Funda- The Foundation’s achievements are today cji są dziś szeroko znane i komentowane widely known and discussed, both in Poland zarówno w Polsce, jak i na świecie – stąd and abroad, hence the large number of peo- też wiele osób i instytucji wykazuje zainte- ple and institutions interested in the history resowanie historią naszej organizacji. of our organisation. Historia Fundacji Idea utworzenia Fundacji Ochrony The idea of creating the Foundation Ochrony Dziedzictwa Dziedzictwa Żydowskiego powstała w okre- for the Preservation of Jewish heritage was sie prac nad ustawą o stosunku Państwa do born during work on the Law on the rela- Żydowskiego gmin wyznaniowych żydowskich w RP, któ- tion of the State to Jewish religious com- rą Sejm RP uchwalił 20 lutego 1997 r. (DzU munities in the Republic of Poland, passed nr 41, poz. 251, z późn. zm.). by the Polish parliament on February 20, 7 W dyskusjach nad kształtem tej usta- 1997 (Journal of Laws no. 41.251 with sub- History of the Foundation wy, której zasadniczym elementem był sequent changes). zwrot mienia przedwojennych gmin ży- Discussions over the contents of this for the Preservation dowskich współczesnej społeczności, obok law, whose principal topic was the return przedstawicieli polskiej społeczności ży- of the property of pre-war Jewish commu- of Jewish Heritage in Poland dowskiej reprezentowanej przez Zwią- nities to their present-day equivalents, in- zek Gmin Wyznaniowych Żydowskich volved members of Poland’s Jewish com- w RP (ZGWŻ) brała udział także delegacja munity represented by the Union of Jewish przedstawicieli Żydów wywodzących się Religious Communities in Poland (UJRCP) Monika Krawczyk z Polski, ale mieszkających za granicą. Re- as well as a delegation of Jews originating prezentowała ich World Jewish Restitution from Poland but living abroad. The latter Dyrektor Generalna, Pełnomocnik Zarządu Fundacji Organization (WJRO, Światowa Żydow- were represented by the World Jewish Res- Chief Executive Officer, Plenipotentiary of the Foundation’s Board of Directors ska Organizacja ds. Restytucji) z siedzibą titution Organisation (WJRO), a coalition w Izraelu, będąca koalicją wielu międzyna- of several international Jewish organisa- rodowych organizacji żydowskich. tions based in Israel. W czasie trwania prac, równolegle do As work progressed, discussions with rozmów ze stroną rządową, między przedsta- government officials were accompanied by wicielami strony żydowskiej toczyły się także many heated debates over the division of gorące często dyskusje nad podziałem kom- tasks between the Jewish communities reac- petencji między gminami żydowskimi re- tivated in Poland after 1989 and foreign or- aktywowanymi po 1989 r. a zagranicznymi ganisations bringing together Jews who had Osiągnięcia Fundacji są dziś szeroko znane emigrated, but still felt deeply attached to of Polish Jews. On June 14, 2000, they signed their country of birth. Many of the latter, hav- the “Agreement Concerning the Restitution i komentowane zarówno w Polsce, jak i na ing suffered during World War II and imme- of Jewish Property in Poland as well as Prin- świecie – stąd też wiele osób i instytucji wykazuje diately after, were convinced that foreign Jew- ciples of Mutual Cooperation” (annexed on ish organisations were the only rightful heirs July 26 2001) which defined the Founda- zainteresowanie historią naszej organizacji. of the pre-war Jewish community in Poland. tion’s territorial range (in accordance with Although the members of the delega- the pre-1999 voivodeship map) and de- tions changed over time, most of the dis- scribed the way in which regulatory pro- cussions and negotiations involved: Ta- ceedings (including the collection of archi- organizacjami zrzeszającymi Żydów, którzy utworzoną w tym celu Fundację z udziałem deusz Jakubowicz, Piotr Kadlčík, Symcha val materials and legal services) would be z Polski wyemigrowali, ale nadal czuli głębo- innych krajowych osób prawnych i fizycz- Keller, Jerzy Kichler, Feliks Lipman z”lb, funded as well as the organisation of work ki sentyment do kraju rodzinnego. Co więcej, nych oraz zagranicznych organizacji Ży- prof. Paweł Wildstein z”lb and Andrzej Zo- and the Foundation’s statutes. z racji cierpień doznanych w czasie II woj- dów pochodzących z Polski i Światowej zula (representing the Union of Jewish Re- That same year, the Foundation ny światowej i bezpośrednio po niej, wielu Żydowskiej Organizacji Restytucji (World ligious Communities in Poland) as well as for the Preservation of Jewish Heritage z nich uważało, że to właśnie zagraniczne or- Jewish Restitution Organization)”. Herbert Block, Arie Edelist z”lb, Saul Ka- launched its activities under Chief Execu- ganizacje żydowskie są jedynymi właściwy- 22 kwietnia 1998 r. ZGWŻ i WJRO gan, Naftali Lavie and Kalman Sultanik tive Officer Eve Anderson. On March 22, mi spadkobiercami spuścizny przedwojennej podpisały „Memorandum of Understand- (representing the WJRO). An important 2002, it was formally registered in the Na- społeczności żydowskiej w Polsce. ing”, w którym postanowiły wspólnie powo- role was also played by lawyers Franciszek tional Court Register. In 2004, the post of Skład poszczególnych delegacji ulegał łać fundację do ochrony dziedzictwa Żydów Kotulski, Roman Comi, and Michael Trai- Chief Executive Officer and Plenipotenti- zmianie, ale większość dyskusji i negocjacji polskich. 14 czerwca 2000 r. ZGWŻ i WJRO son. The embassy of the United States also ary of the Board was taken over by Monika toczyła się w gronie: Tadeusz Jakubowicz, podpisały umowę dotyczącą restytucji mie- helped with many important technical and Krawczyk, who has been at the helm of the 8 Piotr Kadlčík, Symcha Keller, Jerzy Kichler, nia żydowskiego w Polsce oraz zasady organisational respects. Foundation ever since. błp. Feliks Lipman, błp. prof. Paweł Wild- współpracy (aneksowaną 26 lipca 2001 r.), In the end, the above-mentioned law Members of the Foundation’s first stein i Andrzej Zozula (ze strony ZGWŻ) w której określono zakres odpowiedzialno- came to include the following provisions Board of Directors included, on the inter- oraz Herbert Block, błp. Arie Edelist, Saul ści terytorialnej Fundacji (wg podziału na (art. 22): national side (WJRO): Rabbi Chaskel Os- Kagan, Naftali Lavie i Kalman Sultanik (ze województwa sprzed 1999 r.), sposób finan- “1. Jewish legal persons as mentioned wald Besser z”lb, Herbert Block, Arie Edel- strony WJRO). Dużą rolę odegrali także sowania postępowania regulacyjnego (gro- in art. 5 have the right to acquire, own and ist z”lb, Saul Kagan and Kalman Sultanik. prawnicy – mec. Franciszek Kotulski, mec. madzenie materiałów archiwalnych, ob- sell movable property and real estate, to And on the side of the Polish Jewish com- Roman Comi i mec. Michael Traison. Istot- sługa prawna) i organizacji pracy, a także obtain and renounce other titles as well as munity (UJCRP): Tadeusz Jakubowicz, Pi- nej pomocy technicznej i organizacyjnej przyjęto statut Fundacji. to freely manage their property. otr Kadlčík, Jerzy Kichler, Zofia Radzikows- przy prowadzeniu negocjacji udzieliła Am- Fundacja Ochrony Dziedzictwa Ży- 2. Jewish communities and the Un- ka and Andrzej Zozula. The Foundation basada Stanów Zjednoczonych w Polsce. dowskiego rozpoczęła swoją działalność ion of Jewish Religious Communities as also has other supervisory bodies: the Au- Ostatecznie w cytowanej wyżej usta- w tym samym, 2000 roku, pod kierow- mentioned in item 1 can, independent- dit Committee, whose first members were wie znalazł się art. 22 o treści: nictwem Dyrektor Generalnej – Eve An- ly or through a Foundation created for this Zvi Barak, Eli Spanic and Dorota Wiewióra, „1. Wyznaniowym żydowskim oso- derson. 22 marca 2002 r. Fundacja zosta- purpose, act in conjunction with other na- as well as the Assembly of Founders whose bom prawnym, o których mowa w art. 5, ła formalnie zarejestrowana w Krajowym tional legal and physical persons or foreign initial members included: Chaim Chesler, przysługuje prawo nabywania, posiadania Rejestrze Sądowym. W 2004 r. stanowisko organisations of Jews originating from Po- Stefan Grajek z”lb, Feliks Lipman z”lb, Lau- i zbywania mienia ruchomego i nieruchome- Dyrektor Generalnej i Pełnomocnika Za- land as well as the World Jewish Restitu- rence Weinbaum, Paweł Wildstein z”lb and go, nabywania i zbywania innych praw oraz rządu objęła adw. Monika Krawczyk, któ- tion Organisation (WJRO).” Symcha Keller. swobodnego zarządzania swoim majątkiem. ra kieruje nią do chwili obecnej. On April 22,1998, the UJCRP and the The Foundation’s most important 2. Gminy żydowskie i Związek Gmin W skład pierwszego zarządu Funda- WJRO signed a “Memorandum of Under- initial task was to prepare and submit re- prawa, o których mowa w ust. 1, mogą cji weszli, ze strony zagranicznej (WJRO): standing” in which they jointly agreed to es- quests to launch regulatory proceedings realizować samodzielnie, a także przez błp. rabin Chaskel Oswald Besser, Herbert tablish a Foundation to protect the heritage with regard to properties belonging to Block, błp. Arie Edelist, Saul Kagan i Kalman pre-war Jewish communities and religious Sultanik, a ze strony polskiej społeczności organisations by May 10, 2002 – a date im- żydowskiej (ZGWŻ): Tadeusz Jakubowicz, posed by the law. In the end, the Jewish Piotr Kadlčík, Jerzy Kichler, Zofia Radzi- communities forming the UJCRP and the kowska i Andrzej Zozula. Fundacja ma także Foundation submitted a total of 5504 prop- inne organy nadzorcze: Komisję Rewizyjną, erty return requests, about 60% of which w której skład pierwotnie weszli: Zvi Barak, related to properties within the “jurisdic- Eli Spanic i Dorota Wiewióra, oraz Zgro- tion” of the Foundation. It is important to madzenie Fundatorów, którego pierwszymi note that 1200 requests out of this total członkami byli: Chaim Chesler, błp. Stefan concerned Jewish cemeteries. Grajek, błp. Feliks Lipman, Laurence Wein- Among the many advisory bodies baum, błp. Paweł Wildstein i Symcha Keller. functioning within the framework of the Najważniejszym zadaniem w po- Foundation during the initial period, we czątkowym okresie istnienia Fundacji było would like to note the work of the Historical opracowanie i złożenie wniosków o wszczę- Commission, whose members included emi- cie postępowania regulacyjnego w stosunku nent scholars of the material culture of Polish do nieruchomości dawnych gmin i wyzna- Jews – Dr. Eleonora Bergman, Jan Jagielski niowych organizacji żydowskich w nieprze- and Dr. Laurence Weinbaum. We should also kraczalnym terminie 10 maja 2002 r., na- note the activity of the Working Group with rzuconym przez ustawę. Ostatecznie gminy Robert Brown, Jerry Spitzer, Piotr Wiślicki żydowskie zrzeszone w ZGWŻ oraz Funda- and Rosemarie Victor, who advised the Foun- cja złożyły w sumie 5504 wnioski o zwrot dation with regard to property management. 9 nieruchomości, z których około 60% doty- In 2012, the members of the Board czy „jurysdykcji” Fundacji. Należy wspo- of Directors on the WJRO side are: Her- mnieć, że aż 1200 wniosków z ogólnej licz- bert Block, Saul Kagan, David Peleg, Kal- by 5504 dotyczy cmentarzy żydowskich. man Sultanik and Shlomo Werdiger. And on Spośród różnych ciał doradczych the UJCRP side: Tadeusz Jakubowicz, Piotr funkcjonujących w ramach Fundacji na Kadlčík, Zofia Radzikowska, Michał Samet pierwszym etapie jej działania należy wy- and Andrzej Zozula. The Audit Committee różnić przede wszystkim prace Komisji is composed of Nachliel Dison, Haim Factor Historycznej, w której skład weszli wybit- and Dorota Wiewióra, while the Assembly ni znawcy materialnej historii Żydów pol- of Founders includes: Arie Bucheister, Ben skich – dr Eleonora Bergman, Jan Jagielski Helfgott, Symcha Keller, Alicja Kobus, Piotr i dr Laurence Weinbaum. Należy również Rytka-Zandberg and Laurence Weinbaum.

The Foundation’s achievements are today widely known and discussed, both in Poland and abroad, hence the large number of people and institutions leżajsk interested in the history of our organisation. chasydzi / chassidim pamiętać o działaniach Grupy Roboczej ostatecznych i wskrzeszenia z martwych, The Foundation’s statutory tasks cov- grounds are a symbol of the spiritual her- z Robertem Brownem, Jerrym Spitzerem, co oznacza absolutny zakaz naruszania er the protection, in a broad sense, of Jew- itage and the 800 years of Jewish presence Piotrem Wiślickim i Rosemarie Victor, któ- miejsc pochówków. Po drugie, nekropolie ish culture and tradition. This is done large- on Polish soil – a presence brutally disrupt- rzy doradzali Fundacji w zakresie gospoda- te stanowią symbol dziedzictwa duchowego ly through the renovation and protection ed in 1939 and subjected to the Holocaust. rowania nieruchomościami. i 800-letniej obecności na ziemiach polskich of monuments, especially Jewish cemeter- The perfidiousness of the German occupi- W 2012 r. członkami Zarządu są, Żydów, których egzystencja została brutal- ies, as well as through participation in the ers consisted not only in the physical exter- ze strony WJRO: Herbert Block, Saul Ka- nie przerwana w 1939 r. i poddana Zagła- regulatory process, thus the implementa- mination of the living, but also in attempt- gan, David Peleg, Kalman Sultanik i Shlo- dzie. Perfidia niemieckich okupantów po- tion of the provisions of the Law of 20 Feb- ing to eradicate all traces of the memory of mo Werdiger, a ze strony ZGWŻ: Tadeusz legała nie tylko na fizycznej eksterminacji ruary 1997 on the return of the property of past generations. Jakubowicz, Piotr Kadlčík, Zofia Radzikow- żyjących, ale także na próbie wykorzenienia pre-war Jewish communities. The protection of cemeteries was ska, Michał Samet i Andrzej Zozula. Komisję nawet pamięci o przeszłych pokoleniach. The most important tasks of the a postulate of particular importance to or- Rewizyjną stanowią: Nachliel Dison, Haim Ochrona cmentarzy była postulatem Foundation, which we deem an inte- thodox Jews from around the world asso- Factor i Dorota Wiewióra, do Zgromadzenia szczególnie ważnym dla ortodoksyjnych Ży- gral part of the Polish Jewish community ciated within World Agudat Israel. This is Fundatorów zaś należą: Arie Bucheister, Ben dów z całego świata, zrzeszonych w World (UJCRP), are as follows: why eminent rabbis connected to this or- Helfgott, Symcha Keller, Alicja Kobus, Piotr Agudat Izrael, dlatego też związani z tą orga- – restitution of the property of pre- ganisation made plans for the creation, Rytka-Zandberg i Laurence Weinbaum. nizacją wybitni rabini w ramach działań Fun- war Jewish communities (with the Foun- within the framework of the Foundation, Cele statutowe Fundacji obejmują dacji przewidzieli istnienie Komisji Rabinicz- dation acting as the plenipotentiary of the of the Rabbinical Commission for Cem- szeroko pojętą ochronę tradycji i kultury ży- nej ds. Cmentarzy. Stosowne Memorandum UJCRP): synagogues, cemeteries and oth- eteries. A Memorandum was drafted on dowskiej. Ich realizacja odbywa się przede powstało 24 kwietnia 2002 r. i zostało zaak- er buildings formerly serving religious, ed- April 24 2002, and accepted by the 45 rab- wszystkim poprzez renowację i ochronę za- ceptowane przez 45 wymienionych tam rabi- ucational, charitable or social purposes; bis mentioned therein, including such no- bytków, w tym w szczególności cmentarzy nów, wśród których znalazły się postaci tak – managing the returned properties; table figures as the then Chief Ashkenazi 10 żydowskich, oraz udział w postępowaniu znamienite, jak m.in. ówczesny Aszkenazyj- – protecting sites of special religious Rabbi of Israel – Israel Meir Lau (current- regulacyjnym, czyli realizację postanowień ski Naczelny Rabin Izraela – Israel Meir Lau or historical importance. ly Chief Rabbi of Tel Aviv), Rabbi Chaskel ustawy z 20 lutego 1997 r. w zakresie zwrotu (obecnie Naczelny Rabin Tel Awiwu), błp. ra- An especially important part of the Oswald Besser z”lb (one of the leaders of mienia przedwojennych gmin żydowskich. bin Chaskel Oswald Besser (jeden z liderów Foundation’s activity is the protection of World Agudat Israel), Rabbi Pinchas Men- Najważniejsze zadania Fundacji, któ- World Agudat Israel), rabin Pinchas Mena- cemeteries. This is due to two reasons. achem Joskowicz (former Chief Rabbi of rą uważamy za integralną część polskiej chem Joskowicz (b. Naczelny Rabin Polski), First, it is of crucial religious importance – Poland), Mendel Reichberg z”lb (a pioneer społeczności żydowskiej (ZGWŻ), formu- błp. rabin Mendel Reichberg (pionier odbu- in keeping with the principles of Judaism, of the restoration of destroyed Jewish cem- łujemy w następujący sposób: dowy zniszczonych cmentarzy na ziemiach the dead should peacefully await the final eteries in Poland in the 1970s, awarded the – restytucja mienia dawnych gmin ży- polskich, począwszy od lat 70. XX w., od- times and resurrection – which translates Order of Merit of the Republic of Poland), dowskich (Fundacja działa tu jako pełnomoc- znaczony Orderem Zasługi Rzeczypospoli- into an absolute interdiction of disturb- Rabbi Elyakim Schlesinger (head of the nik ZGWŻ) – synagog, cmentarzy i innych tej), rabin Elyakim Schlesinger (przełożony ing burial grounds. Second, these burial Horomo Talmudical College in London) obiektów, które służyły działalności religijnej, and Rabbi Aba Dunner z”lb (head of the edukacyjnej, charytatywnej i społecznej; Conference of European Rabbis). The work – zarządzanie odzyskanym mieniem; of the Commission is overseen directly by – ochrona tych obiektów, które mają Cele statutowe Fundacji obejmują szeroko the Chief Rabbi of Poland – Rabbi Michael wyjątkowe znaczenie religijne lub historyczne. Schudrich, whom the Foundation consults Niezwykle istotnym elementem dzia- pojętą ochronę tradycji i kultury żydowskiej. on all issues of religious importance. łań Fundacji jest opieka nad cmentarzami, In the years 2006–2012, the Founda- co wynika z dwóch zasadniczych przyczyn. Ich realizacja odbywa się przede wszystkim tion broadened its cooperation with many Po pierwsze, ma ona doniosłe znaczenie poprzez renowację i ochronę zabytków, leading rabbis, especially those on the Hare- religijne – zgodnie z zasadami judaizmu di spectrum. The most important of these in- zmarli powinni w spokoju doczekać czasów w tym w szczególności cmentarzy żydowskich. clude: Rabbi Josef Singer – the Aleksander jesziwy Horomo Talmudical College w Lon- The Foundation’s statutory tasks cover the well as leaders of Landmanshaft organisa- dynie) czy błp. rabin Aba Dunner (przewod- tions (organisations bringing together Jews niczący Conference of European Rabbis). protection, in a broad sense, of Jewish culture originating from a given town or area), who Bezpośrednio pracą Komisji kieruje Naczel- and tradition. This is done largely through have financed the renovation and commem- ny Rabin Polski – rabin Michael Schudrich, oration of many Jewish cemeteries, includ- z którym Fundacja konsultuje się we wszyst- the renovation and protection of monuments, ing those in Kolno (the Toporowitz family kich sprawach mających znaczenie religijne. especially Jewish cemeteries. from the USA and Great Britain), Kańczuga W latach 2006–2012 Fundacja roz- (the families of Michael Freund and Howard szerzyła współpracę z wieloma czołowymi Nightingale, Israel/USA), Myślenice (Isra- rabinami, zwłaszcza nurtu ortodoksyjne- el Mizner’s family, USA), Żuromin (families go. Do najważniejszych z nich należą: ra- of Alter Goldstein z”lb and Perry Rosen- bin Josef Singer – Aleksander Rebbe z USA ziomkostw (czyli organizacji zrzeszających Rebbe from the USA (engaged in the renova- stein, USA), Sławatycze (family of Alan Met- (zaangażowany w renowację cmentarza Żydów wywodzących się z poszczególnych tion of the Jewish cemetery in Mszczonów), nick, Canada), Przemyśl (family of Michael żydowskiego w Mszczonowie), rabin Da- miejscowości), którzy sfinansowali renowację Rabbi David Singer from Brooklyn, New Freund, Israel), Głogów Małopolski (family vid Singer z Brooklynu w Nowym Jorku i upamiętnienie wielu cmentarzy żydowskich, York (co-organising the Sijum HaSzas in Lu- of Urri Rubin, Great Britain), Staszów (Jack (współorganizacja Sijum HaSzas w Lubli- m.in. w Kolnie (rodzina Toporowitzów z USA blin), Rabbis Simcha Krakovsky and Me- Goldfarb, USA), Słupsk and Wieleń (Amos nie), rabini Simcha Krakovsky i Menashe i Wielkiej Brytanii), Kańczudze (rodzina Mi- nashe Lifshitz from Benei Brak in Israel – im- Cohen, Israel), Iłża (Brenda Dales, USA), Lu- Lifshitz z Benei Brak w Izraelu – chasy- chaela Freunda i Howarda Nightingale’a, Izra- portant Lelov Chassidim (various activities tutów (Dorothy Clark, USA) and Dubiecko dzi lelowscy (działania na rzecz cmentarza el i USA), Myślenicach (rodzina Israela Mi- related to the cemetery and Chassidic centre (Sharon Brooks, USA). i ośrodka chasydzkiego w Leżajsku i Le- znera, USA), Żurominie (rodzina błp. Altera in Leżajsk and Lelów), Rabbi Avraham Reich Although caring for cemeteries is lowie), rabin Avraham Reich z Brooklynu Goldsteina i Perry’ego Rosensteina, USA), from Brooklyn (renovation of the Rymanów one of the Foundation’s main priorities, it (odnowienie synagogi w Rymanowie), Kru- Sławatyczach (rodzina Alana Metnicka, Ka- synagogue), the Krula Rebbe – Rabbi Nafta- is not the only activity we are involved in. 11 la Rebbe – rabin Naftali Horowitz oraz nada), Przemyślu (rodzina Michaela Freun- li Horowitz, as well as Rabbis Avraham Brach One of our most important and difficult rabini Avraham Brach i Shmuel Spitzer da, Izrael), Głogowie Małopolskim (rodzina and Shmuel Spitzer from Brooklyn (reno- tasks, as it turned out quite early, is the ren- z Brooklynu (renowacja cmentarza w Ra- Urriego Rubina, Wielka Brytania), Staszo- vation of the cemetery in Radoszyce), Rab- ovation of synagogues. Destroyed by the doszycach), rabin Pinchas Pomp z Jerozo- wie (Jack Goldfarb, USA), Słupsku i Wiele- bi Pinchas Pomp from Jerusalem (cemetery Germans during World War II and sub- limy (cmentarz i dom pielgrzyma w Dy- niu (Amos Cohen, Izrael), Iłży (Brenda Da- and pilgrims’ house in Dynów), Rabbis Kal- sequently abandoned or “utilised” by the nowie), rabini Kalman Lieberman, Jacob les, USA; PJCRP), Lututowie (Dorothy Clark, man Lieberman, Jacob Gutman and Mrs. communist authorities, they have reached Gutman i pani Rifka Gelbman z Herita- USA), Dubiecku (Sharon Brooks, USA), Iwa- Rifka Gelbman from the Heritage Founda- the beginning of the 21st century in what ge Foundation for Preservation of Jewish niskach (Norton Teichman, USA; PJCRP) czy tion for the Preservation of Jewish Cemeter- is often a state of complete ruin, and this in Cemeteries/Avoseinu (renowacja cmenta- w Wysokiem Mazowieckiem (Marvin Brooks ies/Avoseinu (renovation of the cemeteries in spite of being formally registered as monu- rzy w Dubience, Lesku, Szczebrzeszynie, i Michael Traison, USA; PJCRP). Dubienka, Lesko, Szczebrzeszyn and Narol), ments which the state has an obligation to Mogielnicy i Narolu), rabin Shlomo Bes- Opieka nad cmentarzami żydow- Rabbi Shlomo Besser, rabbis from the Com- protect. Only a small number (such as the ser, rabini z The Committee for the Preser- skimi, choć należąca do priorytetów Fun- mittee for the Preservation of Jewish Cem- synagogue in Łańcut) underwent conser- vation of Jewish Cemeteries in Europe, na dacji, nie wyczerpuje jednak spektrum jej eteries in Europe headed by Rabbi Elyakim vation work during the communist era. czele z rabinem Elyakimem Schlesingerem, działalności. Najważniejsza i najtrudniej- Schlesinger, Rabbi Abraham Ginsburg and Between 2009–2012, the Founda- rabin Abraham Ginsburg czy rabin Philip sza, jak okazało się już na początku istnie- Rabbi Philip Carmel from the Conference of tion successfully conducted protective work Carmel z Conference of European Rabbis. nia Fundacji, jest sprawa renowacji synagog. European Rabbis. at the synagogues in Ziębice and Przysucha, Na przestrzeni ostatnich lat Funda- Zniszczone przez Niemców w czasie II woj- In recent years, the Foundation has carried out the first stage of renovation work cja zdołała także nawiązać współpracę z wie- ny światowej, a następnie opuszczone lub also succeeded in establishing cooperation at the synagogue complex in Kraśnik and ful- loma ludźmi dobrej woli i uzyskać pomoc „zagospodarowane” przez władze komuni- and obtaining the help of many people of ly restored the only Renaissance synagogue od nich, m.in. od potomków Żydów ocalo- styczne, przetrwały do początków XXI w. good will, including descendants of Jews who in Poland – the Old Town synagogue in nych z Zagłady i ich bliskich, a także liderów często w stanie kompletnej ruiny, i to mimo survived the Holocaust and their families as Zamość – a town included on the UNESCO 12

leżajsk cmentarz żydowski / the jewish cemetery że formalnie były wpisane do rejestru za- zainteresowanie. Dziś, w krajobrazie po za- World Heritage List. This was possible due Memory Back” – an educational programme bytków i jako takie powinny być chronione gładzie Żydów, tylko lokalne wspólnoty to support from the EEC Financial Mecha- for schoolchildren aimed at discovering lo- przez Państwo. Tylko nieliczne (jak np. sy- mogą odkryć na nowo wielki potencjał kul- nism and the Norwegian Financial Mecha- cal history and the part played in it by Jews, nagoga w Łańcucie) w okresie PRL-u pod- turowy, który przestał istnieć w czasie ostat- nism, the World Monuments Fund and the or the “Haverim – Friends” project, in which dano pracom konserwatorskim. niej wojny razem z wymordowaną przez nie- Cahnman Foundation as well as through the we organise meetings between young Jews W latach 2009–2012 Fundacja zdoła- mieckich ludobójców społecznością. Stąd use of the Foundation’s own funds. The offi- from Israel and other countries and Poles. The ła przeprowadzić prace zabezpieczające w sy- takie projekty Fundacji, jak portal historycz- cial opening ceremony at the restored syna- Foundation is also a partner of the “Tikkun nagogach w Ziębicach i Przysusze, wykonać no-turystyczny POLIN – Dziedzictwo Pol- gogue in Zamość, with honorary patronage – Restoration” project which involves coop- pierwszy etap remontu zespołu synagogalne- skich Żydów www.polin.org.pl (utworzony from the President of the Republic of Po- eration between the prison services of Poland go w Kraśniku oraz całkowicie odrestaurować w 2006 r., a następnie powielony przez Mu- land Bronisław Komorowski, was attended and Israel and the recruitment of prison vol- jedyną renesansową bożnicę w Polsce – syna- zeum Historii Żydów Polskich), „Szlak Cha- by the current Israeli ambassador Zvi Rav- unteers to clean up Jewish cemeteries as part gogę na Starym Mieście w Zamościu, wpisa- sydzki”, odwołujący się do idei współpracy Ner as well as his predecessor David Peleg, of their resocialisation. nym na Listę Światowego Dziedzictwa Kul- Fundacji z lokalnymi organizacjami poza- the President of the Union of Jewish Com- The Foundation would be unable turalnego i Przyrodniczego UNESCO. Było rządowymi i samorządami, „Przywróćmy munities in Poland Piotr Kadlčík, Chief Rabbi to fulfil its mission without the help of its to możliwe dzięki wsparciu Mechanizmu Fi- Pamięć” – program edukacyjny dla uczniów, of Poland Michael Schudrich, Knesset mem- partners which, apart from those already nansowego EOG oraz Norweskiego Mecha- zorientowany na poznawanie historii lokal- ber Isaac Herzog, the American ambassa- mentioned, include: the Taube Foundation nizmu Finansowego, World Monument Fund nej, której Żydzi byli nierozłączną częścią, dor Lee Feinstein, the Norwegian ambassa- for Jewish Life and Culture, the Michael oraz Cahnman Foundation, a także wykorzy- czy projekt „Haverim – Przyjaciele”, w które- dor Enok Nygaard, the German ambassador Traison Fund for Poland, the Jewish Com- staniu funduszy własnych Fundacji. W uro- go ramach organizujemy spotkania młodzie- Rudiger Freiherr von Fritsch, a delegate of the munity of Warsaw, the Ministry of Culture czystym otwarciu odrestaurowanego gmachu ży żydowskiej z Izraela i innych krajów z Po- Council of Sephardi Jews in Israel Dr. Shlo- and National Heritage, the Ministry of For- zamojskiej synagogi, objętym honorowym lakami. Fundacja jest też partnerem projektu mo Hizak and the auxiliary bishop of the Lu- eign Affairs, the former Ministry of Inter- patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej „Tikkun – Naprawa”, polegającego na współ- blin Archdiocese Mieczysław Cisło. Today, nal Affairs and Administration – now the 13 Polskiej Bronisława Komorowskiego, wzię- pracy służb więziennych Polski i Izraela oraz the Zamość synagogue houses a cultural cen- Ministry of Administration and Digitisa- li udział m.in. Ambasadorzy Izraela w RP angażowaniu wolontariuszy rekrutujących tre – the Foundation for the Preservation of tion – as well as many private donors who – obecny – Zvi Rav Ner i – poprzedni – Da- się z osadzonych w porządkowanie cmenta- Jewish Heritage “Synagogue” Centre. wish to remain anonymous. Our projects vid Peleg, przewodniczący ZGWŻ w RP Piotr rzy żydowskich, w ramach resocjalizacji. The Foundation has also created a num- also involve hundreds of volunteers from Kadlčík, Naczelny Rabin Polski rabin Mi- Działania Fundacji nie mogłyby być re- ber of educational and cultural projects, whose Poland and abroad, thanks to whom the chael Schudrich, członek Knesetu Isaac He- alizowane bez pomocy naszych partnerów, innovative approach aims to publicise the idea Foundation’s work gains the additional di- rzog, ambasador USA w Polsce Lee Feinstein, do których, poza wcześniej wymienionymi, that Jewish heritage is an integral part of the mension of functioning within civil society. ambasador Norwegii Enok Nygaard, ambasa- należą m.in.: Taube Foundation for Jewish national history of Poland and therefore de- dor Niemiec Rudiger Freiherr von Fritsch, de- Life and Culture, Fundusz Michaela Traiso- serves special interest. Today, in the post-Hol- legat Rady Żydów Sefardyjskich w Izraelu dr na dla Polski, Gmina Wyznaniowa Żydowska ocaust landscape, only local communities can Shlomo Hizak oraz biskup pomocniczy Ar- w Warszawie, Ministerstwo Kultury i Dzie- once again rediscover the enormous cultur- chidiecezji Lubelskiej Mieczysław Cisło. Dziś dzictwa Narodowego, Ministerstwo Spraw al potential which ceased to exist along with w synagodze w Zamościu działa ośrodek kul- Zagranicznych, dawne Ministerstwo Spraw the people who were murdered by the Nazis tury Centrum „Synagoga” Fundacji Ochrony Wewnętrznych i Administracji, a obecnie during the last war. This is why the Foundation Dziedzictwa Żydowskiego. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, oraz has initiated projects such as the historical and Fundacja wykreowała też wiele pro- wielu prywatnych darczyńców, którzy pragną tourist website POLIN – Polish Jews’ Heritage jektów edukacyjnych i kulturalnych, które zachować anonimowość. W realizację projek- www.polin.org.pl (created in 2006 and later w swoim nowatorskim podejściu miały na tów zaangażowane są także setki wolontariu- copied by the Museum of the History of Pol- celu przekazanie idei, że dziedzictwo żydow- szy z Polski i zagranicy, dzięki którym praca ish Jews), the Chassidic Route – based on the skie jest integralną częścią narodowej histo- Fundacji zyskuje dodatkowy wymiar funkcjo- idea of cooperation with local authorities and rii Polski i jako takie zasługuje na pogłębione nowania w społeczeństwie obywatelskim. non-governmental organisations, “To Bring szczebrzeszyn cmentarz żydowski / the jewish cemetery dkąd przeszło 25 lat temu ver since I first became in- po raz pierwszy zaangażo- volved in Jewish heritage is- wałam się w sprawy zwią- sues in Poland1 nearly 25 years zane z dziedzictwem ży- ago, I have liked to quote the dowskim w Polsce1, chętnie evocative lines that the late sięgam po niezwykle suge- Polish poet and translator stywnyO cytat autorstwa nieżyjącej już poetki AnnaE Kamieńska included in her introduc- i tłumaczki Anny Kamieńskiej, pochodzący tion to Time of Stones, Monika Krajewska’s ze wstępu do Czasu kamieni – opublikowa- pioneering 1982 photographic book on Jew- nego w 1982 r. pionierskiego albumu Moni- ish cemeteries in Poland. With their eroding ki Krajewskiej o cmentarzach żydowskich. epitaphs and carved decoration, Kamieńska Ze swymi zatartymi napisami i wyrytymi wrote, the weathered, and for the most part motywami dekoracyjnymi – pisze Kamień- abandoned, matzevot constituted ska – zniszczone i w większości opuszczone “a tribe of stones, a people of stones, macewy przypominają an obstinate tribe which is ever marching „plemię kamieni, lud kamieni, upar- and ever shouting and calling voicelessly. te plemię, które ciągle idzie i ciągle jeszcze Against the background of native grasses, Dziedzictwo żydowskie bezgłośnie krzyczy i woła. Na tle swojskich trees, nettles and blackberries, exotic He- traw, drzew, pokrzyw i jeżyn egzotyczne li- brew letters are still talking about those who w Polsce tery hebrajskie jeszcze opowiadają o tych, lived here and passed away. About righteous co tu żyli i odeszli. O mężach prawych, men, just and charitable, about God–fearing sprawiedliwych i miłosiernych, o niewia- and loving women who toiled for others.” 15 stach bogobojnych i kochających, trudzą- Back then – and, I would argue, Poland Jewish Heritage cych się dla innych”. even now – there was something vitally, Wtedy, jak również teraz, w ocala- and even subversively, compelling about łych zabytkach dziedzictwa żydowskiego the surviving Jewish heritage sites in Po- w Polsce, w uporczywie trwających okru- land, the stubbornly enduring remnants of chach świata, który zniknął – jak mówio- a world that had vanished – as people used Ruth Ellen Gruber no: niczym Atlantyda – było coś nieodpar- to put it – like Atlantis. The cemeteries, cie zniewalającego, a nawet wywrotowego. synagogues and other Jewish heritage sites, Cmentarze, synagogi i inne miejsca żydow- whatever their condition, were not simply skie, bez względu na ich stan, nie symbo- symbols of destruction, they were symbols lizowały jedynie zniszczenia – były sym- of what had been destroyed. Like others, bolami tego, co zostało zniszczone. Tak jak I myself used elegiac language to describe inni, ja również posługiwałam się na po- these places when I began my own docu- czątku językiem elegii, opisując je i rozpo- mentation work and writing about them. czynając własną pracę dokumentacyjną. They were, I wrote in the New York Były to – jak napisałam w „New York Times in 1990, in one of my first arti- Times” w 1990 r. w jednym ze swych pierw- cles on the subject, “mute and often over- szych artykułów na ten temat – „nieme whelmingly poignant memorials to the i obezwładniające pomniki kwitnącego nie- once flourishing life that was for centuries gdyś życia, które przez całe wieki stanowiło an intimate part of Polish development: intymną część rozwoju Polski: setki synagog, scores of synagogues that no longer serve które nie służą już wiernym; opuszczone Nazwałam te miejsca „symbolicznymi mezuzami”. and even by Jews themselves. The 1000- cmentarze i groby pozostawione bez opieku- year Jewish chapter in Poland was consid- nów. Są to miejsca, w których spacerują du- ered closed; it was devastatingly appar- chy i szepczą wspomnienia; odwiedzanie ich ent that without a viable Jewish presence, jest zarazem aktem hołdu, jak i odkryciem”. few cared for these places, or even cared Na mnie – pisałam dalej – „oddzia- nie opiekował, a tylko nieliczni interesowa- congregations; abandoned cemeteries with about them. Under communism, there was łują one jeszcze silniej niż muzea i pomni- li się ich losem3. W czasach komunistycz- no one to tend the graves. They are places something almost defiant about recogniz- ki w Auschwitz i innych obozach śmierci, nych rozpoznawanie ich miało w sobie coś where ghosts walk and memories whisper; ing these places, as official policy, particu- gdzie ogrom zbrodni przerasta siły percep- z nieposłuszeństwa, gdyż oficjalna poli- visiting them is an act of homage as well as larly after the “anti-Zionist” purges of 1968, cji, jest zbyt bezosobowy, by można go było tyka, zwłaszcza po „antysyjonistycznych” discovery.” had suppressed Jewish expression. The pojąć. W najgorszym wypadku, relikty ży- czystkach 1968 r., zmierzała do stłumienia For me, I continued, “their impact is scholar Michael Steinlauf recalled in 1996 dowskie w Polsce powinny stanowić istot- wszelkiej ekspresji żydowskiej. Uczony Mi- even more powerful than that of the mu- that finding and documenting a ruined or ne uzupełnienie kościołów, zamków i bu- chael Steinlauf przypomniał w 1996 r., że seums and monuments at Auschwitz and transformed synagogue (or other elements dowli historycznych częściej spotykanych odnalezienie zrujnowanej lub przekształ- other death camps, where the vastness of of neglected Jewish heritage) could feel like na szlakach turystycznych”2. conej synagogi (lub innych elementów za- the crimes can almost be too much, and too striking “a blow against the empire.” Nazwałam te miejsca „symboliczny- pomnianego dziedzictwa żydowskiego) impersonal, for the mind to grasp. At the The initial success of the Solidarność mi mezuzami”. Tak bowiem jak mezuzy, któ- i sporządzenie ich dokumentacji było ni- very least, Poland’s Jewish relics serve as movement in 1980/81 enabled some of the re oznaczają odrzwia domów zamieszkanych czym „zadanie ciosu imperium”. an important complement to the church- taboos to be publicly breached: a Citizens przez Żydów, blizny po zerwanych mezuzach Sukces pierwszej Solidarności z lat es, castles and historic buildings more nor- Committee for the Protection of Jewish Cem- – często wciąż widoczne – znakowały domo- 1980–1981 pozwolił na publiczne przeła- mally seen on tourist routes.” eteries and Cultural Monuments in Poland stwa, w których nie było już Żydów. A oca- manie niektórych tabu: w 1981 r. powstał I called these places “symbolic me- was founded in 1981, and as early as 1982 16 lałe cmentarze i synagogi, bez względu na Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarza- zuzahs.” For just as mezuzahs mark the several private initiatives by descendants of to, czy przetrwały jako ruiny, czy też zosta- mi i Zabytkami Kultury Żydowskiej, a już doorposts of homes where Jews live, the local Jews were launched to fence or clean up ły przekształcone, oznaczały wsie, miastecz- w 1982 r. z inicjatywy potomków lokalnych scars where mezuzahs had been ripped Jewish cemeteries. Still, the scope, the extent ka, miasta i całe kraje, w których żyli niegdyś Żydów zapoczątkowano wiele działań pry- away – many still visible – marked homes and even the location of most surviving Jew- (lecz pozostali jedynie nieliczni) Żydzi. Sy- watnych, grodząc lub porządkując cmen- where Jews lived no longer. And the sur- ish heritage sites in Poland remained a largely nagogi i cmentarze żydowskie, żydowskie tarze żydowskie. Niemniej zakres, skala czy viving cemeteries and synagogue buildings, hidden universe, for the most part the prov- dzielnice, dawne sztetle: każdy z nich był oca- nawet lokalizacja większości ocalałych za- even transformed or left in ruins, marked ince of individual researchers such as Moni- lałym z Holokaustu i tak jak żywi, ocaleli lu- bytków żydowskich w Polsce pozostawały villages, towns, cities and entire countries ka Krajewska and her husband, Staszek; Jan dzie nosił i nadal nosi głębokie ślady męki. w znacznej mierze nieznane, stanowiąc do- where Jews once lived but few lived now. Jagielski, Eleonora Bergman, Adam Bartosz, Moje własne zainteresowanie tymi menę indywidualnych badaczy, m.in. Moni- Synagogues and Jewish cemeteries, Jewish Andrzej Trzciński, Tomasz Wiśniewski and miejscami inspirowane było w dużej mie- ki Krajewskiej i jej męża Staszka, Jana Jagiel- quarters, former shtetls: each was a survi- Maria and Kazimierz Piechotka – the great rze gniewem: gniewem wobec częstokroć skiego, Eleonory Bergman, Adama Bartosza, vor of the Holocaust, and just as living hu- pioneers in documenting Polish synagogues. celowego tłumienia pamięci; wobec faktu, Andrzeja Trzcińskiego, Tomasza Wiśniew- man survivors were profoundly marked These dedicated individuals and their work że konserwatorzy, organizacje turystyczne, skiego oraz Marii i Kazimierza Piechotków by their ordeals, so too were – and still are were my own guides to these otherwise often mainstreamowe przewodniki, władze lo- – wielkich pionierów dokumentacji polskich – the buildings. forgotten places. kalne, a nawet sami Żydzi w tak znikomym synagog. Poświęcenie i praca tych osób były My own interest in these places was My own first forays into the docu- zakresie przywiązywali wagę do obiektów moim osobistym przewodnikiem po tych na spurred in large part by anger: anger at the mentation of Jewish heritage sites were al- dziedzictwa żydowskiego. Tysiącletni roz- ogół zapomnianych miejscach. often willful suppression of memory; anger most accidental. My brother, Samuel D. Gru- dział żydowski w historii Polski uznawa- Pierwsze próby dokumentowania at the fact that Jewish heritage sites were ber, had become the founding director of ny był za zamknięty, a wstrząsającą oczy- przeze mnie zabytków żydowskich były accorded little importance by monuments the Jewish Heritage Council of the World wistością było to, że bez realnej obecności niemalże akcydentalne. W 1988 r. mój preservationists, tourism boards and main- Monuments Fund in 1988. Remarkably lit- żydowskiej miejscami tymi nikt prawie się brat, Samuel D. Gruber, został dyrektorem stream guidebooks, local municipalities, tle, however, was known about what sites założycielem Rady Dziedzictwa Żydowskie- czy też odzyskiwanie, waloryzacja, a także existed, particularly in communist Europe, archeology,” or the reclamation, recognition go w World Monuments Fund. Wyjątkowo wykorzystywanie utraconej lub przez długi and where they might be; Sam needed to put – and exploitation – of destroyed or long- mało wiedziano wówczas na temat istnienia czas tłumionej historii, pamięci i kultury ży- together databases and archives in order to suppressed Jewish history, memory and cul- oraz lokalizacji poszczególnych obiektów, dowskiej, była częścią generalnego „wypeł- begin strategizing preservation efforts. In ture, formed part of the general “filling in w szczególności w komunistycznej Euro- niania luk” powstałych w czasie komunizmu 1989, when I began covering the collapse of the blanks” left by communist-era denial pie. Aby móc zacząć tworzyć strategię dzia- – procesu, który przybrał na sile po osta- the Iron Curtain and the fledgling efforts at that burgeoned after the final ouster of the łań konserwatorskich, Sam musiał stworzyć tecznym odsunięciu komunistów od władzy renewing Jewish communal life and identi- communists in 1989. Physical documenta- bazy danych i archiwa. W 1989 r., gdy za- w 1989 r.5. Fizyczne dokumentowanie, re- ty in post-communist states, Sam asked me tion, restoration, rebuilding and reconstruc- częłam robić reportaże na temat upadku że- staurowanie, odbudowa i rekonstrukcja za- to take pictures and send him back informa- tion were conspicuous concrete steps in this laznej kurtyny oraz raczkujących jeszcze bytków pełniły w tym złożonym procesie rolę tion on any Jewish heritage sites I might en- complex process. prób odnowienia wspólnotowego życia i toż- widocznych pierwszych kroków6. counter. I vividly remember the first photo By now in Poland, databases, web- samości żydowskiej w krajach postkomuni- Dziś w Polsce istnieje już całe mnó- I sent back to him from Poland, after a trip in sites, PhD dissertations, Jewish heritage stycznych, Sam poprosił mnie, abym robiła stwo baz danych, stron internetowych, prac January 1990: it was the former synagogue in routes, synagogue restorations, cemetery zdjęcia i przesyłała mu informacje na temat doktorskich, ścieżek dziedzictwa żydow- Kosów Lacki, which had been transformed clean-ups, university courses, architectural jakichkolwiek zabytków żydowskich, które skiego, odbudowanych synagog, akcji sprzą- into a flour mill. My first major Jewish her- studies, art projects, and other activities and napotkam. Doskonale pamiętam pierwsze tania cmentarzy, kursów uniwersyteckich, itage trip in Poland came in May 1990, when evocations abound. From 1990 onwards, zdjęcie, które wysłałam mu z Polski w stycz- studiów architektonicznych, projektów arty- Sam, his wife and I joined the Piechotkas numerous books, guidebooks, brochures, niu 1990 r. Była to dawna synagoga w Koso- stycznych oraz innych działań i nawiązań do on a journey through eastern and southern maps, studies, and surveys of Jewish herit- wie Lackim, przekształcona w młyn. Moja dziedzictwa żydowskiego. Od 1990 r. uka- parts of the country to examine synagogue age sites have been published and/or up- pierwsza dłuższa podróż związana z dzie- zało się lub zostało opublikowanych w sieci buildings there: if I remember correctly, we loaded to the web; seminars and conferences dzictwem żydowskim przypadła na maj wiele książek, przewodników, broszur, map, visited more than 30 sites, from the gap- are dedicated to their history and contexts; 1990 r., gdy Sam, jego żona i ja przemie- studiów i przeglądów zabytków żydowskich. ing ruins of the synagogues in Rymanów, dozens of Jewish arts and culture festivals 17 rzyliśmy wraz z Piechotkami wschodnią Ich historii i kontekstowi dedykowanych Wodzisław and Działoszyce, to empty or di- and events take place each year. These ini- i południową Polskę, szacując stan tamtej- jest wiele konferencji i seminariów; co roku lapidated synagogues used as warehouses in tiatives are public and private; large-scale szych synagog. O ile dobrze pamiętam, od- odbywają się liczne festiwale oraz wydarze- Chmielnik and Książ Wielki, to synagogues and tiny; conceived and funded by a variety wiedziliśmy wtedy ponad 30 obiektów, od nia poświęcone kulturze i sztuce żydow- transformed almost out of recognition for of sources, Jewish and not; civic, public and otwartych ruin w Rymanowie, Wodzisła- skiej. Inicjatywy te są zarówno publiczne, other use, as in Krynki and Białystok, to the grassroots – with little apparent coordina- wiu i Działoszycach, przez puste lub znisz- jak i prywatne; duże i małe; projektowane beautifully restored 17th century synagogue tion or collective strategy. czone synagogi wykorzystywane jako maga- i fundowane przez różne podmioty; żydow- in Tykocin, which had already functioned as The discovery and recovery of built zyny w Chmielniku i Książu Wielkim, aż po skie i nieżydowskie, obywatelskie, publiczne a Jewish museum since the late 1970s. Kazi- Jewish heritage, on the part of Jews and niemal całkowicie nierozpoznawalne bożni- i lokalne – nie są one ze sobą skoordynowa- mierz, the Jewish quarter of Krakow, was, at non-Jews alike, has paralleled meanwhile, ce w Krynkach i Białymstoku czy przepięk- ne i nie mają wspólnej strategii7. the time, a rundown slum; few could fore- the development of Jewish communal life nie odrestaurowaną synagogę w Tykocinie, Rozwojowi życia żydowskiego w Pol- see its transformation into the teeming cent- in Poland. And over the past 20 years, Jew- funkcjonującą od lat 70. XX w. jako mu- sce towarzyszyło odkrywanie i odzyskiwanie er of both mass tourism and youth-centered ish property restitution emerged as a key zeum. Kazimierz, żydowska dzielnica Kra- zabytków, zarówno przez Żydów, jak i nie- nightlife that it is today. and often contentious issue for these re- kowa, była w tym czasie zniszczonym slum- -Żydów. Na przestrzeni ostatnich dwudzie- Since then, a multitude of changes viving Jewish communities. Following Po- sem; niewielu zgadłoby, że stanie się on stu lat restytucja mienia żydowskiego stała się has taken place regarding Jewish heritage, land’s 1997 Law on the relation of the State kiedyś tętniącym życiem centrum turysty- dla odradzających się wspólnot żydowskich its role, its significance and its uses. “Jewish to Jewish religious communities – and the ki masowej i młodzieżowego życia nocnego4. resultant establishment of the Foundation Od tego czasu zaszło wiele zmian, for the Preservation of Jewish Heritage in związanych zarówno z rolą, jak i znacze- Poland (FODZ) in 2002 – the slow, expen- niem oraz użytkowaniem obiektów dziedzic- sive and often painful legal battles to gain twa żydowskiego. „Archeologia żydowska”, I called these places “symbolic mezuzahs.” back synagogues, yeshivot and other sites jedną z najbardziej dyskutowanych kwestii. działań związanych z mieniem, a także po- made headlines. But the battles to regain Jewish community faces its own specific sit- Od momentu przyjęcia przez Sejm w 1997 r. trzebę współpracy między instytucjami ży- Jewish properties have often overshad- uations, and has unique needs, but there are ustawy o stosunku Państwa do gmin wyzna- dowskimi i nieżydowskimi. Stwierdzenia te – owed the pressing practical concerns of many shared problems and needs that can be niowych żydowskich w RP, w której wyniku pisałam wówczas – mogą wydawać się czymś what to do with such properties once they addressed collectively,” it said. “Important- w 2002 r. powołana została Fundacja Ochro- banalnym, „jednakże w obliczu spornej we- are returned. Before a building can be re- ly, there are also solutions – many of which ny Dziedzictwa Żydowskiego, czołówki ga- wnętrznej polityki żydowskiej oraz tematów stored, a final use for it – as well as fund- have been pioneered by Communities them- zet często informowały o długotrwałych, tabu i uprzedzeń, które na przełomie dziejów ing – must be established; neither is easy selves – that can be shared, too.” The web site kosztownych i nierzadko bolesnych sporach towarzyszyły kulturze żydowskiej w Europie, to work out. Financial shortfalls can favor that I now coordinate – www.jewish-herit- prawnych dotyczących restytucji synagog, je- wyrażają one ważkie i podstawowe kwestie”9. one-shot projects and derail strategic plan- age-europe.eu – is meant to follow through sziw i innych obiektów. Niestety walki o od- Jedną z kluczowych rekomendacji ning; short-term crisis-management can on this, as a clearinghouse for news and in- zyskanie mienia żydowskiego często prze- Oświadczenia było komunikowanie się obscure long-term vision; turf wars, claims formation and a means of fostering contacts słaniały pilne kwestie praktyczne związane wspólnot żydowskich i innych zainteresowa- and counter–claims can result in a build- among Jewish communities, private individ- z wykorzystaniem obiektów po ich odzyska- nych stron (zarówno żydowskich, jak i nieży- ing’s abandonment. Many buildings still uals or bodies, foundations, state and civ- niu. Zanim odrestauruje się budynek, należy dowskich), dzielenie się wiedzą, spostrzeże- stand empty or in ruins, and for many of ic organizations, monuments protection ustalić, jakim celom ma służyć, oraz zdobyć niami, informacją i doświadczeniem. „Każda them the future is far from certain. authorities and other stakeholders and in- fundusze na realizację zamierzeń; zadania te wspólnota żydowska znajduje się w innej sy- Where to go from here? In 2009, an terested parties. These contacts, these types nie należą do łatwych. Braki finansowe mogą tuacji, ma swoje specyficzne potrzeby; jest international seminar of Jewish communi- of exchanges, sharing and even cooperation, sprzyjać faworyzowaniu jednostronnych jednak wiele problemów i potrzeb, którym ty representatives and heritage experts con- are, I believe, essential for future projects, fu- projektów i uniemożliwiać planowanie stra- należy stawiać czoła razem” – piszą auto- vened in Bratislava to discuss the state of ture planning and strategizing, and even the tegiczne; opanowywanie kryzysów w krótkiej rzy Oświadczenia. „Co ważne, istnieją rów- Jewish heritage sites in Europe as well as future of many sites of Jewish heritage. There perspektywie czasowej może przesłonić dłu- nież rozwiązania – wiele z nich stosowanych strategies for their restoration, use and up- is no one solution as to “what to do” with 18 goterminową wizję; spory terytorialne, rosz- z powodzeniem przez same społeczności keep. Participants came from more than such places. But ideas breed ideas. czenia i kontrroszczenia mogą doprowadzić – którymi można się dzielić”. Celem strony a dozen countries, including Poland, and de- By necessity, the Bratislava State- do porzucenia budynku. Wiele obiektów stoi internetowej, której jestem obecnie koordy- spite widely different local conditions, they ment guidelines were broadly worded, to nadal pustych lub jest w ruinie; w przypad- natorem – www.jewish-heritage-europe.eu adopted a final statement offering a series reflect the varied range of national issues ku wielu trudno mówić o pewnej przyszłości. – jest nadzór nad realizacją tej wizji. Strona of general “best practices” for dealing with and local interests. I am well aware that Jaki należy obrać kierunek? W 2009 r. stanowi miejsce wymiany informacji i wia- historic Jewish sites. The “Bratislava state- the guidelines are idealistic, and I am well w Bratysławie z udziałem przedstawicieli spo- domości, narzędzie utrzymywania kontak- ment,” stressed that “Jewish heritage is part aware too that financial considerations, le- łeczności żydowskich i ekspertów do spraw tów między gminami żydowskimi, osobami of national heritage”, and it underscored the gal obstacles, local conditions and human dziedzictwa odbyło się międzynarodowe se- prywatnymi lub instytucjami, fundacjami, need for openness, “honesty and transpar- nature, among many other things, always minarium poświęcone zabytkom kultury ży- organizacjami społecznymi i państwowymi, ency” in property dealings, as well as for col- – or almost always – prevent adherence dowskiej w Europie oraz strategiom ich ra- konserwatorami zabytków oraz innymi zain- laboration among Jewish and non-Jewish to ideals. Still, I do believe that they form towania, wykorzystywania i utrzymywania. teresowanymi podmiotami. Kontakty te oraz institutions. These assertions, I wrote at the a valuable theoretical framework that can Uczestnicy pochodzili z kilkunastu krajów, ten rodzaj wymiany, dzielenia się czy nawet time, may appear to state the obvious, “but influence practice and, perhaps, help bring w tym z Polski, i mimo bardzo różnych nie- współpracy są według mnie niezbędne dla given contentious internal Jewish politics these sites the maintenance and preserva- kiedy warunków lokalnych, przyjęli końcowe przyszłych projektów, planowania i tworze- and the taboos and prejudice that historical- tion they need – and deserve. oświadczenie dotyczące m.in. tak zwanych nia strategii, a nawet dla przyszłości wielu ly applied to Jewish culture in Europe, they At any rate, I hope so. For what can dobrych praktyk w dziedzinie postępowa- miejsc kultury żydowskiej. actually articulate crucial basic concepts.” I say… So many things have changed in nia z obiektami historycznymi8. W Oświad- Nie ma jednego, prostego rozwiąza- One of the Statement’s key recom- the 30 years since Monika Krajewska pub- czeniu z Bratysławy podkreśla się, że „dzie- nia. Ale pomysły rodzą pomysły. mendations was for Jewish communities lished Time of Stones. But the urgent voice- dzictwo żydowskie jest częścią dziedzictwa Oświadczenie z Bratysławy z konie- and other interested parties – Jewish and less shouts and calls so powerfully evoked narodowego” oraz wskazuje się na potrze- czności sformułowane zostało w termi- not – to communicate; to share knowledge, there by Anna Kamieńska still resonate, at bę otwartości, „uczciwości i przejrzystości” nach ogólnych, tak aby odzwierciedlać insights, information and expertise. “Each least in my ears. 4 Jednym ze wskaźników sytuacji 1 Parts of this essay are drawn from sites in post-Holocaust Poland. It was based on zróżnicowanie kwestii narodowych i lokal- w Polsce była wtedy jakość benzyny. Miałam several of my earlier articles, including “Sym- research carried out in 1991–93. nych. Doskonale wiem, że wytyczne te są ide- samochód, który jeździł na benzynie bezoło- bolic Mezuzot” in Silent Witnesses: Synagogues 7 Starting in 1998, the Israeli Embas- alistyczne, tak jak zdaję sobie sprawę z tego, wiowej. Przed wyjazdem udało mi się zdobyć Transformed, Rebuilt or Abandoned. Catalogue sy has honored well over 150 non-Jewish Poles że kwestie natury finansowej, prawnej, wa- z urzędu listę ok. 25 stacji benzynowych w ca- for Exhibition Feb. 15-April 13, 2012, Holocaust for their work in preserving and promoting Jew- runki lokalne i natura ludzka wśród wielu in- łym kraju, gdzie można było kupić taką benzynę. Memorial Center, Zekelman Family Campus, ish heritage and culture: their efforts range from nych rzeczy zawsze lub prawie zawsze unie- 5 Pierwsza międzynarodowa konferen- Farmington Hills, MI; and “New Effort to Pre- cleaning up Jewish cemeteries to running Jewish możliwiają podążanie za ideałem. Uważam cja poświęcona w całości sytuacji i przyszłości serve Restituted Property,” JTA, March 26, 2009 culture festivals, to coordinating Jewish exhib- 2 niemniej, że stanowią one wartościowe ramy dziedzictwa żydowskiego zorganizowana została “Visiting the Vestiges of Jewish Po- its or museums. The years-long development of w listopadzie 1990 r. w Nowym Jorku przez Radę land.” New York Times, October 21, 1990. the Museum of the History of Polish Jews, due to teoretyczne, które mogą kształtować prakty- 3 kę, a także być może zapewnić tym miejscom Dziedzictwa Żydowskiego World Monuments It is important to note, however, that open in 2013, provided impetus for several sig- Fund, a przewodniczył jej Samuel D. Gruber. Zo- even before World War II there was little con- nal projects, including the replication of the ceil- opiekę i zabezpieczenie, którego potrzebują bacz moją książkę Virtually Jewish: Reinventing cern for preserving most Jewish sites. Majer Bal- ing and painted cupola of the destroyed wooden – i na które zasługują. Jewish Culture in Europe (Berkeley: University of aban, in L’viv/Lwow, wrote in 1924: “We still synagogue of Gwoździec. W każdym razie mam taką nadzie- California Press, 2002), s. 98 i następne. have time to save our relics but if we do not do it 8 Final Statement of Principles and ję. Bo cóż innego mogłabym powiedzieć... 6 W kilkunastu z odwiedzonych przez right now, if we do not start this job at once, eve- Procedures from the Seminar on the Care, Con- Tak wiele rzeczy zmieniło się w ciągu trzy- nas w 1990 r. zniszczonych lub przekształconych rything our fathers were, for nine centuries will servation and Maintenance of Historic Jewish dziestu lat od opublikowania przez Monikę synagogach przeprowadzono lub przeprowadza perish utterly.” (Quoted in Samuel D. Gruber Property; Bratislava March 17–19, 2009. See full Krajewską Czasu kamieni. Ale naglące, nie- się obecnie jakąś formę konserwacji. Wśród nich są and Phyllis Myers, eds. Survey of Historic Jew- text at http://www.jewish-heritage-europe.eu/ me krzyki i nawoływania tak niesamowicie synagogi w Zamościu, Chmielniku, Działoszycach, ish Monuments in Poland: a Report to the United bratislava-declaration 9 oddane przez Annę Kamieńską nadal roz- Szydłowie, Rymanowie, synagogi Kupa i Tempel States Commission for the Preservation of Amer- In my article “Ruthless Cosmopoli- brzmiewają, przynajmniej w moich uszach. w Krakowie, synagogi w Pińczowie i Orlej. Gruber ica’s Heritage Abroad. New York: World Monu- tan: New effort to preserve restituted property.” i Myers, op. cit., był pierwszym całościowym prze- ments Fund, 1994. p. 12 JTA, March 26, 2009. 4 glądem istniejących zabytków kultury żydowskiej An indication of conditions in Po- 19

1 w powojennej Polsce. Podstawę książki stanowią land at that time was the quality of petrol availa- Części niniejszego eseju zaczerpnięte badania wykonane w latach 1991–1993. ble. I had a car that used unleaded petrol. Before są z moich wcześniejszych tekstów, m.in. Symbo- 7 Od 1998 r. ambasada Izraela uhonoro- I went to Poland for that trip, I obtained from lic Mezuzot, w: Silent Witnesses: Synagogues Trans- wała ponad 150 Polaków nie-Żydów za ich pra- Polish officials a list of the only 25 or so service formed, Rebuilt or Abandoned. Katalog Wystawy cę na rzecz zachowywania i promowania dzie- stations in the entire country where unleaded czynnej od 15 lutego do 13 kwietnia 2012 w Ho- dzictwa i kultury żydowskiej; działania tych osób petrol was available. locaust Memorial Center, Zekelman Family Cam- objęły m.in. porządkowanie cmentarzy żydow- 5 The first international conference pus, Farmington Hills, MI; oraz New Effort to Pre- skich, organizację festiwali kultury żydowskiej, held specifically to address the preservation and serve Restituted Property, „JTA”, 26 marca 2009. 2 tworzenie wystaw o tematyce żydowskiej lub mu- future of Jewish heritage sites was convened in Visiting the Vestiges of Jewish Poland, zeów. Wieloletnia budowa Muzeum Historii Ży- November 1990 in New York by the Jewish Her- „New York Times”, 21 października 1990. 3 dów Polskich, którego otwarcie planowane jest itage Council of the World Monuments Fund Warto jednak zauważyć, że nawet na 2013 r., stała się katalizatorem licznych projek- and chaired by Samuel D. Gruber. See my book przed II wojną światową konserwacja dziedzic- tów flagowych, takich jak rekonstrukcja zdobio- Virtually Jewish: Reinventing Jewish Culture in twa żydowskiego była tematem zaniedbanym. nego sklepienia i dachu zniszczonej w czasie woj- Europe (Berkeley: University of California Press, Majer Bałaban pisał w 1924 r. we Lwowie: „Nadal ny drewnianej synagogi w Gwoźdźcu. 2002) p. 98 ff. mamy czas, by ratować nasze relikty – jeśli jed- 8 Final Statement of Principles and 6 More than half a dozen of the derelict nak nie zrobimy tego teraz, jeśli natychmiast nie Procedures from the Seminar on the Care, Con- or transformed synagogue buildings we visit- przystąpimy do dzieła, wszystko to, czym przez servation and Maintenance of Historic Jewish ed in 1990 have undergone or are in the process dziewięć wieków byli nasi ojcowie, wymrze cał- Property, Bratysława, 17–19 marca 2009. Pełny of undergoing at least some form of restoration kowicie” (cytat za: Samuel D. Gruber i Phyllis My- tekst: http://www.jewish-heritage-europe.eu/ or preservation work. Among them are Zamosc, ers (red.), Survey of Historic Jewish Monuments in bratislava-declaration. Chmielnik, Dzialoszyce, Szydlow, Rymanow, Poland: a Report to the United States Commission 9 Zobacz mój artykuł Ruthless Cosmo- Kupa and Tempel synagogues in Krakow, Pinc- for the Preservation of America’s Heritage Abroad, politan: New effort to preserve restituted proper- zow. Orla. Gruber and Myers, op cit, was the Nowy Jork: World Monuments Fund, 1994, s. 12. ty, „JTA”, 26 marca 2009. first full-scale survey of existing Jewish heritage rymanów cmentarz żydowski / the jewish cemetery ielowiekowa obecność he presence of Jewish commu- społeczności żydowskich nities on Polish territory was na ziemiach polskich for centuries an inherent part stanowiła immanentną of Polish culture, civilisation, składową polskiej kultu- politics, economy and daily ry, cywilizacji, polityki, life. As a result, Poland’s mate- Wgospodarki i życia codziennego. W kon- rialT and immaterial heritage is to a signifi- sekwencji polskie dziedzictwo materialne cant extent based on this Jewish legacy. The i niematerialne w znaczącym stopniu opiera achievements of Jews who once inhabited się na spuściźnie żydowskiej. Dorobek Ży- Polish lands are, on the one hand, extremely dów mieszkających na ziemiach Rzeczy- singular, growing out of a distinct tradition, pospolitej jest z jednej strony niezwykle in- religion and customs. While on the other dywidualny, wyrastający z własnej tradycji, hand, they are in many respects consistent religii i obyczajów, z drugiej zaś pod wie- with the achievements of Poland’s other re- Zabytki kultury żydowskiej loma względami spójny artystycznie z do- ligious and ethnic communities and consti- konaniami innych społeczności religijnych tute – in spite of the enormous losses due to we współczesnej Polsce i narodowych dawnej Rzeczypospolitej sta- war – a phenomenon which remains unpar- – przeszłość, teraźniejszość nowi – mimo ogromnych strat wojennych alleled elsewhere in the world. – niezwykłe zjawisko w skali całego świata. The art and architecture which i przyszłość Architektura i sztuka powstająca emerged from Jewish culture, in particular w kręgu kultury żydowskiej, a zwłaszcza specific types of buildings – synagogues, specyficzne typy budowli – synagogi, domy pre-burial houses, mikvehs etc. – as well 21 przedpogrzebowe, mykwy itp. – czy wyko- as objects used within a liturgical or dai- Jewish heritage rzystywane w liturgii judaistycznej i obycza- ly setting, exemplify the unique character jowości przedmioty stanowią o wyjątkowości of this phenomenon in the cultural land- in present-day Poland tego zjawiska w krajobrazie kulturowym dzi- scape of present-day Poland. Synagogue siejszej Polski. Wznoszone na ziemiach pol- buildings raised on Polish soil were built by – past, present and future skich budowle synagogalne powstawały przy members of construction guilds and work- udziale strzech budowlanych, warsztatów shops, and architects who were simultane- i architektów działających jednocześnie na ously contracted by other religious com- potrzeby zleceniodawców z innych kręgów munities. As a result, early modern and Małgorzata Omilanowska wyznaniowych. W efekcie synagogi zarów- modern synagogues stand out through no doby nowożytnej, jak i nowoczesnej wy- their spatial arrangement, adapted to the Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego różniają się swymi układami przestrzennymi needs of both Jewish liturgy and customs, Undersecretary of State, Polish Ministry of Culture and National Heritage dostosowanymi do potrzeb liturgii i obycza- but also reflecting the architectural styles ju, a jednocześnie wpisują w ciągi stylistycz- prevalent in other types of buildings at the ne czytelne w architekturze innych typów time. The modern era witnessed the emer- i rodzajów. W dobie nowożytnej na ziemiach gence of magnificent Jewish places of wor- polskich powstawały wysokiej klasy budowle ship – frequently of lesser splendour in kultu judaistycznego – w wielkich miastach larger cities, where they faced restrictions często mniej efektowne ze względu na ogra- from both religious and secular authorities niczenia wprowadzane przez władze świec- – but often highly interesting, architectur- kie i duchowne, a w miastach prywatnych ally complex and refined in private towns. niejednokrotnie niezwykle ciekawe archi- na Tłomackiem w Warszawie, wzniesiona The oldest of these include the Old Syna- Mauritanian-style buildings built in the tektonicznie, o rozbudowanej i dopracowa- z inicjatywy gminy postępowej według pro- gogue in Krakow, the Old Town synagogue first half of the century did not differ great- nej formie. Do najstarszych należą renesan- jektu Leandra Marconiego, zapoczątkowa- in Zamość and the synagogues in Szydłów ly from the designs used in other countries, sowe Synagoga Stara w Krakowie, synagoga ła w Europie Środkowo-Wschodniej nowy and Pińczów. Examples of Baroque syna- the Great Synagogue at Tłomackie St. in na Starym Mieście w Zamościu czy synago- nurt efektownych budowli w duchu histo- gogues built of brick and displaying a char- Warsaw, raised by the progressive commu- gi w Szydłowie i w Pińczowie. W grupie ba- ryzmu akademickiego o wręcz teatralnych acteristic nine-point layout with a bimah, nity according to a design by Leander Mar- rokowych synagog murowanych o charak- formach, stając się wzorem nie tylko dla whose pillars also support the roof arches, coni, ushered in a new trend of impressive terystycznym dziewięciopolowym planie innych synagog reformowanych w Polsce, include the synagogues in Tykocin, Łańcut, buildings in the spirit of academic his- z bimą, której filary stanowiły jednocześnie np. w Częstochowie, ale i w innych krajach Włodawa and Przysucha. Normally exhib- toricism characterised by nearly-theatri- podparcie dla przęseł sklepiennych, należy (m.in. Synagoga Chóralna w Moskwie). iting little or no architectural decorations cal forms, which then became a model for wymienić synagogi w Tykocinie, Łańcucie, Ważnym elementem krajobrazu kul- on the outside, their interiors feature ex- other reformed synagogues in Poland (e.g. Włodawie czy Przysusze. Z reguły niemal turowego polskich miast i miasteczek były quisite ornamental details on the walls and Częstochowa) and other countries (e.g. the pozbawione detalu architektonicznego z ze- cmentarze żydowskie, zazwyczaj skromne, arches, and in many cases polychromes. Choral Synagogue in Moscow). wnątrz, zachwycały we wnętrzach bogatą or- ogrodzone wysokim murem, pełne kamien- The wooden synagogues built in Po- Jewish cemeteries were an impor- namentyką ścian i sklepień, niejednokrotnie nych macew, ale w wielkich miastach niepo- land during the modern era are quite sim- tant part of the cultural landscape of Polish uzupełnianą polichromiami. zbawione efektownych mauzoleów rodowych ply a unique phenomenon. These complex towns and cities – they were usually quite Ewenementem w skali światowej były wznoszonych przez zamożną finansjerę i prze- wooden buildings, covered with elaborate plain, surrounded by a tall wall and filled synagogi drewniane wznoszone na zie- mysłowców, jak np. na cmentarzach w Łodzi many-tiered roofs, were the quintessence with stone matzevot. Although in larg- miach dawnej Rzeczypospolitej w dobie czy w Warszawie. Cmentarzom towarzyszyły of advanced construction techniques and er cities they often also contained impres- nowożytnej. Skomplikowane konstrukcje domy przedpogrzebowe o skromnej, ale wy- the incredible imagination of their build- sive family mausoleums built by wealthy zrębowe kryte wielokrotnie łamanymi da- różniającej się rozwiązaniami przestrzennymi ers. The most extraordinary of these includ- financiers and industry owners, as in the 22 chami o skomplikowanej strukturze były architekturze. ed the synagogues in Zabłudów and Wołpa. cemeteries in Łódź or Warsaw. Cemeter- kwintesencją wyrafinowanej techniki bu- Z inicjatywy i za środki polskich gmin Unfortunately, all of them were burnt down ies were accompanied by pre-burial hous- dowlanej i ogromnej wyobraźni ich twór- żydowskich budowano też wiele innych ro- during the German occupation, while our es, also built in a simple style, yet often dis- ców. Najbardziej niezwykłe powstały m.in. dzajów budowli niezbędnych dla funkcjo- knowledge of them is due in large part to tinguished by the spatial solutions used w Zabłudowie i Wołpie. Niestety, wszystkie nowania społeczności żydowskich – szko- students of the Warsaw University of Tech- within. zostały spalone podczas okupacji niemiec- ły i szpitale, mykwy i rzeźnie, których formy nology who carried out detailed technical Many other buildings, indispensable kiej, a wiedzę o nich zawdzięczamy w dużej architektoniczne były z reguły skromne, ale and photographic documentation before to the functioning of a Jewish community, mierze studentom Politechniki Warszaw- układy przestrzenne funkcjonalne. Na tle dość the war, under the supervision of Prof. Os- were also raised and funded by the Jewish skiej, którzy pod kierunkiem prof. Oskara przeciętnych realizacji tego rodzaju wyróż- kar Sosnowski. These materials, published communities of Poland, including schools Sosnowskiego jeszcze przed wojną sporzą- niały się ważne fundacje w wielkich miastach, after the war by Maria and Kazimierz Pie- and hospitals, mikvehs and butcher shops, dzili ich szczegółową dokumentację pomia- jak choćby lubelski szpital żydowski o nowo- chotka, made this incredible architectural whose architectural forms were usually rową i fotograficzną. Materiały te opubliko- czesnej infrastrukturze czy wybudowana tam- phenomenon famous worldwide. modest, though the spatial configurations wane po wojnie przez Kazimierza i Marię że w 1930 r. ogromna Jesziwa Chachmej. Exquisite synagogue buildings functional. Against the backdrop of these Piechotków rozsławiły to niezwykłe zjawi- W kontekście dziedzictwa kultury ży- were also built during the 19th centu- often rather mundane designs, the public sko architektoniczne na cały świat. dowskiej na ziemiach polskich warto też ry. Although the Classical, Neo-Gothic or utility buildings built in large cities stood Na ziemiach polskich także w XIX w. out particularly, such as the Jewish hospi- powstawały znakomite budowle synagogal- tal in Lublin with its modern infrastructure ne. O ile wznoszone w pierwszej połowie or the immense Chachmei Yeshiva built in stulecia budowle klasycystyczne, neogotyc- Ważnym elementem krajobrazu kulturowego Lublin in 1930. kie czy w stylu mauretańskim nie odbiega- polskich miast i miasteczek były cmentarze When speaking of the legacy of Jew- ły znacząco od schematów stosowanych ish culture in Poland, we should also re- w innych krajach, o tyle Wielka Synagoga żydowskie. member the thousands of small houses and pamiętać o tysiącach domów i warsztatów Jewish cemeteries were an important part of the to ruin or were brutally subverted for other w małych miasteczkach, kamienicach wielko- purposes, synagogues were turned into cin- miejskich czy wreszcie okazałych pałacach cultural landscape of Polish towns and cities. emas, libraries, warehouses or simply aban- miejskich wznoszonych przez żydowskich doned. Only a dozen received the conserva- zleceniodawców, jak choćby znakomite rezy- tion or rebuilding efforts they deserved. dencje Poznańskich w Łodzi czy Kronenber- Ostatnie dwadzieścia lat przyniosło workshops, tenements and impressive pal- The last twenty years have brought gów w Warszawie. Nie należy też zapominać, wiele zmian na dobre, przede wszystkim od- aces commissioned by Jews in cities, such as about many positive changes, most impor- że od drugiej połowy XIX w. na ziemiach pol- rodzenie się i zaktywizowanie gmin żydow- the magnificent residences of the Poznańskis tantly the rebirth and mobilisation of Jewish skich tworzyła znacząca liczba żydowskich skich, a także powstanie nowych organiza- in Łódź and the Kronenbergs in Warsaw. We communities, as well as the creation of social architektów budujących na zlecenia państwo- cji społecznych związanych ze środowiskiem should also recall that from the second half organisations connected to the Jewish com- we i prywatne, jak choćby Gustaw Landau- żydowskim, przede wszystkim Fundacji of the 19th century onwards, there was a sig- munity, especially the Foundation for the -Gutenteger, Henryk Stifelman czy Edward Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, których nificant number of Jewish architects active Preservation of Jewish Heritage, whose ac- Eber. W okresie dwudziestolecia między- działalność przynosi wymierne efekty. Prze- in Poland, working on both public and pri- tivity has brought about many concrete re- wojennego stanowili oni wręcz forpocztę mo- jęcie opieki nad cmentarzami pozwoliło na vate commissions, such as Gustaw Landau- sults. Their involvement in the conservation dernizmu, że wspomnę chociażby Szymona odrestaurowanie wielu z nich. Odzyskują też Gutenteger, Henryk Stifelman or Edward of cemeteries has allowed many of them to be Syrkusa, Ludwika Paradistala, Henryka Blu- dawne piękno bezcenne synagogi, zarówno Eber. During the inter-war years, they can restored. Priceless synagogues have also re- ma czy Lucjana Korngolda. Choć architek- te, które budowali polscy Żydzi – na przykład even be considered as the vanguard of mod- gained their former beauty – both those built tura świecka tworzona na zlecenie Żydów bożnice w Zamościu i w Kraśniku, jak i te, ernism – I need but mention the names of by Polish Jews, as in Zamość and Kraśnik – as i przez Żydów nie wyróżniała się odrębną sty- które znalazły się w granicach Polski w wy- Szymon Syrkus, Ludwik Paradistal, Henryk well as those which found themselves within listyką ani odmiennymi rozwiązaniami prze- niku przesunięcia granic po II wojnie świato- Blum or Lucjan Korngold. Although the sec- Poland’s newly redrawn borders after World strzennymi i nie jest traktowana jako „zabytki wej, jak Synagoga pod Białym Bocianem we ular architecture, designed both for and by War II, such as the White Stork Synagogue kultury żydowskiej”, to jednak na swój sposób Wrocławiu. Doceniono też wartość budow- Jews, was not distinct in terms of style or the in Wrocław. The appreciation of 20th-cen- 23 do spuścizny żydowskiej niewątpliwie należy. li pochodzących z XX w. – dzięki współpra- spatial solutions applied and is not consid- tury buildings has also improved – thanks to Świadomość wartości zabytkowych cy z Fundacją „Borussia” udało się pozyskać ered as belonging to “monuments of Jewish cooperation with the Borussia Foundation, it dzieł kultury żydowskiej od początku towarzy- środki i opracować program funkcjonal- culture”, it doubtless also constitutes a part of has been possible to obtain funds and develop szyła formowaniu się myśli konserwatorskiej ny dla dawnego domu przedpogrzebowego the Jewish legacy in Poland. a functional programme for the former pre- w Polsce. W dwudziestoleciu międzywojen- w Olsztynie zaprojektowanego przez Ericha Since its very beginnings, Polish con- burial house in Olsztyn, designed by Erich nym wiele synagog renesansowych i baroko- Mendelsohna, będącego własnością Fundacji servation thought has had an awareness of Mendelsohn and belonging to the Founda- wych objęto ochroną, a także wspomniany- Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. the value of the historical works of Jewish tion for the Preservation of Jewish Heritage. mi badaniami architektonicznymi. Tragiczna Ochrona dziedzictwa kultury żydow- culture. During the inter-war years, many The protection of Jewish cultural w skutkach II wojna światowa przyniosła za- skiej stanowi trudne zadanie nie tylko dla- Renaissance and Baroque synagogues in Po- legacy is a difficult task, not only because gładę nie tylko Żydów, ale i spuścizny żydow- tego, że zaniedbania są ogromne, a środ- land were placed under protection, not for- the neglect was so great while financial re- skiej. Spłonęły wszystkie drewniane synagogi, ki finansowe bardzo ograniczone, ale także getting the documentary efforts mentioned sources continue to be scarce, but also be- zburzono wiele murowanych, zrównano z zie- dlatego, że nie ma już dawnych gospodarzy previously. The tragic consequence of cause the former owners of these buildings mią setki cmentarzy i zniszczono dzielnice ży- tych obiektów. Zagłada i emigracje spowo- World War II was not only the annihilation are gone. The Holocaust and subsequent dowskie. Okres powojenny dla ocalałych za- dowały, że ratowanie zabytków kultury ży- of Poland’s Jews, but also of its Jewish herit- emigration mean that often, the only way bytków kultury żydowskiej nie był szczęśliwy. dowskiej musi często oznaczać też zmia- age. All the wooden synagogues were burnt, to preserve these monuments of Jewish Pozbawione opieki cmentarze niszczały bądź nę ich funkcji i przystosowanie do nowego a large number of the brick ones demol- culture is to convert their function and były brutalnie zagarniane na inne potrzeby, programu użytkowego. A tylko jako obiek- ished; hundreds of Jewish cemeteries were adapt them to new uses. And it is only as synagogi przerabiano na kina, biblioteki, ma- ty żywe, włączone w nurt współczesnych razed to the ground and entire Jewish neigh- living objects, immersed in the flow of cur- gazyny lub po prostu zaniedbywano. Należy- wydarzeń jako centra edukacji, kultury, cele bourhoods destroyed. The post-war period rent events as centres of culture, education, tej opieki konserwatorskiej i odbudowy do- pielgrzymek i wypraw turystycznych mają was no less devastating for monuments of pilgrimage and tourism, that they can have czekało się zaledwie kilkanaście. szansę na ocalenie. Jewish culture. Uncared for cemeteries fell any hope of survival. zamość synagoga / the synagogue chrona dziedzictwa ży- he protection of Jewish herit- dowskiego w Polsce jest age in Poland is an extremely zadaniem niezwykle zło- complex process. The history żonym. Historia obecności of Jewish presence on Pol- Żydów na ziemiach pol- ish soil covers over 800 years skich liczy ponad 800 lat – and each of these past cen- O– i każdy z tych minionych wieków pozo- Tturies has left behind a wealth of traces stawił po sobie cenne świadectwa mate- which should be cared for, protected and rialne, które należy otaczać opieką, chronić conserved if they are to be preserved for i konserwować, aby przetrwały dla następ- future generations. nych pokoleń. World War II and the Holocaust put II wojna światowa i Zagłada sprawi- these monuments of Jewish culture in great ły, że nawet te zabytki kultury żydowskiej, peril, even those which escaped physi- które uniknęły fizycznego zniszczenia cal destruction during the war remained at w czasie działań wojennych, wciąż znaj- risk – the people to whom they were im- dowały się w niebezpieczeństwie – ludzie, portant and necessary, perished. After the Ochrona zabytków kultury żydowskiej dla których były one ważne i potrzebne, war, many synagogues and other buildings w Polsce w świetle działań Fundacji Ochrony zginęli. Po wojnie wiele synagog i innych which formerly served Jewish communities, budowli, które wcześniej służyły gminom were adapted for new uses. Only a handful Dziedzictwa Żydowskiego żydowskim, zaadaptowano do nowych were granted museum status – some were funkcji. Tylko nieliczne uzyskały status transformed into cultural centres, cinemas muzeów – niektóre obrócono w ośrod- or libraries. Others were even less lucky 25 ki kultury, kina lub biblioteki, inne, które – turned into warehouses or left entirely to Protecting Jewish monuments in Poland miały mniej szczęścia, zamieniono w ma- their own fates. Abandoned Jewish ceme- gazyny lub pozostawiono własnemu lo- teries fell to ruin. The first decades follow- – the activities of the Foundation sowi. Opuszczone cmentarze żydowskie ing the war saw a steady deterioration of the niszczały. W ciągu kilku powojennych de- cultural legacy of Polish Jews. for the Preservation of Jewish Heritage kad stan spuścizny kulturowej polskich At first, even the collapse of the com- Żydów pogarszał się z roku na rok. munist system in Poland and the rebirth of in Poland Upadek systemu komunistycznego a democratic state did not bring much im- w Polsce i rozpoczęcie budowy demokra- provement to the situation of Jewish her- tycznego państwa w pierwszej chwili nie itage sites. It was not until 1997, when the przyniosły poprawy sytuacji materialnego Law on the relation of the State to Jewish Weronika litwin dziedzictwa żydowskiego. Dopiero uchwa- religious communities was passed, that lona w 1997 r. ustawa o stosunku Pań- hope for change began to emerge. This law Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego stwa do gmin wyznaniowych żydowskich made it possible for the Jewish communi- Foundation for the Preservation of Jewish Heritage IN Poland w RP oznaczała nadzieję na zmiany. Dzię- ty in Poland to reclaim sites which had be- ki zapisom ustawy społeczność żydowska longed to Poland’s Jewish communities w Polsce zaczęła odzyskiwać obiekty, które before the war. It also provided for the cre- przed wojną należały do gmin żydowskich. ation of the Foundation for the Preserva- W konsekwencji zapisów ustawy powsta- tion of Jewish Heritage, which – thanks to ła również Fundacja Ochrony Dziedzictwa the involvement of the whole team, coop- Żydowskiego, która dzięki zaangażowaniu eration with various partners both from całego zespołu, współpracy z licznymi zmierzających do gromadzenia fundu- Poland and abroad, and a professional- has been possible due to the generosity of partnerami z kraju i zagranicy oraz profe- szy na odnowienie lub zabezpieczenie ko- ly-run fund-raising effort – made an im- many private donors and Landmanshafts (or- sjonalnie prowadzonej akcji pozyskiwania lejnych obiektów. W ciągu 10 lat istnienia portant contribution to the improvement ganisations of Jews originating from a given funduszy w istotny sposób przyczyniła się Fundacji udało nam się zrealizować wiele of the condition of many priceless monu- region and their descendants) as well as the do poprawy kondycji wielu bezcennych za- projektów, co było możliwe zarówno dzięki ments of Jewish culture in Poland. support of many Polish and foreign benefac- bytków kultury żydowskiej w Polsce. hojności licznych prywatnych ofiarodaw- The Foundation acts in those parts of tors, including the Ministry of Culture and Fundacja działa na tych terenach, ców i Ziomkostw (organizacji zrzeszają- the country where local Jewish communi- National Heritage, the Ministry of Foreign gdzie lokalne społeczności żydowskie już cych Żydów wywodzących się z konkret- ties no longer exist, far from the seats of the Affairs, the former Ministry of Internal Af- nie istnieją i które są oddalone od siedzib nych miejscowości i ich potomków), jak Jewish Religious Communities which now fairs and Administration (currently the Min- gmin wyznaniowych żydowskich usytu- również dzięki wsparciu polskich i zagra- exist in Poland’s major cities. This defines istry of Administration and Digitisation), the owanych dziś w największych polskich nicznych grantodawców, m.in. Minister- the nature of our work to a large extent Norwegian Financial Mechanism, the EEA miastach. To w dużej mierze determinu- stwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, – the Foundation restores and cares for Financial Mechanism, Taube Foundation for je charakter naszej działalności – Fundacja Ministerstwa Spraw Zagranicznych, daw- synagogues and cemeteries in towns where Jewish Life and Culture and the Rothschild odnawia i otacza opieką synagogi i cmen- nego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych since the end of the war, not a single person Foundation (Hanadiv) Europe. tarze w miejscowościach, gdzie od cza- i Administracji, a obecnie Ministerstwa is conscious of their Jewish roots. For this The Foundation’s most spectacular sów wojny często po prostu nie ma ani Administracji i Cyfryzacji, a także Norwe- very reason, the Foundation attaches great successes include the revitalisation of the jednej osoby, która byłaby świadoma swo- skiego Mechanizmu Finansowego, Mecha- importance to education – striving to make Renaissance synagogue in the Old Town ich żydowskich korzeni. Z tego też wzglę- nizmu Finansowego Europejskiego Obsza- the inhabitants of specific towns aware of of Zamość, the renovation of the Baroque du ogromnie istotną częścią aktywności ru Gospodarczego, Taube Foundation for both their multicultural heritage and the synagogue in Kraśnik, as well as the clean- Fundacji jest działalność edukacyjna, któ- Jewish Life and Culture czy Rothschild Fo- importance of the often unparalleled mon- ing and enclosure of countless cemeteries. rej celem jest uświadomienie mieszkań- undation (Hanadiv) Europe. uments of Jewish culture which can be The most important of these efforts, carried 26 com konkretnych miejscowości warto- Do najbardziej spektakularnych su- found there. The Foundation’s area of ac- out between 2004 and 2012, are described ści ich wielokulturowego dziedzictwa oraz kcesów Fundacji bez wątpienia zaliczyć tivity covers over 60% of Poland’s territory. in this document (between 2002–2003, the znaczenia – często wybitnych – zabytków należy rewitalizację renesansowej synago- The Foundation’s main task – the Foundation’s activities mainly focused on kultury żydowskiej, które się tam znajdują. gi na Starym Mieście w Zamościu, remont protection of cemeteries and architectural restitution procedures). The material pre- Obszar działalności Fundacji obejmuje po- barokowej synagogi w Kraśniku oraz licz- monuments bearing witness to the centuries sented in this volume shows only a small nad 60% powierzchni Polski. ne projekty uporządkowania i ogrodzenia of Jewish presence in Poland – is an enor- part of the work we have carried out. In or- Najważniejsze zadanie Fundacji cmentarzy. W poniższym tekście omó- mous financial challenge. The condition of der to gain a broader sense of the Founda- – ochrona cmentarzy i zabytków architek- wione zostały wybrane, najważniejsze most Jewish burial grounds and buildings, tion’s activities, please visit our website: tury będących świadectwem wielowiekowej lub najbardziej efektowne realizacje z lat which belonged to Jewish communities be- www.fodz.pl, where up-to-date information obecności Żydów w Polsce – jest ogromnym 2004–2012 (w latach 2002–2003 aktyw- fore the war and have survived, is quite sim- on all of our projects can be found. wyzwaniem finansowym. Większość nekro- ność Fundacji koncentrowała się przede ply disastrous – many of the overgrown and polii i budynków należących przed wojną wszystkim na działaniach związanych unenclosed cemeteries do not have a single 1. Synagogue revitalisation do gmin żydowskich, które przetrwały woj- bezpośrednio z obsługa procesu restytu- tombstone left standing, while many syn- nę, jest dziś w fatalnym stanie – na zarośnię- cji). Prezentowany w niniejszej publikacji agogues and houses of prayer are on the Synagogue revitalisation projects are one tych, nieogrodzonych cmentarzach często materiał ukazuje jednak zaledwie cząst- brink of disintegration and collapse. of the Foundation’s most important activi- nie zachowały się żadne nagrobki, a wiele kę zrealizowanych działań – aby szczegó- The cost of saving these often price- ties. Many of these buildings have a unique synagog i domów modlitwy jest dziś zagro- łowo zapoznać się z całokształtem osiąg- less monuments is enormous – hence the historical and artistic value but, due to żonych katastrofą budowlaną i stoi na skraju nięć Fundacji, najlepiej jest odwiedzić Foundation cannot tire in its efforts to raise post-war neglect, were often in a trag- fizycznej zagłady. naszą stronę internetową www.fodz.pl, funds in order to renovate or prevent the fur- ic state when they were reclaimed by the Koszt ratowania tych bezcen- gdzie na bieżąco umieszczane są szcze- ther degradation of buildings. Since its cre- Foundation. Our aim is not only to prevent nych często zabytków jest ogromny gółowe informacje o wszystkich naszych ation ten years ago, the Foundation has suc- collapse, but also to give these buildings – stąd też Fundacja nie ustaje w wysiłkach projektach. cessfully completed dozens of projects. This a function that will ensure their continued 27

rymanów 2005 rymanów 2012 synagoga / the synagogue synagoga / the synagogue

1. Rewitalizacja synagog funkcji, dzięki którym będą stale użytko- use and maintenance. By 2012, the Foun- at the beginning of the 17th century. Dur- wane i otoczone opieką. Do 2012 r. Funda- dation had initiated four revitalisation ing the 18th and 19th centuries, Ryman- Do najważniejszych działań Fundacji na- cja zainicjowała cztery projekty rewitaliza- projects: in Zamość (the restored syna- ów was one of the foremost centres of the leżą projekty rewitalizacji synagog. Wie- cji: w Zamościu (odremontowana synagoga gogue opened its doors in 2011), Ryma- Chassidic movement in Subcarpathia – it le z nich to obiekty o wyjątkowej wartości została otwarta w 2011 r.) oraz w Rymano- nów, Kraśnik and Przysucha. was home to the famous tzadik Menachem historycznej i artystycznej, które z powo- wie, Kraśniku i Przysusze. Mendel (1745–1815), the founder of the du powojennych zaniedbań w momencie Revitalisation of the Rymanów Rymanów tzadik dynasty and the author przejęcia ich przez Fundację znajdowa- Rewitalizacja synagogi synagogue of various works, including Menachem Tz- ły się w tragicznym stanie. Celem Funda- w Rymanowie The Foundation’s first revitalisation pro- ion (a collection of Shabat and holiday ser- cji jest nie tylko uratowanie ich przed ka- Pierwszy projekt rewitalizacji zrealizo- ject was the Rymanów synagogue (Pod- mons), Divrei Menachem (a collection of tastrofą budowlaną, ale także nadanie im wany przez Fundację dotyczył słynnej karpackie), built at the end of the 16th or the tzadik’s advice on daily conduct, edited niegdyś synagogi w Rymanowie (woj. pod- Menachema Mendla – Congregation Me- by his disciple Ezechiel Panet of Karlsberg), by Chassidim from the Congregation Men- karpackie), wzniesionej w końcu XVI lub nachem Zion z Nowego Jorku. Torat Menachem (a collection of advice on achem Zion. Meetings and prayers are na początku XVII w. Na przełomie XVIII Już w 2005 r. Congregation Mena- daily conduct) or Ateret Menachem (a col- held regularly, Chassidim from the United i XIX w. Rymanów był jednym z naj- chem Zion rozpoczęła prace remontowe: lection of practical advice and interpreta- States and Israel can visit Rymanów for the ważniejszych ośrodków ruchu chasydz- do maja tegoż roku zakończono odbudo- tions of the Law). anniversaries of tzadikim deaths (yahrzeit) kiego na Podkarpaciu – to właśnie tam wę górnej partii murów oraz zrekonstru- The Rymanów synagogue survived and pray in the same synagogue as their działał słynny cadyk Menachem Men- owano dach, wstawiono także nowe okna World War II in relatively good condition forefathers. Over the last few years, Ry- del (1745–1815), założyciel dynastii ca- i drzwi. Obecnie trwają prace renowacyjne – even though its interior had been looted manów has again become a centre of Jew- dyków rymanowskich i autor takich dzieł, we wnętrzu budynku. Środki na remont sy- and vandalised, the building itself was left ish life, and although its pre-war character jak Menachem Cijon (zbiór kazań na sza- nagogi zgromadzone zostały głównie dzię- standing. During fighting in 1944, the ed- cannot be brought back, the rebuilding of bat i święta), Diwre Menachem (zbiór rad ki działalności rabina Avrahama Reicha. ifice suffered only minor damage. But after the synagogue and frequent visits by Chas- cadyka, opracowany przez jego ucznia, Dziś rymanowska synagoga znów the war, the tin roofing was removed, ex- sidim have re-established the town in the Ezechiela Paneta z Karlsbergu), Torat pełni funkcje sakralne, a jej gospodarzami posing the abandoned building to gradual minds of Jews around the world. Menachem (zbiór wskazówek dotyczą- są chasydzi zrzeszeni w Congregation Me- deterioration. In 1957, a decision was tak- cych postępowania w życiu codziennym) nachem Zion. W synagodze regularnie od- en to demolish the synagogue and the dis- Revitalisation of the synagogue czy Ateret Menachem (zbiór praktycznych bywają się spotkania i modlitwy, a chasydzi mantling of the main chamber walls be- in Zamość rad i interpretacji Prawa). ze Stanów Zjednoczonych i Izraela, któ- gun. Luckily, the work was halted that same The Renaissance synagogue in Zamość Rymanowska synagoga przetrwała rzy przyjeżdżają do Rymanowa na roczni- year. For over half a century, the walls of the (Lubelskie) is one of the most spectacular II wojnę światową w stosunkowo do- ce śmierci cadyków (jorcajty), mogą modlić synagogue were left to fend for themselves. monuments of Jewish culture in Poland. It brym stanie – jej wnętrze co prawda zo- się w tej samej synagodze, co ich przodko- Upon its transfer to the Founda- is located in the Zamość Old Town, and in- stało okradzione i zdewastowane, ale bu- wie. W ciągu ostatnich lat Rymanów po- tion in 2005, the old synagogue was a ruin cluded on the UNESCO list of World Cul- 28 dynek ocalał. W czasie działań wojennych nownie stał się ośrodkiem życia żydow- – trees grew out of the roofless walls and tural Heritage Sites. w 1944 r. gmach uległ tylko niewielkim skiego, i choć nie da się przywrócić jego bushes ran riot throughout its interior. The The Zamość synagogue was raised at uszkodzeniom, po wojnie jednak z dachu przedwojennego charakteru, to jednak od- cracked walls were in danger of collapse the beginning of the 17th century, most like- synagogi zdjęto blachę, co zapoczątkowało budowa synagogi, a także częste wizyty and the condition of the miraculously-pre- ly either between 1610–1618 or in 1620. okres postępującej degradacji opuszczonej chasydów sprawiają, że miasteczko to na served murals, exposed to rain and freez- The building was initially a single-space budowli. W 1957 r. podjęto decyzję o wy- nowo zaistniało w świadomości społecz- ing temperatures, worsened from year to structure, with annexes for women added burzeniu synagogi i rozpoczęto rozbiórkę ności żydowskiej z całego świata. year. To save the endangered monument, to the main edifice probably sometime in murów sali głównej – na szczęście prace the Foundation contacted a Chassidic or- the 1630s. The building is topped by an at- zostały wstrzymane jeszcze w tym samym Rewitalizacja synagogi ganisation which continued Menachem tic concealing a recessed roof. The vault- roku. Mury synagogi na blisko pół wieku w Zamościu Mendel’s work – the Congregation Mena- ing is adorned with masterfully-crafted pozostawiono własnemu losowi. Renesansowa synagoga w Zamościu (woj. chem Zion in New York. stucco decorations. The eastern wall of the W momencie przekazania Fundacji lubelskie) jest jednym z najwspanialszych The Congregation Menachem Zion main chamber contains the aron ha-kodesh w 2005 r. dawna bożnica była ruiną – na zabytków kultury żydowskiej w Polsce. immediately launched renovation work: by – a richly decorated ark for Torah scrolls. murach pozbawionej dachu budowli ro- Znajduje się na terenie zamojskiego Stare- May 2005, the top sections of the walls had After the outbreak of World War II, sły drzewa, a jej wnętrze porastały krze- go Miasta, wpisanego na Listę Światowego been rebuilt and the roof raised. New doors the interior of the synagogue was looted wy. Popękane ściany groziły zawaleniem, Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodnicze- and windows were also installed. Renovation by the Germans. The southern annex for a stan cudem zachowanych polichromii, go UNESCO. works on the interior of the building are cur- women was destroyed, while the northern narażonych na działanie zjawisk atmo- Zamojska synagoga została wzniesio- rently under way. Funding for the synagogue’s one suffered extensive damage. In 1941, sferycznych, pogarszał się z roku na rok. na na początku XVII w., prawdopodobnie restoration was obtained largely thanks to the Germans converted the synagogue into Aby ratować zagrożony zabytek, Funda- w latach 1610–1618 lub 1620. Pierwotnie the activity of Rabbi Avraham Reich. a stable and later a carpentry workshop. cja nawiązała kontakt z chasydzką orga- bożnica była budowlą jednoprzestrzenną, Today, the Rymanów synagogue has After the war, the synagogue was nizacją zrzeszającą kontynuatorów myśli później, zapewne w latach 30. XVII w., do resumed its religious functions and is run renovated. However, its function as a house głównego gmachu dobudowano aneksy dla Finansowego EOG oraz Norweskiego Me- of prayer was not restored. Between Thanks to the renovations carried kobiet, tzw. babińce. Budynek zwieńczo- chanizmu Finansowego. 1951–1954, it served as a warehouse, and out by the Foundation, the monumen- ny jest attyką, za którą kryje się tzw. dach W ramach projektu „Rewitalizacja from 1959 until 2005 as a library. After the tal edifice was restored to its former im- pogrążony. Sklepienia zdobią wysokiej kla- renesansowej synagogi w Zamościu na po- war, repairs were carried out on the syna- pressive appearance and protected for the sy dekoracje sztukatorskie. We wschod- trzeby Szlaku Chasydzkiego oraz lokalnej gogue in order to restore it back to its orig- coming decades. The revitalised Zamość niej ścianie sali głównej znajduje się aron społeczności” w latach 2009–2010 Funda- inal form from before the 17th century. synagogue has become one of the most in- ha-kodesz – bogato zdobiona wnęka prze- cja przeprowadziła w synagodze komplek- Between 1948–1950, the southern wom- teresting attractions on the Jewish heritage znaczona na zwoje Tory. sowy remont konserwatorski. Obejmował en’s annex was rebuilt (with one floor) and map of Poland. Po wybuchu II wojny światowej na- on przede wszystkim: wzmocnienie fun- an additional floor was removed over the On April 5 2011, the renovated syn- ziści zrabowali wnętrze synagogi. Połu- damentów i wykonanie ich pionowej i po- northern annex. The attic was rebuilt be- agogue was opened to the public. The offi- dniowy babiniec został rozebrany, pół- ziomej izolacji, wzmocnienie ścian, pod- tween 1967–1972. Unfortunately, no fur- cial ceremony was held under the honorary nocny uległ poważnym uszkodzeniom. piwniczenie części synagogi, wykonanie ther extensive renovation work was carried patronage of the President of the Republic W 1941 r. Niemcy umieścili w synagodze nowej konstrukcji i pokrycia dachów, prze- out at the synagogue since the 1970s. of Poland, Bronisław Komorowski. stajnię, a później warsztaty stolarskie. prowadzenie konserwacji sztukaterii i poli- The building was transferred to The restored building became home Po wojnie zamojska synagoga zo- chromii we wnętrzu synagogi, wykonanie the Foundation in 2005 in a very deteri- to the Foundation for the Preservation stała odremontowana, nie odzyskała już nowych tynków zewnętrznych oraz zago- orated technical condition. The vaulting of Jewish Heritage “Synagogue” Centre jednak funkcji domu modlitwy. W latach spodarowanie otoczenia. was flooded by water pouring in through – a modern cultural centre, serving both 1951–1954 był tam magazyn, a od 1959 Dzięki przeprowadzonym przez Fun- a leaking roof, the interiors were attacked Jews visiting Zamość and the inhabitants do 2005 r. Wojewódzka i Miejska Bibliote- dację pracom monumentalny gmach odzy- by mould, the attic embellishments were of the city. A Multimedia Museum of the ka Publiczna. Po wojnie w synagodze prze- skał dawny imponujący wygląd i został za- on the point of collapse, and the exteri- Jews of Zamość and the Surrounding Area prowadzono prace, których celem było bezpieczony na kolejne dziesięciolecia. or plastering was peeling off the walls. The is open to visitors inside the building. The przywrócenie budynkowi wyglądu sprzed Zrewitalizowana zamojska synagoga stała Foundation quickly carried out the neces- Centre’s attractions include a rich offering 29 XVIII-wiecznej przebudowy. W latach się jednym z najciekawszych punktów na sary protective work (also thanks to fund- of events and temporary exhibitions, or- 1948–1950 odbudowano babiniec połu- mapie dziedzictwa żydowskiego w Polsce. ing awarded by the World Monuments ganised in cooperation with local partners dniowy (jako jednokondygnacyjny) oraz 5 kwietnia 2011 r. odrestaurowana Fund) and devised a complex revitalisation (especially the Artistic Exhibitions Office– zlikwidowano piętro nad babińcem pół- synagoga w Zamościu została otwarta dla scheme. In 2008, the project received sup- the Zamość Gallery, and the Fine Arts High nocnym, a w latach 1967–1972 zrekon- publiczności. Uroczystość otwarcia obję- port from the EEA Financial Mechanism School in Zamość), as well as other par- struowano attykę. Niestety, od lat 70. XX w. ta była honorowym patronatem Prezyden- and the Norwegian Financial Mechanism. ties, such as the Israeli Embassy. The Foun- w synagodze nie przeprowadzano już żad- ta Rzeczypospolitej Polskiej Bronisława Between 2009–2010, as part of the dation’s Lublin partners – the John Paul II nych znaczących prac remontowych. Komorowskiego. “Revitalisation of the Renaissance Syn- Catholic University in Lublin and the Ma- Kiedy w 2005 r. gmach przeszedł W odrestaurowanym budynku uru- agogue in Zamość for the Needs of the ria Curie-Skłodowska University in Lublin na własność Fundacji, jego stan technicz- chomione zostało Centrum „Synagoga” Chassidic Route and the Local Communi- – are also regularly involved in the Cen- ny był bardzo zły. Przez nieszczelne da- Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydow- ty” project, the Foundation carried out ex- tre’s activities. chy na sklepienia synagogi lała się woda, skiego – nowoczesny ośrodek kultury, tensive renovation and conservation work Thanks to the “Synagogue” Centre, we wnętrzach rozwijał się grzyb, grzebie- który służy zarówno odwiedzającym Za- at the site. This included: the reinforce- visitors can get to better know the histo- nie attyk groziły zawaleniem, a zewnętrz- mość Żydom, jak i mieszkańcom miasta. ment of the foundations and their verti- ry of the Jewish community of Zamość, ne tynki odchodziły od ścian. Fundacja W gmachu działa Multimedialne Mu- cal and horizontal insulation, the rein- which contributed to the intellectual, re- szybko przeprowadziła najważniejsze pra- zeum Historii Żydów Zamościa i Okolic. forcement of the walls, the construction of ligious and cultural life of the region ce zabezpieczające (m.in. dzięki środkom Atrakcją Centrum jest bogata oferta im- a basement under a part of the synagogue, over the centuries. The Zamość syna- przekazanym przez World Monuments prez oraz wystaw czasowych, organizowa- the construction of a new roof and roofing, gogue is also a key point on the Chassid- Fund) oraz opracowała kompleksowy pro- nych zarówno we współpracy z lokalnymi the conservation of the internal stuccow- ic Route – to which a part of the exhibi- jekt rewitalizacji budynku. W 2008 r. uzy- partnerami (szczególnie Biurem Wystaw ork and murals, re-plastering the exterior tion is devoted (more about the route on skał on wsparcie ze środków Mechanizmu Artystycznych – Galerią Zamojską oraz walls and arranging the surrounding area. p. 45). Publications about select towns Liceum Plastycznym w Zamościu), jak również innymi podmiotami, takimi jak np. Ambasada Izraela w Polsce. W dzia- łalność kulturalną i edukacyjną Centrum angażują się także lubelscy partnerzy Fundacji: Katolicki Uniwersytet Lubel- ski Jana Pawła II i Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej. Dzięki Centrum „Synagoga” zwiedza- jący mogą bliżej poznać dzieje społeczności żydowskiej, która przez stulecia współtwo- rzyła intelektualne, religijne i kulturowe ob- licze regionu. Zamojska synagoga jest także kluczowym punktem Szlaku Chasydzkiego, któremu poświęcony jest osobny dział pre- zentacji Muzeum (więcej o Szlaku na s. 45). W Centrum dostępne są także publikacje dotyczące wybranych miejscowości Szla- ku. Gmach pełni również funkcje religijne, służąc za miejsce modlitwy odwiedzającym Zamość grupom żydowskim. 30 13 maja 2011 r. projekt rewitalizacji synagogi w Zamościu otrzymał „Laur Kon- serwatorski 2011” – nagrodę przyznawaną corocznie przez Lubelskiego Wojewódz- kiego Konserwatora Zabytków w Lublinie za wyróżniające się realizacje konserwator- skie. Projekt rewitalizacji uzyskał również nominację do nagrody głównej w kategorii „Zabytek” w jubileuszowej, V edycji kon- kursu „Polska Pięknieje – 7 Cudów Fun- duszy Europejskich”, organizowanym przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Od momentu otwarcia Centrum „Synagoga” w kwietniu 2011 r. do końca sierpnia 2012 r. odbyły się tam 54 impre- zy o charakterze kulturalnym lub edukacyj- nym, w których łącznie udział wzięło po- nad 20 000 osób. Szczegółowe informacje na temat działalności kulturalnej i edukacyjnej Cen- trum „Synagoga” w Zamościu można znaleźć zamość 2006 na stronie Centrum: www.zamosc.fodz.pl. synagoga / the synagogue on the Chassidic Route are available at the Centre. The building also serves as as a place of prayer for Jewish groups visit- ing Zamość. On May 13 2011, the Zamość syn- agogue revitalisation project received the “Conservation Laurel 2011” – a spe- cial prize awarded annually by the Lub- lin Monument Conservation Authority for outstanding conservation projects. The project was also nominated for the main prize in the 5th jubilee edition of the “Po- land Grows Beautiful – Seven Wonders of European Funds” competition in the “Monument” category. From the opening of the “Syna- gogue” Centre in April 2011 until the end of August 2012, 54 cultural and education- al events were held there with a total of 20 000 participants. Detailed information about the cul- tural and educational activities taking place 31 at the “Synagogue” Centre can be found on the website: www.zamosc.fodz.pl.

The project “Revitalisation of the Renais- sance synagogue in Zamość for the needs of the Chassidic Route and the local com- munity” was supported by a grant from Ice- land, Liechtenstein and Norway through the EEA Financial Mechanism and the Norwegian Financial Mechanism.

Revitalisation of the synagogue complex in Kraśnik Following the completion of the work in Zamość, the biggest challenge the Foun- dation faces in the Lubelskie province is the revitalisation of the synagogue com- plex in Kraśnik. The architectural com- plex is composed of two synagogues: zamość 2012 the Baroque Great Synagogue from the synagoga / the synagogue 17th century, containing fragments of 32

kraśnik 2009 kraśnik 2011 synagoga / the synagogue synagoga / the synagogue

Projekt „Rewitalizacja renesansowej syna- Składa się on z dwóch budowli: barokowej important murals, and a second, more were knocked down and basements and gogi w Zamościu na potrzeby Szlaku Cha- Wielkiej Synagogi, wzniesionej w XVII w., modest house of worship built at the be- an underground passage connecting the sydzkiego oraz lokalnej społeczności” uzyskał w której wnętrzu zachowały się fragmenty ginning of the 19th century. two buildings were built. The work was wsparcie udzielone przez Islandię, Liechten- cennych polichromii, oraz drugiej, mniej- Although sacked by the Germans, interrupted before its completion and the stein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze szej i skromniejszej bożnicy, zbudowanej both Kraśnik synagogues survived the synagogues were left empty for the next środków Mechanizmu Finansowego Europej- w 1. połowie XIX w. war. They were subsequently seized by twenty years. skiego Obszaru Gospodarczego oraz Norwe- Obie kraśnickie synagogi, choć po- the state and used as industrial buildings When the Foundation came into skiego Mechanizmu Finansowego. ważnie zdewastowane przez nazistów, for many years, which led to their further ownership of the Kraśnik synagogues in szczęśliwie przetrwały wojnę. Po jej zakoń- degradation. In the 1980s, the decision 2005, both buildings were in a terrible Rewitalizacja zespołu czeniu zostały przejęte przez Skarb Pań- was taken to turn the synagogues into technical condition. Due to a lack of insula- synagogalnego w Kraśniku stwa i przez lata wykorzystywane były jako a conference centre and construction tion, the basements built in the 1980s were Po zakończeniu prac w Zamościu najwięk- obiekty przemysłowe, co powodowało ich work was started on the site. New ferro- full of stagnant water, causing permanent szym wyzwaniem, jakie stoi przed Fun- degradację. W latach 80. XX w. w syna- concrete ceilings and stairwells were in- water damage to the walls, which led to dacją na Lubelszczyźnie, jest rewitaliza- gogach rozpoczęto prace budowlane, któ- stalled (destroying the original interi- their weakening. The stone and brick walls cja zespołu synagogalnego w Kraśniku. rych celem była adaptacja budynków na or divisions), some of the original walls had lost most of the plastering and were potrzeby planowanego tam ośrodka kon- przeprowadzono następujące prace: pod- quickly becoming eroded, while a series of The activity “Restoration of the synagogue ferencyjnego. W obu synagogach wybu- bicie fundamentów, izolację poziomą wind-storms had torn off parts of the met- complex in Kraśnik – phase I (protective dowano wówczas nowe, żelbetowe stro- i pionową fundamentów, wykonanie żel- al roofing. works from further decay)” was implement- py i klatki schodowe, niszcząc oryginalne betonowego wieńca wokół budynków dla The Foundation immediately car- ed within the framework of the project “Re- podziały wnętrz, a także rozebrano część wzmocnienia ścian, rozbiórkę posadzek, ried out the most essential protective vitalisation of the Renaissance synagogue oryginalnych ścian oraz wykonano piwni- schodów i stropów wykonanych wadliwie work and attempted to raise funds for in Zamość for the needs of the Chassidic ce i przejście podziemne łączące oba bu- w latach 80. XX w., budowę nowych stro- a complete restoration of the building. Route and the local community” support- dynki. Prace przerwano, nie doprowadza- pów i klatek schodowych, remont więźb In 2005–2007, a concept for the revital- ed by a grant from Iceland, Liechtenstein jąc ich do końca, a synagogi pozostawiono dachowych i wykonanie nowych pokryć isation of the complex as a cultural cen- and Norway through the EEA Financial puste na kolejnych 20 lat. dachowych, nałożenie nowych tynków ze- tre for youth and tourists travelling along Mechanism and the Norwegian Financial Kiedy w 2005 r. Fundacja stała się wnętrznych i malowanie elewacji, a tak- the Chassidic Route was developed. This Mechanism. właścicielem kraśnickich synagog, oba że wykonanie antywłamaniowej stolarki was done in cooperation with our part- budynki znajdowały się w katastrofal- okiennej w budynku Wielkiej Synagogi. Na ners: the Kraśnik Municipal Office, the Revitalisation of the synagogue nym stanie technicznym. Brak izolacji po- najbliższe lata zaplanowane są prace kon- Municipal Public Library, the Centre for in Przysucha wodował, że w wykonanych w latach 80. serwatorskie we wnętrzach obu budowli. Culture and Promotion, the Za Bramą The Foundation is also engaged in efforts XX w. piwnicach stała woda, powodując Dziś, po zakończeniu przez Fundację (Beyond the Gate) Foundation and the to revitalise the 18th-century synagogue stałe zawilgocenie murów i prowadząc najważniejszej fazy remontu, majestatycz- Volunteer Centre. in Przysucha (Mazowieckie). Our aim is do ich osłabienia. Pozbawione większości ne bryły kraśnickich synagog na nowo stały In 2010, thanks to funding from the to revitalise this magnificent building and tynków ceglano-kamienne ściany ulegały się świadectwem roli, jaką społeczność ży- Financial Mechanisms, the Foundation create a cultural centre serving both Jew- szybkiej erozji, a po kilku silnych wichu- dowska przez stulecia odgrywała w dzie- carried out the first stage of renovation ish groups visiting the town and the local rach z dachów synagog zaczęły się odry- jach miasta. work aimed at halting the advancing de- community. wać płaty blachy. cay of the buildings and securing them for The synagogue in Przysucha was 33 Fundacja od razu przeprowadziła Działanie „Restauracja zespołu synago- the next decades. The following work was built between 1774–1777. The massive najistotniejsze prace zabezpieczające, a ta- galnego w Kraśniku – etap I (prace za- carried out: reinforcement of the founda- limestone edifice, occupying an area of 650 kże rozpoczęła starania o zebranie fundu- bezpieczające przed dalszą degradacją)” tions, vertical and horizontal insulation square metres, still towers over the small szy na całkowity remont obiektu. W latach zrealizowane zostało w ramach projektu of the foundations, construction of a fer- town. The original vaulting, supported by 2005–2007 została również opracowana „Rewitalizacja renesansowej synagogi w Za- ro-concrete band around the buildings a four-pillared bimah (podium from which koncepcja rewitalizacji zespołu na potrze- mościu na potrzeby Szlaku Chasydzkiego to reinforce the walls, dismantling of the the Torah is read), rises above the main by centrum kulturalnego dla młodzieży oraz lokalnej społeczności”, który uzyskał floors, stairs and ceilings built incorrect- chamber. The aron ha-kodesh (ark in which i turystów podróżujących Szlakiem Cha- wsparcie udzielone przez Islandię, Liech- ly in the 1980s, construction of new ceil- the Torah scrolls are kept), surrounded by sydzkim. W przygotowanie projektu rewi- tenstein i Norwegię poprzez dofinansowa- ings and stairwells, renovation of the raft- a decorative frame, was also preserved. talizacji zaangażowani byli nasi partnerzy: nie ze środków Mechanizmu Finansowego ers and replacement of the roofing, new Fragments of murals and stuccowork re- Urząd Miasta Kraśnik, Miejska Bibliote- Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz external plastering and paint as well as the main on the walls. ka Publiczna, Centrum Kultury i Promo- Norweskiego Mechanizmu Finansowego. installation of anti-break-in windows at Jews came to Przysucha shortly af- cji, Fundacja „Za Bramą” oraz Centrum the Great Synagogue. Interior conserva- ter its establishment in 1713. At the end Wolontariatu. Rewitalizacja synagogi tion work has been planned for the next of the 17th century, the town became an W 2010 r., dzięki wsparciu Mecha- w Przysusze few years. important Chassidic centre and gained nizmów Finansowych, Fundacja przepro- Fundacja prowadzi również działania Today, following the completion of renown for its tzadikim. The most im- wadziła w zespole synagogalnym w Kra- zmierzające do rewitalizacji XVIII-wiecz- the most important renovation phase, the portant of these were: Abraham of Przy- śniku pierwszy etap prac remontowych, nej synagogi w Przysusze (woj. mazo- majestic Kraśnik synagogues once again sucha (d. 1806), Jacob Yitzhak ben Asher których celem było zatrzymanie postępu- wieckie). Chcemy odrestaurować tę wspa- bear witness to the role played by the Jew- (1766–1813), known as the Holy Jew of Pr- jącej degradacji obu gmachów i zabezpie- niałą budowlę i stworzyć w niej centrum ish community in the town’s history over zysucha and recognized as the first prop- czenie ich na kolejne dekady. W budynkach kulturalne, które będzie służyć zarówno the centuries. agator of Chassidism in central Poland, żydowskim grupom odwiedzającym mia- widoczne są głębokie spękania. Sklepie- sto, jak i lokalnej społeczności. nie synagogi do niedawna groziło zawa- Synagoga w Przysusze została zbu- leniem, gdyż podtrzymująca je bima, na dowana w latach 1774–1777. Jej potężny, skutek wieloletnich zaniedbań, uległa wzniesiony z wapienia gmach o powierzch- osłabieniu. Wspierająca ją metalowa kon- ni 650 m² do dziś góruje nad niewielką strukcja, zbudowana w czasie prac kon- miejscowością. Sala główna synagogi prze- serwatorskich, zapadła się pod własnym kryta jest oryginalnym sklepieniem, które ciężarem i przestała pełnić swoją funkcję. wspiera czterofilarowa, architektoniczna Fundacja została właścicielem bu- bima (podium, na którym czyta się Torę). dynku w 2007 r. W 2008 r. przeprowadzi- Zachował się też aron ha-kodesz (nisza, liśmy niezbędne prace zabezpieczające, w której przechowywane są zwoje Tory), a do grudnia 2009 zakończyliśmy prace nad ujęty w dekoracyjne obramienie. Na ścia- przygotowaniem dokumentacji budowla- nach przetrwały fragmenty polichromii nej i konserwatorskiej obiektu. W 2012 r. i dekoracji sztukatorskich. otrzymaliśmy wsparcie Ministra Kultury Żydzi przybyli do Przysuchy wkrót- i Dziedzictwa Narodowego, które pozwo- ce po lokacji miasta w 1713 r. Pod koniec liło nam na przeprowadzenie najpilniej- XVIII w. miasto stało się ważnym ośrod- szych prac remontowych: wzmocnienie kiem chasydyzmu i zyskało sławę dzięki konstrukcji budynku poprzez wykonanie mieszkającym w nim cadykom. Najważ- ławy fundamentowej w ścianie południo- przysucha niejsi z nich to: Abraham z Przysuchy (zm. wej i wschodniej, wykonanie fundamen- synagoga / the synagogue 34 1806), Jakub Izaak ben Aszer (1766–1813), towania konstrukcji wsporczej bimy oraz zwany Świętym Żydem z Przysuchy i uzna- wykonanie izolacji pionowych ścian funda- wany za pierwszego propagatora chasydy- mentowych w celu ograniczenia zawilgoce- zmu w centralnej Polsce oraz jego uczeń, nia murów. as well as his disciple Simcha Bunem weakened. The metal construction re- Simcha Bunem (1784–1827). Ich ohele, W kolejnych latach planujemy wy- (1784–1827). Their ohalim, built in the inforcing it, put up during conservation wzniesione w latach 80. XX w. na miejscu konać remont dachu oraz stopniowo od- 1980s, are still regularly visited by Chassi- works, sank into the ground and ceased wcześniejszych, zniszczonych, są wciąż re- remontować cały budynek. Mamy nadzie- dim from around the world. to serve its function. gularnie odwiedzane przez chasydów z ca- ję, że już wkrótce odwiedzające Przysuchę The synagogue building survived The Foundation became the own- łego świata. grupy żydowskie, które dziś przybywa- the war but has stood empty since. In er of the building in 2007. In 2008, we car- Budynek synagogi przetrwał woj- ją tam przede wszystkim po to, żeby od- spite of repairs carried out in the 1960s ried out indispensable protective repairs, nę i stał opuszczony od jej zakończenia. wiedzić miejscowy cmentarz, będą mogły and 70s, its condition is dire due to the and by December 2009 we had completed Pomimo prac remontowych przeprowa- zwiedzać również odnowiony gmach jed- fact that it never underwent thorough the building and conservation documen- dzonych w latach 60. i 70. XX w., stan nej z największych zachowanych synagog conservation work and has stood aban- tation. In 2012, we received support from budynku jest dzisiaj bardzo zły, przede w Polsce. doned and unused for several decades. the Minister of Culture and National Her- wszystkim z tego powodu, że nigdy nie The greatest danger to the building is itage, which has permitted us to carry out został poddany kompleksowej konser- Zadanie „Przysucha, synagoga (XVIII w.): moisture – caused both by a lack of insu- the most urgent repairs: reinforcing the wacji, a na dodatek przez kilka dekad wzmocnienie fundamentów i konstruk- lated foundations as well as by the poor foundations under the southern and east- nie był użytkowany. Największe zagroże- cji wsporczej bimy oraz wykonanie izola- state of the roof. Deep fissures are visible ern wall in order to strengthen the struc- nie dla gmachu stanowi wilgoć – zarów- cji pionowych” uzyskało wsparcie Ministra on the walls, soaked through with water. ture, building foundations below the metal no ta spowodowana brakiem izolacji fun- Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ra- Until recently, the vaulting was in danger structure supporting the bimah, and iso- damentów, jak i fatalnym stanem dachu. mach programu „Dziedzictwo kulturowe”, of collapse since, as a result of years of lating the foundation walls in order to lim- Na przesiąkniętych wodą murach budowli priorytet 1. „Ochrona zabytków”. neglect, the bimah supporting them had it humidity. Remonty i rewitalizacje zabytko- In the coming years, we plan to re- wych budowli są ogromnym wyzwaniem pair the roof and gradually renovate the organizacyjnym i finansowym. Z tego whole building. We hope that the Jew- względu Fundacja zawsze chętnie nawią- ish groups who now visit Przysucha for its zuje współpracę z lokalnymi podmiotami, Jewish cemetery will soon also be able to które są zainteresowane objęciem opie- visit the renovated building of one of Po- ką konkretnych obiektów i potrafią zdo- land’s largest surviving synagogues. być środki konieczne do ich rewitalizacji. Za szczególnie udaną uważamy współ- The task “Przysucha, synagogue (18th c.): pracę realizowaną w Olsztynie, Sejnach reinforcing foundations and bimah sup- i w Słupsku – w tych miejscowościach od- porting structure and vertical isolation” zyskane przez Fundację budynki zosta- was supported by a grant from the Minister ły wydzierżawione lokalnym partnerom, of Culture and National Heritage as part of którzy prowadzą w nich działania kul- the programme “Cultural Heritage”, priority turalne i edukacyjne lub wykonują prace 1. “Monument Protection”. remontowe. Do najważniejszych tego typu pro- The renovation and revitalisation of jektów należy rewitalizacja dawnego domu historical monuments is an enormous ad- przedpogrzebowego Bet Tahara w Olszty- ministrative and financial challenge, which nie (woj. warmińsko-mazurskie), wznie- is why the Foundation gladly cooperates sionego w latach 1911–1913. Budynek with local bodies interested in caring for ten został zaprojektowany przez Ericha a specific property and capable of obtaining 35 Mendelsohna, jednego z najwybitniej- sejny the funding to revitalise it. Our coopera- szych architektów XX w. W 2005 r. Funda- synagoga / the synagogue tion in the towns Olsztyn, Sejny and Słupsk cja wydzierżawiła go Fundacji „Borussia”, can be considered particularly successful. która rozpoczęła projekt jego rewitalizacji In these towns, the buildings reclaimed by i utworzenia w nim Centrum Dialogu Mię- the Foundation have been leased out to lo- dzykulturowego „DOM MENDELSOH- cal partners who use them for cultural and NA”. Już w 2006 r. w Bet Tahara przepro- educational activities or are carrying out wadzono pierwsze prace konserwatorskie, renovations. w czasie których m.in. odsłonięto wspa- One of the most important projects niałe malowidła i mozaiki w kopule głów- of this kind is the revitalisation of a for- nej sali budynku. Zrewitalizowany „DOM mer pre-burial house – the Bet Tahara in MENDELSOHNA” ma zostać otwarty Olsztyn (Warmińsko-Mazurskie), built be- w 2013 r., a więc w setną rocznicę powsta- tween 1911–1913. The house was designed nia. Środki na rewitalizację obiektu prze- by Erich Mendelsohn, one of the 20th cen- kazane zostały m.in. przez Gminę Olsztyn, tury’s most prominent architects. In 2005, niemiecką Fundację „Pamięć, Odpowie- the Foundation leased it out to the Borus- dzialność i Przyszłość” oraz przez Unię Eu- sia Foundation which launched its revi- ropejską w ramach Regionalnego Progra- talisation with the goal of creating the mu Operacyjnego Warmia i Mazury. olsztyn słupsk MENDELSOHN HOUSE Centre of Inter- dom przedpogrzebowy / the pre-burial house dom przedpogrzebowy / the pre-burial house cultural Dialogue within the building. Con- servation work was carried out at the Bet Innym obiektem, którym opiekuje The synagogue regularly serves as a ven- się partner Fundacji, jest imponująca, XIX- ue for cultural and educational events. In -wieczna synagoga w Sejnach (woj. pod- 2011, the Foundation leased the former laskie). W 2007 r. gmach ten został wy- pre-burial house in Słupsk to the House at dzierżawiony przez Fundację Ośrodkowi the Crossroads of Cultures and Religions „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów”, Association which organises social and a w 2010 r. – Miejskiej Bibliotece Publicz- cultural activities there. nej w Sejnach. W budynku stale odbywają The Foundation is also the owner of się imprezy kulturalne i edukacyjne. Z ko- the famous Baroque synagogue in Łańcut lei w 2011 r. Fundacja wydzierżawiła dawny (Podkarpackie), built in 1761. This is one dom przedpogrzebowy w Słupsku Stowa- of the most spectacular and best preserved rzyszeniu „DOM NA ROZSTAJU Kultur historical synagogues in Europe, whose in- i Religii”, które prowadzi tam działalność terior stuccowork and murals bear witness społeczno-kulturalną. to the wealth and prominence of the local Własnością Fundacji jest także słyn- Jewish community. The Foundation also na, barokowa synagoga w Łańcucie (woj. owns the 17th-century synagogue in Orla podkarpackie), wzniesiona do 1761 r. Jest (Podlaskie). ona jednym z najznakomitszych i najle- piej zachowanych zabytków architektu- ry synagogalnej w Europie – w jej wnętrzu 2. Caring for cemeteries podziwiać można wspaniałe sztukaterie kolno – an overview of selected 36 i polichromie, które wymownie świadczą cmentarz żydowski / the jewish cemetery projects o bogactwie i znaczeniu miejscowej spo- łeczności żydowskiej. Do Fundacji nale- Caring for Jewish cemeteries (of which ży również XVII-wieczna synagoga w Orli there are about 1200 in Poland) is one of (woj. podlaskie). mogił. Niezwykle ważne jest ogrodzenie Tahara as early as 2006, revealing extraor- the Foundation’s undisputed priorities. cmentarza – szczególnie w Polsce, gdzie na dinary murals and mosaics in the cupola There are two reasons for the importance terenie nekropolii nie zachowały się czę- over the main room. The revitalised MEN- that the Jewish community attaches to this 2. Opieka nad cmentarzami sto żadne nagrobki ani inne ślady mogące DELSOHN HOUSE is due to open in 2013, task – a religious and an historical one. – prezentacja wybranych świadczyć o tym, że dany teren jest miej- on the 100th anniversary of its construction. In Judaism, the resting places of the projektów scem spoczynku. Dziś ogrodzenie ma nie Funds for the revitalisation of the building dead must remain undisturbed until the tylko chronić przed intruzami – ma tak- were granted by the Municipality of Olsz- coming of the Messiah. When repairs are Opieka nad cmentarzami żydowskimi, że uwidocznić granice cmentarza i tym sa- tyn, the German Remembrance, Responsi- carried out in a Jewish cemetery, it is fun- których jest w Polsce około 1200, należy mym przypomnieć mieszkańcom i przy- bility and Future (EVZ) Foundation and the damental that the graves are not disturbed. to bezwzględnych priorytetów Fundacji. jezdnym, że obszar, który często uważali European Union as part of the Warmia and It is particularly important that graveyards Ogromna waga, jaką społeczność żydow- wcześniej za fragment parku, łąki albo po Mazury Regional Operational Programme. be enclosed, especially in Poland, where ska przywiązuje do tego zadania, ma dwo- prostu pola, jest de facto miejscem po- Another property maintained by most cemeteries have no surviving tomb- jakie przyczyny – religijne i historyczne. chówku. Historyczne znaczenie cmentarzy a partner of the Foundation is the mag- stones and bear no trace of the fact that W judaizmie miejsce spoczynku żydowskich w oczywisty sposób wynika nificent 19th-century synagogue in Sejny they are burial grounds. Today, fences and zmarłych musi pozostać nienaruszone aż z faktu, że spoczywają tam przedstawicie- (Podlaskie). In 2007, the edifice was leased walls are not only meant to protect from do nadejścia Mesjasza. Wszelkie prace na le społeczności, która już dzisiaj nie istnie- out to the Borderland Foundation’s Centre intruders, but also to make the cemetery cmentarzu żydowskim muszą być prowa- je – została bowiem bezpowrotnie unice- of Arts, Cultures and Nations and in 2010 boundaries clearly visible, reminding locals dzone tak, by w żaden sposób nie naruszyć stwiona w czasie Zagłady. – to the Municipal Public Library in Sejny. and visitors that an area they previously W ciągu 10 lat istnienia Fundacja viewed as a part of a park, meadow or field, uporządkowała ponad 100 cmentarzy ży- is in fact a graveyard. The historical sig- dowskich. Wszystkie projekty staramy się nificance of Jewish cemeteries is naturally realizować z udziałem jak największej licz- linked to the fact that they are places of rest by lokalnych partnerów – władz samorzą- for members of a community that no long- dowych, szkół, ośrodków kultury i organi- er exists – because it was irretrievably de- zacji pozarządowych. W organizowanych stroyed during the Holocaust. przez Fundację uroczystościach otwarcia During the ten years of its existence, uporządkowanych, ogrodzonych cmen- the Foundation has cleaned up over 100 tarzy zawsze biorą udział przedstawicie- Jewish cemeteries. We try to involve the le wszystkich podmiotów, które przyczy- greatest possible number of local partici- niły się do powodzenia projektu, a także pants – local authorities, schools, cultur- uczniowie miejscowych szkół i mieszkań- al centres and non-governmental organisa- wysokie mazowieckie cy – zależy nam bowiem, aby odnowione tions – in all of these projects. The official cmentarz żydowski / the jewish cemetery cmentarze zaistniały w społecznej świado- openings of cemeteries which the Foun- mości jako miejsca spoczynku, zasługujące dation has cleaned up and enclosed are al- na szacunek i spokój. ways attended by representatives of all the Wszystkie projekty dotyczące cmen- bodies that contributed to the project’s tarzy realizowane przez Fundację są uzgad- success, as well as local inhabitants and niane z Naczelnym Rabinem Polski, ra- children from local schools. Our hope is binem Michaelem Schudrichem, a we that these restored cemeteries become part wszystkich kwestiach związanych z opieką of the local social consciousness as places 37 nad cmentarzami Fundacja ściśle współ- of rest, deserving of respect and quiet. pracuje z ZGWŻ. All projects relating to cemeteries car- Fundacja jest również partnerem ried out by the Foundation are conducted in projektu „Tikkun – Naprawa”, realizo- consultation with Rabbi Michael Schudrich, wanego przez służby więzienne polską the Chief Rabbi of Poland. The Foundation i izraelską. W ramach współpracy Funda- also works closely with the UJRCP on all cja pomaga zakładom karnym w wyborze matters relating to the care of cemeteries. cmentarza, który ma zostać porządkowa- The Foundation is also a partner in ny, a także prowadzi dla osadzonych i funk- the “Tikkun – Restoration” project im- mszczonów cjonariuszy warsztaty poświęcone tradycji plemented jointly by the Polish and Israe- cmentarz żydowski / the jewish cemetery żydowskiej oraz problemom związanym li prison services. Within this project, the z antysemityzmem i ksenofobią. Fundacja, Foundation helps prisons select a ceme- we współpracy z Naczelnym Rabinem Pol- tery to be cleaned up and organises work- ski, troszczy się też o zgodność prac prowa- shops on Jewish traditions, anti-Semitism dzonych na cmentarzach z religijnym pra- and xenophobia for inmates and prison wem żydowskim. officers. Working with the Chief Rabbi of Jednym z pierwszych cmentarzy upo- Poland, the Foundation also ensures that rządkowanych i ogrodzonych przez Funda- all work in cemeteries is carried out in ac- iwaniska cję był cmentarz na Bachledzkim Wierchu cordance with Jewish religious law. cmentarz żydowski / the jewish cemetery w Zakopanem (woj. małopolskie), uroczy- One of the first cemeteries to be ście otwarty w październiku 2004 r. Prace cleaned up and enclosed by the Foundation przeprowadzono dzięki wsparciu Ronal- upamiętniający społeczność żydowską was the burial ground on Bachledz- erected. The rededication ceremony was da Weisera, ambasadora USA na Słowacji, Iwanisk. Ceremonia rededykacji cmenta- ki Wierch in Zakopane (Małopolskie), of- held in October 2006. którego rodzice pochodzili z Zakopanego. rza odbyła się w październiku 2006 r. ficially opened in October 2004. Repairs A ceremony marking the comple- W tym samym, 2004 r., dzięki hoj- W listopadzie 2006 r. miała też miej- were carried out thanks to the support of tion of the first phase of work in the Jew- ności Renaty Singer oraz rabina Jose- sce uroczystość kończąca pierwszy etap Ronald Weiser, the U.S. ambassador to Slo- ish cemetery in Wysokie Mazowieckie fa Singera (USA), rozpoczęto też budowę renowacji cmentarza żydowskiego w Wy- vakia, whose parents came from Zakopane. (Mazowieckie) also took place in Novem- ogrodzenia wraz z bramą na cmentarzu sokiem Mazowieckiem (woj. podlaskie). That same year, thanks to the generos- ber 2006. The cemetery was restored by the żydowskim w Mszczonowie (woj. mazo- Cmentarz został odnowiony przez Funda- ity of Renata Singer and Rabbi Joseph Singer Foundation thanks to support from Mar- wieckie). Cmentarz ten uległ poważnym cję dzięki wsparciu Marvina Brooksa i Mi- (USA), the construction of a fence and gate vin Brooks and Michael Traison (USA). zniszczeniom w czasie wojny, na szczęście chaela Traisona (USA). Na terenie cmen- at the cemetery in Mszczonów (Mazowieck- A monument commemorating the town’s jednak nie wszystkie nagrobki zostały zra- tarza wzniesiono pomnik upamiętniający ie) was begun. The cemetery was badly Jewish community was erected in the cem- bowane. W odbudowanym niedawno ohe- społeczność żydowską miasta, wybudowa- damaged during the war; fortunately how- etery, the first part of the fence was built lu spoczywa Jakub Dawid, założyciel słyn- no pierwszą część ogrodzenia, uporządko- ever, not all tombstones were stolen. Jacob and the whole area was cleaned up, while nej dynastii cadyków mszczonowskich. wano cały teren oraz zinwentaryzowano David, the founder of the famous Mszczo- an inventory was made of the few remain- Budowę ogrodzenia Fundacja zakończyła nieliczne zachowane macewy. nów tzadik dynasty, rests in a recently re- ing matzevot. w 2005 r. W 2006 r. zrealizowaliśmy również built ohel. The Foundation completed the In 2006, we also carried out a num- W 2005 r. Fundacja przeprowadzi- niezwykle ciekawy zespół działań na tere- construction of the fence in 2005. ber of highly interesting activities in Izbica ła również prace na niemal doszczętnie nie Izbicy (woj. lubelskie). Izbica jest jedną In 2005, the Foundation also car- (Lubelskie). Izbica is one of the few towns zniszczonym cmentarzu w Kolnie (woj. z bardzo nielicznych miejscowości w Pol- ried out repairs at the nearly wholly-de- in Poland where 90% of the pre-war pop- podlaskie), na którym zachowały się tyl- sce, gdzie przed wojną Żydzi stanowili po- stroyed cemetery in Kolno (Podlaskie), in ulation was composed of Jews. In the 19th ko nieliczne, jednak znacznie uszkodzo- nad 90% mieszkańców. W XIX w. działał which only a few, very damaged matzevot century, it was home to the tzadik Morde- 38 ne fragmenty macew. Fundacja uporząd- tam cadyk Mordechaj Josef Leiner (1801– survived. The Foundation cleaned up and chai Yosef Leiner (1801– 1854), one of the kowała i ogrodziła teren nekropolii dzięki 1854), jeden z najwybitniejszych chasydz- enclosed the area thanks to support from most prominent Chassidic religious lead- wsparciu rabina Szlomo Bessera oraz In- kich przywódców religijnych w Króle- Rabbi Shlomo Besser and the Internation- ers in the Kingdom of Poland, and the au- ternational Committee for the Preserva- stwie Polskim, autor słynnego komentarza al Committee for the Preservation of Jew- thor of the famous Torah commentary Mei tion of Jewish Memorial Sites. Uroczystość do Tory Mei HaSziloah. W czasie II wojny ish Memorial Sites. A ceremony marking Hashiloach. During World War II, the Ger- wieńcząca projekt restauracji cmentarza światowej naziści utworzyli w Izbicy naj- the completion of the project took place in mans created the largest transit ghetto in odbyła się w listopadzie 2005 r. większe w dystrykcie lubelskim getto tran- November 2005. Lublin province in Izbica, from which peo- W 2006 r. Fundacja zrealizowała trzy zytowe, skąd wywożono ludzi do obozów In 2006, the Foundation carried out ple were taken to the death camps at Bełżec znaczące projekty związane z opieką nad zagłady w Bełżcu i Sobiborze – to właśnie three important projects relating to the up- and Sobibór – it is Izbica that Jan Karski cmentarzami: w Iwaniskach, Wysokiem Izbicę opisuje w Tajnym państwie Jan Kar- keep of cemeteries: in Iwaniska, Wysokie describes in his book, The Secret State. The Mazowieckiem oraz Izbicy. ski. Cmentarz żydowski w Izbicy został na Mazowieckie and Izbica. Jewish cemetery in Izbica was destroyed on Po cmentarzu żydowskim w Iwani- rozkaz Niemców zniszczony, a wszystkie Virtually no trace remained of the German orders, and all the matzevot were skach (woj. świętokrzyskie) nie pozostał macewy posłużyły jako materiał budow- Jewish cemetery in Iwaniska (Świetokrzy- used as building materials – some of them praktycznie żaden ślad – wszystkie ma- lany – część z nich do utwardzania dróg, skie). All the matzevot had been removed, served to pave roads while others were cewy zostały wywiezione w czasie wojny część natomiast do obmurowania budynku either during the war or immediately af- used to erect the walls of a prison built near i bezpośrednio po niej. Dzięki wsparciu aresztu, wzniesionego przy posterunku ge- ter. Thanks to the support of Norton Teich- the Gestapo post in Izbica. wywodzącego się z Iwanisk Nortona Te- stapo w Izbicy. man (USA), a native of Iwaniska, the Foun- Together with the German company ichmana (USA) Fundacja, we współpracy Fundacja, wspólnie z niemiecką fir- dation – in cooperation with the PJCRP Tvschoenfilm and with financial support z PJCRP, uporządkowała teren oraz wy- mą Tvschoenfilm oraz przy wsparciu fi- – cleaned up the area and built a wall into from the German Embassy, the Founda- budowała wokół cmentarza ogrodzenie, nansowym Ambasady Republiki Fede- which the remaining fragments of matzev- tion dismantled the prison – the fragments w które wmurowane zostały ocalałe frag- ralnej Niemiec w Polsce przeprowadziła ot were set. An obelisk commemorating of matzevot retrieved during this process menty macew. Wzniesiono także obelisk rozbiórkę aresztu – wydobyte w czasie prac the Jewish community of Iwaniska was also were cleaned and transported back to the 39

izbica cmentarz żydowski / the jewish cemetery

fragmenty macew zostały oczyszczone Kancelarii Prezydenta RP oraz liczni repre- cemetery. Unfortunately, it proved im- During 2007, wide-ranging repairs i przeniesione z powrotem na cmentarz zentanci władz kościelnych, wojewódzkich possible to fully reconstruct even a single were conducted at one of Poland’s most im- żydowski. Niestety, niemożliwe okazało i samorządowych. matzeva. The retrieved pieces were set into portant Jewish burial grounds – the ceme- się odtworzenie w całości choćby jednego Rok 2007 to przede wszystkim za- the walls of tzadik Mordechai Leiner’s ohel. tery in Leżajsk (Podkarpackie) – the rest- nagrobka. Ocalone elementy wmurowano krojone na szeroką skalę prace na terenie A simple monument was erected next to ing place of the famous tzadik Elimelech w ściany ohelu cadyka Mordechaja Leine- jednej z najważniejszych nekropolii ży- it, commemorating the Jews of Izbica, and (1717–1787), the author of the well-known ra. Obok wzniesiono prosty pomnik upa- dowskich w Polsce – cmentarza w Leżaj- unveiled in November 2006. The ceremo- Torah commentary Noam Elimelech miętniający izbickich Żydów – jego od- sku (woj. podkarpackie), gdzie spoczywa ny was attended by the German ambassa- (Hebr. The Gentleness of Elimelech). To this słonięcie odbyło się w listopadzie 2006 r. słynny cadyk Elimelech (1717–1787), autor dor, a representative of the chancellery of day, his grave is the destination of countless Uroczystość zaszczycili swą obecnością m.in. znanego komentarza do Tory Noam the President of the Republic of Poland, as Jewish pilgrimages from around the world. Ambasador Izraela, Ambasador Repu- Elimelech (hebr. Łagodność Elimelecha). well as numerous church, voivodeship and However, the Leżajsk cemetery is not lim- bliki Federalnej Niemiec, przedstawiciel Jego grób jest do dziś celem pielgrzymek local government representatives. ited to Elimelech’s ohel – a relatively large tysięcy Żydów z całego świata. Cmentarz świadczący o tym, że jest to miejsce spo- number of tombstones were preserved In 2007, we also began the clean- w Leżajsku to jednak nie tylko ohel Elime- czynku tysięcy mieszkańców miasta – nie within the grounds, many of which have up and commemoration of the ceme- lecha – na cmentarzu ocalało stosunkowo przetrwały żadne nagrobki, nie zachowały unfortunately not survived intact. In order tery in Sławatycze (Lubelskie) – a project dużo nagrobków, z których wiele jednak się ślady po okalającym cmentarz murze. to protect the fragments of broken matzev- carried out in cooperation with the Jew- nie dotrwało do naszych czasów w cało- Na zlecenie Fundacji odtworzono prze- ot, they were set into a wall built especially ish Community of Warsaw and the Land- ści. Aby zabezpieczyć fragmenty rozbitych bieg przedwojennych granic, wybudo- for this purpose along one side of the cem- manshaft. As part of this project, a par- macew, wmurowano je we wzniesiony spe- wano ogrodzenie oraz wykonano tablice etery. The construction of the lapidarium tial fence was put up, a new gate and cjalnie w tym celu wzdłuż jednej z granic upamiętniające żydowskich mieszkańców was made possible with funding from the entrance built, and a plaque commem- cmentarza mur. Budowa lapidarium była Żuromina. Ceremonia rededykacji ogro- Ministry of Culture and National Heritage. orating the Jews of Sławatycze installed. możliwa dzięki wsparciu Ministerstwa Kul- dzonego i uporządkowanego cmenta- In 2008, a plaque made by the Foundation, An official rededication of the burial tury i Dziedzictwa Narodowego. W 2008 r. rza odbyła się w lipcu 2009 r. W kwietniu commemorating the Jewish community of ground was held in May 2008. na ogrodzeniu cmentarza zamontowana 2011 r. Fundacja odsłoniła na cmentarzu Leżajsk was installed on the cemetery wall. May 2008 also saw the commemora- została wykonana przez Fundację tabli- tion of the Jewish cemetery in Siedleczka ca upamiętniająca żydowską społeczność (Podkarpackie, Kańczuga municipality). It Leżajska. was cleaned up and enclosed by the Foun- W 2007 r. rozpoczęliśmy również pro- dation thanks to support from Michael jekt uporządkowania i upamiętnienia cmen- Freund and Howard Nightingale (Israel tarza w Sławatyczach (woj. lubelskie), realizo- and the USA) as well as the Landmanshaft. wany we współpracy z Gminą Wyznaniową A wall was raised around the cemetery and Żydowską w Warszawie oraz Ziomkostwem. a plaque commemorating the local Jewish W ramach projektu wzniesiono część ogro- community was installed near the gate. 40 dzenia, wykonano nową bramę i furtę, a tak- Between 2008–2009, thanks to sup- że tablicę upamiętniającą sławatyckich Ży- port from the family of Alter Goldstein dów. Uroczysta rededykacja nekropolii miała z”lb, Perry Rosenstein and the Puffin Foun- miejsce w maju 2008 r. dation (based in the USA), the Foundation W maju 2008 r. odbyła się także uro- restored the Jewish cemetery in Żuromin czystość upamiętnienia cmentarza żydow- (Mazowieckie). No trace remained that this skiego w Siedleczce (woj. podkarpackie, was the resting place of thousands of the gmina Kańczuga), który został uporząd- town’s inhabitants – neither tombstones kowany i ogrodzony przez Fundację dzię- nor any parts of the cemetery wall. On re- ki wsparciu Michaela Freunda i Howarda quest from the Foundation, the cemetery’s Nightingale’a (Izrael i USA) oraz Ziom- pre-war boundaries were re-established, kostwa. Cmentarz został uporządkowany, a new wall was built and plaques commem- a wokół niego wzniesiono mur; przy bra- orating the pre-war Jewish community of mie zamontowano tablicę upamiętniającą Żuromin put up. The official rededication miejscową społeczność żydowską. of the enclosed and cleaned-up cemetery W latach 2008–2009 Fundacja, dzię- took place in July 2009. In April 2011, the ki wsparciu rodziny błp. Altera Goldsteina Foundation unveiled further plaques at the i Perry’ego Rosensteina z USA oraz Puffin cemetery, listing the names of Jewish fami- Foundation, zrealizowała także projekt lies living in Żuromin before the war. odnowy cmentarza żydowskiego w Żu- The most spectacular project car- rominie (woj. mazowieckie). Na obsza- leżajsk ried out by the Foundation in 2010, was rze nekropolii nie zachował się żaden ślad cmentarz żydowski / the jewish cemetery the construction of a lapidarium at the kolejne tablice, na których wymienione są lapidarium was constructed as part of the nazwiska rodzin żydowskich mieszkają- “Tikkun – Restoration” project, in partner- cych w Żurominie przed wojną. ship with the Polish and Israeli prison ser- Najbardziej spektakularnym projek- vices as well as the Radom authorities. The tem zrealizowanym przez Fundację w 2010 r. official unveiling of the lapidarium took była budowa lapidarium na cmentarzu ży- place in November 2010. dowskim w Radomiu (woj. mazowieckie), In 2010, the Foundation also reno- sfinansowana przez „1000 Club” z Wielkiej vated an alley at the Jewish cemetery on Brytanii. Na specjalnym nasypie (niezbęd- Okopowa St. in Warsaw. The work was nym, żeby w czasie budowy nie powstało financed thanks to copyright income for ryzyko naruszenia nagrobków) wzniesiono the works of Kazimierz Brandys, who wysoki, półkolisty mur, w który wmurowa- died in 2000 in Paris. The author and his no macewy odnalezione na terenie Rado- wife decided to transfer these rights to the mia w czasie prac budowlanych. Lapida- sławatycze siedleczka Foundation, and this income now serves rium powstało w ramach projektu „Tikkun cmentarz żydowski / the jewish cemetery cmentarz żydowski / the jewish cemetery to help protect Jewish heritage in Poland. – Naprawa” w partnerstwie z polską i izrael- An unveiling ceremony for a plaque com- ską służbą więzienną oraz władzami Rado- memorating Maria and Kazimierz Bran- mia. Uroczyste odsłonięcie lapidarium od- dys z”lb took place at the cemetery in Sep- było się w listopadzie 2010 r. tember 2010. W 2010 r. Fundacja przeprowadzi- Between 2010–2011, the Foundation ła także renowację alei na cmentarzu ży- also enclosed the devastated Jewish cem- dowskim przy ul. Okopowej w Warszawie. etery in Radoszyce (Świętokrzyskie) – the 41 Prace zostały sfinansowane dzięki wpły- resting place of the renowned tzadik Is- wom z autorskich praw majątkowych do sachar Ber Baron, a disciple of the Seer of spuścizny Kazimierza Brandysa, zmarłego Lublin. Funds for these repairs were raised w 2000 r. w Paryżu. Decyzją autora i jego by descendants of Radoszyce Jews from Is- żony, prawa te zostały przekazane Funda- rael and the United States, under the aus- cji, a dochody, które przynoszą, przezna- pices of the Krula Rebbe of Williams- czane są na ochronę dziedzictwa żydow- burg, New York. A wall and gate were built skiego w Polsce. We wrześniu 2010 r. na around the burial ground, as well as an ac- cmentarzu odbyła się ceremonia odsłonię- cess road. cia tablicy upamiętniającej błp. Marię i Ka- żuromin 2008 żuromin 2009 In 2011, the Foundation carried out zimierza Brandysów. cmentarz żydowski / the jewish cemetery cmentarz żydowski / the jewish cemetery the first stage of the construction of a fence W latach 2010–2011 Fundacja ogro- around the nearly totally destroyed Jew- dziła również zdewastowany cmentarz ży- ish cemetery in Myślenice (Małopolskie). dowski w Radoszycach (woj. świętokrzy- The work was carried out thanks to sup- skie), na którym spoczywa znany cadyk wraz z bramą oraz wykonano drogę dojaz- Jewish cemetery in Radom (Mazowieckie), port from Israel Minzer (USA) in cooper- radoszycki Issachar Ber Baron, uczeń Wi- dową do nekropolii. financed by the 1000 Club from Great Brit- ation with the Jewish Community of Kra- dzącego z Lublina. Fundusze na przepro- W 2011 r. Fundacja zrealizowała ain. A high, semi-circular wall was erect- kow. The cemetery was rededicated in wadzenie prac zebrali potomkowie Żydów pierwszy etap budowy ogrodzenia prawie ed on a specially-constructed mound (so as April 2012. radoszyckich z Izraela i USA pod auspicja- zupełnie zniszczonego cmentarza żydow- not to disturb the gravestones), into which In 2011–2012, the Foundation carried mi Krula Rebbe of Williamsburg w Nowym skiego w Myślenicach (woj. małopolskie). matzevot found in Radom during the out work at the cemetery in Szczebrzeszyn Jorku. W ramach prac wzniesiono mur Prace przeprowadzono dzięki wsparciu course of construction work were set. The (Lubelskie), a particularly important site Israela Minzera (USA), we współpracy due to its historical significance. One of the z Gminą Wyznaniową Żydowską w Krako- oldest remaining Jewish cemeteries in Po- wie. Ceremonia rededykacji cmentarza od- land, it was founded in the 16th century and była się w kwietniu 2012 r. was continuously used as a burial ground W latach 2011–2012 Fundacja pro- until World War II. Around 400 matzev- wadziła prace na terenie szczególnie cen- ot have survived in the cemetery, the oldest nej z historycznego punktu widzenia ne- one dating back to 1545. In spite of the cem- kropolii w Szczebrzeszynie (woj. lubelskie). etery’s unique historical significance, it was Jest to jeden z najstarszych zachowanych not enclosed after the war. The Foundation, cmentarzy żydowskich w Polsce, założo- using its own funds, built a stone and brick ny w XVI w. i użytkowany nieprzerwanie wall with entrance and gate. A plaque com- do czasów II wojny światowej. Na cmenta- memorating the Jewish community of Szc- rzu zachowało się około 400 macew – naj- zebrzeszyn was unveiled on the wall in the radoszyce szczebrzeszyn starsza z nich pochodzi z 1545 r. Pomimo autumn of 2011. Thanks to support from cmentarz żydowski / the jewish cemetery cmentarz żydowski / the jewish cemetery ogromnej wartości zabytkowej cmentarza, the Heritage Foundation for Preservation of po wojnie nigdy nie został on ogrodzony Jewish Cemeteries/Avoseinu, work contin- – budowę ogrodzenia rozpoczęła dopiero ued in 2012 and another section of wall was Fundacja, wznosząc w 2011 r. (z własnych built adjoining the cemetery. środków) kamienno-ceglany mur z bramą The Heritage Foundation for the i furtą wejściową. Jesienią 2011 r. na murze Preservation of Jewish Cemeteries/Avo- cmentarza odsłonięto tablicę upamiętnia- seinu also supports the project of enclosing 42 jącą społeczność żydowską Szczebrzeszy- the cemetery in Mogielnica launched by na. Dzięki wsparciu Heritage Foundation the Foundation in 2012. Historical matzev- for Preservation of Jewish Cemeteries/ ot which had been used to pave the yard of Avoseinu prace kontynuowano w 2012 r., a Gestapo prison during the war and which wznosząc kolejny fragment ogrodzenia were uncovered and secured by the Foun- wzdłuż granic cmentarza. dation in 2010, have also been returned to Heritage Foundation for Preserva- the cemetery. tion of Jewish Cemeteries/Avoseinu wspie- In 2012, the Foundation also en- ra także budowę ogrodzenia cmentarza ży- closed the Jewish cemetery in Głogów dowskiego w Mogielnicy, rozpoczętą przez Małopolski (Podkarpackie). The project Fundację w 2012 r. Na cmentarz przenie- was carried out in cooperation with the de- siono zabytkowe macewy, użyte w czasie scendants of the Jews of Głogów. The re- wojny do wybrukowania podwórza więzie- construction of an ohel in which local rab- nia gestapo, które zostały wydobyte i za- bis rest is planned in the coming years. bezpieczone przez Fundację w 2010 r. W 2012 r. Fundacja ogrodziła rów- nież cmentarz w Głogowie Małopolskim 3. Memory (woj. podkarpackie). Projekt został zreali- zowany we współpracy z potomkami Ży- Spectacular synagogue revitalisation pro- dów z Głogowa. W kolejnych latach pla- jects and cemetery clean-up and enclosure myślenice nowana jest odbudowa ohelu, w którym are only part of our activity. We also attach rededykacja cmentarza żydowskiego / rededication of the jewish cemetery spoczywają miejscowi rabini. great importance to the remembrance of 3. Pamięć

Spektakularne projekty rewitalizacji sy- nagog oraz ogradzania i porządkowania cmentarzy to tylko jedna strona naszej działalności. Ogromną wagę przywiązuje- my także do projektów upamiętnienia lo- kalnych społeczności żydowskich, któ- rych rezultaty być może mniej rzucają się w oczy, ale – ze względu na swój wy- miar historyczny, symboliczny i społecz- ny – pozostają wśród ścisłych priorytetów Fundacji. Budowa pomników i montaż tablic upamiętniających to zadania, w które Fun- dacja stara się angażować szczególnie wielu partnerów. Inicjatywa wychodzi często ze strony pochodzących z danej miejscowo- ści Ocalonych lub ich potomków. Fundacja bierze na siebie całą techniczną i organiza- cyjną stronę przedsięwzięcia, a także włą- cza w nie partnerów lokalnych – miejscowe 43 władze, szkoły, ośrodki kultury, organiza- cje pozarządowe. Na wszystkich instalo- wanych przez Fundację tablicach upamięt- niających umieszczane są inskrypcje w co radom mogielnica najmniej dwóch językach – polskim i an- cmentarz żydowski / the jewish cemetery cmentarz żydowski / the jewish cemetery gielskim. Na wielu są też napisy po hebraj- sku, a na niektórych – w językach niemiec- kim i francuskim. Poszczególne projekty upamiętnie- w Wieleniu (woj. wielkopolskie), gdzie uro- local Jewish communities – the results of encouraging local partners – local au- nia to jednak nie tylko wykonanie, mon- dził się rabin Joseph, odsłonięto głaz pa- these activities are perhaps less spectac- thorities, schools, cultural centres, non- taż i odsłonięcie tablicy – to także działa- miątkowy z tablicą poświęconą lokalnej ular, but due to their historical, symbolic governmental organisations – to become nia edukacyjne, które mają przypomnieć społeczności żydowskiej. Dzień później and social dimensions – remain among the involved. All of the memorial plaques in- mieszkańcom o miejscowej społeczno- w Słupsku (woj. pomorskie) odbyła się uro- Foundation’s top priorities. stalled by the Foundation bear inscriptions ści żydowskiej i jej wkładzie w kulturalny czystość odsłonięcia monumentalnego po- The construction of monuments in at least two languages – Polish and Eng- i ekonomiczny rozwój ich miejscowości. mnika upamiętniającego słupskich Żydów and the installation of memorial plaques lish. Many also have inscriptions in He- W 2006 r. Fundacja nawiązała kon- – ma on postać zrekonstruowanego frag- are tasks in which the Foundation strives brew, and some in German and French. takt z Amosem Cohenem z Izraela, po- mentu ogrodzenia XIX-wiecznej synago- to engage as many partners as possible. The various remembrance projects tomkiem rabina Maksa Josepha, rabina gi, zniszczonej w czasie nocy kryształowej. The initiative often comes from Holocaust are not limited to the creation, installation Słupska w latach 1902–1936. Dzięki jego Umieszczono na nim tablice upamiętniają- survivors from a given town or their de- and unveiling of memorial plaques, but wsparciu Fundacja zrealizowała dwa pro- ce z napisem w językach polskim, angiel- scendants. The Foundation takes on all also involve educational activities aimed jekty upamiętniające. W czerwcu 2006 r. skim, niemieckim i hebrajskim. the administrative and technical tasks, at reminding local inhabitants of the local W 2007 r. Fundacja ufundowała me- Jewish community and its contribution to norę dla synagogi otwartej w budynku Je- the cultural and economic development of sziwy Chachmej Lublin w Lublinie, wyre- their town. montowanej przez Gminę Wyznaniową In 2006, the Foundation contact- Żydowską w Warszawie. W ten sposób ed Amos Cohen from Israel, a descendant Fundacja dołączyła do grona podmiotów of Rabbi Max Joseph, the rabbi of Słupsk zaangażowanych w dzieło przywracania from 1902 to 1936. Thanks to his sup- do życia tej największej niegdyś żydow- port, the Foundation carried out two me- skiej uczelni religijnej na świecie, wzniesio- morial projects. In June 2006 in Wieleń nej w latach 1924–1930 z inicjatywy rabina (Wielkopolskie), where Rabbi Joseph was Meira Szapiro. born, a memorial stone was unveiled with W 2008 r. dzięki staraniom Funda- a plaque devoted to the local Jewish com- cji do rejestru zabytków wpisany został munity. A day later in Słupsk (Pomorskie), słupsk lublin kopiec-pomnik Mordechaja Anielewicza, a ceremony was held to unveil an impres- pomnik / the monument jesziwa chachmej lublin znajdujący się przy ul. Miłej w Warszawie. sive monument – in the form of a recon- the yeshivat chachmei lublin Wcześniej obiekt ten, będący miejscem structed fragment of the wall of the 19th- spoczynku przywódcy powstania w getcie century synagogue, destroyed during warszawskim i jego towarzyszy z Żydow- Kristallnacht – to the memory of the Jews skiej Organizacji Bojowej, nie był objęty of Słupsk. The monument bears plaques żadną ochroną prawną. with inscriptions in Polish, English, Ger- W 2009 r. na budynku synagogi man and Hebrew. 44 w Przemyślu (woj. podkarpackie) odsło- In 2007, the Foundation funded nięta została tablica poświęcona pamię- a menorah for the synagogue opened at the ci przemyskich Żydów, wykonana przez Yeshiva Chachmei building in Lublin, ren- Fundację dzięki wsparciu Michaela Freun- ovated by the Jewish Community of War- da z Izraela. W tym samym roku Fundacja saw. Through this, the Foundation joined była partnerem merytorycznym projektu a large number of bodies involved in re- upamiętnienia toruńskich Żydów – po- storing life to what was once the largest mnik na cmentarzu żydowskim w Toruniu Jewish religious university in the world, został odsłonięty w listopadzie 2009 r. built between 1924–1930 on the initiative W 2010 r. Fundacja zaangażowała się of Rabbi Meir Shapiro. w wykonanie dwóch pomników upamięt- In 2008, the mound monument to warszawa dubiecko niających lokalne społeczności żydowskie Mordechai Anielewicz on Miła St. in Warsaw kopiec anielewicza pomnik / the monument – w Dubiecku (woj. podkarpackie) i Lutu- was registered as a state monument thanks to the monument to anielewicz tuowie (woj. łódzkie). W obu przypadkach the efforts of the Foundation. The site – the pomniki, wykonane i odsłonięte staraniem resting place of the leader of the Warsaw Fundacji, zostały ufundowane przez po- Ghetto Uprising and his companions from tomków Żydów wywodzących się z tych the Jewish Combat Organisation was not miejscowości, osiadłych obecnie w USA previously under any legal protection. i Izraelu. In 2009, a plaque commemorating W sierpniu 2012 r. na cmentarzu ży- the Jews of Przemyśl (Podkarpackie), cre- dowskim w Zambrowie odsłonięto tablicę ated by the Foundation thanks to the sup- upamiętniającą zambrowską społeczność port of Michael Freund from Israel, was żydowską. Tablica została wykonana przez unveiled on the wall of the former Przemyśl Fundację dzięki wsparciu The Matzevah synagogue. That same year, the Foundation Foundation oraz Funduszu Michaela took part in a project commemorating the H. Traisona dla Polski. W tym samym cza- Jews of Toruń – a monument at the Jewish sie nekropolia została uporządkowana cemetery of Toruń was unveiled in Novem- przez wolontariuszy z USA. ber 2009. In 2010, the Foundation became in- volved in the construction of two monu- 4. Działania promujące wiedzę ments commemorating local Jewish com- o dziedzictwie żydowskim munities – in Dubiecko (Podkarpackie) w Polsce and Lututów (Łódzkie). In both cases, the monuments, created and unveiled by the Niezwykle ważną część działalności Fun- Foundation, were funded by the descend- dacji stanowią szeroko rozumiane działa- ants of Jews originating from these towns, lututów nia promocyjne i edukacyjne, które prowa- currently living in the USA and Israel. pomnik / the monument dzone są w ramach kilku dużych projektów. In August 2012, a memorial plaque was unveiled at the Jewish cemetery in „Szlak Chasydzki” – promocja Zambrów, created by the Foundation thanks turystyki wykorzystującej to support from the Matzevah Foundation żydowskie dziedzictwo kulturowe and the Michael H. Traison Fund for Po- „Szlak Chasydzki” to projekt realizowany land. The cemetery was cleaned up by vol- przez Fundację od 2005 r. Jego celem jest unteers from the USA at the same time. 45 wytyczenie szlaku turystycznego łączące- go miejscowości położone w południowo- -wschodniej Polsce, w których znajdują się 4. Activities promoting szczególnie cenne i ważne zabytki kultury knowledge of Jewish heritage żydowskiej. in Poland Partnerami projektu jest już 26 miej- scowości z terenów Podkarpacia i Lubelsz- Promotional and educational activities, czyzny: Baligród, Biłgoraj, Chełm, Cie- understood broadly, are an essential part szanów, Dębica, Dukla, Dynów, Jarosław, of the Foundation’s activities. They form an zambrów Kolbuszowa, Kraśnik, Lesko, Leżajsk, Lu- integral part of a number of large projects. pomnik / the monument blin, Łańcut, Łęczna, Przemyśl, Radomyśl Wielki, Ropczyce, Rymanów, Sanok, Tar- The Chassidic Route – promoting nobrzeg, Ulanów, Ustrzyki Dolne, Wielkie tourism based on Jewish cultural Oczy, Włodawa i Zamość. heritage „Szlak Chasydzki” daje wielu miej- The Chassidic Route is a project that the scowościom szansę na zaistnienie na ma- Foundation has led since 2005. Its aim pie atrakcji turystycznych Polski – oprócz is to establish a tourist route connecting powszechnie znanego Zamościa, wpi- towns in southern and eastern Poland in sanego na Listę Światowego Dziedzic- which particularly notable and important przemyśl twa Kulturalnego i Przyrodniczego UNE- monuments of Jewish culture have been tablica upamiętniająca SCO, na Szlaku znajdują się także ośrodki preserved. the commemoration plaque często omijane przez turystów, nieświa- Twenty-six towns from the re- domych atrakcji, jakie kryją. gions of Subcarpathia and Lublin take W ramach projektu Fundacja wyda- part in the project: Baligród, Biłgoraj, ła serię broszur poświęconych historii Ży- Chełm, Cieszanów, Dębica, Dukla, Dynów, dów w wybranych miejscowościach Szla- Jarosław, Kolbuszowa, Kraśnik, Lesko, ku: Chełmie, Jarosławiu, Kraśniku, Lesku, Leżajsk, Lublin, Łańcut, Łęczna, Przemyśl, Leżajsku, Łańcucie, Ropczycach, Ryma- Radomyśl Wielki, Ropczyce, Rymanów, Sa- nowie, Sanoku, Ustrzykach Dolnych i Za- nok, Tarnobrzeg, Ulanów, Ustrzyki Dolne, mościu. Broszury (w polskiej i angielskiej Wielkie Oczy, Włodawa and Zamość. wersji językowej) dostępne są w punktach The Chassidic Route gives many lo- informacji turystycznej na Szlaku i w wer- calities the opportunity to make their mark sji elektronicznej na stronie internetowej on Poland’s map of tourist attractions Fundacji. W Centrum „Synagoga” w Za- – apart from the well-known Zamość, in- mościu zobaczyć można prezentację po- cluded on the UNESCO list of World Her- święconą zabytkom żydowskim w miejsco- itage Sites – the route also takes in other, wościach należących do Szlaku. lesser-known towns rarely visited by tour- ists, unaware of the attractions they hold. Projekt „Szlak Chasydzki” jest wspiera- As part of the project, the Foundation ny przez Taube Foundation for Jewish Life has published a series of brochures devoted and Culture. to the history of Jews in some of the towns along the route: Chełm, Jarosław, Kraśnik, 46 Portal POLIN – Dziedzictwo warszawa Lesko, Leżajsk, Łańcut, Ropczyce, Ryman- Polskich Żydów „przywróćmy pamięć”/ “to bring memory back” ów, Sanok, Ustrzyki Dolne and Zamość. The Portal POLIN – Dziedzictwo Polskich Ży- brochures (available in Polish and in Eng- dów www.polin.org.pl został utworzony lish) are available at tourist information of- przez Fundację w 2006 r. i był pierwszym fices along the route and can be downloaded w Polsce portalem internetowym prezen- from the Foundation’s website. A presenta- tującym w kompleksowy sposób wiedzę tion devoted to Jewish monuments in towns o historii społeczności żydowskich w po- along the route can also be viewed at the szczególnych miejscowościach. W 2012 r. “Synagogue” Centre in Zamość. na portalu prezentowanych było już po- nad 600 miejscowości, ponad 17 000 zdjęć The “Chassidic Route” project is support- i 160 krótkich materiałów filmowych. ed by the Taube Foundation for Jewish Life Na portalu umieszczono noty in- and Culture. formacyjne dotyczące miejscowości, w których przed wojną istniały społeczno- POLIN– Polish Jews’ Heritage ści żydowskie. Tekstom towarzyszy boga- website ty materiał wizualny: fotografie archiwalne The website POLIN – Polish Jews’ Heritage i współczesne, filmy oraz trójwymiarowe www.polin.org.pl was created by the Foun- panoramy obiektów o szczególnym zna- dation in 2006, and was the first website in czeniu. Miejscowości zaznaczone są na in- Poland to present information about the teraktywnej mapie Polski, co umożliwia ich majdanek history of individual Jewish communities szybką i łatwą lokalizację. „haverim – przyjaciele” / “haverim – friends.” in a comprehensive way. By 2012, over 600 Portal POLIN – Dziedzictwo Polskich Ży- The website POLIN – Polish Jews’ Herit- dów powstał dzięki wsparciu Task Force for age was created thanks to the support of the International Cooperation on Holocaust Task Force for International Cooperation Education, Remembrance, and Research on Holocaust Education, Remembrance, oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych and Research and the Ministry of Internal i Administracji. Affairs and Administration.

„Przywróćmy Pamięć” “To Bring Memory Back” Program edukacyjny „Przywróćmy Pa- To Bring Memory Back is the Founda- mięć” to największe przedsięwzięcie edu- tion’s largest educational undertaking. kacyjne Fundacji. Jego celem jest zachę- It aims to encourage schoolchildren to cenie uczniów do poszukiwania śladów search for traces of Poland’s multicultur- wielokulturowej historii Polski oraz do al past and to take care of Jewish cemeter- opieki nad cmentarzami żydowskimi. ies. Between 2005–2012, seven editions W latach 2005–2012 zrealizowano siedem of the programme took place, with a total edycji programu; uczestniczyło w nich participation of 350 schools, 10 000 stu- 350 szkół, blisko 10 tysięcy uczniów i 400 dents and 400 teachers. Successive edi- nauczycieli. Kolejne edycje obejmowa- tions were held under the patronage of ne były patronatem zarówno Wojewódz- Voivodeship Educational Curators and kich Kuratorów Oświaty, jak i Pełnomoc- of the Government Plenipotentiary for nika Rządu ds. Równego Traktowania. Na Equal Treatment. At the end of each edi- zakończenie każdej edycji uczestnicy mo- tion, participants could present the results 47 gli przedstawić wyniki swoich działań na of their work at the national finals pres- ogólnopolskiej prezentacji finałowej, or- entation held at the Nożyk synagogue in ganizowanej co roku w synagodze im. No- Warsaw. The ceremony was regularly at- żyków w Warszawie. W uroczystościach tended by representatives of the Union of tradycyjnie uczestniczyli reprezentan- Jewish Religious Communities in Poland, ci Związku Gmin Wyznaniowych Żydow- otwock the embassies of Israel, the United States, skich oraz przedstawiciele ambasad Izra- „haverim – przyjaciele” / “haverim – friends.” Germany and many other countries. ela i USA, a także Republiki Federalnej Niemiec i wielu innych państw. The “To Bring Memory Back” programme was supported by the Embassy of the King- Program „Przywróćmy Pamięć” wspierany „Haverim – Przyjaciele. Spotkania towns, 17 000 photographs and 160 short dom of the Netherlands, Bank BPH, the był m.in. przez Ambasadę Królestwa Nider- młodzieży polskiej i żydowskiej” films were featured on the website. Leopold Kronenberg Foundation, the Civic landów w Polsce, Bank BPH, Fundację Ban- Od 2007 r. Fundacja realizuje również The website contains information Initiatives Fund, the Ministry of Education, kową im. Leopolda Kronenberga, Fundusz projekt „Haverim – Przyjaciele. Spotka- about localities which had Jewish com- the Ministry of Culture and National Her- Inicjatyw Obywatelskich, Ministerstwo nia młodzieży polskiej i żydowskiej”, któ- munities before the war. The texts are ac- itage, the Ministry of Internal Affairs and Edukacji, Ministerstwo Kultury i Dziedzic- ry wywodzi się bezpośrednio z progra- companied by a wealth of visual material: Administration. twa Narodowego, Ministerstwo Spraw We- mu „Przywróćmy Pamięć”. Jego celem archival and contemporary photographs, wnętrznych i Administracji. jest przełamywanie wzajemnych stereo- films and 3D panoramas of places of signif- typów funkcjonujących w Polsce i w Izra- icance. Towns are marked on an interactive elu poprzez organizację spotkań mło- map of Poland, which makes it easy to lo- dzieży z obu krajów. Dzięki projektowi cate them quickly. uczniowie z Izraela, dotychczas ogląda- the opportunity to meet their peers en- jący Polskę głównie z okien autokarów, gaged in Polish-Jewish dialogue and ac- mają okazję spotkać się z rówieśnika- tively involved in efforts to preserve the mi zaangażowanymi w dialog polsko-ży- heritage of Polish Jews. dowski i aktywnie działającymi na rzecz zachowania historycznego dziedzictwa The “Haverim – Friends, Polish-Jewish polskich Żydów. Youth Meetings” project was supported by the Chancellery of the Prime Minister of the „Haverim – Przyjaciele. Spotkania młodzie- Republic of Poland. ży polskiej i żydowskiej” wspierany był przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów RP. “Research on Attitudes Towards Jews” „Badanie postaw wobec Żydów” Between 2007– 2008, the Foundation also W latach 2007–2008 Fundacja zrealizo- led the “Research on Attitudes Towards wała także projekt „Badanie postaw wo- Jews and their Heritage, Cooperation with bec Żydów i stosunku do ich dziedzic- Local Partners in 15 Selected Towns, Ed- twa, współpraca z lokalnymi partnerami ucation for Tolerance” project. Fifteen w wybranych 15 miejscowościach, eduka- towns from the Podlaskie, Lubelskie and cja dla tolerancji”. W projekcie uczestni- Podkarpackie voivodeships took part in czyło 15 miejscowości z województw pod- this project. Sociological research was laskiego, lubelskiego i podkarpackiego. We carried out in each town in order to gauge 48 wszystkich przeprowadzone zostały ba- the attitudes of the inhabitants towards dania socjologiczne, których celem było Jews and their heritage. Next, educational poznanie stosunku mieszkańców do Ży- activities aimed at popularising attitudes dów i ich dziedzictwa. Następnie, na pod- of tolerance and openness towards other stawie wyników badań, w każdej miejsco- milejczyce cultures and religions were conducted in wości zostały przeprowadzone specjalnie „badanie postaw” / “research on attitudes” each town based on the research results. przygotowane działania edukacyjne, któ- Over 90 events took place in the 15 towns rych celem była popularyzacja postaw to- covered by the project (workshops, lec- lerancji i otwartości w stosunku do innych tures and competitions), attended by a to- kultur i religii. W 15 miejscowościach obję- 5. Monitoring “Haverim – Friends. Polish- tal of 4600 people. tych projektem odbyło się ponad 90 wyda- i przeciwdziałanie aktom Jewish Youth Meetings” rzeń (warsztatów, wykładów i konkursów), wandalizmu skierowanym Since 2007, the Foundation has also under- The project “Research on Attitudes Towards w których łącznie wzięło udział ponad przeciwko zabytkom kultury taken the “Haverim – Friends Polish-Jewish Jews and their Heritage, Cooperation with 4600 osób. żydowskiej. Youth Meetings” project, which evolved Local Partners in 15 Selected Towns, Edu- directly from the “To Bring Memory cation for Tolerance” was supported by the Projekt „Badanie postaw wobec Żydów Fundacja nie pozostaje obojętna na wszel- Back” programme. Its aim is to abolish Stefan Batory Foundation as part of the i stosunku do ich dziedzictwa, współpra- kie przejawy antysemityzmu. Od lat kon- mutual stereotypes, prevalent both in Po- “Programme For Tolerance – Countering ca z lokalnymi partnerami w wybranych sekwentnie zgłaszamy władzom wszystkie land and in Israel, by organising meetings Intolerance”. 15 miejscowościach, edukacja dla toleran- wydarzenia, które mają charakter antysemic- between young people from both coun- cji” wspierany był przez Fundację im. Stefa- ki, ze szczególnym uwzględnieniem aktów tries. Thanks to the project, Israeli stu- na Batorego w ramach programu „Dla tole- wandalizmu skierowanym przeciwko zabyt- dents, whose chief exposure to Poland is rancji – przeciwdziałanie nietolerancji”. kom dziedzictwa żydowskiego. Niestety, usually only through bus windows, have postępowania w tych sprawach najczęściej są 5. Monitoring and countering post-war neglect. Our activities are noted umarzane z powodu niewykrycia sprawców. acts of vandalism against and appreciated both abroad and at home. Listy incydentów, odnośnie do których inter- Jewish heritage monuments In November 2008, by a decree of the late weniowała Fundacja, umieszczane są co roku President Lech Kaczyński, Monika Krawc- na naszej stronie internetowej. The Foundation does not remain indiffer- zyk was awarded the Officer’s Cross of the Aby zapobiegać kolejnym aktom ent towards any manifestation of anti-Sem- Order of Polonia Restituta for her work to- wandalizmu o charakterze antysemickim, itism. For years, we have been rigorous in wards the protection and renovation of Fundacja prowadzi aktywną działalność reporting all anti-Semitic incidents to the monuments of Jewish culture. In Decem- edukacyjną, przede wszystkim wśród mło- authorities, especially acts of vandalism ber 2009, two members of the Founda- dzieży – jest to najlepsza i jedyna droga, against Jewish heritage monuments. Un- tion’s Board of Directors were rewarded aby zmniejszyć zasięg i częstotliwość tych fortunately, most cases are dropped be- for their work towards the re-establish- zjawisk. Prowadzone przez nas działania cause of the impossibility of identifying ment of the Polish Jewish community as często odnoszą pozytywne skutki, a ak- perpetrators. A list of incidents with regard well as furthering Polish-Jewish dialogue: tywność wandali w miejscowościach, gdzie orla to which the Foundation has intervened is Piotr Kadlčik received a Commander’s Fundacja realizowała projekty edukacyjne, synagoga / the synagogue posted annually on our website. Cross of the Order of Polonia Restituta, jest wyraźnie niższa. In order to prevent new acts of an- while a Golden Cross of Merit was con- ti-Semitic vandalism, the Foundation is ac- ferred upon Michał Samet. Symcha Kel- tively engaged in educating the public, es- ler, a member of the Foundation’s Assem- Zakończenie 2009 r. dwaj członkowie Zarządu Fundacji pecially young people – this is the best and bly of Founders received an Officer’s Cross zostali odznaczeni za zasługi dla odrodze- only way to decrease the scope and num- of the Order of Polonia Restituta. Howev- U progu II wojny światowej społeczność ży- nia polskiej społeczności żydowskiej oraz ber of these incidents. Our activities often er, what is more pleasing to us than these dowska w Polsce liczyła ponad trzy miliony działalność na rzecz dialogu polsko-ży- about bring extremely positive results, with official recognitions, is the sight of cleaned 49 osób – dziś liczba Żydów w Polsce szacowa- dowskiego: Piotr Kadlčik otrzymał Krzyż a noticeably lower number of incidents of and protected cemeteries and restored na jest na kilka–kilkanaście tysięcy. Ludzie, Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, vandalism in towns where we have carried synagogues, visited by thousands of people którzy zostali unicestwieni w czasie Zagła- a Michał Samet został wyróżniony Zło- out educational projects. from Poland and around the world. dy, pozostawili po sobie ogromną spuściznę tym Krzyżem Zasługi. Krzysztof Symcha There is no return to pre-1939 Po- kulturową, zarówno duchową, jak i mate- Keller, członek Zgromadzenia Fundatorów land – the damage to Jewish heritage, in- rialną: dziś w kraju jest około 1200 cmen- Fundacji, otrzymał Krzyż Oficerski Orde- Conclusion flicted by both time and people, is irrepara- tarzy żydowskich, a ruin synagog, domów ru Odrodzenia Polski. Bardziej niż oficjal- ble. But we can still save and protect what modlitwy, mykw – kilkaset. ne wyrazy uznania cieszy nas jednak często On the eve of World War II, the Jewish is left – to preserve the past for the future Fundacja Ochrony Dziedzictwa Ży- widok uporządkowanych, zabezpieczo- community in Poland numbered over three and to show both ourselves and the world dowskiego stara się, aby ocalić jak najwię- nych cmentarzy i odremontowanych syna- million people – today, the number of Jews that the remaining monuments of Jewish cej z tego, co przetrwało II wojnę światową gog, odwiedzanych przez tysiące turystów in Poland is estimated as being in the thou- culture in Poland are surrounded by care i kilkadziesiąt lat powojennego zaniedba- z Polski i z zagranicy. sands. The people annihilated in the Holo- and respect. nia. Nasze działania są dostrzegane i do- Nie ma powrotu do stanu sprzed caust left behind a great cultural heritage, ceniane zarówno za granicą, jak i w kra- 1939 r. – szkody, jakie dziedzictwu żydow- both spiritual and material. There are about ju. W listopadzie 2008 r. postanowieniem skiemu w Polsce wyrządził czas i ludzie, 1200 Jewish cemeteries and a few hundred Prezydenta RP śp. Lecha Kaczyńskiego są nieodwracalne. Ciągle jednak możemy ruined synagogues, houses of prayer and Monika Krawczyk, Dyrektor General- ratować i chronić to, co pozostało – aby mikvehs in Poland today. na Fundacji, została odznaczona Krzyżem ocalić przeszłość dla przyszłości i aby po- The Foundation for the Preserva- Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za kazać sobie i światu, że w Polsce zabyt- tion of Jewish Heritage strives to preserve działalność na rzecz ochrony i renowacji ki kultury żydowskiej otoczone są opieką as much as possible of that which sur- zabytków kultury żydowskiej. W grudniu i szacunkiem. vived both World War II and the decades of Ochrona dziedzictwa żydowskiego w Polsce

Preserving Jewish Heritage in Poland rymanów mszczonów 52 80 synagoga, róg ul. rynek i ul. bieleckiego. cmentarz żydowski, przy trasie warszawa-katowice. synagogue, corner of rynek st. and bieleckiego st. jewish cemetery, by the warsaw-katowice road.

zamość leżajsk 54 synagoga na starym mieście, ul. pereca 14. cmentarz żydowski, ul. górna. 82 the old city synagogue, 14 pereca st. jewish cemetery, górna st.

kraśnik radom 60 86 zespół synagogalny, ul. bóźnicza 6 i 6a. cmentarz żydowski, ul. towarowa. synagogue complex , 6 and 6a bóźnicza st. jewish cemetery, towarowa st.

przysucha radoszyce 64 synagoga, pl. żeromskiego 16. cmentarz żydowski, ok. 2 km od miejscowości, po lewej 90 synagogue, 16 żeromskiego sq. stronie drogi do grodziska. jewish cemetery, ca. 2 km away from the village, on the left hand side of the road to grodzisko. sejny 66 synagoga, ul. piłsudskiego 41. myślenice synagogue, 41 piłsudskiego st. 92 cmentarz żydowski, przy trasie zakopane-kraków. jewish cemetery, by the zakopane-kraków road. łańcut 68 synagoga, pl. jana iii sobieskiego 16. szczebrzeszyn synagogue, 16 jana iii sobieskiego sq. 96 cmentarz żydowski, ul. cmentarna. jewish cemetery, cmentarna st. orla 74 synagoga, ul. rynek. przemyśl synagogue, rynek st. 98 synagoga, ul. słowackiego 15. synagogue, 15 słowackiego st. 52

rymanów synagoga / the synagogue 53

rymanów synagoga / the synagogue 54

zamość synagoga / the synagogue 55

zamość synagoga / the synagogue 56

zamość synagoga / the synagogue 57

zamość synagoga / the synagogue 58

zamość synagoga / the synagogue 59

zamość synagoga / the synagogue 60

kraśnik synagoga / the synagogue 61

kraśnik synagoga / the synagogue 62

kraśnik synagoga / the synagogue 63

kraśnik synagoga / the synagogue 64

przysucha synagoga / the synagogue 65

przysucha synagoga / the synagogue 66

sejny synagoga / the synagogue 67

sejny synagoga / the synagogue 68

łańcut synagoga / the synagogue 69

łańcut synagoga / the synagogue 70

łańcut synagoga / the synagogue 71

łańcut synagoga / the synagogue 72

łańcut synagoga / the synagogue 73

łańcut synagoga / the synagogue 74

orla synagoga / the synagogue 75

orla synagoga / the synagogue 76

orla synagoga / the synagogue 77

orla synagoga / the synagogue 78

orla synagoga / the synagogue 79

orla synagoga / the synagogue 80

mszczonów cmentarz żydowski / the jewish cemetery 81

mszczonów cmentarz żydowski / the jewish cemetery 82

leżajsk cmentarz żydowski / the jewish cemetery 83

leżajsk cmentarz żydowski / the jewish cemetery 84

leżajsk cmentarz żydowski / the jewish cemetery 85

leżajsk cmentarz żydowski / the jewish cemetery 86

radom odsłonięcie lapidarium na cmentarzu żydowskim / unveiling of the lapidarium at the jewish cemetery 87

radom cmentarz żydowski / the jewish cemetery 88

radom cmentarz żydowski / the jewish cemetery 89

radom cmentarz żydowski / the jewish cemetery 90

radoszyce cmentarz żydowski / the jewish cemetery 91

radoszyce cmentarz żydowski / the jewish cemetery 92

myślenice cmentarz żydowski / the jewish cemetery 93

myślenice rededykacja cmentarza żydowskiego / rededication of the jewish cemetery 94

myślenice cmentarz żydowski / the jewish cemetery 95

myślenice rededykacja cmentarza żydowskiego / rededication of the jewish cemetery 96

szczebrzeszyn cmentarz żydowski / the jewish cemetery 97

szczebrzeszyn cmentarz żydowski / the jewish cemetery 98

przemyśl synagoga / the synagogue 99

przemyśl synagoga / the synagogue Działania Fundacji wspierali / The Foundation’s activities were supported by:

Bank BPH SA BPH SA Bank Bureau of Jewish Education of Los Angeles Bureau of Jewish Education of Los Angeles Cahnman Foundation Cahnman Foundation Fundacja im. Leopolda Kronenberga przy Citibank Handlowy Chancellery of the Prime Minister of the Republic of Poland Fundacja im. Stefana Batorego Civic Initiatives Fund Fundusz Inicjatyw Obywatelskich EEA Financial Mechanism and the Norwegian Financial Mechanism Kancelaria Prezesa Rady Ministrów RP Kronenberg Foundation at Citibank Handlowy Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweski Mechanizm Finansowy Ministry of Culture and National Heritage Ministerstwo Edukacji Narodowej Ministry of Interior and Administration / Ministry of Administration and Digitization Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Ministry of National Education Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji / Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji “Patriotism of tomorrow” Operational Program Program Operacyjny „Patriotyzm Jutra” PHARE 2003 European Union INTERREG III A Program for infrastructural projects preparation. Program PHARE 2003 Unii Europejskiej: Interreg IIIA – „Przygotowanie do Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG III Rothschild Foundation (Hanadiv) Europe ze szczególnym uwzględnieniem granicy wschodniej” Stefan Batory Foundation Rothschild Foundation (Hanadiv) Europe Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research Taube Foundation for Jewish Life and Culture Taube Foundation for Jewish Life and Culture World Monuments Fund World Monuments Fund

Do partnerów Fundacji należą / The Foundation’s partners include:

Centrum Badań Holokaustu Uniwersytetu Jagiellońskiego Center for Holocaust Studies, Jagiellonian University Fundusz Michaela H. Traisona dla Polski Heritage Foundation for the Preservation of Jewish Cemeteries (HFPJC) – Avoyseinu Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie Jewish Community of Trondheim (Norway) Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie Jewish Religious Community of Cracow Gmina Żydowska w Trondheim (Norwegia) Jewish Religious Community of Warsaw Heritage Foundation for Preservation of Jewish Cemeteries (HFPJC) – Avoyseinu John Paul II Catholic University of Lublin Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Littman Library of Jewish Civilization Littman Library of Jewish Civilization Michael H. Traison Fund for Poland Światowa Organizacja Żydowska ds. Restytucji (WJRO) Union of Jewish Religious Communities in Poland The Committee for the Preservation of Jewish Cemeteries in Europe Committee for the Preservation of Jewish Cemeteries in Europe The US Committee for the Renovation of Jewish Cemetery in Radoszyce under the auspices US Committee for Renovation of Jewish Cemetery in Radoszyce under the auspices of the Krula Rebbe of the Krula Rebbe World Jewish Restitution Organization (WJRO) Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP www.fodz.pl | www.polin.org.pl | www.zamosc.fodz.pl tel.: +48 22 436 60 00 | fax: +48 22 436 06 58 e-mail: [email protected] ISBN 978-83-61306-21-4