Cartaditalia N°4: Graphic Novel E Fumetto Italiano

IT FR NL GB

RIVISTA DI REVUE DE CULTURE TIJDSCHRIFT VOOR JOURNAL OF n. CULTURA ITALIANA ITALIENNE HEDENDAAGSE CONTEMPORARY 4 CONTEMPORANEA CONTEMPORAINE ITALIAANSE CULTUUR ITALIAN CULTURE 2018 Cartaditalia

Graphic novel e fumetto italiano Roman graphique et bande dessinée italienne Graphic novel en Italiaanse strip The Graphic Novel and the Italian comic strip Cartaditalia

Rivista di cultura italiana contemporanea pubblicata dall’Istituto Italiano di Cultura di Bruxelles

Revue de culture italienne contemporaine publiée par l’Istituto Italiano di Cultura de Bruxelles

Tijdschrift over hedendaagse Italiaanse cultuur gepubliceerd door het Italiaans Cultureel Instituut Brussel

A Journal of Contemporary Italian Culture published by the Italian Cultural Institute of Brussels

Cartaditalia_N°4 v5.indd 1 2/09/18 09:22 Cartaditalia

IT FR NL GB Rivista di cultura italiana Revue de culture italienne Tijdschrift over hedendaagse A Journal of Contemporary contemporanea contemporaine Italiaanse cultuur Italian Culture pubblicata dall’Istituto Italiano publiée par l’Istituto Italiano gepubliceerd door het Italiaans published by the Italian Cultural di Cultura di Bruxelles di Cultura de Bruxelles Cultureel Instituut Brussel Institute of Brussels Anno X, n° 4 – nuova serie Année X, n° 4 – nouvelle série Jaargang X, nr. 4 – Year X, No. 4 – new series Ottobre 2018 Octobre 2018 nieuwe serie – Oktober 2018 October 2018

Direttore: Paolo Grossi Directeur : Paolo Grossi Directeur: Paolo Grossi Chief Editor: Paolo Grossi Comitato scientiico: Guido Comité scientiique : Guido Wetenschappelijk comité: Guido Scientiic committee: Guido Davico Bonino, Silvia Fabrizio- Davico Bonino, Silvia Fabrizio- Davico Bonino, Silvia Fabrizio- Davico Bonino, Silvia Fabrizio- Costa, Maurizio Ferraris, Luisa Costa, Maurizio Ferraris, Luisa Costa, Maurizio Ferraris, Luisa Costa, Maurizio Ferraris, Luisa Finocchi, Gofredo Foi, Jean A. Finocchi, Gofredo Foi, Jean A. Finocchi, Gofredo Foi, Jean A. Finocchi, Gofredo Foi, Jean A. Gili, Elio Grazioli, Nicola Lagioia, Gili, Elio Grazioli, Nicola Lagioia, Gili, Elio Grazioli, Nicola Lagioia, Gili, Elio Grazioli, Nicola Lagioia, Claudio Magris, Vittorio Marchis, Claudio Magris, Vittorio Marchis, Claudio Magris, Vittorio Marchis, Claudio Magris, Vittorio Marchis, Carlo Ossola, Salvatore Silvano Carlo Ossola, Salvatore Silvano Carlo Ossola, Salvatore Silvano Carlo Ossola, Salvatore Silvano Nigro, Martin Ruef, Nicola Sani, Nigro, Martin Ruef, Nicola Sani, Nigro, Martin Ruef, Nicola Sani, Nigro, Martin Ruef, Nicola Domenico Scarpa, Maurizio Serra, Domenico Scarpa, Maurizio Serra, Domenico Scarpa, Maurizio Serra, Sani, Domenico Scarpa, Antonio Antonio Tabucchi (†), Gianfranco Antonio Tabucchi (†), Gianfranco Antonio Tabucchi (†), Gianfranco Tabucchi (†), Maurizio Serra and Vinay. Vinay. Vinay Gianfranco Vinay. Redazione e amministrazione: Rédaction et administration : Redactie en administratie: Editorial and administrative Istituto Italiano di Cultura Istituto Italiano di Cultura Italiaans Cultureel Instituut oices: Italian Cultural Institute Rue de Livourne, 38 Rue de Livourne, 38 Livornostraat 38 Rue de Livourne, 38 1000 Bruxelles 1000 Bruxelles 1000 Brussel 1000 Bruxelles Tel. 0032 (0) 2 533 27 20 Tél. 0032 (0) 2 533 27 20 Tel. 0032 (0) 2 533 27 20 Tel. 0032 (0) 2 533 27 20 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.iicbruxelles.esteri.it www.iicbruxelles.esteri.it www.iicbruxelles.esteri.it www.iicbruxelles.esteri.it Progetto graico: Beltza Maquette graphique : Beltza Graische vormgeving: Beltza Graphic design: Beltza Stampa: A4 Servizi graici – Impression : A4 Servizi graici – Druk: A4 Servizi graici – Printed by A4 Servizi graici – Chivasso (Torino). Chivasso (Turin). Chivasso (Turijn) Chivasso (Turin) Caratteri: Georgia, Garamond, Caractères : Georgia, Garamond, Lettertype: Georgia, Garamond, Typeface: Georgia, Garamond, Marine, Meta Marine, Meta Marine, Meta Marine, Meta

Giovanni Russo è l’autore degli Giovanni Russo est l’auteur des De teksten in dit nummer zijn Giovanni Russo is the author of all articoli di questo numero. articles de ce numéro. geschreven door Giovanni Russo. the articles in this issue. Revisione redazionale: Révision rédactionnelle : Redactie: Editing: Gianluca Aicardi. Gianluca Aicardi. Gianluca Aicardi. Gianluca Aicardi. Disegno di copertina: Illustration de la couverture : Omslagontwerp : Cover design by Guido Scarabottolo. Guido Scarabottolo. Guido Scarabottolo. Guido Scarabottolo. Traduzione verso il francese: Traduction vers le français : Franse vertaling : French translation by Frédéric Sicamois. Frédéric Sicamois. Frédéric Sicamois. Frédéric Sicamois. Traduzione verso il neerlandese: Traduction vers le néerlandais : Nederlandse vertaling : Dutch translation by Ada Duker Ada Duker e Karin Westerdiep. Ada Duker et Karin Westerdiep. Ada Duker en Karin Westerdiep. and Karin Westerdiep. Traduzione verso l’inglese: Traduction vers l’anglais : Engelse vertaling : English translation by Andrew Feeley. Andrew Feeley. Andrew Feeley. Andrew Feeley. Si ringrazia Sonia Fontana per Nos remerciements à Sonia Met dank aan Sonia Fontana voor We thank Sonia Fontana for her la collaborazione alla revisione Fontana pour sa collaboration à la haar redactionele correctiewerk. assistance in the inal editing stage. redazionale. révision rédactionnelle.

ISSN: 2466-6726 ISSN : 2466-6726 ISSN: 2466-6726 ISSN: 2466-6726

Prezzo : 15 € Prix : 15 € Prijs: 15 € Price: 15 €

Cartaditalia_N°4 v5.indd 2 2/09/18 09:22 Cartaditalia

IT Graphic novel e fumetto italiano

FR Roman graphique et bande dessinée italienne

NL Graphic novel en Italiaanse strip

GB The Graphic Novel and the Italian comic strip

2018

Cartaditalia_N°4 v5.indd 3 2/09/18 09:22 Sommario Sommaire

IT FR

Editoriale ...... 6 Éditorial ...... 7

Introduzione ...... 10 Introduction ...... 10

Dino Buzzati ...... 18 Dino Buzzati ...... 18

Hugo Pratt ...... 28 Hugo Pratt ...... 28

Andrea Pazienza ...... 48 Andrea Pazienza ...... 48

Vittorio Giardino ...... 68 Vittorio Giardino ...... 68

Igort ...... 78 Igort ...... 78

Lorenzo Mattotti ...... 92 Lorenzo Mattotti ...... 92

Gipi ...... 114 Gipi ...... 114

Francesca Ghermandi ...... 134 Francesca Ghermandi ...... 134

Gabriella Giandelli ...... 146 Gabriella Giandelli ...... 146 4 Davide Toffolo ...... 156 Davide Toffolo ...... 156

Vanna Vinci ...... 172 Vanna Vinci ...... 172

Paolo Bacilieri ...... 186 Paolo Bacilieri ...... 186

Leila Marzocchi ...... 204 Leila Marzocchi ...... 204

Manuele Fior ...... 210 Manuele Fior ...... 210

Ausonia ...... 224 Ausonia ...... 224

Andrea Bruno ...... 236 Andrea Bruno ...... 236

Giacomo Monti ...... 242 Giacomo Monti ...... 242

Davide Reviati ...... 248 Davide Reviati ...... 248

Tuono Pettinato ...... 258 Tuono Pettinato ...... 258

Zerocalcare ...... 268 Zerocalcare ...... 268

L’autore di questo numero ...... 280 L’auteur de ce numéro ...... 280

Cartaditalia_N°4 v5.indd 4 2/09/18 09:22 Inhoudsopgave Contents

NL GB

Voorwoord ...... 9 Editorial ...... 9

Inleiding ...... 11 Introduction ...... 11

Dino Buzzati ...... 19 Dino Buzzati ...... 19

Hugo Pratt ...... 29 Hugo Pratt ...... 29

Andrea Pazienza ...... 49 Andrea Pazienza ...... 49

Vittorio Giardino ...... 69 Vittorio Giardino ...... 69

Igort ...... 79 Igort ...... 79

Lorenzo Mattotti ...... 93 Lorenzo Mattotti ...... 93

Gipi ...... 115 Gipi ...... 115

Francesca Ghermandi ...... 135 Francesca Ghermandi ...... 135

Gabriella Giandelli ...... 147 Gabriella Giandelli ...... 147 5 Davide Toffolo ...... 157 Davide Toffolo ...... 157

Vanna Vinci ...... 173 Vanna Vinci ...... 173

Paolo Bacilieri ...... 187 Paolo Bacilieri ...... 187

Leila Marzocchi ...... 205 Leila Marzocchi ...... 205

Manuele Fior ...... 211 Manuele Fior ...... 211

Ausonia ...... 225 Ausonia ...... 225

Andrea Bruno ...... 237 Andrea Bruno ...... 237

Giacomo Monti ...... 243 Giacomo Monti ...... 243

Davide Reviati ...... 249 Davide Reviati ...... 249

Tuono Pettinato ...... 259 Tuono Pettinato ...... 259

Zerocalcare ...... 269 Zerocalcare ...... 269

De auteur van deze uitgave ...... 281 The author of this issue ...... 281

Cartaditalia_N°4 v5.indd 5 2/09/18 09:22 Editoriale “CARTADITALIA” ofre quanto di meglio produce la cultura italiana delle ultime generazioni. Antonio Tabucchi, “La Repubblica”, 4 gennaio 2012

Sin dai suoi primi numeri, quelli della serie “svedese” (2008-2012), “CARTADITALIA” ha nutrito l’ambizione non solo di ofrire a un pubblico internazionale delle vere e proprie mappe dei più diversi campi dell’arte e della cultura italiana di oggi, ma anche di tentare avventurosamente delle esplorazioni di aree in via di deinizione, vuoi per il loro carattere di esperienze ancora in progress, colte nel loro divenire incandescente, vuoi per la loro stessa intrinseca novità di forme e di linguaggi, non ancora pienamente codiicati e tanto meno storicizzati. Nel primo caso rientrano i numeri dedicati alla fotograia (2011), alla composizione musicale (2012) e, più recentemente, al documentario (2015), che scelgono programmaticamente di privilegiare gli anni del nuovo millennio, aderendo quindi all’immediatezza del presente o del passato più recente, di cui ricercano, con tutta la diicoltà dovuta alla mancanza di distanza storica, di cogliere tendenze, personalità emergenti, linee di forza. Al secondo caso, appartiene invece quest’ultimo numero, che assume a proprio oggetto un fenomeno nuovo, che solo negli ultimi anni si è afacciato, e con una certa prepotenza, occorre riconoscere, sulla scena culturale ed editoriale, quello del graphic novel. La nuova serie di “CARTADITALIA”, edita a Bruxelles, capitale di un Paese che a buon diritto rivendica un ruolo di speciale rilievo nella storia della bande dessinée, non poteva certamente esimersi dal dedicare una adeguata trattazione anche al fumetto italiano. Esclusa a priori ogni 6 pretesa di sintesi storica “dalle origini ai nostri giorni”, abbiamo deciso di concentrare l’attenzione su uno speciico genere del fumetto, quello appunto del graphic novel, che – nonostante abbia origini recenti – annovera ormai autori e opere di assoluto rilievo. A guidarci in questa esplorazione è Giovanni Russo, che da anni è tra i maggiori collaboratori del più importante festival italiano dedicato al fumetto, al cinema d’animazione e ai videogiochi: ci riferiamo, naturalmente, a Lucca Comics & Games. Realista o visionario, surreal-onirico o satirico, il nuovo graphic novel parla anche, direttamente o indirettamente, del nostro Paese, e lo fa con grande originalità di invenzione e di linguaggio. Siamo persuasi che proprio nei libri di Gipi, di Zerocalcare, di Tuono Pettinato o di Vanna Vinci, per citare solo alcuni degli autori che Giovanni Russo ci invita a scoprire, i lettori troveranno pagine fra le più lucide e penetranti per comprendere l’Italia di questi nostri anni.

Bruxelles, 30 settembre 2018

Paolo Grossi Direttore Istituto Italiano di Cultura

Cartaditalia_N°4 v5.indd 6 2/09/18 09:22 Éditorial CARTADITALIA ofre le meilleur de ce que produit la culture italienne des dernières générations. Antonio Tabucchi, La Repubblica, 4 janvier 2012

Dès ses premiers numéros, ceux de la série « suédoise » (2008-2012), CARTADITALIA a nourri l’ambition d’ofrir à un public international de véritables cartographies des domaines les plus divers de l’art et de la culture italienne d’aujourd’hui, mais aussi de s’aventurer à explorer certains terrains en voie de déinition, qu’il s’agisse d’expériences encore in progress, saisies dans le feu de leur situation en devenir, ou de formes et de langages dont la nouveauté intrinsèque fait qu’ils ne sont pas encore pleinement codiiés et moins encore inscrits dans une perspective historique. Dans le premier cas de igure, on pense aux numéros consacrés à la photographie (2011), à la composition musicale (2012) et, plus récemment, au documentaire (2015). Il avait alors été fait le choix de privilégier les années du nouveau millénaire, en collant ainsi à l’immédiateté du présent ou du passé le plus récent, et en cherchant, malgré toute la diiculté du manque de distance historique, d’y saisir des tendances, des personnalités émergentes, des lignes de force. Ce dernier numéro relève quant à lui du second de ces cas de igure. Il a pour objet un phénomène nouveau, qui n’est apparu qu’assez récemment mais dont il faut prendre acte qu’il s’est imposé avec une certaine autorité sur la scène culturelle et éditoriale : le roman graphique. La nouvelle série de CARTADITALIA est publiée à Bruxelles, capitale d’un pays qui revendique à bon droit une place bien à lui dans l’histoire de la bande dessinée. On ne pouvait donc certes pas éviter de consacrer ici un examen approfondi à la bande dessinée italienne. En excluant a priori toute prétention de synthèse historique « des origines à nos jours », nous avons décidé de concentrer notre attention sur un genre spéciique de la bande dessinée, celui du roman 7 graphique justement. Car, bien que ses origines soient récentes, il compte désormais des auteurs et des œuvres de première importance. Nous serons guidés dans cette exploration par Giovanni Russo, qui est depuis plusieurs années un collaborateur de premier plan du plus important festival italien consacré à la bande dessinée, au cinéma d’animation et aux jeux vidéos, à Lucques : nous voulons parler naturellement de Lucca Comics & Games. Réaliste ou visionnaire, surréel-onirique ou satirique, le nouveau roman graphique parle aussi, directement ou indirectement, de notre pays, et toujours avec beaucoup d’originalité aussi bien du point de vue de l’inventivité et que du langage. Si bien qu’à n’en pas douter, les lecteurs trouveront aussi dans les albums de Gipi, de Zerocalcare, de Tuono Pettinato ou de Vanna Vinci, pour ne citer que quelques-uns des auteurs que Giovanni Russo nous invite à découvrir, des pages parmi les plus lucides et pénétrantes pour comprendre l’Italie de notre époque.

Bruxelles, le 30 septembre 2018

Paolo Grossi Directeur de l’Istituto Italiano di Cultura

Cartaditalia_N°4 v5.indd 7 2/09/18 09:22 Voorwoord CARTADITALIA geeft ons het beste van wat de Italiaanse cultuur in de laatste generaties heeft voortgebracht. Antonio Tabucchi, La Repubblica, 4 januari 2012

Al sinds de eerste nummers, die van de ‘Zweedse’ serie (2008-2012), heeft CARTADITALIA niet alleen de ambitie om een internationaal publiek ‘landkaarten’ aan te reiken van de meest uiteenlopende gebieden van de hedendaagse Italiaanse kunst en cultuur, maar ook om op ontdekkingstocht te gaan in gebieden die nog niet in kaart zijn gebracht omdat ze vanwege hun experimentele karakter nog volop in ontwikkeling zijn of omdat de ermee samenhangende nieuwe vormen en begrippen nog niet volledig zijn vastgelegd, laat staan in een historische context geplaatst. Tot de eerste categorie behoren de nummers gewijd aan fotograie (2011), muzikale compositie (2012) en, meer recentelijk, de documentaire (2015), die door consequent de jaren van het nieuwe millennium te belichten direct aansloten bij het heden of recentere verleden en waarin gepoogd is, hoe moeilijk ook door het gebrek aan historische afstand, de trends, de opkomende persoonlijkheden en de dynamiek te vatten. Tot de tweede categorie behoort dit laatste nummer over de graphic novel, een nieuw fenomeen dat pas in de laatste jaren en, dat moet gezegd, met een zekere brutaliteit is opgekomen in de culturele en uitgeverswereld. In de nieuwe serie van CARTADITALIA, uitgegeven in Brussel, de hoofdstad van een land dat terecht een belangrijke rol opeist in de geschiedenis van de bande dessinée, kon een uitvoerige uiteenzetting over de Italiaanse strip niet uitblijven. Los van elke pretentie om een historisch 8 overzicht ‘van ontstaan tot heden’ te willen geven, hebben we besloten ons daarbij te concentreren op een speciiek type strip, de graphic novel, een genre dat inmiddels – ondanks haar korte bestaan – een aantal magniieke auteurs en werken heeft voortgebracht. Ons onderzoek stond onder leiding van Giovanni Russo, jarenlang een van de belangrijkste medewerkers van het grootste festival gewijd aan strips, animatieilms en videogames in Italië: Lucca Comics & Games. Realistisch of visionair, droomachtig-surrealistisch of satirisch, de nieuwe graphic novel gaat direct of indirect ook over Italië en doet dat met een grote originaliteit wat betreft verbeeldingskracht en taalgebruik. We zijn ervan overtuigd dat de lezers in de boeken van Gipi, Zerocalcare, Tuono Pettinato of Vanna Vinci, om maar een paar van de auteurs te noemen met wie Giovanni Russo ons laat kennismaken, pagina’s zullen aantrefen die in hun scherpte en spitsvondigheid bijdragen aan het begrip van het hedendaagse Italië.

Brussel, 30 september 2018

Paolo Grossi Directeur Istituto Italiano di Cultura

Cartaditalia_N°4 v5.indd 8 2/09/18 09:22 Editorial CARTADITALIA ofers the very best in Italian culture being produced by the younger generations. Antonio Tabucchi, La Repubblica, 4 January 2012

From the very outset, also in the editions of the original “Swedish” version (2008-2012), the aim of “CARTADITALIA” has not just been to ofer international readers authentic maps to guide them through the most disparate ields of contemporary Italian art and culture, but also to adventurously explore areas that are yet to be clearly deined, be it because they are very much a matter of work in progress, captured in the white hot period of their formation, be it because of the intrinsic novelty of their forms and languages, not yet fully codiied and even less historically contextualised. he former case includes the issues dedicated to photography (2011), musical composition (2012) and, more recently, documentary cinema (2015), which were intentionally focused primarily on the years of the new millennium, close therefore to the immediacy of the present or very recent past. his involves a diicult search to identify trends, emerging igures and distinguishing features due to the lack of historical distance. he latter case includes the current issue, which examines a new phenomenon that, in the last few years, has imposed itself quite forcefully, it has to be recognised, on the cultural and publishing scene, namely the graphic novel. he new series of “CARTADITALIA”, published in Brussels, the capital of a country that can rightfully claim to have had an important role in the history of the bande dessinée, was almost obliged, therefore, to take a careful look also at the Italian fumetto. We immediately ruled out the possibility of ofering a concise history “from its origins to the present day”, deciding instead to 9 concentrate our attention on a speciic genre of the comic strip, namely the graphic novel, which – despite its recent origins – has already produced important authors and works. We have been guided in our exploration of this ield by Giovanni Russo, for years one of the main collaborators at the leading Italian festival for comic books, animated cinema and video games – we are referring, of course, to Lucca Comics & Games. Realist or visionary, surreal-oneiric or satirical, the new Italian graphic novel also speaks, directly or indirectly, about our country, and it does so in a highly original way in terms of its inventiveness and language. We are convinced that in the books of Gipi, Zerocalcare, Tuono Pettinato and Vanna Vinci, to mention just a few of the authors Giovanni Russo invites us to discover, readers will ind some of the most intelligent and penetrating insights into contemporary Italy.

Brussels, 30 September 2018

Paolo Grossi Director Istituto Italiano di Cultura

Cartaditalia_N°4 v5.indd 9 2/09/18 09:22 Introduzione Introduction

IT FR

Graphic novel è la denominazione inglese (letteralmente: « Graphic novel » est l’expression anglaise entrée en usage “romanzo graico”) entrata in uso anche in Italia nei pri- en Italie au début des années 2000 pour désigner ce qu’on mi anni Duemila per indicare una tipologia di fumetto appelle en français le roman graphique, à savoir un type lungo, in formato libro, tipicamente autoconclusivo. de bande dessinée longue, au format livre, ne s’inscrivant Il termine è stato popolarizzato negli anni Settanta dal généralement pas dans une série. Le terme a été popu- grande autore americano Will Eisner, che lo usò per larisé dans les années 70 par le grand auteur américain deinire la nuova tipologia di fumetti a cui stava lavo- Will Eisner, qui l’employa pour déinir le nouveau genre rando, a partire dal seminale Contratto con Dio (1978). de bande dessinée sur lequel il travaillait alors, à partir Per quanto non sia stato Eisner a inventare il termine, fu de Un pacte avec Dieu (1978) qui marqua une date et lui il primo a porre con chiarezza le esigenze che stanno it énormément d’émules. Même si le terme ne fut pas alla base della sua introduzione: diferenziare il nuovo inventé par Eisner, il fut le premier à expliciter avec clarté fumetto dei graphic novel rispetto a forme e contenuti les exigences qui sont à l’origine de son introduction : dif- esistenti, a torto o a ragione considerati meramente d’e- férencier le nouveau genre de bande dessinée proposé par vasione. Il termine va inteso dunque come dichiarazione le roman graphique des formes et des contenus existants, d’intenti, non come deinizione tassonomica; ed è una considérés à tort ou à raison comme de pur divertisse- 10 dichiarazione al tempo stesso contenutistica, formale e ment. Il faut donc voir dans cette expression une déclara- di posizionamento commerciale. È su questa intenziona- tion d’intentions, pas une déinition taxinomique ; et c’est lità che si misura il graphic novel, non sulla legittimità une déclaration portant à la fois sur les contenus, la forme teorica del termine. Fuori fuoco, e anche un po’ surreali, et le positionnement commercial. C’est à l’aune de ces in- sono apparsi i dibattiti che in Italia hanno accompagna- tentions que se mesure le roman graphique, pas à celle de to la sua introduzione, fra tentativi di contrasto in nome la légitimité théorique de l’expression. Ainsi ont pu appa- del rassicurante “fumetto”, speculazioni deinitorie, raître hors sujet, voire surréalistes, les débats en tout genre afannose ricerche di precedenti in cui il fumetto avesse ayant vu le jour en Italie au moment de son introduction : già adottato un altrettanto diicilmente deinibile carat- déclarations polémiques au nom d’une plus rassurante tere “romanzesco”, persino dotte disquisizioni sul genere « bande dessinée » (dans sa version originale italienne, le grammaticale (“il” graphic novel o “la” graphic novel?1). fumetto), tentatives spéculatives de déinition, recherches fébriles de précédents témoignant que la bande dessinée Dal punto di vista contenutistico, il termine graphic avait déjà adopté un caractère « romanesque » tout aussi novel rimanda a una più ampia gamma di temi possibili, diicile à déinir, jusqu’à des dissertations savantes sur le

1 In questo volume abbiamo optato per il maschile, più frequente in ambito specialistico, a fronte di una tradizione d’uso generalista che vede prevalere il femminile per interferenza con la parola italiana “novella”.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 10 2/09/18 09:22 Inleiding Introduction

NL GB

Graphic novel is de van oorsprong Engelse benaming (let- The English term “graphic novel” started to be used In terlijk: graische roman) die begin jaren 2000 ook in Italië in Italian at the start of the new millennium to indicate a type zwang is geraakt voor het aanduiden van een lang, op zichzelf of long comic book with a free format and, normally, a staand stripverhaal in boekvorm. De term is in de jaren ze- self-contained story. The term was popularised in the 1970s ventig populair geworden dankzij de beroemde Amerikaanse by the well-known American author Will Eisner, who used auteur Will Eisner, die hem gebruikte als deinitie voor het the term to describe the new type of comic strips on which nieuwe type strip waaraan hij werkte sinds A contract with he was working, beginning with his seminal A Contract with God (1978), dat wordt beschouwd als de oerversie van deze God (1978). Even though Eisner did not invent the term, he stripvorm. Hoewel Eisner de term niet bedacht, was hij wel de was the irst person to clearly highlight why the term was eerste die duidelijk bepaalde aan welke voorwaarden de nieu- introduced, namely to differentiate the new graphic novel we graphic novel moest voldoen om zich te onderscheiden type of comic strips from existing forms and content, rightly van de vorm en inhoud van bestaande stripverhalen, die al or wrongly considered escapist entertainment. The term dan niet terecht als louter ontspanningslectuur werden be- must, therefore, be understood as a declaration of intent schouwd. De term moet dus worden opgevat als beginselver- rather than a taxonomic deinition. It is also a declaration of klaring, niet als taxonomische deinitie, en zegt tegelijkertijd content, both formal and in terms of commercial positioning. iets over inhoud, vorm en marktpositionering, want op basis The graphic novel must be judged in terms of these 11 van deze kenmerken wordt de graphic novel gedeinieerd, intentions and not on the theoretical legitimacy of the term. niet op basis van de letterlijke betekenis van de term. De dis- The discussions that have accompanied the introduction of cussies die gepaard gingen met de introductie van de graphic the term here in Italy appear rather out of focus and also a novel in Italië waren diffuus en ook een beetje surrealistisch; little surreal, including attempts to challenge the term in the ze liepen uiteen van pogingen tot verzet uit naam van de ver- name of the more reassuring Italian “fumetto”, speculation trouwde ‘strip’, bespiegelingen over de deinitie, het wanhopig as to deinitions, desperate searches for precedents in which zoeken naar precedenten waarin de strip ook al dit type moei- the term fumetto had already adopted an equally dificult lijk te deiniëren romankenmerken had, tot wetenschappelijke to deine “novel-like”nature and even erudite discussions as verhandelingen over het grammaticale geslacht (is het woord to the grammatical gender of the term in Italian (“il” graphic graphic novel nu vrouwelijk of mannelijk?1). novel or “la” graphic novel?).1

Wat betreft de inhoud verwijst de term graphic novel naar In terms of content, the term graphic novel includes a een breed scala aan mogelijke onderwerpen, dat niet wordt wide range of possible themes and is not restricted by

1 In deze uitgave hebben we gekozen voor de mannelijke vorm, die het 1 In the original Italian version of this publication the masculine form “il” meest gebruikt wordt in het vakgebied, terwijl in het algemene gebruik de has been used as this is more common in specialist works while the feminine voorkeur uitgaat naar de vrouwelijke vorm, door toedoen van het Italiaanse form “la” is more common in generalist publications as a result of the woord novella. interference arriving from the Italian word “novella”.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 11 2/09/18 09:22 non limitata dalle codiicazioni dei generi d’intratteni- genre grammatical que devait avoir le mot en italien (« il » mento; evoca un’attenzione maggiore alla condizione graphic novel ou « la » graphic novel1 ?). umana, sia materiale che psicologica, un maggior spazio alla personalità dell’autore, la possibilità di una diversità Du point de vue des contenus, le terme de roman gra- stilistica più marcata. È un ambito semantico aine a phique ouvre une gamme plus vaste de thèmes abordés, quello del cinema o del romanzo d’autore, e al fumetto sans se limiter aux codiications des genres qui sont ceux è esattamente quel che mancava. Non si tratta tanto di de la bande dessinée de divertissement. Il suggère une plus attingere alle categorie letterarie per darsi un tono, ma grande attention à la condition humaine, tant matérielle di allargare realmente l’area d’azione del fumetto, che que psychologique, davantage de place accordée à la per- diventa assimilabile a quella letteraria non perché ne sonnalité de l’auteur, la possibilité d’une diversité de styles adotta i termini, ma perché ne raggiunge l’estensione plus marquée. Il s’agit d’une sphère sémantique proche concettuale: un’area che include l’intrattenimento e non de celle du cinéma ou du roman d’auteur, qui manquait lo rinnega, ma che è capace di esplorare anche territori justement à la bande dessinée. Il ne s’agit pas de faire réfé- più impervi, di una gratiicazione meno immediata. rence aux catégories littéraires pour se donner l’air sérieux, mais d’élargir réellement le territoire d’exploration de la L’approdo del fumetto alla dimensione simbolica del bande dessinée. Celui-ci devient ainsi comparable à celui romanzo ha come conseguenza materiale l’assunzione de la littérature non pas parce qu’on en adopte la termi- del formato libro e lo sbarco in libreria, il luogo istitu- nologie, mais parce que la bande dessinée trouve ainsi une zionale della cultura contrapposto a quello del consumo extension conceptuelle comparable : une amplitude qui culturale eimero, l’edicola, e a quello della fruizione inclue le divertissement sans le renier, mais qui est capable specialistica, le rade fumetterie (in Italia fra due e trecen- d’explorer également des terrains plus diicilement acces- to) sparse sul territorio. Tutto ciò conduce a dinamiche sibles, moins immédiatement gratiiants. tipiche dell’editoria libraria, a partire dalle basse tirature2 e da una generale tendenza alla sovrapproduzione3: l’esi- Accéder à la dimension symbolique du roman a aussi genza primaria di avere una forte rotazione di novità in pour la bande dessinée des conséquences matérielles libreria si traduce in una decisa spinta alla pubblicazione concrètes. Elle passe au format livre et arrive en librairie, (in Europa il caso francese rimane il più emblematico, lieu institutionnel de la culture, alors que la bande des- con le sue 5.305 uscite a fumetti del 2016, più di quat- sinée en Italie était jusque-là cantonnée à la consultation tordici nuovi volumi al giorno, weekend compresi). Il culturelle éphémère (le kiosque à journaux) et aux petites fenomeno ha luci e ombre: se da una parte lo scenario è boutiques hyperspécialisées (la ), deux ou trois 12 fumetteria favorevole all’emergere di nuovi talenti, dall’altra molto cents éparpillées sur le territoire. Tout cela s’accompagne materiale pubblicato si rivela non all’altezza. aussi de dynamiques typiques du marché des librairies, à Il trend risulta comunque nel complesso positivo: commencer par des tirages très faibles2 et une tendance nell’ambito di una crisi dell’editoria che perdura nel de- générale à la surproduction3. En efet, les librairies ont cennio in corso senza soluzione in vista, i graphic novel l’exigence primordiale de disposer d’une forte rotation sono uno dei pochi segmenti di mercato col segno più4, de nouveautés sur les présentoirs, ce qui pousse à la pu- il che giustiica l’attuale rincorsa. A partire dal seminale blication (en Europe, le cas français reste le plus emblé- esempio di Coconino Press, la prima casa editrice che ha matique, avec ses 5 305 publications de bandes dessinées portato il fumetto in libreria, creata nel 2000 da Igort, en 2016, soit plus de quatorze nouvelles publications par egli stesso autore di fumetti di prestigio, gli editori spe- jour, week-end compris). Le phénomène a ses avantages cializzati in graphic novel si sono moltiplicati, mentre le et ses inconvénients : si d’un côté le contexte est favorable

2 Circa 2.300 copie tirate per volume in Italia nel 2016, dati ISTAT. 1 Dans le texte italien de ce volume, il a été fait le choix du masculin, plus fréquent chez les spécialistes, à rebours d’une tradition d’usage généraliste où 3 In Italia si è passati dalle 349 uscite a fumetti in libreria del 2011 alle 903 le féminin prédomine par interférence avec le mot italien « novella ». del 2016, dati ISTAT. 2 Environ 2 300 exemplaires tirés par titre en Italie en 2016, chifres ISTAT. 4 Crescita dell’80% delle copie vendute dal 2012 al 2017, dati Associazione Italiana Editori. 3 En Italie, on est passé de 349 titres de bande dessinée publiés en librairie en 2011 à 903 en 2016, chifres ISTAT.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 12 2/09/18 09:22 beperkt door de regels van het amusementsgenre; het the classiication of entertainment genres. It relects moedigt aan tot meer aandacht voor het menszijn, zowel a greater attention being paid to the human condition, in materiële als psychologische zin, biedt meer ruimte voor both material and psychological; it gives greater space de persoonlijkheid van de auteur en nodigt uit tot een meer to the author’s personality; and it offers a more marked uitgesproken stilistische diversiteit. De semantische context stylistic diversity. Semantically, it has much in common is verwant aan die van de auteursilm of literaire roman, with auteur cinema and the “non-genre” novel in literature, en dat was precies wat in de strip ontbrak. Het gebruik van which is precisely what comic strips were lacking. It is not een literaire term is niet zozeer bedoeld om gewichtig te so much a question of making use of literary categories doen, als wel om het actiegebied van de strip te vergroten, to make comic strips sound more important as to truly dat daarmee vergelijkbaar wordt met dat van de literatuur, broaden the ield of action of comic strips, which become en dat zit hem niet in de term, maar in de conceptuele comparable to literature not because they adopt its terms, reikwijdte: een gebied dat amusement niet verloochent, but because they achieve a conceptual broadening: an area maar daarnaast in staat is ontoegankelijker territoria te ver- that includes – far from disavowing – entertainment, but kennen, die een minder snelle bevrediging opleveren. is also capable of exploring more impervious areas of less immediate gratiication. De symbolische gelijkstelling van strip en roman heeft als concreet gevolg dat de strip een boekformaat krijgt en ver- The comic strip’s acquisition of the symbolic dimension of kocht wordt in de boekhandel, bij uitstek de plek voor cul- the novel resulted in it acquiring a book format and being tuur, in tegenstelling tot de kiosk, de plek van de vluchtige sold in bookshops, the institutional setting of culture, culturele consumptie, en een gering aantal gespecialiseerde as opposed to the newsstand, the setting of ephemeral stripwinkels, tussen de twee- en driehonderd verspreid over cultural consumption, or the setting of the specialist: Italië. Hierdoor krijgt de strip ook te maken met de gevol- the relatively few comic shops (200-300 in Italy) spread gen die kenmerkend zijn voor de uitgeverswereld, te be- out all over the country. This has resulted in the typical ginnen bij lage oplages2 en een algemene neiging tot over- dynamics of the book publishing industry, starting with the productie3: de eerste vereiste voor een snelle omloop van small number of books printed2 and a general tendency to nieuwe uitgaven in de boekhandel vertaalt zich in een ster- overproduce.3 The primary requirement is to have new titles ke publicatiegolf (in Europa spreekt de Franse situatie het on sale, which has greatly encouraged their publication (the meest tot de verbeelding, met 5305 stripuitgaven in 2016, most emblematic case in Europe is France, where there wat neerkomt op meer dan veertien nieuwe stripalbums per were 5,305 comic publications in 2016, which is more than dag, weekenden inbegrepen). Dit verschijnsel heeft voor- 14 new titles a day, weekends included). This phenomenon 13 en nadelen: aan de ene kant is de situatie gunstig voor de has both positive and negative implications, however. On opkomst van nieuw talent, aan de andere kant blijkt veel the one hand, this helps new talent to emerge, but, on the van het gepubliceerde materiaal niet het gewenste niveau other hand, it means that much of what is published is not te hebben. of a high enough standard. Over het algemeen is de trend echter positief: want hoewel Overall, however, the trend is a fairly positive one: given de crisis in het uitgeverijwezen nu al een decennium duurt the crisis in the publishing industry that has continued en er nog steeds geen oplossing in zicht is, is de graphic unabated throughout the current decade, graphic novels novel een van de weinige marktsegmenten die in de plus are one of the few market segments to actually grow staan4, wat de huidige groei rechtvaardigt. Sinds Coconino during this period,4 which justiies the current focus. After Press – in 2000 opgericht door Igort, zelf auteur van the seminal example of Coconino Press, the irst publishing voortreffelijke stripalbums – als eerste uitgeverij de strip house to bring the comic book into bookshops, founded

2 In Italië circa 2.300 exemplaren per boek in 2016 (ISTAT). 2 A print run of around 2,300 copies per title in Italy in 2016 (ISTAT data). 3 In Italië is het aantal stripuitgaven in boekhandels gestegen van 349 in 3 In Italy, the number of new titles of comic books available in bookshops 2011 tot 903 in 2016 (ISTAT). grew from 349 in 2011 to 903 in 2016 (ISTAT data). 4 Groei van 80% in het aantal verkochte exemplaren van 2012 tot 2017 4 An 80% increase in the number of copies sold between 2012 and 2017 (Associazione Italiana Editori). (Associazione Italiana Editori data).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 13 2/09/18 09:22 grandi case editrici generaliste che avevano abbandonato à l’émergence de nouveaux talents, de l’autre on publie il fumetto sul inire degli anni Ottanta, quali Rizzoli e beaucoup de titres parfois médiocres. Mondadori, hanno aperto a loro volta una propria eti- Mais la tendance est toutefois globalement positive. Dans chetta dedicata, oppure hanno acquisito un editore spe- le contexte d’une crise de l’édition qui perdure dans la cializzato per assorbirne catalogo e know-how. décennie actuelle sans que des solutions se dessinent, les Le dinamiche librarie signiicano anche, per gli autori, romans graphiques sont un des rares segments du mar- l’accesso a una condizione più libera ma non necessa- ché en progression4, ce qui justiie la surenchère actuelle. riamente migliore. La libertà propria del romanzo porta Coconino Press est la première maison d’édition italienne con sé, come altra faccia della medaglia, uno status pro- ayant fait entrer la bande dessinée en librairie. Elle a fessionale che per molti autori rimane semi-amatoriale. été créée en 2000 par Igort, lui-même auteur reconnu Così come accade in letteratura, a fronte di pochi autori de bande dessinée. À partir de cet exemple originel, les che raggiungono fama e fortuna tali da permettere di éditeurs spécialisés dans le roman graphique se sont mul- vivere di solo fumetto, per molti la pratica fumettistica si tipliés, tandis que de grandes maisons d’édition généra- aianca necessariamente ad altre professioni, relegandola listes qui avaient abandonné la bande dessinée à la in des al rango d’instabile, precaria, e dunque privilegiata, arte années 80, comme Rizzoli et Mondadori, ont inauguré da “dilettanti”. à leur tour leur propre collection consacrée au genre, ou Dal punto di vista creativo, lo scenario si presenta bien ont racheté un éditeur spécialisé avec son catalogue florido. L’emergere di maestri ormai riconosciuti in et son savoir-faire. campo internazionale, come Gipi, è solo la punta di un Les dynamiques du marché du livre ont également per- iceberg che presenta molti autori eccellenti, varietà di mis aux auteurs de jouir d’une plus grande liberté mais tematiche e un gran numero di esordi che, se non tutti pas nécessairement d’une condition plus lorissante. La di pari livello, nutrono un ricco panorama di giovani liberté qu’apporte le roman s’accompagne aussi, c’est le talenti. revers de la médaille, d’un statut professionnel qui reste pour beaucoup d’auteurs celui de semi-amateurs. Comme Di seguito si propone un percorso al graphic novel italia- dans la littérature, face à un petit nombre d’auteurs qui no, che a partire dagli illustri predecessori Dino Buzzati, connaissent la célébrité et disposent de revenus leur per- Hugo Pratt e Andrea Pazienza, si focalizza poi decisa- mettant de vivre uniquement de la bande dessinée, chez mente sul nuovo secolo. Per quanto il termine anglosas- beaucoup d’autres la pratique de leur art va nécessaire- sone porti a pensare a un movimento transnazionale ed ment de pair avec celle d’une autre profession, reléguant eminentemente contemporaneo, l’attuale panorama non celui-ci au rang d’un art de « dilettante » dont l’instabilité 14 sarebbe comprensibile senza una precedente tradizione et la précarité le réserve de fait à quelques privilégiés. di fumetto italiano che, si parli di graphic novel o meno, Du point de vue de la création, la situation est lorissante. si conferma fra le più ricche al mondo. A cavallo fra pit- L’airmation de maîtres dorénavant reconnus à l’échelle tura e letteratura, Buzzati fu il primo in Italia a porre al internationale, comme Gipi, n’est que la pointe d’un ice- fumetto, pur dall’esterno, l’esigenza di un’opera chiusa, berg qui recèle beaucoup d’auteurs excellents, une grande di un “libro”. Hugo Pratt è stato il più grande esponen- variété thématique et des débutants prometteurs qui ne te europeo di un fumetto “romanzesco” senza il quale sont pas forcément encore tous à leur meilleur niveau, l’attuale generazione di graphic novelist non sarebbe mais alimentent un riche panorama de jeunes talents. nemmeno pensabile. A lui si rifanno narratori più tradizionali come Vittorio Giardino e Vanna Vinci, ma anche Ces pages proposent un parcours dans le roman gra- gli esponenti di un rilevante ilone onirico-surreale. An- phique italien qui, à partir des illustres prédécesseurs que drea Pazienza ha invece introdotto nel fumetto italiano sont Dino Buzzati, Hugo Pratt et Andrea Pazienza, se l’aspetto del coinvolgimento personale, che si ritrova focalise ensuite sur le siècle nouveau. La langue italienne nella rilevante produzione di graphic novel autobiograi- ayant adopté le terme anglo-saxon de graphic novel pour ci o semiautobiograici, che passa per Gipi e sfocia nello parler du roman graphique, cela pourrait laisser penser

4 Croissance de 80% des exemplaires vendus entre 2012 et 2017, chifres Associazione Italiana Editori.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 14 2/09/18 09:22 naar de boekhandel bracht, is het aantal in graphic novels in 2000 by Igort, himself an author of quality comic books, gespecialiseerde uitgevers verveelvoudigd en hebben grote the number of publishers specialising in graphic novels uitgevers als Rizzoli en Mondadori, die eind jaren tachtig has multiplied, while large generalist publishers, such as waren gestopt met het uitgeven van strips, op hun beurt Rizzoli and Mondadori, which had abandoned comic books een eigen striplabel opgezet, of een gespecialiseerde towards the end of the 1980s, have now created their own uitgever aangetrokken om er de catalogus en knowhow van speciic lines or bought up comic publishing companies in over te nemen. order to acquire their catalogues and know-how. Voor auteurs betekent de verhuizing naar de boekhandel The dynamics of the book format, while giving authors meer vrijheid, maar niet noodzakelijkerwijs een verbete- greater freedom, does not necessarily mean better ring. De vrijheid die eigen is aan de roman veronderstelt, inancial conditions. Indeed, the intrinsic freedom of the als keerzijde van de medaille, ook een professionele status, novel brings with it a professional status that for many terwijl veel stripauteurs semi-amateur blijven. Net als in authors makes this activity more or less a pastime. As in de literatuur staat tegenover de weinige auteurs die roem literature, for the few authors who become wealthy and en rijkdom verwerven en van hun strips kunnen leven, een famous enough to make a living solely from writing comic grote groep auteurs voor wie het noodzakelijk is om naast novels, there are many others who are forced to do other hun striptekenwerk andere baantjes te hebben, waardoor jobs, making their comic book writing a volatile, precarious ze minder tijd aan het maken van strips kunnen besteden “amateur” art form for a privileged few. en het vak noodgedwongen op de tweede plaats komt, In terms of creativity, a great deal is happening. The waardoor het degradeert tot een luxe-activiteit, tot zon- emergence of internationally famous authors like Gipi is dagskunst. merely the tip of the iceberg, with numerous excellent In creatief opzicht zijn de vooruitzichten gunstig. Inmiddels authors, a wide variety of themes and a large number of internationaal erkende stripauteurs als Gipi vormen slechts debutants who, though not all at the same level, offer a het topje van een ijsberg die bestaat uit vele excellente au- plethora of new talent. teurs, een grote verscheidenheid aan onderwerpen en een groot aantal debuten die, al zijn ze niet allemaal even goed, A suggested timeline for the development of the Italian een keur aan jong talent laten zien. graphic novel is offered, starting from the illustrious predecessors Dino Buzzati, Hugo Pratt and Andrea Hierna volgt een overzicht van de ontwikkeling van de Pazienza, before focusing on the new century. Even though Italiaanse graphic novel, dat zich na het bespreken van de the use of the English term “graphic novel” in Italian illustere voorgangers Dino Buzzati, Hugo Pratt en Andrea may appear to indicate a transnational and decidedly 15 Pazienza, voornamelijk zal toespitsen op de jongste eeuw. contemporary movement, the current panorama could Al doet de Engelse term vermoeden dat het gaat om een not be understood without reference to an earlier tradition supranationale en bij uitstek eigentijdse beweging, kun je of Italian comic strips which, whether or not one uses the het actuele panorama niet begrijpen zonder kennis van term graphic novel, is undoubtedly one of the richest in the de eraan voorafgaande traditie van de Italiaanse strip die, world. Somewhere between painting and literature, Buzzati graphic novel of niet, behoort tot de beste ter wereld. was the irst author in Italy to impose on comic strips, albeit Buzzati, die zich bezighield met zowel schilderkunst als from without, the need for a work to be closed, to be a literatuur, was de eerste in Italië die wilde dat zijn strips, ook “book”. Hugo Pratt was the greatest European exponent qua uiterlijk, een ‘boek’ waren, een afgerond werk. Hugo of the “novel-like” comic strip, without whom the current Pratt was de belangrijkste Europese exponent van een strip generation of graphic novelists would be unthinkable. He in romanvorm, zonder welke de huidige generatie graphic was the model for more traditional storytellers like Vittorio novel-auteurs überhaupt ondenkbaar zou zijn geweest. Giardino and Vanna Vinci, but also for exponents of an Naar hem zijn niet alleen de meer traditionele vertellers als important dreamlike, surreal branch. Andrea Pazienza, Vittorio Giardino en Vanna Vinci terug te voeren, maar ook on the other hand, introduced the idea of personal de representanten van een relevante stroming die droom- involvement into the Italian comic strip, which can then be

Cartaditalia_N°4 v5.indd 15 2/09/18 09:22 straordinario successo di Zerocalcare. qu’en Italie le genre s’inscrit dans un mouvement trans- Il quadro così delineato rimane tuttavia parziale: molti national et éminemment contemporain. Mais bien au sono gli autori che a suo tempo si sono cimentati con contraire, le panorama italien actuel n’est compréhensible un fumetto che oggi deiniremmo graphic novel (due que dans le il d’une tradition qui l’a précédé, celle du fra tutti: Guido Buzzelli e Francesco Tullio Altan), e che fumetto. Or, qu’on parle à son propos de roman graphique pure non trovano spazio in questa trattazione. Ugual- ou non, c’est bien l’une des traditions les plus riches au mente assenti sono moltissime voci emergenti, i nuovi monde. À cheval entre peinture et littérature, Buzzati autori che sempre più numerosi si afacciano alla ribalta fut en Italie le premier à imposer dans la bande dessinée, e ancora attendono di essere inquadrati storicamente e même s’il venait d’ailleurs, l’exigence d’être une œuvre criticamente (anche qui, due nomi per tutti: Lorenzo close, un « livre ». Hugo Pratt a été, au niveau européen, “LRNZ” Ceccotti e Alessandro “Martoz” Martorelli). le représentant le plus accompli d’une bande dessinée I nomi proposti in questa sede sono giocoforza il risul- « romanesque » sans laquelle la génération actuelle des au- tato di una selezione, e tuttavia suicienti, crediamo, teurs de roman graphique n’aurait pas même été pensable. per fornire un quadro dello stato di quel nuovo fumetto Il est aussi bien la référence incontournable de narrateurs italiano che ha trovato in libreria il suo palcoscenico plus traditionnels comme Vittorio Giardino et Vanna d’elezione. Vinci, que d’auteurs ayant exploité un riche ilon onirique et surréel. Andrea Pazienza a pour sa part introduit dans la bande dessinée italienne la dimension personnelle, que l’on retrouve dans l’importante production de romans graphiques autobiographiques ou semi-autobiographiques, qui passe par Gipi et a abouti à l’extraordinaire succès de Zerocalcare. Certes, le cadre ainsi esquissé reste incomplet : beaucoup d’autres auteurs ont pratiqué une bande dessinée que nous qualiierions aujourd’hui de roman graphique (pour n’en citer que deux : Guido Buzzelli et Francesco Tullio Altan), sans qu’une place ne leur ait été faite dans cet exposé. Beaucoup de voix émergentes sont elles aussi ab- sentes, de nouveaux auteurs qui commencent à attirer les projecteurs mais attendent encore de se voir assigner une 16 place d’un point de vue historique et critique (deux noms seulement ici aussi : Lorenzo « LRNZ » Ceccotti et Ales- sandro « Martoz » Martorelli). Les noms proposés ici sont inévitablement le résultat d’une sélection mais suisent toutefois, selon nous, à proposer une vue d’ensemble de la situation de la nouvelle bande dessinée italienne qui a enin trouvé en librairie une formidable scène où s’exprimer.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 16 2/09/18 09:22 en surrealistische elementen in de strip verwerkt. Andrea seen in the considerable production of autobiographical Pazienza heeft de persoonlijke betrokkenheid geïntrodu- or semiautobiographical graphic novels, from Gipi to the ceerd in de Italiaanse strip, wat terugkomt in de aanzienlijke amazingly successful Zerocalcare. stroom autobiograische of semi-autobiograische graphic This provides only a partial picture, however. There are novels die begint bij Gipi en uitmondt in het buitengewone many authors who have tried their hand at writing comic succes van Zerocalcare. strips that we would now deem graphic novels and, yet, Het hier geschetste beeld is hoe dan ook incompleet: er zijn they have been omitted from this work (most notably, veel auteurs die zich bij tijd en wijle hebben gewaagd aan Guido Buzzelli and Francesco Tullio Altan). Many emerging een strip die we tegenwoordig een graphic novel zouden authors are also missing – the ever more numerous authors noemen (twee van hen zijn Guido Buzzelli en Francesco appearing on the scene who have yet to be classiied Tullio Altan) en toch niet zijn opgenomen in dit overzicht. historically or critically (here, too, two names stand Even afwezig zijn de vele opkomende stemmen, de nieuwe out: Lorenzo “LRNZ” Ceccotti and Alessandro “Martoz” auteurs die in steeds groteren getale ten tonele verschij- Martorelli). The authors included in this work are inevitably nen en nog niet in een historische en kritische context zijn the result of a process of selection, but, nevertheless, geplaatst (ook van hen noem ik er twee: Lorenzo ‘LRNZ’ we believe that they are representative of the new Italian Ceccotti en Alessandro ‘Martoz’ Martorelli). De namen die comic strip, which has bookshops as its preferential outlet. in dit artikel worden genoemd, zijn noodzakelijkerwijs het resultaat van een selectie, maar geven naar onze mening toch voldoende een beeld van de stand van zaken wat betreft die nieuwe Italiaanse stripvorm die in de boekhandel zijn ideale podium heeft gevonden.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 17 2/09/18 09:22 Dino Buzzati

IT FR

Il Poema a fumetti dello scrittore e pittore bellunese Le Poema a fumetti (littéralement « poème en bande dessi- Dino Buzzati (1906-1972) costituisce il risultato più née », publié en France sous le titre Ori aux Enfers, Actes emblematico del clima di forte curiosità suscitato dal Sud, 2007) de l’écrivain et peintre italien Dino Buzzati fumetto negli intellettuali italiani durante gli anni Ses- (1906-1972) représente le résultat le plus emblématique du santa, la stagione del grande fumetto d’autore che si climat de forte curiosité suscitée par la bande dessinée chez sviluppa su presupposti generazionali in cui anch’essi les intellectuels italiens dans les années 60. C’est l’époque si trovano, come tutti i lettori, pienamente coinvolti. de la grande bande dessinée d’auteur qui se développe à Pubblicato da un grande editore come Mondadori, con- partir de présupposés générationnels dans lesquels ils se temporaneo della Ballata prattiana (1969), e di poco trouvent pleinement engagés, à l’instar de tous les lecteurs. successivo alla nascita di “Linus”5 (1965) e all’uscita del Le Poema est publié par le grand éditeur Mondadori au fondamentale Apocalittici e integrati6 di Umberto Eco même moment que la Ballade de Pratt (1969), et peu après (1964), il Poema, che oggi chiameremmo senza alcuna la naissance d’une revue de bande dessinée iconique en remora un graphic novel, è una rivisitazione del mito di Italie, Linus5 (1965) et la publication de l’essai fondamental Orfeo ed Euridice in chiave contemporanea. La trama Apocalittici e integrati6 (Apocalyptiques et intégrés) d’Um- racconta del giovane cantante Ori che segue nell’aldilà berto Eco (1964). Aujourd’hui, nous qualiierions sans au- l’amata Eura, che ha visto sparire in una porticina del cun état d’âme de roman graphique cette version revisitée 18 muro di cinta di una villa misteriosa, sita in una via itti- du mythe d’Orphée et Eurydice d’un point de vue contem- zia di Milano. Dall’altra parte i morti vivono per sempre, porain. C’est l’histoire du jeune chanteur Ori qui suit dans nell’apatia, senza più paure ma anche senza desideri né l’au-delà sa bien-aimée Eura qu’il a vue disparaître par une vere emozioni. Con la forza delle sue canzoni Ori si fa petite porte dans le mur d’enceinte d’une ville mystérieuse, strada ino a raggiungere l’amata, ma il inale sarà amaro située dans une rue imaginaire de Milan. De l’autre côté, anche per lui, come per il quasi omonimo Orfeo. les morts vivent pour l’éternité, dans l’apathie, sans plus de peurs mais sans désirs non plus ni véritables émotions. A dispetto di una critica letteraria che accoglierà il Grâce à ses chansons, Ori s’ouvre une route pour rejoindre Poema con sconcerto e di una critica artistica che in sa bien-aimée, mais il connaîtra une in amère lui aussi, genere sottovalutava la sua attività di pittore, il fumetto comme son presque homonyme Orphée.

5 La seminale rivista pubblicata originariamente da Figure, la casa editrice 5 Cette revue ouvrit la voie à bien d’autres par la suite, et fut publiée à fondata per sfruttare la licenza dei fumetti di Schulz, e che dal 1968 avrebbe l’origine par Figure, maison d’édition fondée pour exploiter la licence des cambiato nome in Milano Libri, per poi diventare parte del gruppo Rizzoli bandes dessinées de Schulz et qui fut rebaptisée Milano Libri en 1968, avant nel 1971. A partire dal 1993, la rivista è stata rilevata da Baldini & Castoldi, d’entrer dans le groupe Rizzoli en 1971. À partir de 1993, la revue a rejoint la quale, a sua volta, è stata acquisita nel 2017 dal progetto editoriale di Um- Baldini & Castoldi, qui fut racheté en 2017 par le projet éditorial d’Umberto berto Eco, La nave di Teseo, che ha aidato ad Igort il lancio di una nuova Eco, La nave di Teseo, qui a conié à Igort le lancement d’une nouvelle ligne linea editoriale per “Linus”. éditoriale pour Linus. 6 Il primo saggio pubblicato in Italia a dare dignità intellettuale al fumetto. 6 Il s’agit en Italie du premier article de critique littéraire accordant une dignité intellectuelle à la bande dessinée.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 18 2/09/18 09:22 NL GB

Poema a fumetti (‘Gedicht in stripvorm’, 1969) van de in Bel- Poem Strip (original title: Poema a fumetti), by the writer and luno geboren schrijver en schilder Dino Buzzati (1906-1972) painter from Belluno Dino Buzzati (1906-1972), is the most illustreert perfect de sfeer van grote nieuwsgierigheid die emblematic result of the tremendous curiosity surrounding de strip opriep bij Italiaanse intellectuelen in de jaren zestig, comic strips among Italian intellectuals in the 1960s, the de periode waarin de grote auteursstrip zich ontwikkelt op period of great auteur comics based on generational de fundamenten van een markante generatie waar ook zij, premises in which the authors, like their readers, were fully net als alle lezers, ten volle bij betrokken waren. Poema, dat immersed. Poem Strip, published by the important publishing gelijktijdig met de Ballata (‘Ballade’) van Hugo Pratt (1969) house Mondadori, came out at the same time as Pratt’s en kort na de oprichting van Linus5 (1965) en het verschijnen Ballata (1969), shortly after the founding of Linus5 (1965) van Apocalittici e integrati6 van Umberto Eco (‘Apocalyptisch and publication of Umberto Eco’s fundamental Apocalittici en geïntegreerd’, 1964) werd uitgegeven door de grote uit- e integrati6 (1964, English title Apocalypse Postponed), and gever Mondadori, zouden we vandaag de dag zonder meer would nowadays be automatically classiied as a graphic een graphic novel noemen, en is een eigentijdse interpre- novel. This modern reworking of the myth of Orpheus tatie van de mythe van Orpheus en Euridice. Het verhaal and Eurydice is about a young singer Ori, who follows his gaat over de jonge zanger Ori die zijn geliefde Eura volgt beloved Eura into the underworld after seeing her disappear tot in het hiernamaals, nadat hij haar heeft zien verdwijnen through a small door in the wall surrounding a mysterious 19 door een deurtje in de ommuring van een mysterieuze villa villa in a ictitious road in Milan. In this underworld the dead in een ictieve straat in Milaan. Aan de andere kant van de live on forever, fearless and apathetic, but also desireless muur leven de doden voor eeuwig, maar in apathie, zonder and without real emotions. Using the power of his songs, Ori angsten, maar ook zonder verlangens en echte emoties. makes his way through the underworld until he inds Eura, Met de kracht van zijn liederen slaagt Ori er uiteindelijk in but the ending, like it was for his near namesake Orpheus, zijn geliefde te bereiken, maar net als de bijna gelijknamige will be a bitter one. Orpheus wacht ook hem een bitter einde. Although literary critics were shocked by Poem Strip and Ondanks de tegenvallende literaire kritieken op Poema en art critics in general underestimated Buzzati’s worth as de onderwaardering van zijn schilderkunstige kwaliteiten a painter, this comic book is central to Buzzati’s work, a

5 Het invloedrijke tijdschrift dat aanvankelijk werd uitgegeven door Figure, 5 he seminal magazine published originally by Figure, the publishing house de uitgeverij die was opgericht om de licentie voor de Schulz-strips te exploi- founded to publish Schulz’s comic strips, which changed its name in 1968 teren, en vanaf 1968 de naam zou veranderen in Milano Libri, om vervolgens to Milano Libri before becoming part of the Rizzoli group in 1971. he onderdeel te worden van de Rizzoli-groep in 1971. Vanaf 1993 werd het magazine was then acquired by Baldini & Castoldi, which in turn was taken tijdschrift uitgegeven bij Baldini & Castoldi, dat in 2017 gekocht Umberto over in 2017 by Umberto Eco’s publishing project, La nave di Teseo, which Eco’s uitgeversproject La nave di Teseo, dat Igort opdracht heeft gegeven een gave Igort the task of launching a new publishing line for Linus. nieuwe uitgeverslijn te lanceren voor Linus. 6 he irst critical work in Italy to give intellectual dignity to the comic strip. 6 Het eerste in Italië gepubliceerde essay dat de strip intellectuele waarde verleende.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 19 2/09/18 09:22 è componente centrale nell’opera di Buzzati, in qualità Bien que la critique littéraire ait accueilli le Poema avec di sintesi perfetta fra pittura e scrittura. Già dalla ine perplexité et que la critique d’art ait en général sous-esti- degli anni Cinquanta, Buzzati comincia a dividere i suoi mé l’activité de peintre de Buzzati, cette bande dessinée quadri in grandi vignette e a usarli per raccontare storie, occupe une place centrale dans son œuvre, en tant que che espandono narrativamente i temi a lui già usuali: il synthèse parfaite entre peinture et écriture. Dès la in mistero, il fantastico (o l’erotismo, usato con funzione des années 50, Buzzati commence à diviser ses tableaux analoga, e in maniera sempre più di frequente durante en grandes vignettes et à les utiliser pour raconter des gli anni Sessanta), inteso come elemento perturbante histoires. Il y développe d’un point de vue narratif des in una dimensione umana rappresentata visivamente da thèmes lui étant déjà familiers : le mystère, le fantastique enigmatici scenari urbani. In questo senso, il Poema se- (ou l’érotisme, qui a de plus en plus fréquemment une gna non tanto un episodio estemporaneo, ma uno degli fonction analogue au cours des années 60), envisagé snodi centrali dell’intera opera di Buzzati. comme un élément déstabilisant dans un monde hu- E tuttavia Buzzati è scrittore e pittore, non fumettista, e main représenté visuellement par d’énigmatiques décors dunque si approccia al fumetto inevitabilmente partendo urbains. En ce sens, il ne faut pas voir le Poema comme da letteratura e pittura. A livello visivo, i riferimenti di un épisode à part, mais comme un conluent de toute Buzzati sono dunque pittorici prima che fumettistici: il l’œuvre de Buzzati. simbolismo, la metaisica, la pop art. Non mancano an- Toutefois, Buzzati est un écrivain et un peintre, pas un che citazioni cinematograiche, come l’iconica silhouette dessinateur de bande dessinée. S’il s’approche de cette del Nosferatu di Murnau. I testi sono in prosa poetica, forme artistique c’est donc inévitablement à partir de e rimandano a un’altra area della multiforme attività di la littérature et de la peinture. Sur le plan visuel, les Buzzati, quella di elzevirista per il “Corriere della Sera”. références de Buzzati relèvent donc de la sphère pictu- L’intento poetizzante sembra quasi voler contrastare rale plutôt que de la bande dessinée : le symbolisme, la quello banalizzante della pop art, e si traduce sia nei testi métaphysique, le pop art. On y trouve des références letterari che in un comparto visivo che è più una colle- cinématographiques, comme la silhouette iconique du zione di dipinti che fumetto nel senso proprio del termi- Nosferatu de Murnau. Les textes sont en prose poétique, ne. Per molti versi è più corretto considerarlo un libro et renvoient à une autre des multiples facettes de l’activité illustrato: il balloon è usato raramente e la connessione de Buzzati, celle d’auteur de textes brillants destinés aux fra le pagine è aidata più ai testi che non alle immagini, pages culturelles du « Corriere della Sera ». La recherche che quasi sempre sono a tutta pagina e, al di là della loro poétique vient compenser l’intention simpliicatrice du funzione narrativa, sempre portatrici di un valore esteti- pop art, et elle se traduit aussi bien dans les textes litté- 20 co autonomo. raires que dans une mise en page qui évoque davantage L’erotismo che irrompe massicciamente nelle scene am- une collection de tableaux qu’une bande dessinée à pro- bientate nell’aldilà potrebbe sembrare un’inluenza del prement parler. À bien des égards, il est plus correct d’y fumetto erotico contemporaneo, da quello popolare alla voir un livre illustré : il est rarement fait usage des bulles Valentina di Crepax. E se anche qualcosa di quel mon- et ce sont davantage les textes que les images qui font le do certamente traspare, l’erotismo di Buzzati è ben più lien entre les pages. D’ailleurs l’image est presque systé- profondo di una mera inluenza occasionale. Buzzati, matiquement en pleine page et, au-delà de sa fonction che avrebbe voluto intitolare il volume La dolce morte, narrative, elle a toujours une valeur esthétique autonome. racconta un erotismo ancestrale, pulsionale, tutt’altro che L’érotisme est très présent dans les scènes situées dans gioioso o liberatorio. Racconta le donne come streghe, che l’au-delà. Doit-on y voir une inluence de la bande des- “hanno gambe hanno ventre / hanno cosce / di giorno vi sinée érotique de la même époque, notamment des séries danno i bacetti / di notte le angosce”. Le donne che dipin- populaires comme Valentina de Crepax ? Sans doute, mais ge sono concrete, formose, quasi volgari nel loro proporsi. l’érotisme de Buzzati tient une place qui va bien au-delà Sembrano tratte di peso da un’umanità pasoliniana fatta d’une simple inluence contingente. Buzzati, qui aurait di prostitute e spogliarelliste; e se un richiamo iconograi- voulu intituler son livre La dolce morte (La douce mort), co va trovato, è più nell’estetica della popolana maggiorata raconte un érotisme ancestral, pulsionnel, bien loin d’être alla Sophia Loren che non nelle crudeli dark lady dei ta- joyeux ou libérateur. Il raconte les femmes comme des scabili sexy o nell’erotismo intellettualistico di Crepax. sorcières, qui « ont des jambes ont des ventres / ont des

Cartaditalia_N°4 v5.indd 20 2/09/18 09:22 door de kunstkritiek, neemt het werk een centrale plaats in perfect synthesis of painting and writing. At the end of the binnen het oeuvre van Buzzati omdat het de perfecte syn- 1950s, Buzzati had already started to divide his paintings these is tussen schilderen en schrijven. Al aan het eind van into large panels, using them to tell stories and narratively de jaren vijftig begint Buzzati zijn schilderijen op te delen expand on his usual themes: mystery and fantasy (or in grote cartoons en te gebruiken om verhalen te vertellen, eroticism, which was similarly used, especially during the als narratieve uitbreiding van zijn vertrouwde thema’s: het 1960s) – fantasy understood as a worrying element in a mysterie en het fantastische (of de erotiek, toegepast met human dimension visually represented by enigmatic urban een soortgelijke functie en steeds frequenter in de jaren landscapes. In this sense, rather than an extemporaneous zestig), opgevat als ontregelend element in een menselijke episode, Poem Strip is central to the whole of Buzzati’s omgeving die visueel wordt verbeeld door raadselachtige work. stedelijke decors. In die zin is Poema geen eenmalige spon- Yet Buzzati was a writer and painter – not a cartoonist – so tane opwelling, maar neemt het een sleutelpositie in binnen he inevitably approached this comic book starting from Buzzati’s gehele oeuvre. literature and painting. Visually, Buzzati’s references are, Toch is Buzzati in plaats van striptekenaar vooral schrijver therefore, taken from painting rather than comic strips: en schilder, waardoor hij de strip onvermijdelijk vanuit de symbolism, metaphysics and pop art. There are also literatuur en schilderkunst benadert. Visueel gezien refe- cinematographic references, such as the iconic silhouette reert hij dus eerder aan de schilderkunst, bijvoorbeeld aan of Murnau‘s Nosferatu. The texts are written in poetic het symbolisme, de metafysica en de popart. Ook ontbre- prose and call to mind another of Buzzati’s many diverse ken de cinematograische verwijzingen niet, zoals het ico- activities – the regular cultural feature he wrote for the nische silhouet van Nosferatu van Murnau. De teksten zijn “Corriere della Sera”. Its poetic intent seems almost geschreven in poëtisch proza en verwijzen naar een ander to clash with the lowbrow intent of pop art, and this is gebied waarop de veelzijdige Buzzati actief was, het schrij- translated into both the literary texts and the visual panels, ven van columns voor de Corriere della Sera. De poëtische which are more a collection of paintings than a comic strip invalshoek lijkt bijna in tegenspraak met de eerder banale in the normal sense of the term. In many ways it would popart, en komt tot uiting in zowel de literaire teksten als in be more accurate to describe this work as an illustrated een beeldend gedeelte dat meer oogt als een verzameling book. Speech bubbles are rarely used and the connection schilderijen dan als een strip in strikte zin van het woord. In between pages is created by the texts rather than the veel opzichten is het correcter om het als een geïllustreerd images, which, almost always full-page, are of considerable boek te beschouwen: Buzzati maakt zelden gebruik van aesthetic worth in their own right, irrespective of their tekstballonnen en verbindt de pagina’s eerder door middel narrative function. 21 van tekst dan door de illustraties, die bijna altijd een volle The frequent use of eroticism in the underworld scenes pagina beslaan en altijd, los van hun functie in het verhaal, might seem to be inluenced by contemporary erotic comic een autonome esthetische waarde bezitten. strips, from the more mainstream to Crepax’s Valentina. De erotiek, die veelvuldig opduikt in de scènes in het hier- And while there are undoubtedly certain elements from namaals, zou geïnspireerd kunnen zijn door de erotische that world, Buzzati’s eroticism is far more profound than a strip uit die tijd, zowel het populaire soort als de strip over mere occasional inluence. Buzzati, who preferred the title Valentina van Crepax. En hoewel er zeker iets van die wereld La dolce morte (“Sweet Death”), depicts an eroticism that in doorschemert, gaat de erotiek van Buzzati veel dieper is ancestral, instinctual, and in no way playful or liberating. dan louter een toevallige invloed. Bij Buzzati, die het boek He describes women as witches, who “have legs have de titel La dolce morte had willen geven, gaat het over een bellies / have thighs / by day give you little kisses / by night primitieve, instinctieve vorm van erotiek die verre van vro- anguish”. The women he paints are real, shapely and almost lijk en bevrijdend is. Hij heeft het over vrouwen als heksen, vulgar in the way they offer themselves. They appear as if ‘ze hebben benen ze hebben buiken / ze hebben heupen lifted from a Pasolini-like humanity, made up of prostitutes / overdag geven ze je kusjes / ‘s nachts de stuipen’. De and strippers; and if there is any iconographic allure to vrouwen die hij schildert zijn concreet, weelderig gevormd, be found, it is more in the aesthetics of a shapely Sophia bijna ordinair in de manier waarop ze zichzelf aanbieden. Ze Loren-style working-class girl than the cruel dark ladies of lijken ontleend aan de prostituees en stripteasedanseres- erotic pulp novels or the intellectual eroticism of Crepax. sen uit de ilms van Pasolini; en als er al sprake is van een Poem Strip’s eccentric nature compared to literature,

Cartaditalia_N°4 v5.indd 21 2/09/18 09:22 La natura eccentrica del Poema rispetto sia alla lettera- cuisses / le jour vous donnent des baisers / la nuit des tura, sia alla pittura, sia al fumetto lo ha reso un oggetto angoisses ». Les femmes qu’il peint sont concrètes, ont des misterioso, che nessuno dei tre ambiti è riuscito a siste- formes, dégagent une forme de vulgarité. Elles semblent matizzare adeguatamente nella propria narrazione. La tout droit arrachées à une humanité pasolinienne faite de verità è che solo guardandolo contemporaneamente da prostituées et de strip-teaseuses ; et si l’on veut y trouver tutti i lati emerge con chiarezza la fecondità di una delle une référence iconographique, c’est plus dans l’esthétique esperienze più originali della cultura italiana del Nove- de la pin-up généreuse à la Sophia Loren que dans les cento. cruelles dark ladies des livres de poche sexy ou dans l’éro- tisme intellectualiste de Crepax. La nature excentrique du Poema autant vis-à-vis de la littérature que de la peinture et de la bande dessinée en a fait un objet mystérieux, que personne dans ces trois domaines artistiques n’est parvenu à systématiser de manière adaptée dans sa propre narration. Il faut le regarder en même temps par tous ces côtés pour qu’apparaisse avec clarté la fécondité d’une des expériences les plus originales de la culture italienne du XXe siècle.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 22 2/09/18 09:22 iconograische verwijzing, dan is die eerder te vinden in de painting and comic strips, made it a mysterious object, schoonheid van een volkse seksbom als Sophia Loren dan in which nobody from these three ields has been able to ind de wrede dark ladies uit de sexy pocketboekjes of de intel- a suitable place for in their own narrative. The truth is that lectualistische erotiek van Crepax. it is only by looking at this work from all sides and from a Doordat Poema afwijkt van zowel de literatuur en de schil- contemporary viewpoint that the fecundity of one of the derkunst als de strip, is het een mysterieus werk dat in geen most original examples of 20th-century Italian culture van de drie genoemde categorieën kan worden onderge- clearly emerges. bracht. Door er gelijktijdig vanuit al die invalshoeken naar te kijken, blijkt duidelijk de vruchtbaarheid van een van de meest originele uitingsvormen binnen de Italiaanse cultuur in de twintigste eeuw.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 23 2/09/18 09:22 24

1 1-2 Dino Buzzati Poema a fumetti

Cartaditalia_N°4 v5.indd 24 2/09/18 09:22 2

Cartaditalia_N°4 v5.indd 25 2/09/18 09:22 3

Cartaditalia_N°4 v5.indd 26 2/09/18 09:22 4

3-4 Dino Buzzati Poema a fumetti

Cartaditalia_N°4 v5.indd 27 2/09/18 09:22 Hugo Pratt

IT FR

Colui che più di ogni altro ha incarnato la grande sta- Plus qu’aucun autre dessinateur, Hugo Pratt a incarné gione del fumetto d’autore italiano, Hugo Pratt va a l’âge d’or de la bande dessinée d’auteur en Italie et il comporre, insieme al francese Moebius7 e all’argentino forme avec le français Moebius7 et l’argentin Breccia8 un Breccia8, un’ideale triade di maestri in grado di torreg- trio idéal dominant alors la scène internationale de la giare sull’intera scena fumettistica internazionale. Pratt bande dessinée. Pratt naît à Rimini en 1927 mais grandit nasce a Rimini nel 1927 ma cresce a Venezia, città a cui à Venise, ville avec laquelle il conservera un lien très fort rimarrà legatissimo e che incarna la sua patria ideale, et qui incarne sa patrie idéale, aimée avec l’amour d’un amata con l’amore dell’apolide. La sua vita è infatti apatride. Sa vie est en efet à l’enseigne d’un cosmopo- all’insegna di un cosmopolitismo tanto isico quanto in- litisme aussi bien factuel qu’intellectuel, qui allait aussi tellettuale, che diventa la cifra fondamentale anche della devenir la clé fondamentale de son œuvre. Adolescent, il sua opera. Adolescente, trascorre con la famiglia alcuni passe plusieurs années en Afrique avec sa famille, après anni in Africa, a seguito del padre arruolato nella polizia l’enrôlement de son père dans la police coloniale fasciste. coloniale fascista. Rientrato in Italia, dopo aver esordito De retour en Italie, après ses débuts dans la bande des- come fumettista, nel 1949 si trasferisce in Argentina, sinée, il part s’installer en Argentine en 1949, où il vivra Paese in cui vivrà per tredici anni, e dove avverrà la sua treize ans, et où il trouve sa maturité d’auteur. Après ces 28 deinitiva maturazione come autore. Dopo anni di viaggi années de voyages, puis un long séjour en Angleterre et intensi, un nuovo trasferimento in Inghilterra e una bre- une brève expérience aux États-Unis, il retourne en Italie. ve esperienza negli Stati Uniti, ritorna in Italia, dove nel C’est là qu’en 1967 il crée Corto Maltese, son personnage 1967 crea Corto Maltese, il suo personaggio più famoso. le plus célèbre. Il passera les dernières années de sa vie en Gli ultimi anni li passerà in Svizzera, a Grandvaux, un Suisse, à Grandvaux, un paisible village au bord du lac de tranquillo paesino afacciato sul lago di Ginevra, ino Genève, jusqu’à sa mort en 1995. alla morte nel 1995. Le cliché typique de la bande dessinée, voyant le person- Il tipico cliché fumettistico che vede il personaggio ante- nage éclipser son auteur, vaut également pour Pratt. Mais posto all’autore vale anche per Pratt. Ma se in altri casi s’il s’agit parfois d’une simpliication paresseuse, dans le si tratta di una sempliicazione di comodo, nel caso di cas de Pratt parler de l’auteur signiie inévitablement par- Pratt parlare dell’autore signiica inevitabilmente parlare ler de sa création la plus célèbre. Corto Maltese apparaît

7 Jean Giraud in arte Moebius (1938-2012), disegnatore di stile surrealista, 7 Jean Giraud, alias Moebius (1938-2012), dessinateur au style surréaliste, creatore di fumetti fantasy sperimentali come L’Incal (1981-1988), su testi di créateur de bandes dessinées fantasy expérimentales comme L’Incal (1981- Alejandro Jodorowsky. 1988), sur des textes d’Alejandro Jodorowsky. 8 Alberto Breccia (1919-1993), disegnatore che ha messo la sua eccellente 8 Alberto Breccia (1919-1993), dessinateur ayant mis sa technique excep- tecnica di bianco e nero espressionista al servizio dei testi di Héctor Oe- tionnelle de noir et blanc expressionniste au service des textes d’Héctor Oes- sterheld in opere quali Mort Cinder (1962-1964), Che (1968) e L’Eternauta terheld dans des albums comme Mort Cinder (1962-1964), Che (1968) et (1969). L’Éternaute (1969).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 28 2/09/18 09:22 NL GB

Hugo Pratt, die meer dan wie ook de glorietijd van het The greatest representative of the golden age of the Italiaanse stripverhaal vertegenwoordigt, is naast de Italian auteur comic book, Hugo Pratt, together with Fransman Moebius7 en de Argentijn Breccia8 een van de Moebius7 of France and Breccia8 of Argentina, formed an vaandeldragers van de internationale stripscene. Pratt ideal triad of Masters that dominated the international wordt in 1927 in Rimini geboren maar groeit op in Venetië, comic book scene. Pratt was born in Rimini in 1927, but de stad waaraan hij verknocht zal blijven en die voor hem grew up in Venice, a city with which he continued to have de ideale thuisbasis is, de stad waarvan hij houdt met de close ties and which epitomised his ideal of a homeland liefde van iemand die nergens thuishoort. Zijn leven staat loved with the love of a stateless person. Indeed, his namelijk in het teken van zowel fysiek als intellectueel life was characterised by a cosmopolitanism that was as kosmopolitisme, dat ook het centrale thema van zijn werk physical as it was intellectual, and that also became a wordt. Als kind brengt Pratt enkele jaren door in Afrika main characteristic of his work. As an adolescent, he spent omdat zijn vader daar in dienst treedt van de fascistische several years in Africa, following his father, an oficer in koloniale politie. Weer terug in Italië debuteert hij in 1949 als the Fascist colonial police service. After returning to Italy striptekenaar, waarna hij naar Argentinië verhuist, waar hij and making his debut as a cartoonist, in 1949 he moved to dertien jaar zal wonen en als auteur volwassen zal worden. Argentina, where he spent thirteen years and reached full Na jaren intensief reizen, een verhuizing naar Engeland en maturity as an author. After travelling around intensively 29 een kort verblijf in de Verenigde Staten keert hij weer terug for several years, he moved to England and then briely naar Italië, waar hij in 1967 zijn beroemdste personage Corto to the United States before returning once more to Italy, Maltese schept. De laatste jaren van zijn leven brengt hij where in 1967 he created Corto Maltese, his most famous door in Grandvaux, een rustig dorpje aan het meer van character. He spent the last years of his life in Switzerland, Genève in Zwitserland, waar hij in 1995 overlijdt. at Grandvaux, a little village overlooking Lake Geneva, where he died in 1995. Het stripcliché dat het personage belangrijker is dan de auteur, gaat ook op voor Pratt. Maar waar het in andere The typical situation whereby a comic book character gevallen om een gemakzuchtige simpliicatie gaat, is praten becomes more famous than its creator also holds true over de auteur in het geval van Pratt wel degelijk hetzelfde for Pratt. While in many cases this is often just an easy als praten over zijn bekendste creatie. Corto Maltese ver- oversimpliication, in Pratt’s case speaking of the author

7 Jean Giraud, pseudoniem Moebius (1938-2012), tekenaar met een sur- 7 Jean Giraud (1938-2012), who used the pseudonym Moebius, was a realistische stijl, auteur van experimentele fantasy-stripverhalen als De Incal surrealist artist and creator of experimental fantasy comic books, such as he (1981-1988), met teksten van Alejandro Jodorowsky. Incal (1981-1988), with texts by Alejandro Jodorowsky. 8 Alberto Breccia (1919-1993), tekenaar die zijn uitmuntende expressionis- 8 Alberto Breccia (1919-1993), a cartoonist who used his excellent black- tische zwart-wittechniek in werken als Mort Cinder (1962-1964), Che (1968) and-white expressionist technique to draw the stories for Héctor Oesterheld’s en El Eternauta (1969) in dienst stelde van teksten van Héctor Oesterheld. texts in works such as Mort Cinder (1962-1964), Che (1968) and El Eternauta (1969).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 29 2/09/18 09:22 della sua creazione più nota. Corto Maltese appare per pour la première dans La Ballade de la mer salée, long récit la prima volta in Una ballata del mare salato, racconto (que nous qualiierions aujourd’hui de roman graphique) lungo (che oggi chiameremmo graphic novel) pubblicato publié en feuilleton dans la revue italienne Sgt. Kirk à a puntate sulla rivista “Sgt. Kirk” a partire dal 1967. partir de 1967. Dans la iction narrative, nous faisons sa Nella inzione narrativa, lo incontriamo nel 1913, legato connaissance en 1913, ligoté et abandonné à la dérive e abbandonato alla deriva dopo l’ammutinamento della après la mutinerie de son équipage. Nous le découvrons sua ciurma. Lo scopriamo pirata nel Paciico meridio- pirate dans la Paciique sud, au service d’un mystérieux nale, al servizio, assieme al compare Rasputin, di un personnage au visage dissimulé sous un capuchon connu misterioso incappucciato noto come “il Monaco”. Allo comme « le Moine », aux côtés de son acolyte Raspoutine. scoppio della Prima guerra mondiale, i pirati del Mona- Quand éclate la Première Guerre mondiale, les pirates du co accettano d’appoggiare i tedeschi, che hanno in quelle Moine acceptent d’appuyer les Allemands, qui ont dans acque un sottomarino incaricato di condurre azioni ces eaux-là un sous-marin chargé de mener des actions corsare. Ma quando nella storia entrano Cain e Pandora corsaires. Mais quand deux jeunes gens ayant survécu à Groovesnore, due ragazzi sopravvissuti a un naufragio un naufrage et appartenant à l’autre camp, Caïn et Pando- e appartenenti allo schieramento opposto, Corto fa di ra Groovesnore, font irruption dans l’histoire, Corto fait tutto per aiutarli. tout son possible pour les aider. Nel corso di tutta la sua prima avventura Corto Maltese Au cours de toute sa première aventure, Corto Maltese si aida più alla parola che all’azione. Per quanto all’oc- apparaît davantage comme un homme de parole que correnza sia in grado di darsi da fare con armi e pugni, d’action. Même s’il sait à l’occasion manier les armes et non è il classico eroe invincibile, ed anzi subisce le circo- les poings, il n’est pas le classique héros invincible, au stanze più spesso dei tipici protagonisti dei fumetti av- point de subir les circonstances plus souvent que cela venturosi: solo nella Ballata lo vediamo salvato dalle ac- n’arrive généralement aux héros dans les bandes dessinées que, messo ai lavori forzati, ferito da un colpo di pistola, d’aventure. Rien que dans la Ballade nous le voyons être quasi ucciso in un incidente d’auto, gettato da una rupe. sauvé des eaux, mis aux travaux forcés, blessé par un coup Per quanto dotato di un suo codice d’onore e di un pro- de pistolet, presque tué dans un accident de voiture, jeté fondo senso d’umanità, non per questo è un personaggio d’une falaise. Bien qu’il ait un propre code d’honneur et privo d’ambiguità. È indubbiamente un individualista (il sans conteste une profonde humanité, il n’est pas pour au- Monaco gli dà del “sovversivo”), ma le sue doti d’ironia, tant un personnage privé d’ambiguïtés. C’est assurément intuito, esperienza, franchezza, unite al fascino personale un individualiste (le Moine le traite de « subversif »), e alla capacità di leggere persone e situazioni, lo rendono mais il a en partage l’ironie, l’intuition, l’expérience, la 30 benvoluto anche a molti avversari. Essenza del suo codi- franchise, associées à un charme personnel et à la capacité ce di comportamento è vivere il presente restando fedele de lire dans les personnes et les situations. Tout cela sus- a se stesso, senza farsi condizionare da ricordi, tristezze, cite même chez beaucoup de ses adversaires une certaine norme, convenzioni o moralismi altrui. Tuttavia, Corto bienveillance. L’essence de son code de conduite est de riconosce e apprezza le ragioni degli altri, anche quando vivre le présent en restant idèle à lui-même, sans se laisser non autonome come le sue. In questo modo il suo indi- inluencer par les souvenirs, les tristesses, les normes, les vidualismo, che potrebbe sembrare cinismo, si colora di conventions ou les moralismes d’autrui. Toutefois, Corto una decisa sfumatura romantica. reconnaît et apprécie les raisons des autres, même quand Già alla prima uscita è evidente che non siamo di fronte elles ne sont pas aussi libres que les siennes. De cette alla tipica serie d’avventura, il cui protagonista potrebbe manière, son individualisme, qui pourrait sembler du cy- essere facilmente sostituito senza che la storia ne risen- nisme, se colore d’un certain romantisme. ta. Pur tradizionalmente ambientate in luoghi esotici, Dès ce premier album, il est clair que nous n’avons pas l’appeal delle storie di Corto risiede primariamente nello afaire à une série d’aventure traditionnelle, dont le héros stesso Corto e nelle sue relazioni con i diversi compri- pourrait être facilement remplacé sans que l’histoire ne mari, ognuno fornito di motivazioni ben deinite. Il s’en ressente. Tout en étant généralement situées dans des successo di Pratt come narratore si costruisce in gran lieux exotiques, le charme des histoires de Corto tient parte sulla riuscita dei suoi personaggi; e benché non avant tout à Corto lui-même et à ses relations avec les ancora sviluppato a pieno, né concepito in ottica seriale, diférents personnages, chacun étant mû par des motiva-

Cartaditalia_N°4 v5.indd 30 2/09/18 09:22 schijnt voor het eerst in De ballade van de zilte zee (Neder- inevitably means speaking also of his most famous landse uitgave: Casterman, 1979), een lang verhaal (dat we creation. Corto Maltese irst appeared in Ballad of the Salt nu een graphic novel zouden noemen) dat vanaf 1967 als Sea (original title: Una ballata del mare salato), a long story reeks verschijnt in het tijdschrift Sgt. Kirk. In dit ictieverhaal (which today we would call a graphic novel) published in leren we hem kennen in het jaar 1913, hij is vastgebonden op issues of the magazine Sgt. Kirk beginning in 1967. In the een drijvend vlot na muiterij van zijn bemanning. We komen story, we irst meet him in 1913, tied up and left adrift erachter dat hij samen met zijn maat Raspoetin piraat is in by his crew after they had mutinied. He is a pirate in the de Stille Oceaan, in dienst van een mysterieuze man die een southern Paciic in the services, together with his fellow kap draagt en bekend staat als ‘de Monnik’. Wanneer de pirate Rasputin, of a mysterious hooded man known as Eerste Wereldoorlog uitbreekt, stemmen de piraten van de “the Monk”. When the First World War breaks out, the Monnik ermee in de Duitsers te steunen, die in die wateren Monk’s pirates agree to support the Germans, who have a een onderzeeër hebben waarmee ze piratenacties willen submarine in those waters to carry out corsair operations. uitvoeren. Maar wanneer Caïn en Pandora Groovesnore hun But when Cain and Pandora Groovesnore, two youngsters intrede doen in het verhaal, twee kinderen uit het tegen- from the opposite side who survive a shipwreck, enter the kamp die een schipbreuk hebben overleefd, doet Corto er story, Corto does everything in his power to help them. alles aan om ze te helpen. Throughout the whole of his irst adventure Corto Maltese In dit hele eerste avontuur is Corto Maltese meer een man is more a man of words than action. Even though he van woorden dan van daden. Hoewel hij, als het erop aan- can acquit himself with his ists and use weapons, he is komt, zijn mannetje staat met wapens en blote vuisten, is not the classic invincible hero. Indeed, he suffers the hij niet de klassieke onoverwinnelijke held, maar ondergaat consequences of the typical protagonist’s actions in hij eerder de verwikkelingen van de typische hoofdpersonen adventure comic strips. In Ballad alone, we see him saved in avonturenstrips: alleen al in De ballade zien we dat hij uit from the sea, subjected to forced labour, shot, almost het water wordt gered, dwangarbeid moet verrichten, ge- killed in a car accident and pushed over a cliff. He has wond raakt door een pistoolschot, bijna om het leven komt his own code of honour and a deep sense of humanity, bij een auto-ongeluk en van een steile rots wordt gegooid. but this does not mean that there is no ambiguity to his Dat hij zijn eigen erecode heeft en een diep gevoel van character. He is undoubtedly an individualist (the Monk medemenselijkheid, betekent nog niet dat hij een eenduidig calls him “subversive”), but his irony, intuition, experience personage is. Hij is zonder meer een individualist (de Monnik and candour, together with his personal charm and ability noemt hem ‘de rebel’), maar zijn deugden, zoals ironie, in- to understand people and situations, make him liked even tuïtie, ervaring, openhartigheid en charisma, gecombineerd by his adversaries. Central to his code of conduct is the idea 31 met zijn vermogen mensen en situaties te duiden, maken of taking life one day at a time, remaining true to himself hem ook bij veel van zijn tegenstanders geliefd. De kern and not allowing himself to be conditioned by memories, van zijn gedragscode is trouw blijven aan jezelf en je niet sadness, regulations, conventions or the judgement of laten leiden door herinneringen, treurige gebeurtenissen, others. Corto, nevertheless, accepts and values what normen, waarden of moralisme van anderen. Toch erkent others think, even when their ideas are not as independent en respecteert Corto de beweegredenen van anderen, ook as his own. In this way, his individualism, which could be als die minder onafhankelijk zijn dan die van hem. Op die interpreted as cynicism, is tinged with a decidedly romantic manier krijgt zijn individualisme, dat zou kunnen overkomen hue. als cynisme, een onmiskenbaar romantisch tintje. When the series irst appeared, it was immediately Van meet af aan is duidelijk dat we hier niet te maken heb- clear that this was not a typical adventure series, whose ben met de typische avonturenreeks waarin de hoofdper- protagonist could easily be replaced without the story soon gemakkelijk vervangen zou kunnen worden zonder being affected. Though traditionally set in exotic locations, dat het verhaal daaronder te lijden zou hebben. Hoewel de the appeal of the Corto series lies above all in Corto verhalen van Corto zich traditiegetrouw afspelen in exo- himself and his dealings with the assortment of supporting tische oorden, is de aantrekkingskracht ervan in de eerste characters, all of whom have very clear motivations. Pratt’s plaats gelegen in Corto zelf en in zijn relatie tot de andere success as a storyteller is to a considerable extent due to personages, die allemaal duidelijke beweegredenen heb- his skill at depicting these characters. Even though he is ben. Het succes van Pratt als verteller is grotendeels geba- still not fully developed and had never been conceived

Cartaditalia_N°4 v5.indd 31 2/09/18 09:22 Corto Maltese dimostra già nella Ballata tutto il suo tions bien déinies. Le succès de Pratt comme narrateur potenziale. se construit en grande partie sur la réussite de ses personnages. Et même s’il n’est pas encore pleinement déve- Il risultato più compiuto delle avventure di Corto e di loppé, ni conçu dans une optique sérielle, Corto Maltese tutta l’arte di Pratt arriverà con il successivo romanzo montre déjà dans la Ballade quel potentiel il possède. graico, Corte Sconta detta Arcana (serializzata su “Linus” a partire dal 1974), che arriva dopo una serie Le résultat le plus abouti des aventures de Corto et de di racconti brevi che servono a mettere deinitivamente tout l’art de Pratt arrivera avec le roman graphique sui- a punto il personaggio. Il titolo fa riferimento a vant, Corto Maltese en Sibérie (paru en feuilleton dans una corte di Venezia, ma la storia si sviluppa fra Linus à partir de 1974), qui fait suite à une série de brefs la Cina delle società segrete, la Mongolia in piena récits qui servent à mettre déinitivement au point le ebollizione nazionalista e una Russia immersa nel caos personnage. Le titre original (Corte Sconta detta Arcana) pre-rivoluzionario, percorsa da signori della guerra fait référence à une cour de Venise, mais l’histoire se dé- costantemente in lotta fra loro. In questo scenario si veloppe entre la Chine des sociétés secrètes, la Mongolie muove un cast corale, che vede, oltre a Corto, l’amico- en pleine ébullition nationaliste et la Russie plongée dans nemico Rasputin nella sua migliore incarnazione. le chaos prérévolutionnaire, sillonnée par des seigneurs de Corte Sconta detta Arcana è una combinazione riuscitis- la guerre constamment en lutte entre eux. Dans ce décor sima fra ricchezza estrema di contenuti narrativi e sintesi prend place une galerie chorale de personnages, notam- narrativa altrettanto estrema, che sarà la qualità più ment, outre Corto, l’ami-ennemi Raspoutine dans son evidente delle migliori storie di Pratt, traducendosi in incarnation la plus réussie. intrecci complessi, non perché involuti, ma perché densi Corto Maltese en Sibérie est une combinaison extrême- e studiatamente ellittici. L’azione è ridotta al minimo, di ment aboutie entre richesse extrême de contenus narratifs solito risolta in brevi vignette icastiche, mentre motore et synthèse tout aussi extrême de la narration, ce qui sera degli intrecci sono i personaggi con le loro motivazioni, la qualité la plus évidente des meilleures histoires de Pratt, spesso esplicitate in lunghi confronti dialettici da cui se traduisant en trames complexes, non parce qu’elles emergono le rispettive visioni del mondo. sont alambiquées, mais qu’elles sont denses et savamment elliptiques. L’action est réduite au minimum, se résolvant Pratt non esita a lasciare sullo sfondo, e anzi a omettere généralement en de courtes vignettes très eicaces, tandis attivamente, tutto ciò che non è funzionale all’intreccio. que les personnages sont le moteur de la trame narrative, Nelle sue storie si trovano portati all’estremo espedienti avec leurs motivations, souvent explicitées lors de longs 32 tipici della narrazione avventurosa, usati con una con- afrontements dialectiques d’où émergent leurs visions du sapevolezza tale da annullare ogni loro natura di stere- monde respectives. otipo: personaggi, anche igure storiche ben note, che s’incontrano sempre al momento più opportuno, come se Pratt n’hésite pas à laisser à l’arrière-plan, et même à la scala dell’avventura fosse locale e non continentale; o omettre volontairement, tout ce qui n’est pas directement che si capiscono fra loro come se parlassero tutti la stessa utile à la trame. Des expédients typiques de la narration lingua, indipendentemente da nazionalità e provenienza. d’aventure sont portés à l’extrême dans ses histoires, et E se in molta iction popolare, specialmente americana, utilisés avec une telle maîtrise que tout ce qu’ils peuvent la questione della lingua potrebbe sembrare una forma di avoir de stéréotypé s’en trouve annulé : les personnages, strisciante imperialismo culturale, questo non accade mai parfois des igures historiques bien connues, se ren- nelle storie di Pratt, che anzi è il primo a ironizzare sul contrent toujours au moment le plus opportun, comme si topos, quando già nella Ballata, per caratterizzare degli l’échelle de l’aventure était locale et pas continentale ; ou indigeni che di certo non possono conoscere alcuna delle ils se comprennent entre eux comme s’ils parlaient tous la lingue europee, li fa esprimere bufamente in dialetto même langue, indépendamment de leur nationalité et de veneziano. In seguito Pratt farà a meno anche di questi leur origine. Et si la question de la langue peut apparaître distanziamenti ironici, e per quanto sia stabilito che très souvent dans la iction populaire, notamment améri- Corto parla diverse lingue, compresi cinese e arabo, la caine, comme une forme insidieuse d’impérialisme cultu- questione linguistica passa interamente in secondo piano. rel, ce n’est jamais le cas dans les histoires de Pratt, qui est

Cartaditalia_N°4 v5.indd 32 2/09/18 09:22 seerd op het succes van zijn personages; en hoewel Corto to be continued in different series, Corto Maltese already Maltese in De ballade nog niet volledig is uitontwikkeld en reveals his full potential in Ballad. ook niet is bedacht met in het achterhoofd een stripreeks, laat hij in dit werk al wel zijn volledige potentieel zien. The best examples of Corto’s adventures and Pratt’s art arrive in his next graphic novel, Corto Maltese: In Siberia De avonturen van Corto en het talent van Pratt zullen het (original title: Corte Sconta detta Arcana, irst serialised meest tot hun recht komen in de daaropvolgende graphic in Linus in 1974), which followed a series of short stories novel: Corto Maltese in Siberië (oorspronkelijke titel: Corte that served to fully develop the character. The Italian Sconta detta Arcana (‘Het hof van Sconta, bijgenaamd Arca- title refers to a Venetian court, but the story takes place na’), vanaf 1974 als reeks verschenen in Linus; Nederlandse among Chinese secret societies, in Mongolia amid the uitgave: Casterman, 2000), dat verschijnt na een serie korte throes of nationalist fervour and in Russia immersed in verhalen waarin het personage zijn deinitieve vorm krijgt. pre-revolutionary chaos, full of warlords constantly ighting Hoewel de Italiaanse titel verwijst naar een hof in Venetië, one another. This is the backdrop for the choral cast of speelt het verhaal zich afwisselend af in het China van de characters, which, in addition to Corto, also includes the geheime genootschappen, het Mongolië in de roerige na- best version of his friend-foe Rasputin. tionalistische tijd en een Rusland dat is ondergedompeld in Corto Maltese: In Siberia is a very successful combination de chaos van voor de revolutie, waarin oorlogsheren af en of a remarkably rich narrative content and an equally aan lopen en voortdurend strijd met elkaar voeren. In deze remarkable narrative conciseness, which becomes the omgeving beweegt zich een meerstemmige cast, waartoe most striking quality of Pratt’s best stories. This translates behalve Corto ook vriend-vijand Raspoetin behoort, die in into complex storylines, not because they are convoluted, dit verhaal zijn beste rol speelt. but because they are dense and intentionally elliptic. The Corto Maltese in Siberië is een zeer geslaagde combinatie action is reduced to a minimum, usually involving just a few van een uiterst rijke verhaalinhoud en een al even rijke representative panels, while the storylines are driven by the compositie, die het opvallendste kenmerk zal worden van characters and their motivations, which are often rendered Pratts beste verhalen, vertaald in complexe plots, niet com- explicitly through long dialectical exchanges from which the plex omdat ze ingewikkeld zijn, maar omdat ze compact en different characters’ respective visions of the world emerge. ingenieus in elkaar zitten. De actie wordt tot een minimum beperkt en doorgaans weergegeven in beknopte, indrin- Pratt has no qualms about leaving in the background gende illustraties, maar de personages en hun beweegrede- anything that is not functional to the storyline and, indeed, nen, die vaak uiteengezet worden in lange dialogen waarin intentionally omits such things. The typical devices of 33 de respectieve visies op de wereld naar voren komen, vor- adventure stories are taken to an extreme in his stories, men de drijvende kracht achter de plots. but they are employed with an awareness that totally eliminates stereotypical features. Characters, including Pratt aarzelt niet om alles wat de plot niet dient, naar de well-known historical igures, always meet one another achtergrond te schuiven of zelfs opzettelijk weg te laten. at just the right moment, as if the stories being told In zijn verhalen worden typische oplossingen van het avon- had a local rather than continental dimension; and they turenverhaal tot het uiterste doorgevoerd en zo vernuftig understand one another as if they all spoke the same toegepast dat het stereotiepe karakter ervan volledig language, independently of their nationality and origin. verdwijnt; personages, soms bekende historische iguren, While in much popular iction, especially American komen elkaar altijd op het juiste moment tegen, alsof het popular iction, the language issue might seem a form of avontuur zich op lokaal in plaats van continentaal niveau latent cultural imperialism, this never happens in Pratt’s afspeelt, en verstaan elkaar alsof ze allemaal dezelfde taal stories. Indeed, he is the irst to ironise about the topos spreken, ongeacht nationaliteit en herkomst. In veel popu- when, already in Ballad, in order to characterise some laire ictie, met name de Amerikaanse, zou de taalkwestie of the natives, who cannot possibly know any European een vorm van bedekt imperialisme kunnen lijken, maar in de languages, he has them speak comically in the local dialect verhalen van Pratt is dat nimmer het geval; hij is de eerste of Venice. Subsequently, Pratt makes less use of this ironic die de spot drijft met clichés wanneer hij in De ballade de distancing and even though we know that Corto speaks inheemse bevolking, die onmogelijk welke Europese taal several languages, including Chinese and Arabic, the

Cartaditalia_N°4 v5.indd 33 2/09/18 09:22 La sintesi in Pratt è un obiettivo non solo narrativo o même le premier à ironiser sur ce topos. Ainsi dans la Bal- estetico, ma ideologico, poetico. Quello che Pratt tenta lade déjà, pour caractériser les autochtones qui ne peuvent in tutte le sue storie, e in particolare in quelle di Corto assurément connaître aucune des langues européennes, il Maltese, è di dare forma narrativa alla mole amplissima les fait s’exprimer, de manière drolatique, en dialecte véni- dei suoi interessi, alle tradizioni culturali di cui è cultore. tien. Par la suite, Pratt renoncera à ces distanciations iro- Pratt prende tutti i possibili livelli di narrazione, la Sto- niques et, étant établi que Corto parle plusieurs langues, ria, il mito, il folclore, il sogno, persino il racconto orale y compris le chinois et l’arabe, la question linguistique del viaggiatore, e li condensa in una forma che nei casi passera entièrement au second plan. migliori rimane in miracoloso, ancorché precario, equi- La synthèse est chez Pratt un objectif non seulement librio fra tutti questi registri. L’unione di tanti disparati narratif et esthétique, mais idéologique, poétique. Dans materiali non è solo un espediente da narratore consu- toutes ses histoires, et en particulier celles de Corto mato, ma una necessità uniicante del Pratt uomo, e in Maltese, Pratt tente de donner une forme narrative à la questo senso Corto Maltese, più di altri suoi personaggi, somme immense de ses intérêts, aux traditions culturelles diventa simbolo di un umanesimo che abbraccia tutte le qui le passionnent. Pratt se place sur tous les niveaux de culture e tutte le storie, l’essenza intima di un’umanità narration possibles – l’Histoire, le mythe, le folklore, le in movimento in cui la più piccola parte corrisponde al rêve et le récit oral du voyageur – et il les condense dans tutto, e il tutto alle parti. une forme qui, à son meilleur, reste en équilibre précaire mais véritablement miraculeux entre tous ces registres. Stilisticamente Pratt non innova nella composizione della L’union de tous ces matériaux disparates n’est pas seu- tavola, che resta scandita in una griglia regolare, con la lement un expédient de narrateur chevronné, mais une singola vignetta come sua vera unità narrativa. Come aspiration à l’unité appartenant à Pratt lui-même. En ce detto, al centro della sua attenzione sono i personaggi, sens Corto Maltese, plus que d’autres de ses personnages, mentre gli scenari, lungi dal far leva su un facile esotismo devient le symbole d’un humanisme qui embrasse toutes descrittivo, sono evocati con poche linee dalla forza quasi les cultures et toutes les histoires, l’essence intime d’une simbolica. La concentrazione del segno si nota anche a humanité en mouvement où la plus petite partie corres- livello delle igure umane, di cui Pratt focalizza i volti e pond au tout, et le tout aux parties. soprattutto gli sguardi, mentre spesso i corpi si riducono a svelte silhouette. La stessa avvenenza di Corto, che D’un point de vue stylistique, Pratt n’apporte pas d’in- aderisce a un’estetica eroica in apparenza già codiicata novation dans la composition de la planche, qui reste (mascella squadrata e sguardo penetrante, con chiaro scandée par une grille régulière, chaque vignette ayant une 34 rimando stilistico a Canif9, uno degli autori che Pratt vraie unité narrative. Comme on l’a dit, ce sont les per- più ammirava), è per una volta funzionale a un concetto sonnages qui sont au cœur de son attention, tandis que les che supera la stereotipata correlazione fra bellezza isica décors, loin d’exploiter un facile exotisme descriptif, sont e qualità morale. Corto Maltese è principalmente sedu- évoqués en quelques traits à la force presque symbolique. cente come personaggio in senso narrativo, e solo secon- La concentration du dessin se lit aussi au niveau des i- dariamente, quasi incidentalmente, in senso personale ed gures humaines. Pratt focalise l’attention sur les visages et estetico, nella misura in cui è costantemente afascinato notamment les regards, tandis que les corps se réduisent dal mondo intorno a lui e dalle sue storie, incarnando souvent à de sveltes silhouettes. La beauté de Corto elle- perciò un ideale umanistico a cui tendere e a cui Pratt même est conforme à une esthétique héroïque en appa- stesso, col suo eterno viaggiare, ha sempre aspirato. rence déjà codiiée (mâchoire carrée et regard pénétrant, avec une inspiration stylistique empruntée à Canif9, Nel prosieguo della carriera, il segno di Pratt, che pur l’un des auteurs que Pratt admirait le plus), mais elle est nella sua sintesi mantiene a lungo una concreta solidità ici mise au service d’une idée qui dépasse la relation sté-

9 L’americano Milton Canif (1907-1988), creatore di celebrate strisce d’av- 9 L’américain Milton Canif (1907-1988), auteur de comic strips d’aven- ventura quali Terry e i pirati (1934-1973) e Steve Canyon (1947-1988), è stato tures comme Terry et les pirates (1934-1973) et Steve Canyon (1947-1988), uno dei più inluenti artisti nella storia del fumetto americano. a été l’un des artistes les plus inluents dans l’histoire de la bande dessinée américaine.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 34 2/09/18 09:22 dan ook kan kennen, karakteriseert door ze op een grappige language issue is no longer of importance. manier het Venetiaanse dialect te laten spreken. Pratt zal Pratt’s conciseness is not just a narrative or aesthetic later afzien van deze ironische aspecten, en hoewel vast- goal, but also an ideological and poetic goal. What Pratt is staat dat Corto verschillende talen spreekt, waaronder het trying to achieve in all his stories, but in the Corto Maltese Chinees en het Arabisch, wordt de taalkwestie volledig naar series in particular, is to give expression to his vast array de achtergrond geschoven. of interests and the cultural traditions he so loves. Pratt De compositie bij Pratt dient niet alleen een narratief of takes all the different forms of storytelling – history, esthetisch, maar ook een ideologisch, poëtisch doel. Pratt myth, folklore, dreams and even the narrative tales of probeert in al zijn verhalen, en vooral in die over Corto travellers – and condenses them into a form that in his Maltese, zijn vele interesses en de culturele tradities waar- best works becomes a miraculous, though still precarious, van hij liefhebber is, in een verhaalvorm te gieten. Pratt balancing act between all these different registers. The gebruikt alle mogelijke vertelniveaus, zoals de geschiede- mixing together of the most disparate material is not just nis, mythologie, folklore, dromen en zelfs de mondelinge a narrative device, used by a seasoned storyteller, but also overlevering van reizigers, en vat ze samen in een vorm a unifying need for Pratt the man, and in this sense Corto waarbij in het beste geval een wonderbaarlijk, zij het wankel, Maltese, more than any of his other characters, becomes evenwicht behouden blijft tussen al die registers. Het aan the symbol of a humanism that embraces all cultures elkaar knopen van zo veel uiteenlopend materiaal is niet and all histories, the intimate essence of a humanity in alleen de verdienste van een ervaren verteller, maar is ook movement in which the very smallest part corresponds to een behoefte aan samenhang van de mens Pratt. In die zin everything, and everything corresponds to the parts. staat Corto Maltese, meer dan ieder ander personage van hem, symbool voor een humanisme dat alle culturen en alle Stylistically, Pratt adds nothing new as regards the verhalen omarmt, de diepste kern van een mensheid in be- composition of the pages, arranged using a regular grid weging, waarbij het kleinste deeltje gelijk is aan het geheel structure, with each individual panel as its real narrative en het geheel aan zijn delen. unit. As already mentioned, Pratt’s central focus is on his characters, while the settings are rendered with just a Stilistisch gezien brengt Pratt geen vernieuwing in de blad- few lines that have an almost symbolic force rather than compositie, die opgedeeld blijft in een regelmatig raster, with a simple descriptive exoticism. This focusing on the waarin de afzonderlijke tekening het echte verhalende ele- sign can also be observed in the human igures, where ment is. Zoals gezegd draait het bij Pratt om de personages, Pratt’s attention is concentrated on his characters’ faces terwijl de omgeving wordt geschetst in een paar lijnen met and, in particular, their expressions, while the bodies 35 een haast symbolische zeggingskracht, zonder enige vorm are often mere silhouettes. The very attractiveness of van gemakzuchtig beschrijvend exotisme. Zijn aandacht Corto, who belongs to an apparently already codiied voor de lijnvoering is ook te zien in de menselijke iguren, heroic aesthetic (square jaw and penetrating gaze, with waarvan Pratt het gezicht en vooral de blik goed laat uit- a clear stylistic reference to Caniff,9 one of the authors komen maar het lichaam vaak beperkt tot ijle contouren. Pratt most admired), is for once functional to a concept Het uiterlijk van Corto zelf, dat is geënt op de klassieke held that goes beyond the stereotypical correlation between (vierkante kaaklijn en doordringende blik, duidelijk een sti- physical attractiveness and moral character. Corto Maltese listische verwijzing naar Caniff9, een van de auteurs die Pratt is primarily seductive as a character in a narrative sense het meest bewonderde), is functioneel binnen dit concept, and only secondarily, almost incidentally, in a personal dat de stereotiepe relatie tussen fysieke schoonheid en or aesthetic sense. His attractiveness lies in the way he is morele eigenschappen overstijgt. Als personage is Corto always fascinated by the world around him and its stories, Maltese in de eerst plaats in verhalende zin aantrekkelijk, embodying a humanistic ideal, to which Pratt himself, with en pas op de tweede plaats, haast toevallig, in persoonlijke his endless travelling, always aspired.

9 De Amerikaan Milton Canif (1907-1988), auteur van gelauwerde avon- 9 he American Milton Canif (1907-1988), creator of famous adventure turenstrips als Terry and the Pirates (1934-1973) en Steve Canyon (1947- cartoon strips, such as Terry and the Pirates (1934-1973) and Steve Canyon 1988), was een van de invloedrijkste kunstenaars in de geschiedenis van het (1947-1988), was one of the most inluential artists in the history of Amerikaanse stripverhaal. American comic strips.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 35 2/09/18 09:22 (graica, più che plastica), si sarebbe ulteriormente rare- réotypée entre beauté physique et qualité morale. Corto fatto, parallelamente a un processo di smaterializzazione Maltese est principalement séduisant comme personnage delle storie stesse. Laddove la Storia era il contesto delle au sens narratif, et de manière secondaire uniquement prime avventure, in quelle più tarde il focus si sposta au sens personnel et esthétique, presque accessoirement. sempre più sul folclore, sul mito, sul sogno, visto non Dans la mesure où il est systématiquement fasciné par le tanto in senso psicoanalitico o surrealista, ovvero co- monde qui l’entoure et par ses histoires, il incarne en fait munque individuale, ma come sogno ancestrale, il sogno un idéal humaniste vers lequel tendre et auquel Pratt lui- collettivo di una cultura che emerge dalle profondità del même, éternel voyageur, a toujours aspiré. tempo e della Storia. È un sogno in cui Corto Maltese s’inserisce in qualità di viaggiatore, non come regista, per Dans la suite de sa carrière, le dessin de Pratt va se faire quanto inconscio. encore plus éthéré, même s’il conserve toujours une so- Lo spartiacque ideale fra la fase più realista e quella più lidité concrète (graphique plus que plastique) malgré la astratta dell’opera di Pratt è probabilmente Favola di synthèse de son trait. Cela advient parallèlement à un Venezia (1977), con le successive storie La casa dorata processus de dématérialisation des histoires elles-mêmes. di Samarcanda (1980-1985), Elvetiche (1987) e Mu Si l’Histoire était le contexte des premières aventures, (1988-1991) che tendono a farsi sempre più oniriche. l’accent se déplace de plus en plus dans les albums plus Tango (1985-1986) è un breve ritorno a una trama più tardifs sur le folklore, sur le mythe, sur le rêve. Et le rêve concreta, una storia d’indagine di stampo tradizionale, n’est pas envisagé ici au sens psychanalytique ou surréa- ma anche in questo caso è Corto stesso a essere ormai liste, à savoir toujours individuel, mais comme un rêve smaterializzato, quasi un simbolo prima che un perso- ancestral, le rêve collectif d’une culture qui émerge des naggio. Questa fase tarda dell’opera di Pratt vede l’equi- profondeurs du temps et de l’Histoire. Un rêve dans le- librio fra le parti farsi più instabile, ed è forse meno inte- quel Corto Maltese prend place en qualité de voyageur, ressante di quella della piena maturità; appare, tuttavia, pas de régisseur, même inconscient. quale logica conseguenza delle premesse che Pratt aveva Le tournant entre une phase plus réaliste et une autre plus posto in dalla prima creazione del personaggio e da lì abstraite de l’œuvre de Pratt est probablement Fable de Ve- sviluppato coerentemente. nise (1977), avec les histoires qui suivent La Maison dorée de Samarkand (1980-1985), Les Helvétiques (1987) et Mû La metafora ideale per Pratt resta quella del viaggio. (1988-1991) qui tendent à devenir de plus en plus oni- Il viaggio di Corto (e parallelamente quello di Pratt) riques. Tango (1985-1986) marque un bref retour à une implica curiosità inesauribile per gli uomini e le loro trame plus concrète, une histoire d’enquête de type tradi- 36 storie, appropriazione rispettosa delle culture altrui e ri- tionnel, mais dans ce cas-là aussi c’est Corto lui-même qui elaborazione personale in un sincretismo che non è eru- se trouve dématérialisé, devenant un symbole avant d’être dito né archeologico, ma vivo e vitale. Da qui anche la un personnage. Cette phase tardive de l’œuvre de Pratt consapevolezza di non appartenere a nessun luogo o ad voit l’équilibre entre les parties devenir plus instable, et alcuna tradizione che incontri sulla sua strada, nonché la elle est peut-être moins intéressante que celle de sa pleine necessità ineludibile di rimettersi in viaggio, senza fer- maturité ; mais elle apparaît toutefois comme une consé- marsi mai troppo a lungo nello stesso luogo. È in questo quence logique des prémisses que Pratt avait posées dès la un personaggio malinconico, per cui ogni ripartenza è création du personnage et qui se sont ensuite développées sia un anelito al nuovo che una fuga: Corto non può fer- de manière cohérente. marsi, pena il vuoto esistenziale; e proprio così Pratt lo immagina a margine della Ballata, quando, senza ancora La métaphore idéale chez Pratt reste celle du voyage. Le aver pianiicato una vita successiva per il suo eroe, ce lo voyage de Corto (et en parallèle celui de Pratt) implique descrive anziano, «con gli occhi spenti», ormai privo di une curiosité inextinguible à l’égard des hommes et de slancio vitale. leurs histoires, une appropriation respectueuse des autres La malinconia del personaggio è parte della sua allure cultures et une réélaboration personnelle en un syncré- romantica, così come l’impossibilità, insita nella sua tisme qui n’est ni érudit ni archéologique, mais vivant et natura di eterno fuggitivo, di mettere radici anche dal porteur de vitalité. D’où la conscience aussi de n’apparte- punto di vista sentimentale. L’amicizia è per Corto un nir à aucun lieu ou à aucune tradition qu’il rencontre sur

Cartaditalia_N°4 v5.indd 36 2/09/18 09:22 en esthetische zin, vanwege zijn niet-alatende fascinatie Later on in his career, Pratt’s artwork, which even in its voor de wereld om hem heen en voor de verhalen daarover. synthesis normally retained a certain solidity (graphic rather Daardoor is hij de belichaming van een nastrevenswaardig than plastic), became more rareied, accompanied by a humanistisch ideaal, dat Pratt, met zijn eindeloze gereis, process of dematerialisation of the stories themselves. altijd heeft uitgedragen. While history was the context for his irst adventures, in his later adventures the focus shifted increasingly In zijn verdere carrière zal de kenmerkende tekenstijl van towards folklore, myths and dreams, interpreted not so Pratt, hoewel die lange tijd een concrete (meer graische much in a psychoanalytical or surrealist sense – in any dan beeldende) kracht behoudt, steeds ijler worden, in lijn case individually – as in the sense of an ancestral dream, met een vergeestelijking van de verhalen zelf. Vormde de the collective dream of a culture that emerges from the geschiedenis het raamwerk van de eerste avonturen, in de depths of time and history. It is a dream in which Corto latere avonturen komt de nadruk steeds meer te liggen op Maltese takes part as a traveller, not as the director, folklore, mythologie en dromen, niet zo zeer in psycho- however unconsciously. analytische of surrealistische, oftewel individuele zin, als The ideal watershed between the most realistic and most wel in de zin van de oerdroom, de collectieve droom van abstract phase in Pratt’s career is probably Fable of Venice een cultuur die voortkomt uit de krochten van de tijd en de (original title: Favola di Venezia, 1977), with his following geschiedenis. Het is een droom waarin Corto Maltese zich, stories, Golden House of Samarkand (original title: La casa weliswaar onbewust, als reiziger beweegt en niet als regis- dorata di Samarcanda, 1980-1985), The Secret Rose (original seur. title: Elvetiche, 1987) and Mu (1988-1991), becoming De duidelijkste scheidslijn tussen de meest realistische en increasingly dreamlike. Tango (1985-1986) marks a brief meest abstracte fase in Pratts oeuvre is vermoedelijk Fabel return to a more substantive plot in a traditional type of van Venetië (Italiaanse uitgave: Rizzoli Lizard, 1977; Neder- investigative story, but here, too, it is Corto himself who landse uitgave: Casterman, 1984) en de daaropvolgende is now dematerialised, almost a symbol rather than a verhalen Het gouden huis van Samarkand (Italiaanse uitga- character. Pratt’s work in this late phase of his career sees ve: Rizzoli, 1981; Nederlandse uitgave: Casterman, 1986), the balancing act between the different parts become less De Helvetiërs (1987; Nederlandse uitgave: Casterman, 1988) stable and his work is also perhaps less interesting than en Mu het verzonken continent (Rizzoli Lizard, 1988-1991; that produced during his period of full maturity. It appears, Nederlandse uitgave: Casterman, 1988), waarin dromen een however, to be the logical consequence of the premises steeds grotere rol spelen. Met Argentijnse Tango (Rizzoli established by Pratt when he irst created the character Lizard, 1985-1986; Nederlandse uitgave: Casterman, 1987), and then developed him in a manner that was quite 37 een traditioneel speurverhaal, wordt kort teruggegrepen op consistent. een concretere verhaallijn, maar ook in dit verhaal is Corto zelf inmiddels vergeestelijkt en bijna een symbool gewor- The ideal metaphor for Pratt remains that of the journey. den in plaats van een personage. In deze late fase in Pratts The journey of Corto (and, at the same time, that of Pratt) werk zien we dat het evenwicht tussen de delen wankeler implies a never-ending curiosity as regards people and wordt; deze fase is wellicht minder interessant dan zijn their stories: the respectful appropriation of the culture glorietijd, maar toch zien we de logische uitvloeisels van de of others and a personal reworking of this culture in a voorwaarden die Pratt had gesteld vanaf het moment dat syncretism that is neither erudite nor archaeological, hij het personage schiep en vervolgens stelselmatig heeft but alive and vital. This is what creates within him the uitgewerkt. awareness that he does not belong in any place or to any tradition he encounters along his way, making him feel the Reizen blijft Pratts favoriete metafoor. Het reizen van Corto ineluctable need to resume his journey, never stopping for (en parallel daaraan het reizen van Pratt) staat voor een too long in the same place. This makes him a melancholic onuitputtelijke nieuwsgierigheid naar de mens en zijn ver- character, for whom every new start is both a yearning halen, het zich respectvol toe-eigenen van andere culturen for something new and also a light. Corto cannot stop en de persoonlijke verwerking daarvan in een syncretisme anywhere, otherwise he will suffer an existential void. And dat in plaats van erudiet en archeologisch, levend en vitaal this is precisely how Pratt imagines him in Ballad, when he is. Vandaar ook het besef nergens thuis te horen en geen had not yet planned a following life for his hero, describing

Cartaditalia_N°4 v5.indd 37 2/09/18 09:22 valore fondamentale, ma i suoi amici non sono che sa route, mais aussi la nécessité inéluctable de se remettre spiriti aini assieme a cui compiere brevi tratti di stra- en route, sans jamais s’arrêter trop longtemps au même da, i momenti trascorsi insieme andando a comporre endroit. C’est en cela un personnage mélancolique, pour frammenti di una storia personale preziosa, da portarsi qui tout nouveau départ est à la fois une aspiration à la dentro in attesa di rincontrarsi in un’altra occasione. découverte et une fuite : Corto ne peut pas s’arrêter, sinon Caso esemplare è Rasputin, in apparenza il suo doppio à sombrer dans le vide existentiel. Et c’est précisément speculare, che al di sotto dell’antagonismo di facciata ainsi que Pratt l’imagine quand, en marge de la Ballade, e dell’indubbia vena di follia, cela il compagno di viag- sans avoir encore planiié la vie qu’allait ensuite vivre son gio che più condivide con Corto la fascinazione per héros, il nous le décrit âgé, « avec les yeux éteints », désor- l’avventura e la “favola bella”, nonché la necessità ango- mais privé d’élan vital. sciosa della fuga. La mélancolie du personnage participe de son allure Le donne sono per Corto fonte di eterna attrazione, romantique, tout comme l’impossibilité, inhérente à sa di un desiderio sempre inappagato perché inappagabi- nature d’éternel fugitif, de s’enraciner de quelque manière le, nella totale impossibilità di dare concretezza a un que ce soit, même d’un point de vue sentimental. Pour qualsiasi legame sentimentale che sarebbe lui il primo a Corto, l’amitié est une valeur fondamentale, mais ses amis riiutare. Le donne che Corto incontra sulla sua strada, ne sont que des âmes sœurs aux côtés de qui parcourir un come Pandora (nella Ballata), Shangai Lil (in Corte bref bout de chemin. Les moments passés ensemble vont Sconta) o Esmeralda (in Tango), rappresentano tutte composer les fragments d’une précieuse histoire person- sogni impossibili, che lo intrigano proprio per la loro nelle que l’on emporte avec soi dans l’attente de se croiser inattuabilità. Ancor più radicale in questo senso è la à une nouvelle occasion. Raspoutine en est un cas exem- igura ricorrente di Bocca Dorata, a metà fra strega e plaire. Il est en apparence son double spéculaire, mais criminale, depositaria di poteri quasi mistici, capace sous l’antagonisme de surface et l’indubitable veine de d’attrarre e respingere al tempo stesso. folie, se cache le compagnon de voyage qui partage le plus avec Corto la fascination pour l’aventure et pour le « beau Chiarita la natura di Corto Maltese come veicolo idea- conte », mais aussi la nécessité angoissante de la fuite. lizzato di una visione del mondo sovrapponibile a quella Les femmes sont chez Corto une source d’éternelle attrac- dello stesso Pratt, si comprende la centralità del perso- tion, de désir toujours insatisfait parce qu’impossible à naggio nella sua produzione, che pure in Corto non si satisfaire. Il lui est inenvisageable de donner consistance à esaurisce. Fra i lavori migliori di Pratt va infatti ricordata quelque relation sentimentale que ce soit. Il serait même la serie di racconti (1969-1992), le premier à le refuser. Les femmes que Corto croise sur sa 38 Gli scorpioni del deserto ambientata in Africa Orientale durante la Seconda guer- route, comme Pandora (dans la Ballade), Shangaï Li (dans ra mondiale, e che vede come protagonista il capitano Corto Maltese en Sibérie) ou Esmeralda (dans Tango), re- Koinsky, un polacco che combatte per le forze speciali présentent toutes des rêves impossibles, qui l’intriguent inglesi. Per quanto lo scenario geograico in cui si muove justement par leur caractère inaccessible. En ce sens, la i- sia più ristretto e il personaggio necessariamente più gure récurrente de Bouche Dorée est encore plus radicale, bellicoso, è inevitabile ritrovargli quegli stessi tratti che étant à mi-chemin entre la sorcière et le bandit, déposi- in Corto, in forma distillata, concorrevano a comporre taire de pouvoirs presque mystiques, capable en même una visione del mondo. Koinsky è un Corto costretto a temps d’attirer et d’éloigner. combattere, e dunque meno libero; non per costrizio- ne esterna, ma per un imperativo interiore, che non è Une fois établie la nature de Corto Maltese comme vendicare la famiglia, sterminata dai tedeschi, quanto véhicule idéalisé d’une vision du monde qu’on peut su- impedire a questi ultimi di vincere la guerra. Sembra perposer à celle de Pratt lui-même, on comprend la place quindi curioso, ma non lo è afatto, vedere Koinsky com- centrale qu’occupe le personnage dans sa production, portarsi esattamente come Corto una volta deciso che la même si elle ne se limite pas seulement à Corto. Parmi les guerra è una follia, e che un uomo può anche uscirne in meilleurs albums de Pratt, il faut en efet rappeler la série compagnia di un nemico, magari spartendosi un tesoro de récits Les scorpions du désert (1969-1992), situés en (a Corto accade nel racconto Sotto la bandiera dell’oro, a Afrique de l’Est pendant la Deuxième Guerre mondiale, Koinsky in Piccolo chalet). et dont le personnage principal est le capitaine Koïnsky,

Cartaditalia_N°4 v5.indd 38 2/09/18 09:22 deel uit te maken van welke traditie je pad ook kruist, en de him as an old man, “with the light gone from his eyes”, noodzaak om steeds weer op reis te gaan en niet te lang op drained of his vitality. dezelfde plek te blijven. In die zin is het een melancholiek The melancholic nature of the character is part of his personage, voor wie ieder vertrek zowel de drang naar iets romantic allure, as is his inability, because forever a fugitive, nieuws is als een vlucht: Corto kan niet stoppen, want dan to put down roots even from a sentimental viewpoint. dreigt existentiële leegte; en precies zo stelt Pratt hem voor Friendship is a key value for Corto, but his friends are aan het eind van De ballade, wanneer hij nog geen volgend merely kindred spirits with whom he shares brief parts of leven voor zijn held heeft bedacht en hem beschrijft als een his journey – moments spent together adding fragments to oude man met een ‘matte blik’, wiens levensvuur geblust is. the precious personal story he is creating, to be preserved De melancholie van het personage is onderdeel van zijn within him until they meet again on another occasion. The romantische instelling, evenals zijn onvermogen, als iemand most emblematic case is Rasputin – in appearance a mirror die overal van wegvlucht, om ook in sentimenteel opzicht image of Corto – who, beneath the facade of antagonism ergens wortel te schieten. Vriendschap is essentieel voor and undoubted vein of madness, hides the travelling Corto, maar zijn vrienden zijn slechts verwante geesten met companion that more than anyone else shares Corto’s wie hij soms een stukje oploopt, waarbij de momenten die fascination with adventure and a “good story”, as well as his ze samen doorbrengen fragmenten worden van een dier- anguished need to lee. baar persoonlijk verhaal dat hij met zich meedraagt tot een Corto is always attracted by women, but his desires can volgende ontmoeting bij een andere gelegenheid. Een goed never be satisied because they are insatiable, given his voorbeeld is Raspoetin, qua uiterlijk zijn evenbeeld, die on- total inability to have any truly meaningful relationship danks de ogenschijnlijke rivaliteit en het onbetwiste vleugje with women, something he would be the irst to reject. The gekte, de reisgenoot blijkt te zijn met wie Corto het meest women that Corto meets on his travels, like Pandora (in de fascinatie voor het avontuur en het ‘mooie sprookje’ Ballad), Shanghai-Lil (in In Siberia) or Esmeralda (in Tango), deelt, en ook de bangelijke noodzaak om te vluchten. are all impossible dreams and entice him precisely because Vrouwen zijn voor Corto een bron van eeuwige aantrek- the dream can never come true. Even more radical in this kingskracht en roepen bij hem altijd een verlangen op dat sense is the recurring character Golden Mouth, halfway nooit wordt ingelost omdat het niet in te lossen is, omdat between a sorcereress and a criminal, with almost mystical hij niet in staat is concreet vorm te geven aan wat voor lief- powers, who is able to simultaneously attract and repel desrelatie ook: hij zou de eerste zijn om ervoor te bedanken. people. De vrouwen die Corto’s pad kruisen, zoals Pandora (in De ballade), Shangai Lil (in Siberië) of Esmeralda (in Tango), Having established that Corto Maltese is an idealised 39 staan allemaal voor onmogelijke dromen, ze intrigeren hem vehicle to create a vision of the world that is more or less juist omdat ze onbereikbaar zijn. Nog extremer in die zin is identical to that of Pratt’s, it is easy to understand the de steeds terugkerende iguur Bocca Dorata, half heks, half central role of this character in his works, which are not crimineel, die mystieke krachten heeft en in staat is tegelij- however limited to just Corto. Among Pratt’s best works kertijd aan te trekken en af te stoten. is the series of stories The Scorpions of the Desert (original title: Gli scorpioni del deserto, 1969-1992), set in East Nu we Corto Maltese hebben geduid als vertolker van Africa during the Second World War, with its protagonist een wereldbeeld dat precies aansluit bij dat van Pratt zelf, Captain Koinsky, a Pole ighting for the British special begrijpen we waarom het personage in zijn werk centraal forces. Even though the geographical setting of the story staat. Een van Pratts beste werken is de verhalenreeks De is much smaller and the character out of necessity more woestijnschorpioenen (van 1969-1992 in Italië verschenen in bellicose, one inevitably inds in him those same traits, in a Linus; Nederlandse uitgave: Casterman, 1977), die zich tij- distilled form, that in Corto formed his vision of the world. dens de Tweede Wereldoorlog in West-Afrika afspeelt, met Koinsky is Corto forced to ight, so he is not as free. He is in de hoofdrol kapitein Koïnsky, een Pool die strijdt voor de not compelled by any external factors, but rather by an Britse Special Forces. Hoewel de geograische omgeving inner drive, not so much to avenge his family, who were waarin hij zich beweegt kleiner is en het personage nood- slaughtered by the Germans, as to prevent the Germans zakelijkerwijs oorlogszuchtiger, zien we in hem zonder meer from winning the war. It might seem strange, therefore, but dezelfde eigenschappen terug die in Corto, in gedistilleerde it is not, to see Koinsky behave exactly like Corto once he

Cartaditalia_N°4 v5.indd 39 2/09/18 09:22 In deinitiva, la grandezza di Pratt risiede non tanto un Polonais qui combat pour les forces spéciales anglaises. nella sua maestria nel raccontare l’Avventura, ma nel Bien que l’espace géographique qu’il parcourt soit plus trasformarla in condizione mentale, e in atteggiamento restreint et que le personnage soit nécessairement plus morale. Pratt non racconta, se non incidentalmente, belliqueux, on y retrouve pourtant inévitablement, sous per intrattenere, per trasmettere eccitazione o suspense. une forme plus distillée, les mêmes traits que chez Corto Pratt racconta la necessità dell’avventura, intesa come ne- concourant à composer une vision du monde. Koïnsky est cessità di apertura e di curiosità. È una posizione etica- un Corto contraint à faire la guerre, et donc moins libre. mente assai più forte rispetto alla tolkieniana “evasione Cette contrainte n’est pas extérieure, c’est un impératif del prigioniero”. La curiosità celebrata da Pratt è rivolta intérieur qui n’est pas de venger sa famille, exterminée verso il mondo, gli esseri umani e la cultura, intesa nel par les Allemands, mais plutôt d’empêcher ces derniers de suo spettro più ampio: quella letteraria, quella popolare, gagner la guerre. Il peut donc sembler curieux, bien qu’au quella materiale, quella che viene dal passato e vive nel fond ce ne le soit pas, de voir Koïnsky se comporter exac- presente. In questo rischia di passare per un autore poco tement comme Corto une fois qu’il a décidé que la guerre moderno, se non addirittura antimodernista. All’oppo- est une folie, et qu’un homme peut y échapper même en sto, c’è chi vede nella visione di Pratt un atteggiamento compagnie d’un ennemi, pourquoi pas en se partageant di sinistra, anticapitalista, terzomondista. Nessuna delle un trésor (c’est ce qui arrive à Corto dans le récit Sous le due visioni è corretta, se non parzialmente. La realtà è drapeau de l’argent, et à Koïnsky dans J’ai deux amours, che Pratt è un individualista anarchico. Nelle sue storie mon pays et Paris). non esprime alcuna coscienza politica o di classe, ma una più fondamentale posizione umanistica, senz’altro an- En déinitive, la grandeur de Pratt tient à sa maestria non ticolonialista, ma pur sempre espressa con l’aristocrazia tant à raconter l’Aventure, qu’à la transformer en condi- propria dell’intellettuale, che fa il paio con quella interna tion mentale, et en attitude morale. Sinon incidemment, alle storie, l’aristocrazia del “gentiluomo di fortuna”. E Pratt ne raconte pas pour divertir, pour transmettre de tuttavia, nel postulare la necessità di un’avventura che è l’excitation et du suspense. Pratt raconte la nécessité de apertura al mondo, il messaggio di Pratt risuona come l’aventure, entendue comme une nécessité d’ouverture et una verità tanto fuori dal tempo, quanto di assoluta at- de curiosité. C’est une position bien plus forte d’un point tualità. de vue éthique que celle de « l’évasion du prisonnier » chez Tolkien. La curiosité célébrée par Pratt est tournée vers le monde, les êtres humains et la culture, entendue au sens le plus large : culture littéraire, populaire ou ma- 40 térielle, celle qui vient du passé et vit dans le présent. Cela risque de le faire passer pour un auteur assez peu moderne, voire antimoderniste. À l’inverse, certains voient dans la vision de Pratt une attitude de gauche, anticapi- taliste, tiers-mondiste. Aucune de ces deux visions n’est correcte, ou partiellement seulement. La réalité est que Pratt est un individualiste anarchiste. Dans ses histoires, il n’exprime aucune conscience politique ou de classe, mais une position plus fondamentalement humaniste, assuré- ment anticolonialiste, mais toujours exprimée avec l’aristocratie de l’intellectuel, qui va de pair avec celle qu’on retrouve dans ses histoires, l’aristocratie du « gentilhomme de fortune ». Toutefois, en postulant la nécessité d’une aventure qui est ouverture au monde, le message de Pratt résonne comme une vérité à la fois hors du temps et d’une actualité radicale.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 40 2/09/18 09:22 vorm, tezamen een wereldbeeld neerzetten. Koïnsky is een has decided that war is madness and that a man can leave Corto die nu gedwongen is te strijden en dus minder vrij is; a war together with one of his foes, even sharing a treasure hij vecht niet onder druk van buitenaf, maar omdat hij dat with him (it also happens to Corto in Under the Flag of Gold, zelf graag wil, niet om zijn door de Duitsers uitgeroeide fa- original title Sotto la bandiera dell’oro). milie te wreken, maar om te verhinderen dat de Duitsers de oorlog winnen. Het is daarom minder vreemd dan het lijkt In conclusion, Pratt’s greatness lies not so much in his dat Koïnsky zich precies zo gedraagt als Corto wanneer hij consummate skill at telling an adventure story as in his eenmaal heeft vastgesteld dat oorlog waanzin is en dat een ability to turn this into a mental condition and a moral mens er ook samen met een vijand uit kan komen, bijvoor- stance. Pratt does not tell the story to entertain and create beeld door een schat te delen. Corto overkomt dit in het excitement or suspense, or only incidentally. Pratt tells verhaal Sotto la bandiera dell’oro (‘Onder de gouden vlag’), of the need for adventure, understood as the need to be Koïnsky in Piccolo chalet (‘Klein chalet’). open and curious. This is a much stronger moral position to take than that of Tolkien’s “escape of the prisoner”. Uiteindelijk is de grootsheid van Pratt niet zozeer gelegen Pratt’s curiosity is directed at the world, human beings and in de meesterlijke wijze waarop hij avonturen vertelt, maar culture understood in its broadest sense: literary culture, in de manier waarop hij die avonturen transformeert in een popular culture, material culture and culture that comes bepaalde stemming en morele houding. Pratt vertelt niet, from the past, but lives in the present. As a result, he runs of zelden, om te amuseren, om opwinding of spanning over the risk of being considered a not very modern author, te brengen. Pratts werk gaat over de noodzaak van het if not downright anti-modernist. At the other extreme, avontuur, de noodzaak om een open geest te hebben en there are those who see in Pratt’s vision a left-wing, anti- nieuwsgierig te zijn. Het is een houding die in ethisch opzicht capitalist, third-worldist attitude. Neither of these two veel sterker is dan de tolkieniaanse ‘ontsnapping van de visions is correct, or they are only partially correct. Pratt is, gevangene’. De geroemde nieuwsgierigheid van Pratt richt in fact, an anarchic individualist. He does not express any zich op de wereld, op de mensen en op cultuur, opgevat in kind of political or class conscience in his stories, but rather de meest ruime zin: literair, populair en materieel, cultuur a more fundamental humanistic position, undoubtedly die wortelt in het verleden en in het heden voortleeft. In die anti-colonialist, which is nevertheless expressed with the zin loopt hij het risico door te gaan voor een weinig moder- characteristic aristocracy of the intellectual, which mirrors ne, zo niet anti-modernistische auteur. Sommigen zien in the internal aristocracy of the stories, the aristocracy of de visie van Pratt zelfs een linkse, antikapitalistische, op de the “gentleman of fortune”. Yet, in postulating the need derde wereld gerichte houding. Geen van beide opvattingen for adventure as a way of opening up towards the world, 41 is correct, of slechts ten dele. Pratt is in werkelijkheid een Pratt’s message resonates with a veracity that is both anarchistische individualist. In zijn verhalen draagt hij geen timeless and at the same time absolutely contemporary. politiek of klassenbewustzijn uit, maar eerder een fundamentele humanistische houding, die zeker anti-kolonialis- tisch is, maar altijd verkondigd wordt met de beschaafdheid die eigen is aan intellectuelen en in de verhalen haar weer- klank vindt in de beschaafdheid van de ‘fortuinlijke heer’. En toch, in het pleidooi voor de noodzaak van avontuur als opening naar de wereld, klinkt Pratts boodschap als een tijdloze, absolute waarheid.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 41 2/09/18 09:22 1

1-2 Hugo Pratt Per colpa di un gabbiano

3 Hugo Pratt Gli Scorpioni del deserto

Cartaditalia_N°4 v5.indd 42 2/09/18 09:22 43

Cartaditalia_N°4 v5.indd 43 2/09/18 09:22 4

4-5-6 Hugo Pratt Corto Maltese Corte Sconta detta Arcana

Cartaditalia_N°4 v5.indd 44 2/09/18 09:22 45

Cartaditalia_N°4 v5.indd 45 2/09/18 09:22 7

Cartaditalia_N°4 v5.indd 46 2/09/18 09:22 7-8 Hugo Pratt Tango

Cartaditalia_N°4 v5.indd 47 2/09/18 09:22 Andrea Pazienza

IT FR

Andrea Pazienza rappresenta uno snodo fondamentale Andrea Pazienza représente un tournant fondamental per il fumetto italiano, uno dei più ricchi di conseguenze pour la bande dessinée italienne, l’un des plus riches de e tuttavia dei più incompresi, quasi unico nella sua ecce- conséquences mais aussi des moins bien compris, presque zionalità. unique parce qu’exceptionnel. Nato a San Benedetto del Tronto nel 1956, Pazienza cre- Né à San Benedetto del Tronto en 1956, Pazienza grandit sce fra Pescara e la Puglia, regione d’origine della sua fa- entre Pescara et les Pouilles, région d’origine de sa famille. miglia. La sua parabola di vita e d’artista si compie però Mais c’est à Bologne que s’accomplit la parabole de sa a Bologna, dove si trasferisce per frequentare il DAMS. vie personnelle et artistique. Il part y vivre pour suivre les Pazienza vive dall’interno il Movimento del ’7710, che cours du DAMS (ilière d’art, musique et spectacle créée ha in Bologna uno dei suoi epicentri: un movimento di à Bologne en 1971, avant d’essaimer dans diférentes contestazione che ereditava le battaglie del Sessantotto e universités italiennes). Pazienza vit de l’intérieur le Mou- le rilanciava radicalizzandole, in un clima di scontro cul- vement de 197710, dont Bologne est l’un des épicentres. turale e ideologico mai così acceso, apice e punto di svol- Ce mouvement de contestation héritait des batailles de 68 ta della drammatica stagione degli anni di piombo. Di et les réactivait en les radicalisant, dans un climat de lutte quel periodo diicile ma estremamente creativo Pazienza culturelle et idéologique plus fort que jamais, et il marqua 48 incarna tutte le contraddizioni, compresa una fra le più le sommet et le tournant du cycle dramatique des Années tragiche, il difondersi dell’eroina come piaga sociale. de plomb. De cette période diicile mais extrêmement Morirà così a Montepulciano nel 1988, a soli 32 anni, créative, Pazienza incarne toutes les contradictions, y probabilmente per overdose. compris l’une des plus tragiques, la difusion de l’héroïne qui devient un léau social. Il mourra ainsi à Montepul- Come altri autori suoi contemporanei, Pazienza inter- ciano en 1988, à 32 ans seulement, probablement d’une pretò il fumetto come qualcosa di molto diverso rispetto overdose. al linguaggio di rainata inzione letteraria così popolare sulle riviste d’autore alla “Orient Express”. In quegli Comme d’autres auteurs qui lui sont contemporains, anni politicamente e socialmente tormentati, e in quella Pazienza interpréta la bande dessinée dans un sens tout à Bologna che ne fu la coscienza culturale, il fumetto e la fait diférent par rapport au langage de la iction littéraire musica (in declinazione post-punk e new wave) divenne- rainée, très populaire dans les revues de bande dessinée ro i mezzi espressivi più liberi e immediati in cui infon- d’auteur dans la lignée d’Orient Express. Bologne fut la dere i temi che stavano a cuore a un’intera generazione: conscience culturelle de ces années tourmentées d’un

10 Il movimento politico studentesco extraparlamentare marxista-leninista 10 Mouvement politique étudiant extraparlementaire marxiste-léniniste che ha fatto seguito al Sessantotto, caratterizzato da azione diretta e antifa- apparu après 68 et caractérisé par l’action directe et l’antifascisme militant scismo militante e che sarebbe presto degenerato in scontri di piazza e lotta mais qui allait dégénérer en manifestations violentes et déboucher dans la armata. lutte armée.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 48 2/09/18 09:22 NL GB

Andrea Pazienza is een sleuteliguur binnen de Italiaanse Andrea Pazienza is a key igure in the history of the Italian strip en een van de meest invloedrijke, maar tegelijkertijd comic. Despite being one of the most inluential Italian ook minst begrepen stripauteurs, die in zijn uitzonderlijke cartoonists, so exceptional as to be almost unique, he is uniciteit op eenzame hoogte staat. also one of the most misunderstood. Pazienza wordt in 1956 geboren in San Benedetto del Tronto Born in San Benedetto del Tronto in 1956, Pazienza grew up en groeit op in Pescara en de regio Puglia, waar zijn familie between Pescara and Puglia, the region his family was from. vandaan komt. Zijn artistieke leven speelt zich echter af in His career as an artist developed in Bologna, however, Bologna, waar hij naartoe verhuist voor een studie aan de where he moved to study at DAMS, the Department DAMS, de faculteit met opleidingen in kunst, muziek en of Art, Music and Entertainment. Pazienza was part of theater. Pazienza maakt daar van binnenuit de Movimento the Movement of ’77,10 which had Bologna as one of its del ’7710 mee, waarvan Bologna het epicentrum is: een pro- epicentres. This protest movement took up the causes testbeweging die de opstand uit ’68 opnieuw, en radicaler, of 1968, adopting a far more radical approach in a bitter doet oplaaien, in een klimaat van ongekend heftige cultu- climate of cultural and ideological struggle that reached rele en ideologische confrontaties op het toppunt van de its apex in the dramatic period known as the Years of Lead. dramatische ’loden jaren’. Pazienza belichaamt alle tegen- Pazienza embodied all the contradictions of this dificult, strijdigheden van die moeilijke maar buitengewoon crea- but extremely creative period, which had as one of its most 49 tieve periode, inclusief een van de meest tragische kanten tragic contradictions the scourge of heroin addiction. This is ervan: het heroïnegebruik dat zich verspreidt als een sociale what caused Pazienza’s death in Montepulciano in 1988, at plaag. Hij zal in 1988 op slechts 32-jarige leeftijd sterven in the age of just 32, presumably as a result of an overdose. Montepulciano, waarschijnlijk als gevolg van een overdosis. Like other authors of the same period, Pazienza interpreted Net als de andere stripauteurs van zijn tijd vatte Pazienza de comics in a quite different way from the reined literary strip op als iets heel anders dan de populaire literaire ictie iction that was so popular in auteur comic magazines like in het striptijdschrift Orient Express. In die politiek en soci- Orient Express. During these politically and socially troubled aal woelige jaren in een Bologna dat daarvan het culturele years and, above all in Bologna, which was the period’s geweten was, werden de strip en de muziek (post-punk en cultural conscience, comic books and music (post-punk new wave) de meest vrije en directe uitdrukkingsvormen and new wave) became the freest, most immediate means voor onderwerpen die een hele generatie ter harte gingen: of expression to use as a vehicle for all the issues that de visie op de werkelijkheid, de politiek, de zin van het be- were so important to an entire generation: life as it really

10 De marxistisch-leninistische extraparlementaire politieke studentenbe- 10 he Marxist-Leninist extraparliamentary student political movement weging die voortvloeide uit ’68, gekenmerkt door directe actie en militant that followed 1968, characterised by militant antifascist direct action that antifascisme en spoedig zou ontaarden in straatgevechten en gewapende quickly degenerated into street battles and armed struggle. strijd.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 49 2/09/18 09:22 lo sguardo sulla realtà, la politica, il senso dell’esistenza, point de vue politique et social. La bande dessinée et la l’esperienza personale non ancora intesa come autobio- musique (sous sa déclinaison post-punk et new wave) y graia rivolta al passato, ma fortemente incentrata sul devinrent les moyens d’expression les plus libres et les plus presente. È un fumetto di forte coinvolgimento interiore immédiats où développer les thèmes qui tenaient à cœur ed emotivo, che Pazienza, meglio di chiunque altro, conde toute une génération : le regard sur la réalité, la poli- duce alle altezze dell’introspezione lirica e alla drammati- tique, le sens de l’existence, l’expérience personnelle non cità della tragedia personale. pas au sens d’une autobiographie tournée vers le passé, Se questo percorso trova la sintonia di una generazione mais fortement centrée sur le présent. C’est une bande che vi si riconosce, lascia però indietro il pubblico del dessinée traduisant une implication intime et émotive très fumetto d’autore tradizionale, che in gran parte non lo forte et Pazienza, mieux que personne d’autre, a su l’ame- comprende. Con “Frigidaire”, rivista fondata nel 1980 ner aux sommets de l’introspection lyrique et du drame insieme ai colleghi Stefano Tamburini, Massimo Mat- de la tragédie personnelle. tioli e Filippo Scòzzari, Pazienza porta al fumetto anche Ce parcours entre en résonnance avec toute une généra- un atteggiamento di sperimentazione artistica che con- tion qui s’y reconnaît, mais laisse au bord du chemin le tribuisce ulteriormente a distanziarlo dalle grandi platee, public de la bande dessinée d’auteur traditionnelle, qui ma che sarà fondamentale per la sua evoluzione negli pour une large part ne le comprend pas. Avec Frigidaire, anni successivi, anche quando verranno meno le urgenze revue fondée en 1980 avec ses collègues Stefano Tam- espressive e ideologiche che lo avevano motivato. burini, Massimo Mattioli et Filippo Scòzzari, Pazienza ouvre aussi la bande dessinée à l’expérimentation artis- Pazienza dimostra subito capacità grafiche sbalorditive: tique, ce qui contribue encore un peu plus à l’éloigner du è in grado, come scrive di se stesso senza falsa modestia, grand public, mais qui jouera un rôle fondamental pour di “disegnare qualsiasi cosa in qualunque modo”11, e son évolution dans les années qui suivront, notamment passa senza soluzione di continuità, spesso anche all’in- lorsque diminueront les urgences expressives et idéolo- terno della stessa tavola, dall’iperrealismo a deformazio- giques qui l’avaient initialement poussé. ni caricaturali sia di stampo underground che comico/ disneyano. L’abilità letteraria è pari a quella graica: Pazienza montre immédiatement des capacités graphiques Pazienza si esprime in un italiano di eccezionale forza impressionnantes : il est en mesure, comme il l’écrit de comunicativa, vitale, ritmico, al tempo stesso colto e lui-même sans fausse modestie, de « dessiner n’importe gergale, ricco di neologismi fulminanti, capace di spa- quel sujet de n’importe quelle manière »11. Il passe sans ziare dal comico al tragico. Un “iperitaliano”, secondo solution de continuité, souvent même à l’intérieur de la 50 la felice deinizione di Davide Tofolo12. Se aggiungiamo même planche, de l’hyperréalisme à des déformations alle sue qualità artistiche il suo carisma personale, la vita caricaturales aussi bien d’inspiration underground que sregolata e segnata dall’abuso di stupefacenti, e la morte comique ou disneyenne. Son habileté littéraire est à la in giovane età, ecco che la leggenda del genio maledetto, hauteur de son aisance dans le domaine graphique : Pa- della rockstar del fumetto italiano, è pronta per essere zienza s’exprime dans un italien à la force communicative servita. E tuttavia l’assenza nei suoi fumetti di qualun- exceptionnelle, plein de vie, rythmique, à la fois recherché que esplicita inalità d’intrattenimento (che non signi- et argotique, riche en néologismes foudroyants, ayant la ica che non siano spesso maledettamente divertenti), capacité de passer du comique au tragique. Un « hyperi- nonché il rimando a uno speciico clima ideologico che talien », pour reprendre la déinition très juste de Davide già pochi anni dopo sarebbe sembrato distantissimo, lo Tofolo12. Si l’on ajoute à ses qualités artistiques son hanno reso a lungo quasi anacronistico. Non a caso le ri- charisme personnel, une vie d’excès marquée par l’abus stampe della sua opera, che solo nell’ultimo decennio si de stupéiants, et une mort précoce, la légende du poète sono moltiplicate, insistono quasi più sull’inquadramen- maudit, de la rockstar de la bande dessinée italienne est

11 Come Pazienza scrisse in un articolo in cui si raccontava, pubblicato il 4 11 Comme l’écrivit Pazienza dans un article où il se racontait, publié le 4 gennaio 1981 sul quotidiano Paese Sera. janvier 1981 dans le quotidien Paese Sera. 12 Nell’introduzione al volume Andrea Pazienza: Zanardi, Gruppo Editoria- 12 Dans l’introduction à l’album Andrea Pazienza: Zanardi, Gruppo Edito- le L’Espresso, Roma, 2006. riale L’Espresso, Rome, 2006.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 50 2/09/18 09:22 staan en de persoonlijke ervaring, nog niet in de vorm van was, politics, the meaning of life and personal experience, een op het verleden gerichte autobiograie, maar sterk no longer conceived of as something autobiographical ingebed in het heden. Het is een stripvorm met een sterke regarding the past, but as something centred very much on innerlijke en emotionele betrokkenheid die Pazienza, beter the present. dan wie ook, verheft tot het niveau van lyrische introspectie While this approach made him attuned to a generation that en de dramatiek van de persoonlijke tragedie. recognised itself in his work, it left behind the audience Deze ontwikkeling vindt weliswaar instemming bij een of traditional auteur comics, who for the most part did generatie die zich erin herkent, maar slaat niet aan bij de not understand his work. In Frigidaire, the magazine lezers van de traditionele strip, van wie de meesten deze founded in 1980 by Pazienza, Stefano Tamburini, Massimo ontwikkeling niet begrijpen. Met Frigidaire, het tijdschrift dat Mattioli and Filippo Scòzzari, Pazienza also brought artistic Pazienza in 1980 samen met zijn collega’s Stefano Tambu- experimentation to his cartoons, which further contributed rini, Massimo Mattioli en Filippo Scòzzari opricht, brengt hij to distancing him from mass audiences, but which was ook een experimentele artistieke component in de strip, die fundamental to his development in the following years, hem nog verder verwijdert van een groot publiek maar es- even when the expressive and ideological urgencies that sentieel zal zijn voor zijn ontwikkeling in de jaren die volgen, had motivated his experimentation were no longer present. ook wanneer de expressieve en ideologische urgentie die hem hadden gemotiveerd, afneemt. Pazienza’s amazing drawing talent was immediately evident. He was able, as he wrote about himself without Pazienza toont van meet af aan verbluffende graische ca- any false modesty, to “draw anything in any way”,11 passing paciteiten: hij is in staat om, zoals hij zonder valse beschei- abruptly, often within the same panel, from hyperrealism to denheid over zichzelf schrijft ‘alles te tekenen, op welke caricatural deformations in both underground and comic/ manier ook’11, en schakelt naadloos, vaak binnen dezelfde Disney-like style. His writing was as good as his drawing. His illustratie, tussen hyperrealisme en karikaturale vervor- Italian was powerfully communicative, vital and rhythmical, mingen, zowel underground als grappig Disney-achtig. at the same time both elegant and colloquial, and full of Zijn literaire vaardigheid is even groot als zijn tekentalent: striking neologisms, as he moved effortlessly from the Pazienza drukt zich uit in een Italiaans met een uitzonderlijk comic to the tragic. Davide Toffolo cleverly deined it as communicatieve kracht: vitaal, ritmisch, soms tegelijker- “hyper-Italian”.12 When one adds his personal charisma tijd erudiet en in een bepaald jargon, rijk aan spitsvondige to his artistic qualities – his dissolute lifestyle, marked by neologismen, en gaat moeiteloos over van komisch naar his drug abuse and early death – one has the legend of tragisch. Een ‘hyper-Italiaans’, volgens de treffende deinitie the cursed genius, the rockstar of Italian comics. Yet, the 51 van Davide Toffolo12. Als we zijn charismatische persoon- absence in his cartoons of even the slightest explicit aim lijkheid, zijn losbandige en door drugsmisbruik getekende of entertainment (which does not mean that they are not leven en zijn vroege dood bij zijn artistieke kwaliteiten awfully funny), together with the reference to a speciic optellen, dan is de legende van het verdoemde genie, van ideological climate that just a few years later would seem rockster van de Italiaanse strip al snel geboren. Aangezien to be something from the distant past, made him for a long zijn stripverhalen elk expliciet amusementsdoel ontberen time almost anachronistic. It is no coincidence that the (wat niet betekent dat ze niet vaak vreselijk grappig zijn) en reprints of his works, which have increased considerably in verwijzen naar een speciiek ideologisch klimaat dat een number over the last ten years alone, tend to focus almost paar jaar later al heel ver weg zou lijken, is zijn werk lange more on his historical context than on showing just how tijd beschouwd geweest als enigszins achterhaald. De reden contemporary he is. van de herdrukken van zijn oeuvre, die zich pas in de laatste The highly original nature of Pazienza’s writing also made tien jaar hebben verveelvoudigd, ligt waarschijnlijk meer in translation an extremely dificult task, as a result of which de historische context van zijn iguur dan in zijn actualiteit. he is by far the least known of Italy’s leading cartoonists

11 Pazienza schreef dit in een artikel waarin hij over zichzelf vertelde, gepu- 11 As Pazienza wrote in an article talking about himself, published 4 January bliceerd op 4 januari 1981 in de krant Paese Sera. 1981 in the newspaper Paese Sera. 12 In de inleiding van Andrea Pazienza: Zanardi, Gruppo Editoriale 12 In the preface to the book Andrea Pazienza: Zanardi, Gruppo Editoriale L’Espresso, Rome, 2006. L’Espresso, Rome, 2006.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 51 2/09/18 09:22 to storico della sua igura che non sulla sua attualità. prête à être servie. Toutefois, l’absence dans ses œuvres de Per di più, la peculiarità della scrittura di Pazienza ri- toute inalité explicite de divertissement (ce qui ne signiie chiede uno sforzo eccezionale in fase di traduzione, col pas qu’elles ne soient pas souvent diablement désopi- risultato che, fra i maestri del fumetto italiano, rimane lantes), ainsi que les références à un climat idéologique quello di gran lunga meno conosciuto all’estero. Autore spéciique qui, à peine quelques années plus tard, paraî- troppo diicile, quindi, troppo geograicamente, cro- trait déjà très lointain, l’ont rendu longtemps presque nologicamente e ideologicamente connotato per essere anachronique. Ce n’est pas par hasard que les republica- davvero universale? tions de ses œuvres, qui n’ont commencé à se multiplier que ces dix dernières années, cherchent davantage à le Per un lettore contemporaneo la miglior via d’accesso a replacer dans son contexte historique qu’elles n’insistent Pazienza si trova forse nella vasta produzione di storie sur son actualité. brevi, perché è proprio lì che l’autore infonde gli accenti Par ailleurs, la particularité de l’écriture de Pazienza più lirici e vitalistici. Certo, le tavole in cui Pazienza exige un travail exceptionnel en phase de traduction, ce si ritrae insieme a Sandro Pertini, passato alla storia qui a pour résultat que, parmi les grands maîtres de la d’Italia come il più amato Presidente della Repubblica, bande dessinée italienne, il reste de loin le moins connu richiedono anch’esse la giusta contestualizzazione; ma à l’étranger. Auteur trop diicile, par conséquent, trop preziosissima sarebbe anche per una traduzione estera connoté géographiquement, chronologiquement et idéo- un’antologia di fumetti brevi di Pazienza che contenga logiquement pour être vraiment universel ? storie come Una estate (1987), racconto della giovanile e parallela scoperta della morte e del sesso, o la cupa e pre- Pour un lecteur contemporain, la meilleure manière monitrice Il segno di una resa invincibile (pubblicata su d’accéder à Pazienza est sans doute sa vaste production “Corto Maltese” nel 1983), che mette in scena un artista d’histoires courtes, car c’est véritablement là que l’auteur troppo sensibile e dunque inevitabilmente destinato a trouve ses accents les plus forts de lyrisme et de vitalité. morire precocemente. Certes, les planches où Pazienza se représente aux côtés de Sandro Pertini, passé à la postérité en Italie comme le plus La natura intima e personale dei fumetti di Pazienza è aimé des présidents de la République, exigent elles aussi evidente già ne Le straordinarie avventure di Pentothal d’être correctement contextualisées. Mais pour une tra- (su “Alter Alter”, Milano Libri, 1977-1981), la sua pri- duction à l’étranger, il serait aussi extrêmement précieux ma storia di ampio respiro. Più che di un’opera unitaria, d’avoir une anthologie de ses récits courts en bande des- tuttavia, si tratta di una serie di episodi pubblicati singo- sinée, qui contienne par exemple ( Un été , 52 Una estate « » larmente su rivista ma uniti da un comune protagonista 1987), récit de la découverte parallèle faite très jeune de la (alter ego dello stesso Pazienza), in cui l’autore riversa mort et du sexe, ou les planches sombres et prémonitoires paturnie politiche e intellettuali, confessioni intime, de Il segno di una resa invincibile (« La marque d’une capi- sogni, visioni, citazioni dal suo intero universo culturale, tulation invincible », publié dans Corto Maltese en 1983), dai fumetti underground di Crumb13 ino a quelli visio- qui met en scène un artiste trop sensible et donc inévita- nari di Moebius. È un lusso di coscienza ininterrotto, blement destiné à mourir jeune. programmaticamente disordinato e frammentario che ha come elemento uniicante il virtuosismo del disegno, che La nature intime et personnelle des bandes dessinées de rivela un Pazienza che sta maturando i suoi strumenti Pazienza est déjà évidente dans Le straordinarie avventure espressivi, sia visivi che testuali. In uno dei tanti modi Pentothal (« Les aventures extraordinaires de Pento- menti epifanici, vediamo la Natura che si presenta alla thal », dans la revue Alter Alter, Milano Libri, 1977- sua porta e gli dona il Disegno, il dono che lo accom- 1981), sa première histoire de longue haleine. Plus qu’un pagnerà per tutta la vita, inteso non solo come talento album cohérent, toutefois, il s’agit d’une série d’épisodes naturale o abilità tecnica ma come possibilità primaria publiés individuellement en revue mais réunis par un di espressione e modalità di comunicazione col mondo. unique personnage principal (alter ego de Pazienza lui-

13 Robert Crumb (Philadelphia, 1943) è stato il principale esponente del movimento di fumetto underground americano degli anni Sessanta.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 52 2/09/18 09:22 De bijzondere schrijfstijl van Pazienza is buitengewoon abroad. Is he too dificult as an author, and, therefore, too moeilijk te vertalen, met als gevolg dat hij onder de kop- connoted geographically, chronologically and ideologically stukken van de Italiaanse strip in het buitenland verreweg to be truly universal? de minst bekende is. Een te moeilijke auteur dus, die te zeer geograisch, chronologisch en ideologisch gebonden is om For a contemporary reader the best way of approaching echt universeel te kunnen zijn? Pazienza is perhaps through his vast production of short stories, because that is where he is at his most lyrical and Voor een hedendaagse lezer is de beste ingang tot het werk vital. Unquestionably, the pages in which Pazienza draws van Pazienza waarschijnlijk de enorme hoeveelheid korte himself together with Sandro Pertini, generally recognised verhalen van zijn hand, want die zijn het meest lyrisch en as the most loved President in the history of the Italian vitaal, al moeten de illustraties waarin Pazienza zichzelf Republic, also need to be correctly contextualised. afbeeldt samen met Sandro Pertini, die de geschiedenis Invaluable for foreign readers in translation would be an is ingegaan als meest geliefde president van Italië, uiter- anthology of Pazienza’s short comic stories, with stories aard ook in de juiste context gezien worden. Ook voor een such as Una estate (“A Summer”, 1987), a story about the buitenlandse vertaling zou een bloemlezing van korte strips parallel discovery of sex and death, or the dark, foreboding van Pazienza heel geschikt zijn, met daarin verhalen als Il segno di una resa invincibile (“The Sign of an Irresistible Una estate (‘Een zomer’, 1987), een verhaal over de jeugdige Surrender”, published in Corto Maltese in 1983), which kennismaking met dood en seks, of het duistere en voor- speaks about an artist who is too sensitive and, therefore, spellende Il segno di una resa invincibile (‘Het teken van een inevitably destined to die young. onoverwinnelijke overgave’, in 1983 verschenen in Corto Maltese), dat gaat over een te gevoelige kunstenaar die The highly personal and intimate nature of Pazienza’s onvermijdelijk gedoemd is vroegtijdig te sterven. comic stories is already evident in Le straordinarie avventure di Pentothal (“The Extraordinary Adventures of Pentothal”, Het intieme en persoonlijke karakter van de strips van in Alter Alter, Milano Libri, 1977-1981), his irst long story. Pazienza is al duidelijk zichtbaar in Le straordinarie Rather than a single work, it is more a series of episodes avventure di Pentothal (‘De wonderbaarlijke avonturen published individually in a magazine with in common van Penthotal’, in Alter Alter, Milano Libri, 1977-1981), zijn the same protagonist (Pazienza’s alter ego), in which the eerste lange verhaal. Het is geen samenhangend werk, author pours out political and intellectual bile, intimate maar een serie afzonderlijk in tijdschriften gepubliceerde confessions, dreams, visions and references from his entire aleveringen, met als rode draad dezelfde hoofdpersoon cultural universe, from the underground comics of Crumb13 53 (het alter ego van Pazienza), waarin de auteur zijn to the visionary comics of Moebius. It is an uninterrupted politieke en intellectuele frustraties verwerkt, intieme stream of consciousness, intentionally disordered and ontboezemingen, dromen, visies en verwijzingen naar fragmentary, with the virtuosity of his drawing the only zijn hele culturele universum, van de undergroudstrips unifying element. His artwork reveals how he is perfecting van Crumb13 tot aan de hallucinerende stripverhalen van his expressive tools, both visually and textually. In one of Moebius. Het is een ononderbroken gedachtestroom, the many epiphanic moments, Nature turns up at his door rommelig en fragmentarisch van opzet, met de virtuoze and gives him Drawing as a gift, the gift that will accompany tekeningen als verbindend element, waaruit blijkt dat him throughout his life, with Drawing understood not just Pazienza zijn expressieve middelen, zowel visueel als as a natural talent or technical skill, but as a primary means tekstueel, aan het perfectioneren is. In een van de vele of expression and mode of communication with the world. openbaringen zien we de Natuur die aan zijn deur verschijnt Pentothal is, at the same time, both news from within the en hem de Tekening schenkt, het geschenk dat hem zijn Movement of ‘77, artistic narcissism, and a hallucinatory hele leven zal vergezellen, niet alleen als aangeboren talent journey through its author’s psyche and dreams. For all of technische vaardigheid, maar primair als mogelijkheid these reasons, it is irredeemably linked to his times and om zich uit te drukken en manier van communiceren met reading the work nowadays is above all interesting in

13 Robert Crumb (Philadelphia, 1943) was de belangrijkste exponent van 13 Robert Crumb (Philadelphia, 1943) was the leading exponent of de Amerikaanse undergroudstrip in de jaren zestig. American underground comix in the 1960s.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 53 2/09/18 09:22 Pentothal è insieme cronaca dall’interno del Movimento même), où l’auteur déverse son cafard d’ordre politique del ’77, narcisismo d’artista, e viaggio allucinato nella ou intellectuel, des confessions intimes, rêves, visions, psiche e nei sogni del suo autore. Per tutti questi moti- citations de son univers culturel, des albums underground vi, è irrimediabilmente legato al suo tempo, e una sua de Crumb13 à ceux visionnaires de Moebius. C’est un lettura oggi è interessante più che altro come tappa del lux de conscience ininterrompu, constitutivement désor- percorso evolutivo di Pazienza. donné et fragmentaire qui a pour élément fédérateur la virtuosité du dessin. Il révèle un auteur en train d’afûter Diverso il discorso per Zanardi, il personaggio simbolo ses outils expressifs, tant plastiques que textuels. Dans un di Pazienza, l’unico che abbia avuto una vita seriale, a moment épiphanique, comme il y en a beaucoup, nous partire dal suo esordio su “Frigidaire” nel 1981. Massi- voyons la Nature qui se présente à sa porte et lui ofre le mo Zanardi detto Zanna, alto, magro e dal naso aqui- Dessin : un don qui l’accompagnera toute sa vie durant, lino, è un liceale pluriripetente di circa vent’anni, spec- entendu non seulement comme un talent naturel ou une chio esasperato, e dunque universalizzato, dei personaggi habileté technique mais comme une possibilité primor- meno raccomandabili che agitavano la Bologna di quel diale d’expression et une modalité de communication periodo. avec le monde. Pentothal est à la fois la chronique du Nel creare Zanardi, Pazienza si preigge l’obiettivo di Mouvement de 1977 vu de l’intérieur, l’expression d’un dare un volto all’assoluto vuoto morale. Ladro, assassino, narcissisme artistique, et un voyage halluciné dans la psy- stupratore, Zanardi, insieme al bello e ambiguo Colasan- ché et les rêves de son auteur. Pour toutes ces raisons, il ti e al più debole e gregario Petrilli, è capace delle peg- est irrémédiablement lié à son époque, et sa lecture a sur- giori eferatezze. A diferenza di altri antieroi, Zanardi tout comme intérêt aujourd’hui qu’il est une étape dans le non ha tratti positivi che possano redimerlo, se si esclude parcours et dans l’évolution de Pazienza. la sua vitalità animalesca e il suo senso di amicizia verso i compagni di malefatte; e nemmeno solletica lo spirito di Les choses sont bien diférentes pour Zanardi, le person- trasgressione del lettore, invitando un’implicita compli- nage symbole de Pazienza, le seul qui ait véritablement cità, come accade per molti personaggi del fumetto nero fait l’objet d’une série, à partir de son apparition dans Fri- estremizzati in un’amoralità sensazionalistica. Lo sguar- gidaire en 1981. Massimo Zanardi dit Zanna (en italien, do di Pazienza sul personaggio è spietato e neutrale: nel le croc de l’animal), grand, maigre et le nez aquilin, est un suo universo nichilista, Zanardi è l’eroe, e Pazienza si lycéen pluri-redoublant d’une vingtaine d’années, miroir guarda bene dal condannarlo esplicitamente; ciò non si- exacerbé, et donc universalisé, des personnages les moins gniica assolverlo, ma lasciare il giudizio al lettore, messo recommandables qui agitaient Bologne à cette époque. 54 di fronte alla spietatezza di Zanardi, repulsiva quanto En créant Zanardi, Pazienza se donne pour objectif d’of- morbosamente afascinante. In Giallo scolastico, la prima frir un visage au vide moral absolu. Voleur, assassin, vio- storia con protagonisti Zanardi, Colasanti e Petrilli, il leur, Zanardi, aux côtés de Colasanti, beau et ambigu, et trio di liceali ha appena squartato il gatto della preside e de Petrilli, plus faible et grégaire, est capable des pires hor- lo ha inchiodato alla sua porta di casa. Non avendo pro- reurs. À la diférence d’autres antihéros, Zanardi ne pos- ve, la preside tenta d’incastrare Zanardi, ma lui contro- sède pas de qualités positives qui pourraient le racheter, à batte manipolando il secchione della classe, un atto che l’exclusion de sa vitalité animale et de son sens de l’amitié inirà in omicidio. E ancora, in Lupi, Zanardi uccide un à l’égard de ses acolytes. Il ne titille même pas l’esprit rivale usando trappole da orso; in Cuore di mamma, vio- de transgression du lecteur, en invitant à une complicité lenta con i suoi compari una piacente signora, ricattan- implicite, comme ce peut être le cas de nombreux per- dola con foto erotiche della iglia. In una delle storie più sonnages de la bande dessinée dark extrémisés dans une memorabili, Notte di Carnevale, il trio compie un’irru- amoralité tapageuse. Le regard de Pazienza sur son per- zione in un collegio femminile per molestare le studen- sonnage est insensible et neutre : dans son univers nihi- tesse, ma il tutto degenera dando luogo a un incendio. liste, Zanardi est un héros, et Pazienza se garde bien de le Colto da improvviso rimorso, Petrilli rientra nell’ediicio condamner explicitement. Cela ne signiie pas l’absoudre,

13 Robert Crumb (Philadelphie, 1943) a été le chef de ile du mouvement de la bande dessinée underground américaine des années 60.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 54 2/09/18 09:22 de wereld. Pentothal is tegelijkertijd een verslag vanuit het terms of witnessing a speciic stage in Pazienza’s artistic hart van de Movimento del ’77, kunstenaarsnarcisme en development. een hallucinerende reis in de psyche en de dromen van zijn schepper. Om al deze redenen is de strip onlosmakelijk The situation is very different as regards Zanardi, Pazienza’s verbonden met zijn tijd, en voor wie het vandaag de most emblematic and only serial character, who made his dag leest, is het werk vooral interessant als fase in de debut in Frigidaire in 1981. Massimo Zanardi, better known ontwikkeling van Pazienza. as Zanna, is tall and thin with a beak-like nose. Although almost 20, he is still at school as he keeps failing his exams Dit is niet het geval bij Zanardi, het personage dat symbool – an exaggerated, and therefore universalised, mirror of staat voor Pazienza zelf en de enige aan wie vanaf zijn the worst kind of people that used to populate Bologna in debuut in Frigidaire in 1981 een hele reeks werd gewijd. that period. Massimo Zanardi, Zanna genoemd, een lange, magere In creating Zanardi, Pazienza wanted to give a face to jongen met een haviksneus, is een middelbare scholier en the total moral void of the period. A thief, murderer and notoir zittenblijver van een jaar of twintig, een uitvergrote rapist, Zanardi, together with the attractive, but ambiguous en dus veralgemeniseerde spiegel van de louche iguren die Colasanti and the weaker, submissive Petrilli, is capable destijds in Bologna de boel op stelten zetten. of the most atrocious cruelty. Unlike other antiheroes, Met Zanardi geeft Pazienza het grote morele vacuüm een Zanardi has no positive traits that can save him, excluding gezicht. Zanardi, dief, moordenaar en verkrachter, is samen his animal-like vitality and sense of friendship towards his met de mooie en halfslachtige Colasanti en de zwakkere partners in crime. He does not even trigger the reader’s en ondergeschikte Petrilli in staat tot de ergste geweld- spirit of transgression by inviting an implicit complicity, dadigheden. In tegenstelling tot andere antihelden heeft as happens with many characters of dark comics who are Zanardi, afgezien van zijn dierlijke vitaliteit en gevoel van taken to extremes in a sensationalistic amorality. Pazienza vriendschap voor zijn partners in crime, geen positieve ei- looks at his character in an unsparing, neutral way. In his genschappen die de negatieve compenseren, en ook daagt nihilist universe Zanardi is the hero and Pazienza is very hij de geest van de lezer niet uit door deze impliciet uit te careful not to explicitly condemn him, which does not nodigen tot medeplichtigheid, wat voorkomt bij veel ex- mean, however, that he absolves him. He leaves that treem immorele personages in misdaadstrips. Pazienza’s judgement to the reader, presented with Zanardi’s cruelty, kijk op het personage is meedogenloos en onpartijdig: in which is as repulsive as it is morbidly fascinating. In Giallo zijn nihilistische universum is Zanardi de held, en Pazienza scolastico (“High School Mystery”), the irst story with kijkt wel uit om hem uitdrukkelijk te veroordelen; dat bete- Zanardi, Colasanti and Petrilli as its protagonists, the three 55 kent niet dat hij wordt vrijgepleit, maar dat het aan de lezer high school students have just killed the headmistress’s wordt overgelaten om te oordelen over de afstotelijke en cat and nailed it to the front door of her house. As she does morbide wreedheid van Zanardi. In de strip Giallo scolastico not have any proof, the headmistress tries to catch Zanardi (‘Schoolthriller’), het eerste verhaal met Zanardi, Colasanti out, but he counters by manipulating the class nerd, en Petrilli in de hoofdrol, heeft het trio middelbare scholie- resulting in murder. In Lupi (“Wolves”), Zanardi kills a rival ren net de kat van de rector afgeslacht en aan zijn voordeur using a bear trap; in Cuore di mamma (“Heart of Mummy”), gespijkerd. Omdat hij geen bewijs heeft, probeert de rector together with his schoolmates, he rapes an attractive Zanardi in het nauw te drijven, maar die slaat terug door de woman by blackmailing her with erotic photographs of her nerd van de klas te manipuleren, wat uitdraait op moord. daughter. In one of the most memorable stories, Notte di Ook in Lupi (‘Wolven’) doodt Zanardi een rivaal, ditmaal met Carnevale (“Carnival Night”), the trio break into an all-girls behulp van berenvallen; in Cuore di mamma (‘Moederhart’) institute to molest the students, but the situation gets out verkracht hij met zijn kompanen een aantrekkelijke dame, of hand and a ire starts. Feeling guilty, Petrilli suddenly nadat ze haar hebben gechanteerd met erotische foto’s van goes back inside the burning building in an attempt to save haar dochter. In een van de meest gedenkwaardige verha- one of the students and dies in a scene of crude hyper- len, Notte di Carnevale (‘Carnavalsnacht’), valt het trio een realism. Even though he was behind the attack on the

Cartaditalia_N°4 v5.indd 55 2/09/18 09:22 in iamme per tentare di salvare una studentessa e vi mais en laisser juge le lecteur, mis face à l’insensibilité de trova la morte, in una scena di crudo iperrealismo. No- Zanardi, à la fois répugnante et maladivement captivante. nostante fosse stato l’istigatore dell’attacco, il defunto Dans Giallo scolastico (« Polar scolaire »), la première Petrilli (che ritornerà comunque vivo e vegeto nella sto- histoire mettant en scène Zanardi, Colasanti et Petrilli, ria successiva) è acclamato come un eroe, ed è a lui che le trio de lycéens vient d’éventrer le chat de la principale viene intitolato il ricostruito collegio. In La prima delle et ils l’ont cloué à la porte de chez elle. Sans preuves, la tre, Zanardi incontra persino il suo stesso creatore e lo principale tente de coincer Zanardi, mais lui réplique en sottomette isicamente; in seguito i due incontreranno (e manipulant le fayot de la classe, le tout inissant par un uccideranno) il famigerato Mostro di Firenze14. La scom- assassinat. Et encore, dans Lupi (Loups), Zanardi tue un parsa di Pazienza lascia incompiuta un’ulteriore storia di rival en utilisant des pièges à ours ; dans Cuore di mamma Zanardi realizzata in stile pittorico, in cui lo vediamo in (« Cœur de mère »), il viole avec ses compagnons une jo- una fantasia medievale nel ruolo di cavaliere, in compa- lie femme, en la faisant chanter avec des photos érotiques gnia del ido Petrilli, che gli fa da scudiero. de sa ille. Dans l’une des histoires les plus mémorables, Notte di Carnevale (« Nuit de Carnaval »), le trio fait Se Zanardi, nel suo vuoto amorale, è personaggio auto- irruption dans un pensionnat de illes pour agresser les nomo e universale, Pompeo, come Pentothal, è un vero jeunes élèves, mais la situation dégénère et init par un in- rilesso del suo creatore; e così come a Pentothal aveva cendie. Pris soudainement de remords, Petrilli retourne à aidato il suo fulminante esordio, così Pazienza aida a l’intérieur du bâtiment en lammes pour tenter de sauver Pompeo la tragica conclusione della sua esperienza d’au- une jeune ille et y trouve la mort, dans une scène d’un tore. Quali che siano le circostanze esatte della morte di hyperréalisme très cru. Bien qu’il ait été l’instigateur de Pazienza, mai uicialmente chiarite, è infatti inevitabile l’attaque, le défunt Petrilli (qui fera toutefois son retour considerare Pompeo (Editori del Grifo, 1987) come il bien vivant dans l’histoire suivante) est acclamé en hé- suo testamento postumo, un po’ come il Requiem per ros, et son nom sera donné au pensionnat nouvellement Mozart. Crudele e devastante resoconto degli ultimi reconstruit. Dans La prima delle tre (« La première des giorni di vita di un tossicodipendente ino alla sua morte trois »), Zanardi rencontre même son créateur lui-même per suicidio, è fuori discussione che Pompeo abbia per et l’humilie physiquement ; par la suite tous deux croi- protagonista un alter ego del suo autore (oltre all’aspetto seront (et tueront) le tristement célèbre Monstre de Flo- isico, Pompeo insegna fumetto alla scuola Zio Feinin- rence14. La disparition de Pazienza laisse inachevée une ger, esattamente come Pazienza). Alla ine della storia, dernière histoire de Zanardi réalisée dans un style pictural, Pazienza aggiunge una postilla in prima persona in cui où nous le voyons dans une fantaisie médiévale tenir un 56 fa un bilancio della sua drammatica esperienza con l’e- rôle de chevalier, en compagnie de son idèle Petrilli, qui roina, la considera conclusa e annuncia una successiva lui sert d’écuyer. fase della sua vita: non risiede più a Bologna ma nelle tranquille campagne senesi, ha ritrovato la serenità senti- Si Zanardi, dans son vide amoral, est un personnage auto- mentale con una nuova compagna, e sembra determina- nome et universel, Pompeo, à l’instar de Pentothal, est un to a voltar pagina, lasciando Pompeo come testimonianza véritable relet de son créateur. Tout comme il avait conié di una dolorosa fase esistenziale, non di una vita intera. à Pentothal ses foudroyants débuts, Pazienza se repose sur Le circostanze della sua morte suggeriscono che non ci Pompeo pour la conclusion tragique de son expérience sia riuscito. d’auteur. Quelles que soient les circonstances exactes de la Autentico graphic novel ante litteram, dalla vita edito- mort de Pazienza, sur lesquelles il n’a jamais été oicielle- riale tormentata proprio a causa del tema scottante15, ment fait la lumière, il est en efet inévitable de considérer

14 L’ignoto serial killer che fra il 1968 e il 1985 terrorizzò l’Italia uccidendo 14 Ce serial killer inconnu terrorisa l’Italie entre 1968 et 1985 en tuant sedici persone. seize personnes. 15 Pompeo aveva cominciato ad apparire su “Alter Alter” nel 1985, ma il tema troppo forte per l’epoca causò una rottura fra Pazienza e Milano Libri. Il volume completo sarebbe poi stato pubblicato solo due anni dopo dagli Editori del Grifo.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 56 2/09/18 09:22 meisjescollege binnen om de studentes aan te randen, maar institute, the now dead Petrilli (who, however, returns alive de zaak loopt uit de hand en er breekt brand uit. In een op- and well in the following story) is considered a hero and the welling van plotselinge wroeging gaat Petrilli het brandende institute is named after him when it is rebuilt. In La prima gebouw weer in om een studente te redden en vindt daar de delle tre (“The First of the Three”), Zanardi meets his creator dood, in een rauwe, hyperrealistische scene. Ondanks het and subjugates him, after which the two of them meet feit dat hij het brein was achter de aanval, wordt de over- (and kill) the infamous Monster of Florence.14 Pazienza leden Petrilli (die in het volgende verhaal overigens weer died before completing another Zanardi story, produced in levend en wel terugkeert) als een held vereerd en wordt de pictorial style, in which we see him in a mediaeval fantasy in herbouwde school naar hem vernoemd. In La prima delle the role of a knight, accompanied by the faithful Petrilli as tre (‘De eerste van de drie’) ontmoet Zanardi zelfs zijn ei- his squire. gen schepper en is hij hem fysiek de baas; later zullen de twee het beruchte monster van Florence14 ontmoeten (en While Zanardi, in his amoral vacuum, is an autonomous, doden). Door de dood van Pazienza is een laatste, in schil- universal character, Pompeo, like Pentothal, is a true derachtige stijl uitgevoerd verhaal over Zanardi onvoltooid relection of his creator. Just as he used Pentothal to make gebleven. Daarin zien we hem in een gefantaseerde middel- his explosive debut, Pazienza uses Pompeo to bring his eeuwse setting in de rol van ridder, met zijn trouwe makker career to a tragic close. Whatever the exact circumstances Petrilli als schildknaap. of Pazienza’s death, which have never been oficially clariied, Pompeo (Editori del Grifo, 1987) is inevitably Terwijl Zanardi met zijn gebrek aan moraal een autonoom considered his posthumous legacy, rather like Mozart’s en universeel personage is, is Pompeo, net als Pentothal, Requiem. This cruel, devastating description of the last een zuivere weerspiegeling van zijn schepper; en few days in the life of a drug addict, right up to his suicide, zoals Pazienza zijn bliksemdebuut aan Penthotal had unquestionably has as its protagonist an alter ego of the toevertrouwd, zo vertrouwt hij Pompeo het tragische author (in addition to the physical similarity, Pompeo, slot toe van zijn auteurschap. Hoewel de precieze like Pazienza, also teaches at the Zio Feininger school omstandigheden van Pazienza’s overlijden nooit oficieel of comics). At the end of the story, Pazienza adds some zijn opgehelderd, kun je er niet omheen Pompeo (Editori footnotes in which he writes in the irst person about his del Grifo, 1987) als zijn postume testament te beschouwen, dramatic experiences with heroin. He says that he has een beetje zoals het Requiem dat was voor Mozart. Pompeo inished with heroin and is about to start a new stage in is een wreed en vernietigend verslag van de laatste his life. He no longer lives in Bologna, having moved to levensdagen van een verslaafde voor hij zelfmoord pleegt, the peaceful countryside around Siena, and is happy in 57 en daarmee is de hoofdpersoon onmiskenbaar het alter his relationship with a new partner. He seems determined ego van de auteur (naast de fysieke overeenkomsten is to turn his life around, leaving Pompeo as testimony Pompeo, net als Pazienza, ook docent striptekenen aan of a painful period in his life, but not his whole life. The de opleiding Zio Feininger). Pazienza voegt een naschrift circumstances of his death would seem to suggest that he aan het verhaal toe, waarin hij de balans opmaakt van failed. zijn dramatische ervaringen met heroïne. Hij beschouwt Pompeo, which is an authentic graphic novel ante deze periode als afgesloten en maakt bekend dat er een litteram, had problems being published because of the nieuwe fase in zijn leven is aangebroken: hij heeft Bologna controversial topic,15 but it is one of Pazienza’s best works. verruild voor het rustige platteland in de buurt van Siena, It is perhaps the only work in which the historical context, hij heeft weer rust en liefde gevonden en lijkt vastbesloten though relevant in order to understand the story, is far de bladzijde om te slaan, wat betekent dat Pompeo de less important than the pure individual subjectiveness of

14 De onbekende seriemoordenaar die tussen 1968 en 1985 Italië terrori- 14 he unknown serial killer who terrorised Italy between 1968 and 1985, seerde en zestien mensen doodde. murdering 16 people. 15 Pompeo irst appeared in Alter Alter in 1985, but the topic was too controversial for the period and led Pazienza to split with Milano Libri. he complete work was then published just two years later by Editori del Grifo.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 57 2/09/18 09:22 Pompeo è uno dei capolavori di Pazienza, forse l’unico in Pompeo (Editori del Grifo, 1987) comme son testament cui il contesto storico, pur rilevante per la comprensione posthume, un peu comme le Requiem pour Mozart. della storia, passa in secondo piano rispetto alla pura Compte-rendu cruel et dévastateur des derniers jours de la soggettività individuale. La natura quasi diaristica della vie d’un toxicomane jusqu’à sa mort suicide, il est évident narrazione è evidente anche nell’urgenza delle tavole, que le personnage éponyme de l’album est un alter ego che sembrano buttate giù di getto, in molti casi su fogli de l’auteur (outre l’aspect physique, Pompeo enseigne la di carta quadrettata. Se le capacità graiche di Pazienza bande dessinée à l’école Zio Feininger, exactement comme non sono una novità, e raggiungono qui vette di alluci- Pazienza). À la in de l’histoire, Pazienza ajoute une apos- nata intensità, Pompeo è sicuramente il vertice della sua tille à la première personne où il fait le bilan de sa drama- produzione letteraria. Per quanto siano presenti anche tique expérience avec l’héroïne, qu’il considère comme tradizionali balloon, la vicenda è narrata tramite un terminée. Il y annonce avoir entamé une phase nouvelle lungo testo in terza persona, dall’esasperata carica emo- dans son existence : il n’habite plus à Bologne mais dans tiva ed espressiva. La gamma dei vari registri linguistici les tranquilles campagnes autour de Sienne, il a retrouvé utilizzati non ha meri ini stilistici, ma tende a una presa la sérénité sentimentale avec une nouvelle compagne, et il diretta sull’animo del protagonista: di fatto si tratta di semble déterminé à vouloir tourner une page, en laissant un incandescente monologo interiore, e l’uso della terza Pompeo comme témoignage d’une phase douloureuse de persona sembra più che altro un tentativo di Pazienza sa vie, mais pas de sa vie entière. Les circonstances de sa d’interporre una minima distanza fra se stesso e il suo mort suggèrent qu’il n’y est pas parvenu. doppio, una distanza pur sottile come carta velina. Il i- Véritable roman graphique avant l’heure, dont l’existence nale vede Pompeo compiere una sorta di suicidio rituale, éditoriale fut tourmentée en raison même du thème brû- dopo aver tentato invano la via di un’ultima overdose: lant dont il traite15, Pompeo est l’un des chefs-d’œuvre de impiccato a un albero con delle catene, in quelle campa- Pazienza, peut-être le seul où le contexte historique, bien gne senesi a cui, almeno nella inzione, lo legano ricordi qu’important pour la compréhension de l’histoire, passe d’infanzia, e dove il suo autore in quel periodo viveva re- au second plan par rapport à la pure subjectivité indivi- almente. Perentorie le ultime righe: «Si buttò come fosse duelle. La narration prend presque la forme d’un journal, stato, all’improvviso, spintonato». une urgence que relètent aussi les planches, qui semblent faites d’un jet, très souvent sur des feuilles de papier qua- La lezione di Pazienza ha avuto un impatto enorme. Se drillées. Si les capacités graphiques de Pazienza ne sont è vero che il fumetto, in particolare con l’underground pas une nouveauté, elles atteignent ici des sommets d’in- americano di Crumb e soprattutto di Pekar16, aveva già tensité hallucinée. est sans aucun doute l’acmé de 58 Pompeo scoperto la realtà, reagendo all’escapismo delle produzio- sa production littéraire. Même si l’on y trouve des bulles, ni mainstream e facendosi strumento di lotta culturale, l’histoire est racontée par un long texte à la troisième per- Pazienza è forse il primo autore occidentale che portò sonne, d’une charge émotionnelle et expressive exacerbée. l’esperienza su un piano realmente esistenziale. Visto La gamme des diférents registres linguistiques utilisés a livello supericiale, Pazienza è stato un intellettuale n’a pas de ins purement stylistiques, mais tend à être en pienamente inserito in un movimento culturale uto- prise directe avec l’esprit de son personnage principal. pico-rivoluzionario che ebbe sì il suo epicentro nella Il s’agit de fait d’un incandescent monologue intérieur, città di Bologna, ma che attraversò tutta l’Italia. La sua et le recours à la troisième personne semble avant tout consapevolezza politica era assoluta, e molta della sua une tentative faite par Pazienza de mettre une distance produzione, fatta anche di vignette e di satira, è aperta- minimale entre lui-même et son double, une distance mente schierata e, inevitabilmente, invecchiata assieme pourtant ine comme du papier à cigarette. Dans le inal,

16 Harvey Pekar (Cleveland, 1939-2010), autore della serie American Splen- 15 Pompeo avait fait ses premières apparitions dans Alter Alter en 1985, mais dor (1976-2008), il primo grande esempio di fumetto autobiograico e inti- le sujet était trop fort pour l’époque et il causa la rupture entre Pazienza et mista della scena nordamericana. Milano Libri. L’album complet ne sera publié que deux années plus tard par Editori del Grifo.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 58 2/09/18 09:22 getuigenis is van een pijnlijke levensfase, en niet van een the story. The almost diary-like narration is also evident in heel leven. De omstandigheden van zijn dood wijzen erop the urgency of the panels, which seem hastily sketched, dat hij daar niet in is geslaagd. in many cases on sheets of squared paper. While the Pompeo, een authentieke graphic novel avant la lettre, met quality of Pazienza’s graphic skills is not something new een woelig uitgeverstraject vanwege het gewaagde on- – and here the level of intensity is stunning – Pompeo derwerp15, is een van Pazienza’s meesterwerken, het enige undoubtedly constitutes the apex of his narrative output. waarin de historische context, hoewel relevant voor het While traditional speech bubbles are also used, the story is begrijpen van het verhaal, ondergeschikt is aan de zuiver narrated in a long text written in the third person, with an individuele subjectiviteit. Het bijna dagboekachtige karakter exasperated emotional and expressive charge. The wide van het verhaal komt ook duidelijk naar voren in de urgen- range of linguistic registers is not merely a question of style tie van de tekeningen, die in één keer op papier lijken te as it offers a sort of window onto the protagonist’s soul. zijn gegooid, vaak op vierkante vellen. Het graisch talent Indeed, the narrative is a passionate interior monologue van Pazienza is bekend en bereikt ook hier pieken van een and the use of the third person seems above all an attempt hallucinerende intensiteit, maar literair gezien is Pompeo by Pazienza to create some kind of distance between beslist het hoogtepunt van zijn oeuvre. Hoewel er ook himself and his double, but it is a distance as ephemeral traditionele tekstballonnen zijn, wordt het verhaal verteld as tissue paper. At the end of the story, Pompeo engages door middel van een lange tekst in de derde persoon, met in a sort of ritual suicide, after irst failing at an attempted een sterke emotionele en expressieve lading. Het enorme inal overdose, using chains to hang himself from a tree in gamma aan verschillende taalregisters heeft niet louter een the countryside around Siena, to which, at least in iction, stilistisch doel, maar voelt als een directe greep in de ziel he was attached by childhood memories, while his author van de hoofdpersoon: in feite gaat het om een vurige mo- was actually living there at the time. The inal lines are nologue intérieur, en het gebruik van de derde persoon lijkt peremptory: “He threw himself as if, all of a sudden, he had vooral een poging van Pazienza om een minimale afstand te been pushed”. scheppen tussen hemzelf en zijn dubbelganger, een afstand zo dun als vloeipapier. Aan het eind pleegt Pompeo een Pazienza’s work had an enormous impact. While it is true soort rituele zelfmoord, na een vergeefse poging door mid- that comics, in particular Crumb’s American underground del van een overdosis: hij hangt zichzelf met ijzeren kettin- comics and those of Pekar,16 had already discovered gen op aan een boom op het Sienese platteland waarmee reality, reacting against the escapism of mainstream hij, in het verhaal althans, verbonden is door herinneringen productions and becoming a tool of cultural struggle, aan zijn kindertijd, en waar zijn auteur in die periode daad- Pazienza is perhaps the irst Western author to transpose 59 werkelijk woonde. De laatste regels zijn onherroepelijk: ‘Hij his experience onto a truly existential plane. Supericially, liet zich vallen alsof hij plotseling werd geduwd.’ Pazienza was an intellectual fully engaged in a utopian, revolutionary cultural movement that had its epicentre De les van Pazienza had een enorme impact. Hoewel de in the city of Bologna, though widespread throughout strip, met name de Amerikaanse undergroundstrips van Italy. His political awareness was total and much of his Crumb en Pekar16, de realiteit al had ontdekt als reactie production, made up of vignettes and satire, was openly op het escapisme van de mainstream producties en als partisan and inevitably outdated, like the historical context instrument om een culturele strijd mee te voeren, is that produced his works. Nevertheless, Pazienza cannot Pazienza waarschijnlijk de eerste westerse auteur die de be described as merely a political and cultural activist. The strip naar een werkelijk existentieel niveau heeft getild. speciic period in history in which he found himself acting Oppervlakkig gezien was Pazienza een intellectueel die as a cantor was for him closely, or rather inextricably,

15 Pompeo verscheen aanvankelijk in Alter Alter nel 1985, maar het voor die 16 Harvey Pekar (Cleveland, 1939-2010), author of the series American tijd te heftige onderwerp veroorzaakte een breuk tussen Pazienza en Milano Splendor (1976-2008), the irst important example of an intimate, Libri. Het hele boek zou pas twee jaar later worden uitgegeven door Editori autobiographical comic series in North America. del Grifo. 16 Harvey Pekar (Cleveland, 1939-2010), auteur van de serie American Splendor (1976-2008), het eerste grote voorbeeld van de autobigraische en persoonlijke strip in Noord-Amerika.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 59 2/09/18 09:22 al contesto che la motivò. Tuttavia Pazienza non è Pompeo accomplit une sorte de suicide rituel, après avoir riconducibile a un mero attivista politico-culturale. Il vainement tenté la voie de l’ultime overdose. Il se pend à periodo storico di cui si è trovato a essere cantore ha un arbre, avec des chaînes, dans ces campagnes siennoises per lui coinciso strettamente, e anzi inestricabilmente, auxquelles, tout du moins dans la iction, le lient des con la sua vicenda umana. La rivolta contro la gab- souvenirs d’enfance, et où son auteur vivait efectivement bia asissiante dell’establishment borghese, la spinta à cette époque. Les dernières lignes sont péremptoires : verso un rinnovamento della società su basi più eque, « Il se jeta dans le vide comme s’il avait été, à l’improviste, l’impulso creativo di un protagonismo giovanile che bousculé ». realizzasse le promesse incompiute del Sessantotto, fanno da contraltare a un vitalismo esasperato e pura- La leçon de Pazienza a eu une inluence énorme. S’il est mente legato agli aspetti più basilari dell’esistenza, che vrai que la bande dessinée, en particulier avec l’under- lo ha spinto ino all’autodistruzione ma che ha anche ground américain de Crumb et surtout de Pekar16, avait nutrito il suo talento. Se Pazienza era inserito nel lusso commencé à explorer la réalité, en réagissant à la re- magmatico della controcultura italiana, lo fu non solo cherche d’évasion des productions mainstream et en se fai- per adesione ideologica ma per intima necessità. In sant un instrument de lutte culturelle, Pazienza est peut- questo senso Pazienza è stato un recettore, più che un être le premier auteur occidental à porter l’expérience sur cronista. Zanardi non nasce come critica consapevole un plan réellement existentiel. Observé à un niveau su- alla vacuità e all’assenza di valori del mondo borghese, periciel, Pazienza a été un intellectuel pleinement inscrit ma come intuizione profetica, istintiva; e lo stesso può dans un mouvement culturel utopiste et révolutionnaire dirsi di Pentothal, che al contrario racconta meglio di dont la ville de Bologne fut l’épicentre mais qui traversa qualunque satira esplicita l’inconcludenza dei giovani toute l’Italie. Sa conscience politique est sans faille, et “impegnati” di quegli anni. La connotazione esisten- beaucoup de sa production, faite également de comic strips ziale prima che politica dell’arte di Pazienza lo porta sì et de satire, choisit ouvertement son camp. Inévitable- all’autobiograia svagata di Pentothal e a quella tragica ment, elle a vieilli avec le contexte qui la suscita. Toute- di Pompeo, ma anche a slanci lirici di cui il fumetto fois, Pazienza n’est pas réductible à un simple activisme non ha praticamente precedenti: l’amore per la natura, politico-culturel. La période historique dont il s’est trouvé i ricordi d’infanzia, la meraviglia di fronte all’esistente, être le chantre a coïncidé étroitement pour lui, inextrica- gli afetti, i sogni, l’erotismo; tutti temi testimoniati da blement même, avec son aventure humaine. D’un côté : innumerevoli schizzi e storie brevi. È il fumetto inteso la révolte contre la prison asphyxiante de l’establishment come lingua poetica, anziché narrativa. In questo senso bourgeois, l’aspiration à renouveler la société sur des bases 60 Pazienza, che pure aveva presente Crumb e la prima, plus équitables, la fougue créatrice d’un désir juvénile de fondamentale stagione dell’underground americano, è jouer un rôle de premier plan pour réaliser les promesses semmai più vicino al carattere introspettivo della sta- de 68. De l’autre : un élan vital exacerbé et purement lié gione successiva, quella del Raw di Spiegelman17, ma su aux aspects les plus élémentaires de l’existence, qui l’a un piano di ancor maggior coinvolgimento emotivo. Se poussé jusqu’à l’autodestruction mais qui a aussi nourri Spiegelman con Maus introduce nel fumetto occiden- son talent. Ces deux dimensions font pendant. Si Pazienza tale la dimensione della tragedia storica, Pazienza, più s’inscrivait dans le lux magmatique de la contre-culture o meno contemporaneamente, v’introduce l’interiorità, italienne, ce fut non seulement par adhésion idéologique spinta ino all’illuminazione lirica e alla cronaca allu- mais en raison aussi d’une nécessité intérieure. En ce cinata di una tragedia personale: entrambi aprendo il sens, Pazienza a été une caisse de résonnance, plus qu’un medium a nuovi e inediti orizzonti. chroniqueur. Zanardi ne naît pas comme une critique dé-

17 Art Spiegelman (Stoccolma, 1948), fumettista americano celebre per il 16 Harvey Pekar (Cleveland, 1939-2010), auteur de la série American Splen- graphic novel Maus (1980-1991), il primo fumetto a vincere il Premio Puli- dor (1976-2008), le premier grand exemple de bande dessinée autobiogra- tzer, grazie alla sua rappresentazione dell’Olocausto attraverso i racconti del phique et intimiste de la scène nord-américaine. padre, un sopravvissuto di Auschwitz. Le riviste a fumetti “Arcade” e “Raw”, da lui fondate assieme alla moglie, Françoise Mouly, furono un faro per il movimento underground americano fra la seconda metà degli anni Settanta e la ine degli Ottanta.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 60 2/09/18 09:22 volledig was ingekapseld in een utopisch-revolutionaire linked to his own personal story. His rebellion against culturele beweging waarvan de stad Bologna misschien het the oppressive bourgeois establishment, his desire to epicentrum was, maar die heel Italië in haar greep hield. Zijn change society and make it fairer, and the creative drive politieke bewustzijn was allesoverheersend en het grootste that made him want to have an important role in making deel van zijn productie, waaronder ook cartoons en satirisch the unfulilled promises of 1968 come true all served materiaal, nam openlijk stelling en is tezamen met de as a counterbalance to his exacerbated vitalism, linked context waaruit het voortkwam onvermijdelijk verouderd. exclusively to the most basic aspects of existence, which Toch is Pazienza niet louter te deiniëren als politiek- led him to self-destruction, but which also nurtured his cultureel activist. De periode in de geschiedenis die hij heeft talent. While Pazienza was part of the magmatic low bezongen viel bij hem nauw, zelfs onlosmakelijk samen met of Italian counterculture, this was not just a question of zijn eigen leven. De opstand tegen de verstikkende kooi van ideology, but also an intimate need. In this sense, Pazienza het burgerlijk establishment, de drang naar vernieuwing was a receptor rather than a chronicler. Zanardi is not van de maatschappij op basis van meer rechtvaardigheid, created as a critique of the vacuity and absence of values de creatieve impuls van jeugdige arrogantie die de niet of the bourgeois world, but rather as a prophetic, instinctive ingeloste beloftes uit ’68 wilde waarmaken, vormen de intuition. The same can be said of Pentothal, who indeed tegenhanger van een gefrustreerde en aan de meest describes better than any explicit satire the ineffectualness fundamentele aspecten van het bestaan rakende behoefte of the young “impegnati” (“politically engaged”) in those aan een intens leven, die hem tot zelfdestructie heeft years. The existential rather than political connotation of gedreven maar ook zijn talent heeft gevoed. Als Pazienza Pazienza’s art does result in the inattentive autobiography al deel uitmaakte van de Italiaanse tegencultuur, was dat of Pentothal and the tragic autobiography of Pompeo, niet alleen vanuit ideologische instemming, maar ook uit but it also results in lyrical transports that were virtually innerlijke noodzaak. In die zin was Pazienza eerder een unprecedented in comics: love of nature, childhood receptor dan een kroniekschrijver. Zanardi wordt niet memories, wonder in the face of existence, feelings, geboren uit bewuste kritiek op de leegte en het gebrek dreams and eroticism. All these themes are highlighted aan waarden van de bourgeoisie, maar uit een profetische, by numerous drawings and short stories. For Pazienza instinctieve intuïtie; en hetzelfde geldt voor het verhaal comic stories were a form of poetic language rather than over Pentothal, dat beter dan welke satire ook gaat over de narrative. In this sense, Pazienza, who was familiar with ineffectiviteit van de ‘geëngageerde’ jongeren in die jaren. Crumb and the irst, fundamental period of American Niet zozeer de politieke connotatie als wel de existentiële underground, is, if anything, closer to the introspective exponent van zijn kunst inspireert Pazienza tot het maken nature of the following season, that of Spiegelman’s Raw,17 61 van de nonchalante autobiograie van Pentothal en de but with a level of even greater emotional involvement. tragische van Pompeo, maar ook tot vlagen lyriek die uniek While with Maus Spiegelman introduces the dimension of zijn in de stripwereld: liefde voor de natuur, herinneringen historical tragedy into Western comics, Pazienza, at more aan zijn kindertijd, verwondering over het bestaan, liefdes, or less the same time, introduces interiority, which he turns dromen, erotiek; allemaal onderwerpen die zijn vastgelegd into lyrical enlightenment and the disoriented account of in talloze schetsen en korte verhalen. Een poëtische in a personal tragedy, both of which opened up new, original plaats van verhalende stripvorm. In die zin komt Pazienza, avenues for this medium. die bekend was met Crumb en de eerste, belangrijke periode van de Amerikaanse underground, dichter dan ooit While of crucial importance in Italy, Pazienza’s work has, in de buurt van het introspectieve karakter van de periode unfortunately, proved dificult to export, in part because of daarna, dat van Raw van Spiegelman17, maar dan met the relative international obscurity of Italian comics (with

17 Art Spiegelman (Stockholm, 1948), Amerikaanse striptekenaar beroemd 17 Art Spiegelman (Stockholm, 1948), an American cartoonist famous for door zijn graphic novel Maus (1980-1991), de eerste strip die de Pulitzerprijs the graphic novel Maus (1980-1991), the irst comic book story to win the won vanwege zijn verbeelding van de Holocaust op basis van de verhalen van Pulitzer Prize through its depiction of the Holocaust using accounts of his zijn vader, een overlevende van Auschwitz. De striptijdschriften Arcade en father, an Auschwitz survivor. he comic magazines Arcade and Raw, which Raw, die samen met zijn vrouw Françoise Mouly oprichtte, waren een baken he founded together with his wife Françoise Mouly, were a beacon for the voor de Amerikaanse undergroundbeweging tussen de tweede helft van de American underground movement between the second half of the 1970s and jaren zeventig en het eind van de jaren tachtig. the end of the 1980s.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 61 2/09/18 09:22 Purtroppo l’esempio di Pazienza, cruciale in Italia, si libérée de la vacuité et de l’absence de valeurs du monde è rivelato di diicile esportazione, vuoi per la relativa bourgeois, mais comme une intuition prophétique, ins- oscurità internazionale del fumetto italiano (fatte salve tinctive. Cela vaut aussi pour Pentothal qui, à l’inverse, alcune debite eccezioni), vuoi per l’indubbia diicoltà di raconte mieux que n’importe quelle satire explicite la sté- presentare altrove un autore così contestualizzato in un rilité infructueuse des jeunes aspirant à « l’engagement » periodo storico e dal linguaggio così poco traducibile. In dans ces années-là. La dimension existentielle avant d’être Italia, l’esempio di partecipazione personale e psicologica politique de l’art de Pazienza le conduit bien sûr à l’auto- fornito da Andrea Pazienza si sarebbe rivelato fondamen- biographie distraite de Pentothal ou tragique avec Pompeo, tale per molti degli autori che lo seguiranno, ofrendo i mais aussi à des élans lyriques dont la bande dessinée ne frutti più maturi nell’opera di Gipi. connaît pratiquement aucun précédent : l’amour pour la nature, les souvenirs d’enfance, l’émerveillement face au monde, les sentiments, les rêves, l’érotisme. D’innombrables esquisses et courtes histoires sont nourries de tous ces thèmes. La bande dessinée y est envisagée comme une langue poétique, plus que narrative. En ce sens Pazienza, bien qu’il connût Crumb et la fondamentale première gé- nération de l’underground américain, est sans doute plus proche du caractère introspectif de la génération suivante, celle du Raw de Spiegelman17, mais avec un niveau d’in- vestissement émotionnel encore supérieur. Si Spiegelman introduit avec Maus la dimension de la tragédie historique dans la bande dessinée occidentale, Pazienza, plus ou moins à la même époque, y fait entrer l’intériorité, pous- sée jusqu’à l’illumination lyrique et la chronique halluci- née d’une tragédie personnelle. Et tous deux ouvrent à ce moyen d’expression des horizons nouveaux et inédits.

Malheureusement, l’exemple de Pazienza fut crucial en Italie mais s’est révélé diicile à exporter, peut-être en raison de la méconnaissance relative de la bande dessinée ita- 62 lienne au niveau international (à quelques grandes exceptions près) ou bien de la diiculté indéniable à présenter ailleurs un auteur si fortement lié à un contexte historique et au langage si peu traduisible. En Italie, l’exemple d’in- vestissement personnel et psychologique ofert par Andrea Pazienza allait se révéler fondamental pour beaucoup des auteurs qui le suivront, et il trouvera son prolongement le plus abouti dans l’œuvre de Gipi.

17 Art Spiegelman (Stockholm, 1948), auteur américain de bande dessinée, célèbre pour son roman graphique Maus (1980-1991), première bande des- sinée à remporter le Prix Pulitzer, pour sa représentation de l’Holocauste à travers les récits de son père, un survivant d’Auschwitz. Les revues de bande dessinée Arcade et Raw, fondées par lui avec sa femme, Françoise Mouly, furent un phare pour le mouvement underground américain entre la seconde moitié des années 70 et la in des années 80.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 62 2/09/18 09:22 nog grotere emotionele betrokkenheid. Als Spiegelman a few important exceptions), and in part because of the met Maus de dimensie van de historische tragedie in de undoubted dificulty in presenting elsewhere an author westerse strip introduceert, introduceert Pazienza, min of so contextualised in a speciic historical period, using a meer gelijktijdig, het innerlijk in de strip, en verheft dat tot language that is also very dificult to translate. In Italy, lumineuze lyriek en een hallucinerende kroniek van een this example of personal and psychological participation persoonlijke tragedie, waarmee hij nieuwe en onbekende provided by Andrea Pazienza proved to be of fundamental horizonten opent voor het medium. importance for many of the authors that followed him, as is evident irst and foremost in the work of Gipi. Helaas is Pazienza’s voorbeeld, dat in Italië van wezenlijk belang is, niet geschikt gebleken voor export, enerzijds omdat de Italiaanse strip (op een paar uitzonderingen na) relatief onbekend gebleven is in het buitenland, anderzijds omdat het nu eenmaal moeilijk is om elders een auteur te presenteren die zo verweven was met een bepaalde periode in de geschiedenis en zich bediende van een taalgebruik dat zo lastig te vertalen is. In Italië zou Pazienza’s voorbeeld op het gebied van persoonlijke en psychologische betrokkenheid fundamenteel blijken voor veel auteurs na hem, en in het oeuvre van Gipi tot volle wasdom komen.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 63 2/09/18 09:22 64

Cartaditalia_N°4 v5.indd 64 2/09/18 09:22 1

1-2-3 Andrea Pazienza Le straordinarie avventure di Pentothal

Cartaditalia_N°4 v5.indd 65 2/09/18 09:22 4

4-5-6 Andrea Pazienza Zanardi

Cartaditalia_N°4 v5.indd 66 2/09/18 09:22 67

Cartaditalia_N°4 v5.indd 67 2/09/18 09:22 Vittorio Giardino

IT FR

Con una carriera nel fumetto che seguì e soggiogò quella Avant sa carrière dans la bande dessinée, qui prit le pas originale di ingegnere elettronico, Vittorio Giardino sur sa première activité professionnelle, Vittorio Giardino (Bologna, 1946) è soprattutto un eccellente narratore. (Bologne, 1946) fut ingénieur électronicien. Giardino est A diferenza di Pratt, che mira a una sintesi narrativa avant tout un excellent narrateur. À la diférence de Pratt, a volte quasi ellittica, Giardino costruisce le sue trame qui cherche une synthèse narrative parfois presque ellip- in modo meticoloso, creando solide impalcature in cui tique, lui construit ses trames de façon méticuleuse, en verrebbe voglia di riconoscere la sua formazione inge- créant des structures si bien charpentées qu’on serait tenté gneristica. Se la sintesi di Pratt era tesa a far emergere i d’y voir la trace de sa formation d’ingénieur justement. Si suoi personaggi, e in deinitiva a esprimere attraverso di la synthèse de Pratt tendait à mettre au premier plan ses loro una visione del mondo, per Giardino i personaggi personnages, et en déinitive à exprimer à travers eux une sono altrettanti ingranaggi narrativi, che muovono l’a- vision du monde, les personnages sont chez Giardino tout zione con ferrea precisione. Non che siano piatti, o poco autant d’engrenages narratifs, qui font avancer l’action avec interessanti: tutt’altro. Benché diversi fra loro, i perso- une précision implacable. Ils ne sont pas pour autant plats, naggi di Giardino sono rilessivi, razionali, con una vena ou inintéressants, bien au contraire. Très diférents les uns malinconica che deriva non tanto da romantica disillu- des autres, les personnages de Giardino sont tous réléchis, 68 sione, ma dalla diidenza istintiva caratteristica di chi rationnels, d’une humeur mélancolique dérivant non tant della vita ha visto il lato peggiore, e sa che, per quanto d’une désillusion romantique que d’une méiance instinc- il bene sia possibile, aspettarsi il male rimane molto più tive, car ils ont connu ce que la vie peut ofrir de pire. Dès probabile. È un atteggiamento venato di cinismo, che lors, si le bien est possible, le mal est bien plus probable. ricorda quello della letteratura noir. Non è un caso se il C’est une attitude teintée de cynisme, qui rappelle le roman primo personaggio di Giardino è proprio un detective di noir. Ce n’est pas un hasard si le premier personnage de piena ascendenza hard-boiled, Sam Pezzo. Ambientate Giardino est justement un détective d’ascendance ouverte- a Bologna, di cui rilette eicacemente le inquietudini ment hard-boiled, Sam Pezzo. Situées à Bologne, dont elles serpeggianti fra la ine degli anni Settanta e l’inizio degli relètent eicacement les inquiétudes serpentant entre la Ottanta, le avventure di Sam Pezzo lo vedono coinvolto in des années 70 et le début des années 80, les aventures in piccole storie di bassifondi, alle prese con immigrati, de Sam Pezzo le voient entraîné dans de courtes histoires delinquenti comuni, spacciatori; e sempre con l’obiettivo de quartiers mal famés, aux prises avec des immigrés, des di tirarsi fuori dai guai più che con quello di risolvere un petits délinquants, des dealers. Et son premier objectif est caso. Realizzate in bianco e nero e pubblicate fra il 1978 toujours d’échapper aux ennuis plutôt que de résoudre une e il 1983 su rivista18, queste storie segnano la graduale afaire. Réalisées en noir et blanc et publiées en revue entre evoluzione di Giardino verso una linea chiara di ascen- 1978 et 198318, ces histoires relètent l’évolution progres-

18 Dapprima su “Il Mago”, poi su “Orient Express”, per un totale di nove 18 D’abord dans Il Mago, puis dans Orient Express, pour un total de neuf storie. aventures.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 68 2/09/18 09:22 NL GB

Vittorio Giardino (Bologna, 1946), die pas na een loopbaan Vittorio Giardino (Bologna, 1946), whose career in comics als elektrotechnicus carrière maakte als striptekenaar, is began after and then replaced his original career as an vooral een uitstekende verteller. In tegenstelling tot Pratt, electronic engineer, is irst and foremost an excellent die gebruikmaakt van een soms haast elliptische vertel- storyteller. Unlike Pratt, who strives for a narrative structuur, bouwt Giardino zijn plots zeer nauwkeurig op op synthesis that at times is elliptical, Giardino builds his plots solide fundamenten waarin je zijn technische achtergrond meticulously, creating solid frameworks in which you want zou kunnen herkennen. Waar de opbouw van Pratt erop was to identify his training as an engineer. While Pratt’s synthesis gericht zijn personages goed uit de verf te laten komen om was aimed at getting his characters to emerge and, through vervolgens via hen een wereldbeeld te verkondigen, zijn them, offer a vision of the world, Giardino’s characters are ook voor Giardino de personages narratieve radertjes die narrative devices that move the action with great precision. de handeling met ijzeren precisie sturen. Dat betekent niet This does not mean that his characters are lat or of little dat ze vlak of weinig interessant zijn, integendeel! Hoewel interest. Exactly the opposite. Although quite different onderling verschillend, zijn Giardino’s personages allemaal from one another, Giardino’s characters are contemplative beschouwend, rationeel en een tikje melancholiek, niet and rational, with a touch of melancholy that is the result zozeer door romantische teleurstellingen, als wel door de not so much of romantic disappointment as an instinctive instinctieve achterdocht die eigen is aan mensen die de difidence characteristic of people who have witnessed the 69 keerzijde van het leven hebben gekend en weten dat je worst in life and know that, while good is possible, you are maar beter op het ergste voorbereid kunt zijn. Het is een far more likely to encounter evil. There is a hint of cynicism van cynisme doordrongen levenshouding die we kennen in the way his characters behave, reminiscent of noir van misdaadverhalen. Het is niet toevallig dat Giardino’s literature. It is no coincidence that Giardino’s irst character, eerste personage, Sam Pezzo, inderdaad een hard-boiled Sam Pezzo, is the archetypal hard-boiled detective. Set in detective is. De avonturen van Sam Pezzo spelen zich af in Bologna and relecting the concerns of the city in the late Bologna, waar eind jaren zeventig, begin jaren tachtig een 1970s and early 1980s, Sam Pezzo’s adventures see him sluimerende onrust heerste die doeltreffend door Giardino involved in short stories in the city’s slums, dealing with wordt weergegeven. Pezzo is betrokken bij allerlei zaakjes immigrants, common criminals and drug dealers, where in achterbuurten met immigranten, misdadigers en drugs- his goal is always to get himself out of trouble rather than dealers, en is meer bezig er zonder kleerscheuren vanaf te solve a case. Drawn in black and white and published komen dan de zaak op te lossen. Deze in zwart-wit gete- between 1978 and 1983 in magazines,18 these stories mark kende verhalen, die tussen 1978 en 1983 in een tijdschrift18 the gradual development of Giardino towards a line that worden gepubliceerd, markeren de geleidelijke overgang was clearly French inluenced, of which he became the main van Giardino naar de klare lijn, die bekend was uit Frankrijk exponent in Italy, making him very successful in Europe.

18 Eerst in Il Mago, later in Orient Express, voor in totaal negen verhalen. 18 First in Il Mago and then Orient Express, for a total of nine stories.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 69 2/09/18 09:22 denza francofona, di cui diventa il principale esponente sive de Giardino vers une ligne claire d’ascendance franco- in Italia e che gli regalerà un grande successo in Europa. phone, dont il devient le principal représentant en Italie et qui lui ouvrira les portes d’un large succès en Europe. Eicacemente supportata dal colore, la linea chiara di Giardino troverà piena compiutezza nei volumi dedicati Eicacement secondée par la couleur, la ligne claire de a Max Fridman, l’altro personaggio ricorrente della sua Giardino trouvera son accomplissement dans les albums produzione. Fridman è un’ex spia francese desiderosa di dédiés à Max Fridman, l’autre personnage récurrent de uscire dal “grande gioco”, ma incapace di farlo; e come sa production. Fridman est un ancien espion français già Sam Pezzo, è visivamente un autoritratto del suo désireux de sortir du « grand jeu », mais incapable d’y autore, nel frattempo passato dai bai alla barba. Am- parvenir. Comme c’était le cas de Sam Pezzo, il ofre vi- bientate poco prima dello scoppio della Seconda guerra suellement un autoportrait de son auteur, passé entretemps mondiale, le vicende di Fridman sono più complesse des moustaches à la barbe. Se déroulant peu avant le début di quelle di Sam Pezzo e portano a maturazione le doti de la Seconde Guerre mondiale, les aventures de Fridman narrative di Giardino. Rapsodia ungherese (Edizioni sont plus complexes que celles de Sam Pezzo et les qualités L’Isola Trovata, 1982) è un classico gioco fra spie e narratives de Giardino y trouvent leur maturité. Rhapsodie controspie ambientato a Budapest; La Porta d’Oriente hongroise (Edizioni L’Isola Trovata, 1982 ; édition fran- (Milano Libri, 1986) getta l’ombra del conlitto incom- çaise : Glénat, 1982) est un jeu classique entre espions et bente sull’esotismo sontuoso di Istanbul; il trittico di contre-espions se déroulant à Budapest ; La Porte d’Orient No pasarán (Lizard, 1999, 2002 e 2008), di gran lunga (Milano Libri, 1986 ; édition française : Glénat, 1986) la storia più ambiziosa, racconta la ricerca di un amico projette les ombres du conlit de l’époque sur l’exotisme disperso nel pieno della guerra civile spagnola. Per quan- somptueux d’Istanbul ; le triptyque de No pasarán (Lizard, to non esenti da stereotipi di genere, come la presenza 2000, 2002, 2008 ; édition française : Glénat, 1999, 2002 dell’immancabile, possibile ma incompiuto love inte- et 2008), de loin l’histoire la plus ambitieuse, raconte la re- rest, le storie di Max Fridman sono interessanti perché cherche d’un ami disparu en pleine guerre civile espagnole. rivelano il profondo interesse di Giardino per la Storia: Sans être exemptes des stéréotypes du genre (comme personaggi e meccanismi narrativi tipici sono al servizio l’immanquable love interest, possible mais inaccompli), di una sensibilità storica non incentrata sui grandi fatti si les aventures de Max Fridman captivent leur lecteur e i grandi protagonisti, e neanche sugli “oppressi”, intesi c’est parce qu’elles sont nourries par l’intérêt de Giardi- ideologicamente come la classe che subisce la Storia; no pour l’Histoire. Personnages et mécanismes narratifs quel che interessa a Giardino sono i comuni cittadini, il traditionnels sont au service d’une sensibilité historique 70 tessuto sociale, la mentalità, gli ambienti, gli ingranaggi qui ne met pas l’accent sur les grands événements ou les politici e psicologici che determinano il contesto storico. grands personnages, ni sur les « opprimés », entendus au Frutto di certosina documentazione, l’interesse storico sens idéologique comme la classe qui subit l’Histoire. Ce è particolarmente evidente in No pasarán, in cui le pe- qui intéresse Giardino, ce sont les simples citoyens, le tissu regrinazioni di Fridman sembrano quasi un pretesto per social, la mentalité, les diférents milieux, les engrenages raccontare la Spagna della guerra civile dal punto di vista politiques et psychologiques qui déterminent le contexte degli antifranchisti, rendendo conto di tutti i peculiari historique. Fruit d’un travail de documentation très pous- personaggi che gravitano intorno alle alterne vicende al sé, la passion de l’Histoire est particulièrement évidente fronte: militari, volontari, uiciali politici, inviati russi, dans No pasarán. Les pérégrinations de Fridman semblent giornalisti. presque un prétexte pour raconter l’Espagne de la guerre civile du point de vue des antifranquistes, en suivant tous La stessa attenzione per la prospettiva storica è evidente les personnages singuliers qui gravitent autour de diférents in Jonas Fink, l’opera di più ampio respiro di Giardino, événements sur le front : militaires, volontaires, respon- che racconta tramite il protagonista la vita nella Ceco- sables politiques, agents russes, journalistes. slovacchia comunista dal 1950 al 1968, con un epilogo ambientato nel 1990, dopo la caduta del muro di Ber- On retrouve le même souci historique dans Jonas Fink, lino. Uscito in tre parti nel corso di più di vent’anni (il l’œuvre la plus ambitieuse de Giardino, qui raconte à primo capitolo, L’infanzia, cominciò a essere pubblicato travers son héros la vie dans la Tchécoslovaquie com-

Cartaditalia_N°4 v5.indd 70 2/09/18 09:22 en waarvan hij de belangrijkste exponent in Italië wordt. Hij With an eficacious use of colour, Giardino’s clear line zal er in Europa veel succes mee oogsten. reaches full maturity in his books with Max Friedman, the other recurring character in his works. Friedman is a former Giardino’s klare lijn, ondersteund door een effectief kleur- French spy, who wants to get out of “the Great Game”, gebruik, zal volledig tot bloei komen in de albums over Max but is unable to do so. Like Sam Pezzo before him, he is Fridman, het andere personage dat vaak in zijn werk voor- visually a self-portrait of his author, who in the meantime komt. Fridman is een voormalig Frans spion die zich uit de has changed from a moustache to a beard. Set just spionagewereld wil terugtrekken, maar daar niet in slaagt; before the outbreak of the Second World War, Friedman’s net als Sam Pezzo is ook hij qua uiterlijk het evenbeeld van stories are more complicated than those of Sam Pezzo zijn auteur, die in de tussentijd zijn snor heeft verruild voor and enable Giardino to achieve a greater maturity in his een baard. De avonturen van Fridman spelen zich af vlak na storytelling. Hungarian Rhapsody (original title: Rapsodia het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, zijn complexer Ungherese, Edizioni L’Isola Trovata, 1982; English edition: dan die van Sam Pezzo en laten het verteltalent van Giardino Catalan Communications, 1986) is a classic tale of spies and volledig tot zijn recht komen. Hongaarse rapsodie (Edizioni counterspies, set in Budapest. La Porta d’Oriente (“The Gate L’Isola Trovata, 1982; Nederlandse uitgave: Mondria Uit- of the East”, Milano Libri, 1986) casts the shadow of the gevers, 1982) is een in Boedapest gesitueerd klassiek spel ensuing conlict over the sumptuous exoticism of Istanbul; tussen spionnen en contraspionnen; De poort van de Oriënt the trilogy of No pasarán (“They Will Not Pass”, Lizard, 2000, (Milano Libri, 1986; Nederlandse uitgave: Glénat, 1986) werpt 2002 and 2008), by far the most ambitious story, tells of licht op het dreigende conlict in het weelderige exotisme Max Friedman’s search for a friend who went missing in the van Istanbul; het drieluik No passarán (Lizard, 2000, 2002 middle of the Spanish Civil War. While containing certain en 2008; Glénat, 1999, 2002 et 2008), verreweg het meest stereotypes of the genre, such as the presence of an ambitieuze verhaal, gaat over de zoektocht naar een vriend inevitable love interest, with whom, however, nothing ever die midden in de Spaanse burgeroorlog vermist is geraakt. happens, the Max Friedman stories are interesting because Al ontbreekt het niet aan genregebonden stereotypen, zoals they reveal Giardino’s love of history. The typical characters de onvermijdelijke maar onbereikbare love interest, de ver- and narrative devices are at the service of an historical halen over Max Fridman zijn toch interessant omdat ze blijk sensitivity that is not centred around major historical events geven van Giardino’s intense belangstelling voor de ge- or the main protagonists of history, nor on the “oppressed”, schiedenis: typerende personages en verteltechnieken staan understood ideologically as the class that suffers history. ten dienste van een historisch besef dat niet inzoomt op de Giardino is, instead, interested in ordinary people, the social grote gebeurtenissen en de grote helden en ook niet op de fabric, the mentality, the atmosphere, and the political 71 ‘verdrukten’, opgevat als de klasse die het slachtoffer is van and psychological mechanisms that created the historical de geschiedenis; Giardino is geïnteresseerd in de gewone context. This historical interest is particularly evident in No burgers, de maatschappij, de mentaliteit, de omgeving en pasarán, in which Friedman’s journeys seem almost merely de politieke en psychologische radertjes die de historische a pretext to talk about Spain during the Civil War from context bepalen. De goed gedocumenteerde belangstelling an anti-Franco point of view, explaining all the strange voor geschiedenis komt met name duidelijk naar voren in No characters that gravitate around the different events at pasarán, waarin Fridmans pelgrimstochten haast een excuus the front: soldiers, volunteers, political oficials, Russian lijken om het Spanje van de burgeroorlog te belichten vanuit envoys and journalists. The story is clearly based on careful het gezichtspunt van het anti-Francokamp, afgaande op alle documentation. vreemde personages die rond de verschillende gebeurtenissen aan het front zwermen: militairen, vrijwilligers, functio- The same focus on historical detail is also evident in Jonas narissen, politici, Russische gezanten en journalisten. Fink, Giardino’s most ambitious work, which, through its protagonist, describes life in Communist Czechoslovakia Dezelfde aandacht voor het historisch perspectief zien we between 1950 and 1968, with an epilogue set in 1990, after in Jonas Fink, het meest uitvoerige werk van Giardino, waarin the fall of the Berlin Wall. The three parts of the story were via de hoofdpersoon verslag wordt gedaan van het leven in published over a period of more than 20 years (the irst communistisch Tjecho-Slowakije tussen 1950 en 1968, met chapter, L’infanzia [”Childhood”], started to be published een epiloog die gesitueerd is in 1990, na de val van de Ber- in 1991; L’adolescenza [”Adolescence”] was published by

Cartaditalia_N°4 v5.indd 71 2/09/18 09:22 nel 1991; L’adolescenza uscì nel 1998 per Lizard e nel muniste entre 1950 et 1968, avec un épilogue situé en 1997 da Casterman; Il libraio di Praga è del 201819), 1990, après la chute du mur de Berlin. Ce complexe ro- il complesso romanzo graico racconta la storia di un man graphique est sorti en trois parties sur plus de vingt ragazzo di origini ebraiche cresciuto nella Praga comu- ans : le premier chapitre, L’Enfance, est publié en 1991 nista, con il padre incarcerato per ignoti motivi politici. dans l’édition originale, 1994 pour l’édition française ; L’essere iglio di un “nemico del popolo” rende precaria L’Apprentissage sortit en 1998 pour Lizard, 1997 chez la sua vita e quella di sua madre, e provoca la ine della Casterman ; Le Libraire de Prague date de 201819. C’est breve storia d’amore giovanile con la bella Tatjana. La l’histoire d’un garçon d’origine juive ayant grandi dans la ritroverà e riperderà anni dopo, quando i carri armati Prague communiste, dont le père est incarcéré pour des russi metteranno ine alla breve Primavera di Praga. La raisons politiques inconnues. Être le ils d’un « ennemi dimensione del romanzo di formazione, ovviamente du peuple » lui fait vivre avec sa mère une vie précaire, presente, è secondaria all’obiettivo di raccontare Praga e et provoquera aussi la in d’une brève histoire d’amour l’evoluzione della società comunista. L’impossibilità di de jeunesse avec la belle Tatiana. Il la retrouvera et la re- ottenere risposte sulla sorte del padre e sui motivi della perdra des années plus tard, quand les chars armés russes sua incarcerazione, la burocrazia ottusa, la sorveglianza mettront in au bref Printemps de Prague. La dimension continua, la resistenza intellettuale messa in atto tramite du roman de formation est présente mais secondaire i libri, l’amore come possibile via di fuga sono tutti temi par rapport à l’objectif de raconter Prague et l’évolution visti tramite lo sguardo del giovane Jonas, ma che rac- de la société communiste. L’impossibilité d’obtenir des contano soprattutto il mondo intorno a lui, così come réponses sur la situation de son père et sur les raisons de fanno i numerosi personaggi secondari: funzionari di son incarcération, la bureaucratie obtuse, la surveillance partito, agenti incaricati della sorveglianza, intellettuali incessante, la résistance intellectuelle mise en œuvre grâce perseguitati, semplici operai che oppongono alla follia aux livres, l’amour comme échappatoire possible sont del regime la resistenza passiva degli umili. autant de thèmes vus à travers le regard du jeune Jonas, et qui racontent surtout le monde qui l’entoure, à l’instar Nel corso della sua carriera Giardino si è cimentato des nombreux personnages secondaires : fonctionnaires anche con l’erotismo d’autore. Come già intuibile dal du parti, agents de surveillance, intellectuels persécutés, titolo, le storie di Little Ego (pubblicate sulla rivista simples ouvriers opposant à la folie du régime la résistance “Comic Art” fra il 1985 e il 1989) rimandano a quelle di passive des humbles. Little Nemo, il famoso personaggio del padre del fumetto e dell’animazione americani Winsor McCay. Ego è una Au cours de sa carrière, Giardino s’est également mesuré à 72 bella brunetta che ogni notte vive in sogno un episodio l’érotisme d’auteur. Comme le titre le laisse entendre, les surrealmente erotico, e come nel fumetto di McCay, cia- histoires de Little Ego (publiées dans la revue Comic Art scuna di queste avventure oniriche inisce in un brusco entre 1985 et 1989, et chez Glénat en 1989 pour la ver- risveglio, con Ego preoccupata su quello che dovrà rac- sion française) renvoient à celles de Little Nemo, le célèbre contare al suo analista. Si tratta dunque di un erotismo personnage du père de la bande dessinée et de l’animation freudiano, molto cerebrale e poco carnale, coerente con américaines Winsor McCay. Ego est une jolie brune qui la sensibilità di Giardino. vit chaque nuit un épisode érotique surréel. Comme chez McCay, chacune de ces aventures oniriques init par un brusque réveil, trouvant Ego préoccupée par ce qu’elle va devoir raconter à son psychanalyste. Il s’agit donc d’un érotisme freudien, très cérébral et peu charnel, cohérent avec la sensibilité de Giardino.

19 I tre capitoli sono stati raccolti in un volume da 333 pagine con il titolo 19 Les trois chapitres ont été réunis dans un volume de 333 pages sous le Jonas Fink: Una vita sospesa (Rizzoli Lizard, 2018). I primi episodi che avreb- titre Jonas Fink : Ennemi du peuple (titre original : Jonas Fink: Una vita sospe- bero poi composto il volume L’infanzia (Lizard, 1997) erano stati originaria- sa, Rizzoli Lizard, 2018 ; édition française : Casterman, 2018). Les premiers mente pubblicati nel 1991 sulla rivista “Il Grifo”. Il libraio di Praga è stato épisodes qui allaient composer l’album L’enfance (Lizard, 1997) avaient été dapprima pubblicato singolarmente in Francia da Casterman. publiés à l’origine, en 1991, dans la revue Il Grifo. Le Libraire de Prague a été publié à l’origine sous forme d’album en France par Casterman.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 72 2/09/18 09:22 lijnse muur. Het is een complexe beeldroman die verspreid Lizard in 1998; and Il libraio di Praga [”The Bookseller of over ruim twintig jaar in drie delen uitkwam. Het eerste deel, Prague”] was published in 2018).19 This complex graphic De jeugd, werd in Italië vanaf 1991 gepubliceerd (Nederland- novel tells the story of a boy of Jewish origin who grows se uitgave: Casterman, 2011), De leerjaren kwam in Italië in up in Communist Prague, with his father in prison for 1998 uit bij Lizard (Nederlandse uitgave: Casterman, 1997) unknown political reasons. Being the son of an “enemy of en Il libraio di Praga (‘De boekhandelaar uit Praag’) dateert the people” makes life dificult for him and his mother, and van 201819). Het geheel gaat over een jongen van Joodse also explains why his short love story with the beautiful komaf die in communistisch Praag is opgegroeid en wiens Tatjana comes to an end. He re-discovers her and re- vader om onbekende politieke redenen gevangen is geno- loses her years later when Russian tanks put an end to men. Als zoon en vrouw van een ‘vijand van het volk’ zijn hij the brief Prague Spring. Rather than a coming-of-age en zijn moeder hun leven niet zeker, en het betekent ook story, which is obviously present, the main purpose of het einde van zijn korte jeugdliefde met de mooie Tatjana. the story is to describe Prague and the development of Hij zal haar jaren later weer tegenkomen en opnieuw kwijt- Communist society. The impossibility of getting answers as raken wanneer de Russische tanks een einde maken aan de regards his father’s fate or even why he was put in prison, korte Praagse Lente. Het bildungsroman-aspect, dat zeker the senseless bureaucracy, the constant surveillance, aanwezig is, is ondergeschikt aan het doel om het verhaal the intellectual resistance carried out through books and van Praag en de ontwikkeling van de communistische sa- love as a means of escape are all themes seen through menleving te vertellen. De onmogelijkheid om opheldering the eyes of the young Jonas, but his gaze serves above all te krijgen over het lot van de vader en over de redenen voor to describe the world in which he lives, as does the gaze zijn gevangenneming, de stompzinnige bureaucratie, het of the numerous secondary characters: party oficials, voortdurende toezicht, het intellectuele verzet door middel surveillance agents, persecuted intellectuals and ordinary van boeken, de liefde als mogelijke uitweg zijn allemaal workers opposing the folly of the regime with the passive thema’s die we door de ogen van de jonge Jonas zien, maar resistance of the humble. die vooral gaan over de wereld om hem heen. Hetzelfde geldt voor de talloze bijiguren: partijfunctionarissen, bewa- During his career Giardino also tried his hand at auteur kingspersoneel, achtervolgde intellectuelen en eenvoudige eroticism. As can be guessed from the title, the Little Ego arbeiders die het passieve verzet van het gewone volk op- stories (published in the magazine Comic Art from 1985 werpen tegen de idiotie van het regime. to 1989; English edition, Catalan Communications, 1989) were inspired by the stories of Little Nemo, the famous In de loop van zijn carrière heeft Giardino zich ook gewaagd character of Winsor McCay, the father of American comics 73 aan het schrijven van erotische verhalen. Zoals de titel al and animation. Ego is a beautiful brunette who every night doet vermoeden, verwijzen de verhalen in Little Ego (tussen is involved in a surreally erotic episode in a dream and, as 1985 en 1989 gepubliceerd in het tijdschrift Comic Art) naar in McCay’s comic strip, each of these episodes ends with de verhalen van Little Nemo, het beroemde personage van Ego waking abruptly and worrying about what she will tell Winsor McCay, de vader van de Amerikaanse tekenilms en her psychoanalyst. The eroticism is, therefore, Freudian stripverhalen. Ego is een mooie brunette die elke nacht in – far more cerebral than carnal – in line with Giardino’s haar dromen een surrealistisch erotisch avontuur beleeft, sensitivities. en al deze droomavonturen eindigen, net als in de strip van McCay, in een plotseling ontwaken, waarbij Ego zich bezorgd afvraagt wat ze haar psychiater moet vertellen. Het gaat dus om freudiaanse erotiek, heel cerebraal en weinig vleselijk, wat goed aansluit bij de persoonlijkheid van Giardino.

19 De drie hoofdstukken zijn verzameld in een 333 pagina’s tellend werk 19 he three parts were published together in a single 333-page volume with getiteld Jonas Fink: Una vita sospesa (‘Jonas Fink: een onderbroken leven’, the title Jonas Fink: Una vita sospesa (Rizzoli Lizard, 2018). he irst episodes, Rizzoli Lizard, 2018). De eerste verhalen, die later het deel De jeugd zouden which were later published together in the book L’infanzia (Lizard, 1997), vormen (Lizard, 1997), werden oorspronkelijk in 1991 gepubliceerd in het were originally published in 1991 in the magazine Il Grifo. Il libraio di Praga tijdschrift Il Grifo. Il libraio di Praga is eerst afzonderlijk in Frankrijk gepu- was also irst serialised in France by Casterman. bliceerd door Casterman.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 73 2/09/18 09:22 1

1 Vittorio Giardino Sam Pezzo

2 Vittorio Giardino Max Fridman

Cartaditalia_N°4 v5.indd 74 2/09/18 09:22 75

Cartaditalia_N°4 v5.indd 75 2/09/18 09:22 3

3-4 Vittorio Giardino Max Fridman Rapsodia ungherese

5 Vittorio Giardino Jonas Fink

Cartaditalia_N°4 v5.indd 76 2/09/18 09:22 77

Cartaditalia_N°4 v5.indd 77 2/09/18 09:22 Igort

IT FR

Igor Tuveri, in arte Igort (Cagliari, 1958), è tra i fon- Igor Tuveri, alias Igort (Cagliari, 1958), est l’un des fondatori e i teorici del gruppo Valvoline. Sorto nel 1983 dateurs et des théoriciens du groupe Valvoline. Valvoline attorno a “Valvoline Motorcomics”, un inserto auto- a été un collectif d’auteurs (parmi les fondateurs : outre prodotto contenuto nella storica rivista “Alter Alter” di Igort, Lorenzo Mattotti, Daniele Brolli, Giorgio Carpin- Milano Libri20, Valvoline è stato un collettivo di autori teri et Marcello Jori) apparu en 1983 autour de Valvoline (tra i fondatori, oltre a Igort, Lorenzo Mattotti, Daniele Motorcomics, un cahier autoproduit inséré dans la célèbre Brolli, Giorgio Carpinteri e Marcello Jori) che propone- revue Alter Alter de Milano Libri20. Il proposait déjà un va un precoce percorso postmoderno che, partendo dal parcours postmoderne qui, en partant de la bande dessi- fumetto classico, mirava a reinterpretarlo secondo una née classique, visait à la réinterpréter avec une sensibilité sensibilità al tempo stesso nuova e rétro, intrecciandolo à la fois nouvelle et rétro, en la conjuguant avec les arts con le arti contemporanee, la moda, la musica e il desi- contemporains, la mode, la musique et le design, dans gn, in un approccio di rainato intellettualismo. une approche à l’intellectualisme rainé. A Igort si deve anche la nascita di Coconino Press, da lui C’est à Igort que l’on doit la naissance des éditions Co- co-fondata a Bologna nel 2000 assieme a Carlo Barbieri, conino Press, cofondées avec Carlo Barbieri à Bologne en e che sarà la prima casa editrice capace di portare il fu- 2000. Ce sera la première maison d’édition parvenant à 78 metto in libreria in maniera congrua, aprendo la strada faire entrer pleinement la bande dessinée dans les librairies alla stagione dei graphic novel. Adottando anche per la italiennes, ouvrant la voie à la saison du roman graphique. casa editrice uno stile rigoroso, soisticato e vagamente Adoptant pour la maison d’édition un style rigoureux, snob, simile a quello che ispira i suoi fumetti, Igort sophistiqué et un peu snob, semblable à celui qui inspire ha diretto Coconino Press per quasi vent’anni, prima ses albums, Igort a dirigé Coconino Press pendant près de d’iniziare una nuova avventura editoriale con Oblomov vingt ans, avant de se lancer dans une nouvelle aventure Edizioni. éditoriale avec Oblomov Edizioni. Alla continua ricerca di un “altrove” geograico e cro- Comme auteur, Igort est sans cesse à la recherche d’un nologico, un atteggiamento che si traduce in slanci di « ailleurs » géographique et chronologique, ce qui se languido ma cerebrale esotismo, Igort ha trasposto i suoi traduit par une attirance pour un exotisme languissant disparati interessi in fumetti introversi, colti, ricchi di mais cérébral. Il a ainsi transposé la grande variété de ses riferimenti sia testuali che visivi, che hanno più la va- intérêts dans des albums introvertis, cultivés, riches en lenza di un percorso personale tracciato su carta che di référence tant textuelles que visuelles, qui ont davantage la racconti pensati a uso del pubblico. valeur d’un parcours personnel tracé sur le papier que de récits pensés en direction d’un public.

20 Nata nel 1974 come “Alterlinus”, supplemento di “Linus”; cambiò nome 20 Née en 1974 sous le nom d’Alterlinus, supplément de Linus ; elle changea nel 1977, chiuse i battenti nel 1986 dopo tre numeri inali pubblicati sotto de nom en 1977, et s’arrêta en 1986 après trois derniers numéros publiés sous il nome “Il grande Alter”. le nom Il grande Alter.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 78 2/09/18 09:23 NL GB

Igor Tuveri, artiestennaam Igort (Cagliari, 1958), is een van de Igort, born Igor Tuveri (Cagliari, 1958), is one of the founders oprichters en ideologen van de groep Valvoline, die in 1983 and theorists of the Valvoline group. The group, which ontstond rondom Valvoline Motorcomics, een bijlage bij het was formed in 1983 around Valvoline Motorcomics, a self- historische tijdschrift Alter Alter van Milano Libri20. Valvoline produced supplement of the famous Alter Alter magazine, was een collectief van auteurs (naast Igort opgericht door published by Milano Libri,20 was a collective of authors (in onder andere Lorenzo Mattotti, Daniele Brolli, Giorgio addition to Igort, the founders included Lorenzo Mattotti, Carpinteri en Marcello Jori) dat vroegtijdig een postmodern Daniele Brolli, Giorgio Carpinteri and Marcello Jori) that pad insloeg en zich richtte op het herinterpreteren van de proposed an early post-modern approach, seeking to klassieke strip, vanuit een tegelijk nieuwe en retro artistieke reinterpret the classic comic strip in a way that was both invalshoek, namelijk door de strip te verweven met de innovative and retro, linking it to contemporary art, kunst, de mode, de muziek en het design uit die tijd, in een fashion, music and design, adopting an approach of reined zuiver intellectualistische benadering. intellectualism. Igort stond ook aan de wieg van Coconino Press, door hem Igort, together with Carlo Barbieri, was also one of the co- samen met Carlo Barbieri in 2000 opgericht in Bologna, de founders in 2000 in Bologna of Coconino Press, the irst eerste uitgeverij die de strip naar de boekhandel zal bren- publishing house to introduce comic books into bookshops gen, wat de weg vrijmaakt voor de graphic novel. Igort heeft in a congruous manner, paving the way for the arrival of the 79 de uitgeverij bijna twintig jaar lang, in overeenstemming graphic novel. For almost 20 years, Igort adopted the same met de stijl van zijn strips, met strengheid, distinctie en een rigourous, sophisticated, slightly snob style in running the vleugje snobisme geleid, voor hij een nieuw uitgeversavon- publishing house as he used in his own comic strips before tuur begon met Oblomov Edizioni. embarking upon a new publishing adventure with Oblomov Igort, die voortdurend op zoek was naar een geograisch Edizioni. en chronologisch ‘elders’, een houding die zich vertaalt in Igort transposes his disparate interests into introverted, vlagen van smachtend maar cerebraal exotisme, heeft zijn reined comic strips, full of both textual and visual uiteenlopende interesses verwerkt in introverte en erudiete references, in his constant search for a geographical and strips, rijk aan zowel tekstuele als visuele verwijzingen die chronological “elsewhere” in what is more a matter of meer een weergave zijn van een persoonlijke reis op papier personal development transferred onto paper than stories dan van voor het lezerspubliek bedoelde verhalen. for public use.

20 Opgericht in 1974 als Alterlinus, een bijlage van Linus; veranderde van 20 It irst appeared in 1974 as Alterlinus, an insert of Linus, before changing naam in 1977, sloot de deuren in 1986 na drie laatste nummers uitgebracht its name in 1977. It was inally closed down in 1986, with the last three te hebben onder de naam Il grande Alter. editions published under the name Il grande Alter.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 79 2/09/18 09:23 Le sue prime prove di rilievo appaiono serializzate Ses premières planches marquantes sont publiées en nell’ambito di Valvoline21. Sinfonia a Bombay (1984) séries dans le cadre de Valvoline21. Symphonie à Bombay contestualizza nella cultura indiana la storia di una don- (1984, édition française : Ici Même, 2016) raconte dans na segregata nell’harem di un potente criminale e che, a le contexte culturel indien l’histoire d’une femme enfer- liberazione avvenuta, ormai incapace di concepire rap- mée dans le harem d’un puissant criminel et qui, une fois porti che non comportino dominazione, imprigiona a libérée, incapable désormais de concevoir des rapports sua volta un giovane indiano. Ishiki no kashi – Il letargo exempts de domination, emprisonne à son tour un jeune dei sentimenti (1984) è la torbida storia d’amore fra due Indien. Ishiki no kashi – La Léthargie des sentiments (1984, uomini in cui s’intromette una bella spia russa, il tutto édition française : Albin Michel, 1988) est la trouble ambientato in un futuribile Giappone imperialista rap- histoire d’amour entre deux hommes dans laquelle va presentato in stile modernista. s’insinuer une belle espionne russe, le tout se déroulant Da sempre affascinato dal Giappone e dal manga, Igort dans un Japon impérialiste futuriste représenté en style è fra i primi autori occidentali a collaborare con una casa moderniste. editrice nipponica, nella fattispecie il colosso Kodansha, Fasciné depuis toujours par le Japon et le manga, Igort collaborazione che sfocia nel 1994 in un soggiorno di est l’un des premiers auteurs occidentaux à collaborer sei mesi durante il quale Igort ha modo di sperimentare avec une maison d’édition japonaise, le colosse Kodansha. dall’interno i meccanismi editoriali giapponesi, che fun- Cela débouche en 1994 sur un séjour de six mois au cours zionano a ritmi d’intensità sconosciuta in Occidente. Da duquel Igort découvre de l’intérieur les mécanismes édi- questa esperienza nasce il tenero Yuri, un bambino in toriaux japonais, qui fonctionnent à un rythme et une in- tuta da cosmonauta alla ricerca dei genitori in un univer- tensité inconnus en Occident. De cette expérience naîtra so iabesco e retrofuturista, protagonista di brevi storie22 le tendre Yuri, un enfant en combinaison de cosmonaute ispirate all’Art Déco, al fumetto americano classico, e a à la recherche de ses parents dans un univers féérique et quello giapponese di Osamu Tezuka. rétro-futuriste, héros de courtes histoires22 inspirées de l’Art Déco, de la bande dessinée américaine classique et 5 è il numero perfetto, cominciato da Igort durante il suo du manga d’Osamu Tezuka. soggiorno alla Kodansha, iniziò a uscire in albi pubblicati da Phoenix a partire dal 1998, per poi essere comple- 5 est le numéro parfait, qu’Igort a entamé pendant son tato e parzialmente ridisegnato per l’edizione in volume séjour à la Kodansha, commence à sortir en albums pu- del 2002, edita dalla “sua” Coconino Press, da qui in bliés par Phoenix à partir de 1998, avant d’être complété avanti d’elezione anche per l’Igort fumettista. et en partie redessiné pour l’édition en volume de 2002, 80 outlet Forte della lezione giapponese, che gli dà la spinta verso publiée par « sa » Coconino Press, qui sera désormais le un respiro diverso e una stilizzazione più marcata, Igort support d’expression d’élection pour Igort comme auteur efettua una sintesi fra le varie inluenze in lì coltivate, de bande dessinée. Fort de l’expérience japonaise, qui lui tanto quelle europee (il noir cinematograico francese donne un soule nouveau et le pousse vers une stylisation alla Jean-Pierre Melville), quanto quelle americane (Che- plus marquée, Igort fait la synthèse entre les diférentes ster Gould23 e le sue stilizzazioni, pur senza raggiungerne inluences qu’il avait cultivées jusque-là, qu’elles soient gli estremi grotteschi) e orientali (gli hard-boiled del ci- européennes (le ilm noir français à la Jean-Pierre Mel- nema di Hong Kong). Si tratta di un noir insieme tradi- ville), américaines (Chester Gould23 et ses stylisations, zionale e originale, soprattutto nella sua ambientazione sans arriver pour autant aux mêmes exagérations dans partenopea, che vede un vecchio camorrista ormai riti- le grotesque) et orientales (les hard-boiled du cinéma de rato rimettersi in pista per vendicare il iglio, a sua volta Hong Kong). Il revisite le genre noir de manière à la fois

21 Entrambe sarebbero poi state raccolte in volume da Coconino Press. 21 Elles seront toutes deux réunies ensuite en volume par Coconino Press. 22 Gli episodi di Yuri furono pubblicati su rivista da Kodansha in due serie 22 Les épisodes de Yuri furent publiés en revue par Kodansha en deux séries a colori del 1996, e alcuni di questi raccolti in un volume Coconino Press del en couleurs en 1996, et certains d’entre eux ont été réunis en volume par 2017 con il titolo Yuri – Asa Nisi Masa. Coconino Press en 2017 sous le titre Yuri – Asa Nisi Masa. 23 Chester Gould (1900-1985), cartoonist americano, noto soprattutto per 23 Chester Gould (1900-1985), dessinateur américain, surtout connu pour aver creato le strisce di Dick Tracy (1931-1977). avoir créé le comic strip Dick Tracy (1931-1977).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 80 2/09/18 09:23 Zijn eerste belangrijke strips verschijnen in serie binnen de His irst two works of note were serialised in Valvoline groep Valvoline21. Sinfonia a Bombay (‘Symfonie in Bom- publications.21 Sinfonia a Bombay (“Symphony in Bombay”, bay’,1984) is een in de Indiase cultuur ingebed verhaal over 1984), set in an Indian cultural context, tells the story of a een vrouw die is opgesloten in de harem van een machtige woman held captive in the harem of a powerful criminal. crimineel en als ze eenmaal is bevrijd en inmiddels niet Once freed, she is no longer capable of conceiving meer in staat is om gelijkwaardige relaties aan te gaan, zelf relationships that are not based on domination, so she, in een jonge Indiër gevangenhoudt. Ishiki no kashi – Il letargo turn, imprisons a young Indian man. Dulled Feelings (original dei sentimenti (‘Ishiki no kashi – De lethargie van de ge- title: Ishiki no kashi – Il letargo dei sentimenti, Milano Libri, voelens’,1984) is het duistere liefdesverhaal tussen twee 1984; English edition: Catalan Communications, 1991) is a mannen waarin zich een mooie Russische spionne mengt, turbid love story between two men, in which a beautiful gesitueerd in een futuristisch keizerlijk Japan dat op moder- Russian spy intervenes, the entire story taking place in a nistische wijze wordt verbeeld. futuristic imperialist Japan depicted in modernist style. Igort is al van jongs af gefascineerd door Japan en door de Igort has always been fascinated by Japan and manga, manga, en is een van de eerste westerse stripauteurs die and was one of the irst Western authors to collaborate samenwerkt met een Japanse uitgeverij, in dit geval de gi- with a Japanese publishing house. His collaboration with gant Kodansha, een samenwerking die in 1994 uitmondt in the major publishing company Kodansha resulted in him een verblijf van zes maanden in Japan. In deze periode krijgt spending six months in Japan in 1994, when Igort was able Igort de kans om van binnenuit de mechanismen mee te to witness irst-hand how Japanese publishing houses maken van het Japanse uitgeverijwezen, dat werkt in een work, with a pressure unheard of in the West. The result of tempo dat in het Westen ongekend is. Uit deze ervaring this experience was the tender Yuri, a baby in a space suit komt de zachte Yuri voort, een jongetje in een astronauten- searching for his parents in a fairytale-like retro-futuristic pak dat in een sprookjesachtig en retro-futuristisch univer- universe, who became the protagonist of a number of short sum op zoek is naar zijn ouders; hij is de hoofdpersoon van stories22 inspired by Art Déco, classic American comic strips meerdere korte verhalen22 geïnspireerd door de Art Déco, and Osamu Tezuka’s Japanese comic strips. de klassieke Amerikaanse strip en de Japanse van Osamu Tezuka. 5 is the Perfect Number (original title: 5 è il numero perfetto, Coconino Press 2003; English edition: Drawn & Quarterly, 5 is het perfecte getal (Nederlandse uitgave: Oog & Blik, 2003), which Igort began writing during his stay at 2002), waarmee Igort tijdens zijn verblijf bij Kodansha aan Kodansha, irst came out in albums published by Phoenix de slag ging, verscheen vanaf 1998 in albums die werden as of 1998, before being completed and partially redrawn 81 gepubliceerd door Phoenix, om vervolgens, aangevuld en for the 2002 book edition published by “his” Coconino deels opnieuw getekend, in 2002 in boekvorm te worden Press, which from then on became the preferential outlet uitgegeven door ‘zijn’ Coconino Press, vanaf dat moment for Igort the cartoonist. He learnt a great deal from his de voorkeursuitgever voor stripauteurs, onder wie ook Igort stay in Japan, deciding to adopt a different approach, zelf. Gesterkt door de lessen die hij in Japan had geleerd en with a more pronounced stylisation. Igort combined all hem aanzetten tot een andere sfeer en een uitgesprokener the different inluences he had been following till then: stilering, combineert Igort verschillende invloeden die hem European (French noir ilms in the style of Jean-Pierre tot dan toe hadden gevormd, zowel de Europese (de Fran- Melville), American (Chester Gould23 and his stylisations, se ﬁlm noir à la Jean-Pierre Melville), als de Amerikaanse without however reaching his gruesome extremes) and (Chester Gould23 en zijn stileringen, hoewel hij daar niet de Oriental (the hard-boiled Hong Kong movies). 5 is the groteske extremen van bereikt) en oosterse (de hard-boiled Perfect Number is a noir story that is both traditional and

21 Beide zouden later door Coconino press worden gebundeld in een boek. 21 hey were both later published in book format by Coconino Press. 22 De verhalen van Yuri werden in twee series in kleur uit 1996 in een 22 he episodes of Yuri were published in magazine format by Kodansha tijdschrift van Kodansha gepubliceerd en een aantal hiervan verscheen in in two colour series in 1996, with some of the episodes published together een uitgave van Coconino Press in 2017 onder de titel Yuri – Asa Nisi Masa. in a volume by Coconino Press in 2017 with the title Yuri – Asa Nisi Masa. 23 Chester Gould (1900-1985), Amerikaans cartoonist, vooral bekend van 23 Chester Gould (1900-1985), an American cartoonist famous above all zijn stripreeks over Dick Tracy (1931-1977). for creating the comic strip Dick Tracy (1931-1977).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 81 2/09/18 09:23 un killer maioso, ucciso a tradimento dalla sua vittima traditionnelle et originale, notamment par ses décors designata. La napoletanità della storia non è solo una napolitains. Un ancien membre de la Camorra désor- questione geograica: dell’antropologia camorrista Igort mais rangé des afaires se remet en piste pour venger son descrive bene il familismo, la vicinanza ipocrita con la ils, tueur maieux lui aussi, descendu en traître par sa religione, l’orgoglio di appartenenza e del “lavoro ben victime désignée. Le caractère napolitain de l’histoire fatto”, anche se quel lavoro è uccidere. Gli ingredienti ne tient pas seulement à la géographie : Igort ofre une narrativi sono comunque piuttosto standard: tradimenti anthropologie du milieu camorriste avec son culte de la inaspettati, amicizia virile, sparatorie, qualche eccesso famille, sa proximité hypocrite avec la religion, l’orgueil melodrammatico. Nell’insieme è un buon libro, ma la du sentiment d’appartenance et du « travail bien fait », sua importanza storica è probabilmente maggiore del même si ce travail est de tuer. Les ingrédients narratifs suo valore intrinseco. sont toutefois assez traditionnels : trahisons inattendues, amitié virile, échanges de coups de feu, quelques excès Più interessante il complesso Baobab, pubblicato in tre mélodramatiques. Dans l’ensemble, c’est un bon album, parti fra il 2003 e il 200824, che prosegue nella via di mais son importance historique est sans doute supérieure quell’esotismo interiore che, privo di sensazionalismi, à sa valeur intrinsèque. diventa, nella ricerca dell’altro, ricerca di sé. Baobab mette a confronto due storie, entrambe ambientate a Baobab est à la fois plus complexe et plus intéressant. Pu- inizio Novecento: quella di un bambino giapponese che blié en trois parties entre 2003 et 200824, il poursuit sur la deve abbandonare la provincia in cui è nato e cresciuto voie de l’exotisme intérieur qui, dépourvu de sensationna- per spostarsi nel caos della grande città; e quella di un lisme, devient une recherche de soi à travers la recherche disegnatore sudamericano, dominato dal demone del de l’autre. Baobab rapproche deux histoires se déroulant racconto ma frustrato nelle sue ambizioni professionali toutes deux au début du XXe siècle : celle d’un enfant dall’ambiente in cui vive, che gli ofre ben poche possi- japonais qui doit abandonner la province où il est né et bilità. Sono storie parallele di cambiamento, di scoperta a grandi pour arriver dans le chaos de la grande ville ; et di sé, che rimandano a una ricerca non consapevolmente celle d’un dessinateur sud-américain, habité par la passion perseguita, ma praticata subliminalmente, inevitabil- du récit mais frustré dans ses ambitions professionnelles mente, a volte subendola. Sono storie sull’impermanen- par le milieu où il vit, qui lui ofre très peu de possibilités. za, sull’instabilità, sull’assenza di certezze, sulla confusa Ces histoires parallèles racontent toutes deux une mue, aspirazione ad “altro”, ed è in questi accenti che Igort une découverte de soi, et renvoient à une recherche qui trova la sua voce più autentica. n’est pas consciente, mais pratiquée de façon subliminale, 82 inévitable, parfois en la subissant. Ce sont des histoires Parallelamente all’attività di autore completo, Igort sur l’impermanence, sur l’instabilité, sur l’absence de cer- non disdegna di collaborare con altri artisti: Fats Waller titudes, sur l’aspiration confuse à « autre chose », et c’est (2004), su testi dello sceneggiatore argentino Carlos là qu’Igort trouve sa voix la plus authentique. Sampayo, è la biograia del celebre pianista jazz americano; La ballata di Hambone (2009-2010), spietato ri- Parallèlement à son activité d’auteur complet, Igort ne tratto della grande depressione americana, lo vede invece dédaigne pas de collaborer avec d’autres artistes. Fats irmare solo i testi, coi disegni aidati a Leila Marzocchi. Waller (2004), sur des textes du scénariste argentin Carlos La fascinazione di Igort per l’Oriente lo porta poi a una Sampayo, est la biographie du célèbre pianiste de jazz lunga residenza fra Russia e Ucraina, che nel 2010 si américain. La ballade de Hambone (2009-2010) est une concretizza nei Quaderni ucraini, a cui seguono l’anno peinture impitoyable de la grande dépression américaine, successivo i Quaderni russi. Si tratta di due reportage dont il signe uniquement les textes, le dessin étant de Lei- quasi giornalistici (il secondo segue le tracce della gior- la Marzocchi. nalista dissidente Anna Politkovskaja, uccisa nel 2006 in La fascination d’Igort pour l’Orient lui fait faire une circostanze mai chiarite che fanno pensare al “delitto di longue résidence en Russie et en Ukraine. Elle débouchera

24 Ulteriori capitoli sono stati annunciati nel 2014. 24 D’autres chapitres ont été annoncés en 2014.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 82 2/09/18 09:23 ilms uit Hong Kong). Het gaat om een noir die tegelijkertijd original, above all as regards its Neapolitan setting, in which traditioneel en origineel is, vooral door de Napolitaanse an old, retired Maia hitman comes out of retirement to setting, waarin een oud, inmiddels gepensioneerd camor- avenge the death of his son, also a Maia hitman, who ra-lid opnieuw in actie komt om zijn zoon te wreken, op zijn was killed by his intended victim after being betrayed. The beurt een mafia-moordenaar die onverhoeds is gedood choice of Naples for the story’s setting is not merely a door zijn beoogde slachtoffer. Het Napolitaanse van het geographical detail as Igort engages in an anthropological verhaal zit hem niet alleen in de geograie, Igort beschrijft study of the Maia, eficaciously describing the familialism, ook uitgebreid de camorra-antropologie: de sterke fami- the hypocritical closeness to religion, and the pride in lieband, de hypocriete omgang met het geloof, de trots belonging and “getting a job done properly”, even if that van het erbij horen en van ‘goed werk!’, ook als dat werk job is to kill someone. The narrative ingredients are fairly het plegen van moorden is. De verhalende elementen zijn run-of-the-mill, however: unexpected betrayals, macho echter vrij standaard: onverwacht verraad, mannenvriend- friendships, shootings and a few over-melodramatic schap, schietpartijen en hier en daar een melodramatische moments. Overall, it is a good book, but its historical value uitschieter. Over het algemeen is het een goed boek, maar is probably greater than its intrinsic worth. het historische belang ervan is waarschijnlijk groter dan de intrinsieke waarde. More interesting is the complicated Baobab (Coconino Press; English edition: Fantagraphics Books), published in Interessanter is de bundel Baobab (Nederlandse uitgave: three parts between 2003 and 2008,24 which continues Oog & Blik), in drie delen gepubliceerd tussen 2003 en along the path of an inner exoticism that, devoid of 200824, die verdergaat op de weg van dat innerlijke exotis- sensationalism, becomes, in the search of the other, the me dat, zonder enige vorm van sensatiezucht, in de zoek- search of oneself. Baobab juxtaposes two stories, both tocht van de ander een onderzoek naar zichzelf wordt. In set at the beginning of the 20th century: the story of a Baobab staan twee verhalen naast elkaar, die beide spelen Japanese boy, who has to leave the province in which he in het begin van de twintigste eeuw: het verhaal van een Ja- was born and brought up and move to a large, chaotic city; panse jongen die de provincie waarin hij is geboren en geto- and the story of a South American comics artist, who is gen moet verruilen voor de chaos van de grote stad, en het obsessed with storytelling, but feels frustrated as regards verhaal over een Zuid-Amerikaanse tekenaar die is bezeten his professional ambitions because the setting in which he door de demon van het verhaal, maar in zijn professionele lives offers very few opportunities. They are parallel stories ambities wordt gedwarsboomd door zijn leefomgeving, die of change and self-discovery, relating to a search the hem weinig mogelijkheden biedt. Het zijn parallelle verha- protagonists do not even know they are engaged in. They 83 len over verandering en zelfontdekking, een onderzoek dat perform this search subliminally, with no choice, at times niet bewust wordt nagestreefd, maar onderhuids plaats- victims of their own searching. These two stories are about vindt, onvermijdelijk, soms door het te ondergaan. Het zijn impermanence, instability, the lack of certainty and the verhalen over vergankelijkheid, over instabiliteit, over het confused desire for “otherness”. It is here that Igort inds verlies van zekerheden, over het vage streven naar ‘het his most authentic voice. andere’, en in deze accenten komt Igort het meest tot zijn recht. While usually working as a complete author, Igort was also happy to collaborate with other artists. Fats Waller (2004), Naast zijn activiteiten als zelfstandig auteur werkt Igort based on texts by the Argentinian writer Carlos Sampayo, ook samen met andere kunstenaars: Fats Waller (20047, is the biography of the famous American jazz pianist. La Nederlandse uitgave: Oog & Blik), met teksten van de ballata di Hambone (“The Ballad of Hambone”, 2010), a Argentijnse scenarioschrijver Carlos Sampayo, is de biograie brutal depiction of the great depression in America, is over de beroemde Amerikaanse jazzpianist; voor La ballata illustrated by Leila Marzocchi, with Igort this time providing di Hambone (‘De ballade van Hambone’, 2009-2010), een the texts. schrijnend portret van de grote Amerikaanse depressie, Igort’s fascination with the East led him to spend a long

24 In 2014 zijn meer delen aangekondigd. 24 Further chapters were announced in 2014.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 83 2/09/18 09:23 stato”) sulla complicata situazione di Russia e dintorni, en 2010 sur Les Cahiers ukrainiens (parus la même année organizzati in brevi capitoli che raccontano storie diver- en français chez Futuropolis), suivis l’année d’après par se, a costruire nel loro complesso un quadro sfaccettato. Les Cahiers russes (édition française : Futuropolis, 2012). Rispettivamente nel 2015 e 2017 escono invece i due Il s’agit de deux reportages presque journalistiques (le Quaderni giapponesi, in cui lo sguardo di Igort si fa second suit les traces de la journaliste dissidente Anna esplicitamente autobiograico. Il primo racconta della Politkovskaïa, tuée en 2006 dans des circonstances jamais sua esperienza in Giappone come autore di fumetti negli éclaircies laissant penser à un « crime d’État ») traitant anni Novanta, ma in realtà è la cronaca del suo viaggio de la situation complexe en Russie et alentours, organisés sentimentale nella cultura di quel Paese. Il secondo ab- en brefs chapitres qui racontent des histoires diférentes bandona il ricordo in favore della contemporaneità, per en construisant dans leur ensemble une fresque toute en raccontare un Giappone più intimo, pieno di suggestioni nuances. zen. Se l’apprezzamento pieno dei due volumi dipende En 2015 et 2017 sont publiés en revanche les deux inevitabilmente dal grado di condivisione delle sugge- Cahiers japonais (édition française : Futuropolis, 2015- stioni culturali rappresentate, la poetica di Igort emerge 2018), où le regard d’Igort devient explicitement autobio- qui nel modo più esplicito: l’esplorazione, tanto isica graphique. Le premier raconte son expérience au Japon quanto intellettuale, come motore di un’esperienza au- comme auteur de bande dessinée dans les années 90, tout toriale all’insegna di un rainato e mai esaurito nomadi- en faisant en réalité la chronique de son voyage amou- smo. La sua stessa curiosità per le culture esotiche diven- reux dans la culture de ce pays. Le second abandonne ta ricerca di una patria interiore, costantemente reiterata les souvenirs au proit d’un regard contemporain, pour ma costantemente frustrata e velata di rimpianto: perché raconter un Japon plus intime, rempli de suggestions zen. per quanto sembri vicino a trovarla in terra nipponica, Le regard qu’on portera sur ces deux albums dépend iné- per quanto ammiri e frequenti il Giappone, Igort resta vitablement de la mesure dans laquelle on adhère aux per- sempre consapevole di non appartenergli. ceptions culturelles représentées. Mais la poétique d’Igort se fait jour ici le plus explicitement qui soit : l’exploration, aussi bien physique qu’intellectuelle est chez lui le moteur d’une expérience d’auteur à l’enseigne d’un nomadisme rainé et inextinguible. La curiosité pour les cultures exotiques devient recherche d’une patrie intérieure, constamment réitérée mais constamment frustrée et voilée par le regret. Car pour autant qu’il ait pu lui sembler être tout 84 près de la trouver en terre nippone, pour autant qu’il ad- mire et fréquente le Japon, Igort reste toujours conscient qu’il n’appartient pas à cette culture.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 84 2/09/18 09:23 schrijft hij alleen de teksten en zijn de tekeningen van Leila period in Russia and the Ukraine, which resulted in 2010 in Marzocchi. the Ukrainian Notebooks, followed the following year by Igorts fascinatie voor het Oosten leidt vervolgens tot een the Russian Notebooks (original titles: Quaderni ucraini and lang verblijf in Rusland en de Oekraïne, dat in 2010 zijn Quaderni russi; English edition: The Ukrainian and Russian neerslag vindt in de Quaderni ucraini (Oekraïense schriften’), Notebooks: Life and Death Under Soviet Rule, Simon & een jaar later gevolgd door de Quaderni russi (‘Russische Schuster, 2016). These two reportages are almost pure schriften’). Het gaat om twee haast journalistieke reporta- journalism (the second traces the story of the dissident ges (de tweede volgt het spoor van de dissidente journaliste journalist Anna Politkovskaya, murdered in 2006 in Anna Politkovskaja, die in 2006 werd vermoord onder nooit circumstances that have never been fully explained, opgehelderde omstandigheden, die doen vermoeden dat leading many to believe that it was a “State-sponsored het om een ‘staatsmisdrijf’ gaat) over de gecompliceerde crime”), examining the complex situation in Russia and situatie in en om Rusland, opgedeeld in korte hoofdstukken surrounding countries, with short chapters telling different met verschillende verhalen over verschillende onderwer- stories and together offering a multi-faceted picture. pen, waarmee hij een rijkgeschakeerd beeld van het geheel Two Japanese notebooks (original title: Quaderni giapponesi; construeert. English edition: Japanese Notebooks: A Journey to the Respectievelijk in 2015 en 2017 komen de twee Quaderni Empire of Signs, Chronicle Books, 2017) were published, giapponesi (‘Japanse schriften’) uit, die uitgesproken auto- one in 2015 and the other in 2017, in which Igort’s gaze is biograisch zijn. De eerste gaat over Igorts ervaringen als explicitly autobiographical. The irst of these books speaks stripauteur in de jaren negentig in Japan, maar is in werke- about his experience in Japan as a cartoonist in the 1990s, lijkheid het een verslag van zijn sentimental journey naar de but is, in fact, the story of his sentimental journey through cultuur van dat land. In de tweede maken de herinneringen Japanese culture. The second book replaces memories plaats voor zijn eigen tijd, en vertelt hij over een intiemer Ja- with a look at the present, offering a more intimate gaze pan, vol zen-invloeden. Terwijl de waardering van deze twee on Japan, full of Zen suggestions. While these two books albums uiteraard afhangt van de mate waarin de weerge- can only be fully appreciated if one shares the cultural geven culturele invloeden worden gedeeld, komt de poëzie ideas depicted, Igort’s poetics emerges very explicitly: van Igort hier expliciet naar voren: het onderzoek, zowel exploration, both physical and intellectual, as a driving fysiek als intellectueel, als drijvende kracht achter een force for an authorial experience characterised by a reined, schrijversbestaan dat in het teken staat van een zuiver en never-ending nomadism. His curiosity for exotic cultures eeuwig nomadenbestaan. Zijn nieuwsgierigheid naar exoti- becomes a search for an inner homeland, constantly sche culturen wordt een zoektocht naar een innerlijk vader- repeated and constantly frustrated, but always tinged with 85 land, die continu wordt herhaald, maar ook continu wordt regret, because however close he seems to get to inding gefrustreerd en omsluierd door spijt: want hoe dichtbij hij er this homeland in Japan, however much he admires Japan ook lijkt te zijn in Japan, hoezeer hij het land ook bewondert and however long he stays there, Igort is always fully aware en hoe vaak hij het ook bezoekt, Igort blijft zich er altijd van that he does not belong there. bewust dat hij er nooit deel van zal uitmaken.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 85 2/09/18 09:23 1

Cartaditalia_N°4 v5.indd 86 2/09/18 09:23 2

1-2 Igort Quaderni giapponesi

Cartaditalia_N°4 v5.indd 87 2/09/18 09:23 3

3-4-5 Igort Quaderni giapponesi

Cartaditalia_N°4 v5.indd 88 2/09/18 09:23 4

Cartaditalia_N°4 v5.indd 89 2/09/18 09:23 7

Cartaditalia_N°4 v5.indd 90 2/09/18 09:23 8

9 91

6-7-8 Igort Quaderni ucraini

9 Igort 5 è il numero poerfetto

Cartaditalia_N°4 v5.indd 91 2/09/18 09:23 Lorenzo Mattotti

IT FR

Autore di un fumetto rainato, introspettivo, che non Auteur de bande dessinée rainé, introspectif, qui ne punta alla narrazione né alla igurazione, Lorenzo vise ni à la narration ni à la iguration, Lorenzo Mattotti Mattotti (Brescia, 1954) sceglie di rappresentare l’ir- (Brescia, 1954) choisit de représenter l’irreprésentable, le rappresentabile, le cangianti emozioni che animano un chatoiement des émotions qui animent un paysage inté- paesaggio interiore in continua evoluzione. Lontano rieur en constante évolution. Aussi éloigné du réalisme tanto dal realismo del fumetto popolare quanto da ogni de la bande dessinée populaire que de toute stylisation stilizzazione codiicata, sia essa umoristica o a ini espres- codiiée, qu’elle soit humoristique ou mise au service d’un sivi, Mattotti adatta alle sue indagini interiori uno stile surplus d’expressivité, Mattotti adapte à ses recherches mutevole e luido, capace di passare dal cromatismo più intérieures un style mouvant et luide, sachant passer du vigoroso al bianco e nero più graico, da macchie di co- chromatisme le plus vigoureux au noir et blanc le plus lore espressionista a una linea morbida e sinuosa, sempre graphique, des taches de couleur expressionnistes à une elegantissima. ligne souple et sinueuse, toujours avec une grande élé- Dopo alcuni iniziali esperimenti improntati al realismo, gance. Mattotti è nei primi anni Ottanta tra i fondatori del Après quelques expériences initiales à l’enseigne du réa- gruppo Valvoline, nel cui ambito inizia a rivolgersi alla lisme, Mattotti compte parmi les fondateurs du groupe 92 dimensione interiore e a uno sperimentalismo stilistico Valvoline au début des années 80. Dans ce contexte, il inevitabilmente postmoderno, che attinge alle fonti più commence à se tourner vers la dimension intérieure et disparate, dal fumetto all’arte contemporanea, dal cine- vers une expérimentation stylistique inévitablement post- ma alla musica. Attivo anche nel cinema d’animazione e moderne, qui puise aux sources les plus disparates : de la nell’illustrazione, ambito in cui ha raggiunto una vasta bande dessinée à l’art contemporain, du cinéma à la mu- notorietà internazionale, Mattotti rappresenta il punto sique. Ayant travaillé également dans le cinéma d’anima- di maggior vicinanza tra il fumetto e un certo approccio tion et dans l’illustration, un domaine où il a obtenu une più tipico dell’arte contemporanea, intendendo con ciò importante notoriété internationale, Mattotti représente l’evidenza, in ogni suo lavoro, di una dimensione proget- le point de plus grande proximité entre la bande dessinée tuale che lo rende tappa quasi necessaria di un percorso et une approche plus typique de l’art contemporain. Tous artistico coerente e ben meditato, non il frutto sponta- ses travaux s’inscrivent dans le il d’un projet dont ils sont neo di un’ispirazione in evoluzione. comme une étape nécessaire dans un parcours artistique Per quanto a volte non disdegni di occuparsi anche dei cohérent et réléchi, plutôt que le fruit spontané d’une testi, l’attività fumettistica di Mattotti è all’insegna delle inspiration en évolution. collaborazioni con diversi scrittori, il più assiduo dei Bien qu’il décide parfois de s’occuper des textes, l’activité quali è il sodale valvolinico Jerry Kramsky, pseudonimo de Mattotti dans la bande dessinée est surtout marquée di Fabrizio Ostani (Voghera, 1953), amico di vecchia par des collaborations avec diférents écrivains, dont le data dell’autore. Se nel campo del fumetto sono più plus assidu est le compagnon de route de Valvoline Jerry spesso i disegnatori a mettersi al servizio degli scrittori, Kramsky, pseudonyme de Fabrizio Ostani (Voghera,

Cartaditalia_N°4 v5.indd 92 2/09/18 09:23 NL GB

Lorenzo Mattotti (Brescia, 1954), auteur van kunstzinnige, Lorenzo Mattotti (Brescia, 1954) is the author of reined, introspectieve strips die noch verhalend noch iguratief zijn, introspective comic strips that are not concerned with kiest ervoor datgene uit te beelden wat eigenlijk niet uit te either storytelling or iguration. He has chosen to depict beelden is: de steeds wisselende emoties in een innerlijk what cannot be depicted: the changing emotions that landschap dat voortdurend in beweging is. Mattoti houdt animate an inner landscape in constant lux. His comic zich verre van zowel het realisme van de populaire strips als strips are as distant from the realism of the popular comic van iedere humoristisch of expressief bedoelde stilering en strip as they are from any other codiied style, whether geeft zijn innerlijke zoektocht weer in een steeds verande- humouristic or for expressive purposes. Mattotti uses a rende, vloeiende stijl, die moeiteloos schakelt van superfel- luid, ever-changing style in his inner search, capable of le kleuren naar graisch zwart-wit, of van expressionistische switching from a vigourous chromatism to a graphic black kleurvlekken naar zachte, ronde, altijd sierlijke lijnen. and white, from expressionistic blotches of colour to a soft, Na enkele realistisch getinte experimenten is Mattotti begin sinuous line that is always elegant. jaren tachtig een van de oprichters van de groep Valvoline, After a few initial experiments based on realism, in the waarbinnen hij zich gaat richten op het innerlijke aspect en early 1980s Mattotti became one of the founders of experimenteert met een postmoderne stijl die put uit aller- the Valvoline group, where he began to focus on the lei bronnen: van strips tot moderne kunst, van ilm tot mu- inner world and engage in a stylistic experimentalism 93 ziek. Mattotti, die ook in de tekenilm- en illustratiewereld that was inevitably post-modern, inspired by the most internationaal furore heeft gemaakt, komt in zijn strips het disparate sources: from comic strips to contemporary dichtst bij een werkwijze die meer eigen is aan de moderne art, from cinema to music. Mattotti, who also works in kunst. Al zijn werken laten een planmatigheid zien die het animation ilms and as an illustrator, a ield in which he is resultaat is van een consistent en goed doordacht artistiek internationally famous, adopts an approach in his comic proces en niet de vrucht van een vluchtige inval. strips that is more typical of contemporary art, by which Hoewel Mattotti soms ook zelf teksten schrijft, werkt hij als is meant clear evidence, in all his works, of a planning striptekenaar meestal samen met verschillende auteurs, het that becomes an almost necessary stage in an artistic vaakst met Jerry Kramsky, pseudoniem van Fabrizio Ostani development that is coherent and carefully thought out (Voghera, 1953), een medelid van Valvoline en een jeugd- rather than the spontaneous result of inspiration while vriend van de auteur. Hoewel striptekenaars zich meestal working. in dienst stellen van de tekstschrijvers, is bij Mattotti het Even though he is quite happy to write the texts, Mattotti omgekeerde het geval, niet zozeer omdat de tekeningen usually prefers to collaborate with a variety of scriptwriters, de teksten overheersen, maar vooral omdat de teksten above all with one of his partners from the Valvoline group als fundament dienen voor een onderzoek dat met louter and a very old friend, Jerry Kramsky, the pseudonym of beeldende middelen wordt uitgevoerd. In Mattotti’s strips Fabrizio Ostani (Voghera, 1953). While it is usually the lijkt de relatie tussen tekst en tekening meer op de relatie artists who work for the scriptwriters, in Mattotti’s case tussen muziek en libretto in de opera dan op de relatie tus- the opposite is true, not so much because his drawings are

Cartaditalia_N°4 v5.indd 93 2/09/18 09:23 nel caso di Mattotti è vero l’opposto, non tanto perché 1953), ami de longue date de l’auteur. Si, dans la bande i disegni prevarichino sui testi, ma perché i testi non dessinée, ce sont plus souvent les dessinateurs qui se sono altro che l’impalcatura su cui si dispiega una ricerca mettent au service des écrivains, dans le cas de Mattotti condotta con strumenti puramente visivi. Nei fumetti c’est l’inverse qui est vrai, non tant parce que les dessins di Mattotti il rapporto fra testo e disegno è più simile a étouferaient les textes, mais parce que les textes ne sont quello che nell’opera s’instaura fra musica e libretto, che que la structure sur laquelle se développe une recherche a quello fra sceneggiatura e immagine tipico del cinema conduite à l’aide d’instruments purement visuels. Dans o del fumetto narrativo. I testi dei libri di Mattotti sono les bandes dessinées de Mattotti, le rapport entre texte scelti con cura, e raccontano un’evoluzione, un percorso et dessin est plus semblable à celui qui s’instaure dans interiore che spesso sfocia in una presa di consapevolez- l’opéra entre musique et livret, que celui entre scénario et za, in un momento epifanico. image, propre au cinéma ou à la bande dessinée narrative. Les textes des albums de Mattotti sont choisis avec soin, Realizzato interamente da Mattotti, Il signor Sparta- et ils racontent une évolution, un parcours intérieur qui co – Viaggio di un epicentrico (su “Alter Alter”, 198225) débouche souvent sur une prise de conscience, dans un vede l’esordio dell’eponimo protagonista, un uomo dai moment d’épiphanie. caratteristici capelli “storti”, tipici di certe stilizzazioni dell’Art Déco, che sarà una presenza ricorrente della Entièrement réalisé par Mattotti, Monsieur Spartaco – produzione di Mattotti degli anni Ottanta. Il fumetto Voyages d’un épicentrique (publié dans Alter Alter, 198225) racconta un sogno del protagonista compiuto durante voit les débuts du héros éponyme, un homme aux che- un viaggio in treno, e segue una logica puramente oniri- veux « de travers », typiques de certaines stylisations de ca e associativa. Lo stile, caratterizzato da un cromatismo l’Art Déco, qui sera une présence récurrente dans la pro- più tenue, non ancora esasperato come lo sarà in seguito, duction de Mattotti des années 80. L’album raconte un combina inluenze provenienti da pressoché ogni ten- rêve du personnage principal pendant un voyage en train, denza dell’arte contemporanea non realista: surrealismo, et il suit une logique purement onirique et associative. Le simbolismo, futurismo, metaisica, con suggestioni style, caractérisé par un chromatisme plus ténu, pas en- fantastiche quasi buzzattiane. L’esilità narrativa rende core exacerbé comme il le sera par la suite, conjugue des tuttavia l’esercizio un po’ ine a se stesso, ed evidenzia inluences provenant d’à peu près toutes les tendances de per Mattotti la necessità di appoggiarsi a più solide fon- l’art contemporain non réaliste : surréalisme, symbolisme, damenta testuali. futurisme, métaphysique, avec des suggestions fantas- (su “Alter Alter”, 198326), scritto da tiques rappelant Buzzati. La ténuité narrative ôte toutefois 94 Doctor Nefasto Kramski, è un divertissement postmoderno sul topos del- beaucoup de son enjeu à l’exercice, et montre la nécessité lo scienziato pazzo, caratterizzato da testi molto letterari qu’a Mattotti de s’appuyer sur des fondations textuelles e da un’elegante ligne claire che preigura l’altro grande plus solides. polo della ricerca estetica mattottiana, quello basato sul Doctor Nefasto (paru dans Alter Alter, 198326), écrit par bianco e nero e sulla linea. È ancora un lavoro interlocu- Kramski, est un divertissement postmoderne sur le topos torio, con Mattotti che rinuncia all’onirismo di Spartaco du savant fou, caractérisé par des textes très littéraires et e Kramsky che fornisce un testo sì più solido, ma privo une élégante ligne claire qui préigure l’autre grand axe de di quelle future risonanze interiori che permetteranno al la recherche esthétique mattottienne, basée sur le noir et disegnatore di dispiegare appieno la propria visionarietà blanc et sur le trait. C’est un album de transition, où Mat- introspettiva. totti renonce à l’onirisme de Spartaco et Kramsky ofre un texte certes plus solide, mais privé des futures résonnances Sarà Fuochi (su “Alter Alter”, 198427) a segnare il punto intérieures qui permettront au dessinateur de pleinement in cui i due autori inalmente s’incontrano a metà stra- développer sa veine visionnaire et introspective.

25 Raccolto in volume da Milano Libri nel 1985. 25 Réuni en album par Milano Libri en 1985. Publié en français aux Huma- noïdes associés en 1983, et republié au Seuil en 2005. 26 Raccolto in volume da Granata Press nel 1991. 26 Réuni en album par Granata Press en 1991. Albin Michel, 1989, pour 27 Raccolto in volume da Dolce Vita Gedit nel 1988. l’édition française.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 94 2/09/18 09:23 sen scenario en beeld die we kennen uit ilms en verhalende more important than the texts, but because the texts are strips. De teksten in Mattotti’s boeken worden met zorg nothing more than the structure on which to carry out a gekozen en gaan over een ontwikkeling, een innerlijke reis search using tools that are purely visual. The relationship die vaak uitmondt in een moment van bewustwording, een between text and drawing in Mattotti’s comic strips is plotselinge openbaring. more like the relationship that exists between music and the libretto in Opera than the relationship between the In Spartaco – Reizen van een epicentricus (in Italië versche- screenplay and images typical of cinema or narrative comic nen in het tijdschrift Alter Alter, 198225; Nederlandse uitga- strips. The texts in Mattotti’s books are chosen carefully ve: Oog & Blik, 2005) maken we voor het eerst kennis met and speak about an evolution, an inner journey that often de gelijknamige hoofdpersoon, een man met een karakte- results in awareness, a moment of epiphany. ristiek asymmetrisch kapsel dat Art Deco-achtig aandoet. Hij zal steeds terugkeren in Matteotti ‘s werk uit de jaren Il signor Spartaco – Viaggio di un epicentrico (“Mr Spartacus tachtig. De strip gaat over een droom die de hoofdpersoon – Journey of an Epicentric”, in Alter Alter, 1982),25 which tijdens een treinreis beleeft, en volgt een puur associatieve Mattotti produced on his own, saw the debut of the droomlogica. De stijl, die gekenmerkt wordt door een meer eponymous protagonist, a man with his characteristic hair, ingehouden kleurgebruik, nog niet zo heftig als het later zal typical of certain Art Déco stylisations, a recurring presence worden, combineert invloeden uit bijna alle stromingen van in Mattotti’s production during the 1980s. This comic de niet-realistische moderne kunst, zoals het surrealisme, strip narrates the protagonist’s dream on a train journey, het futurisme en de metafysica, met fantasierijke elemen- following a logic that is purely oneiric and associative. ten die buzzatiaans aandoen. De dunne verhaallijn maakt de The style, characterised by more subdued colours, quite illustratie echter een beetje een doel op zichzelf en Mattotti different from the exaggerated colours that will follow, realiseert zich dat hij moet zorgen voor een steviger tekstu- combines inluences coming from almost every trend eel fundament. in non-realist contemporary art: surrealism, symbolism, Het door Kramsky geschreven Doctor Nefasto (verschenen futurism and metaphysics, with hints of an almost in Alter Alter, 198326) is een postmodern lolletje over het Buzzati-style fantasy. The tenuity of the dialogue makes cliché van de verstrooide professor, met literaire teksten en the exercise rather an end unto itself and highlights the een sierlijke klare lijn, die vooruitloopt op de andere be- need for Mattotti to create his work on more solid textual langrijke pijler van de esthetische zoektocht van Mattotti: foundations. het werken in zwart-wit en lijn. Het is nog een tussenwerk, Doctor Nefasto (in Alter Alter, 1983),26 written by Kramsky, waarin Mattotti afstand doet van de droomwereld van Spar- is a post-modern divertissement on the topos of the mad 95 taco en Kramsky inderdaad een solidere tekst levert, maar scientist characterised by very literary texts and an elegant waarin de latere innerlijke resonanties nog ontbreken, die ligne claire preiguring the other major pole of Mattotti’s de tekenaar in staat zullen stellen zijn introspectieve ziens- aesthetic search: that based on black and white and the wijzen volledig te ontvouwen. line. It is still a tentative work, with Mattotti abandoning the oneirism of Spartaco and Kramsky providing texts that Met Vuren (in Italië verschenen in Alter Alter, 198427; Ne- are more substantive. Nevertheless, it still lacks the inner derlandse uitgave: Oog & Blik/Sherpa, 1991) zullen beide resonance that will later enable the artist to fully express auteurs elkaar eindelijk halverwege ontmoeten en elkaar his own personal introspective visionarity. versterken. Dit leidt tot een ommekeer in de strips van Mattotti en zet hem in één klap in Italië en daarbuiten op de In Fires (original title: Fuochi, in Alter Alter, 1984;27 English kaart. Vuren gaat over de lotgevallen van eerste luitenant edition: Penguin Books, 1991), the two authors inally Assenzio, die in het kader van een militaire missie aanlegt bij manage to meet halfway, mutually enhancing each other’s een eiland waar mysterieuze gebeurtenissen lijken plaats te work. This work was a watershed in Mattotti’s career as a

25 In 1985 gebundeld door Milano Libri. 25 Published in book form by Milano Libri in 1985. 26 In 1991 gebundeld door Granata Press. 26 Published in book form by Granata Press in 1991. 27 In 1988 gebundeld door Dolce Vita Gedit. 27 Published in book form by Dolce Vita Gedit in 1988.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 95 2/09/18 09:23 da, assecondando l’uno la forza dell’altro. Il risultato C’est avec Feux (publié dans Alter Alter, 198427) que segna uno spartiacque nel fumetto di Mattotti, e gli les deux auteurs vont enin se rencontrer à mi-chemin, vale il primo momento di forte afermazione italiana e chacun se mettant au service de la force de l’autre. Le internazionale. Fuochi racconta la vicenda del tenente résultat marque un tournant dans la bande dessinée de Assenzio, che nell’ambito di una missione militare sbar- Mattotti, et lui vaut de s’airmer pour la première fois ca su un’isola in cui pare accadano dei fatti misteriosi. aux niveaux italien et international. Feux raconte les aven- L’isola è efettivamente abitata da inquietanti presenze, tures du Lieutenant Absinthe qui, lors d’une campagne che s’impossessano di lui e, per suo tramite, conducono militaire, débarque sur une île où semblent se passer des la spedizione verso un tragico inale. Narrativamente événements mystérieux. L’île est efectivement habitée par si tratta di una variazione sulle atmosfere conradiane d’étranges présences qui s’emparent de lui et, à travers di Cuore di tenebra, in cui la natura diventa specchio lui, conduisent l’expédition vers une conclusion tragique. deformante di ossessioni interiori. Stilisticamente, Mat- D’un point de vue narratif, il s’agit d’une variation sur totti esegue un contrasto fra le geometrie fredde e quasi les atmosphères à la Conrad dans Au cœur des ténèbres, où cubiste con cui rappresenta la nave da guerra e i militari, la nature devient le miroir déformant d’obsessions inté- e i colori fauves, che si liberano da ogni linea di contorno rieures. D’un point de vue stylistique, Mattotti opère un in autentiche esplosioni espressioniste, con cui dipinge i contraste entre les géométries froides et presque cubistes lampi squassanti del soprannaturale. È la prima volta in avec lesquelles il représente le navire de guerre et les mili- cui Mattotti modula a tal punto lo stile per raggiungere taires, et les couleurs fauves, qui se libèrent de toute ligne efetti psicologici, e, al netto di un certo compiacimento, de contour dans d’authentiques explosions expression- il risultato è molto più convincente rispetto alle prove nistes, avec lesquelles il dépeint les éclairs fracassants du precedenti. Soprattutto, Fuochi segnala l’emergere di un surnaturel. C’est la première fois que Mattotti module à nuovo modo di fare fumetto, lungo una direttrice poe- ce point le style pour parvenir à des efets psychologiques tica e non narrativa per certi versi analoga a quella che et, malgré une pointe de complaisance, le résultat est bien anima in quegli anni Andrea Pazienza, che pur si muove plus convaincant que les tentatives précédentes. Surtout, in direzione per altri versi opposta: istintivo e immedia- Feux marque l’apparition d’une nouvelle manière de faire tamente coinvolto Pazienza; mediato, progettuale e sem- de la bande dessinée, en suivant un axe poétique et non pre ai limiti di un certo intellettualismo Mattotti. narratif. Elle est relativement analogue à celle qui anime à la même époque Andrea Pazienza, même s’il suit une La stessa focalizzazione sul colore usato in chiave psico- direction en partie opposée : Pazienza est instinctif et sans logica anima anche le opere successive, un’ideale trilogia concession ; Mattotti est réléchi, s’inscrit dans un projet, 96 in cui Mattotti perfeziona e porta a livelli di grande vir- et lirte toujours avec un certain intellectualisme. tuosismo la sua tecnica di colorazione a pastello. La zona fatua (su “Dolce Vita”, 198728), realizzata ancora con La place centrale de la couleur utilisée dans une perspec- Kramsky, vede il solito personaggio mattottiano dai ca- tive psychologique anime encore les albums qui suivent. pelli storti risvegliarsi senza memoria in un prato vicino Ils forment une trilogie où Mattotti perfectionne jusqu’à a una casa misteriosa e a un aereo schiantatosi al suolo. une grande virtuosité sa technique de coloriste au pastel. Attraverso una galleria di luoghi e personaggi, l’uomo Murmure (paru dans Dolce Vita, 198728), réalisé une nou- ritroverà poco a poco i suoi ricordi, rendendosi inine velle fois avec Kramsky, voit un personnage mattottien conto di essere morto. aux cheveux de travers se réveiller sans aucun souvenir Labirinti (Albin Michel, 198829) ha di nuovo protagoni- dans un pré aux abords d’une mystérieuse maison et non sta Spartaco in una delle sue vicende surreali, alle prese loin d’un avion écrasé au sol. À travers une galerie de lieux con i misteriosi Yeti, uno dei quali, ucciso per errore, et de personnages, l’homme retrouvera peu à peu la mé-

28 Pubblicato in volume da Albin Michel nel 1989, in Italia da Granata 27 Réuni en album par Dolce Vita Gedit en 1988. Albin Michel 1986, pour Press nel 1993. l’édition française. 29 Pubblicato in Italia da Hazard Edizioni nel 1997. 28 Publié en album par Albin Michel en 1989, en Italie par Granata Press en 1993. Titre original : La zona fatua.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 96 2/09/18 09:23 vinden. Het eiland wordt inderdaad bevolkt door afschrik- comics artist, making him truly famous both in Italy and wekkende wezens die hem gevangennemen en via hem de internationally. Fires tells the story of Lieutenant Assenzio, expeditie tragisch laten mislukken. In verhalend opzicht is who during a military mission lands on an island where het verhaal een variatie op de sfeer die Conrad schetst in mysterious events seem to occur. The island is, indeed, Hart der duisternis, waarin de natuur wordt gebruikt als een inhabited by frightening presences, which take possession spiegel waarin innerlijke obsessies vertekend worden weer- of him and use him to lead the expedition to a tragic end. gegeven. In stilistisch opzicht brengt Mattotti een tegen- Narratively, it is a variation of the Conradian atmosphere of stelling tot stand tussen de koude, bijna hoekige geometrie Heart of Darkness, in which nature becomes a deforming waarmee hij het oorlogsschip en de militairen weergeeft, en mirror of inner obsessions. Stylistically, Mattotti creates de fauvistische kleuren die contourloze, expressionistische a contrast between the cold, almost Cubist shapes he explosies vormen waarmee hij het bovennatuurlijke schil- uses to draw the warship and soldiers, and the fauves dert in sidderende bliksemschichten. Het is voor het eerst colours that free themselves of all contour lines in the dat Mattotti zijn stijl aanpast om psychologische effecten te authentic expressionistic explosions he uses to paint the bereiken, en het resultaat is veel overtuigender dan in zijn destructive lightning of the supernatural. It is the irst time eerdere werk. Vuren loopt bovendien vooruit op een nieuwe that Mattotti adjusts his style to achieve psychological manier van striptekenen, die meer poëtisch is dan verhalend effects, and, despite a certain complacency, the result is en in sommige opzichten vergelijkbaar is met de stijl die far more convincing than his previous efforts. Fires, above Andrea Pazienza in die jaren hanteert. Pazienza ontwikkelt all, marks the emergence of a new approach to the comic zich echter in een andere richting: waar Pazienza instinctief book, which is poetic rather than narrative and, in some en direct betrokken is, is Mattotti beschouwender, planma- ways, is similar to the approach being pursued during the tiger en altijd een tikje intellectueel. same period by Andrea Pazienza, although, in other ways, he is moving in totally the opposite direction – Pazienza Ook in zijn volgende werk, een prachtige trilogie waar- instinctive and immediately involved, Mattotti pondered and in Mattotti zijn pasteltechniek perfectioneert, dient het programmatic, always bordering on a certain intellectualism. kleurgebruik een psychologisch doel. In La zona fatua (‘De fatua-zone’; Dolce Vita, 198728), ook gemaakt in samenwer- The same focus on the use of colour to depict king met Kramsky, zien we het vertrouwde Mattotti-per- psychological states is also present in his following works, sonage met het asymmetrische kapsel ontwaken in een a trilogy in which Mattotti perfects his crayon colouring weiland, vlak bij een mysterieus huis en een neergestort technique, taking it to an amazing level. La zona fatua (“The vliegtuig. Hij herinnert zich niets meer. Aan de hand van een Fatuous Zone”, in Dolce Vita, 1987),28 produced once more 97 hele reeks plaatsen en personages krijgt de man geleidelijk together with Kramsky, sees a typical Mattotti character, zijn geheugen terug, om zich ten slotte te realiseren dat hij with his characteristic hair, wake up with no memory on a dood is. lawn near a mysterious house and a crashed aeroplane. In Labyrinten (Albin Michel, 198829; Nederlandse uitgave: Through a gallery of places and people, the man gradually Sherpa, 1997) is Spartaco opnieuw de hoofdpersoon in een recovers his memory, inally realising that he is dead. surrealistisch avontuur en krijgt hij te maken met de ge- Labyrinthes (original title: Labirinti, Albin Michel, 1988;29 heimzinnige Yeti, waarvan er één, die per ongeluk is gedood, English edition: Penguin Books, 1989) sees a return of weer tot leven wordt gewekt met in zijn handen een doosje Spartacus as the protagonist in another surreal episode, met ‘de kleur van dromen’, waarna zich een droomachtig this time involving the mysterious Yeti, one of whom avontuur ontspint. is accidentally killed and turns out to possess a box Caboto (Albin Michel, 199130; Nederlandse uitgave: Sherpa, containing the “colour of dreams”, which will trigger a 1995), met teksten van de Argentijnse scenarioschrijver dreamlike adventure.

28 In 1989 gebundeld door Albin Michel, in Italië in 1993 door Granata 28 Published in book form by Albin Michel in 1989 and in Italy by Granata Press. Press in 1993. 29 In Italië in 1997 gepubliceerd door Hazard Edizioni. 29 Published in Italy by Hazard Edizioni in 1997. 30 In Italië in 1997 gepubliceerd door Hazard Edizioni.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 97 2/09/18 09:23 si rivelerà in possesso di una scatoletta che contiene “il moire, jusqu’à prendre conscience qu’il est mort. colore dei sogni”, da cui scaturirà un’avventura dai toni Labyrinthes (Albin Michel, 198829) met à nouveau en onirici. scène Spartaco dans une de ses aventures surréelles, aux Caboto (Albin Michel, 199130), su testi dello sceneggia- prises avec de mystérieux Yétis, dont l’un est tué par er- tore argentino Jorge Zentner, è la storia del navigatore reur et se révélera détenir une boîte renfermant « les cou- italiano Sebastiano Caboto, che esplorò il Rio de la Plata leurs des rêves », point de départ d’une aventure aux tons spingendosi ino in Perù, dove i suoi luogotenenti trova- oniriques. rono la morte. Caboto (Albin Michel, 199130), sur des textes du scéna- riste argentin Jorge Zentner, est l’histoire du navigateur Con L’uomo alla inestra (Feltrinelli, 1992), su testi italien Sebastiano Caboto, qui explora le Rio de la Plata dal tono lirico di Lilia Ambrosi, Mattotti abbandona il et arriva jusqu’au Pérou où ses lieutenants trouvèrent la colore in favore di una linea fragile, delicata, tremolan- mort. te, perfetta controparte stilistica a una narrativa fatta d’incompiutezza, d’impalpabili luttuazioni interiori, Avec L’Homme à la fenêtre (Feltrinelli, 1992 ; édition di oscillazioni quantistiche dell’animo. È la non-storia française : Albin Michel, 1992), sur des textes aux ac- di uno scultore che ama osservare la realtà dalla sua cents lyriques de Lilia Ambrosi, Mattotti abandonne inestra. A spingerlo alla rilessione è la sua interazione la couleur au proit d’un trait fragile, délicat, tremblé, con una serie di igure chiave: la ex moglie, da cui si è parfait pendant stylistique à une narration faite d’inache- separato per non poter assecondare il suo desiderio di vé, d’impalpables luctuations intérieures, d’oscillations maternità; un amico malato e prossimo alla morte; una quantiques de l’âme. C’est la non-histoire d’un sculpteur nuova donna conosciuta al capezzale di questi, con cui qui aime observer la réalité de sa fenêtre. Ses rélexions se intraprende una fuggevole relazione; uno strano tipo os- nourrissent des interactions avec une série de igures clés : sessionato dalle immagini e con l’abitudine di squarciare son ex-femme, dont il s’est séparé pour n’avoir pas pu gli schermi dei cinema, che vive nel deposito di rottami satisfaire son désir de maternité ; un ami malade et proche in cui il protagonista va in cerca di materiale per le sue de la mort ; une autre femme rencontrée au chevet de ce sculture; una coltivatrice di iori quasi cieca e il profes- dernier, avec qui il a une fugace relation ; un drôle de type sore di botanica che le invia piante ingendo di viaggiare obsédé par les images ayant pour habitude de lacérer les per il mondo. Da tutti questi incontri l’uomo uscirà écrans de cinéma, qui vit dans un dépôt de ferraille où le animato da una confusa esigenza di cambiamento, che si héros vient rechercher du matériel pour ses sculptures ; traduce nell’abbandono di ogni velleità artistica, in favo- une loricultrice presque aveugle et le professeur de bota- 98 re di un prosaico impiego in un uicio postale. nique qui lui envoie des plantes en feignant de voyager à travers le monde. Toutes ces rencontres feront naître chez Nel lungo Stigmate (Einaudi, 1999), su testi dello scrit- cet homme une confuse exigence de changement, qui se tore Claudio Piersanti, la linea di Mattotti si fa invece traduit par l’abandon de toute velléité artistique, au proit soferta e vorticosa, ad accompagnare una storia di alta d’un plus prosaïque emploi dans un bureau de poste. intensità emotiva, che si traduce in una delle sue opere migliori. La storia racconta di un uomo dei bassifondi a Dans le long Stigmates (Einaudi, 1999 ; édition française : cui inspiegabilmente appaiono sulle mani ferite simili a Seuil, 1998), sur des textes de l’écrivain Claudio Pier- stigmate. I medici non sanno dargli risposte, e lui, che santi, le trait de Mattotti devient en revanche accidenté non è credente, vive con soferenza l’attenzione suscitata et tourbillonnant pour accompagner une histoire d’une dal suo caso. Deciso a lasciarsi tutto alle spalle, si unisce grande intensité émotionnelle et c’est un de ses meilleurs a un luna park itinerante, nel quale troverà temporanea- albums. Il raconte l’histoire d’un homme des quartiers mente la serenità che cercava e persino l’amore. Ma du- populaires sur les mains de qui apparaissent inexplica- rante una tempesta, l’esondazione di un iume spazza via blement des blessures semblables à des stigmates. Les

30 Pubblicato in Italia da Hazard Edizioni nel 1997. 29 Publié en Italie par Hazard Edizioni en 1997. 30 Publié en Italie par Hazard Edizioni nel 1997.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 98 2/09/18 09:23 Jorge Zentner, is het verhaal van de Italiaanse zeeman Se- Caboto (Albin Michel, 1991),30 based on texts by Argentinian bastiano Caboto die de Rio de la Plata verkende tot in Peru, scriptwriter Jorge Zentner, is the story of the Italian waar zijn luitenants de dood vonden. explorer Sebastiano Caboto, who explores the Rio de la Plata, arriving as far as Peru, where his oficers meet their In De man aan het raam (Feltrinelli, 1992; Nederlandse uit- deaths. gave: Sherpa, 1992) met lyrische teksten van Lilia Ambrosi, verruilt Mattotti de kleur voor iele, tere, trillerige lijnen, L’uomo alla ﬁnestra (“The Man at the Window”, Feltrinelli, die een perfecte stilistische tegenhanger vormen voor 1992), based on texts with a lyrical tone by Lilia Ambrosi, een verhaallijn die gaat over onvoltooidheid, ongrijpbare signalled Mattotti’s abandonment of colour in favour innerlijke golfbewegingen en minuscule schommelingen of a fragile, delicate, trembling line, the perfect stylistic van de geest. Het is het non-verhaal van een beeldhouwer counterpart to a narrative made up of incompleteness, die ervan houdt de wereld vanuit zijn raam gade te slaan. imperceptible inner shifts and quantum oscillations of the Hij wordt tot nadenken gestemd door zijn contacten met soul. It is the non-story of a sculptor who loves to observe een aantal sleuteliguren: zijn ex-vrouw, van wie hij is ge- reality from his window. His need for relection derives scheiden omdat hij haar kinderwens niet kon vervullen; een from his interaction with a series of key igures: his ex-wife, doodzieke vriend; een nieuwe vrouw die hij aan het ziekbed from whom he separated because he could not help her van die vriend heeft ontmoet en met wie hij een vluchtige have the child she wanted; a sick friend close to death; a relatie heeft; een vreemd type dat geobsedeerd is door woman he meets at his friend’s bedside with whom he has beelden, de gewoonte heeft bioscoopschermen open te a leeting relationship; a strange man obsessed by visions rijten en woont in een opslagplaats van schroot waarin de who likes to tear cinema screens and lives in a junkyard hoofdpersoon materiaal zoekt voor zijn beeldhouwwerken; the protagonist visits to ind material for his sculptures; an een slechthorende bloemenkweekster en een hoogleraar almost blind lower grower; and a professor of botany who botanie die haar planten stuurt terwijl hij doet alsof hij de sends her lowers, pretending to be travelling around the wereld rondreist. Wat de man aan al deze ontmoetingen world. Together, these different encounters create within overhoudt, is een vage drang tot verandering, die zich ver- the protagonist a confused need for change, which results taalt in het loslaten van kunstzinnige aspiraties om een in him giving up his artistic aspirations and getting a run-of- prozaïsch baantje op een postkantoor te nemen. the-mill job in a post ofice.

In het lange Stigmata (Einaudi, 1999; Nederlandse uitga- In the long story Stigmata (original title: Stigmate, Einaudi, ve: Oog & Blik, 1996), met teksten van de auteur Claudio 1999; English edition: Fantagraphics Books, 2011), with 99 Piersanti, ondersteunt Mattotti het zeer emotionele verhaal texts by Claudio Piersanti, Mattotti’s line becomes pained met een doorleefde en duizelingwekkende lijnvoering. and swirling in this highly emotional story, resulting in one Het is een van zijn beste werken. Het verhaal gaat over een of his most accomplished works. The story is about a man man uit een achterstandswijk die op onverklaarbare wijze from the slums on whose hands wounds similar to stigmata wonden op zijn handen krijgt die op stigmata lijken. De suddenly appear for no reason. The doctors are unable artsen kunnen de wonden niet verklaren en de man, die niet to provide an explanation and the man, a non-believer, gelovig is, heeft moeite met alle aandacht die zijn toestand becomes upset at all the attention his case is receiving. oproept. Hij wil alles achter zich laten en sluit zich aan bij He, therefore, decides to turn his back on everything and een rondreizende kermis, waar hij tijdelijk de rust vindt die joins a travelling funfair, where he temporarily inds peace hij zoekt, en zelfs de liefde. Maar tijdens een storm treedt of mind and even love. Then a river bursts its banks during een rivier buiten zijn oevers en verwoest de kermis, waarbij a storm, sweeping away the funfair and killing the woman zijn geliefde om het leven komt. Gek van verdriet gaat hij he loves. Destroyed by the pain, he becomes a vagrant zwerven, en op het punt aangekomen dat hij meer dood and when it appears he is about to die, he is saved by a dan levend is, wordt hij door een non gered. Hij wordt op- nun. Taken in by the nuns, he remains for a long time in

30 Published in Italy by Hazard Edizioni in 1997.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 99 2/09/18 09:23 il luna park e causa la morte dell’amata. Fuori di sé dal médecins ne savent pas lui apporter de réponses et lui, dolore, diventa un vagabondo, e quando sembra ormai qui n’est pas croyant, soufre de l’attention qu’il suscite. sul punto di morire, viene salvato da una suora. Accolto Décidant de tout laisser derrière lui, il rejoint une fête in un istituto religioso, vive a lungo in stato catatonico, foraine itinérante, où il trouve temporairement la sérénité ma un po’ alla volta ne riemerge, occupandosi del locale qu’il cherchait et même l’amour. Mais durant une tem- cimitero. Un libro di orazioni donatogli dalla suora ini- pête, un leuve déborde balayant la fête foraine et tuant ne lo scuote e lo trasigura. Da lì in avanti, accetterà non sa bien-aimée. Bouleversé de douleur, il devient vagabond tanto la sua natura di “santo” marchiato dalle stigmate, et lorsqu’il est sur le point de mourir, il est sauvé par une ma la necessità di aiutare gli altri. religieuse. Accueilli dans un institut religieux, il vit longtemps dans un état catatonique, dont il sort peu à peu, en Jekyll & Hyde (Einaudi, 2002) segna il ritorno alla s’occupant du cimetière du lieu. Un livre de prières que collaborazione con Kramsky, e a un cromatismo se pos- lui ofre une religieuse va l’ébranler et le transigurer. Dès sibile ancor più espressionista e abbagliante di quello lors il acceptera non tant sa nature de « saint » marqué par di Fuochi. È la trasposizione, visivamente straordinaria, les stigmates, que la nécessité d’aider les autres. del racconto di Stevenson, interpretato in chiave esplicitamente sessuale. Non è la prima interpretazione del Docteur Jekyll & Mister Hyde (Einaudi, 2002 ; édition genere, a partire dal classico ilm di Rouben Mamoulian française : Casterman, 2002) marque le retour à sa colla- del 1931. Ma se il Jekyll di Mamoulian era un represso, boration avec Kramsky, et à un chromatisme dans la me- quello di Mattotti è un uomo inquieto che vuole liberar- sure du possible encore plus expressionniste et aveuglant si dai vincoli del perbenismo, e usa Hyde per condurre que celui de Feux. C’est la transposition, visuellement una doppia vita dedita ai piaceri, ino alle più tragiche exceptionnelle, du récit de Stevenson, interprété d’un conseguenze. point de vue explicitement sexuel. Ce n’est pas la première Il contrasto fra le due anime del protagonista trova un interprétation de ce genre, à commencer par le ilm de corrispettivo nello stile e nelle sue variazioni. Ai geo- Rouben Mamoulian en 1931. Mais si le Jekyll de Ma- metrismi limpidi di Jekyll, che rimandano al cubismo moulian était un homme frustré, celui de Mattotti est un “gentile” e costruttivista di Lyonel Feininger e s’incrina- inquiet qui veut se libérer du carcan du conformisme, et no solo quando trapela la lussuria, si contrappongono qui utilise Hyde pour conduire une double vie dédiée aux l’oscurità di Hyde e le deformazioni strazianti nelle scene plaisirs, jusqu’aux plus tragiques conséquences. di lotta fra le due personalità, che invece richiamano Le contraste entre les deux âmes du personnage principal le mostruosità di Francis Bacon. Il proluvio di cultura trouve un écho dans le style et dans ses variations. Aux 100 visiva include anche l’espressionismo tedesco di Grosz, géométries limpides de Jekyll – qui évoquent le cubisme appropriatamente evocato nel descrivere i borghesi ben- « aimable » et constructiviste de Lyonel Feininger et ne se pensanti; un citazionismo non ine a se stesso, bensì al issurent que lorsque vient poindre la luxure – s’opposent servizio di una tensione che è sia quella fra il bene e il l’obscurité de Hyde et les déformations déchirantes dans male, sia quella del Mattotti autore, a cui è richiesto di les scènes de conlit entre les deux personnalités qui rap- ampliare la gamma espressiva alla ricerca di accenti mai pellent en revanche la monstruosité de Francis Bacon. La così estremi. Per un verso è tutto gloriosamente gratuito, profusion de culture visuelle inclut aussi l’expressionnisme per un altro coglie in questo modo una verità sostanzia- allemand de Grosz, très justement évoqué pour décrire les le, riuscendo a rendere il contrasto fra i due poli attra- bourgeois bien-pensants ; ces efets de citations ne sont verso un tour de force stilistico che non si percepisce mai pas une in en soi, mais sont au service d’une tension qui come fredda programmazione. est à la fois celle entre le bien et le mal et celle de Mattotti en tant qu’auteur, contraint d’ampliier sa gamme expres- Il rumore della brina (Einaudi, 2003), ancora in colla- sive à la recherche d’accents qui n’avaient jamais été aussi borazione con Jorge Zentner, è la storia di un uomo che extrêmes. D’un côté tout cela est glorieusement gratuit, viene lasciato dalla compagna quando, per paura della de l’autre il saisit de cette manière une vérité substantielle, responsabilità, non asseconda il desiderio della donna di en parvenant à rendre le contraste entre les deux pôles avere un iglio. A un anno di distanza, dopo aver ricevu- dans un tour de force stylistique qui ne donne jamais to una cartolina da lei spedita, decide di partire a cercar- l’impression d’une froide programmation.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 100 2/09/18 09:23 gevangen door een kerkelijke instantie en leidt daar lange a catatonic state, but then slowly begins to re-emerge, tijd een vegetatief bestaan, maar stukje bij beetje krabbelt looking after the local cemetery. A prayer book given hij op en gaat hij het plaatselijke kerkhof onderhouden. Een to him by the nun shakes him out of his lethargy and gebedenboek dat hij van de non krijgt, schudt hem uitein- transigures him. From then on, he accepts not so much his delijk wakker en maakt van hem een ander mens. Vanaf dat being a “saint” marked by the stigmata as his need to help moment heeft hij weliswaar nog steeds moeite met zijn aan others. de stigmata te danken status van ‘heilige’, maar voelt hij zich wel genoodzaakt om anderen te helpen. Dr. Jekyll & Mr. Hyde (original title: Jekyll & Hyde, Einaudi, 2002; English edition: NBM Publishing Company, 2002) Jekyll & Hyde (Einaudi, 2002; Nederlandse uitgave: Oog & marks a return to Mattotti’s collaboration with Kramsky Blik, 2002) betekent een hernieuwde samenwerking met and also to colour, if anything even more expressionistic Kramsky en een terugkeer naar een kleurgebruik dat zo and garish than in Fires. It is a visually extraordinary mogelijk nog expressionistischer en feller is dan in Vuren. transposition of Stevenson’s tale, interpreted in a sexually Het is een in visueel opzicht spectaculaire, expliciet seksu- explicit manner. This is not the only such interpretation of eel geïnterpreteerde bewerking van het verhaal van Ste- the story, with the very irst being Rouben Mamoulian’s venson. Het is niet de eerste soortgelijke interpretatie sinds classic ilm in 1931. Mamoulian’s Jekyll was repressed, Rouben Mamoulians ilmklassieker uit 1931. Maar waar de however, while Mattotti’s is a troubled man who wants to Jekyll van Mamoulian een geremde persoon is, is de Jekyll free himself from the constraints of respectability and uses van Mattotti een onrustige man die zich wil bevrijden uit het Hyde to lead a double life devoted to life’s pleasures, even keurslijf van het fatsoen en Hyde gebruikt om een dubbel- when this has the most tragic consequences. leven te leiden dat in het teken staat van genot, met alle The contrast between the protagonist’s two souls is dramatische gevolgen van dien. mirrored by the style and its variations. Jekyll’s clean De tegenstelling tussen de twee zielen van de hoofdper- geometric lines, reminiscent of Lyonel Feininger’s “genteel” soon zien we terugkomen in de stijl en stijlvariaties. Tegen- constructivist Cubism, which only break when lust begins over de heldere geometrie van Jekyll, die verwijst naar het to prevail, contrast with Hyde’s darkness and the harrowing ‘vriendelijke’ en constructivistische kubisme van Lyonel deformations in the scenes of struggle between the two Feininger en alleen barstjes vertoont wanneer de wellust personalities, which recall the grotesque in the paintings of doorsijpelt, staat het duistere van Hyde, en de schrille ver- Francis Bacon. This deluge of visual culture also includes vormingen in de scènes waarin de twee persoonlijkheden the German expressionism of Grosz, suitably evoked to de strijd met elkaar aangaan, refereren weer aan de gruwe- describe the righteous bourgeoisie. These references 101 lijkheden van Francis Bacon. De stortvloed aan verwijzingen are not an end in themselves – they serve to heighten naar de beeldcultuur omvat ook het Duitse expressionisme the tension not just between good and evil, but also the van Grosz, waarmee toepasselijk de weldenkende bourgeo- tension within Mattotti the author, who must broaden isie wordt weergegeven; deze verwijzingen zijn geen doel op his range of expressive devices to ind accents that have zichzelf, maar staan in dienst van zowel de spanning tussen never been so extreme. In some ways this is all gloriously goed en kwaad als de spanning van de auteur Mattotti zelf, gratuitous, but in other ways it captures an important truth, die de druk voelt om zijn expressieve spectrum uit te brei- managing to render the contrast between the two poles by den en zoekt naar accenten die nooit eerder zo extreem means of a stylistic tour de force that is never perceived as waren. Enerzijds is dit alles een gemakkelijk soort effect- cold planning. bejag, anderzijds slaagt hij er met deze stilistische tour de force in om de tegenstelling tussen beide polen treffend The Crackle of the Frost (original title: Il rumore della brina, weer te geven op een manier die op geen enkel moment Einaudi, 2003; English edition: Fantagraphics Books, 2012), overkomt als koele berekening. produced once more together with Jorge Zentner, is the story of a man who is left by his partner when, frightened Het geluid van de rijp (Einaudi, 2003; Nederlandse uitgave: of responsibility, he will not help her have the child she Oog & Blik, 2003), opnieuw in samenwerking met Jorge wants. One year later, after receiving a postcard, he decides Zentner, gaat over een man die door zijn vriendin wordt ver- to set out in search of her. At the end of the journey, during laten wanneer hij wegloopt voor zijn verantwoordelijkheid which he temporarily loses his sight after an accident, he

Cartaditalia_N°4 v5.indd 101 2/09/18 09:23 la. Alla ine di un viaggio funestato da un incidente in Le Bruit du givre (Einaudi, 2003 ; édition française : cui perde temporaneamente la vista, la ritrova incinta di Seuil, 2003), une nouvelle fois en collaboration avec Jorge un altro. I due trascorrono un pomeriggio a parlarsi in Zentner, est l’histoire d’un homme qui est quitté par sa un supermercato, e alla ine lui, paciicato, riparte. Dopo compagne quand, par peur des responsabilités, il ne satisfait aver vagato senza meta per alcuni mesi, torna a casa per pas au désir de sa femme d’avoir un enfant. Un an plus accudire il padre malato, ritrovandosi così inalmente tard, après avoir reçu une carte postale d’elle, il décide de nel ruolo di genitore: “padre di mio padre”. Archiviata la partir la chercher. À la in d’un voyage assombri par un girandola espressiva di Jekyll & Hyde, è di nuovo il turno accident où il perd temporairement la vue, il la retrouve per Mattotti di una storia di sottili tensioni interiori, di enceinte d’un autre. Ils passent tous deux une après-midi nodi emotivi da sciogliere. L’immagine molto illustra- à se parler dans un supermarché, et à la in, rasséréné, il tiva, con la tavola divisa in due sole grandi vignette e repart. Après avoir erré sans but pendant quelques mois, il testo concentrato in lunghe didascalie narrative e in il rentre chez lui pour s’occuper de son père malade, se radi balloon, ne esalta il forte plasticismo, con le igure retrouvant ainsi inalement dans le rôle de parent : « père vigorosamente inserite nello spazio, anche se si tratta di de mon père ». Après le tourbillon expressif de Docteur uno spazio visionario, interiorizzato. Si nota un intento Jekyll & Mister Hyde, Mattotti revient à une histoire de sub- monumentale, arcaizzante, con eco provenienti da Giot- tiles tensions intérieures, de nœuds d’émotions à défaire. to, Piero della Francesca, Paolo Uccello, in una specie di L’image est très illustrative, la planche étant divisée en deux “ritorno all’ordine” dopo gli eccessi precedenti. grandes vignettes seulement et le texte concentré en longs cartouches avec de rares bulles. Cela exalte la dimension Nel 2007 Mattotti dirige un episodio del ilm animato plastique, avec des igures s’inscrivant vigoureusement dans di produzione francese Peur(s) du noir, in cui famosi l’espace, même s’il s’agit d’un espace visionnaire, intériorisé. autori di fumetto (gli altri registi sono Blutch, Charles Il y a aussi une volonté monumentale, archaïsante, avec des Burns, Marie Caillou, Pierre di Sciullo e Richard Mc- échos de Giotto, Piero della Francesca, Paolo Uccello, dans Guire) afrontano in animazione il tema della paura. une sorte de « retour à l’ordre » après les excès précédents. Mattotti decide di trasporre la leggenda del coccodrillo impagliato, tutt’ora presente nel santuario della Beata En 2007, Mattotti dirige un épisode du ilm d’animation Vergine delle Grazie a Curtatone, vicino Mantova, che produit en France Peur(s) du noir, où de célèbres auteurs secondo il racconto popolare infestava la laguna circo- de bande dessinée (les autres réalisateurs sont Blutch, stante e uccise molte persone. È una storia che Mattotti, Charles Burns, Marie Caillou, Pierre di Sciullo et Richard nativo di quella zona, aveva già raccontato nel libro McGuire) se mesurent au thème de la peur. Mattotti 102 illustrato Il santo coccodrillo, su testi del ido Kramsky, e décide de transposer la légende du crocodile empaillé, citato anche ne L’uomo alla inestra. Mattotti traspone in qu’on trouve encore aujourd’hui dans le sanctuaire de la animazione il senso graico e del movimento che esprime Vierge des Grâces à Curtatone, non loin de Mantoue. anche nei fumetti, avvicinandolo alla corrente dei cosid- Selon la légende populaire, il infestait la lagune alentour detti animatori neopittorici: stile illustrativo, movimenti et it de nombreuses victimes. C’est une histoire que Mat- lenti e gravidi di potenzialità, atmosfera surreale iltrata totti, natif de la région, avait déjà racontée dans un livre dalla visione, dal ricordo o dal sogno. illustré, Le Saint Crocodile (paru en français dans la revue Le Cheval sans tête, 1997), avec des textes de Kramsky, Chimera (Coconino Press, 2011) segna il ritorno di et qu’il avait citée également dans L’Homme à la fenêtre. Mattotti a un fumetto realizzato in totale autonomia, e Mattotti transpose dans l’animation le sens du graphisme non a caso racconta di un sogno condotto sul piano pu- et du mouvement qu’il exprime aussi dans ses albums, en ramente visuale di un’opera aperta (e infatti pubblicata se rapprochant du courant des animateurs dits néo-pictu- incompiuta già nel 1999), senza testi e senza una vera raux : un style illustratif, des mouvements lents et lourds struttura narrativa, se escludiamo un generico crescendo de possibles, une atmosphère surréelle iltrée par la vision, che da una situazione d’iniziale serenità, in cui le prime par le souvenir ou par le rêve. protagoniste sono le nuvole con le loro forme cangianti, porta a un’atmosfera sempre più cupa e oscura, che inirà Chimère (Coconino Press, 2011 ; édition française : per causare il brusco risveglio del sognatore. È uno dei Coconino Press-Vertige Graphic, 2006) marque le retour

Cartaditalia_N°4 v5.indd 102 2/09/18 09:23 en haar kinderwens niet vervult. Een jaar later besluit hij inds her pregnant by another man. The two of them spend haar te gaan zoeken nadat hij een kaartje van haar heeft ge- an afternoon chatting to one another in a supermarket, kregen. Aan het eind van een reis, die overschaduwd wordt after which, now at peace, he sets off once more. After door een ongeluk waarbij hij tijdelijk zijn gezichtsvermogen wandering aimlessly for several months, he returns home verliest, vindt hij haar terug; ze blijkt zwanger te zijn van een to look after his sick father, thereby inally inding himself ander. De twee praten een middag lang in een supermarkt in the role of a parent: “father of my father”. Abandoning en uiteindelijk vertrekt hij weer, met een rustig gemoed. Na the expressive merry-go-round of Jekyll & Hyde, Mattotti enkele maanden doelloos te hebben rondgezworven, keert returns to a story with more subtle inner tensions and hij terug naar huis om voor zijn zieke vader te gaan zorgen, emotional problems to resolve. The highly illustrative waardoor hij dus eindelijk de rol van ouder aanneemt: ‘vader images, with the plate divided into two large panels and van mijn vader.’ Na de expressieve krachtpatserij in Jekyll the text concentrated in long narrative captions with just & Hyde is Mattotti weer toe aan een verhaal met subtiele the odd speech balloon, highlight the powerful plasticism, innerlijke spanningen en emotionele knopen die ontward with the igures vigourously inserted in the space, albeit moeten worden. De heldere bladcompositie, met slechts a visionary, interiorised space. One notes the attempt at twee grote tekeningen per pagina, en de tekst die is gecon- being monumental, archaising, with an echo of Giotto, Piero centreerd in lange verhalende onderschriften met spora- della Francesca and Paolo Uccello, in a sort of “return to disch een tekstballon, laat de grote plasticiteit beter uit- order” after the previous excesses. komen, met iguren die op krachtige wijze in de ruimte zijn geplaatst, al is dat een denkbeeldige, verinnerlijkte ruimte. In 2007 Mattotti directed an episode of the French Wat opvalt, is de monumentale opzet, die teruggrijpt op het animated ilm Peur(s) du noir, in which famous comics verleden en waarin invloeden van Giotto, Piero della Fran- artists tackled the subject of fear (the other directors were cesca en Paolo Uccello doorklinken, een soort ‘terug naar Blutch, Charles Burns, Marie Caillou, Pierre di Sciullo and de basis’ na de voorgaande uitspattingen. Richard McGuire). Mattotti decided to transpose the legend of the stuffed crocodile, still present in the sanctuary of the In 2007 regisseert Mattotti een alevering van een Franse Blessed Virgin of Thanksgiving in Curtatone, near Mantova, tekenilm genaamd Peur(s) du noir, waarin beroemde strip- which according to local tradition lived in a nearby lagoon, tekenaars (de andere regisseurs zijn Blutch, Charles Burns, killing several people. It is a story that Mattotti, who is from Marie Caillou, Pierre di Sciullo en Richard McGuire) het the- that part of Italy, had already told in the illustrated book Il ma angst uitwerken. Mattotti besluit hiervoor de legende santo coccodrillo, with texts by his trusted Kramsky, and it is van de opgezette krokodil te bewerken. De krokodil, die also mentioned in L’uomo alla ﬁnestra. Mattotti transposes 103 nog steeds te zien is in de kerk Beata Vergine delle Grazie the graphic style and sense of movement of his comic in Curtatone bij Mantua, maakte volgens de volksoverleve- strips into animation, bringing them close to the so-called ring de nabijgelegen lagune onveilig en doodde een groot neo-pictorial current in the world of animation: illustrative aantal mensen. Mattotti, die in dat gebied is opgegroeid, style, slow movements full of potential and a surreal had dit verhaal al eens gebruikt in het geïllustreerde boek Il atmosphere iltered by vision, memory or dream. santo coccodrillo (‘De heilige krokodil’), met teksten van zijn trouwe makker Kramsky, en het ook aangehaald in De man Chimera (Coconino Press, 2006; English edition: aan het raam. In de tekenilm gebruikt Mattotti hetzelfde Fantagraphics Books, 2008) marks Mattotti’s return gevoel voor graiek en beweging als in zijn stripverhalen, to a comic book produced totally on his own. It is no afgestemd op de trend van de zogenaamde ‘neopicturale’ coincidence that it tells of a dream in a purely visual way makers van animatieilms: een illustratieve stijl, trage be- in what is an open work (it had already been published wegingen die bol staan van de potentie, een surrealistische uninished in 1999), without texts and without a real sfeer die wordt opgeroepen door middel van een visie, een narrative structure, if one excludes a generic crescendo herinnering of een droom. from a situation of initial serenity, with the clouds and their changing shapes the irst protagonists, to an increasingly Met Chimera (Coconino Press, 2006; Nederlandse uitga- dark and gloomy atmosphere that eventually causes the ve: Oog & Blik, 2006) maakt Mattotti voor het eerst weer dreamer to wake abruptly. It is one of Mattotti’s most helemaal zelfstandig een beeldroman. Het is geen toeval interesting works, in which he can move freely and follow

Cartaditalia_N°4 v5.indd 103 2/09/18 09:23 suoi lavori più interessanti, in cui Mattotti può spaziare de Mattotti à un album réalisé en totale autonomie. Il liberamente e seguire associazioni che non sono soltan- raconte un rêve sur le plan purement visuel d’une œuvre to oniriche, ma in qualche modo insite nello stile. In ouverte (qui fut d’ailleurs déjà publiée inachevée en Chimera, libero dalla necessità di una storia, appare, più 1999), sans textes et sans véritable structure narrative, chiaramente che altrove, una sensibilità d’animatore, che à l’exclusion d’un crescendo d’ensemble qui part d’une non è tanto sensibilità al movimento quanto alla poten- situation de sérénité initiale, mettant en scène des zialità di movimento, che ha sì conseguenze isiche, ma nuages et leurs formes changeantes, se poursuit dans une è di origine tutta interiore. I disegni di Mattotti sono atmosphère de plus en plus lugubre et obscure et qui allusivi, gravidi di possibilità, pieni di rimandi a ipotesi inira par causer le brusque réveil du rêveur. C’est l’un de mai pienamente realizzate, sempre pronti a sfaldarsi. Nel ses albums les plus intéressants, où Mattotti peut se laisser corso della lettura il lettore non trova punti fermi, fosse aller librement et suivre des associations qui ne sont pas solo la basilare pretesa che i personaggi siano rappresen- seulement oniriques mais, d’une certaine manière, portées tati nello stesso modo da una vignetta all’altra. Seguire par son dessin. Dans Chimère, il est libéré des nécessités Mattotti nel suo percorso allusivo, carico di tensioni ir- d’une histoire et se fait jour, plus clairement qu’ailleurs, sa risolte, sospeso fra plasticismo e igurazione astratta, fra sensibilité de dessinateur de ilm d’animation. Cela n’est slanci espressionistici e parentesi morbide, quasi uterine, pas tant une sensibilité au mouvement qu’à la potentialité può essere estenuante, inquietante. E il rischio di focaliz- du mouvement, qui a bien sûr des conséquences zarsi su di lui, su Mattotti al lavoro, sul percorso che lo physiques, mais dont l’origine est tout intérieure. Les conduce da una vignetta e l’altra, più che su quelle stesse dessins de Mattotti sont allusifs, lourds de possibles, vignette, è sempre presente. remplis de l’évocation d’hypothèses jamais pleinement réalisées, toujours prêts à se déliter. Au il de sa lecture, Ghirlanda (Logos, 2017) è l’ultimo libro di Mattotti, le lecteur ne trouve pas de points d’appui, ne serait-ce il primo realizzato in collaborazione con Kramsky dai même simplement celui de pouvoir s’attendre à ce que tempi di Jekyll & Hide. Ed è il libro più imponente che les personnages soient représentés de la même manière abbia mai realizzato: quasi quattrocento pagine, dieci d’une vignette à l’autre. Suivre Mattotti dans son parcours anni di lavorazione. Il titolo non si riferisce a un addob- allusif, chargé de tensions sans réponses, suspendu entre bo loreale, ma alla Ghir-landa, la terra dei Ghir, esseri dimension plastique et iguration abstraite, entre élans paciici dal design rotondeggiante, ispirati ai Moomin expressionnistes et parenthèses tendres, presque utérines, di Tove Jansson, a cui il libro è esplicitamente dedicato, peut être exténuant, angoissant. Et on court toujours le così come agli autori francesi Fred e Moebius. risque de se focaliser sur lui, sur Mattotti au travail, sur le 104 Ippolite, uno dei Ghir, dovrà imbarcarsi in un viaggio parcours qui le conduit d’une vignette à l’autre, plus que pieno di pericoli per salvare la sua gente e la sua fami- sur les vignettes elles-mêmes. glia, scendendo ino all’inferno per completare la sua missione. È una storia sospesa tra mito e favola, un Guirlanda (Coconino Press, 2011 ; édition française : Lo- fantasy che segue quasi pedissequamente tutte le tappe gos, 2017) est le dernier album de Mattotti, le premier en del viaggio dell’eroe formalizzato da Joseph Campbell. collaboration avec Kramsky depuis l’époque de Docteur Il mondo magico evocato dai testi di Kramsky sembra Jekyll & Mister Hide. Et c’est l’album le plus imposant ancora una volta creato appositamente per esaltare le qu’il ait jamais produit : près de quatre cents pages, dix rainate capacità illustrative di Mattotti, che lo afronta années de travail. Le titre ne renvoie pas à une décoration con una linea sinuosa, morbida ed elegante come quella lorale, mais à la Guir-landa, la terre des Guirs, êtres paci- dell’inizio di Chimera, ma che stavolta mantiene intatta iques aux formes rondes, inspirés des Moumines de Tove ino alla ine, senza che le peripezie del protagonista Jansson, à qui le livre est explicitement dédié, tout comme increspino un’apparente serenità, capace tuttavia di cari- aux auteurs français Fred et Moebius. carsi di ambiguità inaspettate. Hippolyte, l’un des Guirs, devra se lancer dans un voyage périlleux pour sauver son peuple et sa famille, et des- cendre jusqu’en enfer pour accomplir sa mission. C’est une histoire suspendue entre mythe et conte, une histoire fantasy qui suit presque pas-à-pas toutes les étapes du

Cartaditalia_N°4 v5.indd 104 2/09/18 09:23 dat het gaat over een droom die wordt beleefd op het puur associations that are not just oneiric, but in a certain way visuele niveau van een ‘open werk’ (dat al in 1999 in onvol- also intrinsic to the style. Freed from the need to have a tooide vorm was gepubliceerd), zonder teksten en zonder story, Mattotti’s sensitivity as an animator emerges more echte verhaalstructuur, afgezien van een globale overgang clearly than elsewhere, with his sensitivity regarding not van een aanvankelijk serene situatie, waarin de wolken met so much movement as the potentiality of movement, hun steeds veranderende vormen de belangrijkste hoofd- which does have physical consequences, but originates personen zijn, naar een steeds dreigender en duisterder exclusively from within. Mattotti’s drawings are allusive and sfeer, die er uiteindelijk toe zal leiden dat de dromer ruw laden with possibility, full of references to ideas that have ontwaakt. Dit is een van Mattotti’s interessantste werken, never been fully explored, ready at any moment to unravel. waarin hij allerlei zijpaden kan bewandelen en associaties There are no ixed points for the reader, not even the kan volgen die niet alleen te maken hebben met de droom, basic requirement that characters are drawn in the same maar op een of andere manier diepgeworteld zijn in zijn way from one panel to the next. Following Mattotti on his stijl. In Chimera, dat niet meer per se een verhaal hoeft te allusive journey, full of unresolved tensions, suspended worden, komt duidelijker dan elders een gevoeligheid naar between plasticism and abstract iguration, between voren die verwant is aan die van animatieilmmakers, niet expressionistic outbursts and soft, almost womb-like zozeer een gevoeligheid voor beweging als wel voor de parentheses, can be extenuating and unsettling. And the ‘mogelijkheid’ van beweging, die weliswaar fysieke gevolgen danger is ever present of focusing on him, on Mattotti at heeft, maar geheel uit het innerlijk voortkomt. Mattotti’s work, on the journey that takes him from one panel to the tekeningen bevatten zinspelingen en staan bol van de mo- next rather than on the panels themselves. gelijkheden, verwijzingen en hypotheses die nooit volledig bewaarheid worden maar zich wel op elk moment kunnen Garlandia (original title: Ghirlanda, Logos, 2017; English ontvouwen. De lezer heeft tijdens het lezen geen aankno- edition: Fantagraphics Books, 2018) is Mattotti’s latest book pingspunten, behalve dat de personages in iedere tekening and the irst to be produced together with Kramsky since op dezelfde manier worden weergegeven. Mattotti volgen Jekyll & Hyde. It is also his most imposing book: almost 400 op zijn pad vol zinspelingen, vol onopgeloste spanningen, pages and ten years of work. The title is not a reference to tussen plasticiteit en abstracte iguratie, tussen expres- a loral decoration, but to Ghir-landa, the land of the Ghir: sionistische uithalen en zachte, bijna baarmoederachtige round, peaceful beings, inspired by the Moomins of Tove tussenhaakjes, kan uitputtend en verontrustend zijn. En Jansson, to whom the book is explicitly dedicated, along het risico dat je je, in plaats van op de tekeningen zelf, con- with the French authors Fred and Moebius. centreert op Mattotti die aan het werk is, op het proces dat Ippolite, one of the Ghir, must embark upon a dangerous 105 hem van de ene naar de andere tekening brengt, is altijd journey in order to save his people and his family, aanwezig. descending into hell to complete his mission. It is a story somewhere between myth and fable, a fantasy story that Ghirlanda (Logos, 2017) is Mattotti’s laatste boek en het follows almost to the letter all the stages of the hero’s eerste dat hij sinds Jekyll & Hyde weer maakt met Kramsky. journey described by Joseph Campbell. The magic world Het is het indrukwekkendste boek dat hij ooit heeft ge- evoked by Kramsky’s texts appears once more to have maakt: bijna 400 pagina’s waar hij tien jaar aan heeft ge- been created to exalt the reined artwork of Mattotti, who werkt. De titel verwijst niet naar een bloemenslinger maar uses a soft, elegant, sinuous line like that at the beginning naar Ghir-land, het land van de Ghirs, vreedzame wezens of Chimera. This time, however, he keeps the line intact met ronde vormen die geïnspireerd zijn op de Moomin van right to the end, without the protagonist’s vicissitudes Tove Jansson, aan wie het boek expliciet is opgedragen, disturbing an apparent serenity, which, nevertheless, evenals de Franse auteurs Fred en Moebius. manages to assume an unexpected ambiguity. Ippolite, een Ghir, moet een gevaarlijke tocht ondernemen om zijn volk en zijn familie te redden en moet zelfs in de hel afdalen om zijn missie te volbrengen. Het verhaal houdt het midden tussen een mythe en een sprookje, het is een fantasy-verhaal dat bijna slaafs alle etappes volgt van de reis die de door Joseph Campbell gecreëerde held maakt.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 105 2/09/18 09:23 « voyage d’un héros » telles que les a formalisées Joseph Campbell. Le monde magique évoqué par les textes de Kramsky semble encore une fois créé dans le but d’exalter tout le rainement des capacités illustratives de Mattot- ti. Il s’y mesure avec un trait sinueux, souple et élégant comme celui du début de Chimère, mais qu’il conserve ici jusqu’au bout, sans que les péripéties du héros ne viennent fragiliser une apparente sérénité, qui sait aussi se charger parfois d’ambiguïtés inattendues.

106

Cartaditalia_N°4 v5.indd 106 2/09/18 09:23 De magische wereld die door Kramsky’s teksten wordt opgeroepen, lijkt opnieuw bewust te zijn gecreëerd om alle ruimte te geven aan de verijnde tekenkunsten van Mattotti, die een even vloeiende, zachte en elegante lijnvoering laat zien als aan het begin van Chimera, die hij in dit werk echter helemaal tot aan het eind volhoudt. De lotgevallen van de hoofdpersoon behouden op deze manier hun ogenschijnlijke sereniteit, maar zijn toch in staat tot onverwachte dub- belzinnigheden.

107

Cartaditalia_N°4 v5.indd 107 2/09/18 09:23 1

108

2 1-2-3 Lorenzo Mattotti Fuochi

Cartaditalia_N°4 v5.indd 108 2/09/18 09:23 3

109

Cartaditalia_N°4 v5.indd 109 2/09/18 09:23 4

5 110

Cartaditalia_N°4 v5.indd 110 2/09/18 09:23 4 Lorenzo Mattotti Jekyll e Hyde

5 Lorenzo Mattotti L’uomo alla inestra

6-7 Lorenzo Mattotti Doctor Nefasto

111

Cartaditalia_N°4 v5.indd 111 2/09/18 09:23 8

112

Cartaditalia_N°4 v5.indd 112 2/09/18 09:23 9

113

10 8-9-10 Lorenzo Mattotti Stigmate

Cartaditalia_N°4 v5.indd 113 2/09/18 09:23 Gipi

IT FR

Gian Alfonso Pacinotti, in arte Gipi, è il principale espo- Gian Alfonso Pacinotti, alias Gipi, est le principal repré- nente del graphic novel italiano degli anni Duemila. La sentant du roman graphique italien des années 2000. Son sua opera ha aperto una strada, ha proposto un esempio œuvre a ouvert une voie, a ofert un exemple à suivre et a da seguire e ha imposto con autorevolezza la scena italia- imposé avec autorité la scène italienne à l’attention interna all’attenzione internazionale. nationale. Per quanto sia stato suo allievo solo brevemente31, Gipi Bien qu’il n’ait été que très brièvement son élève31, Gipi fa sue le principali lezioni di Andrea Pazienza: è possi- reprend à son compte les principales leçons d’Andrea bile fare fumetti che parlino della vita e del dolore senza Pazienza : il est possible de faire des bandes dessinées qui limitarsi agli urli underground; è possibile un grado di parlent de la vie et de la douleur sans se limiter aux hur- coinvolgimento che riduca al minimo, e al limite annul- lements underground ; il est possible de s’impliquer à un li, la distanza fra autore e opera; in deinitiva è possibile, point qui réduise au minimum, voire annule, la distance anche coi fumetti, arrivare a un più profondo livello entre l’auteur et son œuvre ; en déinitive il est possible, d’introspezione e verità. Se Pazienza realizzava queste même en bande dessinée, d’arriver à un niveau plus pro- potenzialità in modo istintivo e apparentemente senza fond d’introspection et de vérité. Si Pazienza concrétisait sforzo, Gipi le assume come necessità espressive e gli dà ces possibilités de façon instinctive et apparemment sans 114 concretezza seguendo un percorso molto più accidenta- efort, Gipi fait de celles-ci un impératif expressif et les to, fatto di spietata sincerità e dolorosa autoanalisi. matérialise en suivant un parcours bien plus accidenté, passant par une impitoyable sincérité et une douloureuse Dotato di una sensibilità esasperata, Gipi, classe 1963, analyse de soi. cresce nei dintorni di Pisa, in un contesto provinciale asittico e apparentemente privo di sbocchi. Dopo una Doué d’une sensibilité à leur de peau, Gipi, né en 1963, gioventù sbandata e vissuta per strada, il suo notevole grandit non loin de Pise, dans un milieu provincial étouf- talento per il disegno gli ofre una prospettiva profes- fant et sans perspectives. Après une jeunesse à la dérive et sionale ed esistenziale, inizialmente in ambiti distanti vécue dans la rue, son remarquable talent pour le dessin dal fumetto come graica, pubblicità, illustrazione. La lui ofre une échappée professionnelle et existentielle, tout necessità di esprimersi lo porta, già dal 1994, a pubbli- d’abord dans des milieux éloignés de la bande dessinée care vignette su Cuore, Blue e altre riviste, poi a esordire comme le graphisme, la publicité ou l’illustration. Le nel fumetto alla non tenera età di quarant’anni con la besoin de s’exprimer le conduit, dès 1994, à publier des raccolta di racconti Esterno notte (pubblicata nel 2003 vignettes dans diférentes revues (comme Cuore ou Blue), dalla Coconino Press di Igort, che resterà la casa editrice puis à se lancer dans la bande dessinée à l’âge respectable

31 Gipi frequentò diciottenne un corso di fumetto in Umbria, a casa di 31 Gipi suivit à dix-huit ans un cours de bande dessinée en Ombrie, chez Jacopo Fo, dove fra gli insegnanti c’erano, fra gli altri, Pazienza e Scòzzari. Jacopo Fo, où il eut entre autres comme enseignants Pazienza et Scòzzari.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 114 2/09/18 09:23 NL GB

Gian Alfonso Pacinotti, artiestennaam Gipi, is de belang- Gian Alfonso Pacinotti, better known as Gipi, is the rijkste exponent van de graphic novel in de jaren 2000. Zijn main exponent of the Italian graphic novel in the new werk heeft voor velen het pad geëffend en de Italiaanse millennium. His work has opened up a new approach, stripscene onder de internationale aandacht gebracht. providing an example to be followed and bringing the Hoewel hij maar kort les van hem heeft gehad31, krijgt Gipi Italian comics scene to the attention of the rest of the de belangrijkste lessen van Andrea Pazienza: ook zonder world. de schreeuwerige underground is het mogelijk om strips te Although his student for only a brief period,31 Gipi learnt maken over het leven en over verdriet; er is een mate van some important lessons from Andrea Pazienza: it is betrokkenheid mogelijk die de afstand tussen de auteur possible to write a comic strip that talks about life and en het werk tot een minimum beperkt of desnoods laat suffering without having to adopt the strident tones wegvallen; tenslotte is het mogelijk, ook in strips, om een of underground comics; it is possible to have a degree dieper niveau van introspectie en waarheid te bereiken. Ter- of involvement that reduces to a minimum, or even wijl Pazienza deze mogelijkheden instinctief en schijnbaar eliminates, the distance between authors and their work; moeiteloos in praktijk bracht, gebruikt Gipi ze uit expressie- and, ultimately, it is also possible to arrive at a deep level ve noodzaak en maakt ze aanschouwelijk in een hobbeliger of introspection and truth in a comic strip. While Pazienza parcours dat bestaat uit onbarmhartige eerlijkheid en pijn- was able to achieve all these things instinctively and an 115 lijke zelfanalyse. apparently effortless way, Gipi adopts these elements as expressive requirements and gives them form following a De hypergevoelige Gipi wordt geboren in 1963 en groeit op far more tortuous path, involving an unsparing sincerity and in de omgeving van Pisa, in een verstikkende en uitzichtloze painful self-analysis. provinciaalse omgeving. Na een losgeslagen jeugd op straat biedt zijn opvallende tekentalent een persoonlijk en profes- Gifted with amazing sensitivity, Gipi, born in 1963, grew up in sioneel perspectief, aanvankelijk op andere gebieden dan the outskirts of Pisa in a suffocating provincial environment de strip, zoals de graiek, reclame en illustratie. De drang that seemed to offer no hope for the future. After a om zichzelf uit te drukken stimuleert hem al sinds 1994 dificult childhood living on the streets, his considerable tot het publiceren van tekeningen in Cuore, Blue en andere drawing talent offered him a way out, both professionally tijdschriften, om vervolgens pas op veertigjarige leeftijd zijn and existentially, initially in ields quite distant from comics, debuut te maken in de stripwereld met de bundel verhalen such as graphic design, advertising and illustration. His Esterno notte (‘Buiten nacht’, in 2003 uitgebracht door de need to express himself led him to publish vignettes in Coconino Press van Igort, de uitgeverij die ook alle volgende Cuore, Blue and other magazines from as early as 1994,

31 Gipi volgde als achttienjarige in Umbrië een cursus striptekenen bij Ja- 31 When he was 18, Gipi attended a comics course in Umbria, at the home copo Fo aan huis, waar hij les kreeg van onder andere Pazienza en Scòzzari. of Jacopo Fo, which included among the teachers Pazienza and Scòzzari.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 115 2/09/18 09:23 di tutti i libri successivi di Gipi). Si tratta di un lavoro de quarante ans avec un recueil de récits, Extérieur nuit embrionale, in cui l’autore pisano comincia a esplorare (publié en 2003 par la Coconino Press d’Igort, qui res- i temi a lui congeniali con uno stile pittorico ancora ba- tera la maison d’édition de tous les albums suivants de rocco ed espressionista, lontano dalla sintesi che sarà la Gipi ; édition française : Coconino Press-Vertige Graphic, sua cifra stilistica successiva. 2005). Il s’agit d’un travail embryonnaire, où l’auteur commence à explorer ses thèmes de prédilection dans un La vera afermazione arriva con Appunti per una storia di style pictural encore baroque et expressionniste, loin de la guerra (2004), con il quale Gipi vince i principali premi synthèse qui deviendra la marque de fabrique de son style. internazionali, quelli dei festival di Lucca in Italia e di Angoulême in Francia. Storia del passaggio dall’adole- Il s’airme vraiment avec Notes pour une histoire de guerre scenza all’età adulta nel contesto di un’ipotetica guerra (2004 ; édition française : Acte Sud, 2004), avec lequel che coinvolge anche i luoghi di origine dell’autore, pro- Gipi remporte les plus grands prix internationaux, ceux tagonisti ne sono tre ragazzi, di cui uno solo di buona des festivals de Lucques en Italie et d’Angoulême en famiglia, capitanati dal più duro di loro, detto Killerino. France. C’est l’histoire du passage de l’adolescence à l’âge I tre entrano nella cerchia criminale di Felix, il capo di adulte dans le cadre d’une guerre hypothétique touchant una milizia locale; ma quando lui vorrà portarli al fron- également les lieux où l’auteur a grandi. Les héros sont te, Giuliano, il benestante, nonché il più sensibile dei tre trois garçons, dont un seul est de bonne famille, menés ragazzi, decide di fuggire. E anche anni dopo, a guerra par le plus dur d’entre eux, surnommé P’tit Kalibre. Ils inita, quando racconterà la sua storia a una troupe di entrent tous trois dans la bande de Félix, le chef d’une documentaristi, quello che ancora lo tormenta è la per- milice locale. Mais quand il voudra les amener au front, dita dei suoi amici che sono andati a morire, e il fatto Julien, le plus riche, mais aussi le plus sensible des trois che lo giudicassero diverso, non realmente “uno di loro”, ados, décide de s’enfuir. Et encore des années plus tard, perché, a diferenza degli altri due, lui avrebbe sempre après la in de la guerre, quand il racontera son histoire avuto un posto a cui tornare, una vera famiglia. à une équipe de documentaristes, ce qui le tourmentera encore le plus, c’est d’avoir perdu ses amis qui sont allés Fin dal soggetto è evidente la natura semiautobiogra- à la mort, et le fait qu’ils le trouvaient diférent, comme ica del libro, che non parla realmente di guerra (si- n’étant pas réellement « l’un des leurs », parce que, à la gniicativamente, i combattimenti rimangono sempre diférence des deux autres, lui a toujours eu un endroit où sullo sfondo), ma la usa piuttosto come metafora che revenir, une vraie famille. permette a Gipi di confrontarsi con la sua adolescenza 116 sbandata; con gli amici bruciati dalla droga o initi ai La trame narrative fait déjà clairement apparaître la nature margini della società a vivere di espedienti; e soprat- semi-autobiographique de cet album, qui en fait ne parle tutto, col suo senso di colpa per essere uscito da quel pas de la guerre (il est signiicatif que les combats restent mondo, per essere sopravvissuto. toujours à l’arrière-plan), mais s’en sert plutôt comme Rispetto a Esterno notte il salto in avanti è netto: Gipi d’une métaphore qui permet à Gipi de se confronter à son appare in pieno possesso dei suoi mezzi espressivi, ora adolescence à la dérive ; à ses amis brûlés par la drogue ou deinitivamente ainati e al servizio di una visione già inis en marge de la société à vivre d’expédients ; et sur- perfettamente a fuoco. Il disegno si sempliica, perve- tout, à sa culpabilité d’être sorti de ce monde-là, d’avoir nendo a una stilizzazione che ottiene efetti di nitido survécu. realismo pur bandendo ogni dettaglio inutilmente Par rapport à Extérieur nuit, une étape est franchie : Gipi descrittivo, in quella che sembra la versione italiana apparaît en pleine possession de ses moyens expressifs, à di una tensione che anima molto fumetto giapponese, présent déinitivement mis au point et au service d’une l’aspirazione al verosimile nella massima economia di vision déjà parfaitement nette. Le dessin se simpliie en linee. Il realismo è evidente nella caratterizzazione dei parvenant à une stylisation créant des efets d’un grand personaggi, che sono tutti ispirati a persone esistenti, réalisme tout en éliminant tout détail inutilement descrip- l’autore incluso, e dunque parlano una lingua reale, tif, dans ce qui semble être la version italienne d’une ten- viva e non letteraria; è nei luoghi, dipinti con struggen- sion qui anime une grande partie de la bande dessinée ja- te lirismo tramite una mezzatinta livida e nebbiosa; e ponaise : l’aspiration au vraisemblable dans la plus grande

Cartaditalia_N°4 v5.indd 116 2/09/18 09:23 boeken van Gipi zal uitgeven). Het is een embryonaal werk, before inally making his debut in comic strips at the not so waarin de auteur de hem op het lijf geschreven onderwer- tender age of 40 with his collection of stories Esterno notte pen aanvankelijk onderzoekt in een barokke en expressio- (“External Night”, published in 2003 by Igort’s Coconino nistische schilderachtige stijl, die nog ver verwijderd is van Press, which has published all of Gipi’s subsequent books). de beheerste opbouw die later zijn stilistische handelsmerk It is an embryonal work, in which the author begins to zal worden. explore themes with which he is comfortable, adopting a painterly style that is Baroque and expressionistic, De echte erkenning komt met Appunti per una storia di gu- very distant from the synthesis that will become the erra (2004, Aantekeningen voor een oorlogsverhaal (2004; characteristic feature of his style. Nederlandse uitgave: De Bezige Bij, 2006), waarmee Gipi de belangrijkste internationale prijzen wint, die van de festivals He made a name for himself with Notes for a War Story van Lucca in Italië en van Angoulême in Frankrijk. Het is een (original title: Appunti per una storia di Guerra, Coconino coming-of-age-verhaal in de context van een hypotheti- Press, 2004; English edition: First Second Books, 2007), sche oorlog waarbij ook de geboortestreek van de auteur is which won Gipi top international prizes at the Lucca betrokken, met als hoofdpersonen drie jongens, onder wie Festival in Italy and the Angoulême Festival in France. een van goede afkomst, die worden aangevoerd door de It is a coming-of-age story set in a hypothetical war, wreedste van het stel, Killerino genaamd. De drie treden toe also involving places in which the author grew up. The tot de criminele kliek van Felix, hoofd van een lokale militie, protagonists are a group of three boys, only one of whom is maar wanneer deze de jongens naar het front wil sturen, from a good family, led by the hardest of them, nicknamed besluit Giuliano, de welgestelde én meest gevoelige van de Little Killer. The three of them join a group of criminals led drie, te vluchten. Jaren later, als de oorlog is afgelopen en by Felix, the head of a local militia. When Felix wants to hij zijn verhaal vertelt aan een groep documentairemakers, take them to the front, Giuliano, who, in addition to being wordt hij nog steeds gekweld door het verlies van zijn vrien- by far the wealthiest member of the group, is also the most den die gesneuveld zijn en door het feit dat zij hem altijd als sensitive, decides to lee. Years later, after the war is over, ‘anders’, niet als ‘een van hen’ hebben beschouwd omdat when telling his story to a documentary crew, he says that hij, in tegenstelling tot de andere twee, altijd een plek zou the thing that still torments him is the loss of his friends, hebben om naar terug te keren, een echte familie. who were killed, and the fact that they considered him different, not really “one of them”, because, unlike them, Alleen al door het onderwerp is duidelijk dat het gaat om he always had somewhere he could go back to, a real een semi-autobiograisch boek, dat niet echt over oorlog family. 117 gaat (gevechten blijven altijd op de achtergrond) maar waarin de oorlog fungeert als metafoor die Gipi in staat The semi-autobiographical nature of the work is evident stelt in het reine te komen met zijn losbandige jeugd, met from the topic itself. The book is not really about war vrienden die kapot zijn gegaan aan drugs of beland aan de (signiicantly, the ighting is always in the background). War zelfkant van de maatschappij op allerlei manieren aan de is used by Gipi as a metaphor that allows him to deal with kost moeten zien te komen, en bovenal met zijn schuldge- his dificult childhood, his friends who were destroyed by voel vanwege het feit dat hij uit die wereld is gestapt, dat hij drugs or ended up on the margins of society living by their heeft overleefd. wits, and, above all, his sense of guilt because he was able Het is duidelijk een grote sprong voorwaarts ten opzich- to leave that world, because he survived. te van Esterno notte: Gipi lijkt zijn expressieve middelen The book was a vast improvement on Esterno notte. Gipi volledig te beheersen, ze zijn geperfectioneerd en staan appears fully in control of his expressive media, which are in dienst van een visie die hij al scherp voor ogen heeft. De now well honed and at the service of a perfectly focused tekeningen worden eenvoudiger en bereiken een stilering vision. His drawing is simpler, with a style that provides a waarmee hij felrealistische effecten verkrijgt door elk over- crisp realism while eliminating any pointlessly descriptive bodig detail weg te laten, in wat de Italiaanse versie lijkt detail in what seems like an Italian version of the tension van een spanning die veel Japanse stripverhalen bezielt, animating many Japanese comic strips: the search for namelijk met zo min mogelijk lijnen iets geloofwaardigs realism with the maximum economy of lines. This realism is neerzetten. Het realisme is duidelijk zichtbaar in de karak- evident in the characterisation of his characters, who are all

Cartaditalia_N°4 v5.indd 117 2/09/18 09:23 anche lo scenario bellico, che potrebbe sembrare banale économie de traits. Le réalisme est évident aussi dans la fantapolitica, richiama lo spettro in troppo concreto di caractérisation des personnages, qui sont tous inspirés de una guerra civile come quella che, all’uscita del libro, personnes réelles, auteur inclus, et qui parlent donc une si era da poco conclusa nei Balcani. Nella sua ricerca di langue réelle, vivante et non littéraire. Ce réalisme tient sintesi visiva e testuale, Gipi perviene a una narrazione aussi aux lieux, dépeints avec un lyrisme déchirant dans priva di orpelli in cui ogni passaggio sembra necessario, une demi-teinte livide et brumeuse, tout comme au décor ogni dialogo signiicativo. L’interesse dell’autore verso de la guerre, qui loin d’être de la banale politique-iction, i suoi personaggi parte da esigenze autobiograiche che rappelle le spectre presque trop concret d’une guerre civile diventano rapidamente temi universali: Appunti per comme celle qui, à la sortie du livre, venait tout juste de una storia di guerra parla di crescita, di appartenenza, se conclure dans les Balkans. Dans sa recherche d’une syn- di come l’età adulta porti ad assumersi responsabilità thèse visuelle et textuelle, Gipi parvient à une narration che rideiniscono continuamente l’identità di ognuno, privée de tout superlu, où chaque passage apparaît né- in un processo di costruzione del sé che non è mai dei- cessaire, chaque dialogue signiicatif. L’intérêt de l’auteur nitivamente compiuto. pour ses personnages part d’exigences autobiographiques qui deviennent rapidement des thèmes universels : Notes Dopo Appunti per una storia di guerra, Gipi afronta pour une histoire de guerre parle de l’entrée dans l’âge con la stessa eicacia narrativa e capacità di penetra- adulte, de l’appartenance, de la manière dont la vie im- zione psicologica un paio di storie più brevi32 che con- pose de prendre des responsabilités qui redéinissent sans tinuano a indagare i temi della crescita e dell’identità: cesse l’identité de chacun, dans un processus de construc- Gli innocenti (2005) tratta del viaggio in auto di un tion de soi qui n’est jamais déinitivement achevé. ragazzo assieme allo zio, che assume una piega imprevi- sta quando un vecchio amico dell’uomo, appena uscito Après Notes pour une histoire de guerre, Gipi afronte dal carcere, lo chiama per incontrarlo; Hanno ritrovato avec une eicacité narrative et une capacité de pénétra- la macchina (2006) è invece un atipico noir che guarda tion psychologique identiques des histoires plus brèves32 alla giovinezza sbandata dal punto di vista delle sue qui continuent d’explorer les thèmes de la maturité et conseguenze: partendo dal ritrovamento di un’auto che de l’identité. Les Innocents (2005) raconte le voyage en non doveva essere ritrovata, il racconto mette di fronte voiture d’un garçon avec son oncle, qui prend un tour due personaggi che in passato hanno condiviso una imprévu quand un vieil ami de ce dernier, tout juste sorti criminalità da balordi, per poi prendere strade molto de prison, l’appelle pour le voir. Ils ont retrouvé la voiture diverse. Il più lungo e lieve (2005) (2006) est en revanche un noir atypique qui observe les 118 Questa è la stanza racconta di un gruppo di ragazzi che, in un’indeinita écarts de jeunesse du point de vue de leurs conséquences : provincia italiana, cercano un luogo dove efettuare le en partant d’une voiture retrouvée et qui ne devait pas prove della loro band di musica hardcore, unica via di l’être, le récit fait se revoir deux personnages ayant partagé fuga da un’esistenza grigia e senza speranza. un passé criminel avant de prendre des chemins très dif- férents. Le Local (2005) est un récit plus long et plus léger Appunti per una storia di guerra e i successivi racconti sur l’histoire de quatre garçons qui, dans une province impongono Gipi come poeta della provincia italiana, italienne indéinie, cherchent un local de répétitions pour ma la deinizione è corretta solo incidentalmente, leur groupe de musique hardcore, qui est la seule échap- nella misura in cui la provincia fa semmai parte di un patoire à leur existence grise et sans espoir. discorso semiautobiograico che rimane saldamente il suo percorso principale. L’impossibilità di adagiarsi su Notes pour une histoire de guerre et les récits suivants im- schemi consolidati ma ormai esauriti, di procedere in posent Gipi comme un poète de la province italienne, un’unica direzione tematica e stilistica, ma anche, va mais la déinition n’est que partiellement juste, dans la detto, una certa diicoltà a metabolizzare il successo mesure où la province s’inscrit en fait dans un discours

32 Poi raccolte nel volume di 67 pagine Baci dalla provincia (Coconino 32 Réunies par la suite dans l’album Bons baisers de la province (Coconino Press, 2011). Press, 2011 ; édition française Futuropolis, 2014).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 118 2/09/18 09:23 terisering van de personages, die allemaal zijn geïnspireerd based on real-life people, including the author himself, op bestaande personen, inclusief de auteur zelf, en dus and, therefore, speak using a language that is not literary, een echte taal spreken: spreektaal, geen literaire taal; het but alive and real. It is evident in the places, depicted with is ook zichtbaar in de plekken, die hartverscheurend lyrisch a moving lyricism using a bruised, nebulous halftone. Even zijn geschilderd in vergrijsde, zachte halftinten; en ook het the war scenario, which might seem mere political fantasy, oorlogsscenario is geen banale fantasiepolitiek maar roept recalls the spectre only too real of a civil war, like the one het al te concrete spookbeeld op van een burgeroorlog zo- that had just ended in the Balkans when the book was als die in de Balkan, die in de tijd dat het boek uitkwam nog published. In his search for a visual and textual synthesis, maar net was afgelopen. In zijn onderzoek naar visuele en Gipi arrives at a narrative devoid of embellishments, in tekstuele samenhang bereikt Gipi een verteltrant zonder which every passage seems necessary, every dialogue franjes, waarin elke passage noodzakelijk en elke dialoog important. The author’s interest in his characters starts betekenisvol lijkt. De interesse van de auteur in zijn per- from autobiographical needs that quickly become universal sonages komt voort uit autobiograische eisen die al snel themes. Notes for a War Story talks about growing up, uitgroeien tot universele thema’s: Aantekeningen voor een belonging and how adulthood leads to responsibilities that oorlogsverhaal gaat over groei, over het ergens bij horen, continuously redeine the identity of everyone in a process over het feit dat volwassenheid vraagt om het nemen van of construction of the self that is never fully completed. verantwoordelijkheden die continu ieders identiteit her- deiniëren in een proces van persoonlijke groei dat nooit After Notes for a War Story, Gipi displayed the same deinitief voltooid is. narrative eficacy and psychological insight in a couple Na Aantekeningen voor een oorlogsverhaal werkt Gipi met of short stories32 that continue his investigation into the dezelfde narratieve trefzekerheid en met hetzelfde vermo- issues of growing up and identity. The Innocents (original gen tot psychologisch inzicht aan een paar korte verhalen32 title: Gli innocenti, Coconino Press, 2005; English edition: waarin hij de thema’s groei en identiteit blijft onderzoeken: Fantagraphics Books, 2005) tells of the car journey of a Gli innocenti (2005, De onschuldigen (2005; Nederlandse boy and his uncle that takes a sudden twist when one of uitgave: Oog & Blik, 2006) gaat over een autorit van een his uncle’s old friends, who has just been released from jongen met zijn oom, die een onverwachte wending neemt prison, calls him to tell him he wants to meet. They Found als de oom door een vroegere vriend, die net is vrijgela- the Car (original title: Hanno ritrovato la macchina, Coconino ten uit de gevangenis, wordt gebeld omdat hij hem wil Press, 2006; English edition: Fantagraphics Books, 2006), ontmoeten; Hanno ritrovato la macchina (‘Ze hebben de on the other hand, is an atypical noir that looks at wayward auto teruggevonden’, 2006) is daarentegen een atypisch childhood from the point of view of its consequences. 119 misdaadverhaal dat de ontspoorde jeugd beziet vanuit Starting from the discovery of a car that should never het oogpunt van de gevolgen: het verhaal begint met het have been discovered, the story brings together two petty terugvinden van een auto die niet teruggevonden mocht criminals who shared a criminal past, but then goes off in worden, en confronteert vervolgens twee personages met quite different directions. The longer and lighter Questa è la elkaar die samen in het verleden dolzinnige misdaden heb- stanza (“This Is the Room”, Coconino Press, 2005) tells the ben begaan en daarna heel verschillende wegen zijn inge- story of a group of boys in an unidentiied Italian province slagen. Het langste en lichtste Questa è la stanza (‘Dit is de looking for somewhere where their hardcore band can kamer’, 2005) gaat over een groep jongens die in een niet practice, the only way out from an existence that is grey nader bepaalde Italiaanse provincie op zoek gaan naar een and without hope. plek waar ze kunnen repeteren met hun hardcore band, de enige uitweg uit hun grijs en hopeloos bestaan. Notes for a War Story and his following stories established Gipi as the poet of the Italian provinces, though this Met Aantekeningen voor een oorlogsverhaal en de daar- deinition is only incidentally correct, to the extent that the opvolgende verhalen wordt Gipi bekend als dichter van de Italian province is part of a semi-autobiographical discourse

32 Later gebundeld in het 67 pagina’s tellende boek Baci dalla provincia 32 Subsequently published in a 67-page book Baci dalla provincia (Coconino (Coconino Press, 2011). Press, 2011).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 119 2/09/18 09:23 conseguito33, spinge Gipi a passare a una nuova fase, semi-autobiographique qui reste la voie qu’il suit priori- non più mediata da personaggi di fantasia, e ad afronta- tairement. L’impossibilité de s’en tenir confortablement à re direttamente l’autobiograia. des schémas consolidés mais désormais épuisés, de suivre une seule direction thématique et stylistique, mais aussi, La nuova fase inizia con S. (2006), in cui Gipi racconta disons-le, une certaine diiculté à métaboliser le succès33, del padre Sergio, da poco deceduto, alternando tre di- tout cela pousse Gipi à franchir une nouvelle étape, en stinti ili narrativi. Il primo comprende i racconti paterni quittant le masque des personnages imaginaires pour se del periodo di guerra, come il bombardamento della casa mesurer directement à l’autobiographie. di una idanzata che si salva per miracolo, o la storia di due giovani soldati tedeschi aiutati a consegnarsi agli Cette nouvelle phase débute avec S. (2006), où Gipi americani, e forse morti nel tentativo. Il secondo descri- raconte l’histoire de son père Sergio, qui vient de mou- ve un episodio risalente all’infanzia dell’autore, quando rir, en alternant trois ils narratifs distincts. Le premier il padre e lo zio lo portarono, assieme al cuginetto, a reprend les récits paternels remontant à la guerre, comme campeggiare illegalmente nell’ex Tenuta Presidenziale le bombardement de la maison de sa iancée qui échappe di San Rossore, all’epoca interdetta, incappando in una à la mort par miracle, ou l’histoire de deux jeunes soldats brutta avventura con tre militari. Inine troviamo fram- allemands cherchant de l’aide pour se rendre aux Améri- menti di vita quotidiana col padre ormai anziano, culmi- cains, et y ayant sans doute trouvé la mort. Le deuxième nanti nel racconto della sua morte e cremazione. de ces ils narratifs décrit un épisode remontant à l’en- S. è un libro pudico, dolente ma misurato. Nella sua fance de l’auteur. Son père et son oncle l’emmenèrent, minor densità narrativa, nel suo approccio trattenuto, avec son cousin, camper illégalement dans l’ancienne inisce inevitabilmente per sembrare sottotono, ma è sol- Réserve présidentielle de San Rossore, fermée au public à tanto la necessaria preparazione a quanto segue: se in S. l’époque, et ils eurent la triste mésaventure de tomber sur l’autobiograia era ancora mediata (perché è ovvio come trois militaires. Enin, nous trouvons des fragments de vie il vero tema non fosse il padre, ma il rapporto dell’autore quotidienne avec son père désormais âgé, culminant avec con lui), il libro successivo sarà quello in cui Gipi decide le récit de sa mort et sa crémation. di mettersi deinitivamente a nudo. S. est un livre pudique, douloureux mais sobre. Sa moindre densité narrative, son approche toute en rete- La mia vita disegnata male (2008), abbreviato in dalla nue donnent inévitablement l’impression qu’il est un copertina in “LMVDM”, ha l’aspetto di una creazione ton en dessous, mais c’est uniquement la préparation urgente, istintiva; in realtà è un’autobiograia complessa, de ce qui va suivre. Si dans l’autobiographie avance 120 S. persino contraddittoria. Stilisticamente adotta una linea encore masquée (car il est clair que le sujet véritable sporca, tremolante, come a voler sottolineare l’immedia- n’était pas son père, mais le rapport de l’auteur avec lui), tezza della confessione e la banalità esistenziale dei fatti l’album suivant sera celui où Gipi décide de se mettre narrati, quasi non fossero degni di maggior cura stilistica. déinitivement à nu.

33 «La vanità mi aveva letteralmente mangiato il cuoricino. Ero un disegna- 33 « La vanité m’avait littéralement mangé mon petit cœur. J’étais un dessi- tore normale, uno che vendeva pochino, poi sono inito in TV e il giorno nateur normal, qui vendait un petit peu, puis j’ai ini à la télé et le lendemain dopo vendevo cento volte quello che vendevo il giorno prima, vuol dire che je vendais cent fois ce que je vendais la veille, ça veut dire que tu gagnes cent guadagni cento volte di più, che la gente ti ferma per strada. Se sei una perso- fois plus, que les gens t’arrêtent dans la rue. Si tu es quelqu’un de fort, qui na forte, che è cresciuta con un carico d’amore decente, non ti fa né caldo né a grandi avec suisamment d’amour, ça ne te fait ni chaud ni froid. Ayant freddo. Cresciuto ahimè, per colpa mia, con un buco d’afetto molto grosso, grandi, hélas, par ma faute, avec un très gros trou d’afection, ce genre-là de quel tipo di riconoscimento di pubblico lì, lo leggevo come amore [...] Se reconnaissance par le public, j’y lisais comme de l’amour [...] Si tu fais un fai un libro bello, il pubblico ti ama e questo amore sembra che scaldi il beau livre, le public t’aime et il semble que cet amour te réchaufe le cœur. cuore. In realtà non te lo scalda e non riempie il buco che hai nel cuore, ma En réalité, il ne réchaufe rien et il ne remplit pas le trou que tu as dans le lo allarga. Se avevi trentamila lettori, ti servono cinquantamila lettori, poi cœur, il l’élargit. Si tu avais trente mille lecteurs, il te faut cinquante mille ce li hai e te ne servono centomila. [...] E sono arrivato a un punto in cui il lecteurs, puis si tu les as, il t’en faut cent mille. [...] Et je suis arrivé au point buco era talmente grosso che avevo un vento gelido che ci passava dentro. E où le trou était tellement gros qu’un vent glacé soulait à travers. Et quand ce quando questo vento è diventato troppo gelido, son inito in psichiatria; ma vent est devenu trop froid, je me suis retrouvé en psychiatrie ; mais je n’étais non ero pazzo, ero disperato», dall’incontro col pubblico in occasione della pas fou, j’étais désespéré », paroles prononcées lors de la rencontre avec le presentazione di Unastoria a Lucca Comics 2013, trascrizione a cura di “La public à l’occasion de la présentation de Vois comme ton ombre s’allonge au Repubblica XL”, Gruppo Editoriale L’Espresso. festival Lucca Comics 2013, retranscription du texte italien assurée par La Repubblica XL, Gruppo Editoriale L’Espresso.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 120 2/09/18 09:23 Italiaanse provincie, maar die deinitie is maar zijdelings that is very clearly his main focus. His refusal to use well- correct. Hij geldt alleen wanneer de provincie eventueel established approaches that had nothing more to give and een rol speelt in een semi-autobiograische context, want proceed in a single thematic and stylistic direction, but also, dat laatste blijft onwrikbaar zijn belangrijkste invalshoek. it must be added, his dificulty in metabolising the fame he Zijn onvermogen om te blijven hangen in beproefde maar had acquired,33 encouraged Gipi to move on to a new stage, inmiddels uitgekauwde schema’s, om voort te gaan in één no longer mediated by invented characters, in which he thematische en stilistische richting, maar ook, eerlijk is eer- tackles autobiography head on. lijk, een zekere moeite met het omgaan met zijn succes33, dwingt Gipi tot een nieuwe fase waarin hij geen fantasieper- This new stage began with S. (2006), in which Gipi talks sonages meer gebruikt, maar rechtstreeks aan de slag gaat about his father Sergio, who had recently passed away, met de autobiograie. alternating three distinctive narrative threads. The irst comprises his father’s tales of the war, such as the bombing De nieuwe fase begint met S. (2006), waarin Gipi vertelt over of the home of one of his girlfriends who miraculously zijn onlangs overleden vader Sergio, waarbij hij drie ver- survived and the story of two young German soldiers schillende verhaallijnen afwisselt. De eerste bestaat uit de who were helped to surrender to the Americans, but who verhalen van zijn vader over de periode van de oorlog, zoals may nevertheless have died in the attempt. The second het bombardement op het huis van een vriendinnetje dat narrative thread describes an episode from the author’s als door een wonder wordt gered, of het verhaal van twee childhood, when his father and uncle took him and his little jonge Duitse soldaten die werden gestimuleerd zich over cousin to camp illegally on the former presidential estate te geven aan de Amerikanen en waarschijnlijk bij die poging at San Rossore, getting them into a lot of trouble with werden gedood. De tweede beschrijft een episode uit de three soldiers. Finally, there are fragments of his everyday kindertijd van de auteur, toen zijn vader en zijn oom hem life with his father, now an old man, culminating in the samen met zijn neefje meenamen om illegaal te kamperen description of his death and cremation. in het voormalige Presidentiële Landgoed van San Rossore, S. is a reserved, harrowing book that is also very measured. wat in die tijd verboden was, en ze met drie militairen in een Its low narrative density and restrained approach inevitably benard avontuur belanden. Ten slotte zijn er fragmenten uit make the book a little disappointing, but it is a necessary het dagelijks leven met zijn inmiddels bejaarde vader, die step towards what will follow. While in S. the autobiography eindigen met zijn dood en crematie. is still mediated (because it is obvious that the real theme S. is een ingetogen beeldroman, pijnlijk, maar beheerst. is not his father, but Gipi’s relationship with him), in his next Door de geringere narratieve concentratie en de inge- book Gipi inally decides to bare himself. 121 houden benadering komt het eenvoudig over, maar dat is slechts de noodzakelijke voorbereiding voor wat volgt: waar La mia vita disegnata male (“My Life Drawn Badly”, in S. de autobiograie nog via een omweg plaatsvindt (want 2008), with its title abbreviated straightaway on the het echte onderwerp was niet de vader, maar de verhouding cover as “LMVDM”, looks to have been created hastily,

33 ‘De ijdelheid had letterlijk mijn hartje opgegeten. Ik was een gewone 33 “My vanity had literally devoured my little heart. I was just a normal tekenaar, eentje die weinig verkocht, toen kwam ik ineens op TV en de dag artist, someone who used to sell just a few copies, but then I ended up on daarna verkocht ik honderd keer zoveel als de dag daarvoor, dat betekent dat TV and the next day I was selling a hundred times as many as the day before, je ook honderd keer zoveel verdient, dat de mensen je aanhouden op straat. which also means that you earn a hundred times as much and that people Als je een sterke persoon bent, als je omringd met liefde bent opgegroeid, stop you in the street. If you are a strong person, someone who has grown word je daar niet koud of warm van. Maar door mijn eigen schuld helaas up with a decent amount of love and afection, then it doesn’t afect you. opgegroeid met een heel groot gat aan genegenheid, vatte ik dat soort erken- But having grown up, and it was my fault, with a big hole where love and ning van het publiek op als liefde [...]. Als je een mooi boek maakt, houdt afection should have been, that kind of public recognition I took to be love het publiek van je en die liefde lijkt je hart te verwarmen. In werkelijkheid [...] If you produce a beautiful book, the public love you and this love seems verwarmt die je hart niet en vult ook niet het gat dat je in je hart hebt, het to warm your heart. In fact, it doesn’t warm you and it doesn’t ill the hole maakt het alleen maar groter. Als je dertigduizend lezers hebt, wil je er vijftig- that you have in your heart – it only makes it bigger. If you had 30,000 duizend, en als je die hebt wil je er honderdduizend. [...] En toen kwam ik op readers before, you need 50,000 readers, then when you get them, you need een punt dat het gat zo groot was dat er alleen maar een ijzige wind doorheen 100,000 readers [...] And I got to a point where that hole was so big that a woei. En toen die wijnd te ijzig werd belandde ik in de psychiatrie; maar ik cold wind started to blow right through it. I ended up in psychiatric care, was niet gek, ik was wanhopig.’ Fragment uit de ontmoeting met het publiek but I wasn’t crazy, I was just desperate”, from his meeting with the audience ter gelegenheid van de presentatie van Unastoria op Lucca Comics 2013, during the presentation of Unastoria at Lucca Comics in 2013 [transcription transcriptie door La Repubblica XL, Gruppo Editoriale L’Espresso. by La Repubblica XL, Gruppo Editoriale L’Espresso].

Cartaditalia_N°4 v5.indd 121 2/09/18 09:23 Apparentemente, si direbbe che l’esigenza fosse fare il Ma vie mal dessinée (2008), dont le titre apparaît abrégé punto su una fase della vita di Gipi, raccontare il pas- sur la couverture de l’édition italienne en « LMVDM » saggio fra il giovane complicato, arrabbiato e incline alla (pour La mia vita disegnata male), a l’apparence d’une depressione che era e l’uomo maturo che è diventato, per création faite dans l’urgence, d’instinct. En réalité, c’est di più artista afermato, con una sfera sentimentale inal- une autobiographie complexe, voire contradictoire. Sty- mente serena (suggerita dalla ragazza che s’intravede nel listiquement, elle adopte un trait sale, tremblant, comme inale). Pur raccontando di momenti drammatici (il ten- pour souligner l’immédiateté de la confession et la banali- tato stupro alla sorella), eccessi giovanili (l’esperienza con té existentielle des faits racontés, comme s’ils n’étaient pas le droghe, la breve detenzione), o vicende intime (l’epati- dignes que fût apporté davantage de soin au style. te cronica e il disturbo al pene, che fornisce lo spunto per En apparence, on dirait que l’exigence de Gipi était de le scene più grottesche), l’impressione è quella di assistere faire le point sur une phase de sa vie, de raconter le pas- a un percorso di paciicazione, sottolineato anche da un sage du jeune homme compliqué, en colère et enclin à la registro non privo di un certo umorismo. dépression qu’il était, à l’homme mûr qu’il est devenu, un Alle vicende autobiograiche, in bianco e nero e disegnate artiste reconnu par-dessus le marché, à la vie sentimentale programmaticamente “male”, Gipi alterna tavole a colori enin sereine (comme le suggère la jeune femme aperçue realizzate splendidamente, in cui racconta una storia di dans le inal). Bien que soient racontés des moments dra- tutt’altro genere: un poeta inisce nelle mani di una ban- matiques (la tentative de viol subie par sa sœur), des excès da di pirati, ma gli viene risparmiata la vita a patto che de jeunesse (l’expérience des drogues, la courte déten- intrattenga la ciurma con storie d’amore e di sesso. La tion), ou des anecdotes intimes (l’hépatite chronique et morale è chiara: a un narratore è richiesto di sollazzare il les problèmes au pénis, qui lui inspirent les scènes les plus suo pubblico. Gipi lo fa con le sue tavole piratesche, ma grotesques), on a quand même l’impression d’assister à un la pregnanza di questo inserto apparentemente incon- parcours de paciication, souligné aussi par un registre ne gruo è insinuare il dubbio che lo stia facendo anche con se départissant pas d’un certain humour. quelle autobiograiche: che stia cercando, cioè, accondi- Aux passages autobiographiques, en noir et blanc et, scendenza e comprensione da parte dei lettori, usando tels qu’annoncés, « mal dessinés », Gipi fait alterner des l’umorismo come un buon afabulatore di se stesso, a mo’ planches en couleurs splendidement réalisées, où il radi afettuosa assoluzione. La vera sincerità di LMVDM conte une histoire d’un tout autre genre : un poète init non risiede negli episodi imbarazzanti che racconta di sé, entre les mains d’une bande de pirates, mais il lui est laissé come la vicenda travagliata della sua disfunzione sessuale, la vie sauve à condition qu’il entretienne l’équipage avec né in quelli tragici o indicibili; si trova piuttosto nella des histoires d’amour et de sexe. La morale est claire : à 122 consapevolezza che il suo stesso svelarsi nasconda un’o- un narrateur, il est demandé de divertir son public. Gipi scura esigenza di captatio benevolentiae. Nel raccontare le fait avec ses planches de pirates, mais la force de cette di un passato doloroso, Gipi mette in scena il suo senso insertion en apparence incongrue est d’insinuer le doute di colpa per non provare più quel dolore, in una inta ri- qu’il le fasse aussi avec les planches autobiographiques. conciliazione con se stesso che è percepita come ipocrita e Peut-être recherche-t-il en fait l’indulgence et la compré- vissuta con vergogna, perché conina con lo svuotamento, hension de ses lecteurs, en utilisant l’humour comme une con la perdita di signiicato. La mia vita disegnata male, ruse d’afabulateur de sa propre histoire, comme une sorte accolto con grande successo di pubblico e critica e tuttora d’afectueuse absolution. La véritable sincérité de Ma vie il suo libro più venduto, precipita Gipi in una nuova crisi mal dessinée, on ne la trouve pas dans les épisodes person- depressiva, e in un blocco creativo che dura cinque anni34. nels embarrassants qu’il raconte, comme la question com- pliquée de ses dysfonctions sexuelles, pas plus que dans les È un periodo che Gipi prova a riempire avvicinandosi al passages tragiques ou indicibles. Elle se trouve plutôt dans cinema, portando sullo schermo L’ultimo terrestre, tratto la conscience que le fait même de se dévoiler cacherait

34 «Per cinque anni non sono riuscito a lavorare con i fumetti. E per me è stato molto strano perché ero convinto che fosse la mia vita e, invece, di botto, sembrava tutto inito, non avevo idee. Non succedeva niente, non mi mettevo più nemmeno a un tavolo da disegno», ibid.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 122 2/09/18 09:23 van de auteur met hem), besluit Gipi zich in zijn volgende instinctively. It is, in fact, a complicated, even contradictory boek deinitief bloot te geven. autobiography. Stylistically, the line is dirty and trembling, as if to highlight the immediacy of the confession and the La mia vita disegnata male (‘Mijn slecht getekende leven’, existential banality of the events narrated, almost as if they 2008), op de cover afgekort tot ‘LMVDM’, ziet eruit als een did not merit greater stylistic care. noodzakelijke, instinctieve schepping; in werkelijkheid is het One could say that Gipi needed to review a speciic stage een complexe, zelfs tegenstrijdige autobiograie. Stilistisch in his life: tell the story of the passage from being the gezien neemt Gipi zijn toevlucht tot slordige, beverige lij- angry, complicated adolescent with a tendency towards nen, alsof hij de directheid van zijn biecht en de existentiële depression he used to be to the mature man he has banaliteit van de vertelde feiten wil benadrukken, alsof ze become – moreover, a successful artist with a happy love geen betere stilistische verzorging waard zijn. life (suggested by the girl that can be glimpsed at the Hij voelde schijnbaar de noodzaak om de balans op te ma- end). Although he also talks about dramatic moments ken van een bepaalde periode in zijn leven en te vertellen (the attempted rape of his sister), youthful excesses (his hoe hij van een moeilijke, boze, tot depressie geneigde jon- taking of drugs and brief period of detention), and intimate gen een volwassen man is geworden en vooral een gevierd episodes (his chronic hepatitis and penile problems, kunstenaar, met uiteindelijk een onbezorgd liefdesleven which provides the starting point for the most grotesque (gesuggereerd door het meisje dat aan het eind opduikt). scenes), the impression is that one is witnessing a process Al vertelt hij over dramatische momenten (de poging tot of paciication, which is also highlighted by a register that is verkrachting van zijn zusje), over jeugdige uitspattingen (zijn not without a certain degree of humour. ervaring met drugs, een korte gevangenschap) of persoon- Gipi alternates between the black and white of lijke intimiteiten (chronische hepatitis en een stoornis aan autobiographical events, drawn intentionally “badly”, and zijn penis, waaruit de meest kolderieke scènes voortkomen), the beautiful plates in colour in which he tells a quite de indruk is dat je getuige bent van een pad der verzoening, different story: a poet is captured by a group of pirates, but dat ook nog wordt benadrukt door een register dat door- they spare his life on condition that he entertain the crew spekt is met gevoel voor humor. with stories about love and sex. The message is clear: a Gipi wisselt de autobiograische belevenissen, in zwart-wit storyteller must indulge his audience. This is what Gipi does en opzettelijk ‘slecht’ getekend, af met prachtig uitgevoer- with his pirate pages, but the signiicance of this apparently de kleurenillustraties, waarin hij een heel ander verhaal incongruous insert is the sowing of doubt among his vertelt: een dichter valt in handen van een piratenbende, readers that he is also doing this with the autobiographical maar zijn leven wordt gespaard op voorwaarde dat hij de panels, in other words that he is looking for his readers’ 123 boeven vermaakt met verhalen over liefde en seks. De indulgence and understanding, using humour to tell the moraal is duidelijk: een verhalenverteller moet zijn publiek story about himself and in that way be affectionately amuseren. Gipi doet dat met zijn piratentekeningen, maar absolved. The real sincerity of LMVDM lies not in the de betekenis van deze ogenschijnlijk ongerijmde toevoe- embarrassing episodes he narrates about himself, such as ging schuilt in het zaaien van twijfel over de vraag of hij dat his troubled period of sexual dysfunction, nor in the other ook doet met zijn autobiograische tekeningen: dat wil zeg- tragic or unspeakable episodes – it is to be found in the gen dat hij zoekt naar waardering en begrip van het publiek, awareness that this revealing of himself hides an obscure door met humor over zichzelf te vertellen, als een vorm van need for captatio benevolentiae. In talking about his painful aanhankelijke absolutie. De echte oprechtheid van LMVDM past, Gipi reveals his sense of guilt for no longer feeling zit hem niet in de gênante voorvallen die hij over zichzelf that pain in a feigned reconciliation with himself, which is vertelt, zoals het tobben met zijn seksuele disfunctioneren, perceived as hypocritical and lived with shame because it en ook niet in de onbeschrijlijk tragische gebeurtenissen; borders on being just an emptying, on the loss of meaning. het schuilt vooral in het bewustzijn dat het feit dat hij zich La mia vita disegnata male, which earned critical and

Cartaditalia_N°4 v5.indd 123 2/09/18 09:23 dai racconti minimalisti dell’allievo Giacomo Monti. È en réalité une obscure exigence de captatio benevolentiae. un ilm interessante, che ci mostra un Gipi a suo agio En racontant un passé douloureux, Gipi met en scène sa con gli attori e con le immagini in movimento, mentre culpabilité de ne plus ressentir cette douleur, dans une la messinscena, rispetto al fumetto, potrebbe essere forse feinte réconciliation avec lui-même qui est perçue comme un po’ più naturalistica. Se i racconti di Monti erano hypocrite et vécue avec honte, parce qu’elle a à voir avec brevi sprazzi di surrealismo quotidiano, Gipi li unisce a la sensation de vide intérieur, avec la perte de sens. Ma formare la parabola grottesca di un personaggio che ha, vie mal dessinée, qui connaît un grand succès public et di nuovo, qualche tratto vagamente autobiograico: ori- critique et qui reste encore aujourd’hui son livre le plus gini provinciali, un lavoro degradante, un’impossibilità vendu, précipite Gipi dans une nouvelle crise dépressive, sentimentale accentuata dalla sua timidezza, e soprattut- et dans une panne d’inspiration créative qui durera cinq to un grande bisogno d’amore non soddisfatto. Solo che ans34. nel suo mondo stanno arrivando gli alieni, e se anche il inale resta interlocutorio, il loro arrivo aiuta molti nodi C’est une période que Gipi tente de remplir en se me- a venire al pettine, fuori e dentro di lui. surant au cinéma, en portant à l’écran L’ultimo terrestre (« Le dernier terrien »), tiré des récits minimalistes de Il ritorno al fumetto avviene solo nel 2013 con Unasto- son élève Giacomo Monti. C’est un ilm intéressant, qui ria, che si rivela una delle sue opere migliori. Uno scrit- nous montre un Gipi à l’aise avec les acteurs et avec les tore viene ricoverato in una casa di cura per un improv- images en mouvement, même si la mise en scène, par viso caso di pazzia, e il libro narra le varie storie che lo rapport à la bande dessinée, pourrait être sans doute un riguardano: la sua personale, segnata dal diicile rappor- peu plus naturaliste. Si les récits de Monti étaient de brefs to con la famiglia che lo accusa di vivere in un mondo fragments de surréalisme quotidien, Gipi les réunit pour di fantasia e non in quello reale; e quella di un bisnonno en faire une parabole grotesque d’un personnage qui a, là che ha combattuto nella Prima guerra mondiale, e di cui encore, quelques traits vaguement autobiographiques : des il protagonista ha ritrovato le lettere dal fronte, che rac- origines provinciales, un travail dégradant, une impossi- contano un episodio che lo ossessiona e inisce per man- bilité sentimentale accentuée par sa timidité, et surtout darlo in frantumi: inviato in avanscoperta nella terra di un grand besoin d’amour insatisfait. Sauf que les extrater- nessuno, il bisnonno restò a lungo bloccato in una buca restres vont arriver dans son monde et, même si le inal assieme a un commilitone ferito, vicino a un albero la reste ouvert, leur arrivée permet à tous ses problèmes de cui immagine diventa un simbolo che ricorre sovente nel remonter à la surface, en lui-même et autour de lui. corso di tutto il volume; e per timore di essere scoperto 124 da una pattuglia tedesca, tappò la bocca al compagno in Son retour à la bande dessinée n’a lieu qu’en 2013 avec modo da coprirne i lamenti, inendo però per sofocarlo Vois comme ton ombre s’allonge (titre original : Unasto- a morte. La chiave di lettura, valida tanto nella dimen- ria ; édition française : Futuropolis, 2014), qui se révèle sione isica (i volti degli esseri umani moderni, postula l’un de ses meilleurs albums. Un écrivain se retrouve lo scrittore, sono stati scavati e modellati da millenni di hospitalisé dans une maison de repos pour une crise de lacrime) quanto in quella interiore, e che si può interpre- folie soudaine, et l’album raconte diférentes histoires le tare quale causa scatenante della crisi del protagonista, concernant : son histoire personnelle, marquée par ses viene esplicitata in un passaggio posto all’inizio e ripreso relations diiciles avec sa famille qui l’accuse de vivre dans in forma quasi identica verso la ine della storia: «Se il un monde imaginaire plutôt que dans le réel ; et celle diciottenne si svegliasse di colpo, una notte, si alzasse... d’un arrière-grand-père qui a combattu pendant la Pre- ed allo specchio si vedesse con le paure, con le miserie mière Guerre mondiale, et dont le personnage principal dei suoi futuri cinquant’anni, morirebbe, vomiterebbe. a retrouvé les lettres du front. Elles racontent un épisode Invece scivolando, secondo dopo secondo, sempre di- qui l’obsède et init par le faire voler en éclats : envoyé

34 « Pendant cinq ans, je n’ai pas pu faire de bande dessinée. Et c’était très étrange pour moi parce que j’étais convaincu que c’était ma vie et, en revanche, d’un coup, tout semblait ini, je n’avais pas d’idée. Il ne se passait rien, je ne me mettais même plus à une table de dessin », ibid.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 124 2/09/18 09:23 blootgeeft een duistere behoefte aan captatio benevolen- popular acclaim and is still his top-selling work, plunged tiae onthult. Wanneer hij vertelt over zijn pijnlijke verleden, Gipi into a new crisis of depression and caused a creative gaat het Gipi om zijn schuldgevoel over het feit dat hij die block that lasted ive years.34 pijn niet meer voelt, in een nepverzoening met zichzelf die hij als hypocriet ervaart en met schaamte ondergaat, omdat Gipi attempted to ill this period by turning to cinema, het grenst aan leegmaken, aan het verlies van betekenis. La bringing onto the big screen The Last Earthling (L’ultimo mia vita disegnata male, dat met groot succes werd ontvan- terrestre), based on the minimalist stories of his student gen door publiek en critici en tot nu toe zijn best verkochte Giacomo Monti. It is an interesting ilm and shows just boek is, brengt Gipi in een nieuwe depressieve crisis en een how comfortable Gipi is with actors and moving pictures, creatieve blokkade die vijf jaar zal duren34. but the mise-en-scène could perhaps have been a little more naturalistic. While Monti’s stories were short lashes Het is een periode die Gipi probeert te vullen door toenade- of everyday surrealism, Gipi joins them together to form ring te zoeken tot de ilm door L’ultimo terrestre (‘De laatste the grotesque parable of a character who, yet again, has aardbewoner’) op het scherm te brengen, gebaseerd op certain vaguely autobiographical features: he is from the minimalistische verhalen van zijn leerling Giacomo Monti. provinces, has a demeaning job, cannot ind himself a Het is een interessante ilm, die laat zien dat Gipi zich thuis girlfriend also as a result of his shyness and, above all, has voelt onder acteurs en bij bewegende beelden, hoewel de a great, unsatisied need of love. Only that in his world enscenering, in vergelijking met het stripverhaal, wel wat aliens are arriving and, even though the ilm’s ending is not naturalistischer had mogen zijn. Terwijl de verhalen van clear, their arrival may help many of these problems to be Monti korte impressies van hedendaags surrealisme waren, resolved, both internally and externally. voegt Gipi ze samen tot een bizarre gelijkenis over een personage dat, ook hier, licht autobiograische trekken ver- He only resumed writing comic books in 2013 with toont: provinciaalse afkomst, vernederend werk, op amou- Unastoria, which, however, is one of his best works. A writer reus gebied onmogelijk vanwege verlegenheid en vooral is put in a psychiatric hospital after suddenly going crazy. een niet te bevredigen behoefte aan liefde. Alleen arriveren The book tells different stories concerning him. There is his er in zijn wereld aliens, en al blijft het einde open, hun own story, characterised by his dificult relationship with komst helpt veel verborgen zaken aan het licht te brengen, his family, who accuse him of living in a dream world. Then zowel buiten hem als binnenin hem. there is the story of a great-grandfather who fought in the First World War. The protagonist has just come across his De terugkeer naar de strip vindt pas plaats in 2013 met letters from the front in which he describes an episode 125 Eenverhaal (Nederlandse uitgave: De Bezige Bij, 2015), dat that obsesses him, before eventually destroying him. Sent een van zijn beste werken blijkt te zijn. Een schrijver wordt on a reconnaissance mission in No Man’s Land, the great- opgenomen in een verpleeghuis na een onverwachte aanval grandfather remains for a long time trapped in a hole van krankzinnigheid. In het boek staan verschillende ver- together with a wounded fellow soldier. Nearby, there is a halen over hem: zijn moeizame relatie met zijn familie die tree, the image of which becomes a frequently recurring hem ervan beschuldigt dat hij in een fantasiewereld leeft en symbol throughout the book. For fear of being discovered niet in de realiteit, en het verhaal over een overgrootvader by a German patrol, the great-grandfather covers his die in de Eerste Wereldoorlog heeft gevochten en van wie fellow soldier’s mouth to stop his groaning and ends up de hoofdpersoon de brieven die hij stuurde van het front suffocating him. The key to interpreting this episode, which heeft teruggevonden. Ze gaan over een periode die hem works at both a physical level (the faces of modern human mateloos interesseert, maar het draait eropuit dat hij ze beings, postulates the author, have been hollowed and verscheurt. Zijn overgrootvader, op verkenning gestuurd shaped by millennia of tears) and an inner level, that is naar niemandsland, zat samen met een gewonde kameraad what caused the protagonist’s crisis, is explicitly stated in a

34 ‘Vijf jaar lang kon ik geen strips maken. En dat was voor mij heel vreemd, 34 “For ive years I wasn’t able to work on comic strips. And that was very omdat ik ervan overtuigd was dat het mijn leven was maar opeens leek het strange for me because I was convinced that that was my life. All of a sudden, voorbij, ik had geen ideeën meer. Er gebeurde helemaal niets, ik ging niet it seemed like it was all over, I had run out of ideas. Nothing happened. I eens meer aan mijn tekentafel zitten’, ibid. didn’t even sit down at my drawing table”, ibid.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 125 2/09/18 09:23 stratto da altro, un giorno, non più diciottenne, si alzerà, en éclaireur dans le no man’s land, l’arrière-grand-père andrà allo specchio nel bagno, trovandosi mica male»35. resta longtemps piégé dans un trou avec un camarade Ancora una volta Gipi propone un personaggio semiau- blessé, non loin d’un arbre dont l’image devient un sym- tobiograico, che da una parte inalmente espia il senso bole récurrent tout au long du volume ; et de crainte di colpa causato dal vivere in un mondo di storie, dall’al- d’être découvert par une patrouille allemande, il mit la tra proprio dalle storie trae l’agghiacciante consapevo- main sur la bouche de son camarade pour en étoufer les lezza che lo porta alla momentanea follia. È un Gipi che plaintes, jusqu’à l’étoufer lui-même jusqu’à la mort. La rilette sull’invecchiare, ma anche sulla forza della nar- clé de lecture est donnée dans un passage placé au début razione e sul suo ruolo di narratore. Ed è anche un Gipi de l’album. Elle vaut autant dans la dimension visible che, dopo la crisi e la pausa del cinema, sembra ritrovare (les visages des êtres humains modernes, postule l’auteur, inalmente il piacere di fare fumetto. ont été creusés et modelés par des millénaires de larmes) A livello stilistico il libro usa diversi registri per le varie que dans la dimension intime, et on peut l’interpréter storie che s’intrecciano, e si apre a slanci lirici e quasi mi- comme le déclencheur de la crise du personnage princi- stici negli splendidi acquarelli che ritraggono non tanto pal. Puis elle est reprise presque à l’identique vers la in i paesaggi in sé, ma la luce, le atmosfere e le emozioni de l’histoire : « Si l’homme de dix-huit ans se réveillait che trasmettono. È, in questo senso, un’opera al tempo d’un coup, une nuit, se levait, et dans le miroir se voyait stesso impressionista ed espressionista: l’alba, la notte, par magie, par malédiction avec le visage et la peau de la bruma sulla terra di nessuno, la pioggia al crepuscolo ses futurs cinquante ans, il mourrait, il vomirait. Mais en e i fari di un’auto che baluginano nell’oscurità che s’in- fait, en fait, glissant seconde après seconde, pendant des ittisce; i cieli iammeggianti, lividi, come se squarciati années, pendant des décennies, toujours distrait par autre da aurore boreali, sono tutte visioni indimenticabili e chose… un jour il n’aura plus dix-huit ans et il se lèvera. cariche di una forte valenza psicologica, che esprimono Il ira devant le miroir dans la salle de bain, se verra et se lo smarrimento, la meraviglia e quasi il timor panico di trouvera pas si mal »35. un autore, quello reale al pari di quello che fa da prota- Encore une fois, Gipi propose un personnage semi-au- gonista alla storia, di nuovo consapevole del posto che tobiographique, qui d’un côté expie en in de compte occupa al mondo. la culpabilité de vivre dans un monde d’histoires, et de l’autre tire précisément des histoires la conscience Nel 2016 esce La terra dei igli, in cui Gipi torna a rac- terriiante qui l’entraîne dans une folie passagère. Gipi contare una storia di pura inzione e dotata di sviluppo réléchit sur le vieillissement, mais aussi sur la force de la tradizionale, senza cambi di registro stilistico o linee nar- narration et sur le rôle de narrateur. Et Gipi, après la crise 126 rative parallele, come invece era accaduto in tutte le sue et une parenthèse dans le cinéma, semble enin retrouver opere da S. in avanti. In un futuro post-apocalittico, un le plaisir de faire de la bande dessinée. padre fa di tutto per educare i igli tenendoli all’oscuro Sur le plan stylistique, l’album traverse diférents registres della scrittura e, di conseguenza, di ogni memoria del au gré des diférentes histoires qui se tressent, et se laisse “prima”. Per quanto benintenzionato sia questo tentati- aller à des élans lyriques et presque mystiques dans les vo, i due ragazzi iniranno inevitabilmente per ribellarvi- splendides aquarelles qui n’ont pas tant pour sujet les pay- si, anche perché proprio un libro è l’oggetto sacro della sages en eux-mêmes que la lumière, les atmosphères et les vicina comunità di fanatici religiosi che adorano “il dio émotions qu’ils transmettent. C’est en ce sens une œuvre iko”, e dunque il diario del padre assume ai loro occhi la à la fois impressionniste et expressionniste : l’aube, la nuit, valenza di un tabù da infrangere. la brume dans le no man’s land, la pluie au crépuscule et Stilisticamente, Gipi decide stavolta di usare il solo les phares d’une voiture cillant dans l’obscurité qui s’épais- bianco e nero e di rinunciare alla tecnica abituale della sit ; les ciels lamboyants, terreux, comme déchirés par des voce narrante, aidandosi unicamente alle immagini in aurores boréales. Ce sont autant de visions inoubliables sequenza, come si trattasse di un ilm. L’impressione è et chargées d’une tonalité psychologique, qui expriment che, archiviata davvero la stagione del tormento, Gipi l’égarement, la stupeur et presque la terreur panique d’un

35 Unastoria, Coconino Press, Bologna, 2013, pp. 115-117, condensato 35 Vois comme ton ombre s’allonge, Paris, Futuropolis, 2014, p. 7-8. per chiarezza.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 126 2/09/18 09:23 lange tijd vast in een gat in de grond dichtbij een boom, passage at the beginning that is repeated almost identically waarvan het beeld een symbool wordt dat meermalen te- towards the end of the story: “If the 18-year-old woke up rugkeert in de loop van het boek; uit angst om ontdekt te suddenly, one night, got up… and in the mirror saw himself worden door een Duitse patrouille stopte hij de mond van with the fears and misery of his next 50 years, he would zijn kompaan dicht om zijn gekerm te dempen, met als ge- die, he would vomit. Instead, sliding, second after second, volg dat hij hem verstikt. Zowel de fysieke interpretatie (de always distracted by something, he will get up one day gezichten van de moderne mens, veronderstelt de schrijver, when no longer an 18-year-old, go to the mirror in the zijn opgegraven en gemodelleerd door duizenden jaren tra- bathroom and ind himself looking not that bad.”35 nen) als de innerlijke duiding (de oorzaak van de crisis van Gipi presents us, once more, with a semi-autobiographical de hoofdpersoon) wordt uitgelegd in een passage die aan character, who, on the one hand, inally overcomes his het begin staat en in bijna identieke vorm wordt herhaald sense of guilt for living in a world of stories and, on the tegen het eind van het verhaal: ’Als de achttienjarige op een other hand, from these very stories elicits the chilling nacht plotseling wakker zou worden, en zou opstaan... en awareness that leads to his momentary madness. In this zichzelf in de spiegel zou zien, met alle angsten, met alle work, Gipi relects on growing old, but also on the power ellende die hem de komende vijftig jaar staat te wachten, of storytelling and his role as a storyteller. After his period dan zou hij doodgaan, zou hij kotsen. Maar terwijl seconde of crisis and brief cinematic interlude, Gipi seems to have na seconde verglijdt en hij steeds wordt afgeleid door ande- rediscovered the pleasure of writing comic books. re dingen, zal hij op een dag, geen achttien meer, opstaan, In terms of style, the book uses different registers for the naar de spiegel in de badkamer lopen, en merken dat hij er different, intertwined stories, with lyrical, almost mystical niet eens zo slecht aan toe is.’35 moments in the splendid watercolours that depict not Nog eenmaal maakt Gipi gebruik van een semi-autobio- so much the landscapes as the light, atmosphere and graisch personage, dat enerzijds eindelijk boet voor het emotions they communicate. In this sense, the work is at schuldgevoel veroorzaakt door het leven in een wereld die the same time both impressionist and expressionist: dawn, bestaat uit verhalen, en anderzijds juist aan die verhalen het night, the mist of No Man’s Land, the rain at dusk, the afschuwelijke besef ontleent dat hem tijdelijk tot waanzin headlights of a car gleaming in the deepening darkness and drijft. Hier denkt Gipi na over het ouder worden, maar ook the laming skies so livid they appear to have been rent by over de kracht van verhalen en over zijn rol als verhalen- aurorae boreales are all unforgettable visuals with a strong verteller. En het is ook een Gipi die, na zijn crisis en het psychological signiicance that express a feeling of loss and ilmintermezzo, eindelijk het plezier in het striptekenen lijkt the wonder and almost panic fear of an author, both the te hervinden. real author and the author in the story, once more aware of 127 Stilistisch gezien gebruikt hij in de beeldroman verschillen- his place in the world. de registers voor de verschillende verhalen die met elkaar verweven zijn, en uit hij zich in schitterende lyrische, bijna Land of the Sons (original title: La terra dei ﬁgli, Coconino mystieke aquarellen die niet zozeer het landschap zelf Press; English Edition: Fantagraphics Books, 2016) was afbeelden, als wel het licht, de sfeer en de emoties die zij published in 2016. In this work, Gipi returns to telling a teweegbrengen. Het is in die zin een werk dat tegelijker- story of pure iction, with a traditional development and tijd impressionistisch en expressionistisch is: de dageraad, without changes in stylistic register or parallel narrative de nacht, de nevel over het niemandsland, de regen in de lines, as had been the case in all his works from S. onwards. schemering en de koplampen van een auto die likkeren In a post-apocalyptic future, a father does everything in de dichter wordende duisternis; gloeiende, bleekgroene in his power to bring up his children without their having hemels, alsof ze zijn opengereten door het noorderlicht, knowledge of writing and, as a result, of any memories het zijn allemaal onvergetelijke beelden met een krachtige of the “before”. As well-intentioned as the idea may have psychologische lading die de ontreddering, de verwonde- been, the two boys inevitably rebel against this imposition, ring en de bijna panische angst uitdrukt van een auteur, also because a book is the sacred object of a nearby zowel de echte als de hoofdpersoon van het verhaal, die community of religious fanatics who worship “il dio iko”

35 Unastoria, Coconino Press, Bologna, 2013, pp. 115-117, voor de dui- 35 Unastoria, Coconino Press, Bologna, 2013, pp. 115-117, abridged for delijkheid ingekort. reasons of clarity.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 127 2/09/18 09:23 cominci a idarsi della sua esperienza di narratore e provi auteur, autant l’auteur réel que celui qui est le héros de semplicemente a raccontare una storia, in un certo sen- l’histoire, face à la conscience nouvelle de la place qui est so pervenendo alla chiusura di un ciclo, dato il ritorno la sienne sui territori degli Appunti per una storia di guerra, a cui quest’ultimo libro somiglia per molti aspetti. Ma En 2016 sort La Terre des ils (édition française : Futuro- se anche la luidità è narrativamente indiscutibile e di polis, 2017), où Gipi revient à un récit de pure iction grande eicacia, La terra dei igli non ha né la forza né développé de façon traditionnelle, sans changements sty- la rilevanza del libro che lo rivelò. In deinitiva, Gipi è al listiques ou lignes narratives parallèles, comme cela avait suo meglio quando scopre dentro di sé delle verità radi- été le cas depuis S. dans tous ses albums. Dans un futur cali, attraverso un lavoro di scavo condotto con sincerità post-apocalyptique, un père fait tout ce qu’il peut pour altrettanto radicale. Come già Unastoria ha dimostrato, éduquer ses enfants dans l’ignorance de l’écriture et, par il dolore non è l’unica direttrice possibile. conséquent, de tout souvenir de « l’avant ». Même si cette tentative est pleine de bonnes intentions, les deux garçons iniront inévitablement par s’y rebeller. D’autant que la communauté de fanatiques religieux voisine (qui adorent « le dieu TropKool ») ont un livre pour objet sacré ce qui, aux yeux des garçons, donne au journal que tient leur père dans un cahier la dimension d’un tabou à enfreindre. Sur le plan stylistique, Gipi décide cette fois de n’avoir recours qu’au noir et blanc et de renoncer à la technique habituelle de la voix narrative, en s’appuyant uniquement sur les images en séquence, comme s’il s’agissait d’un ilm. L’impression est qu’ayant vraiment laissé dernière lui la saison des doutes, Gipi commence à faire coniance à son expérience de narrateur et s’essaie simplement à raconter une histoire. Il parvient en un certain sens à clore un cycle, avec le retour sur les territoires des Notes pour une histoire de guerre, un album auquel ce dernier ressemble par beaucoup d’aspects. Mais malgré son indiscutable luidité narrative d’une grande eicacité, n’a ni la 128 La Terre des ils force ni l’ampleur de l’album qui le révéla. En déinitive, Gipi est à son meilleur quand il découvre à l’intérieur de lui des vérités radicales, fruit d’un travail de fouilles conduit avec une sincérité tout aussi radicale. Comme l’a déjà démontré Vois comme ton ombre s’allonge, la douleur n’est pas la seule voie à suivre possible.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 128 2/09/18 09:23 zich opnieuw bewust is van de plaats die hij inneemt in de (“the cool God”). Their father’s diary, therefore, becomes, in wereld. their eyes, a taboo to be broken. Stylistically, Gipi decides to use just black and white and In 2016 verschijnt La terra dei ﬁgli (‘Het land van de zonen’), also abandons his usual technique of an off-stage narrative waarin Gipi weer een puur ictief verhaal vertelt met een voice, making do instead with a sequence of images, as if it traditionele ontwikkeling, zonder stilistische registerwijzi- were a ilm. The impression is that, having inally put behind gingen of parallelle verhaallijnen, zoals het geval was in al him his period of torment, Gipi now starts to trust in his zijn werken sinds S. In een post-apocalyptische toekomst ability as a storyteller and simply attempts to tell a story, doet een vader er alles aan om zijn kinderen op te voeden in a certain way closing a cycle, given his return to themes zonder boeken, om elke herinnering aan ‘ervóór’ uit te slui- from Notes for a War Story, which his latest work resembles ten. Hoe goedbedoeld deze poging ook is, de twee jongens in many ways. While the book’s narrative is unquestionably komen hier onvermijdelijk tegen in opstand, ook omdat luid and highly effective, Land of the Sons has neither het heilige voorwerp van de naburige gemeenschap van the power nor the relevance of the book that made Gipi geloofsfanatici die ‘de god iko’ aanbidt juist een boek is, en famous. In conclusion, Gipi is at his best when he discovers dus krijgt het dagboek van hun vader in hun ogen de waarde radical truths in his inner self, by digging not only deep van een taboe dat doorbroken moet worden. within himself, but also with a radical sincerity. As Unastoria Gipi besluit dit keer alleen in zwart-wit te werken en af te already demonstrated, suffering is not the only possible zien van de gebruikelijke vertelstem, en verlaat zich uitslui- trajectory. tend op de volgorde van de afbeeldingen, alsof het om een ilm gaat. De indruk is dat Gipi, nu de crisisperiode voorgoed voorbij is, begint te vertrouwen op zijn ervaring als verhalenverteller en simpelweg probeert een verhaal te vertellen, waarmee hij in zekere zin een cyclus afsluit, gezien de terugkeer naar het genre van Aantekeningen voor een oorlogsverhaal, waarmee dit laatste boek veel overeenkomsten vertoont. Maar ondanks de onmiskenbaar vlotte en uiterst trefzekere verhaallijn heeft La terra dei ﬁgli noch de kracht noch de relevantie van het boek waarmee hij bekend werd. Uiteindelijk is Gipi op zijn best wanneer hij radicale waarhe- den in zichzelf ontdekt door middel van oprecht en even 129 radicaal graafwerk. Zoals Eenverhaal al heeft aangetoond, is pijn niet de enig mogelijke richtlijn.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 129 2/09/18 09:23 1

130

Cartaditalia_N°4 v5.indd 130 2/09/18 09:23 1 Gipi S.

2-3-4 Gipi La terra dei igli

131

3 4

Cartaditalia_N°4 v5.indd 131 2/09/18 09:23 5

5-6 Gipi Questa è la stanza 132 7 Gipi La mia vita disegnata male

Cartaditalia_N°4 v5.indd 132 2/09/18 09:23 133

Cartaditalia_N°4 v5.indd 133 2/09/18 09:23 Francesca Ghermandi

IT FR

Nata in una famiglia dalla forte componente artistica (il Née dans une famille d’artistes (son père est sculpteur, padre è uno scultore, la madre una pittrice), Francesca sa mère peintre), Francesca Ghermandi (Bologne, 1964) Ghermandi (Bologna, 1964) s’inserisce nel solco traccia- s’inscrit dans le sillon tracé par Frigidaire, et plus encore to da “Frigidaire”, e soprattutto dal gruppo Valvoline: un par le groupe Valvoline : une bande dessinée non réaliste fumetto non realista e non tradizionalmente narrativo, et non narrative au sens traditionnel, mais sans non plus ma anche privo di velleità esplicitamente controcultu- de velléités explicitement contre-culturelles ou under- rali o underground. È un fumetto che s’intende come ground. C’est une bande dessinée se voulant une synthèse punto di sintesi avanzata e crogiolo delle più disparate poussée et un creuset des expériences artistiques contem- esperienze artistiche contemporanee: pittura, design, poraines les plus disparates : peinture, design, roman, mu- narrativa, persino musica. Un fumetto sperimentale, sique même. Une bande dessinée expérimentale, synesthé- sinestesico, potenzialmente diicile. A questa imposta- sique, pouvant être diicile d’accès. Partant de ce postulat, zione di fondo la Ghermandi, anche illustratrice, presta Ghermandi, qui est également illustratrice, développe ses le sue notevoli doti visive, creando un personale universo remarquables capacités visuelles en créant un univers pop pop dai distintivi contorni dark. très personnel aux contours dark caractéristiques. L’influenza di Valvoline è particolarmente evidente nei L’inluence de Valvoline est particulièrement évidente 134 suoi primi fumetti. Hiawata Pete (strisce pubblicate dans ses premières bandes dessinées. Hiawata Pete (strips sulla rivista “Dolce Vita” del gruppo Valvoline fra il publiés dans la revue Dolce Vita du groupe Valvoline 1987 e il 1993) è un papero trendy, che si presenta in entre 1987 et 1993) est un canard trendy, qui se présente ogni strip con un elegante cappello a tesa larga. Il punto toujours avec un élégant chapeau à larges bords. Le point di partenza sono i cartoon americani della Warner e il de départ, ce sont les cartoons américains de la Warner et Gottfredson36 degli anni Cinquanta, a cui aggiunge un le Gottfredson36 des années 50. La dessinatrice y ajoute rainato design di arredi e ambienti, gerarchicamente un rainement dans le dessin des meubles et des décors, tenuti alla pari rispetto ai personaggi. Il tema centrale mis au même niveau hiérarchique que les personnages. Le è il consumismo: fra spot pervasivi e ossessione per gli thème central, ce sont les travers de la société de consom- oggetti, il nostro papero tenta di navigare la follia del mation : entre spots envahissants et obsession pour les quotidiano, non senza compromessi. Il successivo Helter objets, notre canard tente de naviguer dans la folie du Skelter (Star Comics/Phoenix, 1991-1997) è un pastiche quotidien, non sans quelques compromis. L’album sui- postmoderno che ha per protagonista un gatto scerifo vant Helter Skelter (Star Comics/Phoenix, 1991-1997) est amante delle acciughe. Il tratto è ancora cartoonesco, un pastiche postmoderne dont le personnage principal est

36 L’americano Floyd Gottfredson (1905-1986) è considerato il “papà” del 36 L’americain Floyd Gottfredson (1905-1986) est considéré comme le Topolino a fumetti, l’autore che per primo riuscì a trasporre eicacemente il « père » de Mickey en bande dessinée, l’auteur qui parvint le premier à trans- personaggio dal grande schermo alla pagina, realizzando strisce quotidiane poser eicacement le personnage du grand écran sur la page, en réalisant des ininterrottamente dal 1930 al 1975. comic strips quotidiens sans interruption entre 1930 et 1975.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 134 2/09/18 09:23 NL GB

Francesa Ghermandi (Bologna, 1964), geboren in een artis- Born into an artistic family (her father was a sculptor and tiek milieu (haar vader is beeldhouwer, haar moeder schil- her mother a painter), Francesca Ghermandi (Bologna, deres), is een volgeling van Frigidaire en vooral van de groep 1964) follows along the path established by Frigidaire Valvoline: ze maakt een niet-realistische en niet traditioneel and, above all, the Valvoline group, namely comic strips verhalende strip, die echter ook geen expliciete tegencul- that are neither realistic, nor narrative in a traditional way, tuur- of undergroundaspiraties heeft. Het is een stripvorm but, at the same time, have no explicitly countercultural die de meest uiteenlopende uitingen van de hedendaagse or underground aspirations. They are comic strips kunst in zich verenigt: schilderkunst, design, verhalend pro- characterised by a marked degree of synthesis in what za en zelfs muziek. Een experimentele, misschien moeilijke is a melting pot of the most disparate contemporary strip die alle zintuigen aanspreekt. Het is de basis waarop artistic experiences: painting, design, narrative and even Ghermandi, die ook illustratrice is, haar opmerkelijke beel- music. This makes them experimental, synaesthetic and dende talent tentoonspreidt en een persoonlijk pop-uni- potentially dificult to decipher. Ghermandi, who is also an versum creëert met duidelijke dark componenten. illustrator, applies her notable visual talents to this basic Vooral haar eerste strips zijn duidelijk beïnvloed door approach, creating her own personal pop universe with its Valvoline. Hiawata Pete (een serie die tussen 1987 en 1993 very distinctive dark elements. wordt gepubliceerd in het tijdschrift Dolce Vita van de The inluence of Valvoline is particularly evident in her 135 groep Valvoline) is een trendy eend die in elk strip wordt irst comic strip. Hiawata Pete (published in the Valvoline afgebeeld met een elegante breedgerande hoed. De strip group’s magazine Dolce Vita between 1987 and 1993) is gebaseerd op de Amerikaanse jaren-vijftigcartoons van is a trendy duck who always wears an elegant wide- Warner en Gottfredson36, waaraan stijlvolle interieurs en brimmed hat. The starting point for this cartoon strip are decors zijn toegevoegd die zorgvuldig op de personages zijn the American Warner Bros cartoons and Gottfredson of afgestemd. Het hoofdthema is het consumentisme: tussen the 1950s,36 to which she adds her elegant drawing of schreeuwerige reclamespots en hebzucht door probeert furnishings and settings, hierarchically on the same level onze eend zich een weg te banen door de waan van alle as the characters. The central theme is consumerism. dag, waarbij hij er niet aan ontkomt concessies te doen. Het Surrounded by all the persuasive advertisements and volgende Helter Skelter (Star Comics/Phoenix, 1991-1997) is the obsession for objects, the duck tries to navigate the een postmoderne pastiche met als hoofdpersonage een kat craziness of everyday life, often having to compromise. in de rol van een op ansjovis verzotte sheriff. De lijnvoering Helter Skelter (Star Comics/Phoenix, 1991-1997) is a post- is nog cartoonesk, maar Tex Avery krijgt hier een expliciete modern pastiche with a cat Sheriff who adores anchovies

36 De Amerikaan Floyd Gottfredson (1905-1986) wordt beschouwd als de 36 he American Floyd Gottfredson (1905-1986) is considered the ‘vader’ van de strips van Micky Mouse en was de auteur die er als eerste in “father” of the Mickey Mouse comic strips, the author who irst managed to slaagde het personage met succes van het grote scherm te transponeren naar successfully transpose the character from the big screen to the printed page, papier, in strips die tussen 1930 en 1975 dagelijks verschenen. producing daily comic strips uninterruptedly from 1930 to 1975.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 135 2/09/18 09:23 ma a Tex Avery si aggiunge una componente di violenza un chat shérif adorant les anchois. Le trait est encore car- esplicita che viene direttamente dal Joe Galaxy di Mat- toonesque, mais Tex Avery compose ici avec une part de tioli37. violence, directement inspirée du Joe Galaxy de Mattioli37.

La prima decisa afermazione della Ghermandi si avrà Toutefois Ghermandi s’airmera vraiment pour la pre- però con i tre volumi di Pastil (Phoenix, 1998-2000), mière fois avec les trois albums de Pastille (Phoenix, 1998- storie mute di una bambina con la testa a forma di pa- 2000 ; édition française : Seuil, 2012), histoires muettes stiglia che vive in un mondo surreale e inquietante, di- d’une enfant à la tête en forme de pastille qui vit dans pinto con grande forza espressiva e popolato di creature un monde surréel et inquiétant, dépeint avec une grande grottesche. La dimensione da incubo ma quasi iabesca force expressive et peuplé de créatures grotesques. La di- delle storie di Pastil è resa perfettamente tramite uno mension de cauchemar mais tirant vers le merveilleux des stile che prende ancora l’avvio dagli usuali canoni della histoires de Pastille est parfaitement rendu par un style deformazione umoristica, ma che supera gli espliciti qui s’appuie encore sur les canons habituels de la défor- citazionismi del passato in favore di un surrealismo oni- mation humoristique, mais qui dépasse les efets explicites rico decisamente meno rassicurante. de citation du passé au proit d’un surréalisme onirique Dopo l’esperimento a metà tra fumetto e libro bien moins rassurant. illustrato di Bang! Sei morto (Éditions du Seuil, 2003), Après l’expérience à mi-chemin entre bande dessinée et la prima vera prova sulla lunga distanza del graphic livre illustré de Bang ! t’es mort (Éditions du Seuil, 2003), novel è Grenuord (Coconino Press, 2005). Il volume son premier véritable essai sur la longue distance du ro- racconta di un grottesco personaggio con la faccia man graphique est Grenuord (Coconino Press, 2005). da teschio (forse è un’incarnazione della morte, forse C’est l’histoire d’un personnage grotesque avec une tête è morto, forse è semplicemente la sua faccia) che si de mort (peut-être est-ce l’incarnation de la mort, peut- trasferisce nella città di Grenuord per sfuggire a una être est-il mort, peut-être est-ce juste la tête qu’il a) qui relazione oppressiva e rifarsi una vita. Ma anche nel part s’installer dans la ville de Grenuord pour échapper nuovo scenario i problemi abbondano: trova lavoro in à une relation étoufante et refaire sa vie. Mais dans ce un’azienda che mira al controllo della popolazione tra- nouveau décor aussi les problèmes s’accumulent : il trouve mite i suoi prodotti, viene in contatto con un gruppo du travail dans une entreprise qui veut contrôler la po- di ribelli fra cui una donna di cui s’innamora ma che pulation grâce à ses produits, il rencontre un groupe de alla ine si dimostrerà problematica quanto la sua ex, rebelles dont une femme, de laquelle il tombe amoureux che a sua volta si rifà viva a complicargli ulteriormente mais qui en in de compte se révélera aussi probléma- 136 la vita. Alla ine l’unica soluzione sarà scappare di nuo- tique que son ex qui, à son tour, refait surface venant lui vo, nella consapevolezza che nulla è davvero cambiato. compliquer encore la vie. À la in, la seule solution pour Grenuord è un fumetto sull’incapacità di vero cambia- lui sera de fuir à nouveau, bien conscient que rien n’a mento, su come il carattere individuale determina il vraiment changé. Grenuord est une bande dessinée sur destino di ognuno, e sulla volontà di fuggire da tutto, notre incapacité à vraiment changer, sur la manière dont che si scontra con l’impossibilità di fuggire da se stes- le caractère détermine le destin de chacun, et sur la vo- si. È anche un esercizio di costruzione di un mondo lonté de tout fuir, qui se heurte à l’impossibilité de se fuir condotto principalmente sul piano visivo. L’universo è soi-même. C’est aussi un exercice de construction d’un

37 Massimo Mattioli (Roma, 1943) è stato nel 1977 il co-fondatore in- 37 Massimo Mattioli (Rome, 1943) a été en 1977 le cofondateur avec Ste- sieme a Stefano Tamburini della seminale rivista underground “Cannibale”, fano Tamburini de la revue underground Cannibale, une expérience qui esperienza che darà poi vita, con Andrea Pazienza, Filippo Scòzzari e Tanino débouchera ensuite, avec Andrea Pazienza, Filippo Scòzzari et Tanino Libe- Liberatore alla storica “Frigidaire”. Lo stile dissacrante di Mattioli si basa ratore, sur la naissance de la revue historique Frigidaire. Le style iconoclaste su un umorismo aggressivo che trasigura icone pop nelle loro controparti de Mattioli développe un humour agressif qui transigure des icônes pop “cannibali” (da Mickey Mouse deriverà ad esempio il suo più celebre per- en leurs pendants « cannibales » (son plus célèbre personnage dérivera par sonaggio, Squeak the Mouse), muovendosi in un universo di riferimenti a exemple de Mickey Mouse) dans un univers de références au cartoon, à l’hor- cartoon, horror e anche fantascienza, come nel caso di Joe Galaxy (1979), un reur et même à la science-iction, comme dans le cas de Joe Galaxy (1979), “avventurista” spaziale, a metà fra un papero e un aquilotto, alle prese con un « aventuriste » spatial, à mi-chemin entre un canard et un aigle, aux prises alieni dalle forme più allucinate. avec des extraterrestres aux formes les plus hallucinantes.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 136 2/09/18 09:23 gewelddadige component die rechtstreeks afkomstig is uit as its protagonist. While the line is still cartoonesque, an Joe Galaxy van Mattioli37. element of explicit violence is added to Tex Avery that comes directly from Mattioli’s Joe Galaxy.37 Ghermandi vestigt haar naam pas goed met het driedelige Pastil (Phoenix, 1998-2000), verhalen zonder tekst over een Ghermandi’s irst truly acclaimed work, however, is the meisje met een hoofd in de vorm van een pil dat leeft in een three volumes of Pastil (Phoenix, 1998-2000): silent stories surrealistische, verontrustende wereld, die zeer expressief about a baby girl with a tablet for a head who lives in a is geschilderd en wordt bewoond door krankzinnige iguren. frightening, surreal world, painted with a tremendous, De nachtmerrieachtige maar tegelijk bijna betoverende expressive intensity, populated by grotesque creatures. The sfeer van de verhalen van Pastil wordt perfect weergegeven nightmarish, but almost fairytale-like dimension of Pastil’s in een stijl die nog wortelt in het bekende stramien van de stories is rendered perfectly by a style that once more humoristische vervorming zonder daar echter expliciet naar starts from the usual canons of humorous deformation, te verwijzen, met als resultaat een veel minder geruststel- but which goes beyond the explicit references to the past lende surrealistische droomwereld. in favour of a far less reassuring oneiric surrealism. Na Bang! Sei morto (‘Pang! Je bent dood’; Éditions du Seuil, After Bang! Sei morto (“Bang! You’re Dead”, Éditions du 2003), een experimenteel werk dat het midden houdt Seuil, 2002), an experiment somewhere between a comic tussen strip en geïllustreerd boek, is haar eerste echte strip and an illustrated book, her irst real attempt at the lange graphic novel Grenuord (Coconino Press, 2005). longer format of the graphic novel is Grenuord (Coconino Het verhaal gaat over een wonderlijk personage met een Press, 2005; English edition: Fantagraphics Books, 2009). gezicht in de vorm van een doodshoofd (misschien is het This book tells the story of a grotesque character with de belichaming van de dood, misschien ziet het gezicht er a skull as a face (perhaps he is an incarnation of death, gewoon zo uit) die naar de stad Grenuord verhuist om te perhaps he is dead or perhaps that is simply his face), ontsnappen aan een verstikkende relatie en een nieuw le- who moves to the city of Grenourd to escape from an ven op te bouwen. Maar ook in deze nieuwe omgeving zijn oppressive relationship and create a new life for himself. er problemen te over: hij vindt werk bij een bedrijf dat de He encounters numerous problems in his new setting, bevolking door middel van zijn producten onder de duim however. He inds a job in a company whose products are probeert te houden en komt in aanraking met een groep aimed at controlling the population. Then he comes into rebellen, onder wie een vrouw op wie hij verliefd wordt contact with a group of rebels that includes a woman with maar die uiteindelijk even problematisch blijkt te zijn als whom he falls in love before she reveals herself to be just zijn ex, die op haar beurt weer opduikt om hem opnieuw as dificult as his ex, who also turns up to make things 137 het leven zuur te maken. In het besef dat niets werkelijk even more complicated. In the end, the only solution is for is veranderd, ziet hij geen andere uitweg dan opnieuw te him to lee yet again, fully aware that nothing has really vluchten. Grenuord is een strip over het onvermogen tot changed. Grenuord is a comic book about the impossibility echte verandering, over hoe ons leven bepaald wordt door of real change, about the way in which everyone’s individual ons karakter en over de wens om aan alles te ontsnappen, character determines their fate and about the desire to een wens die botst met de onmogelijkheid om aan jezelf lee from everything, which clashes with the impossibility te ontsnappen. Het is ook een oefening in het scheppen of escaping from oneself. It is also an exercise in creating van een wereld die hoofdzakelijk op visueel niveau tot the world at a primarily visual level - the by now typical

37 Massimo Mattioli (Rome, 1943) was in 1977 samen met Stefano Tambu- 37 Massimo Mattioli (Rome, 1943) was the co-founder in 1977, together rini medeoprichter van het underground weekblad Cannibale, wat zal leiden with Stefano Tamburini, of the seminal underground magazine Cannibale, tot de oprichting, samen met Andrea Pazienza, Filippo Scòzzari en Tanino which paved the way for the foundation of the iconic Frigidaire, created Liberatore, van het historische Frigidaire. De ontluisterende stijl van Mattioli together with Andrea Pazienza, Filippo Scòzzari and Tanino Liberatore. is gebaseerd op harde humor, waarbij popiconen veranderen in hun ‘kanni- Mattioli’s sacrilegious style was based on an aggressive humour that turned balistische’ tegenhangers (zijn beroemdste personage, Squeak the Mouse, is pop icons into their “cannibal” counterparts (for example, his most famous bijvoorbeeld geïnspireerd op Micky Mouse), en zich bewegen in een univer- character, Squeak the Mouse, was derived from Mickey Mouse), who moved sum met verwijzingen naar cartoons, horror en zelfs scienceiction, zoals in around in a universe of references to horror and science-iction cartoons, Joe Galaxy (1979), een ‘ruimteavonturier’ die het midden houdt tussen een as in the case of Joe Galaxy (1979), a space “adventurer”, halfway between jonge gans en een arendsjong en geconfronteerd wordt met aliens met de a duck and a large eagle, who found himself up against the most horrible- meest hallucinante vormen. looking aliens.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 137 2/09/18 09:23 quello surreal-simbolico ormai tipico della Ghermandi, monde, conduit avant tout sur le plan visuel. L’univers un surrealismo pop che richiama l’omonima tendenza symbolico-surréel est typique de Francesca Ghermandi : dell’arte contemporanea anche nota come Lowbrow38. un surréalisme pop qui rappelle la tendance homonyme Per quanto il personaggio sia di per sé interessante, con dans l’art contemporain également connue sous le nom tutto il suo rancore verso se stesso che si trasforma in de Lowbrow38. Le personnage est intéressant, avec toute sa rancore verso gli altri, da cui si sente costantemente rancœur contre lui-même qui se transforme en rancœur perseguitato, si rimane con l’impressione che fra i temi envers les autres, par qui il se sent constamment persécu- della storia e il mondo nel quale è ambientata rimanga, té. Mais entre les thématiques développées par l’histoire se non proprio uno scollamento, almeno una diferenza et le monde dans lequel elle est située, on a le sentiment di priorità. Il inale in particolare appare afrettato. qu’il demeure, sinon une solution de continuité, au moins une diférence de priorités. La conclusion notamment est Cronache dalla palude (Coconino Press, 2010) porta un peu hâtive. a deinitiva maturazione il percorso della Ghermandi sulle storie lunghe. Non più incentrato su di un sin- Cronache dalla palude (« Chroniques des marais », Coco- golo protagonista, il volume intesse una storia corale nino Press, 2010) marque la maturité déinitive du par- ambientata in una città cresciuta attorno a una collina cours de Ghermandi dans les histoires longues. N’étant su cui torreggia un’enorme quercia. Fra i personaggi plus centré sur un seul personnage principal, l’album tisse principali, un’aspirante disegnatrice di fumetti (possi- une histoire chorale située dans une ville s’étant construite bile alter ego dell’autrice), afetta da una malattia che autour d’une colline au sommet de laquelle trône un le causa sudorazione incontrollata compromettendone énorme chêne. Parmi les personnages principaux, une le relazioni sociali; suo padre, un tuttofare coinvolto aspirante dessinatrice de bande dessinée (possible alter in una storia d’amore con una donna mascolina ma ego de l’auteure), afectée par une maladie qui lui cause dall’animo gentile che gestisce una merceria; una vec- une sudation incontrôlée et compromettant ses relations chia scrittrice che vive in un antro scavato nell’albero sociales ; son père, un homme à tout faire ayant une his- che domina la città, e che a sua volta è invaso dai topi; toire d’amour avec une femme à l’allure masculine mais e ancora, un drogato sempre a caccia di una dose, una douce, qui gère une mercerie ; une vieille écrivaine qui ragazza in cerca di lavoro, e molti altri. Il vero prota- vit dans un antre creusé dans l’arbre qui domine la ville, gonista è nuovamente il mondo stravagante abitato da et qui à son tour est envahi par les rongeurs ; et encore, questi personaggi, ma che rispetto a Pastil e Grenuord un toxicomane toujours à la recherche d’une dose, une vede abbassare di un tono il suo livello di surrealismo: jeune ille cherchant du travail, et beaucoup d’autres. Le 138 i protagonisti sono esseri umani e non più igure da véritable personnage principal est à nouveau le monde ex- cartoon come l’uomo-morte o la bambina-pastiglia, travagant habité par ces personnages, mais où, par rapport guidano normali automobili, cantano le canzoni di à Pastille et Grenuord, le surréalisme est moins poussé : les Cocciante e usano gli euro per pagare i conti. È un uni- personnages sont des êtres humains, non plus des igures verso descritto attraverso i personaggi che lo occupano, de cartoon comme l’homme-mort ou l’enfant-pastille, ils e l’efetto non è più Lowbrow, ma piuttosto di un re- conduisent des voitures normales, ils chantent des chan- alismo grottesco, sospeso fra toni dolenti e accenni di sons de Richard Cocciante et ils payent leurs additions en speranza. La coralità giova all’equilibrio, nel senso che euro. C’est un univers décrit à travers les personnages qui non c’è più una singola storia da raccontare ma tante l’occupent, et l’efet n’est plus Lowbrow, mais plutôt d’un storie parallele che potrebbero continuare anche oltre la réalisme grotesque, suspendu entre accents de douleur et ine del libro, potenzialmente all’ininito. Il inale non lueurs d’espoir. La dimension chorale contribue à l’équi- è perciò risolutivo ma risulta del tutto soddisfacente libre, au sens où il n’y a plus une seule et unique histoire proprio perché non si avverte l’esigenza che le varie à raconter mais un tas d’histoires parallèles qui pourraient linee narrative arrivino a una conclusione. In deiniti- continuer même au-delà de la in de l’album, potentielle-

38 Pop Surrealism o Lowbrow è un movimento artistico nato a Los Angeles 38 La pop surréaliste ou Lowbrow est un mouvement artistique né à Los sul inire degli anni Settanta, e che ha le radici nel fumetto underground, Angeles à la in des années 70, aux inluences issues de la bande dessinée nella musica punk e nella cultura di strada. underground, de la musique punk et de la culture de la rue.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 138 2/09/18 09:23 stand wordt gebracht. Ghermandi schept een inmiddels surreal-symbolic universe of Ghermandi: a pop surrealism kenmerkend symbolisch-bovennatuurlijk universum, een that recalls the contemporary art trend of the same name, pop-surrealisme dat verwijst naar de gelijknamige stro- also known as Lowbrow.38 Even though the character is ming binnen de moderne kunst, die ook bekend staat als in himself interesting, with all his anger towards himself Lowbrow38. Hoewel het personage op zichzelf al interes- directed at others because he believes they are always sant genoeg is, met alle wrok jegens zichzelf die wordt persecuting him, the inal impression is, if not a complete geprojecteerd op anderen door wie het zich voortdurend separation between the story’s different themes and achterna gezeten voelt, krijg je de indruk dat de thema’s the world in which the story is set, that there are at least van het verhaal en de wereld waarin het zich afspeelt los different priorities. The ending, in particular, appears very van elkaar staan en ten opzichte van elkaar een andere hurried. prioriteit hebben. Met name het slot lijkt overhaast. In Cronache dalla palude (“News from the Swamp”, Met Cronache dalla palude (‘Verslag uit het moeras’; Coconino Press, 2010) Ghermandi reaches full maturity Coconino Press, 2010) vestigt Ghermandi definitief haar in her handling of the long story. The book, which is naam als auteur van lange verhalen. Dit werk draait no longer centred around a single protagonist, weaves niet langer om één enkele hoofdpersoon maar is een a choral story set in a city that grew up around a hill, caleidoscopisch verhaal dat zich afspeelt in een stad die on top of which towers an enormous oak tree. The is ontstaan rondom een heuvel waarop een enorme eik main characters include an aspiring female cartoonist staat. Tot de hoofdpersonen behoren een ambitieuze (a possible alter ego of the author), who suffers from striptekenares (mogelijk het alter ego van de auteur) an illness that causes her to sweat uncontrollably, die lijdt aan een ziekte waardoor ze buitensporig zweet, thereby making her social life very awkward; her father, wat haar sociale relaties bemoeilijkt; haar vader, een a handyman who is having an affair with a kindhearted, manusje-van-alles dat een liefdesrelatie heeft met een but masculine looking woman who runs a haberdashery stoere maar vriendelijke vrouw die een fourniturenzaak store; an old authoress who lives in a hollow cut into the runt, een oude schrijfster die in de van muizen vergeven tree dominating the city, which is infested with mice; a uitgeholde stam woont van de boom die boven de drug addict who is always looking for his next fix; a girl in stad uittorent, een junk die altijd op zoek is naar drugs, search of a job and many others. The real protagonist of een meisje dat werk zoekt, en vele anderen. Het echte the book is once more the extravagant world inhabited by hoofdpersonage is opnieuw de extravagante wereld die these characters, but, compared to Pastil and Grenuord, door deze personen wordt bewoond, maar deze is ten the level of surrealism has been somewhat toned down. 139 opzichte van Pastil en Grenuord minder surrealistisch: de The protagonists are no longer cartoon figures, like the hoofdpersonen zijn mensen van vlees en bloed en geen man-death or the girl-tablet, but human beings who drive cartooneske figuren zoals de doodshoofdman of het normal cars, sing songs by Cocciante and use euros to pay pillenmeisje: ze rijden in normale auto’s, zingen liedjes van their bills. It is a universe described through the characters Cocciante en betalen met euro’s. Het is een universum dat that occupy this universe and the effect is no longer wordt beschreven via de personages die er wonen, en het Lowbrow, but rather a grotesque realism, suspended effect is niet langer Lowbrow maar eerder een zonderling between doleful tones and glimmers of hope. The work’s soort realisme met droevige accenten en sprankjes hoop. choral nature makes it more balanced, in that there is no Het caleidoscopische karakter komt het evenwicht ten longer just one story to tell, but several parallel stories goede: in plaats van één verhaal worden er meerdere that could continue after the book’s ending, potentially parallelverhalen verteld die ook na het einde van het boek to infinity. There is, therefore, nothing clear-cut about the oneindig zouden kunnen doorlopen. Het slot is dus niet book’s ending, but this is perfectly acceptable, precisely definitief maar toch bevredigend omdat je niet het gevoel because one does not feel the need for the various hebt dat de verschillende verhaallijnen tot een afronding narrative lines to arrive at a conclusion. In short, Cronache

38 Pop Surrealism of Lowbrow is een kunststroming die eind jaren zeventig 38 Pop Surrealism or Lowbrow is an art movement that appeared in Los in Los Angeles ontstond en geworteld is in de undergroundstrip, de punk- Angeles at the end of the 1970s with its roots in underground comix, punk muziek en de straatcultuur. music and street culture.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 139 2/09/18 09:23 va, Cronache dalla palude si rivela per la Ghermandi ment à l’inini. La conclusion ne propose donc pas de ré- un’opera forse meno immaginiica delle precedenti, ma solution mais elle laisse le lecteur satisfait justement parce anche molto più matura. qu’il ne ressent pas l’exigence que les divers ils narratifs arrivent à une conclusion. En déinitive, Cronache dalla palude se révèle pour Ghermandi une œuvre peut-être moins créative visuellement que les précédentes, mais té- moignant d’une bien plus grande maturité.

140

Cartaditalia_N°4 v5.indd 140 2/09/18 09:23 moeten leiden. Al met al is Cronache dalla palude voor dalla palude is perhaps less spectacular than Ghermandi’s Ghermandi’s doen wellicht minder beeldrijk dan haar earlier works, but it reveals a far greater maturity. voorgaande werken, maar ook veel volwassener.

141

Cartaditalia_N°4 v5.indd 141 2/09/18 09:23 1

142

Cartaditalia_N°4 v5.indd 142 2/09/18 09:23 1 Fransesca Ghermandi Cronache dalla palude

2 Fransesca Ghermandi Hiawata Pete

143

Cartaditalia_N°4 v5.indd 143 2/09/18 09:23 3

144

3 Fransesca Ghermandi Cronache dalla palude

4-5 Fransesca Ghermandi Grenuord

Cartaditalia_N°4 v5.indd 144 2/09/18 09:23 145

Cartaditalia_N°4 v5.indd 145 2/09/18 09:23 Gabriella Giandelli

IT FR

Autrice soisticata ed elegante, attenta alla dimensione Auteure sophistiquée et élégante, attentive à la dimension interiore dei suoi personaggi, Gabriella Giandelli (Mila- intérieure de ses personnages, Gabriella Giandelli (Milan, no, 1963) è una rainata evocatrice di atmosfere intime 1963) sait évoquer de façon rainée des atmosphères in- e sospese. times et indécises. Dopo le prime esperienze a metà anni Ottanta su riviste Après ses premières expériences au mitan des années 80 come “Alter Alter”, “Frigidaire” e “Dolce Vita”, le sue dans des revues comme Alter Alter, Frigidaire et Dolce doti emergono più chiaramente in Silent Blanket (Gra- Vita, ses qualités se font jour plus clairement dans Silent nata Press, 1994), un noir di ambientazione newyorche- Blanket (Granata Press, 1994 ; édition française : Seuil, se che indugia sulla città avvolta dalla neve e dalla luce 2000), un polar noir situé à New York, qui s’attarde sur dell’inverno, fredda ma al tempo stesso accogliente. È la la ville enveloppée dans la neige et une lumière hivernale, storia di un uomo, a cui gli animali che incontra fanno à la fois froide et avenante. C’est l’histoire d’un homme, da coro greco, commentando le sue vicende, che viene à qui les animaux qu’il rencontre servent de chœur grec, coinvolto dalla vicina di casa nell’uccisione del di lei commentant ses vicissitudes. Il se retrouve entraîné par marito, con conseguenze tragiche. Giandelli si dimostra sa voisine dans l’assassinat de son mari, avec des consé- subito maestra della sospensione, dell’attesa, dell’atmo- quences tragiques. Giandelli fait immédiatement preuve 146 sfera misteriosa e inquietante. La staticità quasi ieratica de sa maestria dans le suspens, l’attente, les atmosphères delle igure, che ricorda Piero della Francesca, e il colore mystérieuses et inquiétantes. L’immobilité presque hié- freddo e tuttavia luminoso, donano alle tavole un forte ratique des igures, qui rappelle Piero della Francesca, carattere illustrativo, assecondato da testi mai intrusivi, et la couleur à la fois froide et lumineuse, donnent aux che sottolineano eicacemente l’atmosfera, e forse, come planches une forte dimension illustrative, soutenue par nel caso degli animali parlanti, hanno luogo solo nella des textes qui ne sont jamais intrusifs, mais soulignent mente del protagonista. La drammaticità della vicenda eicacement l’atmosphère, et peut-être, comme dans le testimonia tuttavia un eccesso di cinismo, che l’autrice cas des animaux qui parlent, n’ont d’existence que dans la smorzerà decisamente nelle opere successive, in favore di tête du personnage principal. La dimension dramatique atmosfere più sfumate e complessivamente più riuscite. de l’histoire témoigne toutefois d’un excès de cynisme, que l’auteure émoussera dans les albums suivants, au pro- Hanno aspettato un po’, poi se ne sono andate (Mano it d’atmosphères plus nuancées et dans l’ensemble plus Edizioni/Éditions du Seuil, 1997) segna il passaggio a réussies. quelle inconfondibili atmosfere di realismo magico che diverranno un carattere distintivo dell’autrice. La igura Vies blanches (Titre original : Hanno aspettato un po’, poi se centrale è un personaggio senza nome, una specie di ne sono andate, Mano Edizioni/Éditions du Seuil, 1997) osservatore sovrannaturale ritratto come un uomo calvo, marque le passage à ces atmosphères caractéristiques de con linee simili a tatuaggi tratteggiate sulla testa e in- réalisme magique qui deviendront un trait distinctif de torno agli occhi. L’Uomo Tatuato, come la stessa autrice cette auteure. La igure centrale est un personnage sans

Cartaditalia_N°4 v5.indd 146 2/09/18 09:23 NL GB

Gabriella Giandelli (Milano, 1963), een gedistingeerde, ele- Gabriella Giandelli (Milano, 1963) is an elegant, gante auteur met aandacht voor het innerlijk van haar per- sophisticated author, who pays great attention to the sonages, weet op een stijlvolle manier een intieme sfeer op interior dimension of her characters. She is also capable of te roepen. evoking intimate, suspended atmospheres. Na haar eerste publicaties halverwege de jaren tachtig in After her early experiences in the mid-1980s in magazines tijdschriften als Alter Alter, Frigidaire en Dolce Vita, komt like Alter Alter, Frigidaire and Dolce Vita, her talent haar talent beter uit de verf in Silent Blanket (Granata Press, emerged more clearly in Silent Blanket (Granata Press, 1994), een in New York gesitueerd misdaadverhaal dat zich 1994), a noir set in New York that takes a lingering look at afspeelt in de in sneeuw en winterlicht gehulde stad, koud, the city, covered in snow and shrouded in a wintry light maar tegelijkertijd knus. Het is een verhaal over een man that is at the same time both cold and welcoming. It is voor wie de dieren die hij ontmoet fungeren als een Grieks the story of a man whose neighbour involves him in the koor dat zijn belevenissen van commentaar voorziet en door murder of her husband, with tragic consequences. The zijn buurvrouw betrokken raakt bij de moord op haar man, animals he meets act as a Greek chorus, commenting met alle tragische gevolgen van dien. Giandelli betoont zich on his vicissitudes. Giandelli immediately reveals herself meteen een meesteres in suspense, in het scheppen van to be a master in creating suspense, expectation and a verwachtingen en een mysterieuze, verontrustende sfeer. mysterious, disturbing atmosphere. The static, almost 147 De bijna plechtige onbeweeglijkheid van de iguren, die hieratic nature of the igures, which recalls Piero della doet denken aan Piero della Francesca, en de koele, maar Francesca, and the cold, yet luminous colour make the heldere kleuren geven de tekeningen een sterk illustratief plates highly illustrative, while the texts, which are never karakter, ondersteund door teksten die nooit opdringerig intrusive, reinforce the atmosphere eficaciously, perhaps, zijn en perfect aansluiten bij de sfeer en, zoals in het geval as in the case of the speaking animals, only taking place van de sprekende dieren, misschien wel alleen plaatsvinden in the protagonist’s mind. The dramatic nature of the in de gedachten van de hoofdpersoon. De dramatiek van episode reveals an excessive cynicism, however, which the de gebeurtenis geeft echter blijk van een overdaad aan author will tone down considerably in her following works, cynisme, iets wat de auteur in haar volgende werken zal favouring a softer atmosphere that is generally more temperen, ten gunste van een meer genuanceerde en al successful. met al geslaagdere sfeertekening. Hanno aspettato un po’, poi se ne sono andate (“They De beeldroman Hanno aspettato un po’, poi se ne sono Waited a While and Then They Left”, Mano Edizioni/Éditions andate (‘Ze hebben nog even gewacht en zijn toen wegge- du Seuil, 1997) marks the passage to the unmistakable gaan’, Mano Edizioni/Éditions du Seuil, 1997) markeert de atmosphere of magic realism that will become one of overgang naar de unieke magisch-realistische sfeer die het her distinctive features. The central igure is a character handelsmerk zal worden van de auteur. De centrale iguur without a name, a sort of supernatural observer depicted is een personage zonder naam, een soort bovennatuurlijke as a bald man with lines similar to tattoos drawn on his

Cartaditalia_N°4 v5.indd 147 2/09/18 09:23 lo ha soprannominato, è un’entità benevola capace di nom, une sorte d’observateur surnaturel représenté sous leggere nel cuore delle persone, percependone il dolore la forme d’un homme chauve, avec des lignes semblables e provando ad alleviarlo. La vicenda da lui qui osservata à des tatouages, tracées en pointillés sur la tête et autour è quella di un uomo che, a causa della sorella paralitica des yeux. L’Homme Tatoué, ainsi que l’a surnommé a cui è costretto a badare, si sente bloccato in una situa- l’auteure elle-même, est une entité bienveillante capable zione senza speranza, che lo rende incapace di prendere de lire dans le cœur des gens, percevant leur douleur et decisioni sul suo futuro. Alle soglie di un gesto estremo essayant de la soulager. L’existence qu’il observe ici est (uccidere la sorella), decide inine di fuggire, ma forse c’è celle d’un homme qui, à cause de sa sœur paralytique qu’il ancora spazio per il pentimento e il perdono. est contraint d’assister, se sent bloqué dans une situation In Sotto le foglie (Actes Sud, 2004; Coconino Press sans espoir, face à laquelle il est incapable de prendre des 2008), che si rivelerà uno dei capolavori dell’autrice, décisions sur son avenir. Sur le point d’accomplir un geste torna il misterioso Uomo Tatuato, che giunge in un fatal (tuer sa sœur), il décide inalement de s’enfuir, mais paesino sperduto fra i boschi ed è attratto da una voce peut-être le repentir et le pardon trouveront-ils encore colma di rabbia e di dolore. Emerge così poco a poco il une place. dramma di un bambino morto anni prima nel bosco, del Dans Sous les feuilles (Actes Sud, 2004 ; Coconino Press, fratello ormai di mezza età e della madre anziana, che 2008), qui se révélera un des chefs-d’œuvre de l’auteure, ha avuto un ruolo nel tragico incidente. Le atmosfere on retrouve le mystérieux Homme Tatoué. Arrivé dans un silenziose e sospese della Giandelli rendono alla perfezio- village perdu dans les bois, il est attiré par une voix pleine ne la magia dell’ambientazione, che a sua volta si sposa de colère et de douleur. Ainsi émerge peu à peu le drame pienamente col mistero che circonda il protagonista e d’un enfant mort bien des années plus tôt dans le bois, et col segreto che i personaggi umani celano in fondo al l’histoire de son frère devenu adulte et de sa mère âgée, cuore, come se appunto si trovasse sepolto sotto le foglie qui a joué un rôle tragique dans ce funeste accident. Les autunnali. Dopo una prima parte intrisa del silenzio atmosphères silencieuses et indécises de Giandelli rendent umido e quasi ultraterreno della selva, il dramma monta à la perfection la magie du cadre, qui à son tour se marie lentamente, e inine si scioglie con il ritorno alla quiete pleinement au mystère qui entoure le personnage princi- e all’incanto del bosco. Al di là della trama, al di là della pal et au secret que les personnages humains cachent au natura del soprannaturale osservatore, al di là del piccolo fond de leur cœur, comme s’il se trouvait, précisément, dramma di paese, Sotto le foglie è un autentico gioiellino enfoui sous les feuilles d’automne. Après une première d’atmosfera. partie lourde du silence mouillé et presque féérique de la forêt, le drame monte lentement, et enin se dissout avec 148 L’opera inora più ambiziosa dell’autrice è Interiorae le retour à la sérénité et à l’enchantement du bois. Au-delà (Coconino Press, 2002-200539). Nella cantina di ogni de la trame, au-delà de la nature de l’observateur surna- palazzo vive il Grande Buio, che si nutre dei sogni degli turel, au-delà du petit drame vécu par le village, Sous les inquilini; a servirlo un coniglio bianco, invisibile a tutti. feuilles est un vrai petit bijou d’atmosphère. Ma un giorno un bambino lo vede, ed è il presagio di una catastrofe in arrivo. Il coniglio bianco, evoluzione L’album jusqu’à présent le plus ambitieux de l’auteure dell’Uomo Tatuato delle opere precedenti, ricorda sia est Interiorae (Coconino Press, 2002-200539). Dans la Lewis Carroll che una versione molto più benevola del cave de chaque immeuble vit un être noir, qui se nourrit personaggio apparso nel ilm Donnie Darko (diretto da des rêves des habitants. Un lapin blanc est à son service, Richard Kelly nel 2001), da cui sembra provenire anche invisible à ces derniers. Mais un jour un enfant le voit, et l’espediente del conto alla rovescia che segna il tempo c’est le présage d’une catastrophe à venir. Le lapin blanc,

39 Interiorae è stato inizialmente pubblicato in albi da 32 pagine, pensati 39 Interiorae a d’abord été publié en albums de 32 pages, pensés sur le mo- sulla falsariga dell’“Eightball” di Daniel Clowes, il primo dei quali esce per dèle du Eightball de Daniel Clowes. Le premier volume est publié chez Coco- Coconino Press nel 2002, all’interno della collana Ignatz; il volume completo nino Press en 2002, dans la collection Ignatz. L’intégrale de 136 pages conte- di 136 pagine, contenente le quattro parti della storia, è del 2010, tradotto in nant les quatre parties de l’histoire paraît en 2010. La traduction en anglais inglese da Fantagraphics Books nel 2012. chez Fantagraphics Books date de 2012. Pour l’édition française : Coconino Press – Vertige Graphic 2005-2006, réédité en version intégrale sous le titre Intérieur en 2010 chez Actes Sud.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 148 2/09/18 09:23 observator, afgebeeld als een kale man met op tatoeages head and around his eyes. The Tattooed Man, as he is lijkende lijnen over zijn hoofd en rond zijn ogen. De Tattoo nicknamed by the author, is a kindly being who is able to Man, zoals de auteur hem zelf heeft genoemd, is een wel- read people’s hearts, perceiving their pain and trying to willend wezen dat in staat is de harten van mensen te lezen, soften it. The episode he observes here concerns a man waardoor hij hun verdriet kan waarnemen en proberen te who, because he has to look after his paralysed sister, verlichten. In dit verhaal observeert hij de lotgevallen van feels trapped in a situation with no way out, preventing him een man die zich, vanwege zijn verlamde zus voor wie hij from taking decisions about his future. When he is on the moet zorgen, voelt vastzitten in een uitzichtloze situatie, verge of resorting to an extreme action (killing his sister), waardoor hij niet in staat is beslissingen te nemen over zijn he inally decides to lee, but perhaps there is still room for toekomst. Wanneer hij op het punt staat een extreme daad him to repent and be forgiven. te verrichten (het doden van zijn zuster) besluit hij uiteinde- In Sotto le foglie (“Beneath the Leaves”, Actes Sud, lijk te vluchten, maar misschien is er nog ruimte voor spijt en 2004; Coconino Press 2008), which turned out to be vergiffenis. one of Giandelli’s masterpieces, there is a return of the In Sotto le foglie (‘Onder de bladeren’, Actes Sud, 2004; Co- mysterious Tattooed Man, who arrives in a remote village conino Press 2008), wat een van de meesterwerken van de surrounded by a forest, attracted by a voice full of anger auteur zal blijken te zijn, keert de mysterieuze Tattoo Man and pain. A bit at a time, the drama emerges of a child terug. Hij arriveert in een afgelegen dorpje in de bossen en who died in the forest many years ago, and the story of wordt aangetrokken door een stem vol woede en verdriet. his now middle-aged brother and his elderly mother, who Beetje bij beetje komt het dramatische verhaal aan het licht had a role in the boy’s tragic accident. Giandelli’s silent, over een jongen die jaren geleden in het bos is gestorven, suspended atmospheres perfectly render the magic of over zijn broer die inmiddels van middelbare leeftijd is en the setting, which in turn is perfectly suited to the air of van zijn bejaarde moeder die een rol speelde bij het tragi- mystery surrounding the protagonist and to the secret the sche ongeluk. De stille, raadselachtige sfeer van Giandelli human characters hide deep in their hearts, as if buried geeft perfect de magie van de omgeving weer, die op zijn beneath the autumn leaves. After a irst part, imbued beurt volledig aansluit bij het mysterie dat de hoofdpersoon with the humid, almost otherworldly silence of the forest, omgeeft en met het geheim dat de mensen diep in hun hart the drama slowly intensiies before inally dissolving, verborgen houden, alsof het, inderdaad, begraven ligt onder with a return to the quiet and enchantment of the forest. de bladeren. Na een eerste deel dat is doordrenkt met de Irrespective of the plot, the nature of the supernatural vochtige en bijna bovenaardse stilte van het woud, krijgt observer and the small drama of a village, this book is a het drama langzaam vorm, en lost uiteindelijk weer op met real gem of atmosphere. 149 de terugkeer naar de kalmte en betovering van het bos. Los van het plot, los van de aard van de bovenaardse observator Giandelli’s most ambitious work is Interiorae (Coconino en los van het kleine dorpsdrama is Sotto le foglie een pa- Press, 2002-2005;39 English edition: Fantagraphics Books, reltje van sfeer. 2012). In the basement of every apartment block lives the Great Dark One, who feeds off the dreams of the tenants. Het meest ambitieuze werk van de auteur is tot nu toe Inte- He is served by a white rabbit, which is invisible to everyone. riorae (Coconino Press, 2002-200539). In de kelder van elke One day, however, a young boy sees the rabbit, which is lat leeft het Grote Duister, dat zich voedt met de dromen the omen of an impending disaster. The white rabbit, which van de bewoners: het wordt geholpen door een wit konijn is a development of the Tattooed Man from her previous dat voor iedereen onzichtbaar is. Maar op een dag ziet een works, recalls both Lewis Carroll and a far kinder version jongen het beest, en dat is het voorteken van naderend on- of the character who appeared in the ilm Donnie Darko

39 Interiorae werd oorspronkelijk gepubliceerd in albums van 32 pagina’s, 39 Interiorae was initially published in 32-page albums, along the lines of naar het voorbeeld van Eightball van Daniel Clowes, waarvan de eerste in Daniel Clowes’s Eightball, the irst of which was published by Coconino 2002 uitkomt bij Coconino Press nel 2002, in de reeks Ignatz; Het complete Press in 2002 as part of the Ignatz series. he complete work of 136 pages, boek van 136 pagina’s, dat alle vier delen van het verhaal bevat, dateert uit containing the four parts of the story, was published in 2010 and in the 2010 en is in het Engels vertaald door Fantagraphics Books in 2012. English translation by Fantagraphics Books in 2012.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 149 2/09/18 09:23 rimanente prima di un ignoto disastro. Il paesaggio évolution de l’Homme Tatoué des œuvres précédentes, urbano e la vita comune degli inquilini, esempi di varia rappelle à la fois Lewis Carroll et une version bienveillante umanità, sono ritratti con grande partecipazione, ed è du personnage apparu dans le ilm Donnie Darko (réalisé diicile non immaginare l’autrice osservare i suoi perso- par Richard Kelly en 2001), dont semble provenir aussi naggi con la stessa curiosità e afetto con cui li osserva il l’expédient du compte à rebours marquant le temps res- coniglio. La morte di una vecchia signora che come ulti- tant avant un désastre énigmatique. Le paysage urbain mo desiderio vuole provare un allucinogeno è il culmine et la vie simple des habitants, échantillons les plus divers emotivo del libro, e prelude al cataclisma inale, in cui d’humanité, sont dépeints avec une vraie connivence, et il palazzo crolla dopo che il Grande Buio lo ha abban- il est diicile de ne pas imaginer l’auteure observer ses donato, mentre la signora trascende il piano d’esistenza personnages en ressentant la même curiosité et afection umano e perviene a un’altra dimensione, accompagnata que celles avec lesquelles les observe le lapin blanc. Avec la dal coniglio. Riuscito anche l’epilogo che, con pudore e mort d’une vieille dame dont la dernière volonté est d’es- understatement, è dedicato a due personaggi minori. sayer un hallucinogène, la série touche à son paroxysme émotif, qui sera aussi le prélude au cataclysme inal, L’attività fumettistica della Giandelli procede in parallelo lorsque l’immeuble s’efondre après que l’être noir l’a con l’assidua attività d’illustratrice di libri per l’infanzia abandonné, tandis que la vieille dame transcende le plan (che l’ha vista collaborare, fra gli altri, anche con Jerry de l’existence humaine et parvient à une autre dimension, Kramsky). Il suo più recente lavoro a fumetti è Lontano accompagnée par le lapin blanc. L’épilogue, consacré avec (Canicola Edizioni, 2013), breve racconto di 28 tavole, pudeur et à demi-mot à deux personnages secondaires, est sospeso tra sogno e fantascienza, narrante di un uomo, o lui aussi très réussi. forse solo il simulacro di un uomo, che vive su un satellite in compagnia dei ricordi di persone che non esistono L’activité d’auteure de bande dessinée de Giandelli se più. La vicenda è la più ermetica fra le opere dell’autrice, poursuit en parallèle avec une intense activité d’illustra- e ha un sapore di poesia surreale più che di tradizionale trice de livres pour enfants (qui l’a vue collaborer aussi narrativa a fumetti. Il risultato è suggestivo ma interlo- entre autres avec Jerry Kramsky). Son album de bande cutorio, e l’attesa è per una nuova opera di più ampio dessinée de plus récent, intitulé Lontano (Canicola Edi- respiro. zioni, 2013), est un court récit en 28 planches, suspendu entre rêve et science-iction. Il parle d’un homme, ou peut-être est-ce seulement le simulacre d’un homme, qui vit sur un satellite en compagnie des souvenirs de per- 150 sonnes qui n’existent plus. La trame est la plus hermétique de toutes les œuvres de l’auteure, et elle a une saveur de poésie surréelle plus que de véritable roman graphique. Le résultat est très évocateur mais inabouti, et laisse le lecteur dans l’attente d’un nouvel album plus audacieux.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 150 2/09/18 09:23 heil. Het witte konijn, een transformatie van de Tattoo Man (directed by Richard Kelly in 2001), from which the device uit de vorige werken, doet zowel denken aan Lewis Carroll of the countdown indicating the time remaining until the als aan een goedaardiger versie van het personage uit de unknown disaster also seems to have been borrowed. ilm Donnie Darko (geregisseerd door Richard Kelly in 2001), The urban landscape and the shared life of the tenants, waaraan ook het aftellen van de resterende tijd tot een on- examples of human diversity, are depicted with great bekende ramp lijkt te zijn ontleend. Het stedelijk landschap participation and it is dificult not to imagine the author en het openbare leven van de latbewoners, een mengeling observing her characters with the same curiosity and love van allerlei soorten mensen, zijn met veel zorg afgebeeld, as that with which the rabbit observes them. The death waaruit je kunt aleiden dat de auteur haar personages of an old lady whose last wish is to try a hallucinogenic met dezelfde liefdevolle en nieuwsgierige blik bekijkt als drug is the book’s emotional apex and precedes the waarmee ze het konijn observeert. De dood van een oude inal disaster, when the apartment block collapses after mevrouw die als laatste wens heeft een hallucinogeen te being abandoned by the Great Dark One, while the old proberen, is de emotionele climax van het boek en de pre- lady transcends human existence and reaches another lude tot het catastrofale einde, waarin de lat instort nadat dimension, accompanied by the rabbit. The epilogue, het Grote Duister de kelder heeft verlaten, terwijl de vrouw, devoted with modesty and understatement to two minor samen met konijn, transcendeert van het aardse bestaan characters, also works well. naar een andere dimensie. Ook de epiloog, die met gêne en understatement is gewijd aan twee minder belangrijke per- Giandelli’s work as a cartoonist has proceeded in parallel sonages, is erg geslaagd. with her busy work as an illustrator for children’s books (also with Jerry Kramsky). Her most recent comic book Naast het maken van beeldromans houdt Giandelli zich ook is Lontano (“Far”, Canicola Edizioni, 2013), a short story met regelmaat bezig met het illustreren van kinderboeken containing 28 plates, suspended between dream and (onder andere in samenwerking met Jerry Kramsky). Haar science iction, which tells the story of a man, or perhaps meest recente stripverhaal is Lontano (‘Ver weg’, Canicola just his outline, who lives on a satellite together with the Edizioni, 2013), een kort verhaal van 28 tekeningen dat het memories of people who no longer exist. This is her most midden houdt tussen droom en fantasie en gaat over een hermetic work and is more akin to surreal poetry than man, of misschien alleen maar een geingeerde man, die op traditional comic narrative. The result is a work that while een satelliet woont in gezelschap van de herinneringen aan suggestive, also feels incomplete, and the hope is that she personen die niet meer bestaan. Het is het meest herme- will go back to producing the longer format. tische werk van de auteur, en ademt eerder een sfeer van 151 surrealistische poëzie dan van een traditioneel stripverhaal. Het resultaat is beeldend suggestief maar vluchtig, en het wachten is op een nieuw werk van groter gewicht.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 151 2/09/18 09:23 1

152

1 Gabriella Giandelli Silent Blanket

2-3 Fransesca Ghermandi Interiorae

Cartaditalia_N°4 v5.indd 152 2/09/18 09:23 3

153

Cartaditalia_N°4 v5.indd 153 2/09/18 09:23 4

154

Cartaditalia_N°4 v5.indd 154 2/09/18 09:23 4-5 Gabriella Giandelli Interiorae

155

Cartaditalia_N°4 v5.indd 155 2/09/18 09:23 Davide Toffolo

IT FR

Fumettista e musicista, leader del gruppo indie rock Tre Auteur de bande dessinée et musicien, leader du groupe allegri ragazzi morti, Davide Tofolo (Pordenone, 1965) indie rock Tre allegri ragazzi morti, Davide Tofolo è un’originale igura di artista a tutto tondo. A partire (Pordenone, 1965) est une igure originale d’artiste à 360 dagli anni Novanta, Tofolo opera in parallelo nei due degrés. À partir des années 90, Tofolo travaille en paral- ambiti artistici, raggiungendo in entrambi risultati degni lèle dans les deux milieux artistiques, en obtenant dans di nota, e non senza inluenze reciproche: il nome del tous deux des résultats signiicatifs, ayant aussi des in- gruppo, fondato nel 1994, cita quello di una delle prime luences réciproques : le nom du groupe, fondé en 1994, serie di Tofolo, Cinque allegri ragazzi morti (su Rumore cite celui d’une des premières séries de Tofolo, Cinque Magazine, 199240), incentrata su cinque adolescenti allegri ragazzi morti (« Cinq joyeux garçons morts », dans zombi; il suo primo disco Mondo Naif (1994) avrebbe Rumore Magazine, 199240), racontant les histoires de cinq poi dato il nome a una rivista pubblicata da Star Comics; adolescents zombies ; son premier disque Mondo Naif la stessa presenza scenica di Tofolo, che si presenta sul (1994) allait donner son nom à une revue publiée par palco indossando una maschera da teschio da lui dise- Star Comics ; sur scène également, Tofolo se présente en gnata e in tuta mimetica, richiama l’estetica dei fumetti portant un masque de tête de mort dessiné par lui et en e trasforma l’autore in un vero e proprio personaggio. tenue de camoulage, ce qui rappelle l’esthétique de ses 156 bandes dessinées et transforme l’auteur en un véritable Dopo varie esperienze su formati brevi o seriali, apparse personnage. su riviste di cui Tofolo era sempre uno degli animatori, il suo esordio sul graphic novel avviene con Carnera, la Après diférentes expériences sur des formats brefs ou des montagna che cammina (Coconino Press, 2001), prima séries, parues dans des revues dont Tofolo était toujours prova del suo notevole talento sulla misura del romanzo, l’un des animateurs, il fait ses débuts dans le roman gra- in cui adotta uno stile lievemente più realistico di quello phique avec Carnera, la montagna che cammina (« Carne- che avrebbe usato in seguito. Biograia del suo conter- ra, la montagne qui marche » ; Coconino Press, 2001), raneo Primo Carnera, il primo italiano a vincere un première démonstration de son talent sur le format du titolo mondiale di pugilato, il libro rivela un Tofolo più roman, où il adopte un style légèrement plus réaliste que afascinato dall’umanità del gigante friulano che dalle ce qu’il fera par la suite. Biographie de son compatriote sue performance sul ring, e capace di sfuggire ai classici Primo Carnera, le premier Italien à remporter un titre luoghi comuni dei racconti sulla boxe, a cominciare mondial de boxe, cet album révèle un Tofolo davantage dall’enfasi sui combattimenti, qui ridotta al minimo. fasciné par l’humanité de ce géant originaire du Frioul,

40 I personaggi hanno attraversato vari editori e incarnazioni: le riviste 40 Les personnages ont connu divers éditeurs et incarnations : les revues Di- Dinamite (Granata Press, 1995), Mondo Naif (Star Comics, 1996; Kappa namite (Granata Press, 1995), Mondo Naif (Star Comics, 1996 ; Kappa Edi- Edizioni, 1998-2005) e Fandango (Panini Comics, 1999-2001), quindi tre zioni, 1998-2005) et Fandango (Panini Comics, 1999-2001), puis trois vo- volumi Coconino Press del 2008 che ristampavano e completavano il mate- lumes chez Coconino Press en 2008 dans une édition intégrale et augmentée. riale esistente.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 156 2/09/18 09:23 NL GB

Davide Toffolo (Pordenone, 1965) is een veelzijdig kunste- Author of comic books and musician, leader of the indie naar; hij is zowel striptekenaar als muzikant, namelijk lead- rock band Tre allegri ragazzi morti (Three Happy Dead zanger van de indierockgroep Tre allegri ragazzi morti (‘Drie Guys), Davide Toffolo (Pordenone, 1965) is an original, all- vrolijke dode jongens’). Sinds de jaren negentig is Toffolo in round artist. He began developing both artistic careers beide kunstrichtingen tegelijk actief, met behoorlijk succes, in the 1990s, with considerable success in both. The two vooral dankzij die kruisbestuiving: de naam van de in 1994 ields have also had a certain reciprocal inluence on opgerichte band is afgeleid van de naam van een van de one another. The name of the band, which was founded eerste stripreeksen van Toffolo: Cinque allegri ragazzi morti in 1994, was borrowed from one of Toffolo’s irst comic (‘Vijf vrolijke dode jongens’ in Rumore Magazine, 199240), strip series, Cinque allegri ragazzi morti (“Five Happy Dead over vijf puberzombies; verder werd een door Star Comics Guys”, in Rumore Magazine, 1992),40 centred around ive uitgebracht tijdschrift vernoemd naar zijn eerste plaat Mon- teenage zombies, while the band’s irst record, Mondo Naif do Naif (1994); bij zijn optredens draagt Toffolo een door (1994), later gave the name to the magazine published by hemzelf ontworpen doodshoofdmasker en camoulagepak Star Comics. Moreover, when the band performs, Toffolo in de stijl van zijn strips, waarmee de auteur zichzelf tot appears on stage wearing a camoulage suit and a skull personage maakt. mask he designed, mirroring the aesthetics of comic strips and turning him into a comic book protagonist. 157 Na een paar korte verhalen en verhalenreeksen die verschenen in tijdschriften waaraan Toffolo ook als illustrator After trying his hand at shorter comic books and comic strip verbonden was, is zijn eerste graphic novel Carnera, la mon- series, which appeared in magazines Toffolo had worked tagna che cammina (‘Carnera, de wandelende berg’, Coco- for as an illustrator, he made his debut in the graphic nino Press, 2001). Hij toont zijn opmerkelijke talent hier voor novel with Carnera, la montagna che cammina (“Carnera het eerst in een werk met de lengte van een roman, in een the Mountain that Walks”, Coconino Press, 2001), the irst stijl die realistischer is dan zijn latere stijl. In deze biograie evidence of his considerable talent at this format, in which over zijn streekgenoot Primo Carnera, de eerste Italiaanse he adopts a slightly more realistic style than the one he will wereldkampioen boksen, blijkt dat Toffolo meer geïnte- use in his subsequent works. This biography of local hero resseerd in de mens Carnera dan in de prestaties die deze Primo Carnera, the irst Italian to win a world boxing title, reus uit Friuli in de ring neerzet en slaagt hij erin de clichés reveals an author who is more fascinated by the human van verhalen over de bokssport te vermijden, te beginnen side of this giant from Friuli than he is by his performances bij de nadruk op de gevechten, die in dit boek tot een mini- in the ring. The book, therefore, manages to avoid the usual

40 De personages zijn door verschillende uitgevers in verschillende verschij- 40 he characters have seen various additions and incarnations: the ningsvormen uitgegeven: de tijdschriften Dinamite (Granata Press, 1995), magazines Dinamite (Granata Press, 1995), Mondo Naif (Star Comics, 1996; Mondo Naif (Star Comics, 1996; Kappa Edizioni, 1998-2005) en Fandango and Kappa Edizioni, 1998-2005) and Fandango (Panini Comics, 1999- (Panini Comics, 1999-2001), daarna werden in 2008 drie delen uitgegeven 2001), and then three Coconino Press volumes in 2008, which reprinted door Coconino Press, die het bestaande materiaal herdrukte en aanvulde. and completed the existing material.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 157 2/09/18 09:23 Addirittura, il combattimento per il titolo è raccontato comme lui, que par ses performances sur le ring. Il sait fuori campo, attraverso semplici riassunti testuali dei aussi éviter les lieux communs des récits sur la boxe, à round. Non c’è nulla della mistica della povertà, della commencer par l’emphase accordée aux combats, ici fame di vittoria e dell’epica del riscatto che di solito réduite au minimum. Il va même jusqu’à raconter le compongono l’ideologia dei racconti di boxe; c’è solo la combat pour le titre en hors champ, par de simples ré- storia di un uomo dotato di enorme stazza e forza isica, sumés textuels des diférents rounds. Aucune trace de la ma nient’afatto stupido, che trova nel pugilato la sua mystique de la pauvreté, de la faim de victoire ou d’une strada perché “scritta nel suo corpo”; un alieno, sia nel épopée de la rédemption qui composent généralement isico che nel modo di pensare. Non è un caso che Tof- l’idéologie des histoires de boxe. Il n’y a que l’histoire d’un folo inserisca la suggestiva ipotesi che Jerry Siegel e Joe homme doté d’une corpulence et d’une force physique Shuster abbiano creato Superman proprio ispirandosi a hors du commun, mais loin d’être idiot, et qui trouve Carnera, che conquista la cintura di campione del mon- sa voie dans la boxe parce qu’elle est « écrite dans son do in quello stesso 1933 che vede nascere il prototipo dei corps ». C’est un extraterrestre, tant par son physique que supereroi americani. par sa façon de penser. Non sans raison, Tofolo suggère de manière assez séduisante l’hypothèse que Jerry Siegel et Pasolini (Biblioteca dell’Immagine, 2002), intitolato Joe Shuster auraient créé Superman en s’inspirant juste- nella prima edizione Intervista a Pasolini, racconta di un ment de Carnera, qui conquiert la ceinture de champion uomo che aferma di essere Pier Paolo Pasolini e contatta du monde en cette même année 1933 qui vit naître le il Davide Tofolo del presente chiedendo di essere inter- prototype des superhéros américains. vistato. L’autore, pur consapevole di essere di fronte a un mitomane, è tuttavia afascinato da quest’uomo, che si Pasolini, une rencontre (Biblioteca dell’Immagine, 2002 ; esprime come Pasolini e sembra a tutti gli efetti il po- édition française : Casterman, 2004), intitulé pour la eta e regista morto tragicamente nel 1975. L’intervista, première édition italienne Intervista a Pasolini (« Entretien condotta nei luoghi del vero Pasolini, diventa occasione avec Pasolini »), est l’histoire d’un homme qui airme être per ripercorrerne la vita e il pensiero, e per Tofolo per Pier Paolo Pasolini et contacte Davide Tofolo aujourd’hui rilettere sul ruolo dell’artista. La morale è esplicitata da pour lui accorder un entretien. L’auteur, bien conscient un racconto parallelo, ispirato al into “coccodrillo” che d’avoir afaire à un mythomane, est toutefois fasciné par Pasolini scrisse su se stesso: è la storia di un coccodrillo cet homme, qui s’exprime comme Pasolini et ressemble parlante che viene ucciso da una tribù africana perché à s’y méprendre au poète et réalisateur mort en 1975. diverso da tutti gli altri e dunque fonte d’inquietudine. L’entretien se déroule dans les lieux hantés par le vrai 158 Che l’artista debba opporsi all’omologazione dell’ordine Pasolini et devient l’occasion de revenir sur sa vie et sa borghese (e denunciarla ino allo scandalo) in nome di pensée, et pour Tofolo de réléchir sur le rôle de l’artiste. un’umanità non ancora corrotta dal culto delle merci è La morale est donnée par un récit parallèle, inspiré du il senso ultimo dell’esperienza pasoliniana, e Tofolo usa faux « crocodile » – dans le jargon journalistique, un ar- l’espediente di un possibile ritorno di Pasolini per con- ticle nécrologique préparé à l’avance avant le décès d’une frontarsi col suo esempio. È un confronto non risolutivo personnalité – que Pasolini avait écrit sur lui-même. C’est ma problematico, e lo stesso vale per il lettore, che adot- l’histoire d’un crocodile parlant qui est tué par une tribu ta il punto di vista del Tofolo-personaggio nella condu- africaine parce que sa diférence est source d’inquiétude. zione dell’intervista. È questa la prima volta che Tofolo Ainsi l’artiste doit-il s’opposer au nivellement que produit entra direttamente nei suoi fumetti, ed è la spia non l’ordre bourgeois (et le dénoncer jusqu’au scandale) au tanto di una propensione metafumettistica dell’autore, nom d’une humanité non encore corrompue par le culte quanto della ricerca di un fumetto programmaticamente de la marchandise. C’est le sens ultime de l’expérience pa- basato sul coinvolgimento personale, che diventerà la solinienne, et Tofolo a recours à l’expédient d’un possible sua cifra distintiva, facendosi coinvolgimento emotivo, retour de Pasolini pour se mesurer à son exemple. Cette intellettuale e all’occorrenza persino diegetico. confrontation n’est pas ici résolutive mais problématique, et c’est aussi la situation du lecteur, qui adopte le point Il re bianco (Coconino Press, 2005) è la storia di Copito de vue du Tofolo-personnage qui conduit l’entretien. de Nieve (Fiocco di Neve), l’unico gorilla albino cono- C’est la première fois que Tofolo se dessine lui-même

Cartaditalia_N°4 v5.indd 158 2/09/18 09:23 mum beperkt zijn. Het titelgevecht blijft zelfs buiten beeld clichés of boxing stories, starting with their emphasis on en wordt verteld door middel van eenvoudige tekstuele the ights, which here are reduced to a minimum. Even his samenvattingen van de rondes. Geen spoor van de mystiek world title ight is narrated off-screen, using short texts to van de armoede, de roem van de overwinning en de her- summarise each round. Moreover, there is nothing about oïek van de bevrijding, die doorgaans zijn verbonden met the mystique of poverty, the hunger for victory or the epic verhalen over de bokssport; het is slechts het verhaal van of redemption that are normally part of the ideology of een beer van een vent die beslist niet op zijn achterhoofd is boxing stories. There is just the story of a man who was gevallen en gaat boksen omdat hem dat op het lijf geschre- enormous and very strong, but not at all stupid, who found ven is; een buitenaards wezen, zowel fysiek als in zijn manier his path in boxing because it was “written in his body” – an van denken. Niet voor niets suggereert Toffolo dat Jerry alien, both physically and in his way of thinking. It is no Siegel en Joe Shuster zich bij het creëren van hun Superman coincidence that Toffolo includes the credible idea that hebben laten inspireren door Carnera, die de wereldtitel Jerry Siegel and Joe Shuster based their Superman igure veroverde in 1933, hetzelfde jaar als waarin het prototype on Carnera, who won the world title in 1933, the very year van de Amerikaanse superhelden het levenslicht zag. in which the prototype of the American superhero was created. Pasolini (Biblioteca dell’Immagine, 2002), aanvankelijk uitgebracht onder de titel Intervista a Pasolini (‘Interview Pasolini (Biblioteca dell’Immagine, 2002), originally met Pasolini’), gaat over een man die beweert Pier Paolo entitled Intervista a Pasolini, tells the story of a man who Pasolini te zijn en de Davide Toffolo van nu benadert met claims to be Pier Paolo Pasolini and contacts Davide de vraag of hij hem wil interviewen. Hoewel de auteur weet Toffolo in the present to be interviewed. Despite being dat hij te maken heeft met een mythomaan, is hij toch on- fully aware that he is dealing with a pathological liar, der de indruk van deze man, die net zo praat als Pasolini en Toffolo is nevertheless fascinated by this man, who speaks verder ook in alles lijkt op de dichter-regisseur die in 1975 like Pasolini and to all intents and purposes seems to op tragische wijze om het leven kwam. Het interview, dat be the poet and director who died tragically in 1975. The plaatsvindt op plekken waar de echte Pasolini kwam, biedt interview, conducted in places frequented by the real een gelegenheid om diens leven en denkbeelden nog eens Pasolini, becomes an opportunity to retrace Pasolini’s life de revue te laten passeren en stelt Toffolo in staat om de rol and thoughts, and for Toffolo to reflect on the artist’s role. van de kunstenaar te overdenken. De moraal wordt duidelijk The story’s message is rendered explicitly by a parallel in een parallel verhaal dat geïnspireerd is op de zogenaamde story, based on the fake “crocodile” that Pasolini wrote ‘krokodil’ waarover Pasolini schreef en waarmee hij zichzelf about himself. It is the story of a talking crocodile that is 159 bedoelde: het verhaal gaat over een sprekende krokodil die killed by an African tribe because it is different from all door een Afrikaanse stam wordt gedood omdat hij anders is the other crocodiles and, therefore, a source of concern. dan alle andere krokodillen en dus onrust zaait. Dat kunste- The fact that artists must stand up against bourgeois naars zich zouden moeten verzetten tegen de goedkeuring homologation and sameness (and denounce this until van de bourgeoisie (en deze zouden moeten aanklagen, everyone is abhorred) in the name of a humanity that desnoods met een schandaal als gevolg) uit naam van een has not yet been corrupted by the worship of goods is mensheid die nog niet bedorven is door het consumentisme, Pasolini’s message, and Toffolo uses the expedient of is de ultieme betekenis van het pasoliniaanse gedachtegoed, Pasolini’s possible return to compare himself to this en Toffolo gebruikt de truc van een mogelijke terugkeer van model. This comparison creates more problems than Pasolini om zichzelf te confronteren met zijn voorbeeld. it provides answers, however, also for the readers, who Het is een moeilijke confrontatie die niets oplost, ook voor adopt the point of view of Toffolo the character carrying de lezer die zich vereenzelvigt met Toffolo-personage dat out the interview. This is the first time that Toffolo appears het interview houdt. Het is de eerste keer dat Toffolo recht- directly in his own cartoon strips and it is an indication not streeks zelf optreedt in zijn strips, wat niet betekent dat hij so much of the author’s propensity for meta-cartooning een voorkeur heeft voor metastrips, maar wat een voorbode as his search for a comic book that is intentionally based is van zijn latere handelsmerk: een stripvorm gebaseerd op on personal involvement, and this becomes his signature persoonlijke betrokkenheid op emotioneel en intellectueel style, with an involvement that is emotional, intellectual niveau, met soms een rol voor zichzelf in het verhaal. and, where necessary, even diegetic.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 159 2/09/18 09:23 sciuto, a lungo star dello zoo di Barcellona. All’approssi- dans ses planches. C’est moins le signe d’une propension marsi della morte dell’animale, avvenuta nel 2003 per un à verser dans la méta-bande dessinée qu’une déclaration cancro alla pelle, Tofolo, che di nuovo si mette in scena d’intention de l’auteur à explorer une dimension plus per- direttamente, parte dall’Italia per visitare un’ultima volta sonnelle à travers son travail. Cela deviendra sa marque de il gorilla bianco che in passato lo aveva tanto colpito. fabrique, en se déclinant sur le plan afectif, intellectuel et Come già Pasolini, Il re bianco parte dal vissuto di Tof- parfois même diégétique. folo, ormai deinitivamente orientato verso un fumetto personale, seppure non propriamente autobiograico. Il Le Roi blanc (Coconino Press, 2005 ; édition française : gorilla albino triste perché prigioniero e prigioniero per- Casterman, 2005) est l’histoire de Copito de Nieve ché unico, specchio di solitudini e sensi di colpa, ha una (Flocon de neige), le seul gorille albinos connu, qui fut consolidata tradizione letteraria: già Calvino ne scriveva longtemps une célébrité du zoo de Barcelone. Au mo- in Palomar. E tuttavia Tofolo sfugge al facile patetismo ment où l’animal est en train de mourir d’un cancer de proprio personalizzando l’approccio, parlando, più che la peau, qui l’emportera en 2003, Tofolo, qui se met à del gorilla, di se stesso, usando l’animale come trami- nouveau en scène directement, part de l’Italie pour rendre te. Stante questo approccio, il rischio di narcisismo è une dernière visite au gorille blanc qui par le passé l’avait sempre presente; ma qui, come in Pasolini e nei libri énormément frappé. Comme pour l’album sur Pasolini, successivi, va almeno di pari passo con una sincerità che Le Roi blanc part du vécu de Tofolo qui s’est désormais risuona convincente e apprezzabile, un atteggiamento déinitivement orienté vers une bande dessinée person- che guida Tofolo sia nel fumetto che nella musica; e nel nelle, sans être pour autant strictement autobiographique. caso di quest’ultima, sia a livello compositivo che a quel- Le gorille albinos triste parce que prisonnier et prisonnier lo performativo. Tutta l’esperienza di Tofolo ruota in- parce qu’unique au monde, miroirs des solitudes et des torno al “mettersi in scena”, un atteggiamento in ultima sentiments de culpabilité, s’inscrit dans une riche tra- analisi non molto diverso da quello di Gipi, ma risolto dition littéraire : Calvino en parlait déjà dans Palomar. sul piano non di una drammatica autoanalisi, ma di un Toutefois Tofolo évite un pathétisme facile justement en personalismo ludico e venato d’intellettualismo. personnalisant son approche, en parlant de lui-même plus que du gorille et en faisant de l’animal un truchement. In Trés! Fumetti per il teatro (Coconino Press, 2008), Une telle approche fait toujours courir le risque d’un Tofolo immagina la resa a fumetti di tre brevi pièce tea- certain narcissisme. Mais ici, comme dans Pasolini et ses trali messe in scena negli anni Settanta dagli stessi tre at- albums suivants, elle va toujours de pair avec une sincérité tori, due uomini e una donna, in un immaginario paese convaincante et appréciable, une attitude adoptée par 160 sudamericano, e la cui performance darà il via a un mo- Tofolo tant dans la bande dessinée que dans la musique : vimento di liberazione dalla dittatura. I tre drammi sono dans ce dernier cas aussi bien au plan de la composition infatti a sfondo politico: nel primo, un uomo che vive in que de l’exécution sur scène. Toute l’expérience de Tofolo una società distopica deve espiare il reato di critica verso tourne autour d’une « mise en scène » de soi, une attitude il potere tramite una codiicata cerimonia rituale, che qui n’est pas si diférente au fond que celle de Gipi, même prevede un colpo di pistola sparato da un funzionario si elle ne se traduit pas en une auto-analyse dramatique, e assorbito da un apposito “difensore” corazzato, che si mais plutôt en une incarnation ludique et parfois intellec- frappone fra l’arma e il colpevole; inirà, prevedibilmen- tualiste. te, in tragedia. Il secondo vede i tre attori attendere nudi un non meglio speciicato evento catastroico, mentre Dans Trés! Fumetti per il teatro (« Trés ! Bandes dessinées la donna si trasforma in una specie di donna-scimmia, pour le théâtre », Coconino Press, 2008), Tofolo imagine la “diversa” in quella società. La terza pièce ha per pro- la traduction en bande dessinée de trois courtes pièces tagonista la iglia adolescente del dittatore, che prova a de théâtre mises en scène dans les années 70 par les trois ricattare suo padre, senza successo: lui morirà fortuita- mêmes acteurs, deux hommes et une femme, dans un mente per infarto, e lei non otterrà comunque nulla, se pays sud-américain imaginaire, et dont la performance va non farla franca. Tre rappresentazioni teatrali inventate, lancer un mouvement de libération contre la dictature. tre attori immaginari, tre “inti” fumetti presentati come Les trois drames ont en efet des échos politiques : dans le reperti d’epoca, in una rilessione che è sia politica, sia premier, un homme vivant dans une société dystopique

Cartaditalia_N°4 v5.indd 160 2/09/18 09:23 Il re bianco (‘De witte koning’, Coconino Press, 2005) gaat Il re bianco (“The White King”, Coconino Press, 2005) is the over Copito de Nieve (Sneeuwvlokje), de enige bekende story of Copito de Nieve (“Snowlake”), the only known albinogorilla, die lange tijd de ster van de dierentuin in Bar- albino gorilla and long-time star at Barcelona Zoo. As celona was. Wanneer de dood van het dier nadert (het zou the animal was nearing its death (it died from skin cancer in 2003 sterven aan de gevolgen van huidkanker), brengt in 2003), Toffolo, who once more appears directly in this Toffolo, opnieuw als personage, vanuit Italië een laatste work, leaves Italy to visit the white gorilla for the last time bezoek aan de witte gorilla die hem eerder zo had geraakt. as he had been deeply moved by the gorilla when he Net als Pasolini is Il re bianco gebaseerd op een persoon- saw him previously. As in Pasolini, Il re bianco starts with lijke ervaring van Toffolo, die zich inmiddels deinitief richt Toffolo’s own life experiences, as he is now deinitively op een persoonlijke, zo niet zuiver autobiograische strip. oriented towards a personal comic strip, albeit not Het gegeven van de albinogorilla die treurig is omdat hij exactly an autobiographical one. There is already a literary gevangen zit en gevangen zit omdat hij uniek is, als spiegel tradition of the albino gorilla, sad because it is a prisoner van eenzaamheid en schuldgevoel, kent een solide literaire and a prisoner because it is unique – a mirror of solitude traditie: Calvino schreef er al over in Palomar. Juist door zijn and feelings of guilt – as Calvino already wrote about it persoonlijke benadering vermijdt Toffolo gemakzuchtige in Palomar. Toffolo manages to avoid the easy pathos, pathetiek, en heeft hij het niet zozeer over de gorilla als however, by personalising his approach, talking about wel over zichzelf, via het dier. Deze benadering draagt al- himself rather than about the gorilla and using the animal tijd het risico van narcisme in zich; maar hier gaat het, net as a go-between. There is always a danger of Narcissus in als in Pasolini en de latere boeken, hand in hand met een adopting such an approach, but here, as in Pasolini and his oprechtheid die overtuigend en lovenswaardig overkomt, following books, it is at least matched by a sincerity that is een houding waardoor Toffolo zich zowel in zijn strips als in both convincing and commendable, an attitude that guides zijn muziek laat leiden, en wat betreft de muziek, zowel op Toffolo in his comic books and also his music, both when compositorisch als uitvoerend niveau. Toffolo’s belevings- writing music and performing. Toffolo’s focus is always on wereld draait volledig om performance, een houding die in the mise-en-scène, an approach that is essentially not very wezen niet veel verschilt van die van Gipi, maar door hem different from that of Gipi, but is achieved through a playful niet door middel van een dramatische zelfanalyse wordt self-consciousness veined with intellectualism rather than uitgewerkt, maar via een helder, intellectueel getint ‘perso- dramatic self-analysis. nalisme’. In Trés! Fumetti per il teatro (“Trés! Comic Strips for the In Trés! Fumetti per il teatro (‘Trés! Strips voor het theater’, Theatre” Coconino Press, 2008), Toffolo imagines a comic- 161 Coconino Press, 2008), verbeeldt Toffolo het verstrippen book version of three short plays staged during the 1970s van drie korte theaterstukken die in de jaren zestig ten to- by three actors/authors – two men and a woman – in an nele zijn gebracht door steeds dezelfde drie acteurs, twee imaginary country in South America, the performance mannen en een vrouw, in een denkbeeldig Zuid-Amerikaans of which will trigger a movement to free the people land. De opvoering van de stukken zal het startschot zijn from their dictator. The three plays have a clear political van een beweging die de dictatuur omver wil werpen. De message. In the irst play, a man living in a dystopian drie toneelstukken hebben inderdaad een politieke achter- society is to be punished for the crime of criticising the grond: in het eerste stuk moet een man die in een dystopie authorities in the form of a codiied ritual ceremony, which leeft, boeten voor het uiten van kritiek op het regime door involves being shot at with a pistol ired by an oficial. middel van een rituele ceremonie, waarbij een functiona- The bullet is absorbed by a special armoured “defender”, ris een pistoolschot lost dat wordt opgevangen door een placed between the weapon and the guilty person. Not speciale gepantserde ‘verdediger’ die tussen het wapen unexpectedly, the story ends in tragedy. The second story en de schuldige in staat; het slot is natuurlijk dramatisch. sees the three actors waiting completely naked for an In het tweede stuk zien we de drie acteurs naakt wachten unspeciied catastrophic event, with the woman turning op een niet nader omschreven ramp, terwijl de vrouw on- into a sort of woman-monkey, the “odd one out” in that dertussen verandert in een soort aapvrouw, in iemand die society. The third story has as its protagonist the dictator’s in die samenleving ‘anders’ is. Het derde deel draait om de teenage daughter, who unsuccessfully attempts to puberdochter van de dictator, die vergeefs probeert haar blackmail her father. When he suddenly dies from a heart

Cartaditalia_N°4 v5.indd 161 2/09/18 09:23 relativa alla natura di fumetto e teatro, che in quanto arti doit expier le crime d’avoir critiqué le pouvoir, en se povere, minori, possono permettersi di dire quel che non soumettant à une cérémonie rituelle codiiée. Elle prévoit si può dire altrove. qu’un coup de pistolet soit tiré par un fonctionnaire et absorbé par un « défenseur » en armure, qui s’interpose Ancora prendendo spunto da vicende della sua terra entre l’arme et le coupable ; la in, bien sûr, sera tragique. d’origine (a cui lo stesso Pasolini era molto legato), L’in- Le deuxième voit les trois acteurs attendre nus un événe- verno d’Italia (Coconino Press, 2010) è un libro-denun- ment catastrophique non précisé, tandis que la femme cia sul grande rimosso nazionale dei campi di concen- se transforme en une sorte de femme-singe, celle qui est tramento italiani per prigionieri sloveni, in particolare « diférente » dans cette société. La troisième pièce met en quello di Gonars, in provincia di Udine, che fu attivo fra scène la ille adolescente du dictateur, tentant de faire du il 1942 e il 1943. Tofolo intenzionalmente punta alla chantage à son père, sans succès. Il mourra accidentelle- massima carica emotiva, incarnando la sua denuncia in ment d’un infarctus, et elle n’obtiendra rien en déinitive, un bambino e una bambina, orfani e denutriti, che si so- sinon de s’en tirer à bon compte. Trois représentations stengono a vicenda come possono. Il senso di operazioni théâtrales inventées, trois acteurs imaginaires, trois come questa sta nella necessità del ricordo e nell’urgenza « fausses » bandes dessinées présentées comme des docu- della denuncia, ma Tofolo azzecca, nel dialogo fra i due ments d’époque, et une rélexion qui est à la fois politique bambini, anche qualche momento di autentica commo- et sur la nature de la bande dessinée et du théâtre, qui en zione. tant qu’arts pauvres, mineurs, peuvent se permettre de dire ce qui ne peut pas être dit ailleurs. Graphic Novel Is Dead (Rizzoli Lizard, 2014) è invece un tentativo autobiograico più esplicito, che aggiunge S’inspirant à nouveau d’événements advenus sur sa terre alla dimensione di fumettista quella di cantante e uomo d’origine (à laquelle Pasolini était lui aussi très lié), L’indi spettacolo. È anche una rilessione sul fumetto e sul verno d’Italia (« L’hiver d’Italie », Coconino Press, 2010) formato graphic novel, che a dispetto del titolo Tofolo est un livre pamphlet sur la grande amnésie nationale ama profondamente. È, più che una vera autobiograia, touchant aux camps de concentration italiens pour pri- una confessione, composta di brevi pillole, di solito di sonniers slovènes, en particulier celui de Gonars, dans la una singola tavola, che vanno a intrecciarsi in diversi province d’Udine, qui fut actif entre 1942 et 1943. Tof- iloni paralleli: il padre; Pasolini; le donne della sua vita; folo mise intentionnellement au maximum sur les afects, il sesso occasionale con le groupie; rilessioni sull’essere en incarnant sa charge dans un petit garçon et une petite un artista e sull’avere un’identità segreta; e ancora, l’in- ille, orphelins et rachitiques, qui se soutiennent mutuelle- 162 vidia benevola per Zerocalcare, l’amico Ed (chiunque ment comme ils peuvent. Le sens d’entreprises de ce genre sia), e soprattutto il suo pappagallino inseparabile, che tient à la nécessité de faire mémoire et à l’urgence de dé- ritorna come un il rouge. Al di là degli argomenti, molte noncer, mais Tofolo saisit aussi, dans le dialogue entre les di queste istantanee sono riuscite, e Tofolo dimostra deux enfants, quelques moments d’authentique émotion. un’ironia lieve e sintetica, che ricorda certo Makkox41. Complessivamente, non dice niente di sconvolgente né Graphic Novel Is Dead (Rizzoli Lizard, 2014) est quant su se stesso né sul mondo, ma a lettura inita si rimane à lui une tentative autobiographique plus explicite, qui con l’impressione non solo di conoscere meglio l’autore, ajoute à la dimension de dessinateur de bande dessinés ma di aver qualcosa su cui rilettere relativamente a tutti celle de chanteur et d’homme de spectacle. C’est aussi une i temi che afronta. rélexion sur la bande dessinée et sur le format du roman graphique que, malgré le titre de l’album, Tofolo aime profondément. Il s’agit, plus que d’une véritable autobiographie, de confessions composées sur un format court, en général en une seule planche, qui se croisent ensuite

41 Pseudonimo di Marco Dambrosio (Formia, 1965), fumettista e blogger, noto per le sue web strip verticali Canemucca, partite nel 2007.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 162 2/09/18 09:23 vader af te persen: hij zal toevallig sterven aan de gevolgen attack, all she obtains is getting away with her crime. These van een infarct en zij mag al blij zijn dat ze het er levend are three invented theatre plays, three imaginary actors van afbrengt. Drie bedachte theatervoorstellingen, drie and three “fake” comic strips presented as works that have denkbeeldige acteurs, drie ‘geingeerde’ strips die worden been rediscovered, thereby offering not only a political gepresenteerd als een opzienbarende vondst, in een be- relection, but also one that concerns the very nature of schouwing die zowel politiek is als verwant aan de aard van comic strips and theatre, which being poorer, minor arts stripverhalen en theater, eenvoudige, minderwaardige vor- enable them to say things that could not be said elsewhere. men van kunst, waarin het mogelijk is te zeggen wat elders niet gezegd kan worden. Based once more on events that occurred where Toffolo grew up (an area Pasolini also had very close ties with), L’inverno d’Italia (‘Winter in Italië’, Coconino Press, 2010) is L’inverno d’Italia (“The Winter of Italy”, Coconino Press, ook geënt op gebeurtenissen in Toffolo’s geboortestreek 2010) is an exposé of the great national amnesia regarding (waarmee ook Pasolini zich zeer verbonden voelde) en is the Italian concentration camps for Slovene prisoners of een aanklacht tegen de massale verdringing in Italië van het war, above all the Gonars camp in the province of Udine, bestaan van Italiaanse concentratiekampen voor Sloveense which was operational between 1942 and 1943. Toffolo gevangen, met name dat in Gonars in de provincie Udine, intentionally aims at producing a very powerful emotional dat tussen 1942 en 1943 in gebruik was. Toffolo stuurt be- message by using for his exposé two undernourished wust aan op een zo groot mogelijke emotionele lading en orphans, a young boy and a young girl, who help one verpakt zijn aanklacht in twee ondervoede weeskinderen, another as best they can. The meaning of works such as een jongen en een meisje, die elkaar waar mogelijk hel- this is to highlight not only the need to remember such pen. Het doel van dit soort activiteiten is het wijzen op de events, but also to denounce them. In the dialogues noodzaak van gedenken en de roep om gerechtigheid, maar between the two children Toffolo also manages to produce Toffolo brengt ook oprechte ontroering teweeg door middel certain moments that are truly moving. van de dialogen tussen de twee kinderen. Graphic Novel Is Dead (Rizzoli Lizard, 2014) is a more explicit Graphic Novel Is Dead (Rizzoli Lizard, 2014) is een meer uit- autobiographical experiment, which, in addition to its focus gesproken poging tot het schrijven van een autobiograie, on the comic book writer, also takes a look at its author en gaat niet alleen over het leven van een striptekenaar as a singer and entertainer. It is also a relection on comic maar ook over dat van een zanger en artiest. Het is daar- strips and the graphic novel format, which, despite the naast een beschouwing over de strip en het concept graphic title, Toffolo truly loves. Rather than a true autobiography, 163 novel, waar Toffolo, anders dan de titel doet vermoeden, it is a confession, comprising short episodes, usually dol op is. Het is eerder een bekentenis dan een echte auto- consisting of a single plate, that then intertwine in the biograie en bestaat uit korte scènes, meestal vervat in één different parallel strands: his father, Pasolini, the women tekening, die tezamen een web van verschillende parallelle in his life, the occasional sex with his groupies, relections verhaallijnen vormen: over zijn vader, Pasolini, de vrouwen on what it means to be an artist and to have a secret in zijn leven, de vluchtige seks met groupies, beschouwin- identity, his good-natured envy of Zerocalcare, his friend gen over het artiest-zijn en het hebben van een geheime Ed (whoever he may be) and, above all, his inseparable identiteit, en ook over de onschuldige afgunst jegens Ze- parakeet, who returns as a ﬁl rouge. Besides the topics rocalcare, zijn vriend Ed (wie dat ook moge zijn), en vooral themselves, many of these snapshots are of high quality, zijn onafscheidelijke kanarie, die als rode draad door het with Toffolo displaying a light, crisp irony, undoubtedly boek loopt. In deze zeer geslaagde momentopnamen reminiscent of Makkox.41 Overall, the book does not say toont Toffolo een luchtige, kort maar krachtige ironie, die anything astounding about the author or the world, but duidelijk doet denken aan Makkox41. Al met al zegt hij niets after reading the book one has the impression not only schokkends over zichzelf of over de wereld, maar na lezing of knowing something more about the author, but also

41 Pseudoniem van Marco Dambrosio (Formia, 1965), striptekenaar en 41 Pseudonym of Marco Dambrosio (Formia, 1965), a cartoonist and blogger, bekend vanwege zijn verticale webstrip Canemucca, verschenen van- blogger, famous for his vertical web-based comic strip Canemucca, which af 2007. he started in 2007.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 163 2/09/18 09:23 en traçant divers ilons parallèles : le père ; Pasolini ; les femmes de sa vie ; le sexe occasionnel avec les groupies ; des rélexions sur le fait d’être un artiste et d’avoir une identité secrète ; et encore, la jalousie bienveillante pour Zerocalcare, son ami Ed (quiconque soit-il), et surtout son inséparable perroquet, revenant comme un il rouge. Quels que soient les sujets, beaucoup de ces instantanés sont réussis, et Tofolo fait preuve d’une ironie légère et synthétique, qui rappelle beaucoup Makkox41. Au total, il ne dit rien de bouleversant ni sur lui-même ni sur le monde, mais en refermant l’album, le lecteur garde l’impression non seulement de mieux connaître l’auteur, mais d’avoir matière à rélexion sur les thèmes qu’il aborde.

164

41 Pseudonyme de Marco Dambrosio (Formia, 1965), auteur de bande dessinée et bloggeur, connu pour ses strips verticaux sur le web intitulés Ca- nemucca, lancés en 2007.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 164 2/09/18 09:23 heb je toch het idee dat je de auteur beter kent en ook nog of having something more to relect upon regarding the eens stof tot nadenken hebt over alle onderwerpen die hij topics tackled. aansnijdt.

165

Cartaditalia_N°4 v5.indd 165 2/09/18 09:23 1

166

1-2-3 Davide Tofolo Carnera

Cartaditalia_N°4 v5.indd 166 2/09/18 09:23 167

Cartaditalia_N°4 v5.indd 167 2/09/18 09:23 4 Davide Tofolo Trés! Fumetti per il teatro

5-6 Davide Tofolo Pasolini

168

Cartaditalia_N°4 v5.indd 168 2/09/18 09:23 169

Cartaditalia_N°4 v5.indd 169 2/09/18 09:23 8

170

7 7-8 Davide Tofolo Graphic Novel is Dead

9 Davide Tofolo L’inverno d’Italia

Cartaditalia_N°4 v5.indd 170 2/09/18 09:23 9

171

Cartaditalia_N°4 v5.indd 171 2/09/18 09:23 Vanna Vinci

IT FR

Artista dallo stile ornato e geometrico, immediatamente Artiste au style orné et géométrique, immédiatement riconoscibile e assecondato da una narrazione distaccata, reconnaissable et soutenu par une narration détachée, astratta, quasi solenne, Vanna Vinci (Cagliari, 1964) abstraite, presque solennelle, Vanna Vinci (Cagliari, 1964) segna un originale punto di contatto fra la tradizione se trouve au croisement entre la tradition des grands italiana dei grandi maestri del bianco e nero e la nuova maîtres italiens du noir et blanc et la nouvelle sensibilité sensibilità del fumetto “al femminile” introdotta in Italia de la bande dessinée « au féminin » introduite en Italie dal manga nel corso degli anni Novanta. Certi pattern par le manga au cours des années 90. Certains modèles ornamentali richiamano Sergio Toppi, la costruzione ornementaux rappellent Sergio Toppi, la construction della tavola porta chiara la lezione di Dino Battaglia, e des planches a clairement retenu la leçon de Dino Bat- la staticità ieratica delle igure rimanda a Hugo Pratt. taglia, et le hiératisme des igures renvoie à Hugo Pratt. Rainata cantrice di percorsi di formazione sentimen- Porte-parole rainée de parcours de formation sentimental-adolescenziali ricchi di riferimenti culturali e venatu- taux adolescents riches en références culturelles et relets re dark, diventa una specialista nei ritratti di donne forti dark, elle devient une spécialiste des portraits de femmes come la marchesa Casati, Tamara de Lempicka e Frida fortes comme la marquise Casati, Tamara de Lempicka Kahlo, non disdegnando l’umorismo che trova sfogo nel- et Frida Kahlo, sans dédaigner l’humour qui trouve son 172 le strisce de La bambina ilosoica, suo unico personaggio expression dans les strips de La Petite Peste Philosophe, son ricorrente. seul personnage récurrent.

Fra le varie esperienze maturate nel corso degli anni Parmi ses diverses expériences dans les années 90, il y a Novanta c’è l’antologico “Mondo Naif”, su cui la Vinci la revue Mondo Naif, dans laquelle Vinci publie, en col- pubblica, in collaborazione con Giovanni Mattioli, la se- laboration avec Giovanni Mattioli, la série Guarda che rie Guarda che luna42; le prime prove di rilievo sono però luna42 ; mais elle fait ses premiers pas importants avec contenute nel volume Ombre (Kappa Edizioni, 1997), l’album Ombre (« Ombres », Kappa Edizioni, 1997), re- raccolta di tre racconti del mistero pubblicati a partire cueil de trois récits fantastiques publiés à partir de 1993, dal 1993, e tutti con protagonista una giovane donna: et mettant tous en scène une jeune femme : L’altra parte L’altra parte è la storia d’amore fra una studentessa ita- (« L’autre côté ») est l’histoire d’amour entre une étudiante liana e un elegante vampiro rumeno; Doppio sogno narra italienne et un élégant vampire roumain ; Doppio sogno la vicenda kafkiana di una ragazza assunta da una grande (« Double rêve ») raconte l’aventure kafkaïenne d’une

42 La serie, uscita nel 1996, è stata raccolta in volume nel 1998 per Kappa 42 La série, parue en 1996, a été réunie en volume en 1998 chez Kappa Edizioni. Con Mattioli, già collaboratore di Davide Tofolo, la Vinci avrebbe Edizioni. Avec Mattioli, qui avait collaboré auparavant avec Davide Tofolo, realizzato anche Una casa a Venezia (Kodansha, 1998; Kappa Edizioni 1999), Vanna Vinci a également réalisé Una casa a Venezia (« Une maison à Venise », ideata per il mercato giapponese come omaggio agli shōjo manga, e L’età Kodansha, 1998 ; Kappa Edizioni 1999), pensé pour le marché japonais en selvaggia (Kappa Edizioni, 2001), sequel di Guarda che luna. hommage aux shōjo manga, et L’età selvaggia (« L’âge sauvage », Kappa Edizio- ni, 2001), suite de Guarda che luna (« Regarde la lune »).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 172 2/09/18 09:23 NL GB

Vanna Vinci (Cagliari, 1964), een stripkunstenares met een An artist with an immediately recognisable ornate, herkenbare decoratieve en geometrische tekenstijl en een geometric style, supported by a detached, abstract, almost afstandelijke, abstracte, bijna plechtige manier van vertel- solemn narrative, Vanna Vinci (Cagliari, 1964) marks an len, verbindt op een originele manier de Italiaanse traditie original point of contact between the Italian tradition of the van de meesters in zwart-wit met de nieuwe ijngevoelig- great masters of black-and-white and the new sensitivity heid van de ‘vrouwelijke’ strip die in de loop van de jaren of “feminine” comic strips introduced in Italy by the manga negentig door de manga in Italië werd geïntroduceerd. during the 1990s. Certain ornamental patterns call to mind Bepaalde sierpatronen doen denken aan Sergio Toppi, de Sergio Toppi, while the construction of the pages clearly opbouw van de illustraties draagt duidelijk de sporen van borrows from Dino Battaglia and the hieratic stillness of de lessen van Dino Battaglia en de plechtstatige onbe- the igures is reminiscent of Hugo Pratt. A reined narrator weeglijkheid van de iguren verwijst naar Hugo Pratt. Met of sentimental, adolescent coming-of-age stories, full of haar voorkeur voor sentimentele coming of age-verhalen cultural references and dark nuances, she has become a vol culturele verwijzingen en dooraderd met een vleugje specialist in depicting strong women, like the Marchesa dark, wordt ze een specialiste in het portretteren van sterke Casati, Tamara de Lempicka and Frida Kahlo, while not vrouwen als markiezin Casati, Tamara de Lempicka en Frida turning her nose up at humour, which she engages in with Kahlo. Ze schuwt daarbij de humor niet, die ze ventileert via her comic strip La bambina filosofica (“The Philosophical 173 het enige personage dat steeds terugkeert in haar strips, La Girl”), her only recurring character. bambina filosofica (‘Het ilosoische meisje’). Vinci’s work experience during the 1990s included that Een van de producten die ontstonden in de jaren negentig for the anthological magazine Mondo Naif, in which she is de bloemlezing Mondo Naif, waarin Vinci in samenwerking published together with Giovanni Mattioli the series Guarda met Giovanni Mattioli de serie Guarda che luna (‘Kijk eens che luna (“What a Moon”).42 Her irst works of note were in wat een maan’)42 publiceert. Haar eerste belangrijke wer- Ombre (“Shadows”, Kappa Edizioni, 1997), a collection of ken zijn echter opgenomen in Ombre (‘Schimmen’, Kappa three mystery stories, the irst of which was published in Edizioni, 1997), een bundel met drie mysterieverhalen die 1993, all with a young woman as their protagonist. L’altra sinds 1993 zijn verschenen, met in alle drie een jonge vrouw parte (“The Other Part”) is a love story between an Italian in de hoofdrol: L’altra parte (‘Het andere deel’) is het lief- student and an elegant Romanian vampire. Doppio sogno desverhaal over een Italiaanse studente en een elegante (“Double Dream”) tells the Kafkaesque story of a girl hired

42 De serie die in 1996 werd uitgebracht, is in 1998 gebundeld tot een 42 he series, which came out in 1996, was later published in book format boek bij Kappa Edizioni. Met Mattioli, die eerder samenwerkte met Da- in 1998 by Kappa Edizioni. Mattioli, who had already worked with Davide vide Tofolo, maakt Vinci vervolgens Una casa a Venezia (Kodansha, 1998; Tofolo, later also collaborated with Vinci to produce Una casa a Venezia Kappa Edizioni 1999), bedoeld voor de Japanse markt als hommage aan (Kodansha, 1998; Kappa Edizioni 1999), conceived for the Japanese market de shōjo-manga, en L’età selvaggia (Kappa Edizioni, 2001), een vervolg op as a form of tribute to the shōjo manga, and L’età selvaggia (Kappa Edizioni, Guarda che luna. 2001), the sequel to Guarda che luna.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 173 2/09/18 09:23 azienda che poco a poco le ruba l’identità; Le voci di den- jeune ille engagée dans une grande entreprise qui peu à tro racconta di una ricca ereditiera su cui grava l’inlusso peu lui vole son identité ; Le voci di dentro (« Les voix in- maligno di uno specchio antico, desiderato anche da un térieures ») raconte l’histoire d’une riche héritière victime afascinante ladro di opere d’arte. de l’inluence maligne d’un vieux miroir, sur lequel un fascinant voleur d’œuvre d’art a lui aussi jeté son dévolu. Aida al conine (Kappa Edizioni, 2003) propone uno spunto narrativo spesso ripetuto nelle opere successive Aïda à la croisée des chemins (Kappa Edizioni, 2003 ; della Vinci, che vede un personaggio femminile trasfe- édition française : Dargaud, 2008) propose un point de rirsi in un posto nuovo e incontrarvi il soprannaturale, départ narratif qui reviendra souvent dans les œuvres de il quale inisce per esercitare un ruolo fondamentale nel Vinci. Un personnage féminin déménage dans un endroit percorso di scoperta di sé. In questo caso la protagonista nouveau et y rencontre le surnaturel, qui init par exercer Aida si trasferisce a Trieste, nella casa che era stata dei un rôle fondamental dans son parcours de découverte nonni, per superare una delusione amorosa. Ma i nonni de soi. Dans le cas présent, l’héroïne Aïda s’installe à li ritrova come fantasmi, e insieme a loro il fratello Trieste, dans la maison où ont vécu ses grands-parents, maggiore del nonno, che ha combattuto nella Prima pour surmonter un chagrin d’amour. Mais elle retrouve guerra mondiale e non si ricorda di essere morto. È un ses grands-parents sous forme de fantômes, et avec eux racconto di formazione e assieme un atto d’amore per le frère aîné de son grand-père, qui a combattu pendant Trieste, città da cui l’autrice è rimasta affascinata; e so- la Première Guerre mondiale et ne se souvient pas d’être prattutto è un viaggio nella propria storia famigliare, dal mort. C’est un récit de formation et une déclaration momento che il fantasma è ispirato al vero nonno della d’amour pour Trieste, ville dont l’auteure est tombée sous Vinci. le charme. Et c’est aussi un voyage dans sa propre histoire La presenza di un coinvolgimento personale, che tra- familiale, puisque le fantôme s’inspire du véritable grand- sforma la protagonista di turno in un avatar dell’autrice, père de Vanna Vinci. conferisce spessore a percorsi che altrimenti rischiereb- L’inscription dans une dimension personnelle, qui trans- bero di rimanere convenzionali incursioni nel fantasti- forme chaque héroïne en un avatar de l’auteure, donne co. Ciò è particolarmente evidente in Sophia (Kappa de l’épaisseur à des parcours qui risqueraient sinon de se Edizioni, 2005-200743), la sua opera più complessa e contenter d’être de conventionnelles incursions dans le ambiziosa, la cui protagonista è un’aspirante fumettista fantastique. Cela est tout particulièrement évident dans che si trasferisce dalla Sardegna a Bologna, esattamente Sophia (Kappa Edizioni, 2005-200743 ; édition française come accaduto all’autrice. La passione per l’alchimia la Dargaud, 2008-2009), son œuvre la plus complexe et la 174 guida in un lungo percorso di ricerca che la porta prima plus ambitieuse, dont l’héroïne est une aspirante dessina- a Ferrara, poi a Roma e inine Parigi, in un viaggio che è trice de bande dessinée quittant la Sardaigne pour s’instal- sia esoterico che sentimentale, interiore, di crescita. No- ler à Bologne, exactement comme a pu le faire l’auteure. nostante una parte centrale più debole, in cui la magia Sa passion pour l’alchimie lui fait faire un long parcours si normalizza e il senso di mistero viene meno, l’ampio de recherche qui l’amène d’abord à Ferrare, puis à Rome respiro narrativo e la passione erudita per la materia et enin à Paris, pour un voyage à la fois ésotérique et sen- (all’alchimia sono dedicate afascinanti pagine oniriche) timental, intime, de formation. Même si la partie centrale rendono Sophia l’opera più riuscita dell’autrice nell’am- pâtit de quelques faiblesses (lorsque la magie se normalise bito del registro fantastico. et que le mystère s’étiole), le soule narratif et la passion In rapporto specialmente a quest’ultima, Gatti neri, érudite de l’auteure pour son sujet (de fascinantes pages cani bianchi (Chats noirs, chiens blancs, Dargaud/Kappa oniriques sont consacrées à l’alchimie) font de Sophia son Edizioni, 2009-2010) appare come un episodio minore; album le plus réussi dans le registre fantastique. anche stilisticamente, visto che i due volumi (“Remini- Comparé à ce dernier, Chats noirs, chiens blancs (Dargaud/

43 Originariamente articolata in due libri, Sophia la ragazza aurea e Sophia 43 Paru à l’origine en deux albums, Sophia la ille en or et Sophia dans Paris, nella Parigi ermetica, usciti rispettivamente nel 2005 e nel 2007 per Kappa ville hermétique, parus respectivement en 2005 et 2007 en Italie chez Kappa Edizioni, nel 2015 è stata raccolta in un unico volume di 272 pagine da Edizioni, puis réunis en 2015 en un seul volume de 272 pages chez BAO BAO Publishing. Publishing.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 174 2/09/18 09:23 Roemeense vampier; Doppio sogno (‘Dubbele droom’) gaat by a large company that slowly steals her identity. Le voci over de kafkaëske geschiedenis van een meisje dat wordt di dentro (“Voices Within”) tells the story of a rich heiress aangenomen bij een groot bedrijf dat stukje bij beetje haar who falls under the evil inluence of an old mirror, which a identiteit steelt; Le voci di dentro (‘Stemmen vanbinnen’) charming art thief is also after. gaat over een rijke erfgename die gebukt gaat onder de Aida al conﬁne (“Aida at the Border”, Kappa Edizioni, 2003) kwaadaardige invloed van een antieke spiegel, waar ook een presents a narrative starting point that is often repeated aantrekkelijke kunstdief zijn zinnen op heeft gezet. in Vinci’s subsequent works: a female character moves somewhere new and encounters the supernatural, which In Aida al conﬁne (‘Aida aan de grens’, Kappa Edizioni, 2003) ends up having an important role in her journey of self- zien we een narratief uitgangspunt dat vaak wordt herhaald discovery. In this case, the protagonist Aida moves to in de daaropvolgende werken van Vinci, namelijk een vrou- Trieste, to the house in which her grandparents used to live, welijk personage dat naar een nieuwe plek verhuist en daar to get over a disappointment in love. But her grandparents in aanraking komt met het bovennatuurlijke, wat uiteindelijk return as ghosts, together with her grandfather’s eldest een fundamentele rol zal spelen in haar proces van zelfont- brother, who fought in the First World War and does not dekking. In dit geval verhuist hoofdpersoon Aida naar Triëst, remember that he is dead. It is a story of personal growth, naar het huis dat van haar grootouders is geweest, om over but it is also an act of love for Trieste, a city that fascinated een verloren liefde heen te komen. Maar ze treft daar de the author. Above all, however, it is a journey through her geesten van haar grootouders aan, en ook die van haar family history as the ghost is based on Vinci’s real-life opa’s broer die in de Eerste Wereldoorlog heeft gevochten grandfather. en zich niet meer herinnert dat hij is gesneuveld. Het is een The personal involvement, which turns the relevant female ontwikkelingsverhaal en tegelijkertijd een liefdesverkla- protagonist into an avatar of the author, gives depth to ring aan Triëst, de stad waardoor de auteur gefascineerd is; stories that might otherwise have remained conventional bovenal is het een reis in haar eigen familiegeschiedenis, incursions into fantasy. This is particularly evident in Sophia aangezien de geest geïnspireerd is op de echte grootvader (Kappa Edizioni, 2005-2007),43 her most complex and van Vinci. ambitious work, the protagonist of which is an aspiring De voelbare persoonlijke betrokkenheid, waardoor de cartoonist who moves from Sardinia to Bologna, as the hoofdpersoon van dienst transformeert in een avatar van author herself did. Her passion for alchemy takes her on de auteur, geeft reliëf aan ontwikkelingen die anders zou- a long journey of discovery, irst to Ferrara, then Rome den kunnen blijven hangen in conventionele fantasie-uit- and inally Paris. The journey is not only esoteric, but also stapjes. Dit is vooral duidelijk in Sophia (Kappa Edizioni, sentimental. It is both a journey inwards and a journey 175 2005-200743), haar meest complexe en ambitieuze werk, of growth. Even though the central part of the story is waarin de hoofdpersoon een aspirant-striptekenares is die, much weaker, with the magic normalised and the sense net als de auteur, van Sardinië naar Bologna verhuist. Door of mystery evanescent, her narrative breadth and erudite haar passie voor alchemie belandt ze in een onderzoek- passion for the subject matter (fascinating dreamlike straject dat haar eerst naar Ferrara, vervolgens naar Rome pages are devoted to alchemy) make Sophia Vinci’s most en tenslotte naar Parijs voert, een reis die zowel esoterisch accomplished work in the ield of fantasy. is als een sentimenteel, innerlijk groeiproces. Ondanks een Compared in particular to Sophia, Gatti neri, cani bianchi zwakker middendeel, waarin de magie en het gevoel van (“Black Cats, White Dogs”, Kappa Edizioni, 2009) appears to mysterie afneemt, is Sophia door de narratieve diepgang be a minor work, also from a stylistic point of view, given en de erudiete passie voor de materie (aan de alchemie zijn that the two volumes (Reminiscenze parigine, “Parisienne een aantal fascinerende droompagina’s gewijd) het meest Memories”, and Lungo la strada, “Along the Road”), geslaagde werk van de auteur in het fantasy-genre. originally intended for publication in France, are in colour In verhouding tot met name dit laatste werk lijkt Gatti neri, rather than her normal, far more effective black and white.

43 Oospronkelijk uitgebracht als twee boeken, Sophia la ragazza aurea en 43 Originally two separate books, Sophia la ragazza aurea and Sophia nella Sophia nella Parigi ermetica, verschenen in respectievelijk 2005 en 2007 bij Parigi ermetica, published in 2005 and 2007 by Kappa Edizioni, they were Kappa Edizioni, werden ze in 2015 gebundeld tot één boek van 272 pagina’s republished together in a single 272-page volume by BAO Publishing in bij BAO Publishing. 2015.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 175 2/09/18 09:23 scenze parigine” e “Lungo la strada”), nati per la pubbli- Kappa Edizioni, 2009-2010) apparaît comme un épisode cazione in Francia, sono a colori anziché nell’assai più mineur ; également d’un point de vue stylistique, vu eicace bianco e nero tipico dell’autrice. Lo spunto di que les deux volumes (« Réminiscences parisiennes » et partenza è il medesimo: la protagonista Gilla si trasfe- « Chemin faisant »), conçus pour être publiés en France, risce a Parigi in cerca della sua strada, e di nuovo trova sont en couleurs plutôt que dans le noir et blanc bien plus ad attenderla il soprannaturale nella forma di fantasmi: eicace typique de l’auteure. Le point de départ est iden- un amico morto adolescente e soprattutto tre donne tique : l’héroïne Gilla s’installe à Paris pour chercher sa realmente vissute: la principessa di Lamballe, amica di voie, et elle trouve là encore le surnaturel sur son chemin Maria Antonietta; Ella Fitzgerald; e la marchesa Casati. sous la forme de fantômes : un ami mort dans l’adolescence et surtout trois femmes ayant réellement vécu, la Proprio quest’ultima è protagonista della prima delle princesse de Lamballe, amie de Marie Antoinette, Ella tre biograie femminili in cui la Vinci si è cimentata Fitzgerald et la marquise Casati. dopo la sua fase fantastica. La Casati – La musa egoista (Rizzoli Lizard, 2013) è la biograia di un’icona della Cette dernière est justement l’objet de la première des Belle Époque, immortalata da Boldini in conturbanti trois biographies féminines auxquelles Vanna Vinci s’est ritratti, amata da D’Annunzio, autentico simbolo di consacrée après sa période fantastique. La Casati – La un’epoca; qui raccontata da lei stessa e da chiunque muse égoïste (Rizzoli Lizard, 2013 ; édition française : l’abbia conosciuta. Strutturalmente simile nell’uso del Dargaud, 2013) est la biographie d’une icône de la Belle colore, nel racconto in prima persona del suo soggetto e Époque, immortalisée par Boldini dans de troublants por- nell’apparente didascalismo che nasconde una profonda traits, aimée par D’Annunzio, elle est le symbole de toute partecipazione, il volume successivo, Tamara de une époque. Elle est ici racontée par elle-même et par une Lempicka – Icona dell’Art Déco (24 Ore Cultura, 2015), série de témoins l’ayant connue. L’album suivant présente è dedicato alla famosa pittrice polacca, altra donna une structure semblable par l’usage de la couleur, le récit à anticonformista e dalla vita scandalosa. la première personne de son sujet et le didactisme de sur- Frida – Operetta amorale a fumetti (24 Ore Cultura, face qui cache en fait une profonde connivence : Tamara 2016), sulla vita della pittrice messicana Frida Kahlo, de Lempicka – Icône de l’Art Déco (24 Ore Cultura, 2015 ; segna un’evoluzione sia stilistica che narrativa: il colo- édition française : Nouveau monde éditions, 2015) est re è per la prima volta usato in modo non descrittivo, consacré à la célèbre peintre polonaise. Encore une femme limitandosi a pochi, decisi interventi su una pagina anticonformiste à la vie scandaleuse. che rimane strutturalmente bianca, con risultati più (24 Ore Cultura, 176 Frida – Petit journal intime illustré convincenti; mentre l’abbandono del monologo della 2016 ; édition française : Chêne, 2017), sur la vie de la protagonista a favore di un dialogo a due voci, in cui la peintre mexicaine Frida Kahlo, marque une évolution tant controparte è la morte che viene a reclamarla, mantiene stylistique que narrative. La couleur est pour la première l’apparente distacco di una narrazione “oggettiva”, ma fois utilisée de manière non descriptive. Quelques touches guadagna in vivacità drammaturgica. choisies, assurées, se détachent sur une page qui reste structurellement blanche, et le résultat est plus convain- In quello che appare un complesso e coerente discorso cant. Par ailleurs, le monologue de l’héroïne laisse place à sul femminile, La bambina ilosoica è un tassello non un dialogue à deux voix, où l’interlocutrice de Frida est la secondario. Cinica, sarcastica, polemica, la bambina mort qui vient réclamer son dû. Tout en conservant l’ap- protagonista delle strisce e vignette della Vinci è una ver- parent détachement d’une narration « objective », l’œuvre sione in miniatura dell’autrice, usata per dar sfogo al suo y gagne en vivacité dramaturgique. spirito punk e irriverente, dando voce, per interposto fumetto, a numerose frustrazioni e fastidi. Apparsa sulla Vanna Vinci développe donc un discours complexe et rivista “Linus” a partire dal 2001, ha già all’attivo nume- cohérent sur le féminin, dans lequel La Petite Peste Philo- rose raccolte (edite da Kappa Edizioni, Rizzoli Lizard e sophique est un élément qui n’est pas secondaire. Cynique, BAO Publishing), e si è imposta come uno dei principali sarcastique, polémique, la petite héroïne des strips et des esempi di fumetto umoristico italiano del nuovo millen- vignettes de Vanna Vinci est une version en miniature nio. de l’auteure, qui s’en sert d’exutoire à son esprit punk et

Cartaditalia_N°4 v5.indd 176 2/09/18 09:23 cani bianchi (Chats noirs, chiens blancs, Dargaud/Kappa The story’s starting point is the same as in Sophia: the Edizioni, 2009-2010) iets minder sterk; ook in stilistisch protagonist Gilla moves to Paris to discover her path and opzicht, aangezien de twee voor publicatie in Frankrijk be- inds the supernatural awaiting her in the form of ghosts. stemde bundels Reminiscenze parigine (‘Parijse herinnerin- The ghosts are a friend who died when he was a teenager gen’) en Lungo la strada (‘Onderweg’) in kleur zijn, in plaats and, above all, three real-life women: the Princess of van het veel effectievere zwart-wit dat kenmerkend is voor Lamballe (conidante of Marie Antoniette), Ella Fitzgerald de auteur. Het uitgangspunt is hetzelfde: hoofdpersoon and the Marchesa Casati. Gilla verhuist naar Parijs op zoek naar zichzelf, en opnieuw wacht haar daar het bovennatuurlijke in de vorm van gees- The Marchesa Casati is the protagonist of the irst of the ten: die van een vriend die jong gestorven is en vooral die three women’s biographies Vinci produced after her fantasy van drie vrouwen die echt hebben geleefd: de prinses van period. La Casati: The Selfish Muse (original title: La Casati – Lamballe, vriendin van Marie Antoinette, Ella Fitzgerald, en La musa egoista, Rizzoli Lizard, 2013; English edition: Europe markiezin Casati. Comics, 2015) is a biography of one of the icons of the Belle Époque, immortalised by Boldini in seductive portraits and Deze markiezin Casati is de hoofdpersoon in de eerste van adored by D’Annunzio. She was an authentic symbol of de drie vrouwenbiograieën waaraan Vinci zich na haar fan- the period, which is described by the Marchesa herself and tasy-periode heeft gewaagd. La Casati – La musa egoista anyone who had met her. The following work, Tamara de (‘Casati, de egoïstische muze’, Rizzoli Lizard, 2013) is de Lempicka – Icona dell’Art Déco (24 Ore Cultura, 2015), about biograie over een iconische vrouw uit de belle époque, door the famous Polish painter, another nonconformist woman Boldini vereeuwigd in verontrustende portretten, aanbeden with a scandalous lifestyle, is structurally similar in its use door D’Annunzio, een symbool van een tijdperk; het verhaal of colour and the irst-person narrative, as well as what wordt verteld door haarzelf en door iedereen die haar heeft might appear an excessive didacticism, but, in fact, hides a gekend. Haar volgende werk, Tamara de Lempicka – Ico- genuine participation. na dell’Art Déco ((‘Tamara de Lempicka – Icoon van de Art Frida Kahlo: The Story of Her Life (original title: Frida – Déco’, 24 Ore Cultura, 2015), is hieraan verwant in kleurge- Operetta amorale a fumetti, 24 Ore Cultura, 2016; English bruik, in de ik-vorm van de hoofdpersoon en in het educa- edition: Prestel, 2017), about the Mexican painter Frida tieve sausje waaruit een diepgaande betrokkenheid spreekt, Kahlo, reveals a development in both style and storytelling. en is gewijd aan de beroemde Poolse schilderes, ook een Colour is used for the irst time in a non-descriptive way, non-conformistische vrouw met een schandaleus leven. with just a few, decisive interventions on a page that Frida – Operetta amorale a fumetti (‘Frida – Een immorele remains structurally white, and the results are far more 177 stripoperette’, 24 Ore Cultura, 2016), over het leven van de convincing. From a narrative viewpoint, the replacing of the Mexicaanse schilderes Frida Kahlo, markeert een zowel protagonist’s monologue with a dialogue for two voices – stilistische als narratieve ontwikkeling: kleur wordt voor het the other voice being death, who has come to claim her eerst op een onopvallende manier gebruikt, en beperkt zich – maintains the apparent detachment of an “objective” tot slechts een paar trefzekere ingrepen op een pagina die narrative, while acquiring greater dramatic vitality. voor de rest wit blijft, waardoor het resultaat overtuigender is; hoewel de monoloog van de hoofdpersoon hier plaats- In what appears to be a complex, coherent discourse on maakt voor een dialoog met twee stemmen, met als te- femininity, La bambina filosofica is anything but a secondary genstem de dood die haar komt roepen, blijft de schijnbare work. Cynical, sarcastic and polemical, the girl protagonist afstand van een ‘objectief’ verhaal behouden, maar wint het of Vinci’s comic strips and vignettes is a miniature version aan dramaturgische levendigheid. of the author herself, who she uses as an outlet for her irreverent punk spirit. She is able to voice her frustration and In wat een complex en coherent discours over vrouwe- annoyance at many things through the medium of the comic lijkheid lijkt, is La bambina filosofica zeker geen secundair strip. La bambina filosofica irst appeared in the magazine onderdeel. Het cynische, sarcastische en polemische meisje Linus in 2001 and there are now several collections of the uit de teksten en tekeningen van Vinci is een miniatuuruit- strip (published by Kappa Edizioni, Rizzoli Lizard and BAO voering van de auteur, die ze gebruikt om ongezouten Publishing), which has become one of the most successful lucht te geven aan haar punk-ideeën en die ze in haar strips Italian humorous comic strips of the new millennium.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 177 2/09/18 09:23 irrévérencieux, en exprimant, par dessins interposés, de nombreuses frustrations et énervements. Apparue dans la revue Linus à partir de 2001, elle a déjà à son actif de nombreux recueils (publiés en Italie chez Kappa Edizioni, Rizzoli Lizard et BAO Publishing ; en France chez Ma- rabout), et elle s’est imposée comme l’un des principaux exemples italiens de bande dessinée humoristique du nouveau millénaire.

178

Cartaditalia_N°4 v5.indd 178 2/09/18 09:23 opneemt om uiting te geven aan talloze frustraties en er- gernissen. Sinds ze voor het eerst in 2001 verscheen in het tijdschrift Linus heeft ze al talloze bundels op haar naam staan (uitgegeven door Kappa Edizioni, Rizzoli Lizard en BAO Publishing) en is ze een van de bekendste voorbeelden van humoristische strips in het nieuwe millennium.

179

Cartaditalia_N°4 v5.indd 179 2/09/18 09:23 1

180

1 Vanna Vinci La Casati

2 Vanna Vinci Gatti neri, cani bianchi

Cartaditalia_N°4 v5.indd 180 2/09/18 09:23 2

181

Cartaditalia_N°4 v5.indd 181 2/09/18 09:23 3

182

Cartaditalia_N°4 v5.indd 182 2/09/18 09:23 4 3 Vanna Vinci Gatti neri, cani bianchi

4-5 Vanna Vinci Aida al conine

183

Cartaditalia_N°4 v5.indd 183 2/09/18 09:23 6

6-7 Vanna Vinci La bambina ilosoica

184 8-9-10 Vanna Vinci Doppio sogno

Cartaditalia_N°4 v5.indd 184 2/09/18 09:24 8

185

Cartaditalia_N°4 v5.indd 185 2/09/18 09:24 Paolo Bacilieri

IT FR

Classe 1965, il veronese Paolo Bacilieri è un originale Né à Vérone en 1965, Paolo Bacilieri est un chantre ori- cantore del grottesco quotidiano. È un punto di vista, ginal du grotesque quotidien. Il ofre un point de vue, le il suo, che per funzionare davvero richiede uno sguardo sien, qui pour bien fonctionner exige de se placer à l’inté- interno, integrato al quotidiano che racconta, persino rieur, d’être intégré au quotidien qu’il raconte, même un borghese; e Bacilieri arriva ad adottarlo attraverso un peu bourgeois. Bacilieri y parvient en suivant un parcours percorso del tutto personale, che parte da ambiti in tout à fait personnel, mêlant des inspirations en appa- apparenza molto distanti: l’esperienza underground di rence très distantes : l’expérience underground de Crumb Crumb e il fondamentale “eccezionalismo” di Andrea et « l’exceptionnalisme » fondamental d’Andrea Pazienza. Pazienza. Dans More Fun, Zeno Porno, personnage fétiche de Baci- Nel volume More Fun, Zeno Porno, personaggio feticcio lieri et son alter ego dans beaucoup d’albums, se demande di Bacilieri e suo alter ego in molte opere, si chiede se s’il a ini dans une méta-bande dessinée, en airmant qu’il sia inito in un metafumetto, afermando di non sop- ne les supporte pas. Pourtant, Bacilieri est toujours dans portarli. E tuttavia Bacilieri è sempre in qualche misura une certaine mesure dans le « méta », au sens où la mise “meta”, nel senso che lo svelamento del lato grottesco à nu du côté grotesque de la réalité de tous les jours exige della realtà di tutti i giorni richiede che l’autore si cali que l’auteur se fasse une place dans l’histoire qu’il raconte, 186 all’interno della storia, o in prima persona o attraverso ou directement ou à travers un personnage qui le repré- un personaggio che ne faccia esplicitamente le veci. sente. Già in Durasagra – Venezia über alles (Edizioni R&R, Déjà dans Jours tranquilles à Venise (titre original : Dura- 1994) c’è una precoce applicazione di questo principio sagra – Venezia über alles, Edizioni R&R, 1994 ; édition di poetica. All’apparenza, Durasagra è la storia di quat- française : Mosquito, 2012) on trouve une application tro balordi veneziani senza futuro che, fra orge e bevute, précoce de ce principe de poétique. En apparence, Du- iniscono per provocare l’afondamento di una nave da rasagra est l’histoire de quatre loubards vénitiens sans crociera sulla quale ricchi turisti, ritratti con la tecnica avenir qui, entre sexe et alcool, inissent par provoquer della “fotocopia mossa” inventata da Stefano Tamburini le naufrage d’un bateau de croisière sur lequel de riches per il suo Snake Agent, vivono vite altrettanto vacue. touristes, représentés en utilisant la technique de la « pho- Solo che la vera storia non è afatto questa, perché all’ini- tocopie bougée » inventée par Stefano Tamburini pour zio ci viene presentato il fumettista, un alter ego dell’au- son Snake Agent, vivent des existences tout aussi vaines. tore e dunque un proto-Zeno, che si appresta a disegnare Sauf que la véritable histoire n’est absolument pas celle-ci. il fumetto che stiamo leggendo. E una volta che ha inito Le dessinateur nous est présenté au tout début. C’est un di narrare dei quattro sbandati, il fumettista sente il alter ego de l’auteur, sorte de proto-Zeno, qui s’apprête à bisogno di recarsi isicamente a Venezia, di attraversarla dessiner l’album que nous sommes en train de lire. Et une correndo a perdiiato ino a una chiesa abbandonata, fois qu’il a ini de raconter l’histoire des quatre crapules, all’interno della quale, unica presenza a colori in tutto le dessinateur sent le besoin de se rendre physiquement à il libro, c’è una pala d’altare raigurante una giovane, Venise, de la traverser en courant à perdre haleine jusqu’à

Cartaditalia_N°4 v5.indd 186 2/09/18 09:24 NL GB

De in 1965 in Verona geboren Paolo Bacilieri bezingt op Paolo Bacilieri (Verona, 1965) is an original storyteller of the originele wijze de absurditeit van het dagelijks leven. De everyday grotesque. To function properly his point of view invalshoek die hij kiest werkt alleen als je met een naar bin- requires introspection to be added to the story of everyday nen gerichte, zelfs burgerlijke blik kunt kijken naar die da- life that is being told, even when it is bourgeois. Bacilieri gelijkse beslommeringen waarover je vertelt; Bacilieri slaagt achieves this by adopting a totally personal approach, erin zich die blik op een heel persoonlijke manier eigen te starting from inluences that are apparently quite distant maken, geïnspireerd door ogenschijnlijk zeer uiteenlopende from one another: Crumb’s underground period and invloeden: de undergroundstrips van Crumb en het ‘excep- Andrea Pazienza’s fundamental “exceptionalism”. tionalisme’ van Andrea Pazienza. In More Fun (Coconino Press, 2016), Zeno Porno, Bacilieri’s In het album More Fun vraagt Zeno Porno, Bacilieri’s favo- fetish character and alter ego in many works, wonders riete personage en in veel werken zijn alter ego, zich af of whether he has ended up in a meta comic strip, adding hij soms in een metastrip is terechtgekomen, eraan toevoe- that he cannot stand them. Yet, Bacilieri is always to gend dat hij die vreselijk vindt. Bacilieri is hoe dan ook tot some extent “meta”, in the sense that his revealing of the op zekere hoogte altijd ‘meta’, in die zin dat de auteur, om grotesque side of everyday life means that the author has de absurditeit van de alledaagse werkelijkheid bloot te kun- to enter into his own story, either in the irst person or nen leggen, tot de kern van het verhaal moet doordringen, through a character acting explicitly in his stead. 187 ofwel in eigen persoon ofwel via een personage die hem There is already an early application of this poetic principle vervangt. in Durasagra – Venezia über alles (Edizioni R&R, 1994). In Durasagra – Venezia über alles (Edizioni R&R, 1994) wordt Durasagra appears to be the story of four idiots from dit principe uit de poëtica al toegepast. Durasagra lijkt op Venice without a future whose orgies and drunkenness het eerste gezicht een verhaal over vier hopeloze klaplo- cause the sinking of a cruise ship, on board of which pers uit Venetië die tussen de orgieën en drinkgelagen door rich tourists, portrayed using the “blurred photocopy” een cruiseschip tot zinken brengen, waarop rijke toeristen, technique invented by Stefano Tamburini for his Snake afgebeeld met de door Stefano Tamburini voor Snake Agent Agent, lead equally vacuous lives. Only that this is not the bedachte techniek fotocopia mossa (bewogen fotokopie), real story, because at the beginning we are introduced to een even inhoudsloos leven leiden. In werkelijkheid gaat het the comics artist, an alter ego of the author and, therefore, verhaal echter over iets anders, want aan het begin ervan a proto-Zeno, who is preparing to draw the comic strip worden we voorgesteld aan de striptekenaar, een alter that we are reading. And when he has inished telling the ego van de auteur en dus een oer-Zeno, die zich voorbe- story of the four idiots, the comics artist feels the need reidt op het tekenen van de strip die wij aan het lezen zijn. to physically go to Venice and run breathlessly through Zodra hij klaar is met zijn verhaal over de vier nietsnutten, the city until he reaches an abandoned church, inside of voelt de striptekenaar de drang om zelf naar Venetië af te which – the only colour in the book – there is an altarpiece reizen en rent hij daar als een bezetene door de stad, tot showing a young woman, in the classic iconography of the hij in een verlaten kerk komt met daarin, en dit is in het Assumption of Mary, reading a comic album. Speaking to

Cartaditalia_N°4 v5.indd 187 2/09/18 09:24 ritratta nell’iconograia classica dell’Ascensione della Ver- une église abandonnée, à l’intérieur de laquelle, seul élé- gine, che legge un albo a fumetti. E rivolto a lei, a questa ment en couleurs de tout l’album, se trouve un retable divina musa dei comics, il fumettista-Bacilieri chiede la représentant une jeune femme, peinte en reprenant grazia di «una vita basata su di un canone di bellezza»44. l’iconographie classique de l’Ascension de la Vierge. Elle E sopra la pala, sorridente, c’è il faccione bonario di Um- lit un album de bande dessinée. S’adressant alors à elle, berto Eco, nume tutelare di ogni appassionato di fumet- à cette divine muse des comics, le dessinateur-Bacilieri to dotato di coscienza intellettuale. demande la grâce d’une « vie fondée sur un canon de In Durasagra Bacilieri mostra già chiaramente i suoi beauté »44. Au-dessus du retable, souriant, on aperçoit la riferimenti: dall’underground arriva lo sguardo ai “com- igure afable d’Umberto Eco, saint patron de tout ama- pletamente tagliati fuori”, come il fumettista alter ego li teur de bande dessinée ayant un minimum de conscience deinisce di fronte alla pala d’altare, includendo anche se intellectuelle. stesso; più speciicamente da Crumb, iltrato attraverso Dans Durasagra, les références de Bacilieri s’aichent déjà Pazienza, arrivano le igure con mani e piedi spropor- ouvertement : son intérêt hérité de l’underground pour zionatamente grandi, un’accentuazione grottesca che ne ceux qui sont totalement laissés-pour-compte, comme son ampliica il carattere grossolano, popolaresco; ma anche alter ego dessinateur les déinit devant le retable, en s’y la linea spessa e corposa, un’ininità di dettagli surreali incluant lui-même ; l’inluence plus spéciique de Crumb, che invadono gli sfondi (in un horror vacui che ricorda iltré à travers Pazienza, se lit dans les igures aux pieds et quello di Jacovitti), e un lettering accentuato, caricato, aux mains d’une taille disproportionnée, une accentuation pervasivo, che mescola stampatello e corsivo, normale grotesque qui en ampliie le caractère grossier, plébéien ; resa tipograica ed efetti graici più disparati. È in em- mais aussi la ligne épaisse et massive, une ininité de brione quella che, riassorbiti gli eccessi espressionistici, détails surréels qui envahissent l’arrière-plan (dans un diventerà una caratteristica distintiva di Bacilieri, la horror vacui qui rappelle celui de Jacovitti), et un lettrage proliferazione di balloon concatenati fra loro che a volte accentué, chargé, envahissant, qui mêle caractères d’im- addensano ampi brani di testo e a volte lo frammentano primerie et cursifs, rendu typographique classique et efet in unità minime, componendo un’impalcatura che con- graphiques les plus disparates. Sous une forme embryon- ferisce solidità e struttura alla tavola sia dal punto di vi- naire, avec des excès expressionnistes dont il se débarras- sta testuale sia da quello puramente visivo. In Durasagra sera ensuite, on trouve déjà ce qui deviendra une caracté- emerge anche il classicismo del primo Bacilieri, evidente ristique de Bacilieri, la prolifération de bulles encastrées in certe anatomie michelangiolesche, e l’amore per l’arte entre elles qui parfois densiient de longs passages textuels, e l’architettura, che resterà una caratteristica di tutte le parfois les fragmentent en unités minimales, en compo- 188 sue opere. sant une armature qui confère solidité et structure à la planche tant du point du vue textuel que purement visuel. Bacilieri si fa ulteriormente notare con PhonX (1995), Dans Durasagra on perçoit aussi le classicisme du premier grottesca storia di una ragazza rapita e della morbosa Bacilieri dans certaines anatomies à la Michel-Ange et son relazione che intesse con uno dei suoi rapitori, e so- amour pour l’art et l’architecture, qui restera une caracté- prattutto con he SuperMaso Attitude (Phoenix, 1996), ristique de toute son œuvre. controverso ritratto dell’omicida Piero Maso, che uccise entrambi i genitori in un fatto di cronaca che all’epoca Bacilieri se fait encore remarquer avec PhonX (1995), fece molto scalpore. A partire dal 1999 Bacilieri inizia histoire grotesque de l’enlèvement d’une jeune ille et de anche una proicua collaborazione con Sergio Bonelli la relation malsaine qu’elle noue avec l’un de ses ravis- Editore, in particolare sulle serie create da Carlo Ambro- seurs, et surtout avec he SuperMaso Attitude (Phoenix, sini, Napoleone (1999-2006) e Jan Dix (2008-2009)45. Il 1996), portrait controversé de l’assassin Piero Maso, qui

44 Ed. Black Velvet, Bologna, 2006, pag. 76. 44 Ed. Black Velvet, Bologne, 2006, p. 76. 45 Per Napoleone, Bacilieri realizza dapprima i disegni per tre storie a irma Ambrosini, quindi passa a occuparsi anche dei testi per altre sette uscite. Per Jan Dix realizza i disegni di tre dei quattordici numeri usciti, tutti su testi di Ambrosini.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 188 2/09/18 09:24 hele boek het enige dat in kleur wordt weergegeven, een this divine muse of comics, the cartoonist-Bacilieri asks for altaarstuk waarop een jonge vrouw wordt afgebeeld in de the grace of “a life based on a canon of beauty,”44 while, klassieke iconograie van een Maria Tenhemelopneming, die above the altarpiece, smiling, is the large, good-natured een stripalbum aan het lezen is. De striptekenaar Bacilieri face of Umberto Eco, a protective deity for every lover of richt zich dan tot deze goddelijke muze van de comics, en comic strips with an intellectual conscience. vraagt vergiffenis voor ‘een leven volgens de principes van Bacilieri clearly reveals all his inluences in Durasagra. schoonheid’44. Boven het altaarstuk hangt het goedmoedi- From underground there is his interest in those who are ge, glimlachende portret van Umberto Eco, de bescherm- “completely left out”, as the alter ego comics artist deines heer van iedere stripfanaat met intellectuele bagage. them in front of the altarpiece, including himself in this In Durasagra maakt Bacilieri al duidelijk wat zijn deinition. More speciically from Crumb, but iltered inspiratiebronnen zijn: uit de underground-scene komt through Pazienza, there are the igures with exaggeratedly zijn visie op de ‘totale outcasts’, zoals het alter ego van de large hands and feet, a grotesque exaggeration that striptekenaar ze noemt wanneer hij voor het altaarstuk ampliies their coarse, folkloric character. There is also the staat, en waartoe hij ook zichzelf rekent; aan Crumb, en thick, full line – an ininity of surreal detail invading the daarmee ook aan Pazienza, ontleent hij de iguren met backgrounds (in an horror vacui like that of Jacovitti), and de buitensporig grote handen en voeten, een overdreven the exaggerated, pervasive, emotionally laden lettering accentuering die hun grove, volkse natuur uitvergroot, that mixes block letters and italics, normal text and the en ook de dikke, vette lijnvoering, de oneindige reeks most disparate graphic effects. It is an embryonic version of surrealistische details (in een horror vacui die doet denken what, once the expressionistic excesses have been ironed aan het werk van Jacovitti), en een aangezette, beladen, out, will become one of Bacilieri’s distinctive features: schreeuwerige belettering waarin blokletters en cursieven, the proliferation of interconnected speech balloons that een normale typograische weergave en allerlei graische sometimes condense large chunks of text and at other effecten door elkaar worden gebruikt. Het is de aanzet voor times fragment the text, creating a framework that gives wat, in combinatie met de expressionistische uitspattingen, solidity and structure to the page, both textually and Bacilieri’s handelsmerk zal worden: de grote hoeveelheid from a purely visual viewpoint. Bacilieri’s early classicism onderling geschakelde tekstballonnen die lange also emerges in Durasagra – it is evident in certain tekstfragmenten nu eens indikken en dan weer opsplitsen Michelangelesque anatomical drawings – as does his love in kleine eenheden, wat zorgt voor een compositie die zowel of art and architecture, which will remain a characteristic of op tekstueel als beeldend niveau stevigheid en structuur in all his works. de tekening brengt. In Durasagra duikt ook het classicisme 189 uit de eerste strip van Bacilieri op, wat duidelijk blijkt uit Bacilieri further enhanced his reputation with PhonX (1995), sommige Michelangelo-achtige anatomische vormen en the grotesque story of a kidnapped girl and her morbid de liefde voor kunst en architectuur, die kenmerkend zal relationship with one of her kidnappers, and, above all, with blijven voor zijn gehele oeuvre. The SuperMaso Attitude (Phoenix, 1996), a controversial portrait of the murderer Piero Maso, who killed both his Bacilieri breidt zijn bekendheid verder uit met PhonX (1995), parents, a news story that caused a huge outcry at the een absurdistisch verhaal over een verkracht meisje en haar time. In 1999 Bacilieri also began a proitable collaboration morbide relatie met een van haar verkrachters, en vooral with Sergio Bonelli Editore, in particular in the series met The SuperMaso Attitude (Phoenix, 1996), een contro- created by Carlo Ambrosini: Napoleone (1999-2006) and Jan versieel portret van de moordenaar Piero Maso die zijn Dix (2008-2009).45 This collaboration initially raised a few beide ouders ombracht, wat destijds enorme ophef veroor- eyebrows, given that Bacilieri‘s unique draughtsmanship zaakte. Bacilieri gaat vanaf 1999 ook veelvuldig samenwer- was quite distant from the Bonelli standards. It,

44 Ed. Black Velvet, Bologna, 2006, pag. 76. 44 Ed. Black Velvet, Bologna, 2006, p. 76. 45 For Napoleone, Bacilieri irst produced the drawings for three stories written by Ambrosini, before then also writing the texts for seven further issues. For Jan Dix he produced the drawings for three of the fourteen issues published, all with texts by Ambrosini.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 189 2/09/18 09:24 connubio suscitò inizialmente perplessità, dato il tratto tua ses deux parents, fait divers qui eut une forte réson- particolarissimo di Bacilieri, lontano dagli standard nance à l’époque. À partir de 1999, Bacilieri entame une bonelliani; si sarebbe tuttavia rivelata una fruttuosa par- collaboration fructueuse avec Sergio Bonelli Editore, tnership tanto per la casa editrice quanto per Bacilieri en particulier sur les séries créées par Carlo Ambrosini, stesso, che imparerà a disciplinare i suoi mezzi espressivi Napoleone (1999-2006) et Jan Dix (2008-2009)45. Cette senza rinunciare alla sua originalità. collaboration suscita initialement une certaine perplexité, en raison du trait très typé de Bacilieri, éloigné des stan- Zeno Porno, un personaggio oscuro ammalato di porno- dards classiques de la maison d’édition Bonelli. Mais ce graia che appare in brevi storie pubblicate a partire dal partenariat allait toutefois se révéler très proitable tant 1998 sulla rivista “Blue”46, esordisce inizialmente con pour l’éditeur que pour Bacilieri lui-même, qui appren- le sembianze dell’attore Harvey Keitel, ma nel giro di dra à discipliner ses moyens d’expression sans renoncer à poche apparizioni assumerà sempre più i tratti del suo son originalité. autore, facendosi meno grottesco e più stralunato. Nel processo Bacilieri asciuga stile e approccio, non rinun- Zeno Porno est initialement un obscur personnage obsédé ciando al surrealismo ma attenuandone gli eccessi, che de pornographie qui apparaît dans de courtes histoires diventano funzionali, e non più centrali, a un discorso publiées à partir de 1998 dans la revue Blue46. Il fait ses che guadagna in eicacia. Per quanto non autobiogra- débuts sous les traits de l’acteur Harvey Keitel, mais ico in senso stretto, Zeno Porno diventa l’alter ego di après quelques apparitions, il ressemblera de plus en plus Bacilieri in molti dei suoi fumetti. Già il nome è un ca- à son auteur, devenant moins grotesque et plus hébété. lembour, fondendo il più noto personaggio di Italo Sve- Progressivement, le style de Bacilieri gagne en sobriété, vo con la più basilare e profana delle forme espressive. son approche aussi, sans renoncer au surréalisme mais en Aria mite e occhiali dalla montatura spessa, Zeno è un atténuant ses excès, qui se mettent au service d’un dis- improbabile sceneggiatore di fumetti Disney dalla vita cours qui gagne en eicacité. Sans être autobiographique sentimentale complicata e dagli interessi culturali curiosi au sens propre, Zeno Porno devient l’alter ego de Bacilieri e decisamente “nerd”. Il richiamo a Svevo non è casuale, dans beaucoup de ses bandes dessinées. Son nom est déjà visto che con Zeno Cosini e gli altri protagonisti sveviani un calembour, mêlant celui du personnage le plus connu Zeno condivide un senso di perenne inadeguatezza. de l’immense romancier Italo Svevo avec la plus élémen- La magniica desolazione (serializzata su “Mondo Naif” taire et la plus profane des formes d’expression. L’air gen- e poi raccolta in volume per Kappa Edizioni nel 2007), til, portant des lunettes à grosses montures, Zeno est un seguito delle avventure di Zeno Porno, è una delle improbable scénariste de bande dessinée pour Disney à la 190 opere più compiute di Bacilieri, quella in cui meglio si vie sentimentale compliquée et ayant des intérêts culturels dispiega la compresenza fra surrealismo e una distorta curieux et clairement « nerd ». La référence à Svevo n’est ma familiare quotidianità. Il titolo è un omaggio alle pa- pas un hasard, car il partage avec Zeno Cosini et les autres role di Buzz Aldrin, secondo astronauta a sbarcare sulla personnages du grand romancier italien l’impression de Luna dopo Neil Armstrong, e vi ritroviamo Zeno alle ne jamais être à la hauteur. prese con fumetti Disney per cui non riesce a proporre La magniica desolazione (« La désolation magniique », trame originali, riciclando continuamente gli spunti di paru en série dans Mondo Naif puis en album chez Kappa Carl Barks; inoltre, è in crisi sentimentale, ha un padre Edizioni en 2007), suite des aventures de Zeno Porno, braccato da una bellissima agente della CIA perché alto est l’un des travaux les plus aboutis de Bacilieri, celui où trenta metri, e un amico con la faccia sigurata che lo cohabitent le mieux surréalisme et vie quotidienne, une coinvolge in un’improbabile spedizione lunare, il tutto vie quotidienne bizarre mais familière. Le titre est un

46 In seguito raccolte nel volume Zeno Porno, edito da Kappa Edizioni nel 45 Pour Napoleone, Bacilieri signe d’abord les dessins pour trois histoires 2005. écrites par Ambrosini, puis il se chargera également des textes des sept albums suivants. Pour Jan Dix il signe les dessins de trois des quatorze albums parus, tous sur des textes d’Ambrosini. 46 Réunies par la suite dans l’album Zeno Porno, publié par Kappa Edizioni en 2005.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 190 2/09/18 09:24 ken met de uitgever Sergio Bonelli Editore, met name voor nevertheless, turned out to be a very proitable partnership de uitgaven op teksten van Carlo Ambrosini, Napoleone for both the publishing house and Bacilieri, who learned to (1999-2006) en Jan Dix (2008-2009)45. De samenwerking be more disciplined in his use of expressive tools without baart in eerste instantie opzien vanwege de buitenissige sacriicing his originality. tekenstijl van Bacilieri, die ver af staat van de normen van Bonelli; toch zou de samenwerking vruchtbaar blijken voor Zeno Porno, a dark character addicted to pornography who zowel de uitgever als Bacilieri zelf, die zal leren zijn expres- irst appeared in short stories published in the magazine sieve middelen in te tomen zonder aan originaliteit in te Blue in 1998,46 initially resembled the actor Harvey Keitel, boeten. but after a few appearances began to look more and more like his author, becoming less grotesque and more Zeno Porno, een obscuur, aan porno verslaafd personage confused. Bacilieri also simpliied his style and approach, dat verschijnt in korte verhalen die vanaf 1998 in het tijd- without renouncing surrealism. He merely curbed its schrift Blue46 worden gepubliceerd, heeft aanvankelijk de excesses, which became functional, and no longer central, uiterlijke kenmerken van de acteur Harvey Keitel, maar zal to an increasingly effective discourse. Although, strictly naar verloop van tijd steeds meer gaan lijken op zijn auteur, speaking, the story is not autobiographical, Zeno Porno met minder extreme trekken en wat meer verwilderd. Ba- becomes Bacilieri’s alter ego in many of his comic strips. cilieri versobert zijn stijl en benadering; hij blijft trouw aan The name itself is a play on words, merging the name of het surrealisme maar zonder overdrijving, waardoor het Italo Svevo’s best-known character with the most basic and niet meer centraal staat in het verhaal, maar functioneel, profane of expressive forms. With his mild-mannered air en daardoor doeltreffender, wordt gebruikt. Hoewel Zeno and thick rimmed glasses, Zeno is an unlikely scriptwriter Porno geen autobiograie is in de strikte zin van het woord, for Disney comic strips, given also his complicated love wordt hij in veel van Bacilieri’s strips wel zijn alter ego. De life and decidedly nerdy interests. The reference to Svevo naam zelf is al een woordspeling, een samensmelting van is not unintentional, given that Zeno shares a sense of Italo Svevo’s beroemdste personage met het meest basale permanent inadequacy with Zeno Cosini and Svevo’s other en wereldse woord ter wereld. Met zijn sullige uitstraling protagonists. en bril met jampotglazen, zijn gecompliceerde liefdesleven La magniﬁca desolazione (serialised in Mondo Naif and then en merkwaardige en onmiskenbaar nerd-achtige culturele published in book format by Kappa Edizioni in 2007), a interesses, is Zeno een onwaarschijnlijke maker van dis- sequel to the adventures of Zeno Porno, is one of Bacilieri’s neystrips. De verwijzing naar Svevo is niet toevallig, aange- most successful works, in which he manages to ind just zien Zeno met Zeno Cosini en de andere Sveviaanse hoofd- the right balance between surrealism and a distorted, but 191 rolspelers een eeuwig gevoel van ontoereikendheid deelt. familiar everyday life. The title is a tribute to Buzz Aldrin, La magniﬁca desolazione (‘De prachtige troosteloosheid’, als the second astronaut to set foot on the moon after Neil reeks gepubliceerd in Mondo Naif en daarna in 2007 voor Armstrong, and that is where we ind Zeno, struggling to Kappa Edizioni verzameld in een album), een vervolg op de come up with original stories for his Disney comic strips and avonturen van Zeno Porno, is een van de meest complete continuously recycling the ideas of Carl Barks. Moreover, werken van Bacilieri, waarin zowel het surrealisme als een he is also in the middle of a love crisis, has a father who vertekende en toch vertrouwde alledaagsheid nadrukkelijk is being hunted by a beautiful CIA agent because he is 30 aanwezig zijn. De titel is een hommage aan de woorden metres tall and has a friend with a disigured face who van Buzz Aldrin, na Neil Armstrong de tweede man op de involves him in an unlikely expedition to the moon, with maan. Ook hierin houdt Zeno zich bezig met het maken everything taking place in an Italy invaded by zombies van disneystrips, maar slaagt hij er niet in originele plots te who turn out to be harmless precisely because they are

45 Voor Napoleone maakt Bacilieri eerst de tekeningen voor drie verhalen 46 Subsequently published all together in the book Zeno Porno by Kappa van de hand van Ambrosini en gaat hij zich daarna ook bezighouden met Edizioni in 2005. de teksten voor nog eens zeven uitgaven. Voor Jan Dix maakt hij tekeningen van drie van de veertien uitgebrachte nummers, allemaal op teksten van Ambrosini. 46 Daarna verzameld in het album Zeno Porno, in 2005 uitgegeven door Kappa Edizioni.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 191 2/09/18 09:24 in un’Italia invasa da zombie che si rivelano innocui, hommage aux mots de Buzz Aldrin, deuxième astronaute appunto perché italiani. L’ambientazione grottesca à débarquer sur la lune après Neil Armstrong, et nous serve solo a sottolineare lo spaesamento di un uomo in retrouvons Zeno aux prises avec son travail pour Disney à crisi umana e professionale, e alla ine sarà una visione qui il ne parvient pas à proposer des intrigues originales, banale, quella di una famiglia di turisti stranieri in gita recyclant continuellement les idées de Carl Barks. Par in barca all’isola veneziana di Torcello, a far scattare in ailleurs il traverse une crise sentimentale, son père est Zeno l’epifania decisiva: la constatazione che a un certo pourchassé par une superbe espionne de la CIA parce punto, per motivi imperscrutabili, l’infelicità si dirada qu’il mesure trente mètres, et un ami au visage déiguré e la speranza torna a fare capolino. Il contrasto fra il l’entraîne dans une improbable expédition lunaire, le tout realismo del paesaggio interiore del protagonista e un dans une Italie envahie par des zombies qui se révèlent mondo esterno pieno di assurdità non fa che accentuare inofensifs, justement parce qu’ils sont italiens. Le décor il lirismo del inale, preparato e raggiunto in modo ma- grotesque sert uniquement à souligner l’égarement d’un gistrale. homme traversant une crise humaine et professionnelle, et ce sera inalement une vision banale, celle d’une famille Adiós muchachos (Casterman, 2011; Rizzoli Lizard de touristes étrangers faisant une balade en bateau sur l’île 2012), tratto dal romanzo dell’uruguayano Daniel Cha- vénitienne de Torcello qui provoquera chez Zeno l’épi- varría e realizzato su testi del francese Matz per il merca- phanie décisive : il constatera qu’à un moment donné, to d’oltralpe, è la storia di una bella e disinibita studen- pour des raisons insondables, la mélancolie se dissipe et tessa di disegno all’Avana, che percorre le vie della città l’espérance relève la tête. Le contraste entre le réalisme du in bicicletta seducendo e facendosi sedurre dagli uomini paysage intérieur du héros et un monde extérieur rempli che incontra, ma inirà nei guai cercando di accalappiare d’absurdité ne fait qu’accentuer le lyrisme du inal, prépa- un giovane uomo d’afari canadese. ré et exposé de manière magistrale Sweet Salgari (Coconino Press, 2012) è la biograia di Emilio Salgari, con scene del suo drammatico suicidio Adiós muchachos (Casterman, 2011 ; Rizzoli Lizard, che fanno da intermezzo a vari episodi della sua vita. 2012) est adapté du roman de l’urugayen Daniel Cha- Nonostante le scene del suicidio ne trasmettano la forza varría sur des textes du français Matz. Album destiné au semi-rituale (Salgari si squarciò la gola e il ventre con un marché français, c’est l’histoire à La Havane d’une belle rasoio, quasi un seppuku giapponese), il risultato inale è étudiante en dessin désinhibée qui parcourt les rues de una biograia episodica, corretta, meramente espositiva. la ville en vélo, séduisant et se laissant séduire par les Come omaggio alla igura di Salgari è onesto e sentito; hommes qu’elle rencontre. Mais elle inira en mauvaise 192 come ritratto di uno scrittore condotto ino alla tragica posture en tentant de mettre le grappin sur un jeune morte, è bozzettistico e mai veramente ispirato. homme d’afaires canadien. La Vie rêvée du capitaine Salgari (titre original : Sweet In Fun (Coconino Press, 2014-2016), diviso nell’edi- Salgari, Coconino Press, 2012 ; édition française : Del- zione italiana in due parti47, intitolate rispettivamente court, 2013) est la biographie du romancier populaire Fun e More Fun, ma assolutamente da considerarsi Emilio Salgari, des scènes de son suicide dramatique come un’opera unica, ritorna ancora una volta l’ormai scandant divers épisodes de sa vie. Ces scènes du suicide familiare Zeno Porno. Vive ancora a Milano, fa ancora donnent à la narration une dimension semi-rituelle lo sceneggiatore Disney, è ancora amico dello sigurato (Salgari se trancha la gorge et le ventre avec un rasoir Titta Mascioni, ed è diventato padre di una bambina, dans une sorte de seppuku japonais), mais le résultat inal vivendo in una dimensione decisamente più realistica di est une biographie épisodique, correcte, purement des- quella descritta ne La magniica desolazione. Fun inizia criptive. L’hommage à la igure de Salgari est honnête et con l’incontro di Zeno con il famoso scrittore Pippo sincère mais le portrait d’un écrivain promis à une mort Quester (un doppelgänger di Umberto Eco), che Zeno tragique ofre une enilade de croquis jamais vraiment assisterà nella stesura di un saggio sulla storia del cruci- inspirée.

47 Mentre l’edizione americana pubblicata da SelfMadeHero nel 2017 rac- chiude entrambe in un unico volume di quasi 300 pagine.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 192 2/09/18 09:24 bedenken en vervalt hij steeds in de geijkte terminologie Italian. The grotesque setting serves merely to underline van Donald Duck-tekenaar Carl Barks; hij maakt bovendien the disorientation felt by a man in the midst of a personal een emotionele crisis door, zijn vader wordt achtervolgd and professional crisis. In the end, it is a banal vision, door een bloedmooie CIA-agente omdat hij dertig meter that of a family of foreign tourists on a boat trip to the lang is, en een vriend met een mismaakt gezicht neemt Venetian island of Torcello, that triggers in Zeno his hem mee op een onwaarschijnlijke maanexpeditie, dit al- decisive epiphany: the awareness that at a certain point, for les in een Italië dat is binnengevallen door zombies, die unfathomable reasons, unhappiness dissipates and hope echter ongevaarlijk blijken, juist omdat ze Italiaans zijn. De comes creeping back. The contrast between the realism of absurde enscenering heeft als enig doel de ontheemding the protagonist’s interior landscape and an external world te benadrukken van een man die een crisis doormaakt in full of absurdities merely accentuates the lyricism of the zijn persoonlijke en beroepsleven. Aan het eind zal de aan- ending, which is prepared and achieved admirably. blik van een buitenlands gezin dat een boottochtje maakt naar het Venetiaanse eilandje Torcello bij Zeno de ultieme Adiós muchachos (Casterman, 2011; Rizzoli Lizard 2012), openbaring teweegbrengen: de constatering dat het onge- an adaptation of the novel by the Uruguayan writer Daniel lukkig-zijn op zeker moment, om onnavolgbare redenen, Chavarría, using texts by the French scriptwriter Matz for toch weer plaats maakt voor hoop. Het contrast tussen het the French market, is the story of a beautiful, uninhibited realisme van de innerlijke wereld van de hoofdpersoon en art student in Havana who cycles through the streets of de externe wereld vol absurditeiten benadrukt slechts het the city seducing and allowing herself to be seduced by the lyrische slotakkoord, dat op magistrale wijze wordt ingeleid men she meets, but who gets herself into trouble when en uitgevoerd. attempting to reel in a young Canadian businessman. Sweet Salgari (Coconino Press, 2012) is a biography of Emilio Adiós muchachos (Rizzoli Lizard, 2011; Casterman, 2011), ge- Salgari, containing scenes of his dramatic suicide that serve baseerd op de roman van de Uruguayaanse schrijver Daniel as an intermezzo between the various episodes of his life. Chavarría en voor de Franse markt bewerkt met teksten Even though these scenes transmit the semi-ritual nature van de Fransman Matz, gaat over een mooie, vrijgevochten of his suicide (Salgari slashed his throat and stomach with designstudente in Havana, die ietsend door de stad de a razor blade, almost a Japanese seppuku), the inal result mannen die zij tegenkomt verleidt en zich door hen laat is a merely expository, accurate, episodic biography. As a verleiden, maar in de problemen komt wanneer ze probeert tribute to Salgari, the biography is honest and sincere; as een jonge Canadese zakenman aan de haak te slaan. the portrait of a writer who tragically committed suicide, it Sweet Salgari (Coconino Press, 2012) is de biograie van is rather sketchy and never truly inspiring. 193 Emilio Salgari, waarin de verschillende fases van zijn leven worden afgewisseld met scènes van zijn dramatische zelf- In Fun (Coconino Press, 2014-2016; English edition: moord. Hoewel de zelfmoordscènes semi-ritueel aandoen SelfMadeHero, 2017), the Italian edition of which is divided (Salgari sneed zich met een scheermes in zijn keel en buik), into two parts,47 Fun and More Fun, but must still be is het eindresultaat een episodische, correcte en louter considered a single work, Bacilieri returns once more to beschrijvende biograie. Als hommage aan de iguur Salgari his by now well-known Zeno Porno. Zeno is still living in is het eerlijk en oprecht; als portret van het leven van een Milan, is still a writer for Disney comics magazines and is schrijver tot aan diens tragische dood is het schetsmatig en still a friend of the disigured Titta Mascioni, but now he nergens echt bevlogen. is also the father of a baby girl and is living in a dimension decidedly more realistic than the one described in La In Fun (Coconino Press, 2014-2016), dat in Italië in twee magniﬁca desolazione. Fun begins with the meeting delen47 verscheen, respectievelijk getiteld Fun en More between Zeno and the famous writer Pippo Quester (a Fun, maar als één werk beschouwd moet worden, keert doppelgänger of Umberto Eco), who Zeno will help to de vertrouwde Zeno Porno nog één keer terug. Hij woont write a treatise on the history of the crossword puzzle, nog steeds in Milaan, maakt nog steeds disneystrips, is while a mysterious girl spies on them with the intention of

47 Terwijl in de Amerikaanse, in 2017 door SelfMadeHero uitgebrachte 47 he American edition published by SelfMadeHero in 2017 includes both uitgave, beide in één album van bijna 300 pagina’s zijn gebundeld. parts in a single volume of almost 300 pages.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 193 2/09/18 09:24 verba, mentre una misteriosa ragazza li spia con l’intento Avec Fun (Coconino Press, 2014-2016 ; édition fran- di uccidere Quester per misteriosi motivi famigliari. A çaise : Ici Même, 2015-2016), divisé en deux parties metà fra il trattato di enigmistica e l’omaggio a Eco, Fun dans l’édition italienne comme pour l’édition française47, è soprattutto un vertiginoso gioco a incastri che sostan- respectivement intitulées Fun et More Fun, mais qu’il faut zialmente equipara la stessa esistenza umana a un cruci- assurément considérer comme un unique album, le désor- verba, il cui schema, apparentemente privo di soluzione, mais familier Zeno Porno fait son retour. Il vit encore à in realtà trova sempre, in un modo o nell’altro, la sua Milan, il est encore scénariste chez Disney, il compte tou- deinizione. Ogni azione, ogni persona s’interseca ine- jours parmi ses amis le déiguré Titta Mascioni, et il est stricabilmente con qualcosa o qualcun altro, così come devenu le père d’une petite ille, tout en vivant dans une le deinizioni orizzontali e verticali delle parole crociate. dimension bien plus réaliste que celle décrite dans La ma- Bacilieri conduce la metafora con grande abilità e su gniica desolazione. Fun débute par la rencontre de Zeno due diferenti piani narrativi. Il primo è costituito dalla avec le célèbre écrivain Pippo Quester (un sosie d’Umber- trama principale, fra il mystery e il dramma famigliare, to Eco), à qui Zeno prêtera main forte dans l’écriture d’un incentrata su Mafalda, presunta iglia di Quester, e che essai sur l’histoire des mots croisés, tandis qu’une mysté- si rivela un mero gioco di specchi, d’incastri sorpren- rieuse jeune femme les espionne dans le but d’assassiner denti e paradossali; il secondo è ottenuto mediante brevi Quester pour d’obscures raisons familiales. À mi-chemin storie parallele, rese visivamente a colori in contrasto entre un traité sur l’art cruciverbiste et un hommage à col bianco e nero del resto del volume, e che incrociano Umberto Eco, Fun est avant tout un jeu d’emboîtements le vicende di Zeno nei modi più inusuali. Il risultato è vertigineux qui compare l’existence humaine elle-même à un libro già appassionante nel suo racconto della storia une grille de mots croisés, dont le schéma, en apparence del cruciverba, in sé genuinamente interessante, a cui privé de solutions, trouve en réalité toujours, d’une ma- si aggiunge un secondo livello di lettura che contiene il nière ou d’une autre, sa déinition. Chaque action, chaque vero senso dell’opera. L’abilità di Bacilieri sta proprio personne croise de façon inextricable quelque chose ou nell’understatement con cui maneggia i due piani, senza quelqu’un d’autre, comme les déinitions horizontales et mai proporre esplicitamente il cruciverba come metafora verticales des mots croisés. Bacilieri développe la méta- della vita, ma come muovendosi all’opposto, quasi fosse phore avec beaucoup d’habileté et sur deux plans narratifs invece la vita a essere un’allegoria dei cruciverba. Se La diférents. Le premier est la trame principale, entre polar magniica desolazione nel inale schiudeva apertamente et drame familial, autour du personnage de Mafalda, ille il suo senso, Fun si rivela più sottile, ma non per questo présumée de Quester, et il se révèle un pur jeu de miroirs, meno a fuoco. d’emboîtements surprenants et paradoxaux. Le second 194 Visivamente rimane forse la prova più classica di Baci- s’articule autour de courtes histoires parallèles, dessinées lieri, che ha messo bene a frutto il tirocinio bonelliano. en couleurs par contraste avec le noir et blanc du reste Traspare ancora fortissimo il suo amore per l’archi- de l’album, et elles croisent la vie de Zeno des façons les tettura, in questo caso quella di New York, patria del plus inattendues. Le résultat est un album passionnant où cruciverba e a cui sembra rimandare la verticalità dei le récit de l’histoire des mots croisés, déjà intéressant en grattacieli, e quella della sua adottiva Milano, con spe- soi, s’enrichit d’un second niveau de lecture qui contient ciale enfasi sulla Torre Velasca, autentico ediicio feticcio le sens véritable de l’œuvre. L’habileté de Bacilieri tient che Bacilieri riproduce innumerevoli volte in tutti i suoi précisément à la subtilité avec laquelle il articule ces deux fumetti, in particolare quelli con Zeno per protagonista. plans, sans jamais proposer explicitement les mots croisés Espliciti anche i rimandi visivi tra fumetto e cruciverba, comme une métaphore de la vie, mais faisant presque le con tavole costruite a incastro che enfatizzano la comune contraire, comme si la vie était en fait une allégorie des grammatica basata sul bianco e sul nero. mots croisés. Si La magniica desolazione explicitait dans son inal le sens de l’album, Fun se révèle plus subtil, mais Chiusa l’esperienza di Fun, Bacilieri propone Palla pas moins eicace pour autant. (Hollow Press, 2016), una storia breve (ma pubblicata Sur le plan visuel, c’est sans doute l’album le plus clas-

47 Tandis que l’édition américaine publiée par SelfMadeHero en 2017 les réunit en un seul volume de près de 300 pages.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 194 2/09/18 09:24 nog steeds bevriend met de mismaakte Titta Mascioni, en killing Quester for mysterious family reasons. Somewhere is vader geworden van een dochter. Zijn leefomgeving is between a treatise on crossword puzzles and a tribute to hier dus veel realistischer dan in La magnifica desolazione. Eco, Fun is above all a head-spinning game that basically Fun begint met de ontmoeting van Zeno met de beroemde equates human existence to a crossword puzzle, which schrijver Pippo Quester (een dubbelganger van Umberto seems impossible to solve, but which in the end, in one way Eco), die Zeno zal helpen met het schrijven van een essay or another, provides all the necessary clues. Every action over de geschiedenis van het kruiswoordraadsel, terwijl een and every person are inextricably linked to something or mysterieus meisje hem bespioneert met het doel Quester someone else, like the horizontal and vertical clues in a te vermoorden om onbekende familiale redenen. Fun houdt crossword puzzle. Bacilieri develops the metaphor very het midden tussen een verhandeling over het oplossen van skilfully and on two different narrative levels. The irst raadsels en een hommage aan Eco en is vooral een duize- level is made up of the main plot, somewhere between lingwekkende puzzel waarin het menselijke bestaan wordt a mystery and a family drama, centred around Mafalda, vergeleken met een kruiswoordraadsel dat onoplosbaar Quester’s presumed daughter. This turns out to be a mere lijkt maar in werkelijkheid op de een of andere manier toch game of mirrors, of surprising, paradoxical puzzles. The altijd weer tot een goed einde kan worden gebracht. Iedere second level consists in short parallel stories, rendered handeling, iedere persoon kruist hoe dan ook het pad van in colour to contrast with the black and white in the rest iets of iemand anders, net zoals de horizontale en verti- of the book, which are linked to the different episodes cale opgaven van kruiswoordraadsels. Bacilieri voert deze in Zeno’s life in strange and unusual ways. The result metafoor zeer consequent door, op twee verschillende is a book that is already fascinating in relation to the verhaalniveaus. Het eerste, half mysterie, half familiedrama, genuinely interesting history of the crossword puzzle, vormt de hoofdplot die draait om Mafalda, de veronder- but to which a second level of interpretation is added, stelde dochter van Quester, en blijkt louter een spel met containing the work’s real meaning. Bacilieri’s skill lies in spiegels en verrassende en paradoxale constructies; het the understatement with which he handles the two levels, tweede bestaat uit korte parallelverhalen die in kleur wor- never explicitly presenting crosswords as a metaphor for den weergegeven, in tegenstelling tot het zwart-wit van de life. Indeed, he appears to be saying the opposite, that life rest van het album, en de lotgevallen van Zeno op de meest is almost an allegory for crosswords. While La magnifica ongebruikelijke manieren kruisen. Het resultaat is een boek desolazione openly revealed its meaning at the end, Fun is dat op zich al aanspreekt door het interessante verhaal over far more subtle, but not for that any less focused. de geschiedenis van het kruiswoordraadsel, waaraan een Visually, Fun is perhaps Bacilieri’s most classic work, as tweede niveau is toegevoegd dat de ware betekenis van het he puts the experience he acquired while working with 195 werk bevat. Bacilieri’s talent is gelegen in de onderkoelde Bonelli to full use. His love of architecture once more manier waarmee hij de twee niveaus hanteert, waarbij hij het comes across very clearly. Here it is the architecture of New kruiswoordraadsel nooit expliciet aandraagt als metafoor York – home of the crossword puzzle, which appears to be voor het leven, maar het omdraait, alsof het leven een me- relected in the verticality of the skyscrapers – and of his tafoor is voor het kruiswoordraadsel. Waar in het slot van La adoptive Milan, with a special emphasis placed on Torre magnifica desolazione openlijk de betekenis van het werk Velasca, a genuine obsession for Bacilieri, who reproduces doorschemerde, is Fun subtieler maar daarom niet minder it on countless occasions in all his comic strips, especially indringend. where Zeno is the protagonist. The visual connections In beeldend opzicht is dit wellicht Bacilieri’s meest klas- between comic strips and crossword puzzles are explicit, sieke werk, mede dankzij de samenwerking met Bonelli. with interlocking panels emphasising the shared grammar Wat opnieuw sterk doorklinkt, is Bacilieri’s liefde voor de based on black and white. architectuur, in dit geval die van New York, bakermat van de kruiswoordraadsels waarnaar ook de rechte lijnen van de After Fun, Bacilieri produced Palla (“Ball”, Hollow Press, wolkenkrabbers lijken te verwijzen, en die van (zijn adoptie- 2016), a short story (published individually for the stad) Milaan, en dan met name de Velascatoren, een favo- bookstore channel) in which he returns to his earlier

Cartaditalia_N°4 v5.indd 195 2/09/18 09:24 singolarmente in volume da libreria) in cui recupera il sique de Bacilieri, qui a su tirer proit de sa collaboration surrealismo provocatorio di matrice underground delle avec les éditions Bonelli. Il témoigne encore fortement de origini. Palla racconta l’ambigua storia d’amore fra un son amour pour l’architecture, ici celle de la ville de New omosessuale e una misteriosa palla di carne, narrata in York, patrie des mots croisés auxquels semblent renvoyer parallelo a un episodio della vita di Gesù, quello in cui, la verticalité des gratte-ciels, et celle de Milan, sa ville dopo la resurrezione, il Messia chiede tre volte a un mor- adoptive, où la Tour Velasca occupe une place particu- tiicato Pietro (l’Apostolo che lo ha rinnegato) se lo ama lière. C’est un édiice fétiche pour Bacilieri, dont il a fait davvero. La morale: l’amore è un mistero, e conduce in d’innombrables dessins dans tous ses albums, notamment luoghi inaspettati. Nell’ambito della misura breve, un ceux dont Zeno est le héros. Les échos visuels entre bande piccolo capolavoro. dessinée et mots croisés sont eux aussi explicites, avec des planches construites par emboîtement qui soulignent leur grammaire commune basée sur le noir et blanc.

Une fois conclue l’expérience de Fun, Bacilieri publie Palla (« Boule », Hollow Press, 2016), une histoire courte (mais parue en album) où il retrouve le surréalisme pro- vocateur d’inspiration underground de ses origines. Palla raconte l’histoire d’amour ambiguë entre un homosexuel et une mystérieuse boule de viande, en parallèle à un épisode de la vie de Jésus, lorsque le Messie demande par trois fois, après la résurrection, à un Pierre mortiié (il est l’Apôtre qui l’a renié) s’il l’aime vraiment. La morale : l’amour est un mystère qui nous amène là où on ne l’at- tend pas. Dans le domaine de la forme courte, un petit chef-d’œuvre.

196

Cartaditalia_N°4 v5.indd 196 2/09/18 09:24 riet gebouw dat talloze malen in al zijn strips terugkomt, provocative surrealism of underground origin. Palla is about met name die waarin Zeno centraal staat. Uitgesproken is the ambiguous love story between a homosexual and a ook de beeldende kruisbestuiving tussen de strip en het mysterious ball of meat, narrated in parallel to an episode kruiswoordraadsel, met zwart-wittekeningen die in hun in the life of Jesus – the one in which, after his resurrection, ritmiek de gemeenschappelijke grammatica benadrukken. the Messiah on three occasions asks a mortiied Peter (the Apostle who denied him) if he truly loves him. The Wanneer Bacilieri klaar is met Fun presenteert hij Palla message: love is a mystery and can take us to unexpected (‘Bal’, Hollow Press, 2016), een kort verhaal (dat echter als places. As a short story, it is a gem. zelfstandig werk in de boekhandel verschijnt) waarin hij het provocerende, op de underground gebaseerde surrealisme van het begin van zijn carrière weer oppakt. Palla is het rommelige liefdesverhaal van een homoseksueel en een mysterieuze gehaktbal, met parallel daaraan een verhaal over een episode uit het leven van Jezus, waarin de Messias een doodsbange Petrus (de apostel die hem heeft verra- den), na zijn wederopstanding, driemaal vraagt of hij echt van hem houdt. De moraal: liefde is een mysterie en brengt ons op onverwachte plekken. Gezien de geringe omvang van het boek een klein meesterwerk.

197

Cartaditalia_N°4 v5.indd 197 2/09/18 09:24 198

Cartaditalia_N°4 v5.indd 198 2/09/18 09:24 3

199

1-2-3 Paolo Bacilieri La magniica desolazione

Cartaditalia_N°4 v5.indd 199 2/09/18 09:24 4-5-6 Paolo Bacilieri Fun

200

Cartaditalia_N°4 v5.indd 200 2/09/18 09:24 201

Cartaditalia_N°4 v5.indd 201 2/09/18 09:24 202

Cartaditalia_N°4 v5.indd 202 2/09/18 09:24 7-8 Paolo Bacilieri Durasagra

203

Cartaditalia_N°4 v5.indd 203 2/09/18 09:24 Leila Marzocchi

IT FR

Illustratrice e fumettista, Leila Marzocchi (Bologna, Illustratrice et auteure de bande dessinée, Leila Marzocchi 1959) sta costruendo da anni, con pazienza certosina, un (Bologne, 1959) construit depuis plusieurs années, avec personale universo favolistico, in cui ambienta storie di une patience de bénédictine, un univers féérique per- mistero, di minuscole società che funzionano sorpren- sonnel, servant de décor à des histoires mystérieuses, de dentemente bene come allegoria della nostra, di piccoli minuscules sociétés qui fonctionnent étonnamment bien personaggi bui, curiosi, dubbiosi, litigiosi feriti; in una comme allégorie de la nôtre, de drôles de petits person- parola, umanissimi. L’enigma (Coconino Press, 2002) nages curieux, sceptiques, querelleurs, blessés ; en un ne è una prima esplorazione, ma è Niger (Fantagraphics mot, humains. L’enigma (« L’énigme », Coconino Press, Books/Coconino Press, 2006-201748), pubblicato in 2002) en ofre une première exploration, mais c’est Niger sei parti nel corso di più di dieci anni, a costituire l’epi- (Fantagraphics Books/Coconino Press, 2006-201748), centro ideale di questo universo, poeticamente naif ma publié en six parties sur plus de dix années, qui constitue visualizzato tramite uno stile ricercatissimo, ottenuto l’épicentre de cet univers, poétiquement naïf mais repré- con l’uso di una tecnica di sua ideazione, da lei chiamata senté avec une grande recherche stylistique, grâce à une “woodcut”, che consiste nel graiare via con lame e frese technique de son invention qu’elle a baptisée « woodcut », la china nera precedentemente stesa in più strati su carta consistant à rayer à l’aide de lames et d’outils à fraiser plu- 204 bianca. sieurs couches d’encre de chine précédemment étendues Niger racconta di una misteriosa larva che arriva nel sur papier blanc. bosco, impattando la vita di tutti gli abitanti. A poco a Niger est l’histoire d’une mystérieuse larve qui arrive poco cresce, sviluppandosi in una specie di ninfa alata; dans la forêt et va bouleverser la vie de tous les habitants. il inale si apre a una dimensione mistica. Rispetto a Elle grandit peu à peu, se développant en une sorte de innumerevoli colleghi che tentano il registro oniri- nymphe ailée ; la conclusion prend une dimension mys- co-grottesco-surreale con risultati spesso gratuiti e sterili, tique. Par rapport à ses innombrables collègues qui s’aven- Leila Marzocchi riesce a coniugare poesia e concretezza, turent dans le registre onirique-grotesque-surréel avec des costruzione di un mondo e umanità. La contempora- résultats souvent gratuits et stériles, Leila Marzocchi par- neità delle due uscite rende inevitabile un paragone col vient à conjuguer les dimensions poétiques et concrètes, sontuoso Ghirlanda di Mattotti e Kramsky, altra storia l’invention d’un monde et l’humanité. Publiés tous deux surreal-onirica ambientata in un mondo fantastico. E au même moment, il est inévitable de comparer cet album laddove Ghirlanda, pur straordinario, ostenta un risulta- avec le somptueux Guirlanda de Mattotti et Kramsky, to talmente “a regola d’arte” da apparire quasi artefatto, autre histoire surréelle située dans un monde fantastique. Niger si propone con un’infantile ingenuità che diventa Et là où Guirlanda, aussi extraordinaire soit-il, ofre un genuinità, inendo per risultare più vero e autentico. résultat tellement « dans les règles de l’art » qu’il peut

48 La serie è anche pubblicata in contemporanea a Parigi da Vertige Graphic 48 La série est également publiée au même moment à Paris chez Vertige e a Seattle da Fantagraphics Books. Graphic et à Seattle chez Fantagraphics Books.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 204 2/09/18 09:24 NL GB

Leila Marzocchi (Bologna, 1959), illustratrice en striptekena- Leila Marzocchi (Bologna, 1959), an illustrator and comics res, bouwt al jaren met engelengeduld aan een persoonlijk artist, has been painstakingly creating her own personal fabel-universum vol wonderlijke verhalen over minisamenle- fantastic universe for years as a setting for her mystery vingen die verbazend goed functioneren als allegorie van de stories. It is a universe of minuscule societies that function onze, met grappige, nieuwsgierige, twijfelachtige, twistzieke, surprisingly well as an allegory for our own society, with tiny gekwetste, in één woord: supermenselijke mini-personages. characters who are funny, curious, doubtful, quarrelsome In L’enigma (‘Het raadsel’, Coconino Press, 2002) verkent ze and hurt – in a nutshell, very human. dit gebied voor het eerst, maar Niger (Fantagraphics Books/ L’enigma (Coconino Press, 2002) was her irst venture into Coconino Press, 2006-201748), dat verspreid over meer dan this universe, but it is Niger (Coconino Press, 2006-2017;48 tien jaar in zes delen uitkomt, is het absolute hoogtepunt English edition: Fantagraphics Books), published in six van dit poëtisch naïeve universum dat ze fraai verbeeldt issues over a ten-year period, that constitutes the ideal met behulp van een door haarzelf bedachte techniek die epicentre of this universe. Poetically naif, it is visualised ze woodcut noemt: het met messen en frezen wegkrassen through a meticulous style, achieved using a technique van Oost-Indische inkt die ze van tevoren in meerdere lagen she herself devised (she calls it “woodcut”), which consists heeft aangebracht op wit papier. in scratching away the black ink applied in layers on white Niger gaat over een mysterieuze larve die in een bos arriveert paper using etching and abrasion. 205 en daar het leven van alle bewoners beïnvloedt. Stukje bij Niger tells the story of a mysterious larva that arrives in a beetje groeit de larve uit tot een soort gevleugelde nimf en forest, affecting the lives of all the inhabitants. The larva aan het eind volgt een mystieke ontknoping. Terwijl talloze slowly grows, developing into a sort of winged nymph, with collega’s zich wagen aan het droomachtige-absurdisti- the ending offering a mystic dimension. Compared to many sche-surrealistische register met vaak nietszeggende, sterie- of her colleagues, whose attempts to achieve a dreamlike- le resultaten, slaagt Leila Marzocchi erin een verbinding tot grotesque-surreal register often lead to gratuitous, sterile stand te brengen tussen poëzie en concreetheid, tussen het results, Leila Marzocchi manages to combine poetry and creëren van een nieuwe wereld en menselijkheid. Omdat de concreteness, the creation of a world and humanity. The strip gelijktijdig uitkwam met het exuberante Ghirlanda van fact that the two works came out at the same time means Mattotti en Kramsky, ook een surrealistisch droomverhaal that Niger will obviously be compared with Mattotti and dat zich afspeelt in een fantasiewereld, ligt een vergelijking Kramsky’s Ghirlanda, another surreal-dreamlike story set voor de hand. Maar hoe bijzonder Ghirlanda ook is, het is zo in a fantastic world. While the sumptuous Ghirlanda is so ‘volgens de regels van het vak’ gemaakt dat het gekunsteld well-crafted as to appear almost artiicial, Niger offers a lijkt, terwijl Niger een oprechte, kinderlijke naïviteit laat zien, childlike ingenuity that becomes genuineness, resulting waardoor het resultaat echter en authentieker overkomt. more real and authentic.

48 De serie is tegelijkertijd ook uitgebracht in Parijs door Vertige Graphic en 48 he series was also released simultaneously in Paris by Vertige Graphic in Seattle door Fantagraphics Books. and in Seattle by Fantagraphics Books.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 205 2/09/18 09:24 Il diario del verme del pino (Coconino Press, 2011) è di sembler artiiciel, Niger donne l’impression d’une ingénui- nuovo ambientato nel mondo di Niger. Generazioni e té infantile lui conférant davantage d’authenticité, et qui generazioni di vermi si sono succedute su un pino, trac- est en in de compte plus vraie. ciando sulla corteccia le cronache della foresta. E anche l’ultimo di questi vermi scrive le sue storie, alcune già Il diario del verme del pino (« Le journal du ver du pin », note come quella di Pupa (che è praticamente il rias- Coconino Press, 2011) a de nouveau pour décor le monde sunto di Niger), altre nuove. Espansione coerente dell’u- de Niger. Des générations et des générations de vers se niverso poetico della Marzocchi, Il diario è disegnato sont succédé sur un pin, traçant dans l’écorce les chro- in modo più scarno, in un semplice bianco e nero con niques de la forêt. Et le dernier de ces vers lui aussi écrit tocchi di arancione. ses histoires, certaines déjà connues comme celle de Pupa In parallelo al suo lavoro come illustratrice e alla sua (qui est pratiquement le résumé de Niger), d’autres sont attività di fumettista sulle sue creazioni personali, Leila nouvelles. Expansion cohérente de l’univers poétique de Marzocchi collabora anche con altri autori: La ballata Marzocchi, cet album est dessiné de façon plus dépouillée, di Hambone (Futuropolis e Coconino Press, 2009), su dans un simple noir et blanc parsemé de touches orange. testi di Igort, è uno spietato ritratto dell’America della En parallèle à son travail comme illustratrice et à son Grande Depressione, che permette all’autrice di cimen- activité d’auteure de bande dessinée sur ses créations per- tarsi col registro realista; Dieci elegie per un ossobuco sonnelles, Leila Marzocchi collabore aussi avec d’autres (Coconino Press, 2015), su testi dello scrittore croato auteurs. La ballade de Hambone (Futuropolis et Coco- Pinko Zeman, è la bizzarra storia di una mummia che nino Press, 2009), sur des textes d’Igort, est un portrait fugge dal Louvre per unirsi a un circo, e vede la Marzoc- impitoyable de l’Amérique de la Grande Dépression, qui chi di nuovo alle prese con le predilette atmosfere bufe e permet à l’auteure de se mesurer au registre réaliste. Dieci surreali, espresse con l’usuale tecnica graiata che ricorda elegie per un ossobuco (« Dix élégies pour un ossobuco », l’incisione. Coconino Press, 2015), sur des textes de l’écrivain croate Pinko Zeman, est l’histoire bizarre d’une momie qui s’en- fuit du Louvre avant de rejoindre un cirque, et cet album voit à nouveau Marzocchi aux prises avec ses atmosphères étranges et surréelles de prédilection, exprimées avec sa technique habituelle sur encre de chine qui rappelle la gravure.

206

Cartaditalia_N°4 v5.indd 206 2/09/18 09:24 Il diario del verme del pino (‘Het dagboek van de worm in de Il diario del verme del pino (“Diary of the Pine Worm”, pijnboom’, Coconino Press, 2011) is opnieuw gesitueerd in de Coconino Press, 2011) is once more set in the world of Niger. wereld van Niger. Generaties en generaties wormen hebben Generations and generations of worms have followed one elkaar opgevolgd in een pijnboom en in de schors de kro- another on a pine tree, tracing the events of the forest on nieken van het woud opgetekend. Ook de laatste van deze the tree’s bark. The last of these worms also adds its own wormen schrijft daarin zijn verhalen, die soms nieuw en stories, some of which are already known, such as the story soms bekend zijn, zoals het verhaal over Pupa (dat praktisch of Pupa (which is practically a summary of Niger), while een samenvatting is van Niger). Il diario is een consequente others are new. This coherent development of Marzocchi’s uitbreiding van het poëtisch universum van Marzocchi maar poetic universe is drawn in a more simple black and white is eenvoudiger getekend, in sober zwart-wit met oranje with touches of orange. accenten. In addition to her work as an illustrator and cartoonist Naast haar werk als illustratrice en het scheppen van een with her own personal creations, Leila Marzocchi has also persoonlijk universum als striptekenaar, werkt Leila Mar- collaborated with other authors. La ballata di Hambone zocchi ook samen met andere auteurs: La ballata di Ham- (“The Ballad of Hambone”, Futuropolis and Coconino bone (‘De ballade van Hambone’, Futuropolis en Coconino Press, 2009), with texts by Igort, is a merciless depiction of Press, 2009), met teksten van Igort, is een meedogenloos America during the great depression, which enabled her to portret van het Amerika tijdens de Grote Depressie waarin try her hand at drawing with a realist register; Dieci elegie de auteur zich waagt aan het realistische genre; Dieci elegie per un ossobuco (“Ten Elegies for an Ossobuco”, Coconino per un ossobuco (‘Tien elegieën voor een ossobuco’, Coco- Press, 2015), with texts by Croatian writer Pinko Zeman, nino Press, 2015), met teksten van de Kroatische schrijver is the bizarre story of a mummy that escapes from the Pinko Zeman, is het bizarre verhaal over een mummie die uit Louvre to join a circus, with Marzocchi once more creating het Louvre vlucht om zich bij een circus aan te sluiten. Hierin her favourite funny, surreal atmospheres, using her usual keert Marzocchi terug naar haar geliefde grappige, surre- technique that resembles etching. alistische sfeer, uitgevoerd in haar vertrouwde ets-achtige krastechniek.

207

Cartaditalia_N°4 v5.indd 207 2/09/18 09:24 208

Cartaditalia_N°4 v5.indd 208 2/09/18 09:24 1-2 Leila Marzocchi Niger

209

Cartaditalia_N°4 v5.indd 209 2/09/18 09:24 Manuele Fior

IT FR

Rivelatosi in ancor giovane età, Manuele Fior (Cesena, Manuele Fior (Cesena, 1975), diplômé en architecture à 1975), laureato in architettura a Venezia, è oggi uno Venise, s’est rapidement imposé et il est aujourd’hui l’un degli autori italiani più considerati sul palcoscenico del des auteurs italiens de roman graphique les plus reconnus graphic novel internazionale. Rosso oltremare (Coconino sur la scène internationale. Son premier album important Press, 2006), il suo primo libro importante, racconta di s’intitule Icarus (titre original : Rosso oltremare, Coconi- un architetto ossessionato dalla ricerca di proporzioni no Press, 2006 ; édition française : Atrabile, 2006). Il perfette, e di come venga salvato dall’amore della sua raconte l’histoire d’un architecte obsédé par la recherche ragazza in un viaggio che unisce architettura, mitolo- des proportions parfaites, qui sera sauvé par l’amour de sa gia greca e mito faustiano. Se la narrazione adotta un petite amie au cours d’un voyage mêlant architecture, my- registro surreale non perfettamente risolto, il volume si thologie grecque et mythe faustien. La narration adopte fa notare per lo stile pittorico, una vigorosa tricromia un registre surréel qui n’est pas entièrement abouti, mais (bianco, rosso e nero) di chiara ascendenza mattottiana. l’album retient l’attention par son style pictural : une Fior dimostra in dalla sua prima prova quella versatilità vigoureuse trichromie (blanc, rouge et noir) d’ascendance stilistica che caratterizzerà tutta la sua produzione suc- ouvertement mattottienne. Fior fait preuve dès son coup cessiva, portandolo a sperimentare con le tecniche e col d’essai d’une versatilité stylistique qui caractérisera toute 210 linguaggio in relazione alla storia da raccontare. sa production par la suite, le conduisant à expérimenter les techniques et le langage en fonction de l’histoire à La signorina Else (Coconino Press, 2009), trasposizione raconter. a fumetti dell’omonimo racconto di Arthur Schnitzler, è la storia di una giovane che, per salvare il padre travolto Mademoiselle Else (Coconino Press, 2009), adaptation dai debiti, si trova a dover chiedere un prestito a un banen bande dessinée de la nouvelle homonyme d’Arthur chiere che alloggia nello stesso hotel alpino dove lei sta Schnitzler, est l’histoire d’une jeune femme qui, pour trascorrendo una vacanza con una zia. Ma il banchiere sauver son père couvert de dettes, doit demander un prêt pone la condizione di vederla nuda, ed Else, sconvolta à un banquier qui loge dans l’hôtel alpin où elle passe des dall’enormità della richiesta, prima la realizza in forma vacances avec une tante. Mais le banquier pose une condi- estrema, spogliandosi pubblicamente nella hall, poi si tion, la voir nue, et Else, bouleversée par l’énormité de la suicida con i sonniferi. demande, l’exauce d’abord sous une forme extrême, en se Prima vera dimostrazione di talento da parte di Fior, La dénudant publiquement dans le hall de l’hôtel, avant de signorina Else rimane forse ancora la sua opera migliore. se suicider en avalant des somnifères. La scelta del soggetto rende esplicita la sua predilezione Première véritable démonstration de talent de la part de per l’indagine psicologica, sostenuta dall’impalcatura del Fior, Mademoiselle Else reste peut-être encore son meilleur racconto di Schnitzler, ben più solida di quelle impalpa- album. Le choix du sujet montre sa prédilection pour bili che caratterizzano i soggetti autonomi di Fior, che di l’enquête psychologique, soutenue par l’armature du récit suo ci mette la resa perfetta dei dialoghi e del monologo de Schnitzler, bien plus solide que celles plus ténues qui

Cartaditalia_N°4 v5.indd 210 2/09/18 09:24 NL GB

Manuele Fior (Cesena, 1975), in Venetië afgestudeerd in de Manuele Fior (Cesena, 1975), who graduated in architecture bouwkunde, brak al op jonge leeftijd door en is internati- at Venice, revealed his talent at a young age and is now onaal gezien een van de meest gewaardeerde Italiaanse one of the most highly rated Italian authors of the graphic graphic-novelauteurs. Rosso oltremare (‘Overzees rood’, novel internationally. Red Ultramarine (original title: Coconino Press, 2006), zijn eerste belangrijke beeldroman, Rosso oltremare, Coconino Press, 2006; English edition: gaat over een architect met een obsessie voor volmaakte Fantagraphics Books, to be published in 2019), his irst verhoudingen, die wordt gered door de liefde van zijn vrien- important work, tells the story of an architect obsessed din tijdens een reis waarin architectuur, Griekse mythologie by his search for perfect proportions and how he is saved en faustiaanse mythes samenkomen. Hoewel het verhaal by the love of his girlfriend on a journey that combines wordt verteld in een surrealistisch register dat niet helemaal architecture, Greek mythology and Faustian myth. While uit de verf komt, valt het album toch op door de schil- the surreal register of the narration does not function derachtige stijl in drie uitgesproken kleuren (wit, rood en perfectly, the book is notable for its pictorial style and zwart), duidelijk geïnspireerd door Mattotti. Fior geeft vanaf vigourous use of three colours (red, white and black), with zijn eerste werk blijk van de stilistische veelzijdigheid die clear references to Mattotti. Fior immediately displays kenmerkend zal zijn voor zijn gehele latere oeuvre, waarin the stylistic versatility that will characterise his entire hij tekentechniek en taal op experimentele wijze afstemt op production, leading him to experiment with different 211 het verhaal dat hij wil vertellen. techniques and language in relation to the story he is telling. La signorina Else (‘Juffrouw Else’, Coconino Press, 2009), een verstripping van het gelijknamige verhaal van Arthur La signorina Else (Coconino Press, 2009), a comic-strip Schnitzler, gaat over een jonge vrouw die een lening vraagt adaptation of the novella of the same name by Arthur aan een bankier die in hetzelfde alpenhotel verblijft als Schnitzler, is the story of a young girl who, to save her waar zij met een tante haar vakantie doorbrengt, om haar father who has run up massive debts, inds herself having door schulden geruïneerde vader te redden. De bankier to ask a banker staying at the same Alpine hotel as she and stelt echter als voorwaarde dat hij haar naakt wil zien. Else, her aunt for a loan. As a condition for the loan, however, geschokt door dit buitensporige verzoek, willigt dat verzoek the banker asks to see her naked. Shocked by the enormity op een extreme manier in door zich publiekelijk in de ho- of this request, Else does what is asked of her in an tellobby uit te kleden, om vervolgens zelfmoord te plegen extreme form, undressing in front of everyone in the hotel met een overdosis slaappillen. before killing herself with an overdose of sleeping pills. In La signorina Else laat Fior voor het eerst zijn grote talent This irst real demonstration of Fior’s talent is probably zien; het is misschien wel zijn beste werk. Uit de keuze van still his best work. The choice of subject matter explicitly het onderwerp spreekt Fiors voorliefde voor psychologisch reveals his preference for psychological studies, but here onderzoek, dat hij onderbouwt met Schnitzlers verhaal, dat he is supported by the structure of Schnitzler’s story, veel solider is dan de ongrijpbare autonomen iguren van which is far more solid than the impalpable structures

Cartaditalia_N°4 v5.indd 211 2/09/18 09:24 interiore di Else, il ritmo impeccabile e una rappresen- caractérisent les scénarios autonomes de Fior. Les dialo- tazione visiva magistrale nell’uso dei colori e nella capa- gues et le monologue intérieur d’Else sont parfaitement cità di tradurre l’animo della protagonista attraverso le rendus, le rythme est impeccable et la représentation immagini; a partire dal volto di Else, a volte bellissimo, visuelle est magistrale dans l’emploi des couleurs et dans altre lievemente distorto in quella che non appare mai sa capacité de traduire les états d’âmes du personnage par come una deformazione esteriore o una semplice accen- l’image. Ainsi le visage d’Else, parfois d’une grande beau- tuazione grottesca del disegno, bensì una smoria tutta té, est ailleurs légèrement altéré par une déformation qui interna al personaggio, un momento di verità inconsape- n’apparaît jamais comme extérieure ni comme une simple vole. Calibratissima anche la densità narrativa, che tra- accentuation grotesque du dessin. C’est une grimace inté- spone in un graphic novel di media lunghezza (il volume rieure du personnage, un moment de vérité inconsciente. conta 144 pagine) quello che in origine non aveva certo La densité narrative est elle aussi très bien calibrée, en le dimensioni del romanzo. E per certi versi l’adattamen- transposant en un roman graphique de longueur moyenne to di Fior migliora il materiale di partenza: il racconto (l’album fait 144 pages) ce qui à l’origine n’avait pas les di Schnitzler consiste in un unico stream of consciou- dimensions d’un roman. Et par certains côtés, l’adapta- sness della protagonista, dal tono in troppo letterario; tion de Fior apporte des améliorations à sa matière de se coglie perfettamente il lusso febbrile della mente di départ. La nouvelle de Schnitzler consistait en unique lux Else quando questa si trova in quello stato di esaltazione de conscience du personnage principal, au ton parfois angosciosa in cui la totale assenza di lucidità si trasforma trop littéraire. Saisissant parfaitement le lux fébrile de in sillogismi di un’evidenza indiscutibile, non rende in l’esprit d’Else quand elle se trouve dans cet état d’exalta- maniera altrettanto eicace il normale scorrere dei pen- tion angoissée où la totale absence de lucidité se trans- sieri non ancora acutizzati dall’ansia, tipicamente molto forme en syllogismes d’une évidence indiscutable, le pro- meno focalizzati, più spezzati e disarticolati di quanto cédé littéraire de Schnitzler ne rend pas de manière aussi descritto nell’originale. La sida di Fior in questo senso eicace le il normal des pensées pas encore aiguisées par è duplice: trasformare un punto di vista interno in uno l’angoisse. Elles sont chez Fior plus loues, fragmentaires esterno, e una struttura verbale in un impianto visivo; ed et désarticulées que ne parvenait à les rendre l’original. En è una sida vinta senza riserve, con risultati eccellenti. ce sens, Fior se mesure à une double gageure : transformer un point de vue interne en point de vue externe, et une Cinquemila chilometri al secondo (Coconino Press, structure verbale en une articulation visuelle. Et le déi est 2010) mette invece in scena un triangolo amoroso lungo relevé sans conteste, avec d’excellents résultats. decenni. Lui e lei si amano, si lasciano, si perdono nel 212 vortice della vita che mette fra loro enormi distanze (si Cinq mille kilomètres par seconde (Coconino Press, 2010 ; sentiranno al telefono quando sono rispettivamente a édition française : Atrabile, 2010) met en scène un Oslo e ad Assuan, separati da cinquemila chilometri e triangle amoureux sur plusieurs décennies. Elle et lui s’ai- un secondo di ritardo audio). Si ritroveranno anni dopo, ment, se quittent, se perdent dans le tourbillon de la vie nel paesino di provincia in cui si erano conosciuti; ma qui met entre eux d’énormes distances (il se parleront au per loro resterà solo spazio per il ricordo e il rimpianto, téléphone quand ils sont respectivement à Oslo et à As- mentre una nuova relazione vede lei coinvolta con il souan, séparés par cinq mille kilomètres et une seconde de miglior amico di lui, che nel frattempo non si era mai décalage audio). Ils se retrouveront des années plus tard, mosso di lì. dans le village de province où ils s’étaient rencontrés. Mais È l’opera che ha fatto conoscere Fior regalandogli il ne restera de place entre eux que pour le souvenir et i principali premi internazionali, ed è l’esempio les regrets, tandis qu’elle a une nouvelle relation avec son più lampante sia delle sue doti che di una sua certa meilleur ami à lui, qui n’a jamais quitté la région. insostenibile leggerezza. Tutto il libro, composto C’est l’album qui a fait connaître Fior et lui a valu les da circa 140 pagine splendidamente illustrate, è principales récompenses internationales. C’est l’exemple in definitiva strutturato in poche scene di dialogo, le plus évident à la fois de ses qualités et d’une certaine fluidissime e condotte con maestria, e che tuttavia insoutenable légèreté. Tout le livre, d’environ 140 pages scorrono via in un lampo, lasciando l’impressione che splendidement illustrées, est en déinitive structuré en per conoscere davvero questi personaggi, per entrare un petit nombre de scènes de dialogue, d’une grande

Cartaditalia_N°4 v5.indd 212 2/09/18 09:24 Fior. Fiors inbreng bestaat uit de perfecte weergave van de that characterise Fior’s own stories. Fior’s contribution dialogen en de monologue intérieur van Else, het feillo- is the perfect rendering of the dialogues and Else’s ze ritme en een magistrale visuele uitvoering wat betreft interior monologue, the book’s pace, and visuals that kleurgebruik en het vermogen om het gemoed van het excel in their use of colour and their ability to depict the hoofdpersonage in beelden te vangen; te beginnen met protagonist’s mood through the images. Sometimes Elses gezicht, soms beeldschoon, dan weer licht verwron- Else’s face is extremely beautiful, while at other times it is gen, maar nooit op een manier die overkomt als misvorming slightly distorted in what never appears to be an external of opzettelijke overdrijving van de tekening, eerder als een deformation or simple grotesque exaggeration, but rather grimas van binnenuit, een moment van onbewuste oprecht- a grimace that comes wholly from within, a moment of heid. Ook de verteldichtheid is uitstekend uitgebalanceerd unconscious truth. The narrative density is also well- als je bedenkt dat wat van oorsprong beslist niet de om- balanced, turning a story that was not long enough to be vang had van een roman, is uitgewerkt tot een middellange a novel into a graphic novel of average length (144 pages). graphic novel van 144 pagina’s. In sommige opzichten is In some ways Fior’s adaptation improves upon the original. Fiors bewerking beter dan het origineel: Schnitzlers verhaal In Schnitzler’s work there is only the protagonist’s stream is één lange stream of consciousness van de hoofdpersoon, of consciousness, which is far too literary in style. While die op wat al te literaire toon wordt verteld. Dat werkt heel it perfectly captures Else’s feverish mind when she is in goed voor het weergeven van Elses koortsachtige hersen- that state of anguished exaltation during which her total kronkels wanneer zij zich in een extatische angsttoestand lack of lucidity turns into what are clearly syllogisms, it bevindt en haar gebrek aan helderheid wordt getransfor- is not equally effective in rendering her normal trains of meerd tot loepzuivere syllogismen, maar is minder doel- thought before they have been heightened by anxiety. treffend om haar normale, nog niet door angst opgezweep- These are typically far less focused, more fragmented and te gedachtenspinsels weer te geven, die doorgaans minder unconnected than described in the original. Fior faced a scherp, meer versnipperd en onsamenhangender zijn. Fior twofold challenge here: to transform an internal viewpoint wordt in die zin voor een dubbele uitdaging gesteld: het into an external one and a verbal structure into a visual veranderen van een innerlijk in een uiterlijk perspectief en rendering. It is a challenge he overcame with excellent het in beelden omzetten van een verbale structuur; in deze results. uitdaging is hij glansrijk geslaagd, het resultaat is subliem. 5,000 Kilometers Per Second (original title: Cinquemila Vijfduizend kilometer per seconde (Coconino Press, 2010; chilometri al secondo, Coconino Press, 2010; English Nederlandse uitgave: Blloan, 2011) gaat over een driehoeks- edition: Fantagraphics Books, 2016) is a ten-year long love 213 verhouding die enkele decennia duurt. Een man en een triangle. He and she fall in love, they separate, they get vrouw houden van elkaar, gaan uit elkaar, verliezen elkaar lost in the whirlpool of life, which puts enormous distances in de maalstroom van het leven uit het oog en worden ge- between them (they speak on the telephone when they scheiden door enorme afstanden (ze bellen elkaar wanneer are respectively in Oslo and Assua, 5000 km apart and with ze zich respectievelijk in Oslo en in Aswan bevinden, vijfdui- a one-second delay in the audio). They meet again years zend kilometer en een seconde geluidsvertraging bij elkaar later, in the small provincial town in which they irst met. vandaan). Jaren later zien ze elkaar terug in het dorpje waar For them, however, there is only room for memories and ze elkaar hadden leren kennen; maar hun rest alleen nog regrets, while she becomes romantically involved with his herinnering en spijt, terwijl zij een nieuwe relatie krijgt met best friend, who had never moved from there. zijn beste vriend, die altijd in dat dorpje is blijven hangen. This work gained Fior international recognition, winning him Dit werk heeft Fior bekendheid gegeven en internationale important international prizes. It is also the most striking prijzen opgeleverd. Het is het meest evidente voorbeeld example of both his talent and a certain unsustainable van zijn talent en van de bijna ‘ondraaglijke lichtheid’ die lightness. The entire book, with its almost 140 beautifully hem kenmerkt. Het gehele boek, dat bestaat uit zo’n 140 illustrated pages, contains just a few scenes of dialogue, prachtig geïllustreerde pagina’s, draait in wezen om een which are very luid and expertly executed. Nevertheless, paar soepele, meesterlijk uitgevoerde dialogen, die echter these scenes pass by in a lash, leaving the impression ook zo weer voorbij zijn en je het gevoel geven dat er veel that to truly get to know these characters, to fully enter meer pagina’s nodig zouden zijn om de personages echt their hearts and lives, many more pages would have been

Cartaditalia_N°4 v5.indd 213 2/09/18 09:24 pienamente nelle loro vite e nei loro cuori, di pagine ne luidité et menées avec maestria, mais qui ilent en très sarebbero servite assai di più. Si tratta di un problema peu de temps, laissant l’impression que pour vraiment più generale del formato graphic novel, i cui usuali connaître ces personnages, pour entrer pleinement dans termini di paragone sono in letteratura il romanzo e al leurs vies et dans leurs cœurs, il en aurait fallu davantage. cinema il lungometraggio, ma di cui certi esiti danno Il s’agit d’un problème plus général propre au format du la sensazione di poter essere accostati al più a racconti roman graphique, dont les termes de comparaison sont, o a mediometraggi. Non è tanto questione di tempo di en littérature, le roman et, au cinéma, le long métrage, fruizione, quanto di concentrazione narrativa, di mera mais dont certaines productions semblent davantage se quantità di contenuti. È una sensazione da rinegoziare rapprocher de la nouvelle ou du moyen métrage. Ce n’est di volta in volta, e che ha a che fare col rapporto fra testo pas tant une question de temps de lecture, que de concen- e disegno, con la quantità e la durata delle scene. Nel tration narrative, de pure quantité de contenu. C’est caso di Cinquemila chilometri al secondo si può obiettare une sensation qu’il faut redéinir d’une fois sur l’autre, et che è il tema stesso del libro, la leggerezza del cuore, qui a à voir avec la relation entre texte et dessin, avec la l’impermanenza e volatilità dei sentimenti, a giustiicare quantité et la durée des scènes. Dans les cas de Cinq mille un approccio basato sul “non detto”. Ma a maggior ra- kilomètres par seconde, on peut objecter que c’est le sujet gione, è proprio per sottolineare un’indeterminatezza, e même de l’album (la légèreté du cœur, l’impermanence non per risolverla, che sarebbero serviti più spazio, più et la volatilité des sentiments) qui justiient une approche sfumature, più facce di un prisma che sarebbe rimasto fondée sur le « non-dit ». Mais à plus forte raison, c’est ugualmente sfuggente, ma molto più soddisfacente dal justement pour souligner cette indétermination, et non punto di vista narrativo. Il senso di occasione mancata è pour la résoudre, qu’auraient été nécessaires plus d’es- accentuato dalle qualità che Fior dimostra a ogni pagina, pace, plus de nuances, plus de facettes d’un prisme qui rivelandosi un maestro del dialogo, capace d’imbastire serait resté tout aussi fuyant, mais bien plus satisfaisant scene estremamente naturali, d’inscenare momenti di d’un point de vue narratif. Le sentiment d’une occasion grande penetrazione psicologica, di azzeccare un ritmo manquée est encore accentué par les qualités que Fior “da ilm d’autore” di straordinaria eicacia. Quel che c’è démontre à chaque page. C’est un maître du dialogue, ca- è senz’altro notevole e funziona alla perfezione, ma se ne pable de construire des scènes extrêmement naturelles, de vorrebbe di più e si avverte la mancanza di qualcosa. mettre en scène des moments d’une grande pénétration psychologique, de trouver un rythme « de ilm d’auteur » Nel successivo L’intervista (Coconino Press, 2013), Fior d’une formidable eicacité. Tout ce qui s’y trouve est as- conferma tutti i suoi pregi: l’estrema naturalezza dei surément remarquable et fonctionne à la perfection mais 214 dialoghi, la luidità della regia e della narrazione, l’inte- passe trop vite, et on reste un peu sur sa faim. resse per le relazioni sfuggenti, che lasciano ampio spazio all’ambiguità e all’interpretazione del lettore. Stavolta la Dans l’album suivant L’Entrevue (Coconino Press, 2013), relazione è fra uno psicologo e una sua giovane paziente, Fior conirme toutes ses qualités : le grand naturel des in uno scenario fantascientiico in cui entrambi sem- dialogues, la luidité de la mise en scène et de la narration, brano avere delle visioni che preludono a un contatto l’intérêt pour les relations insaisissables, qui laissent une alieno. Nel corso della storia, il loro rapporto si sviluppa, large place à l’ambiguïté et à l’interprétation du lecteur. ma di nuovo sfocia nell’inconcludenza: lui alla ine si Cette fois, c’est une relation entre un psychologue et une allontana, e lei, anni dopo, è diventata la leader di una jeune patiente, dans un contexte de science-iction où nuova società umana basata sulla telepatia. ils semblent tous deux avoir des visions préludant à un Come già Cinquemila chilometri al secondo, anche contact extraterrestre. Au il de l’histoire, leur rapport se L’intervista si regge su equilibri delicati e all’apparenza développe, mais à nouveau il tourne court dans l’irrésolu- instabili, ma rispetto all’opera precedente si avverte una tion : lui à la in s’éloigne, et elle se retrouve, des années maggiore consapevolezza. A livello formale la qualità del plus tard, à la tête d’une nouvelle société humaine basée risultato è invece priva di dubbio: Fior si dimostra autore sur la télépathie. non solo capace di cambiare il suo stile all’occorrenza, Comme Cinq mille kilomètres par seconde, cet album ma anche, più radicalmente, di porsi a priori il problema tient sur des équilibres délicats et en apparence instables, dello stile in una logica progettuale che in pochi autori è mais par rapport au précédent, l’auteur semble en avoir

Cartaditalia_N°4 v5.indd 214 2/09/18 09:24 te leren kennen, om echt toegang te krijgen tot hun le- necessary. This is a more general problem of the graphic vens en harten. Dit is een veelvoorkomend probleem van novel format, whose usual basis for comparison is the novel de graphic novel, dat in literatuurtermen doorgaans wordt in literature and the feature ilm in cinema, but certain vergeleken met de roman en in ilmtermen met de speel- graphic novels indicate that a better comparison would be ilm, terwijl sommige producten beter te vergelijken zijn with novellas and medium-length ilms. It is not so much met het verhaal of de middellange speelilm. Niet zozeer a question of how long it takes to get through the work vanwege de tijd die het kost om het werk tot je te nemen, as it is of the work’s narrative concentration, the quantity als wel vanwege verteldichtheid, puur de hoeveelheid in- of its contents. This is an idea that needs to be dealt with houd. Het is een afweging die steeds weer gemaakt moet case by case and may have something to do with the worden en te maken heeft met de relatie tussen tekst en proportion of text to images, with the number and length tekening, het aantal scènes en de lengte ervan. In het geval of the scenes. In the case of 5,000 Kilometers Per Second van Vijfduizend kilometer per seconde kun je tegenwerpen one might object that the book’s very theme, the lightness dat het thema van het boek, de lichtheid van het hart, het of the heart, the impermanence and volatility of feelings, veranderlijke en vluchtige van gevoelens, een benadering justiies an approach based on what is “not said”. But, for op basis van het ‘ongezegde’ rechtvaardigt. Maar als je een that very reason, in order to highlight this indeterminacy, dergelijke vaagheid wilt accentueren in plaats van oplossen, it would have been better to have devoted more space, heb je eigenlijk meer ruimte nodig, meer nuances, meer more nuances, more faces of a prism that, while remaining vlakken van een prisma, waardoor het geheel misschien elusive, would have been far more satisfactory from the even vluchtig, maar vanuit verhalend oogpunt bevredigen- point of view of the narrative. The feeling that this was a der is. Het ‘gemiste kans’-gevoel wordt nog benadrukt door missed opportunity is emphasised by the qualities that de kwaliteit die Fior op elke pagina laat zien, waarin hij zich Fior displays on every page, revealing him to be a master een meester toont op het gebied van dialogen en in staat of dialogue, capable of creating extremely natural scenes, blijkt levensechte scènes aan elkaar te rijgen, psychologisch of portraying moments of great psychological insight and indringende momenten op te voeren en doeltreffend een of achieving an amazingly effective “arthouse ilm” pace. ‘auteursilm-achtig’ ritme te treffen. Wat hij doet, is beslist What there is of the book is unquestionably outstanding opmerkelijk en werkt uitstekend, maar je hebt het gevoel and functions perfectly, but one wishes there was more. It dat er iets ontbreekt. feels like something is missing.

In het daaropvolgende L’intervista (‘Het interview’, Coconino In his next book, The Interview (original title: L’intervista, Press, 2013) bevestigt Fior zijn talent: de natuurlijke dialo- Coconino Press, 2013; English edition: Fantagraphics Books, 215 gen, de soepele regie en vertelling en zijn belangstelling 2016), Fior conirms all his strengths: the extremely natural voor vluchtige relaties die alle ruimte bieden voor ambigu- dialogues, the luidity of the direction and narrative, and iteit en de interpretatie van de lezer. Deze keer staat een his interest in elusive relationships that leave considerable relatie centraal tussen een psycholoog en een jonge cliënte, room for ambiguity and interpretation on the part of the in een scienceictionachtige setting waarin beiden visioenen reader. This time the relationship is between a psychologist lijken te hebben die vooruitlopen op contact met buiten- and his young female patient in a science-iction setting in aardse wezens. In de loop van het verhaal groeit hun relatie, which both appear to have visions foreshadowing an alien maar die mondt ook hier uit in iets onbestemds: hij neemt contact. As the story proceeds, their relationship develops, uiteindelijk afstand en zij leidt jaren later een nieuwe, op but once more goes nowhere. In the end, he withdraws telepathie gebaseerde samenleving. and, years later, she becomes the leader of a new human Net als Vijfduizend kilometer per seconde leunt L’intervista society based on telepathy. op een fragiel en ogenschijnlijk wankel evenwicht, maar Like 5,000 Kilometers Per Second, The Interview is also a vergeleken met het voorgaande werk is er duidelijk sprake sort of delicate balancing act, but there appears to be a far van meer bewustzijn. Op formeel niveau staat de kwaliteit greater awareness on the part of the author. At a formal van het resultaat buiten kijf: Fior bewijst dat hij een auteur level, there is no questioning the quality of the book. Fior is die niet alleen zijn stijl aanpast wanneer dat nodig is, maar shows that he can change his style whenever he needs to, ook vooraf goed nadenkt over welke stijl het best bij zijn but, more signiicantly, he shows that he is able to tackle onderwerp past, een eigenschap die maar weinig auteurs the problem of style beforehand, in the planning of the

Cartaditalia_N°4 v5.indd 215 2/09/18 09:24 evidente con la stessa chiarezza. In opposizione ai colori davantage conscience. Au niveau formel, la qualité du accesi di Cinquemila chilometri al secondo, L’intervista résultat ne fait par contre aucun doute. Fior démontre presenta un bianco e nero soisticato ed elegante, mor- être non seulement capable de changer de style au besoin, bido e sfumato, capace di traslucenze inaspettate. Si mais aussi plus radicalement de se poser a priori le pro- aggiunga anche l’omaggio all’architettura moderna, con blème du style par rapport à son projet dans une logique ediici iconici di Frank Lloyd Wright, Le Corbusier e qu’on perçoit chez peu d’auteurs avec la même clarté. À altri maestri del Movimento Moderno trapiantati in un l’opposé des couleurs vives de Cinq mille kilomètres par ipotetico nordest italiano post “disunione”. seconde, L’Entrevue propose un noir et blanc sophistiqué In deinitiva, Fior si conferma un autore soisticato, col- et élégant, doux et tout en nuances, capable de transpa- to, piacevolissimo da leggere e da guardare, afascinato rences inattendues. S’y ajoute aussi un hommage rendu à dai dettagli isici e psicologici, dalle motivazioni nascoste l’architecture moderne, avec des bâtiments iconiques de dietro ai comportamenti che mette in scena con una Frank Lloyd Wright, Le Corbusier et d’autres maîtres du naturalezza ineguagliata. Per certi versi è l’opposto di Mouvement Moderne transplantés dans un hypothétique Gipi: se Gipi tenta sempre di arrivare al cuore delle cose nord-est de l’Italie post « désunion ». con la nettezza e la precisione di un chirurgo, a costo En déinitive, Fior conirme qu’il est un auteur sophisti- di uno scavo quasi doloroso, Fior evita di esplorare in qué, cultivé, très agréable à lire et à regarder, fasciné par profondità preferendo mostrare gli efetti anche minimi les détails physiques et psychologiques, aux motivations che emergono in supericie, in forme ambigue e spesso dissimulées derrière des comportements qu’il met en scène irrisolte. Ma è un restare in supericie che non indica avec un naturel inégalé. Par certains côtés, il est aux an- supericialità, bensì consapevole presa d’atto che l’animo tipodes de Gipi. Si Gipi tente toujours d’arriver au cœur umano nasconde una profondità inconoscibile, di cui des choses avec la netteté et la précision d’un chirurgien, sono visibili solo le increspature. Nel perseguire il suo au prix d’une exploration presque douloureuse, Fior évite obiettivo, Fior si muove su un piano sottile, in un ap- de fouiller en profondeur en préférant montrer les efets proccio costantemente a rischio d’inconcludenza eppure même minimes qui émergent à la surface, sous des formes mai banale. Il rischio che tanta rainatezza rimanga ine ambiguës et souvent non résolues. Mais rester à la surface a se stessa è sempre dietro l’angolo, ma la sua rimane n’est pas une marque de supericialité. Cela signiie plutôt una voce che vale la pena seguire. prendre acte consciemment que l’âme humaine recèle une profondeur insondable, dont seuls les frémissements sont visibles. En poursuivant son objectif, Fior se meut sur un plan ténu, avec une approche courant constamment le 216 risque de verser dans l’irrésolution, sans être jamais banal pour autant. Le risque que tant de rainement reste un peu vain n’est jamais loin, mais la voix qu’il fait entendre vaut la peine qu’on y prête attention.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 216 2/09/18 09:24 hebben. In tegenstelling tot de felle kleuren in Vijfduizend book, in a way that few other authors can match. Instead kilometer per seconde is L’intervista uitgevoerd in een stijlvol of the bright colours of 5,000 Kilometers Per Second, en elegant, zacht en rijkgeschakeerd zwart-wit dat soms The Interview is drawn in an elegant, sophisticated black opeens transparant lijkt. Daar komt de hommage aan de and white, which is soft and smudged, with unexpected moderne architectuur nog bij, met iconische gebouwen van moments of translucence. Moreover, a tribute is paid to Frank Lloyd Wright, Le Corbusier en andere meesters van modern architecture, with the iconic buildings of Frank het Nieuwe Bouwen die getransplanteerd zijn in een denk- Lloyd Wright, Le Corbusier and other masters of the beeldig Noordoost-Italië van na ‘het uiteenvallen’. Modern Movement transplanted in an imagined post Al met al is Fior een markante, erudiete auteur van werk dat “disunion” of north-east Italy. prettig is om te lezen en te bekijken, een auteur die is ge- In conclusion, Fior shows once more that he is an elegant fascineerd door fysieke en psychologische details, door mo- and sophisticated author, who it is is a pleasure to read and tieven die schuilgaan achter bepaalde gedragingen en die look at. He is fascinated by both physical and psychological hij met een ongeëvenaarde vanzelfsprekendheid ten tonele detail, by the hidden motives behind the behaviour he voert. Hij is in sommige opzichten de tegenpool van Gipi: depicts with an unrivalled naturalness. In some ways he is waar Gipi altijd met chirurgische precisie tot de kern van de the opposite of Gipi. While Gipi always tries to get to the zaak probeert door te dringen, al haalt hij daarmee pijnlijke heart of things with the clarity and precision of a surgeon zaken boven tafel, vermijdt Fior diepgravend onderzoek en in a way that can be almost painful, Fior avoids exploring laat hij liever de effecten zien die, hoe klein ook, meerduidig in depth, preferring to show the even minimal effects en vaak niet uitgekristalliseerd aan de oppervlakte komen. that emerge in ambiguous, often unresolved forms. This Dat aan de oppervlakte blijven houdt geen oppervlakkig- remaining on the surface does not imply supericiality, heid in, maar getuigt van het besef dat de menselijke ziel however – it is rather a conscious acknowledgement that een onkenbare diepte herbergt, waarvan alleen de rimpe- the human soul hides unfathomable depths, of which only lingen zichtbaar zijn. Bij het nastreven van zijn doel beweegt ripples are visible. In pursuing his goal, Fior treads a very Fior zich op dun ijs, zijn benadering dreigt voortdurend op delicate path in an approach that is permanently in danger niets uit te lopen maar wordt nergens banaal. Het gevaar of being inconclusive, though never banal. The danger that dat zoveel rafinement een doel op zich blijft, ligt altijd op all this sophistication remains merely an end in itself is ever de loer, maar hij blijft de moeite waard om te volgen. present, but his is a voice that is deinitely worth following.

217

Cartaditalia_N°4 v5.indd 217 2/09/18 09:24 1

218

Cartaditalia_N°4 v5.indd 218 2/09/18 09:24 1 Manuele Fior La signorina Else

2-3 Manuele Fior Cinquemila chilometri al secondo

219

Cartaditalia_N°4 v5.indd 219 2/09/18 09:24 5

220

4-5-6 Manuele Fior L’intervista

Cartaditalia_N°4 v5.indd 220 2/09/18 09:24 6

221

Cartaditalia_N°4 v5.indd 221 2/09/18 09:24 222

7 7-8 Manuele Fior L’intervista

Cartaditalia_N°4 v5.indd 222 2/09/18 09:24 8

223

Cartaditalia_N°4 v5.indd 223 2/09/18 09:24 Ausonia

IT FR

Pseudonimo di Francesco Ciampi, Ausonia (Firenze, Pseudonyme de Francesco Ciampi, Ausonia (Florence, 1973) è una delle voci più originali del nuovo fumetto 1973) est une des voix les plus originales de la nouvelle italiano. Fumettista, pittore, artista a tutto tondo, Au- bande dessinée italienne. Auteur de bande dessinée, sonia percorre un originale percorso sperimentale sul peintre, artiste à 360 degrés, Ausonia suit un parcours ex- fumetto e intorno al fumetto, tanto eicace quanto privo périmental original dans la bande dessinée et sur ses fron- di astratti intellettualismi. tières, qui est à la fois eicace et privé d’intellectualismes Il suo primo volume, Pinocchio. Storia di un bambino abstraits. (Vittorio Pavesio Productions, 2006) è un ribaltamento Son premier album, Pinocchio histoire d’un enfant (Vitto- dell’omonima favola, con protagonista un burattino di rio Pavesio Productions, 2006) propose un renversement carne che vive in un mondo di burattini di legno. L’in- du conte original. Le personnage est une marionnette de versione è concettuale oltre che materiale: Pinocchio chair vivant dans un monde de marionnettes en bois. Et non è più un bugiardo cronico, ma l’unico essere capace l’inversion est double : Pinocchio n’est plus un menteur di verità in un mondo dominato dalla menzogna, e per chronique, mais le seul être capable de dire la vérité dans questo, al termine di un grottesco processo, pagherà con un monde dominé par le mensonge. Ce qu’au terme la vita. Visivamente Ausonia produce immagini distur- d’une traversée dans l’absurde il paiera de sa vie. Sur le 224 banti, perfettamente in linea col tema del volume: la car- plan visuel, Ausonia produit des images dérangeantes, ne di cui è fatto Pinocchio è marcia, gonia e verminosa, parfaitement cohérentes avec le thème de l’album : la quasi fosse un insaccato andato a male; e anche il suo chair dont est fait Pinocchio est pourrissante, gonlée et proverbiale naso è composto da ilamenti di carne che rongée par les vers, comme un boudin avarié ; et son pro- sembrano interiora. verbial nez lui-même est composé de ilaments rappelant des viscères. P-HPC – Post-Human Processing Center (Leopoldo Blo- om Editore, 2007) è una prima escursione di Ausonia P-HPC – Post-Human Processing Center (Leopoldo nel fumetto sperimentale. Realizzato unendo disegno, Bloom Editore, 2007) est une première incursion fotograia e immagini manipolate al computer, è la storia d’Ausonia dans la bande dessinée expérimentale. di due ragazzi che, in un futuro post-umano, decidono Réalisé en mêlant dessin, photographie et images ma- di farsi trasformare in robot industriali. Esteticamente nipulées à l’ordinateur, c’est l’histoire de deux jeunes afascinante e tematicamente perturbante, è un esperi- gens qui, dans un futur post-humain, décident d’être mento visivo che esplora le potenzialità del linguaggio transformés en robots industriels. Fascinant du point fumetto, direzione che Ausonia continua a seguire anche de vue esthétique et perturbant du point de vue thé- nei lavori successivi. matique, c’est une expérience visuelle qui explore les potentialités du langage de la bande dessinée, une di- Sarà la trilogia intitolata Interni, o la miserevole vita rection qu’Ausonia continue de suivre dans ses albums di uno scrittore di successo (Double Shot, 2008-10) a suivants.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 224 2/09/18 09:24 NL GB

Ausonia, pseudoniem van Francesco Ciampi (Firenze, 1973) is Ausonia is the pseudonym of Francesco Ciampi (Florence, een van de verrassendste nieuwkomers binnen de Italiaanse 1973), one of the most original voices of the new Italian strip. Als striptekenaar, schilder en allround-kunstenaar comic strip. Cartoonist, painter and all-round artist, Ausonia volgt hij een origineel en experimenteel pad binnen en rond has followed an original, experimental approach within the de strip, trefzeker en zonder intellectualistische abstracties. comic strip and around the comic strip that is as effective Zijn eerste werk, Pinocchio. Storia di un bambino (‘Pinocchio. as it is devoid of abstract intellectualism. Verhaal over een jongen’, Vittorio Pavesio Productions, His irst volume, Pinocchio. Storia di un bambino (“Pinocchio. 2006), is een omkering van het gelijknamige sprookje, met Story of a Child”, Vittorio Pavesio Productions, 2006), als hoofdpersoon een marionet van vlees die leeft in een turns the famous children’s story upside down. Here, the wereld van houten marionetten. De omkering is naast ma- protagonist is a meat puppet living in a world of wooden terieel ook conceptueel: Pinocchio is geen notoire leuge- puppets. This turning upside down of the original is naar meer, maar het enige wezen dat in staat is de waarheid conceptual as well as material. Instead of being a chronic te spreken in een wereld die wordt gedomineerd door leu- liar, Pinocchio is now the only person capable of telling gens, wat hij aan het eind van een bizar proces met de dood the truth in a world dominated by lies, for which, after a moet bekopen. Op visueel vlak produceert Ausonia veront- grotesque trial, he will pay with his life. Visually, Ausonia rustende beelden, die perfect in lijn zijn met het thema van produces disturbing images, perfectly in line with the 225 het boek: het vlees waarvan Pinocchio is gemaakt is verrot, book’s theme. The meat that Pinocchio is made of is rotten, gezwollen en zit vol wormen, hij ziet eruit als een bedorven swollen and full of maggots, like a sausage gone bad, and worst; ook zijn spreekwoordelijke neus bestaat uit stukjes even his famous nose is made of strips of meat that look vlees die lijken op ingewanden. like offal.

P-HPC – Post-Human Processing Center (Leopoldo Bloom P-HPC – Post-Human Processing Center (Leopoldo Bloom Editore, 2007) is een eerste uitstapje van Ausonia naar Editore, 2007) is Ausonia’s irst attempt at an experimental de experimentele strip. Het verhaal, dat bestaat uit een comic strip. Produced by combining drawings, photographs combinatie van tekeningen, fotograie en op de computer and computer manipulated images, this is the story of two gemanipuleerde beelden, gaat over twee jongens in een young people who, in a post-human future, decide to have post-menselijke toekomst, die besluiten zich te laten trans- themselves turned into industrial robots. Aesthetically formeren tot industriële robots. Het is een esthetisch fas- fascinating and thematically disturbing, it is a visual cinerend en thematisch verontrustend visueel experiment experiment that explores the potential of the language of dat het potentieel van de striptaal verkent, een richting die the comic strip, an approach Ausonia continues with in his Ausonia ook in zijn latere werk blijft volgen. following works.

De trilogie met de titel Interni, o la miserevole vita di uno It is his trilogy Interni, o la miserevole vita di uno scrittore scrittore di successo (‘Het innerlijk, of het ellendige leven di successo (“Interiors, or the Miserable Life of a Successful

Cartaditalia_N°4 v5.indd 225 2/09/18 09:24 portare alle sue più estreme e lucide conseguenze il di- La trilogie intitulée Interni, o la miserevole vita di uno scorso sperimentale del suo autore. Il primo volume ha scrittore di successo (« Intérieurs, ou la vie misérable d’un tutta l’apparenza di fumetto “vero”, per di più scritto auteur à succès », Double Shot, 2008-10) portera à ses e disegnato in maniera eccellente. È la storia di Albert conséquences les plus extrêmes et les plus lucides le Gruenwald, scrittore che ha raggiunto il successo con discours expérimental de son auteur. Le premier volume mediocri romanzi d’azione e non riesce a spostarsi su a toute l’apparence d’une « vraie » bande dessinée, où temi più seri a causa di un complotto ordito dal suo l’écriture et le dessin sont tout à fait magistraux. C’est agente. Tutti i personaggi sono rappresentati come inset- l’histoire d’Albert Gruenwald, écrivain ayant connu le ti antropomori la cui natura ci viene ricordata solo oc- succès grâce à de médiocres romans d’action et qui ne casionalmente (ad esempio con il fatto che considerano réussit pas à aborder des thèmes plus sérieux à cause d’un le feci una delizia); in realtà il tutto è ambientato nella complot ourdi par son agent. Tous les personnages sont Berlino degli anni Sessanta, poco prima della costruzio- représentés comme des insectes anthropomorphes dont ne del Muro. la nature ne nous est rappelée qu’occasionnellement (par A partire dal secondo volume, però, Interni prende una exemple du fait qu’ils considèrent les selles comme un piega inaspettata: in parallelo alle vicende di Albert, l’au- délice). En réalité, l’histoire a pour décor le Berlin des tore si svela ai suoi lettori in prima persona e comincia années soixante, peu avant la construction du Mur. un itto dibattito con il suo “editor mentale”, un perso- À partir du deuxième volume, cependant, Interni suit naggio reso fotograicamente come un uomo dalla testa une direction inattendue : en parallèle aux vicissitudes cubica, dialogando col quale Ausonia mette in discussio- d’Albert, l’auteur se révèle à ses lecteurs à la première ne la sua stessa opera e si chiede quale sia il suo ruolo, personne et engage un débat très serré avec son « révi- in quanto narratore, nell’ambito della cultura di massa. seur éditorial mental », un personnage rendu de manière Nel terzo volume la narrazione si destruttura deinitiva- photographique comme un homme à la tête cubique. En mente, dilatandosi a dismisura e facendo un sempre più dialoguant avec lui, Ausonia remet en discussion sa propre ampio uso della fotograia. Oltre all’editor mentale ap- œuvre et se demande quel peut être son rôle, en tant que paiono in scena numerosi altri personaggi, amici e cono- narrateur, dans le contexte de la culture de masse. Dans le scenti reali di Ausonia. Inoltre, i temi oggetto della sua troisième volume, la narration se déstructure déinitive- rilessione si fanno molto più personali: il suo rapporto ment, en se dilatant outre mesure et en recourant toujours con l’arte, con gli amici, con la idanzata; la diicoltà, davantage à la photographie. Outre le réviseur éditorial raccontata in presa diretta, di lavorare al libro; il viaggio mental, de nombreux autres personnages entrent en in Russia; la decisione, inine, sulla scorta della lezione scène, amis et connaissances réelles d’Ausonia. Par ailleurs, 226 di Walter Benjamin, di bruciare le tavole originali ed les thèmes de rélexion se font bien plus personnels : son esporre le ceneri al festival di Lucca. In tutto questo, rapport avec l’art, avec ses amis, avec sa iancée ; la dii- che ne è di Albert Gruenwald? Lo lasciamo alle Hawaii, culté, racontée en prise directe, de travailler à son livre ; le dopo aver incontrato gli alieni, forse paciicato. voyage en Russie ; la décision, enin, dans le il de la leçon Al termine della lettura rimane la domanda: c’era dav- de Walter Benjamin, de brûler les planches originales et vero bisogno di questo esercizio pirandelliano, di questa d’en exposer les cendres au festival italien de la bande apoteosi di metanarrazione? In assoluto forse no, ma nel dessinée à Lucques. Au milieu de tout cela, qu’arrive-t-il à fumetto l’operazione assume una rilevanza diversa. È Albert Gruenwald ? Nous le quittons à Hawaii, après qu’il forza e virtù del fumetto, arte vecchia ma perennemente a rencontré les extraterrestres, serein peut-être. “infantile”, di porsi domande ingenue restando ancora Une fois la lecture terminée, une question demeure : cet credibile. E Ausonia è bravissimo nel condurre il lettore exercice pirandellien, cette apothéose de méta-narration dove vuole lui, specie dopo il “trucco” di un primo nu- était-elle nécessaire ? Dans l’absolu, sans doute pas, mais mero assolutamente tradizionale. Per quanto Ausonia si dans la bande dessinée, l’opération prend une couleur metta in gioco personalmente, il suo non è autobiograi- diférente. C’est la force et la vertu de la bande dessinée, smo nell’accezione classica: è sporcarsi le mani col senso art ancien mais éternellement « infantile », que de se stesso di raccontare e di fare fumetti. Non si mette a poser des questions ingénues tout en restant crédible. nudo su carta, come fa Gipi, ma vi riversa un labirinto di Et Ausonia est très doué pour conduire le lecteur où elucubrazioni che, se non ci avvicinano di un millimetro il le veut lui, surtout après « l’astuce » d’un premier

Cartaditalia_N°4 v5.indd 226 2/09/18 09:24 van een succesvol schrijver’, Double Shot, 2008-10) is het Writer”, Double Shot, 2008-10) that takes this experimental meest uitgesproken resultaat van de experimentele es- approach to its most extreme, lucid consequences. capades van de auteur. Het eerste deel ziet er van begin tot The irst volume looks exactly like a “real” comic strip, eind uit als een ‘gewone’ strip, die bovendien uitmuntend excellently drawn and written. It is the story of Albert is geschreven en getekend. Het verhaal gaat over Albert Gruenwald, an author who has become successful writing Gruenwald, een schrijver die succes heeft met middelmati- mediocre action novels, but is unable to start writing about ge actieromans en er vanwege een door zijn agent beraamd more serious topics because of a plot hatched by his agent. complot maar niet in slaagt om over te gaan tot serieuzer All the characters are depicted as anthropomorphic insects, onderwerpen. Alle personages worden weergegeven als whose exact nature we are only occasionally reminded of antropomorfe insecten, al worden we daar slechts zo nu en (the fact that they consider faeces a treat, for example). In dan aan herinnerd (bijvoorbeeld door het feit dat ze stront fact, everything is set in Berlin during the 1960s, just before een delicatesse vinden); het geheel speelt zich af in het the building of the Wall. Berlijn van de jaren zestig, vlak voor de bouw van de muur. In the second volume, however, Interni takes an Vanaf het tweede deel neemt Interni echter een onver- unexpected turn. In parallel to the events Albert is involved wachte wending: parallel aan de lotgevallen van Albert doet in, the author reveals himself to his readers in the irst de auteur zelf zijn intrede in het verhaal en gaat hij in debat person and begins an intense discussion with his “mental met zijn ‘mentale editor’, een personage dat fotograisch is editor”, a character rendered photographically as a man weergegeven als een man met een kubusvormig hoofd. In with a cubic head, where Ausonia questions what he is gesprek met hem stelt Ausonia zijn eigen werk ter discussie doing and asks himself what his role is, as a narrator, in the en vraagt zich af welke rol hij als verteller speelt binnen de world of mass culture. In the third volume, the narrative massacultuur. In het derde deel valt het verhaal deinitief becomes destructured, expanding out of all proportion uit elkaar, dijt het buitensporig uit en wordt meer gebruik and making ever greater use of photography. Besides gemaakt van fotograie. Naast de mentale editor verschij- the mental editor, there are numerous other characters, nen talloze andere personages ten tonele, echte vrienden real friends and acquaintances of Ausonia. Moreover, the en kennissen van Ausonia. Daarnaast worden de onderwer- topics of his relections become far more personal: his pen die hij aan de orde stelt persoonlijker: zijn relatie met relationships with art, his friends and his girlfriend; the de kunst, met vrienden, met zijn vriendin; de moeite die het problems he encounters working on the book, narrated werken aan het boek hem kost, in real time verteld; zijn reis in real-time; his trip to Russia; and, inally, his decision, naar Rusland; zijn uiteindelijke beslissing om conform de les following the lesson of Walter Benjamin, to burn the van Walter Benjamin de originele tekeningen te verbranden original plates and exhibit their ashes at the Lucca Festival. 227 en de as tentoon te stellen op het festival van Lucca. En hoe And what has become of Albert Gruenwald while all liep het af met Albert Gruenwald? We laten hem achter op this has been going on? We leave him in Hawaii, after his Hawaï, waar hij aliens heeft ontmoet en wellicht tot rust is meeting with aliens, perhaps placated. gekomen. After inishing the book, one immediately wonders Na het lezen resteert de vraag: was er echt behoefte aan whether this Pirandellian exercise, this apotheosis of deze pirandelliaanse onderneming, aan deze meta-nar- meta-narration, was really necessary? In absolute terms, ratieve apotheose? In absolute zin misschien niet, maar perhaps not, but in the comic strip the way one goes about binnen de strip krijgt deze werkwijze een andere betekenis. doing things assumes a different importance. One of the Het is bij uitstek de kracht en kwaliteit van een oude maar strengths of the comic strip, an old art that is forever eeuwig ‘kinderlijke’ kunstvorm als de strip, om op een ge- “infant”, is to ask ingenuous questions while still remaining loofwaardige manier naïeve vragen te stellen. Ausonia weet credible. And Ausonia is very good at taking readers to de lezer heel goed daar te krijgen waar hij hem hebben wil, exactly where he wants them to be, especially after the met name na de ‘truc’ van het eerste deel dat er volkomen “trick” of the totally traditional irst issue. Even though traditioneel uitziet. Hoewel Ausonia zich persoonlijk in het Ausonia presents himself in the irst person, this is not spel mengt, is dat bij hem geen vorm van autobiograie in autobiographism in the classic sense of the term. He is klassieke zin: het heeft voor hem dezelfde lading als het getting his hands dirty by narrating and creating comic vertellen van een verhaal of het tekenen van een strip. Hij strips. He does not bare himself on paper in the way that geeft zich niet bloot op het papier zoals Gipi, maar stort Gipi does. Instead, he creates a maize of lucubrations

Cartaditalia_N°4 v5.indd 227 2/09/18 09:24 a conoscere la persona reale dietro la maschera dell’auto- volume tout à fait traditionnel. Même si Ausonia se re, mettono tuttavia al centro del discorso il suo rappor- met en scène personnellement, il ne faut pas y voir de to con l’arte, una rilessione che non rimane unicamente l’autobiographisme au sens traditionnel : il s’agit de se personale. Lo sperimentalismo di Ausonia è diverso da salir les mains en les plongeant dans le récit et la bande quello del collettivo Valvoline, che ha incarnato l’ultima dessinée. Il ne se met pas à nu sur le papier, comme grande stagione sperimentale del fumetto italiano. Se peut le faire Gipi, mais il y développe un labyrinthe de lo sperimentalismo degli anni Ottanta e Novanta era spéculations qui, sans nous révéler en rien la personne infatti prettamente postmoderno, nel senso anche di réelle derrière le masque de l’auteur, mettent toutefois assoluta consapevolezza di sé, l’approccio di Ausonia è au centre de son discours son rapport avec l’art, et la più umilmente moderno, un andare avanti a tentoni e rélexion ne reste pas uniquement personnelle. Le goût con fatica in territori inesplorati. In questo senso è uno pour l’expérimentation d’Ausonia a une saveur diférente sperimentalismo molto più contemporaneo e necessario. de celle du collectif Valvoline, qui a représenté la dernière Nonostante qualche eccesso di pesantezza nel terzo vo- grande génération dans ce domaine pour la bande lume, Interni è complessivamente una delle operazioni dessinée italienne. Si l’expérimentation des années 80 più stimolanti partorite del fumetto italiano nell’ultimo et 90 était en efet purement post-moderne, en ayant decennio. pleinement conscience de là où elle allait, l’approche d’Ausonia est plus humblement moderne, progressant Il più recente graphic novel di Ausonia, ABC (Coconino à tâtons et sans facilités dans des territoires inexplorés. Press, 2012), è una storia di zombie gentili. Nell’uni- En ce sens, c’est une expérimentation bien plus verso di ABC esistono i vivi (gli A), i morti (i C), e i contemporaine et nécessaire. Malgré quelques lourdeurs semi-morti (i B), detti “ammalati di morte”, perché la excessives dans le troisième volume, Interni est dans loro è una morte che arriva lentamente, come una malat- l’ensemble l’une des opérations les plus stimulantes dans tia, il che li rende in grado di comunicare con i defunti. la bande dessinée italienne de la dernière décennie. La protagonista, idanzata con un giovane ammalato, vorrebbe conversare un’ultima volta con la nonna mor- Le dernier roman graphique d’Ausonia paru, ABC ta. Disegnato con uno stile chiaro, lieve, opposto sia (Coconino Press, 2012), est une histoire de gentils al vigoroso bianco e nero di Interni che all’espressioni- zombies. L’univers d’ABC fait coexister les vivants (les smo di Pinocchio, e lontanissimo dalle tinte fosche più A), les morts (les C), et les demi-morts (les B), dits tipiche delle storie di zombie, ABC è un altro volume les « malades de mort », parce que leur mort arrive molto riuscito, che conferma le qualità del suo autore. lentement, comme une maladie, ce qui leur permet 228 Per crescere, la protagonista dovrà afrontare e lasciarsi de communiquer avec les défunts. L’héroïne est une alle spalle tanto la paura della morte quanto soprattutto jeune femme dont le petit ami est tombé malade, et il rimpianto del passato. E per quanto in deinitiva la qui voudrait avoir une dernière conversation avec sa morale sembri semplice, l’originalità di ABC è quella di grand-mère morte. Dessiné dans un style clair, léger, à essere forse l’unica storia di zombie a usare i morti viven- l’opposé tant du vigoureux noir et blanc d’Interni que de ti per parlare di vita. l’expressionnisme de Pinocchio, et très éloigné des couleurs sombres plus typiques des histoires de zombies, ABC est à nouveau un album très réussi, qui conirme les qualités de son auteur. Pour aller de l’avant, l’héroïne devra afronter et laisser derrière elle aussi bien la peur de la mort que surtout les remords du passé. Et aussi simple que puisse paraître la morale, en déinitive, l’originalité d’ABC est d’être peut-être la seule histoire de zombies à mettre en scène les morts-vivants pour parler de la vie.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 228 2/09/18 09:24 er een verwarrende hoeveelheid getheoretiseer over uit, which, while not bringing us any closer at all to the real dat ons geen millimeter dichter bij de ware persoon achter person behind the author’s mask, does nevertheless het masker van de auteur brengt, maar vooral gaat over place at the centre of the discussion his relationship with zijn relatie tot de kunst, een beschouwing die niet louter art, a relection that is not solely personal. Ausonia’s persoonlijk blijft. Het experimentele karakter van Ausonia experimentalism is different from that of the Valvoline is anders dan dat van het collectief Valvoline, dat de laat- group, who embodied the last great experimental period ste grote experimentele periode binnen de Italiaanse strip for the Italian comic strip. While the experimentalism of the vertegenwoordigde. In tegenstelling tot de experimentele 1980s and 1990s was primarily post-modern, in the sense stroming van de jaren tachtig en negentig, die puur post- that it also involved an absolute awareness of oneself, modern was en nadrukkelijk zelfbewust te werk ging, is Ausonia’s approach is more unpretentiously modern: de benadering van Ausonia meer voorzichtig modern, een it is feeling your way forward, with great dificulty, in tastend en moeizaam zoeken naar onontdekte gebieden. In unexplored territory. In this sense it is an experimentalism die zin is zijn manier van experimenteren veel eigentijdser that is far more contemporary and necessary. Despite en noodzakelijker. Ondanks hier en daar een overdaad aan certain unnecessarily heavy moments in the third volume, zwaarte in het derde deel is Interni al met al een van de overall Interni is one of the most stimulating works meest uitdagende producten binnen de Italiaanse strip van produced by an Italian cartoonist in the last ten years. het laatste decennium. De laatste graphic novel van Ausonia, ABC (Coconino Press, Ausonia’s most recent graphic novel, ABC (Coconino Press, 2012), is een verhaal over vriendelijke zombies. In het uni- 2012), is a story about friendly zombies. In the universe versum van ABC bestaan de levenden (de A’s), de doden (de of ABC there are the living (the A), the dead (the C) and C’s), en de halfdoden (de B’s), die ‘doodpatiënten’ worden the half-dead (the B), known as the “sick with death” genoemd omdat ze heel traag sterven, alsof de dood een because their death arrives slowly, like a sickness, but ziekte is, wat ze in staat stelt te communiceren met overle- this also enables them to communicate with the dead. denen. De hoofdpersoon, verloofd met een zieke jongeman, The protagonist, a young woman with a boyfriend sick wil graag nog een laatste keer met haar overleden oma with death, wants to speak for the last time with her dead praten. Getekend in een heldere, lichte stijl, in tegenstelling grandmother. Drawn in a clear, light style, the opposite tot zowel het krachtige zwart-wit van Interni als het expres- of both the vigourous black-and-white of Interni and the sionisme van Pinocchio, en heel anders dan de gangbaarder expressionism of Pinocchio, and very different from the donkere tinten van zombieverhalen, is ABC opnieuw een gloomy colours typically used for zombie stories, ABC is zeer geslaagd werk, dat de kwaliteit van de auteur beves- another accomplished work that conirms the author’s 229 tigt. Om te groeien moet de hoofdpersoon zowel haar angst talent. The protagonist, in order to achieve personal voor de dood als haar berouw over het verleden onder ogen growth, must tackle and leave behind both her fear of zien en achter zich laten. En hoewel de moraal uiteindelijk death and, above all, her past regrets. While the story’s voor de hand ligt, zit de originaliteit van ABC in het feit dat message seems simple, the originality of ABC lies in the dit het enige zombieverhaal is waarin levende doden wor- fact that it is perhaps the only story about zombies to use den gebruikt om het over het leven te hebben. the living dead to speak about life.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 229 2/09/18 09:24 230

Cartaditalia_N°4 v5.indd 230 2/09/18 09:24 2 231 1-2 Ausonia Pinocchio

Cartaditalia_N°4 v5.indd 231 2/09/18 09:24 3

232

Cartaditalia_N°4 v5.indd 232 2/09/18 09:24 3-4 Ausonia ABC

233

Cartaditalia_N°4 v5.indd 233 2/09/18 09:24 5-6 Ausonia Interni

234

Cartaditalia_N°4 v5.indd 234 2/09/18 09:24 6

235

Cartaditalia_N°4 v5.indd 235 2/09/18 09:24 Andrea Bruno

IT FR

Attivo sulla scena indie, il catanese Andrea Bruno, classe Acteur de la scène indie, Andrea Bruno, né en 1972, 1972, porta al fumetto una prospettiva originale e visiva- originaire de Catane, apporte à la bande dessinée une mente radicale. Le tavole di Bruno propongono un bian- perspective originale et visuellement radicale. Les planches co e nero bruciato, abbacinante, sporco, con i disegni de Bruno proposent un noir et blanc brûlé, aveuglant, che emergono a fatica da macchie d’inchiostro espres- sale, dont les dessins émergent péniblement des taches sioniste che ricoprono quasi tutta la tavola, richiamando d’encre expressionnistes qui recouvrent presque totale- certe soluzioni dell’arte contemporanea, fra Basquiat e ment la planche. Cela rappelle certaines solutions de l’art l’arte informale. La resa visiva è personale e quasi astrat- contemporain, à mi-chemin entre Basquiat et l’art infor- ta, e si sposa bene con una narrazione altrettanto ermeti- mel. Le rendu visuel est personnel et presque abstrait, et il ca, fatta di situazioni isolate che, più che a creare un soli- épouse bien une narration tout aussi hermétique, faite de do ilo narrativo, contribuiscono a evocare un’atmosfera situations isolées qui, plus que créer un solide il narratif, fra il grottesco e l’allucinato. La scelta stilistica di Bruno contribuent à évoquer une atmosphère entre le grotesque va di pari passo a una visione etica che si concentra sugli et l’hallucination. Le choix stylistique de Bruno va de pair ultimi, gli emarginati, sulle periferie morali e sociali. In avec une vision éthique qui se concentre sur les exclus, questo senso le macchie d’inchiostro rappresentano sine- les laissés-pour-compte, sur les périphéries morales et 236 stesicamente l’asprezza di una realtà degradata. sociales. En ce sens, ses taches d’encre représentent de ma- nière synesthésique l’âpreté d’une réalité dégradée. Sabato tregua (Canicola Edizioni, 2009) è ambientato nei bassifondi, ha un loser come protagonista e racconta Samedi répit (Canicola Edizioni, 2009 ; édition française : di una macchina rubata, un tizio misterioso vestito da Rackham, 2012) est situé dans les bas-fonds, son héros arlecchino che lancia sassi come fossero palle da baseball, est un loser et c’est l’histoire d’une voiture volée, d’un e un nero morto. Brodo di niente (Canicola Edizioni, homme mystérieux habillé en arlequin qui lance des cail- 2007) mette in scena una guerra civile che dilania l’Italia loux comme si c’étaient des balles de baseball, et d’un noir contemporanea, come negli Appunti per una storia di mort. Bouillon de néant (Canicola Edizioni, 2007 ; édition guerra di Gipi. Lo scenario bellico è evocato in fram- française Rackham, 2008) met en scène une guerre civile menti, inquadrati dalla lente deformante di Bruno: un qui déchire l’Italie d’aujourd’hui, comme dans les Notes esercito di preti, due soldati che disertano, e inine un pour une histoire de guerre de Gipi. Le décor belliqueux est giorno solo di gioia, per tutte le parti in conlitto, quan- évoqué par fragments, cadrés par le miroir déformant de do la nazionale di calcio vince chissà come il mondiale. Bruno : une armée de prêtres, deux soldats déserteurs, et Rispetto ai falliti senza storia che popoleranno Sabato inalement un seul jour de joie pour tous les belligérants, tregua, il soggetto di Brodo di niente è più debole nei quand l’équipe nationale de foot remporte contre toute suoi tentativi satirici piuttosto ingenui; ma di sicuro attente le Mondial. Par rapport aux ratés sans histoire le devastazioni della guerra, fisiche e morali, trovano qui peuplent Samedi répit, la trame de Bouillon de néant perfetta rappresentazione nel tratto crudo, ugualmente est afaiblie par ses tentatives satiriques assez ingénues ;

Cartaditalia_N°4 v5.indd 236 2/09/18 09:24 NL GB

Andrea Bruno (Catania, 1972) is actief in de indie-scene en Active on the indie scene, Andrea Bruno (Catania, 1972) introduceert een origineel en volkomen nieuw visueel per- has brought an original, visually radical approach to the spectief in de strip. De illustraties van Bruno zijn gemaakt in comic strip. Bruno’s plates offer a black and white that is een aangevreten, schril, vlekkerig zwart-wit, met tekenin- burnt, dazzling and dirty, on which the drawings emerge gen die ternauwernood opdoemen uit expressionistische with dificulty from the expressionistic ink blotches that inktvlekken die bijna het hele blad beslaan en doen denken cover almost the entire plate, reminiscent of certain aan bepaalde oplossingen binnen de hedendaagse beel- contemporary art solutions, including Basquiat and dende kunst, van Basquiat tot de informele kunst. Het visu- arte informale. His personal, almost abstract visuals are ele resultaat is persoonlijk en bijna abstract, en sluit perfect well-suited to an equally hermetic narrative, made up aan bij zijn even hermetische vertelstijl, die bestaat uit op of isolated situations that, rather than creating a solid zichzelf staande situaties die eerder een bizarre, hallucine- narrative thread, contribute to evoking an atmosphere rende sfeer oproepen dan een solide verhaallijn scheppen. somewhere between grotesque and hallucinatory. Bruno’s De stilistische keuze van Bruno gaat hand in hand met zijn stylistic choice goes hand-in-hand with an ethical vision onderwerp: zijn visie op de laagste sociale klasse, de rand- that focuses on the last, the marginalised, the moral iguren in de morele en sociale periferie. In die zin zijn de and social peripheries. In this sense the ink blotches inktvlekken een beeldende metafoor voor de hardheid van kinaesthetically represent the harshness of life in deprived 237 het leven aan de zelfkant van de maatschappij. areas.

Sabato tregua (‘Zaterdag rust’, Canicola Edizioni, 2009) heeft Sabato tregua (“Saturday Truce”, Canicola Edizioni, 2009) een loser als hoofdpersoon, speelt zich af in de achterbuur- is set in a slum area and has as its protagonist a loser. It ten en gaat over een gestolen auto, een als harlekijn verk- is a story about a stolen car, a mysterious guy wearing lede mysterieuze iguur die stenen gooit alsof het honkbal- multi-coloured clothes who throws stones as if they where len zijn, en een dode zwarte man. Brodo di niente (‘Bouillon baseballs and a dead black person. Brodo di niente (“Broth van niets’, Canicola Edizioni, 2007) gaat over een burger- of Nothing”, Canicola Edizioni, 2007) depicts a civil war that oorlog die het huidige Italië verscheurt, net als in Aanteke- is devastating contemporary Italy, like Gipi’s Notes for a War ningen voor een oorlogsverhaal van Gipi. Het oorlogstoneel Story. The war setting is evoked in fragments, seen through wordt in fragmenten opgeroepen door de vervormende the deforming lens of Bruno: an army of priests, two lens van Bruno: een leger van priesters, twee deserterende soldiers who desert and, inally, a single day of joy for all soldaten, en tot slot een vreugdevolle dag voor alle partijen those ighting when the national football team somehow in het conlict wanneer het nationale voetbalelftal op een wins the World Cup. Compared with the abject failures of andere manier wereldkampioen wordt. Vergeleken met that populate Sabato tregua, Brodo di niente is weaker in de mislukkelingen die Sabato tregua bevolken, is het thema its rather ingenuous attempts at satire. Nevertheless, the van Brodo di niente zwakker vanwege de tamelijk naïeve devastation of war, both physical and moral, is perfectly pogingen tot satire; daarentegen zijn de fysieke en morele represented in the crude, equally devastating style of

Cartaditalia_N°4 v5.indd 237 2/09/18 09:24 devastato di Bruno, che non persegue mai una sterile mais les dévastations de la guerre, physiques et morales, provocazione al “bel fumetto”, ma usa uno stile che si fa trouvent une représentation parfaite dans le trait cru, tout contenuto. aussi dévasté, de Bruno, qui ne s’enferme pas dans une provocation stérile contre la « belle bande dessinée », mais Forse per impossibilità di sviluppare ulteriormente una use d’un style où la forme se fait fond. proposta tematico-stilistica che sembra in sé perfettamente coerente e compiuta, il successivo fumetto di Bru- Par impossibilité peut-être de développer davantage une no è su testi di un altro autore, il cantautore/cantastorie proposition thématique et stylistique qui semble en elle- Vasco Brondi, interessante esponente della scena musi- même parfaitement cohérente et accomplie, l’album sui- cale indipendente col suo progetto Le luci della centrale vant de Bruno s’appuie sur les textes d’un autre auteur, le elettrica. Il frutto della loro collaborazione, Come le scie chanteur à texte et conteur Vasco Brondi, qui s’est fait une che lasciano gli aerei (Coconino Press, 2012), racconta place sur la scène musicale indépendante avec son projet una storia più lineare, aine sia all’immaginario di Bron- Le luci della centrale elettrica (« Les lumières de la centrale di che a quello di Bruno: protagonisti sono i migranti, électrique »). Le fruit de leur collaboration, Comme les i nuovi emarginati del nostro tempo, rappresentati da traits que laissent les avions (Coconino Press, 2012 ; édi- due immigrati che gravitano attorno a uno degli ormai tion française : Rackham, 2013), raconte une histoire plus comuni centri telefonici per stranieri, e da una ragazza linéaire, proche de leurs deux imaginaires. Les héros en italiana dai capelli rossi con un passato da girovaga e sont les migrants, nouveaux marginaux de notre époque, che alla ine è costretta a ripartire, a emigrare di nuovo. représentés par deux immigrés qui gravitent autour d’un Lo stile di Bruno si evolve con l’ingresso del colore, in de ces centres téléphoniques pour étrangers qui font dé- particolare il rosso, che si aianca al nero e al grigio nella sormais partie du paysage urbain, et d’une jeune Italienne costruzione del muro di macchie che ancora domina la aux cheveux roux ayant un passé de vagabondage et qui tavola, stavolta con un efetto “alla Pollock” che riesce sera en in de compte contrainte à repartir, à émigrer eicacemente a trasmettere la confusione, l’instabilità à nouveau. Le style de Bruno évolue avec l’ajout de la e la precarietà che costituiscono il senso profondo della couleur, notamment le rouge, qui vient prêter main forte storia. au noir et au gris dans la construction du mur de taches qui domine encore la planche, cette fois avec un efet « à la Pollock » qui parvient eicacement à communiquer la confusion, l’instabilité et la précarité qui constituent le sens profond de cette histoire. 238

Cartaditalia_N°4 v5.indd 238 2/09/18 09:24 verwoestingen van de oorlog perfect verbeeld in de rauwe, Bruno, who never engages in a sterile provocation of the aangevreten tekeningen van Bruno, die nooit in de verlei- “nice comic strip”, using instead a style that itself becomes ding komt om een steriele ‘mooie strip’ te maken, maar een content. stijl hanteert die tegelijkertijd iets zegt over de inhoud. Perhaps because it was impossible to further develop Wellicht uit onvermogen om een samenhangend en uit- a thematic-stylistic approach that seems coherent and gewerkt thematisch-stilistisch plan te ontwikkelen, is de complete, the texts in Bruno’s next comic book are volgende strip van Bruno gebaseerd op teksten van een by another author, the singer-songwriter/story-singer andere auteur, de songwriter/verhalenverteller Vasco Bron- Vasco Brondi, an interesting igure from the independent di, met zijn project Le luci della centrale elettrica (‘De lichten musical scene with his project Le luci della centrale elettrica van de elektriciteitscentrale’) een interessante exponent (“The Lights of the Power Station”). The result of their van de onafhankelijke muziekscene. De vrucht van hun collaboration, Come le scie che lasciano gli aerei (“Like samenwerking, Come le scie che lasciano gli aerei (‘Als de the Contrails Left by Airplanes”, Coconino Press, 2012), is condensstrepen van vliegtuigen’, Coconino Press, 2012), is a more linear story, suited to the artistic imagination of een lineair verhaal, dat verwantschap vertoont met zowel both Brondi and Bruno. The protagonists are migrants, de verbeeldingswereld van Brondi als met die van Bruno: the new marginalised of our times, represented by two de hoofdpersonen zijn migranten, de outcasts van onze tijd, immigrants who hang around one of the now frequent verbeeld door twee immigranten die rondhangen bij een telephone centres for foreigners, and a redheaded Italian van die telefoonwinkels voor buitenlanders die je inmiddels girl who in the past was a bit of a wanderer and at the end overal ziet, en door een Italiaans meisje met rood haar dat is forced to emigrate yet again. Bruno’s style is evolving, een zwerversverleden achter de rug heeft en aan het eind with the introduction of colour, above all red, alongside the gedwongen is weer te vertrekken en opnieuw te emigreren. black and grey in the construction of the wall of blotches De stijl van Bruno ontwikkelt zich door de toevoeging van that still dominates the plate, this time with an effect “à kleur, met name rood, dat naast het zwart en grijs wordt la Pollock” that successfully manages to transmit the aangebracht in de opbouw van de muur van vlekken die confusion, instability and precariousness at the heart of the nog steeds zijn illustraties domineert, dit keer met een Pol- story’s real message. lock-achtig effect dat perfect de verwarring, de instabiliteit en de onzekerheid overbrengt die de ondertoon vormt van het verhaal.

239

Cartaditalia_N°4 v5.indd 239 2/09/18 09:24 240

Cartaditalia_N°4 v5.indd 240 2/09/18 09:24 1 Andrea Bruno Brodo di niente

2-3 Andrea Bruno Anni luce

241

Cartaditalia_N°4 v5.indd 241 2/09/18 09:24 Giacomo Monti

IT FR

Autore di racconti brevi, Giacomo Monti (Cesena, 1975) Auteur de récits brefs, Giacomo Monti (Cesena, 1975) si è messo in luce con l’antologia del 2010 Nessuno mi s’est distingué avec son anthologie de 2010 Personne ne me farà del male, rivelatosi uno dei migliori fumetti italiani fera de mal (Rackham, 2012 pour l’édition française) qui del decennio. Le storie di Monti, apparse sulla rivista s’est révélé l’un des meilleurs albums italiens de la décen- “Canicola” a partire dal 2005, sono essenziali, minimali, nie. Les histoires de Monti, parues dans la revue Canicola apparentemente realistiche benché talvolta caratterizzate à partir de 2005, sont essentielles, minimales, réalistes en da elementi fantastici che altro non fanno che sottolinea- apparence bien que caractérisées parfois par des éléments re la sottile assurdità del quotidiano. fantastiques qui ne font rien d’autre que souligner la lé- Ciò avviene in racconti come Camicia, che narra dell’in- gère absurdité du quotidien. contro di un uomo con una prostituta, ma si concentra C’est le cas dans des récits comme Chemise, qui raconte la sulle chiacchiere oziose che i due si scambiano dopo il visite d’un homme chez une prostituée, mais se concentre rapporto, con lei che lo critica sul modo di portare la sur les propos oiseux qu’ils échangent après leur rapport, camicia. Trans è un crudelissimo lash di appena due elle critiquant la manière dont il porte sa chemise. Trans tavole, in cui due uomini abbordano e picchiano selvag- est un lash très violent en seulement deux planches, où giamente un transessuale. L’ultimo terrestre è la grottesca deux hommes abordent et passent à tabac un transsexuel. 242 vicenda di un uomo rapito dagli alieni e tenuto in una Le dernier terrien est l’aventure grotesque d’un homme specie di zoo. A molte pagine di distanza, la “reprise” enlevé par des extraterrestres et enfermé dans une sorte Trans 2 ribalta la situazione e mostra la vendetta del de zoo. À plusieurs pages de distance, la « suite » Trans 2 transessuale pestato, che si trasforma in un mostro (gra- renverse la situation et montre la vengeance du trans- icamente ispirato al Devilman di Go Nagai) e uccide i sexuel passé à tabac, qui se transforme en un monstre suoi assalitori. Nessuno ti farà del male, che fatta salva la (inspiré graphiquement du Devilman de Go Nagai) et tue variazione di pronome dà il titolo alla raccolta, è la cro- ses agresseurs. Personne ne te fera de mal, qui à la varia- naca della surreale crisi “coniugale” di un’aliena atterrata tion près sur le pronom donne son titre à l’album, est la nel campo di un contadino che col tempo inizia a trat- chronique d’une crise « conjugale » surréelle vécue par un tarla come una moglie. extraterrestre ayant atterri dans le champ d’un paysan qui commence à le traiter comme son épouse. Stilisticamente Monti adotta un disegno scarno, voluta- mente sgradevole, con inquadrature statiche, regolari, di Sur le plan stylistique, Monti adopte un dessin dépouil- taglio quasi documentaristico. L’impaginazione è libera, lé, volontairement rebutant, avec des cadres statiques, senza alcuna griglia preissata, per cui è il layout della ta- réguliers, ayant un angle presque documentaire. La mise vola che di volta in volta si adatta al lusso del racconto, en page est libre, sans grille prédéinie, si bien que la non viceversa. maquette de la planche s’adapte à chaque fois au lux du I protagonisti di Monti sono puttane e puttanieri, ca- récit, et non l’inverse. merieri, baristi, trufatori: una piccola umanità, ripresa Les personnages de Monti sont des putains et des clients,

Cartaditalia_N°4 v5.indd 242 2/09/18 09:24 NL GB

Giacomo Monti (Cesena, 1975) is een auteur van korte ver- Giacomo Monti (Cesena, 1975), an author of short stories, halen. Hij werd bekend met de bloemlezing Nessuno mi farà made himself known in 2010 with the anthology Nessuno del male (‘Niemand zal me kwaad doen’) uit 2010, een van mi farà del male (“Nobody Will Hurt Me”), which turned out de beste Italiaanse beeldromans van het decennium. De to be one of the best Italian comic books of the decade. verhalen van Monti, die sinds 2005 in het tijdschrift Canicola Monti’s stories, which irst appeared in the magazine verschenen, zijn essentieel, minimaal en ogenschijnlijk re- Canicola in 2005, are essential, minimal and realistic, alistisch, al hebben ze soms fantasie-elementen die vooral though there are sometimes fantasy elements that merely de functie hebben om subtiel de absurditeit van het dage- serve to highlight the little absurdities of everyday life. lijks leven te benadrukken. This occurs in stories like Camicia (“Shirt”), which tells Dat gebeurt bijvoorbeeld in een verhaal als Camicia (‘Over- about the encounter between a man and a prostitute, but hemd’), dat gaat over de ontmoeting tussen een man en focuses on their idle chatter after sex, when she criticises een prostituee, maar vooral over het nietszeggende gebab- him for the way he wears his shirt. Trans is a pitiless story bel tussen de twee na de gemeenschap, waarin zij kritiek comprising just two plates, in which two men approach heeft op de manier waarop hij zijn overhemd draagt. Trans and violently attack a transsexual. L’ultimo terrestre (“The is een bijzonder wrede ‘lits’ van amper twee tekeningen, Last Earthling”) is a grotesque episode in which a man is waarin twee mannen een transseksueel aanspreken en ver- kidnapped by aliens and kept in a kind of zoo. Several 243 volgens beestachtig in elkaar slaan. L’ultimo terrestre (‘De pages later, the “sequel” Trans 2 overturns the original laatste aardbewoner’) is het kolderieke verhaal over een situation, showing the vendetta of the transsexual, who has man die door aliens is ontvoerd en in een soort dierentuin now turned into a monster (graphically based on Go Nagai’s wordt vastgehouden. Veel pagina’s later wordt in de ‘repri- Devilman) and kills his aggressors. Nessuno ti farà del male se’ Trans 2 de situatie omgedraaid en zien we de wraak van (“Nobody Will Hurt You”), which, with a different pronoun, de afgeranselde transseksueel die in een monster verandert gives the book its title, is the story of a surreal “marriage” (graisch geïnspireerd door Devilman van Go Nagai) en zijn crisis of a female alien who landed in the ield of a farmer aanvallers doodt. Nessuno ti farà del male (‘Niemand zal je who, as time goes by, starts to treat her as his wife. kwaad doen’), op de kleine wijziging in het voornaamwoord na het titelverhaal van de bundel, is de kroniek van de sur- Monti’s style of drawing is minimalist and intentionally realistische ‘echtelijke’ crisis van een alien die op aarde is distasteful, with static, regular, almost documentary-like geland op de akker van een boer die hem na verloop van tijd shots. The layout of the page is free, without any grid, so it begint te behandelen als een echtgenote. is the layout of the plate that changes each time to adapt to the low of the story and not vice versa. Op stilistisch vlak hanteert Monti een schrale, opzettelijk Monti’s protagonists are prostitutes and their clients, onplezierige tekenstijl met statische, regelmatige scènes, waiters and waitresses, bar staff and con artists – a small die bijna documentair van opzet is. De pagina-opmaak is slice of humanity, captured in tiny, enlightening moments. vrij, zonder vooraf bepaald raster, waardoor de illustratie Even though the minimalism leads one to think that the

Cartaditalia_N°4 v5.indd 243 2/09/18 09:24 in piccoli momenti illuminanti. Nonostante il mini- des garçons de café, des barmans, des escrocs : une huma- malismo porti a pensare a un approccio realista, è vero nité en miniature saisie lors de courts moments éclairants. il contrario: nella loro banalità, Monti ritrae momenti Si le minimalisme pourrait laisser penser à une approche epifanici, deinitivi, la cui focalizzazione è supportata réaliste, c’est en fait tout le contraire : dans leur banalité, dall’occasionale uso del fantastico. Non c’è alcun intento Monti dépeint des moments épiphaniques, déinitifs, avec di denuncia sociale o morale, nessun programmatico un recours ponctuel au fantastique. Il n’y a aucune aspi- ritratto della “miseria” umana: quel che Monti chiede ration à dénoncer des travers sociaux ou moraux, aucune ai suoi lettori non è condanna o empatia verso i suoi déclaration d’intention visant à faire un portrait de la personaggi, che rimangono anonimi ancor più quando i « misère » humaine. Monti ne demande pas à ses lecteurs racconti ne usano il nome come titolo; chiede invece di de condamner ou d’avoir de l’empathie pour ses person- condividere con loro l’improvvisa sensazione che si prova nages, qui restent encore plus anonymes lorsque leur nom quando la vita sembra fermarsi e suggerire un signiicato donne son titre au récit. Il demande en revanche de parta- imprevisto in un silenzio, in un’assenza, in un’azione ger avec eux la sensation soudaine que l’on éprouve quand apparentemente banale; chiede attenzione alle rivelazioni la vie semble s’arrêter et donner un sens imprévu à un del quotidiano, in apparenza minime ma in realtà fonda- silence, à une absence, à une action en apparence banale. mentali. Il demande d’être attentifs aux révélations du quotidien, apparemment minimes mais en réalité fondamentales.

244

Cartaditalia_N°4 v5.indd 244 2/09/18 09:24 zich van tijd tot tijd aanpast aan het verloop van het verhaal, approach is realist, the opposite is, in fact, true. It is in this en niet omgekeerd. banality that Monti depicts epiphanic, conclusive moments, De hoofdpersonen van Monti zijn hoeren en hoerenlopers, occasionally making use of fantasy. There is no attempt at obers, barkeepers en oplichters: een kleine groep mensen social or moral protest; nor does he attempt to provide a vereeuwigd op kleine, veelzeggende momenten. Ondanks portrait of human “misery”. Monti does not ask his readers het feit dat zijn minimalisme een realistische benadering to condemn or empathise with his characters, who remain doet vermoeden, is het tegendeel waar: in al hun banaliteit even more anonymous when their names are used in the beeldt Monti onthullende, beslissende gebeurtenissen af, titles of the stories. Instead, he asks his readers to share die een enkele keer worden ondersteund door het gebruik with the characters that sudden sensation one experiences van elementen uit de fantasie. Er is op geen enkele manier when life seems to come to a standstill and suggest sprake van sociale of morele veroordeling, geen enkele unforeseen meaning in a silence, an absence, an apparently opzet om een portret te schetsen van de ‘menselijke ellen- banal action. He asks his readers to pay attention to the de’. Monti vraagt zijn lezers niet om afkeuring of empathie revelations of everyday life, which may appear minimal, but richting zijn personages, die des te anoniem zijn wanneer de are, in fact, of fundamental importance. verhalen hun naam als titel hebben; wat hij vraagt is om met hen het onverwachte gevoel te delen dat je ervaart wanneer het leven lijkt te stoppen en een onverwachte betekenis doet vermoeden in een stilte, in iets wat afwezig is, in een ogenschijnlijk banale handeling; hij vraagt aandacht voor alledaagse, ogenschijnlijk kleine, maar in wezen fundamentele momenten.

245

Cartaditalia_N°4 v5.indd 245 2/09/18 09:24 246

Cartaditalia_N°4 v5.indd 246 2/09/18 09:24 2

247

1-2-3 Giacomo Monti Nessuno mi farà del male

Cartaditalia_N°4 v5.indd 247 2/09/18 09:24 Davide Reviati

IT FR

Ravennate, classe 1966, Davide Reviati è una delle Né à Ravenne en 1966, Davide Reviati est l’une des voix voci più personali del graphic novel italiano. Attivo les plus personnelles du roman graphique italien. Tra- anche come illustratore e pittore, il ravennate Reviati vaillant comme illustrateur et peintre, il fait ses débuts esordisce fumettisticamente nel 2009 con Dimenticare dans la bande dessinée en 2009 avec Oublier Tian’anmen Tiananmen, solida rievocazione degli incidenti del 1989, (Cambourakis, 2013 pour l’édition française). Cette re- realizzata per la Becco Giallo di Padova, editore che ha constitution des incidents de 1989 paraît en Italie chez fatto del fumetto di cronaca giornalistica la propria linea Becco Giallo, à Padoue, un éditeur qui a fait de la bande editoriale. La sua vera strada la troverà però soltanto con dessinée de chronique journalistique sa ligne éditoriale. i due libri successivi, entrambi pubblicati da Coconino Mais il ne trouvera vraiment sa voie que dans les deux Press: Morti di sonno (2011) e Sputa tre volte (2016), che albums suivants, publiés tous deux chez Coconino Press : insieme compongono un ideale dittico sui temi dell’in- État de veille (2011 ; édition française : Casterman, 2011) fanzia e dell’adolescenza. et Crache trois fois (2016 ; édition française : Ici Même, A partire da esperienze personali dell’autore (benché 2017), qui composent ensemble comme un diptyque sur nessuna delle opere di Reviati sia esplicitamente auto- les thèmes de l’enfance et de l’adolescence. biograica), Morti di sonno è la storia di un gruppo di À partir d’expériences personnelles de l’auteur (bien 248 bambini che sul inire degli anni Settanta crescono nel qu’aucune des œuvres de Reviati ne soit explicitement villaggio Anic a Ravenna, costruito accanto all’omonima autobiographique), État de veille est l’histoire d’un groupe raineria voluta da Enrico Mattei. All’ombra dello stabi- d’enfants qui, à la in des années 70, grandissent dans les limento, con i suoi fumi, i suoi rischi, la sua presenza al immeubles du « Villaggio Anic » à Ravenne, ensemble tempo stesso minacciosa e rassicurante, i ragazzi vivono architectural résidentiel construit à côté de la rainerie du la stagione fondante della loro vita: ci sono i pomeriggi même nom voulue par l’industriel italien Enrico Mattei. assolati, le corse a perdiiato, le acrobazie in bicicletta, À l’ombre de cette usine qui crache de la fumée – ce qui le spacconate, le zufe, i primi incontri con la morte. E n’est bien sûr pas sans risques – et dont la présence est soprattutto il calcio, l’aspetto in cui l’infanzia raccontata à la fois menaçante et rassurante, ces enfants vivent une da Reviati si colora dei toni dell’epica. Le ininite partite époque fondamentale de leur vie. Il y a les après-midis di pallone fanno da ilo conduttore e tessuto connettivo ensoleillées, les courses à perdre haleine, les acrobaties à in una narrazione che procede altrimenti per episodi bicyclette, les rodomontades, les bagarres, les premières singoli, individualmente evocati nella dimensione del ri- rencontres avec la mort. Et surtout le football, là où l’en- cordo e portati a unità in un corale afresco complessivo fance racontée par Reviati prend des couleurs épiques. più che in un racconto lineare. Les matchs sans in servent de il conducteur et donnent Nel rappresentare le azioni di gioco il disegno di Reviati, une cohérence à une narration qui procède par épisodes caratterizzato da linee sottili annodate in un itto tratteg- successifs, sans liens, évoqués individuellement dans la gio, raggiunge risultati di grande dinamismo. Lontano dimension du souvenir et trouvant une unité dans une dai casi di artisti dal carattere molto personale, per i qua- fresque chorale complexe plus qu’en un récit linéaire.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 248 2/09/18 09:24 NL GB

Davide Reviati (Ravenna, 1966) is een van de meest Davide Reviati (Ravenna, 1966), who is also an illustrator persoonlijke vertolkers van de Italiaanse graphic novel. and painter, is one of the most personal voices in the Italian Reviati, ook werkzaam als illustrator en schilder, maakt graphic novel. He made his debut in comic strips in 2009 in 2009 zijn stripdebuut met Dimenticare Tiananmen with Dimenticare Tiananmen (“Forget Tiananmen”), a solid (‘Tiananmen vergeten’), een gedegen verslag over de reconstruction of the incidents of 1989, produced for Becco gebeurtenissen van 1989, in opdracht van Becco Giallo uit Giallo in Padua, a publisher that has specialised in comic Padua, een uitgeverij van journalistieke strips. Maar hij vindt strips based on news stories. He only found his true path, pas echt zijn draai in de twee daaropvolgende boeken, beide however, with his following two books, both published by verschenen bij Coconino Press: Morti di sonno (‘Doodmoe’, Coconino Press: Morti di sonno (“Dead Asleep”, 2011) and 2011) en Sputa tre volte (‘Spuug driemaal’, 2016), een Sputa tre volte (“Spit Three Times”, 2016), which together prachtig tweeluik over de kindertijd en jongvolwassenheid. make up a two-volume work on the themes of childhood Morti di sonno, gebaseerd op persoonlijke ervaringen van de and adolescence. auteur (hoewel geen van Reviati’s werken expliciet autobio- Starting from the author’s own personal experiences graisch is), gaat over een groep kinderen die eind jaren zes- (though none of Reviati’s works are explicitly tig opgroeit in Anic, een dorpje bij Ravenna dat is gebouwd autobiographical), Morti di sonno is the story of a group of naast de gelijknamige door Enrico Mattei opgerichte rafi- children growing up at the end of the 1970s in the village 249 naderij. Onder de rook van het gebouw, met zijn gevaren en of Anic, near Ravenna, next to the oil reinery of the same tegelijkertijd bedreigende en geruststellende aanwezigheid, name established by Enrico Mattei. In the shadow of this brengen de kinderen de vormende fase van hun leven door: reinery, with its emissions, its dangers, its presence at the we zien zonovergoten middagen, hardloopwedstrijdjes, same time both threatening and reassuring, the children halsbrekende toeren op de iets, bravoure, vechtpartijen live this decisive period in their lives: sun-drenched en de eerste kennismaking met de dood. En we zien vooral afternoons, breathless chases, the showing off on their voetbal, het onderdeel van de kindertijd dat door Reviati bikes and in other ways, their ights, their irst encounters in heroïsche kleuren wordt afgebeeld. De eindeloze potjes with death. And, above all, football, which in Reviati’s story voetbal vormen de rode draad en het verbindende element about childhood is tinged with epic hues. The endless in een vertelling die verder uit losse verhalen bestaat, elk games of football link the different parts of a narrative that vanuit de herinnering verteld en tot een geheel gesmeed in otherwise proceeds episode by episode, individually evoked een allesomvattend caleidoscopisch fresco. in the dimension of memory. Rather than a linear story, Voor de weergave van de spelende kinderen bereikt Reviati however, these different episodes together form a choral met de hem kenmerkende wirwar van dunne lijnen sterk affresco. dynamische effecten. Anders dan het geval is bij kunste- When depicting the action in the games of football, naars die putten uit hun persoonlijk leven, die het verhaal Reviati’s drawing, characterised by thin cross-hatched en de personages als uitgangspunt nemen voor hun il- lines, becomes extremely dynamic. Very different from lustraties waardoor die niet altijd even goed aansluiten bij artists with a highly personal approach, for whom the story

Cartaditalia_N°4 v5.indd 249 2/09/18 09:24 li storia e personaggi sono quasi mere fondamenta su cui En représentant les actions du match, le dessin de Reviati, costruire un percorso stilistico non sempre coerente con caractérisé par des lignes tissées en ines hachures, atteint la narrazione, lo stile di Reviati, per quanto tutt’altro che des résultats d’un grand dynamisme. Loin de ces artistes banalmente descrittivo, appare sempre totalmente fun- au caractère très personnel, pour qui l’histoire et les per- zionale al racconto, capace di trasmettere con eicacia sonnages sont presque uniquement un support sur lequel sia l’indeterminatezza del ricordo che la forza iconica e construire un parcours stylistique qui n’est pas forcément dinamica che ne sottolinea la trasigurazione mitica. cohérent avec la narration, le style de Reviati, sans être Il villaggio Anic non ambisce a farsi metafora del mondo banalement descriptif, apparaît toujours totalement au e neanche di un qualsivoglia contesto storico-sociale ita- service du récit, capable de transmettre avec eicacité aus- liano, come la provincia di Gipi; ma è proprio l’approc- si bien l’imprécision du souvenir que la force iconique et cio personale di Reviati che dà forza al suo racconto e lo dynamique qui souligne sa transiguration mythique. chiude in una dimensione intima e insieme universale. L’ensemble architectural du Villaggio Anic ne se veut pas Il senso di mitologia personale che ognuno associa alla une métaphore du monde ni d’un quelconque contexte propria infanzia, la vividezza di ricordi issati nella me- socio-historique italien, comme la province de Gipi. C’est moria quasi fossero gesta eroiche, la perfetta pienezza dei vraiment l’approche personnelle de Reviati qui donne sa momenti in cui si scopre il mondo e lo si fa proprio sono force au récit et le circonscrit dans une dimension à la sì sentimenti universali, ma possono essere evocati solo fois intime et universelle. La dimension de mythologie nella sincerità di un’esperienza individuale, più o meno personnelle que chacun associe à sa propre enfance, la autobiograica. vivacité des souvenirs ixés dans la mémoire comme ceux d’une geste héroïque, la parfaite plénitude des instants où Se Morti di sonno raccontava l’infanzia, Sputa tre volte l’on découvre le monde et on le fait sien sont bien sûr des tratta dell’adolescenza, con le stesse premesse semiau- sentiments universels, mais ne peuvent être évoqués que tobiograiche, la stessa struttura episodica e luviale dans la sincérité d’une expérience individuelle, plus ou (la storia è lunga più di 520 pagine, Morti di sonno ne moins autobiographique. contava 348), un simile cast corale. I protagonisti sono gli adolescenti di un’anonima provincia rurale, proba- Si État de veille racontait l’enfance, Crache trois fois traite bilmente ancora nei dintorni di Ravenna. Adolescenza de l’adolescence, avec les mêmes prémisses semi-autobio- signiica amicizia, la scuola subita e disattesa (Guido, graphiques, la même structure épisodique et leuve (l’his- il protagonista, ripete due volte l’ultimo anno di un toire se développe sur plus de 520 pages, État de veille istituto tecnico industriale), gli spinelli, le bravate, le en comptait 348), une même distribution chorale des 250 malinconie, le prime esperienze veramente consapevoli personnages. Ces derniers sont des adolescents dans une con la vita (la nascita del bimbo della zingara Loretta) province rurale anonyme, probablement encore aux en- e la morte (quella del padre di Guido); nell’orizzonte virons de Ravenne. L’adolescence ici c’est l’amitié, l’école di Reviati non rientra invece l’amore, se non marginal- perçue comme une obligation subie et esquivée (Guido, mente. Se nel libro precedente era il calcio a fare da ilo le personnage principal, redouble deux fois la dernière conduttore, qui è il rapporto con gli Stancic, famiglia année de son lycée technique), les joints, les fanfaron- di zingari che vive nei dintorni del paese, con i quali i nades, la mélancolie, les premières expériences vraiment protagonisti instaurano un ambiguo rapporto. Anche conscientes de la vie (la naissance de l’enfant de Loretta loro, come tutti gli altri, li trattano con diidenza e raz- la Tsigane) et de la mort (celle du père de Guido). Dans zismo, ma rimane comunque la possibilità di un basilare l’horizon de Reviati, l’amour n’a en revanche pas sa place, confronto che, pur nel contrasto, non è mai esclusione sinon marginalement. Si le foot servait de il conducteur pregiudiziale. Particolarmente forte il personaggio di Lo- dans le livre précédent, ici c’est le rapport avec les Stantic, retta “la strega”, una ragazza Sinti in apparenza ritardata famille tsigane qui vit aux environs du village, avec qui ma forse solo disperatamente selvaggia. La presenza degli les personnages principaux instaurent une relation am- Stancic contribuisce fortemente al tono del libro, che è biguë. Eux aussi, comme tous les autres, les traitent avec diverso rispetto a Morti di sonno, più malinconico, quasi méiance et racisme, mais sans fermer la porte tout à fait à dolente. La crescita a contatto con gli zingari inserisce la possibilité d’un rapport élémentaire qui, même quand in questa adolescenza selvatica un che di fatale, come se il est conlictuel, n’est jamais d’exclusion a priori. Le

Cartaditalia_N°4 v5.indd 250 2/09/18 09:24 het verhaal, lijkt Reviati’s tekenstijl, hoewel die beslist niet and characters are almost mere foundations on which to louter beschrijvend is, altijd volledig in dienst te staan van construct a stylistic approach that is not always consistent het verhaal en in staat om zowel de onbetrouwbaarheid van with the narrative, Reviati’s style, anything but banally herinneringen als de iconische en dynamische kracht die descriptive, always appears totally functional to the story, de mythevorming ervan benadrukt, doeltreffend over te able to effectively transmit both the indeterminate nature brengen. of memory and the dynamic, iconic force that underlines its Het dorp Anic is niet bedoeld als metafoor voor de wereld mythical transiguration. of voor welke sociaalhistorische Italiaanse context dan The village of Anic has no ambition of becoming a ook, zoals de provincie dat is bij Gipi; Reviati’s persoonlijke metaphor for the world, nor even for any Italian historical benadering maakt zijn verhaal juist krachtig en plaatst het or social setting, such as Italian provincial life for Gipi. in een intieme en tegelijkertijd universele sfeer. Het ge- But it is precisely Reviati’s personal approach that gives voel van persoonlijke mythologie die iedereen voelt bij zijn his story its strength and encloses it in a dimension that kindertijd, de levendigheid van herinneringen die bijna als is at the same time both intimate and universal. The idea heldendaden in het geheugen gegrift staan, de volmaakt- of personal mythology that everybody associates with heid van de momenten waarop we de wereld ontdekken en their own childhood, the vividness of events ixed in ons deze eigen maken, zijn inderdaad universele gevoelens, our memories as if they were heroic deeds, the perfect maar kunnen alleen worden opgeroepen door middel van fullness of moments when one discovers the world and een oprechte individuele, min of meer autobiograische takes possession of it are of course universal feelings, but ervaring. they can only be evoked in the sincerity of an individual experience that is more or less autobiographical. Waar Morti di sonno ging over de kindertijd, gaat Sputa tre volte over de jongvolwassenheid, met dezelfde semi-au- While Morti di sonno talks about childhood, Sputa tre tobiograische uitgangspunten, dezelfde stortvloed aan volte deals with adolescence, using the same semi- gebeurtenissen (het verhaal beslaat 520 pagina’s, Morti autobiographical premise, the same copious, lowing di sonno telde er 348) en een vergelijkbare meerstemmi- episodic structure (the book is more than 520 pages ge cast. De hoofdpersonen zijn tieners uit een niet nader long, while Morti di sonno was 348 pages long) and a benoemde plattelandsprovincie, waarschijnlijk weer in de similarly choral cast. The protagonists are teenagers buurt van Ravenna. De jeugd staat voor vriendschap, school, in an anonymous rural province, probably still in the al dan niet afgemaakt (Guido, de hoofdpersoon, doet het area around Ravenna. Adolescence means friendship, laatste jaar van een industrieel technisch instituut een keer school as something imposed and rejected (Guido, the 251 over), joints, branie, melancholie, de eerste echt bewuste protagonist, has to repeat his inal year at a vocational levenservaringen (de geboorte van de zoon van de zigeu- school twice), smoking joints, acts of bravado, moments nerin Loretta) en de dood (die van de vader van Guido); of depression and the irst fully conscious experiences Reviati houdt zich echter niet, of slechts zijdelings, bezig regarding life (the birth of Loretta the gypsy’s baby) and met de liefde. Waar in het voorgaande boek voetbal de rode death (Guido’s father). There is no love, however, except draad was, staat hier de relatie met de Stancics centraal, very marginally. While in the previous book football een zigeunerfamilie die in de buurt van het dorp woont en was the common thread, this time it is the relationship waarmee de hoofdpersonen een ambigue relatie opbou- with the Stancic family, a family of gypsies living in the wen. Net als iedereen treden ook zij de zigeunerfamilie met outskirts of town, with whom the protagonists establish een wantrouwige en racistische houding tegemoet, maar ze an ambiguous relationship. Like everybody else, they are staan wel open voor basaal contact, dat juist door het con- distrustful of and racist towards the family, but there is trast nooit is gebaseerd op uitsluiting op grond van voor- still nevertheless the possibility of basic exchanges which, oordelen. Een bijzonder sterk personage is Loretta ‘de heks’, despite their differences, never means an a priori exclusion. een Sinti-meisje dat achterlijk lijkt maar misschien alleen A particularly strong character is Loretta “the witch”, a maar hopeloos onbeschaafd is. De aanwezigheid van de Sinti girl who appears a bit backwards, but is perhaps only familie Stancic heeft veel invloed op de toon van het boek, desperately wild. The presence of the Stancic contributes die in vergelijking met Morti di sonno melancholiek en bijna greatly to the book’s tone, which is different from Morti treurig is. Het opgroeien met de zigeuners geeft deze wilde di sonno. It is more melancholic, almost sorrowful. This

Cartaditalia_N°4 v5.indd 251 2/09/18 09:24 la condizione dei protagonisti si rilettesse in qualche personnage de Loretta « la sorcière » est particulièrement modo in quella dei Sinti, accomunati da un comune de- fort. C’est une jeune ille Sinté en apparence retardée mais stino di marginalità. peut-être uniquement désespérément sauvage. La présence des Stancic contribue fortement au ton de l’album, qui C’è un che di pasoliniano nello sguardo con cui Reviati est diférent de celui d’État de veille, plus mélancolique, guarda ai suoi ragazzi, che non ha nulla a che vedere col presque lancinant. Le passage à l’âge adulte au contact des degrado come destino inevitabile di Ragazzi di vita né Tsiganes inscrit dans cette adolescence sauvage quelque con l’amore che anima i giovani nella “Trilogia della chose de fatal, comme si la condition des personnages se vita”, ma piuttosto con il carattere mitico che anche relétait en quelque sorte dans celle des Sintés, liés par un Pasolini associava alla loro esperienza e alla loro natura. destin commun de marginalité. Mito signiica racconto esemplare, ancestrale, non mo- diicabile; ma anche dotato di un’energia che si propaga Il y a quelque chose de pasolinien dans le regard que pose nel tempo e che attiene non tanto al suo contenuto nar- Reviati sur ces jeunes garçons. Non pas que la misère rativo intrinseco ma al signiicato che continua a eserci- soit envisagée comme un destin inévitable (comme dans tare per le generazioni successive. Ragazzi) ou que l’amour anime ces jeunes gens (comme Le esperienze compiute da ragazzi sono le prime e neces- dans les ilms de la « Trilogie de la vie »). Cela tient plutôt sariamente le più forti, e dunque diventano archetipiche. au caractère mythique que Pasolini lui aussi associait à La mitopoiesi naturale dell’infanzia e quella solo appa- leur expérience et à leur nature, où le mythe est un récit rentemente più complessa e venata di tragedia dell’ado- exemplaire, ancestral, non modiiable, mais aussi doté lescenza può certamente suscitare nostalgia, e tuttavia d’une énergie qui se propage dans le temps et qui ne tient l’approccio di Reviati non è nostalgico, ma potrebbe pas tant à son contenu narratif intrinsèque que plutôt à essere deinito critico: afrontare queste stagioni non per la signiication que continuent d’y trouver les générations rievocarne il contenuto biograico, ma per analizzarne qui suivent. la natura fondativa. Non si tratta né di rimpiangere né Les expériences faites par de jeunes garçons et illes sont di smitizzare un’ipotetica età dell’oro, ma di constatare les premières et à ce titre les plus fortes, et elles deviennent che è in quei miti fondanti, che dunque vengono assunti ainsi archétypiques. La mythopoeïa naturelle à l’enfance come tali, che si celano i germi della personalità indi- comme celle de l’adolescence – bien que cette dernière viduale, che a loro volta generano esistenze e società in puisse sembler plus complexe et plus tragique – peuvent apparenza costruite su valori adulti. bien sûr susciter de la nostalgie. Toutefois l’approche de Come Pasolini, Reviati non ci dice nulla di particolar- Reviati n’est pas nostalgique mais, pourrait-on dire, cri- 252 mente nuovo sull’infanzia o l’adolescenza, perché quel tique : il afronte ces époques de la vie non pas pour évo- che gli interessa è in realtà lo sguardo con cui la osser- quer leur dimension biographique, plutôt pour en ana- viamo: la capacità di trovare proprio lì, al netto del tema lyser la nature fondatrice. Il ne s’agit ni de regretter ni de apparentemente abusato, una verità sostanziale e artisti- démythiser un hypothétique âge d’or, mais de constater camente feconda. que ces mythes fondateurs, qui sont donc assumés comme tels, recèlent les germes de la personnalité individuelle, qui à leur tour engendrent des existences et des sociétés construites en apparence sur des valeurs adultes. Comme Pasolini, Reviati ne nous dit rien de particuliè- rement nouveau sur l’enfance ou l’adolescence, car ce qui l’intéresse est en réalité le regard avec lequel nous l’obser- vons : la capacité à trouver là, au-delà d’un thème en apparence rebattu, une vérité substantielle et artistiquement féconde.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 252 2/09/18 09:24 puberteit iets noodlottigs, alsof de situatie van de hoofd- growing up in contact with the gypsies adds a note of personen op een of andere manier wordt weerspiegeld in fatality to the protagonists’ wild adolescence, as if their die van de Sinti, met wie ze een gemeenschappelijk lot van condition is somehow relected in that of the Sinti, sharing een marginaal bestaan delen. the common fate of marginalisation.

De manier waarop Reviati naar ‘zijn’ kinderen kijkt, heeft iets There is something Pasolinian in the gaze with which Reviati pasoliniaans. Dat zit hem niet in het onvermijdelijke lot van looks at his youngsters, which has nothing to do with the verloedering in Jongens uit het leven en ook niet in de liefde degradation as an inevitable fate in Pasolini’s Ragazzi van de jongeren in deze ‘trilogie van het leven’, maar vooral di vita (“Hustlers”), nor with the love that animates the in het mythische karakter dat ook Pasolini toeschreef aan youngsters in his “Trilogia della vita” (“Trilogy of Life”), but hun ervaringen en hun aard. Een mythe is een verhaal dat with the mythical character that Pasolini associated with als voorbeeld dient, een onveranderlijk en oeroud verhaal their experiences and nature. Myth means an exemplary dat een energie heeft die de tand des tijds doorstaat, niet story, one that is ancestral and cannot be changed, but it zozeer op inhoudelijk vlak als wel op het vlak van de in- also means a story full of energy that propagates over time trinsieke betekenis, die ook voor volgende generaties blijft and conforms not so much to its intrinsic narrative content gelden. as to the meaning it continues to have for successive Ervaringen die in de kindertijd worden opgedaan, zijn de generations. vroegste en dus krachtigste herinneringen en krijgen daar- Our experiences as children are the irst experiences we door een archetypisch karakter. De natuurlijke mythevor- have, so they are naturally the most powerful experiences ming van de kindertijd en die van de slechts ogenschijnlijk for us. They, therefore, become archetypal. The natural complexere en met meer drama gepaard gaande adoles- mythopoeia of childhood and the only apparently more centie kan zeker nostalgie oproepen, maar Reviati’s bena- complex mythopoeia tinged with tragedy of adolescence dering is eerder kritisch dan nostalgisch: je moet deze fasen can undoubtedly arouse nostalgia, but Reviati’s approach onder ogen zien, niet om de biograische inhoud ervan in is not nostalgic. It could, however, be deined as critical: herinnering te roepen, maar om te onderzoeken wat eraan dealing with these periods not to conjure up their ten grondslag ligt. Het gaat er niet om te treuren over hy- biographical content, but to analyse the way in which they pothetische gouden jaren of ze te ontdoen van hun mythen, shape our lives. It is not a question of either mourning het gaat erom te constateren dat in die vormende mythen, or debunking a hypothetical golden age in our lives, but zoals je ze dus wel kunt noemen, de kiem van de individuele of acknowledging that it is in those life-shaping myths, persoonlijkheid schuilt, waaruit vervolgens weer levens en which are, therefore, conceived of as such, that lie hidden 253 samenlevingen ontstaan die ogenschijnlijk op volwassen the seeds of our own individual personality, which in turn waarden gebaseerd zijn. engenders existences and societies that in appearance are Net als Pasolini vertelt Reviati ons niets nieuws over de kin- built upon adult values. dertijd of adolescentie, omdat hij eigenlijk alleen geïnteres- Like Pasolini, Reviati does not say anything particularly new seerd is in de blik waarmee we ernaar kijken: het vermogen about childhood or adolescence as his interest lies in the om juist daar, buiten het ogenschijnlijk afgezaagde thema, gaze with which we observe these two periods: the ability een wezenlijke en artistiek vruchtbare waarheid te vinden. to ind precisely there, despite its being such an apparently hackneyed theme, a real truth that is artistically fecund.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 253 2/09/18 09:24 1

254

Cartaditalia_N°4 v5.indd 254 2/09/18 09:24 1-2 Davide Reviati Sputa tre volte

255

Cartaditalia_N°4 v5.indd 255 2/09/18 09:24 256

3 3-4 Davide Reviati Morti di sonno

Cartaditalia_N°4 v5.indd 256 2/09/18 09:24 4

257

Cartaditalia_N°4 v5.indd 257 2/09/18 09:24 Tuono Pettinato

IT FR

Leggero ma colto, adepto di una personale via alla “spe- Léger mais érudit, adepte d’une voie personnelle de la culazione ilosoica con pupazzetti”, Tuono Pettinato, « spéculation philosophique avec des petits personnages », pseudonimo di Andrea Paggiaro (Pisa, 1976), è una delle Tuono Pettinato, pseudonyme d’Andrea Paggiaro (Pise, voci più peculiari del fumetto italiano contemporaneo. Il 1976), est une des voix les plus originales de la bande nom de plume viene da Borges (è il titolo di uno dei libri dessinée italienne contemporaine. Son nom de plume est contenuti nella Biblioteca di Babele), ed è già in sé una emprunté à Borges (c’est le titre de l’un des livres conte- dichiarazione di poetica. A partire da una stilizzazione nus dans la Bibliothèque de Babel), et c’est déjà en soi une umoristica quasi fanciullesca nella sua levità, mischiando profession de foi poétique. À partir d’une stylisation hu- senza soluzione di continuità riferimenti provenienti moristique presque enfantine dans sa légèreté, mêlant sans dalla cultura alta con altri sfacciatamente pop, Tuono solution de continuité des références culturelles classiques Pettinato esprime un’ironia capace di sintesi fulminanti, avec d’autres ouvertement pop, Tuono Pettinato exprime in quelle che potrebbero sembrare semplici ma meritorie une ironie aux raccourcis parfois décapants. Ce qui pour- opere di divulgazione culturale ma sono in realtà auto- rait sembler de simples œuvres de divulgation culturelle nomi percorsi di comprensione tracciati su carta. Spesso méritoires sont en réalité des parcours autonomes de com- personaggio dei suoi stessi fumetti, si ritrae in caricatura préhension couchés sur le papier. Se mettant souvent en 258 come una sorta di metallaro gentile, un omino calvo e scène dans ses propres planches, il se dessine de manière barbuto con un teschio stilizzato sulla T-shirt. caricaturale, en petit homme chauve et barbu avec un tête de mort stylisée sur son t-shirt, une sorte de gentil « mé- Dopo una lunga serie di esperimenti brevi e autoprodu- talleux ». zioni personali e collettive49, Tuono Pettinato arriva alla dimensione lunga con Galileo! Un dialogo impossibile Après une longue série d’expériences de la forme brève (Felici Editore, 2009), con la collaborazione ai testi et d’autoproductions personnelles et collectives49, Tuono di Nadia Ioli Pierazzini, Francesca Riccioni e Vittoria Pettinato arrive au format long avec Galileo! Un dialogo Balandi, per quanto i dialoghi messi in bocca alle sue impossibile (« Galilée ! Un dialogue impossible », Felici afettuose caricature di Galileo, Einstein, Focault e altri Editore, 2009), avec la collaboration pour les textes de scienziati portino la sua inequivocabile irma. Nadia Ioli Pierazzini, Francesca Riccioni et Vittoria Ba- Quella su Galileo è solo la prima delle sue biograie landi, même si les répliques lancées par ses afectueuses storico-culturali. Garibaldi. Resoconto veritiero delle caricatures de Galilée, Einstein, Foucault et autres scienti- sue valorose imprese, ad uso delle giovani menti (Rizzoli iques portent sans équivoque sa signature.

49 Fra cui spicca l’esperienza dei Super Amici, un eterogeneo collettivo di 49 Notamment l’expérience des Super Amici, un collectif hétérogène d’au- fumettisti fondato assieme a Dr. Pira, Maicol&Mirco, Ratigher e LRNZ, e teurs de bande dessinée fondé avec Dr. Pira, Maicol&Mirco, Ratigher et la cui principale espressione è stata il periodico antologico “Hobby Comics” LRNZ, et dont la principale expression a été le périodique anthologique (GRRRžetic, 2008-2013). Hobby Comics (GRRRžetic, 2008-2013).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 258 2/09/18 09:24 NL GB

Tuono Pettinato, pseudoniem van Andrea Paggiaro (Pisa, Andrea Paggiaro (Pisa, 1976), better known as Tuono 1976), een lichtvoetig maar intelligent verkondiger van Pettinato (“Combed Thunder”), is an easy-going, cultured persoonlijke ‘ilosoische bespiegelingen met behulp van person, with his very own approach to “philosophical poppetjes’, is een van de meest karakteristieke stripteke- speculation with puppets”. Indeed, he is one of the most naars binnen de hedendaagse stripwereld. Zijn nom de plu- unusual voices in the contemporary Italian comic scene. His me komt van Borges (het is de titel van een van de boeken pseudonym comes from Borges (it is the title of one of the die worden bewaard in de bibliotheek van Babel), en is op books in the library of Babel) and is in itself a statement of zichzelf al een poëtische verklaring. Met zijn humoristische, his poetics. Starting with a humorous, and in its lightness bijna kinderlijke stijl, waarin hij voortdurend elementen uit almost childlike, stylisation, mixing seamlessly references de hoge cultuur vermengt met elementen uit de platte to high culture with others that are brazenly pop, Tuono popcultuur, bereikt Tuono Pettinato een vorm van bijten- Pettinato expresses an amazing irony in what might seem de ironie in wat zou kunnen doorgaan voor eenvoudige simple, albeit useful works of cultural dissemination, but maar verdienstelijke populair-culturele werken, maar in are in fact original approaches to understanding drawn on werkelijkheid autonome, op papier getekende bewustwor- paper. Often a character in his own comic books, he draws dingsprocessen zijn. Hij komt vaak voor als personage in zijn caricatures of himself as a kindhearted heavy metal fan: eigen strips, en beeldt zichzelf dan karikaturaal af als een a short, bald man with a beard and a stylised skull on his 259 soort vriendelijke heavy-metaliguur, een kaal mannetje T-shirt. met een baard en op zijn T-shirt een gestileerde schedel. After a long series of short experiments and personal Na een serie korte experimenten en persoonlijke en col- and collective self-produced works,49 Tuono Pettinato lectieve producties in eigen beheer49 komt Tuono Pettinato produced his irst long work Galileo! Un dialogo impossibile tot een werk van lange adem met Galileo! Un dialogo im- (Felici Editore, 2009), with texts by Nadia Ioli Pierazzini, possibile (‘Galileo! Een onmogelijke dialoog’, Felici Editore, Francesca Riccioni and Vittoria Balandi, even though 2009), met daarin tekstbijdragen van Nadia Ioli Pierazzini, the dialogues placed in the mouths of his affectionate Francesca Riccioni en Vittoria Balandi, maar de dialogen die caricatures of Galileo, Einstein, Focault and other scientists zijn liefdevolle karikaturen van Galileo, Einstein, Foucault are unmistakably his. en andere wetenschappers in de mond gelegd worden, zijn The biography of Galileo is just the irst of his cultural onmiskenbaar van zijn eigen hand. historical biographies. Garibaldi. Resoconto veritiero delle De biograie over Galileo is pas de eerste van zijn historisch- sue valorose imprese, ad uso delle giovani menti (“Garibaldi.

49 Waaronder Super Amici, een heterogeen collectief van stripauteurs, op- 49 In particular, his experience with Super Amici (“Super Friends”), gericht samen met Dr. Pira, Maicol&Mirco, Ratigher en LRNZ, met als a heterogeneous group of cartoonists founded together with Dr. Pira, belangrijkste uitgave de periodieke bloemlezing Hobby Comics (GRRRžetic, Maicol&Mirco, Ratigher and LRNZ, the most visible result of which was 2008-2013). the anthological magazine Hobby Comics (GRRRžetic, 2008-2013).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 259 2/09/18 09:24 Lizard, 2010) è la vera storia di Garibaldi, raccontata in Cet album sur Galilée est la première de ses biographies chiave ironica ma non banalizzata, tanto nei fatti quanto historico-culturelle. Garibaldi. Resoconto veritiero delle sue nelle opinioni che animavano l’Eroe dei Due Mondi. Il valorose imprese, ad uso delle giovani menti (« Garibaldi. libro non nasconde l’idealismo un po’ ingenuo di Gari- Compte-rendu idèle de ses entreprises valeureuses, à baldi, l’odio viscerale per il Papa e i preti, l’ostilità per l’usage des jeunes esprits », Rizzoli Lizard, 2010) raconte Cavour e i politicanti. E già che c’è, Tuono coglie anche ensuite la véritable histoire de Garibaldi, avec ironie mais l’occasione per satireggiare l’educazione italiana, che ne sans jamais la tirer vers le banal. Il y rend compte des faits ha fatto un santino. mais aussi des opinions qui animaient le Héros des Deux Il magniico lavativo (TopiPittori, 2011) è il primo ca- Mondes. Le livre ne passe pas sous silence l’idéalisme un pitolo di un’autobiograia sentimentale in progress, in peu ingénu de Garibaldi, sa haine viscérale pour le Pape cui Tuono racconta la propria infanzia, all’insegna della et les prêtres, son hostilité pour Cavour et les politicards. curiosità e della scoperta. Et au passage, Tuono proite de l’occasion pour se moquer Con Enigma. La strana vita di Alan Turing (Rizzoli Li- de l’éducation italienne, et de l’image sainte qu’elle a zard, 2012), torna invece a raccontare di uno scienziato, construit de lui. con la collaborazione della isica Francesca Riccioni. È Il magniico lavativo (« Le tire-au-lanc magniique », ancora un riuscito connubio fra realtà e sintesi comica, TopiPittori, 2011) est le premier chapitre d’une autobio- con la seconda solidamente al servizio della prima, com- graphie, conçue comme un work in progress, où Tuono presi i numerosi riferimenti pop: Biancaneve, i robot raconte les sensations de son enfance, à l’enseigne de la giganti degli anime, he Wall dei Pink Floyd. curiosité et de la découverte. Avec Enigma. La strana vita di Alan Turing (« Enigma. Corpicino (GRRRžetic, 2013) è un amarissimo L’étrange vie d’Alan Turing », Rizzoli Lizard, 2012), il re- pamphlet, in forma di favola nera, sulla vient au récit de la vie d’un scientiique, en collaboration spettacolarizzazione mediatica del dolore: un bambino avec la physicienne Francesca Riccioni. Il s’agit encore viene ucciso, e il circo dell’informazione si scatena in un d’un mariage réussi entre réalité et synthèse comique, la crescendo di nefandezze di cui l’omicidio è solo la prima, seconde étant solidement mise au service de la première, tragica espressione, mentre la ricerca della verità inisce avec de nombreuses références pop : Blanche Neige, les subordinata all’ossessione per il dettaglio macabro, robots géants de l’animation japonaise, he Wall des Pink al primo piano sulla disperazione dei parenti, e a un Floyd. ipocrita senso d’indignazione collettiva. (Rizzoli Lizard, 2014) è la storia di Kurt (« Petit corps », GRRRžetic, 2013) est un 260 Nevermind Corpicino Cobain, il cantante dei Nirvana morto suicida nel 1994, pamphlet très amer, sous forme de conte sombre, sur raccontata col solito minimalismo lunare: l’infanzia la mise en spectacle médiatique de la douleur. Après la in una famiglia problematica e in un paese senza pro- mort d’un enfant, le cirque de l’information se déchaîne spettive, l’iperattività, il progressivo disadattamento, il en un crescendo d’abjections dont le meurtre n’est que la vagabondaggio, la droga, ino alla scoperta del punk, e première tragique expression, tandis que la recherche de la al breve momento di grazia prima della fama, che tra- vérité init par céder la place à l’obsession pour les détails volge e distrugge tutto; e alla ine, l’uscita di scena verso macabres, au voyeurisme sur le désespoir des parents, et à il suicidio, che rimane fuori campo. È una biograia/ un hypocrite sentiment d’indignation collective. omaggio per chi sa già di chi si parla ed è in grado di Nevermind (Rizzoli Lizard, 2014) raconte l’histoire de ricostruire il non detto e ovviamente di decodiicare i Kurt Cobain, le chanteur de Nirvana qui s’est suicidé en segni della cultura pop, a partire dall’amico immaginario 1994. Il le fait avec son habituel minimalisme lunaire : che accompagna Cobain per tutto il libro, fungendo da l’enfance dans une famille problématique et dans un lieu voce narrante, ed è modellato sulla tigre di pezza Hobbes sans perspectives, l’hyperactivité, la voie de la marginalité, della famosa striscia americana Calvin & Hobbes di Bill le vagabondage, la drogue, jusqu’à la découverte du punk, Watterson. et au court moment de grâce ayant précédé la célébrité, L’Odiario (GRRRz, 2016) è un nuovo esilarante capitolo qui renverse et détruit tout ; enin, la sortie de scène vers della narrazione autobiograica di Tuono, che prende di le suicide, qui reste hors champ. C’est une biographie et petto la propria reputazione buonista, mostrando il lato un hommage destiné à qui sait déjà de quoi il retourne

Cartaditalia_N°4 v5.indd 260 2/09/18 09:24 culturele biograieën. Garibaldi. Resoconto veritiero delle sue Truthful Account of His Valorous Deeds for Use by Young valorose imprese, ad uso delle giovani menti (‘Garibaldi. Een Minds”, Rizzoli Lizard, 2010) is the true story of Garibaldi, waarheidsgetrouw verslag van zijn dappere ondernemingen, told in a way that is ironical, but not trivial, as regards both voor gebruik van jonge geesten’ Rizzoli Lizard, 2010) is het the actions and opinions of the Hero of the Two Worlds. ware verhaal over Garibaldi, ironisch verteld, maar zonder The book does not hide Garibaldi’s rather naive idealism, te bagatelliseren, noch wat betreft de feiten, noch wat his visceral hatred of the Pope and priests, or his hostility betreft de meningen van de Held van Twee Werelden. Het towards Cavour and politicians. Since he was there, Tuono boek verzwijgt het ietwat naïeve idealisme van Garibaldi also takes this opportunity to satirise the Italian educational niet, noch zijn diepgewortelde haat jegens de paus en system, which turned Garibaldi into a sort of saint. de priesters, noch zijn vijandigheid jegens Cavour en Il magnifico lavativo (“The Magnificent Idler”, TopiPittori, onbetrouwbare politici. Die elementen zitten er allemaal 2011) is the irst chapter of a sentimental autobiography in, maar Tuono grijpt ook de gelegenheid aan om de spot te in progress, in which Tuono talks about his own childhood, drijven met het Italiaanse onderwijs, dat een soort heilige focusing on curiosity and discovery. van hem heeft gemaakt. In Enigma. La strana vita di Alan Turing (“Enigma. The Il magnifico lavativo (‘De fantastische nietsnut’, TopiPittori, Strange Life of Alan Turing”, Rizzoli Lizard, 2012), Tuono goes 2011) is het eerste hoofdstuk van een sentimentele auto- back to talking about a scientist, with the collaboration of biograie in progress, waarin Tuono vertelt over zijn eigen the physicist Francesca Riccioni. The book is once again a kindertijd, die in het teken stond van nieuwsgierigheid en successful mix of fact and comic synthesis, with the latter ontdekkingsdrift. decidedly at the service of the former, including numerous Met Enigma. La strana vita di Alan Turing (‘Enigma. Het pop references: Snow White, the giant robots of anime and vreemde leven van Alan Turing’, Rizzoli Lizard, 2012) keert Pink Floyd’s The Wall. hij daarentegen weer terug naar een verhaal over een wetenschapper, in samenwerking met natuurkundige Corpicino (“Tiny Body”, GRRRžetic, 2013) is a very hard- Francesca Riccioni. Ook dit is weer een geslaagde hitting pamphlet, written as a dark fairytale, on how the verbintenis tussen het werkelijke en het komische, waarbij media turn suffering into entertainment. When a child het tweede veelal ten dienste staat van het eerste, gezien is killed, the media circus goes into a frenzy and the de talloze verwijzingen naar de popcultuur: Sneeuwwitje, child’s murder is merely the irst, tragic event in a series de reuzenrobots uit Japanse animatieilms en The Wall van of despicable actions, where the search for truth takes Pink Floyd. second place to the obsession with macabre detail, close- ups to show the suffering of the child’s relatives and the 261 Corpicino (‘Lichaampje’, GRRRžetic, 2013) is een bitter pam- hypocritical collective sense of indignation. let in de vorm van een zwart sprookje over het tot een Nevermind (Rizzoli Lizard, 2014) is the story of Kurt Cobain, mediaspektakel maken van verdriet: een kind wordt ge- the lead singer of Nirvana who committed suicide in dood, en vervolgens breekt het informatiecircus los in een 1994. The story is told with the usual lunar minimalism: crescendo van wreedheden waarvan de moord nog maar his growing up in a troubled family in a town without a het tragische begin is. Het onderzoek naar de waarheid raakt future, his hyperactivity, his gradual maladjustment, his ondergeschikt aan de obsessie voor macabere details, met wanderings, his use of drugs, his discovery of punk and voorop de wanhoop van de familieleden en een hypocriet the brief moment of grace before he becomes famous, collectief gevoel van verontwaardiging. which destroys everything; and, inally, his disappearance Nevermind (Rizzoli Lizard, 2014) is het verhaal over Kurt from the limelight on his way towards suicide, which Cobain, de zanger van de groep Nirvana die in 1994 door occurs offscreen. It is a biography/tribute for people who zelfmoord om het leven kwam, verteld in Tuono’s gebruike- already know what is being spoken about and are able to lijke minimalistische stijl: de kindertijd in een problematisch reconstruct what is not said and obviously decode the signs gezin in een dorp zonder vooruitzichten, de hyperactivi- of pop culture, starting with the imaginary friend based on teit, de toenemende onaangepastheid, het zwerven en de Hobbes, the stuffed tiger from Bill Watterson’s famous drugs, tot de ontdekking van de punk en het korte moment American comic strip Calvin & Hobbes, who accompanies van geluk voordat de roem alles ruïneert en verwoest; en Cobain throughout the book and acts as the narrative voice. uiteindelijk de zelfmoord als uitweg, die overigens buiten L’Odiario (“The Hate Diary”, GRRRz, 2016) is a new, hilarious

Cartaditalia_N°4 v5.indd 261 2/09/18 09:24 oscuro che si nasconde dietro i pupazzetti, mentre We et peut reconstruire le non-dit et bien sûr décoder les Are the Champions (Rizzoli Lizard, 2016), in collabora- signes de la culture pop, à partir de l’ami imaginaire qui zione con Dario Moccia, racconta col solito mix d’ironia accompagne Cobain tout au long de l’album, et qui ra- e partecipazione di un altro idolo della musica scompar- conte l’histoire. Il est inspiré du tigre en peluche Hobbes so, il cantante dei Queen Freddie Mercury. du célèbre comic strip américain Calvin & Hobbes de Bill In Non è mica la ine del mondo (Rizzoli Lizard, 2017), Watterson. Tuono Pettinato torna a far coppia con Francesca Ric- L’Odiario (GRRRz, 2016 ; le titre italien est un jeu de cioni per parlare di emergenza climatica attraverso una mot valise mêlant les mots odio, « haine », et diario, famigliola di alieni in gita turistica su una Terra futura « journal intime ») est un nouveau chapitre hilarant de ormai distrutta. la narration autobiographique de Tuono, qui s’attaque à sa propre réputation de « gentil », en montrant le côté obscur de ses petits personnages. Quant à We Are the Champions (Rizzoli Lizard, 2016), en collaboration avec Dario Moccia, il raconte avec l’habituel mélange d’ironie et de connivence l’histoire d’une autre idole disparue de la musique, le chanteur des Queen, Freddie Mercury. Dans Non è mica la ine del mondo (« C’est quand même pas la in du monde », Rizzoli Lizard, 2017), Tuono Petti- nato s’associe à nouveau à Francesca Riccioni pour parler d’urgence climatique grâce à une famille d’extraterrestres qui font du tourisme sur une Terre du futur désormais dévastée.

262

Cartaditalia_N°4 v5.indd 262 2/09/18 09:24 beeld blijft. Het is een hommage annex biograie voor chapter in Tuono’s autobiographical narrative, in which he degene die weet over wie het gaat, met een geslaagde re- challenges his own reputation as being a goody-goody, constructie van het onuitgesprokene en uiteraard de nodige revealing the dark side that he hides behind his puppets, sporen van de popcultuur, te beginnen bij de imaginaire while We Are the Champions (Rizzoli Lizard, 2016), produced vriend die Cobain door het hele boek heen vergezelt, die in collaboration with Dario Moccia, tells the story, with fungeert als vertelstem en is gemodelleerd naar de stoffen the usual mix of irony and participation, of another dead tijger Hobbes uit de beroemde Amerikaanse strip Calvin & idol from the music world, Queen’s lead singer, Freddie Hobbes van Bill Watterson. Mercury. L’Odiario (‘De gehate’, GRRRz, 2016) is een nieuw hilarisch In Non è mica la ﬁne del mondo (“It’s Not the End of the hoofdstuk uit de autobiograie van Tuono, die zijn eigen re- World”, Rizzoli Lizard, 2017), Tuono Pettinato is back with putatie als weldenkend mens stevig de grond inboort door Francesca Riccioni to talk about the climate emergency, de donkere kant van zijn poppetjes te laten zien. We Are the using a family of aliens who are visiting a future Earth now Champions (Rizzoli Lizard, 2016) maakt hij in samenwerking in ruins. met Dario Moccia, en gaat met de bekende mix van ironie en betrokkenheid over een ander overleden muziekidool, zanger Freddie Mercury van Queen. In Non è mica la ﬁne del mondo (‘Het is niet het einde van de wereld’, Rizzoli Lizard, 2017) werkt Tuono Pettinato weer samen met Francesca Riccioni en behandelen ze het kli- maatprobleem aan de hand van een aliengezinnetje dat een toeristische reis maakt over de toekomstige, inmiddels verwoeste planeet aarde.

263

Cartaditalia_N°4 v5.indd 263 2/09/18 09:24 2

1 Tuono Pettinato Enigma

2-3 Tuono Pettinato Garibaldi

264

Cartaditalia_N°4 v5.indd 264 2/09/18 09:24 3

265

Cartaditalia_N°4 v5.indd 265 2/09/18 09:24 4

266

Cartaditalia_N°4 v5.indd 266 2/09/18 09:24 4 Tuono Pettinato Nevermind

5-6 Tuono Pettinato Oramai

267

Cartaditalia_N°4 v5.indd 267 2/09/18 09:24 Zerocalcare

IT FR

Pseudonimo di Michele Rech (Arezzo, 1983), Zerocal- Pseudonyme de Michele Rech (Arezzo, 1983), Zerocal- care rappresenta il più rilevante caso editoriale espresso care représente le plus important phénomène éditorial dal fumetto italiano dall’inizio dell’era dei graphic novel. qu’a connu la bande dessinée italienne depuis les débuts Cresciuto nel quartiere popolare romano di Rebibbia50, du roman graphique. Ayant grandi dans le quartier po- Zerocalcare inizia a raccontare le sue esperienze di vita pulaire romain de Rebibbia50, Zerocalcare commence à quotidiana sul suo blog personale, in brevi storie intrise raconter sa vie quotidienne sur son blog, dans de courtes di humor postmoderno e riferimenti alla cultura pop. histoires post-modernes, pleines d’humour et de clins Accanto a lui un cast di comprimari modellati sui suoi d’œil à la culture pop. À ses côtés apparaissent toute une amici e famigliari, e un armadillo, personaggio imma- série de personnages récurrents inspirés par ses amis et sa ginario che permette a Zerocalcare di mettere in scena i famille, et un tatou, personnage imaginaire qui permet suoi dialoghi interiori. Quella che emerge dalle sue storie à Zerocalcare de mettre en scène ses dialogue intérieurs. è una generazione precaria, stretta fra lavori occasionali À travers ses histoires se dessine une génération précaire, e “accolli” asissianti, caratterizzata da uno stile di vita étoufée entre petits boulots et « casse-couilles » lourdin- forzatamente postadolescenziale i cui unici valori unii- gues, caractérisée par un style de vie de post-adolescents canti sembrano l’orgoglio di quartiere e la comunanza di malgré eux où les seules valeurs communes semblent être 268 riferimenti culturali di massa. L’efetto generazionale è l’orgueil pour son quartier et les références partagées tirées alla base di un successo che in breve tempo diventa tra- de la culture mainstream. L’efet générationnel est à la base volgente, e spinge l’autore a passare su carta adottando il d’un succès qui en très peu de temps est devenu irrésis- formato lungo, con risultati generalmente meno incisivi tible, et a poussé l’auteur à passer du web au papier en rispetto alle storie brevi, ma ugualmente sinceri e grazia- adoptant la forme longue, avec des résultats généralement ti da altrettanto successo. moins incisifs que ses histoires courtes, mais tout aussi sincères et rencontrant tout autant de succès. La profezia dell’armadillo (Edizioni Graicart, 2011) è il primo tentativo di Zerocalcare con il formato libro: La prophétie du tatou (Edizioni Graicart, 2011 ; édition non ancora propriamente un racconto lungo, quanto un française : Paquet, 2014) est la première tentative de insieme di brevi storie collegate fra loro, il cui ilo con- Zerocalcare de s’approcher du format livre. Il ne s’agit duttore è la morte di un’amica d’infanzia per anoressia. pas encore à proprement parler d’une histoire longue, La natura frammentaria del racconto evidenzia l’inespe- mais d’un ensemble de courtes histoires reliées entre elles, rienza dell’autore, superata nelle opere successive, che si dont le il conducteur est la mort d’une amie d’enfance fanno via via più ambiziose. à cause de son anorexie. La nature fragmentaire du récit

50 La nascita in terra toscana è incidentale: il padre si trovava per lavoro 50 Sa naissance en Toscane est le fruit d’un concours de circonstances : son ad Arezzo; Zerocalcare avrebbe poi vissuto per qualche tempo in Francia, père se trouvait à ce moment-là à Arezzo pour son travail ; Zerocalcare a éga- nazione d’origine della madre. lement vécu quelques temps en France, pays d’origine de sa mère.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 268 2/09/18 09:24 NL GB

Zerocalcare, pseudoniem van Michele Rech (Arezzo, 1983), Zerocalcare, the pseudonym of Michele Rech (Arezzo, is de meest uitgegeven auteur van Italiaanse strips sinds het 1983), is the most important Italian cartoonist since the begin van het tijdperk van de graphic novel. Zerocalcare, beginning of the era of the graphic novel. He grew up in die opgroeide in de Romeinse volkswijk Rebibbia50, begint the working-class neighbourhood of Rebibbia in Rome50 een persoonlijk blog met korte verhalen over zijn dagelijks and began writing about his everyday life experiences in his leven, dat doordrenkt is van postmoderne humor en verwij- own personal blog, using short stories full of post-modern zingen naar de popcultuur. Naast hem zien we een groep op humour and pop culture references. In addition to himself, vrienden en familie geïnspireerde andere personen en een there is an entire cast of supporting characters based on gordeldier, een ictief personage dat Zerocalcare gebruikt his friends and relatives, and an armadillo – an imaginary om zijn innerlijke dialogen ten tonele te voeren. Zijn ver- character that enables Zerocalcare to depict his internal halen tonen een onzekere generatie die gemangeld wordt dialogues. What emerges from his stories is a generation tussen tijdelijke baantjes en verstikkende ‘verplichtingen’ living in a precarious situation, trapped between odd jobs en er een levensstijl op nahoudt die de puberteit nauwelijks and all the suffocating “needy” people, with a lifestyle that is ontgroeid, met als enige gemeenschappelijke waarden de is necessarily post-adolescent, in which the only unifying trots op de eigen wijk en een gedeelde massacultuur. Het values appear to be neighbourhood pride and mass culture generatieaspect vormt de basis van een succes dat in korte references. This generational identity is what was behind 269 tijd zo overweldigend wordt dat de auteur noodgedwongen a success so rapid that he was soon obliged to switch to a overstapt op papier om langere verhalen te kunnen maken, longer format on paper, with results that are generally less waarvan het resultaat weliswaar minder scherp is dan de incisive than the short stories, but nevertheless still sincere korte verhalen, maar even oprecht en succesvol. and equally successful.

La profezia dell’armadillo (‘De profetie van het gordeldier’, La profezia dell’armadillo (Edizioni Graicart, 2011) is Edizioni Graicart, 2011) is Zerocalcares eerste poging in Zerocalcare’s irst attempt at the book format. Rather than boekformaat: het is nog niet echt een lang verhaal, maar a long story, it is more a series of interrelated short stories, een verzameling korte, onderling samenhangende verhalen in which the common thread is a childhood friend who died met als rode draad de dood van een jeugdvriendinnetje of anorexia. The fragmentary nature of the book reveals als gevolg van anorexia. Het fragmentarische karakter van the author’s lack of experience, which he rectiies in his het verhaal geeft blijk van de onervarenheid van de auteur, following works as he starts to become more ambitious. maar dat maakt hij goed in de volgende werken, die steeds Tentacles at My Throat (original title: Un polpo alla gola, ambitieuzer worden. BAO Publishing, 2012; English edition: Europe Comics,

50 Hij is bij toeval in Toscane geboren: zijn vader was in Arezzo voor werk; 50 It was by chance that he was born in Tuscany, as his father happened to be Zerocalcare zou daarna nog een tijdje in Frankijk wonen, het geboorteland working in Arezzo. Zerocalcare then lived for a while in France, his mother’s van zijn moeder. country of origin.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 269 2/09/18 09:24 Un polpo alla gola (BAO Publishing, 2012) è il primo traduit l’inexpérience de l’auteur, qu’il va progressivement vero graphic novel di Zerocalcare, e afronta il tema del dépasser dans les albums suivants, de plus en plus senso di colpa. Coerentemente con la sua poetica inti- ambitieux. mista, si tratta di un senso di colpa minimale e radicato Un polpo alla gola (« Un poulpe à la gorge » BAO Publi- nell’infanzia: quello di aver causato a un’amica il richia- shing, 2012) est le premier véritable roman graphique mo dal preside. Quando inine riuscirà a confessarglielo, de Zerocalcare, sur le thème du sentiment de culpabilité. scoprirà che a lei non importava ormai più nulla, e che De façon cohérente avec sa poétique intimiste, il s’agit anzi aveva del tutto dimenticato l’episodio. Decisamente d’une culpabilité minimale et enracinée dans l’enfance : più solido del precedente, Un polpo alla gola è legato a celle d’avoir causé à une copine une convocation chez le La profezia dell’armadillo dal tema della crescita, che li proviseur. Quand il inira par réussir à le lui confesser, il rende i primi tasselli di quello che sembra già un percor- découvrira qu’elle n’y avait accordé aucune importance, so a metà tra il personale e l’autoriale. et qu’elle avait même oublié cet épisode. Assurément plus solide que le précédent, Un polpo alla gola est lié à La Nel più breve Dodici (BAO Publishing, 2013) Zero, i prophétie du tatou par le thème du passage à l’âge adulte. suoi amici Secco e Cinghiale – che i lettori hanno già Ce sont les premières étapes d’un parcours qu’il va tracer à imparato a conoscere – e una ragazza di nome Katja mi-chemin entre sa vie personnelle et sa vie d’auteur. iniscono bloccati a Rebibbia durante un’invasione di zombie. Al di sotto del consueto strato di riferimenti Dans le plus court 12 heures plus tard. Le matin des generazionali (da Ken il Guerriero visto come Cristo morts-vivants (titre original : Dodici, BAO Publishing, all’elogio di Street Fighter), Zerocalcare mette in scena 2013 ; édition française : Cambourakis, 2018 ) Zero, ses un atto d’amore per il suo quartiere; e dato che il suo amis Secco et Sanglier – que les lecteurs connaissent déjà alter ego rimane svenuto per motivi ignoti durante – ainsi qu’une ille appelée Katja inissent enfermés dans gran parte della storia, per una volta sono i comprimari le quartier de Rebibbia pendant une invasion de zombies. al centro dell’attenzione. Sous la strate habituelle de références générationnelles Con le sue 235 pagine, Dimentica il mio nome (BAO (de Ken le Survivant vu comme le Christ, à l’éloge de Publishing, 2014) è invece decisamente più lungo e Street Fighter), Zerocalcare fait une déclaration d’amour complesso. In occasione della morte della nonna, Zero, à son quartier. Et comme son alter ego perd connaissance sempre in compagnia dell’usuale armadillo e dell’a- pour des raisons inconnues pendant une grande partie de mico Secco, deve fare i conti col dolore della madre, l’histoire, ce sont pour une fois les personnages qui l’en- col suo passato e con quello della stessa nonna, che ha tourent qui vont occuper le devant de la scène. 270 inspiegabili buchi logici, e della cui vita Zero andrà Avec ses 235 pages, Oublie mon nom (BAO Publishing, a scoprire i lati più rocamboleschi, come il di lei ma- 2014 ; édition française : Cambourakis, 2017) est un al- trimonio nella stirpe delle volpi, creature fantastiche bum plus long et plus complexe. À l’occasion de la mort che vivono di trufe e inganni ai margini del mondo de sa grand-mère, Zero, toujours en compagnie du tatou umano. La madre di Zero, metà umana e metà volpe, et de son ami Secco, doit afronter la douleur de sa mère, diventa così un punto d’equilibrio da difendere a ogni mais aussi son propre passé et celui de sa grand-mère. La costo. Nel trasformare la propria storia famigliare in vie de cette dernière présente en efet certaines incohé- fantasy, Dimentica il mio nome si direbbe il tentativo di rences inexplicables et Zero va en découvrir les côtés les Zerocalcare di mettere su carta la propria maturazione. plus rocambolesques, comme son mariage avec le groupe Anche lui, come Gipi, sembra provare a elaborare il des renards, créatures fantastiques qui vivent d’arnaques senso di colpa per la fama che gli è piovuta addosso, et d’escroqueries aux marges du monde humain. La mère quasi volesse liberarsi del suo personaggio. Si assiste, de Zero, mi-humaine et mi-renard, devient ainsi un point con un misto di tenerezza e voyeurismo, al faticoso e d’équilibre à défendre à tout prix. Transformant sa propre un po’ impacciato tentativo dell’autore di lasciarsi alle histoire familiale en récit fantasy, Zerocalcare tente avec spalle lo Zero “pop”, e di dimostrare che è cresciuto, Oublie mon nom de témoigner dans ses planches d’une che anche lui può diventare “il monte di qualcun al- plus grande maturité. Lui aussi, comme Gipi, semble tro”, l’adulto responsabile dietro al quale i più giovani essayer de réléchir sur le sentiment de culpabilité suscité si possono riparare. par la célébrité qui lui est tombée dessus, comme s’il vou-

Cartaditalia_N°4 v5.indd 270 2/09/18 09:24 Un polpo alla gola (‘Een octopus in je keel’, BAO Publishing, 2018) is Zerocalcare’s irst real graphic novel and tackles 2012) is Zerocalcares eerste echte graphic novel en gaat the theme of guilt. In line with his intimist poetics, his over schuldgevoel. In lijn met zijn intimistische poëzie gaat feelings of guilt are minimal and rooted in his childhood: het om een minimaal schuldgevoel dat geworteld is in de getting his friend into trouble with the headteacher. When kindertijd: schuldgevoel omdat je een vriendinnetje hebt he inally manages to confess this to her, he discovers that verklikt bij de rector. Wanneer de hoofdpersoon ten slotte she couldn’t care less and had completely forgotten about de moed verzamelt om dit aan haar op te biechten, komt hij the episode. Tentacles at My Throat, a far more solid work erachter dat zij er totaal niet meer mee zit en het hele voor- than La profezia dell’armadillo, is linked to the latter by the val zelfs vergeten is. Un polpo alla gola zit beslist beter in theme of growing up, making these two works the irst two elkaar dan het voorgaande werk en gaat net als La profezia steps in an approach that already appears midway between dell’armadillo over opgroeien, een thema dat hem de eer- personal and authorial. ste bouwstenen geeft voor wat zich dan al aftekent als een middenweg tussen het persoonlijke en het auteursverhaal. In the shorter Dodici (“Twelve”, BAO Publishing, 2013), Zero, his friends Secco and Cinghiale – who his readers In het kortere Dodici (‘Twaalf’, BAO Publishing, 2013) komen already know – and a girl called Katja end up trapped in Zero, zijn vrienden Secco en Cinghiale – met wie de lezer Rebibbia during a zombie invasion. Beneath the usual layer reeds kennis heeft gemaakt – en een meisje genaamd Katja of generational references (from Ken the Warrior seen as tijdens een invasie van zombies in Rebibbia vast te zitten. Christ to the eulogy of Street Fighter), Zerocalcare stages an Verstopt onder de vertrouwde laag generatiegebonden ver- act of love for his neighbourhood. Given that during much wijzingen (van Ken the Warrior als Christus tot de lofzang op of the book his alter ego remains unconscious for reasons Street Fighter) brengt Zerocalcare een liefdesverklaring aan unknown, for once it is the supporting cast that is the centre zijn wijk; aangezien zijn alter ego om onbekende redenen ge- of attention. durende een groot deel van het verhaal bewusteloos is, staan Forget My Name (original title: Dimentica il mio nome, BAO de andere personages voor één keer in het middelpunt. Publishing, 2014; English edition: Europe Comics, 2015) is far Dimentica il mio nome (‘Vergeet mijn naam’, BAO Publishing, longer (235 pages) and also far more complicated. When 2014) is met 235 pagina’s een stuk langer en complexer. his grandmother dies, Zero, as always accompanied by the Naar aanleiding van het overlijden van zijn oma wordt Zero- armadillo and his friend Secco, has to deal with his mother’s calcare, nog steeds vergezeld door het vertrouwde gordel- suffering, with her past and that of his grandmother, which dier en zijn vriend Secco, geconfronteerd met zijn moeders has inexplicable gaps. Zero discovers the most amazing verdriet, met zijn eigen verleden en met dat van zijn oma things about her, such as her marriage to a member of 271 dat onverklaarbare lacunes vertoont, en over wiens leven the race of foxes, fantastic creatures who make a living by Zero de meest lichtzinnige kanten zal ontdekken, zoals haar tricking and cheating people on the fringes of the human huwelijk met iemand uit een vossengeslacht, fantasiewe- world. Zero’s mother, half human and half fox, in this way zens die leven van zwendel en bedrog aan de grenzen van becomes someone to be defended at all costs. Given de mensenwereld. Zero’s moeder, half mens half vos, wordt that he turns his own family history into a fantasy story, zo een evenwichtspunt dat koste wat kost beschermd moet Forget My Name appears to be an attempt by Zerocalcare worden. Door het omzetten van zijn eigen familiegeschie- to portray his own maturation. Like Gipi, he seems to be denis in fantasy zou Dimentica il mio nome kunnen worden trying to process the feelings of guilt he feels over the gezien als Zerocalcares poging om zijn eigen volwassen- fame that arrived out of the blue, almost as if he wanted to wording op papier te zetten. Net als Gipi probeert ook hij free himself of his character. One witnesses, with a mixture het schuldgevoel over de roem die hem ten deel is gevallen of tenderness and voyeurism, the author’s dificult and uit te werken, alsof hij zich wil losmaken van zijn personage. somewhat clumsy attempt to put the “pop” Zero behind Met een mengeling van genegenheid en voyeurisme zijn we him and show that he has grown, that he, too, can become deelgenoot van de moeizame en enigszins onbeholpen po- “the mountain of someone else”, the responsible adult ging van de auteur om de ‘pop’-Zero achter zich te laten en behind whom young people can ind protection. te bewijzen dat hij is gegroeid, dat ook hij ‘de sterke schou- der’ voor anderen kan zijn, de verantwoordelijke volwassene This maturity is put into practice in Kobane Calling: achter wie jongere mensen bescherming kunnen zoeken. Greetings from Northern Syria (original title: Kobane Calling,

Cartaditalia_N°4 v5.indd 271 2/09/18 09:24 Questa crescita è messa in atto col successivo Kobane lait se libérer de son personnage. On assiste, avec un mé- Calling (BAO Publishing, 2016), l’opera di Zerocalcare lange de tendresse et de voyeurisme, à sa tentative diicile più matura e riuscita. Nel corso di più di 250 pagine, et un peu maladroite de laisser derrière lui le Zero « pop », Zero, in compagnia di alcuni amici e attivisti, compie un et de montrer qu’il a mûri, que lui aussi peut devenir « la viaggio in due tempi a Kobane, nel Kurdistan siriano, la montagne de quelqu’un d’autre », l’adulte responsable città divenuta simbolo della resistenza della popolazione derrière lequel les plus jeunes peuvent se mettre à l’abri. curda contro l’ISIS nell’ambito della lunga guerra civile siriana. Il secondo viaggio, in particolare, lo porta a ca- Cette évolution se conirme avec l’album suivant, Kobane pire meglio la natura della resistenza curda e a incontrare Calling (BAO Publishing, 2016), le plus réussi et le plus il capo dei ribelli. Lo Zerocalcare personaggio, ormai fa- abouti. Sur plus de 250 pages, Zero, en compagnie de miliare, assume per una volta un ruolo diverso, di guida plusieurs amis et activistes, fait un voyage en deux temps e coscienza dubbiosa all’interno di un problema enorme, à Kobane, dans le Kurdistan syrien, la ville devenue le che non è solo lo speciico della guerra curda, ma il tema symbole de la résistance de la population kurde contre più generale del confronto, drammatico e spesso ipocri- l’État islamique dans le cadre de la longue guerre civile ta, fra Occidente e mondo islamico. Continuando a rac- syrienne. Lors du second voyage, notamment, il va mieux contare se stesso, Zerocalcare inisce per la prima volta comprendre la nature de la résistance kurde et rencon- per raccontare anche altro; e se in precedenza, al di sotto trer le chef des rebelles. Le personnage de Zerocalcare, dell’umorismo, trattava di temi massimamente personali désormais familier, prend cette fois-ci un rôle diférent, come l’attaccamento alle radici, il localismo, la cultura celui de guide et de conscience critique à l’intérieur d’un pop come tradizione condivisa e il senso d’identità, énorme problème, qui n’est pas seulement la dimension stavolta il suo sguardo si rivolge più decisamente al glo- spéciique de la guerre kurde, mais le thème plus général bale. Questo cortocircuito “glocal” risulta fondamentale de la confrontation, dramatique et souvent hypocrite, per il buon esito del libro, che non è né giornalismo né entre l’Occident et le monde islamique. En continuant à romanzo, ma un reportage d’autore come quelli di Guy se raconter lui-même, Zerocalcare init pour la première Delisle, il cui scopo non è tanto approfondire o sviscera- fois par raconter aussi autre chose. Et si précédemment, re il cuore del problema, ma trasmettere un’opinione e il au-delà de l’humour, il traitait de thèmes lui étant très diicile percorso necessario a formarsela. È il ruolo non personnels comme l’attachement aux racines, la priorité degli storici e nemmeno dei giornalisti, ma degli intellet- donnée à l’échelle locale, la culture pop comme tradition tuali; e Zerocalcare lo assolve alla perfezione, lasciando partagée et le sentiment d’identité, cette fois-ci son regard il sospetto che se molti italiani oggi empatizzano con la s’élargit à l’échelle mondiale. Ce court-circuit « glocal » 272 causa curda, è più per merito del suo libro che dei vari sert la réussite de l’album, qui n’est ni du journalisme, special televisivi. ni du roman. C’est un reportage d’auteur comme ceux de Guy Delisle, dont l’objectif n’est pas d’approfondir Macerie prime, uscito per BAO Publishing in due volu- ou de mettre à nu le cœur d’un problème. Il cherche à mi fra 2017 e 2018 (il secondo col titolo Macerie prime transmettre une opinion et la diiculté du parcours né- – Sei mesi dopo) torna a concentrarsi su Zero e i suoi cessaire à la former. Ce n’est pas le rôle des historiens ni amici, alle prese col deinitivo ingresso nella maturità. des journalistes, c’est celui des intellectuels. Zerocalcare Negli anni del precariato di massa e della crisi economica s’en empare à la perfection, laissant penser que beaucoup che ha minato dalle fondamenta la capacità di guardare d’Italiens sont aujourd’hui sensibles à la cause kurde grâce al futuro con speranza, allo scoccare della maturità i nodi à son album plus qu’aux diverses émissions télévisées sur arrivano al pettine con brutale ferocia. E le persone cam- le sujet. biano, perdendo pezzi per strada. C’è chi, come nel caso di Zero, ce l’ha fatta, e per non macerarsi nel senso di Macerie prime (jeu de mots entre macerie signiiant colpa è spinto a chiudersi in una corazza di egoismo; chi ruines, décombres et materie prime, matières premières) si trova ingabbiato nella routine o in un lavoro odioso; est paru chez BAO Publishing en deux volumes entre chi vorrebbe un iglio ma sente che è quasi troppo tardi; 2017 et 2018 (le second sous le titre Macerie prime – Sei chi invece inaspettatamente si sposa e una bambina ce mesi dopo, « Macerie prime – Six mois plus tard »). Il l’ha; e anche chi pensa sia meglio farla inita. se concentre à nouveau sur Zero et ses amis, aux prises

Cartaditalia_N°4 v5.indd 272 2/09/18 09:24 Deze groei wordt bevestigd in het daaropvolgende Kobane BAO Publishing, 2016; English edition: Lion Forge Comics, Calling (BAO Publishing, 2016), Zerocalcares meest volwas- 2017), Zerocalcare’s most mature and accomplished sen en geslaagde werk. In meer dan 250 pagina’s maakt work. Over 250 pages, Zero, together with some friends Zero samen met een paar vrienden en activisten twee reizen and activists, goes on two journeys to Kobani in Syrian naar Kobani, in Syrisch Koerdistan, de staat die het symbool Kurdistan – the city that has become the symbol of the is geworden van het verzet van de Koerdische bevolking Kurdish population’s resistance to ISIS during Syria’s long tegen IS tijdens de lange burgeroorlog in Syrië. Met name civil war. The second journey, in particular, helps him to tijdens de tweede reis krijgt hij meer begrip voor het Koer- better understand the nature of Kurdish resistance and dische verzet en ontmoet hij het hoofd van de rebellen. Het allows him to meet the rebels’ leader. Zerocalcare the inmiddels vertrouwde personage Zerocalcare neemt voor character, with whom readers are by now familiar, this één keer een andere rol op zich, namelijk die van gids en time assumes a different role: as a guide and doubting ambigu geweten te midden van een enorm probleem, niet conscience within an enormous problem, which is not just alleen speciiek de Koerdische oorlog, maar meer algemeen the speciic problem of the Kurdish war, but also the more de hartverscheurende en vaak hypocriete strijd tussen het general topic of the dramatic, often hypocritical dialogue Westen en de islamitische wereld. Zerocalcare vertelt in between the West and the Islamic world. Continuing to deze beeldroman over zichzelf, maar voor het eerst ook narrate himself, Zerocalcare ends up for the irst time over iets anders; terwijl hij eerder, verstopt onder een laag also narrating otherness. While previously, beneath the humor, inging op uiterst persoonlijke thema’s, zoals ge- humour, he tackled above all personal topics, such as hechtheid aan zijn wortels, het ‘lokalisme’, de popcultuur his attachment to his roots, localism, pop culture as a als gemeenschappelijke traditie en het gevoel van identi- shared tradition and the sense of identity, this time his teit, richt hij zijn blik deze keer ook duidelijk op het globale gaze is directed at something decidedly more global. This aspect. Deze ‘glocal’ benadering blijkt essentieel voor het “glocal“ short-circuit is key to the success of the book, succes van het boek, dat noch een journalistiek werk noch which is neither journalism nor a novel, but a reportage een roman is, maar een auteursreportage à la Guy Delisle, like those of Guy Delisle, whose purpose is not so much to die zich niet zozeer richt op het uitdiepen of ontleden van go into great detail or fully investigate the root causes of het probleem, als wel op het overbrengen van een mening a problem as to communicate an opinion and show how en het ingewikkelde proces dat aan de vorming van die dificult it is to arrive at such an opinion. This is not the role mening voorafgaat. Dat is niet de rol van geschiedkundigen of historians, nor even journalists, but of intellectuals, and of journalisten, maar van intellectuelen; Zerocalcare vervult Zerocalcare performs this role to perfection, leaving behind die rol met verve en het zou weleens kunnen zijn dat de the suspicion that if many Italians now empathise with the 273 sympathie die zo veel Italianen tegenwoordig voor de Koer- Kurdish cause, it is more thanks to his book than the special dische zaak hebben, meer de verdienste van zijn boek is dan broadcasts on television. van al die televisiespecials. Macerie prime (“Raw Rubble”), published by BAO Publishing in two volumes, the irst in 2017 and the second, Macerie Macerie prime (Oud puin, in 2017 en 2018 door BAO Pu- prime – Sei mesi dopo (“Raw Rubble – Six Months Later”), blishing in twee albums uitgegeven (het tweede onder de in 2018, once more concentrates on Zero and his friends’ titel Macerie prime – Sei mesi dopo (Oud puin – een halfjaar struggling with inally coming of age. In this period of mass later) draait opnieuw om Zero en zijn vrienden, die nu dei- instability and an economic crisis that has undermined our nitief toetreden tot het tijdperk van de volwassenheid. In de ability to look to the future with hope, coming of age is jaren van grote algehele onzekerheid en de economische when problems come to a head in the most brutal ways crisis die elk sprankje hoop voor de toekomst met de grond possible. And people change, losing bits along the way. gelijk heeft gemaakt, komen de problemen met het aan- There are those, like Zero, who managed the transition and breken van de volwassenheid met ongekende kracht aan de in order not to torment themselves with feelings of guilt oppervlakte. Iedereen verandert en levert in. De een, Zero tend to protect themselves with an armour of selishness; bijvoorbeeld, heeft het gemaakt en voelt zich genoodzaakt there are those who ind themselves trapped in a life of zich in een harnas van egoïsme te hijsen om niet ten prooi routine or a job they hate; there are those who would like te vallen aan schuldgevoel, een ander voelt zich gevangen to have a child, but feel that it is almost too late; there are in routine of in een vreselijke baan, weer een ander wil een those who unexpectedly get married and have a daughter;

Cartaditalia_N°4 v5.indd 273 2/09/18 09:24 Realistico nel tratteggiare i problemi dei suoi personaggi, avec l’entrée déinitive dans l’âge adulte. À l’époque de la Zerocalcare come suo solito ne trasporta i dissidi inte- précarité de masse et de la crise économique qui a radica- riori in una dimensione fantastica, in cui i loro avatar si lement miné tout espoir en l’avenir, le moment d’entrer confrontano con i propri demoni. A mostrar loro la via dans l’âge adulte est celui où certains couperets tombent è un vecchio misterioso, che, nel colpo di scena inale, si parfois avec brutalité. Et les personnes changent, en y rivela un personaggio minore del cartoon calcistico giap- laissant des plumes. Certains, comme c’est le cas de Zero, ponese Holly e Benji, quel Julian Ross che, per quanto s’en sont sortis. Mais pour ne pas se laisser submerger fortissimo, non poteva giocare per più di dieci minuti a par la culpabilité il est contraint à se faire une cuirasse partita perché cardiopatico, ma che in ogni caso, anche d’égoïsme. Quant aux autres, certains ont ini reclus dans dalla panchina, faceva di tutto per tenere unita la squa- la routine ou dans un travail détestable ; l’un voudrait dra. Teorizzare l’amicizia come unico valore in grado avoir un enfant mais a le sentiment qu’il est presque trop di rendere sopportabili le brutture del presente può tard ; l’autre par contre se marie contre toute attente et sembrare una morale semplicistica e consolatoria, non a une ille ; un autre encore pense qu’il vaut peut-être fosse che Zerocalcare non ha soluzioni generazionali da mieux en inir. proporre, ma si limita a raccontare le dinamiche di uno Sachant dépeindre les problèmes de ses personnages de speciico gruppo di amici che, per quanto trasigurati manière réaliste, Zerocalcare, comme à son habitude, sotto numerosi strati di inzione, si suppone comunque transpose leurs conlits intérieurs dans une dimension fan- basati su persone reali. tastique, où leurs avatars sont confrontés à leurs propres Narrativamente Zerocalcare dimostra di essere ormai démons. C’est un mystérieux vieillard qui leur montrera perfettamente a suo agio con la dimensione del racconto le chemin à suivre. Un coup de théâtre inal révèle qu’il lungo (complessivamente si parla di circa quattrocento est Julian Ross, un personnage mineur du dessin animé pagine), per quanto la storia sua e dei suoi amici abbia japonais sur le football Olive et Tom. Ce Julian Ross, raggiunto dinamiche seriali che rendono diicile consi- pourtant extrêmement doué, ne pouvait pas jouer plus derare questi libri come opere autonome. Come ai suoi de dix minutes par match car il était malade du cœur. inizi col blog personale (nel frattempo apparso in volu- Mais quoi qu’il en soit, même du banc de touche, il faisait me51), i libri di Zerocalcare sono lunghi capitoli di un’au- tout ce qu’il pouvait pour garder l’équipe unie. héoriser tobiograia costantemente in divenire, che in quanto tale l’amitié comme la seule valeur en mesure de rendre sup- si rivolge in prima istanza ai suoi coetanei e compagni di portables les misères du présent peut sembler une morale sventura generazionale. simpliste et consolatoire. Mais Zerocalcare n’a pas de solutions générationnelles à apporter. Il se limite à raconter les 274 dynamiques d’un groupe d’amis spéciiques et, bien que transigurés sous de nombreuses couches de iction, on peut supposer qu’il s’inspire de personnes réelles. Sur le plan narratif, Zerocalcare démontre qu’il est désor- mais parfaitement à l’aise avec le récit long (au total, on parle d’environ quatre cents pages), même si son histoire et celle de ses amis reposent aussi sur des dynamiques sérielles qui font qu’on peut diicilement considérer ces albums comme des œuvres autonomes. Comme à ses débuts dans son blog personnel (entretemps paru en vo- lume51), les albums de Zerocalcare sont de longs chapitres d’une autobiographie constamment en devenir qui, en tant que telle, s’adresse en premier lieu aux gens de son âge, compagnons d’infortune générationnelle.

51 Due raccolte sono uscite per BAO Publishing, Ogni maledetto lunedì su 51 Deux recueils ont paru chez BAO Publishing, Ogni maledetto lunedì su due (2013) e L’elenco telefonico degli accolli (2015). due (« Chaque maudit lundi sur deux » 2013) et L’elenco telefonico degli accolli (« L’annuaire téléphonique des casse-couilles » 2015).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 274 2/09/18 09:24 kind maar denkt dat het te laat is, de een gaat onverwacht and there are those who think it is better to just put an end trouwen terwijl hij al een dochter heeft en een ander denkt to it all. dat hij er maar beter een eind aan kan maken. Zerocalcare is realistic in the way he depicts the problems Zerocalcare geeft een realistische schets van de problemen of his characters and, as usual, transposes internal conlicts van zijn personages maar plaatst hun innerlijke conlicten, onto a fantastic dimension, in which the characters’ zoals we van hem gewend zijn, in een fantasy-setting, waar- avatars face their demons. The characters are guided by a in hun avatars de strijd aangaan met hun demonen. Een mysterious old man, who, in a plot twist at the end, turns oude mysterieuze man die hen in de slotscène de weg wijst, out to be a minor character from the Japanese football blijkt een bijrol te vervullen in de Japanse voetbalcartoon cartoon Holly and Benji: Julian Ross. Although a great Holly & Benji, namelijk Julian Ross die, hoewel beresterk, player, he could never play for more than 10 minutes in a maar tien minuten kon voetballen vanwege een hartkwaal, match because of a heart disease, but, even coming off er in ieder geval alles aan deed, ook vanaf de bank, om het the bench, he still did everything possible to keep the team team bij elkaar te houden. Filosoferen over de liefde als united. Suggesting friendship as the only value capable manier om de narigheden van het heden draaglijk te maken, of making all the bad stuff happening to us bearable may kan simplistisch en troostend lijken, ware het niet dat Zer- seem a simplistic, consolatory message were it not for ocalcare geen algemene oplossingen aandraagt maar zich the fact that Zerocalcare is not presenting generational beperkt tot het weergeven van de wederwaardigheden van solutions, but merely narrating the dynamics of a speciic een groep vrienden die, al nemen ze andere gedaantes aan, group of friends who, despite being transigured under vermoedelijk toch op bestaande personen gebaseerd zijn. numerous layers of iction, one nevertheless imagines to In verhalend opzicht toont Zerocalcare dat hij inmiddels be based on real people. vertrouwd is met het lange verhaal (al met al gaat het om From a narrative viewpoint, Zerocalcare shows that he is zo’n 400 pagina’s), aangezien het relaas over hem en zijn now extremely comfortable working with extended graphic vrienden het karakter van een serie heeft gekregen, waar- narratives (in total almost 400 pages), even though his door het moeilijk is deze boeken als losstaande werken te story and that of his friends have acquired a serial dynamics zien. Net als de persoonlijke blogs uit zijn begintijd (waarvan that makes it dificult to consider these books independent intussen een album is verschenen51) zijn de boeken van works. Just like the irst material he put on his blog (which Zerocalcare lange hoofdstukken van een autobiograie die has now been published in book format),51 Zerocalcare’s voortdurend in wording is en in eerste instantie is gericht op books are long chapters in an autobiography that is on- zijn leeftijds- en generatiegenoten die in hetzelfde schuitje going and as such aimed primarily at people of his own age, zitten. companions in a generational misfortune. 275

51 Twee bundels verschenen bij BAO Publishing: Ogni maledetto lunedì su 51 Two collections have been published by BAO Publishing, Ogni maledetto due (Om de vervloekte maandag) (2013) en L’elenco telefonico degli accolli lunedì su due (“Every Other Damned Monday”, 2013) and L’elenco telefonico (Telefoonboek van de lasten) (2015). degli accolli (“he Telephone Directory of the Needy”, 2015).

Cartaditalia_N°4 v5.indd 275 2/09/18 09:24 2

276

Cartaditalia_N°4 v5.indd 276 2/09/18 09:24 3

277

1-2-3 Zerocalcare Kobane Calling

Cartaditalia_N°4 v5.indd 277 2/09/18 09:24 4

4-5-6 Zero rie prime

278

Cartaditalia_N°4 v5.indd 278 2/09/18 09:24 6

279

Cartaditalia_N°4 v5.indd 279 2/09/18 09:24 L’autore L’auteur di questo numero de ce numéro

IT FR

Giovanni Russo Giovanni Russo

Giovanni Russo è nato a Lucca nel 1970, dove risiede. Giovanni Russo est né à Lucques en 1970, où il réside. Saggista, giornalista e organizzatore di eventi, è stato Essayiste, journaliste et organisateur d’événements, il a per molti anni coordinatore di Lucca Comics, la sezione été pendant de nombreuses années coordinateur de Lucca dedicata al fumetto, nonché nucleo originario, di Lucca Comics, la section consacrée à la bande dessinée, qui est Comics & Games, la più importante manifestazione aussi le noyau originel du festival Lucca Comics & Games, di settore italiana. Nel 2008 ha ideato e diretto la la plus importante manifestation dans ce domaine en prima edizione del Festival Internazionale del Cinema Italie. En 2008, il a conçu et dirigé la première édition d’Animazione Lucca Animation. In ambito editoriale du festival international du cinéma d’animation Lucca ha collaborato con le riviste “Fumo di China” e Animation. Dans l’édition, il a collaboré avec les revues “Mangagiornale” ed è stato fra i fondatori di “eMotion”, Fumo di China et Mangagiornale et il a été l’un des la prima rivista italiana dedicata al cinema d’animazione, fondateurs d’eMotion, la première revue italienne dédiée che ha co-diretto. Ha pubblicato per i tipi di Tunué il au cinéma d’animation, qu’il a co-dirigée. Il a publié avec libro King Kong – La Grande Scimmia dal cinema al la maison d’édition Tunué le livre King Kong – La Grande 280 mito e ritorno, e un suo saggio è apparso in Il cinema Scimmia dal cinema al mito e ritorno (King Kong – Le d’animazione e la nuova critica, edito da CUEM. Ha grand singe du cinéma au mythe et inversement), et il contribuito con numerosi saggi al volume Animazione. a participé au recueil d’articles Il cinema d’animazione Una storia globale di Giannalberto Bendazzi, edito in e la nuova critica (Le cinéma d’animation et la nouvelle Italia da UTET, e ha collaborato al numero speciale critique), publié par CUEM. Il a rédigé plusieurs articles di “he Animation Journal” dedicato all’animazione de l’ouvrage Animazione. Una storia globale (Animation. italiana. Attualmente lavora allo sviluppo del nuovo Une histoire globale) de Giannalberto Bendazzi, publié Museo del Fumetto di Lucca, di cui supervisiona l’iter en Italie par UTET, et il a collaboré au numéro spécial progettuale. de la revue he Animation Journal consacré à l’animation italienne. Il travaille actuellement à la création du nouveau musée de la bande dessinée de Lucques, assurant la supervision du développement du projet.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 280 2/09/18 09:24 De auteur The author van deze uitgave of this issue

NL GB

Giovanni Russo Giovanni Russo

Giovanni Russo woont in Lucca, waar hij in 1970 is geboren. Giovanni Russo lives in Lucca, where he was born in 1970. As Hij is essayist, journalist en evenementenorganisator en well as being an essayist and journalist, he also organises was jarenlang coördinator van Lucca Comics, het aan strips events and for many years was the organiser of Lucca gewijde onderdeel, en van oorsprong de kern, van Lucca Comics, the original part of Lucca Comics & Games, the Comics & Games, de belangrijkste manifestatie op dit gebied most important event devoted to the comics sector in Italy. in Italië. In 2008 organiseerde en leidde hij de eerste editie In 2008 he developed and directed the irst edition of the van het internationale animatieilmfestival Lucca Animation. International Animated Film Festival Lucca Animation. In Hij heeft meegewerkt aan de uitgave van de tijdschriften the publishing sector he has worked with the magazines Fumo di China en Mangagiornale en was een van de Fumo di China and Mangagiornale, as well as being one oprichters en mede-directeur van eMotion, het eerste of the founders of eMotion, the irst Italian magazine Italiaanse tijdschrift over animatieilms. Hij publiceerde bij specialising in animation ilms, of which he was also co- uitgeverij Tunué het boek King Kong – La Grande Scimmia editor. He is the author of the book King Kong – La Grande dal cinema al mito e ritorno, en een essay van zijn hand is Scimmia dal cinema al mito e ritorno (published by Tunué), verschenen in Il cinema d’animazione e la nuova critica, while one of his essays appeared in Il cinema d’animazione 281 uitgegeven door CUEM. Hij heeft met meerdere essays e la nuova critica (published by CUEM). He also wrote bijgedragen aan het boek Animazione. Una storia globale several of the essays in Animazione. Una storia globale van Giannalberto Bendazzi, in Italië uitgegeven door (published in Italy by UTET), as well as contributing to the UTET, en werkte mee aan de speciale uitgave van The special issue of The Animation Journal devoted to Italian Animation Journal, gewijd aan de Italiaanse animatieilm. animated ilms. He is currently involved in developing the Momenteel werkt hij aan de ontwikkeling van het nieuwe new Lucca Comics Museum, with overall responsibility for Stripmuseum in Lucca, waarvan hij de supervisie heeft over the project. het ontwerpproces.

Cartaditalia_N°4 v5.indd 281 2/09/18 09:24 Cartaditalia_N°4 v5.indd 282 2/09/18 09:24 Cartaditalia_N°4 v5.indd 283 2/09/18 09:24 Cartaditalia_N°4 v5.indd 284 2/09/18 09:24