April 2019 | Nr 030

Dossier BETON

Varia DE BRUSSELSE REUZEN BETON WORDT ERFGOED STAND VAN ZAKEN

JEAN-MARC BASYN Kunsthistoricus, Directie Cultureel erfgoed DoCoMoMo - ICoMoS ISC20C

économique, social et environ- nemental - CESE in samenwer- king met de Fondation Prada), ‘Pier Luigi Nervi’ in het MAXXI in (2016), ‘SOS Brutalismus’ in het Deutsches Architekturmuseum (DAM) in Frankfurt (2017- 2018), ‘Toward a Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948- 1980’ in het (MoMa) in New York (2018-2019)1, de retrospectieve ‘Tadao Ando’ in het Centre Pompidou in Parijs (eind 2018), Iconic Ruins, Post-war Socialist Architecture in the Visegrad Countries in 2019 in het kader van het internationaal netwerk Shared Cities. Creative Momentum (2019- 2020) en diverse initiatieven in meerdere landen in 2019, het jaar waarin de honderdste verjaardag van de oprichting van het Bauhaus Afb. 1 wordt gevierd. In dit boek van 1991 wordt de term ‘beton’ pejoratief gebruikt Deze comeback werd nog versterkt en geassocieerd met de ‘verbrusseling’, door verschillende noodsigna- uitgeverij ePo. len die de wereld ingestuurd wer- den door gespecialiseerde plat- forms als DoCoMoMo, ICOMOS Beton, dat onpopulaire materiaal, is ISC20C, World Monuments Fund, in de mode. De groeiende waarde- TENTOONSTELLINGEN, Twentieth Century Society (C20) of ring voor beton in zijn meest diverse MOBILISATIES EN PRIJZEN #SOSBRUTALISM, om de aan- verwezenlijkingen, zoals kunstwer- dacht te vestigen op belang- ken (bruggen, tunnels), gedenkte- Een aantal recente tentoonstellingen rijke gebouwen die met sloop kens en monumentale kunstwerken, die een breed publiek lokten, zorgde worden bedreigd: L’ h ôtel d u of de meest extreme uitdrukkings- voor een boeiende her ontdekking Lac in Tunis (architect Raffaele vormen, zoals het brutalisme of de van het beton in zijn talrijke ver- Contigiani, 1970-1973), Transgas esthetica uit de Sovjetperiode, komt schijningsvormen: ‘Auguste Perret, in Praag (architecten o.a. Jindrich vandaag steeds vaker in de gespeci- Huit Chefs-d’œuvre!/?’ in het Palais Malatek, Vaclav Aulicky, Ivo Loos, aliseerde media aan bod. d’Iéna in Parijs (2013, Conseil 1965-1978), het Internationale

032 Tentoonstellingscentrum van VISIE OP BETON IN tot het einde van de jaren 1950. In Tripoli in Libanon (architect Oscar DE 20STE EEUW de jaren 1960 speelde Frankrijk Niemeyer, 1968-1975), Marylebone een voortrekkersrol op het vlak van Parking Westminster in Londen De huidige erkenning van beton als bescherming van recente architec- (architect Michael Blampied & part- erfgoed is een recente ontwikke- tuur. Zo liet André Malraux, minister ners, 1968-1970), Blok Y in de rege- ling en heeft dus zeker niet altijd van Cultuur ten tijde van generaal ringswijk van Oslo (architect Erling bestaan. Beton was vaak syno- de Gaulle, belangrijke ontwerpen Viksjø, 1959), dat werd beschadigd niem met architectuur voor armen, van Le Corbusier (Villa Savoye en bij de terroristische aanslag van met grijsheid en lelijkheid, of werd de huizen La Roche-Jeanneret in 2011, de Vikingeskibshallen (Zaal geassocieerd met de ongebrei- 1965, kapel Notre-Dame-du-Haut in van de Vikingschepen) in Roskilde delde groei van steden, de tristesse Ronchamp in 1967) en van Auguste (architect Erik Christian Sørensen, van voorsteden en de opkomst van Perret (Mobilier National in 1965, 1966-1969), beschadigd bij de over- hoogbouw. Voor velen is het een kerk Notre-Dame-de-la-Consolation stromingen van 2013. incarnatie van de mislukking van in Le Raincy in 1966) beschermen. het modernisme, beton-geworden Gaandeweg stelde de problema- Deze hernieuwde belangstel- naargeestigheid. De Franse archi- tiek zich omtrent hun bewaring en ling voor beton uit zich ook in de tect en historicus Cyrille Simonnet restauratie. hedendaagse architectuurproduc- wijt dit negatieve imago aan de aard tie. In Frankrijk werd de Equerre van het materiaal zelf, die ‘modder’ Bij de eerste restauratiewerven in de d’argent d’architecture 2018 toe- die in de natuur niet in zijn defini- jaren 1980 werd men al snel gecon- gekend aan het kabinet Richter & tieve vorm voorkomt. Hij citeert3 fronteerd met twijfel rond te gebrui- Associés voor het gespecialiseerde architect Édouard Menkès, die in ken methodes en werden de grenzen ziekenhuiscentrum van Jury 1933 stelde: “Les nouveaux matéri- van een aantal heersende restaura- (Metz-Queuleu): een sober, ruw aux n’ont pas de beauté propre. Il leur tieconcepten in vraag gesteld, vooral en robuust gebouw met kunstma- manque le dessin naturel des matiè- het concept van authenticiteit zoals tig verouderd beton dat mede werd res premières comme bois et mar- dat in het Charter van Venetië (Charte ontworpen door de Parijse kunste- bre. Ils sont amorphes et leur forme internationale sur la Conservation et naar Grégoire Hespel. De Trophée dépend entièrement de la capacité la Restauration des Monuments et Béton Écoles (achtste editie onder créatrice de l’architecte.”4 Zijn tijdge- des Sites, 1964) van ICOMOS gede- toezicht van het Franse ministerie noot en toekomstig aanhanger van finieerd wordt. Interventies in het van Cultuur) organiseert tentoon- het Vichy-regime Camille Mauclair Goetheanum in Dornach (Rudolf stellingen, colloquia en debatten is nog veel negatiever. Hij associ- Steiner, 1928) en de Antoniuskirche op verplaatsing om jonge pro- eert het functionalisme en het beton in Basel (architect Karl Moser, 1927) fessionals aan te moedigen. De met de dood van de kunst en het door Vojislav Ristic in het midden betonnen monoliet die de Franse bolsjewistische gevaar5. Dichter bij van de jaren 1990, de restauratie van architect Rudy Ricciotti in 2017 ons bevestigt een boek met de titel de Notre-Dame van Royan (archi- ontwierp voor het Mémorial van het In Brussel mag alles. Geld, macht en tect Guillaume Gillet, 1958) door concentratiekamp van Rivesaltes beton de pejoratieve connotatie die Philippe Oudin vanaf 1992, de quasi werd bekroond omwille van zijn aan beton kleeft door het te associ- reconstructie van het sanatorium ‘écrasante réponse de béton’ 2. eren met de ‘verbrusseling’6 (afb. 1). Zonnestraal in Hilversum (archi- Verder is er de erkenning als erf- Recenter beheerst de ‘betonstop’ in tect Jan Duiker, 1925-1931) door de goed van steden als Le Havre Vlaanderen, het Brussels gewest oprichters van DoCoMoMo, Wessel (Unesco), Royan, Firminy (Unesco), en Wallonië het publieke debat en de Jonge en Hubert-Jan Henket, tus- het skistation Flaine in de Alpen worden er vragen gesteld over de sen 1998 en 2009, de minutieuze res- (architect Marcel Breuer, 1960- te volgen strategie in de ruimtelijke tauratie van de Jahrhunderthalle in 1969), badplaatsen als La Grande ordening (verdichting, probleem van Wroclaw (architect Max Berg, 1911- Motte in de Languedoc-Roussillon ondoorlaatbaarheid van de bodem). 1913) in 2010, of van de opera van (architect Jean Balladur, 1962- Sidney, die vorig jaar werd voltooid 1988), Saint-Gilles-Croix-de-Vie De (her)ontdekking van historisch – het zijn allemaal goede voorbeel- (architecten Jean Bossu, 1959- beton (o.a. Peter Collins7, Paul den van de manier waarop exper- 1966, René Naulleau, 1975-1976) Virilio8) kadert in een context waarin ten de problematiek benaderen en en Saint-Jean-de-Monts (architect de notie van erfgoed verbreed wordt kunnen nuttig zijn voor toekomstige

Jean Marty, 1973) in de Vendée. en de chronologie wordt uitgebreid interventies. erfgoeD BrUSSeL nr 030 - APrIL 2019

033 Beton wordt erfgoed

INTERNATIONALE INSTANTIES

Op internationaal vlak zijn er meer- dere instanties, stichtingen, vereni- gingen en klokkenluiders die begaan zijn met het behoud van het recente erfgoed en van beton in het bijzon- der. In 2001 lanceerde het centrum voor werelderfgoed van Unesco samen met ICOMOS en DoCoMoMo een gezamenlijk programma voor de identificatie, documentatie en promotie van het 19de- en 20ste- eeuwse gebouwde erfgoed: dit Afb. 2 ‘Programma voor modern erfgoed’ Dit technisch organiseerde meerdere conferen- dossier van DoCoMoMo werd ties tussen 2002 en 2015. gepubliceerd in 1997 en vormt een belangrijke stap in Al in 1987 schreef de Unesco Brasilia de erkenning van in op de lijst van het werelderfgoed. historisch beton. Het is een eerste In 1996 volgden de scholen van het evaluatie van de Bauhaus (Weimar en Dessau, in 2017 verschillende restauratie- uitgebreid tot de school van de ADGB behandelingen in Bernau), in 2000 het Rietveld- (© DoCoMoMo, Schröderhuis in Utrecht en de Ciudad 1997). Universitaria van Caracas, in 2001 de Villa Tugendhat in Brno en het Zollverein in Essen, in 2003 de Witte - Charter van Eindhoven, 1990; - Het behoud van de architectuur stad van Tel-Aviv, in 2004 de atelier- Charter van Eindhoven-Seoul, en stedenbouw in de voormalige woning van Luis Barragán in Mexico 2014. Oostbloklanden. Het platform City, in 2005 Le Havre, in 2006 de - In 1997 organiseerde het SocHeritage10, geleid door de Jahrhunderthalle in Wroclaw, in 2007 International Scientific Committee Roemenen van B.A.C.U.11, wordt de Ciudad Universitaria van Mexico (ISC) voor Technology een eer- vooral opgevolgd door ICOMOS City en de opera van Sidney, in 2011 ste colloquium over historisch Duitsland12. de Fagus Fabrik in Alfeld, in 2014 de beton, onder de titel ‘The Fair - In het kader van het Onderzoeks- Van Nellefabriek in Rotterdam, in Face of Concrete’. Daarin werden en Innovatieprogramma Horizon 2016 het oeuvre (17) van Le Corbusier verschillende interventietypes 2020 van de Europese Unie, leidt (Frankrijk, Zwitserland, België, onder de loep genomen9 (afb. 2). de universiteit van Cadiz het Duitsland, Japan, India, Argentinië), project InnovaConcrete: innova- het modernistisch geheel van ICOMOS (International COuncil on tive materials and techniques for Pampulha door in MOnuments and Sites) werd in 1965 the conservation of the 20th cen- 2016, de steden Asmara in 2017 en in Warschau opgericht na de opstel- tury concrete-based cultural heri- Ivrea in 2018. ling van het Charter van Venetië in tage (2018-2020), daarin bijge- 1964 en fungeert als adviesorgaan staan door meerdere Europese DoCoMoMo (International working van Unesco (107 nationale comités universiteiten en met de steun party for DOcument and COnservation en 28 internationale wetenschap- van o.a. DoCoMoMo en ICOMOS of buildings, sites and neighbourhoods pelijke comités). In 2005 richtte ISC20C. Ze analyseren interven- of the MOdern MOvement) werd in ICOMOS het Twentieth Century ties op verschillende typologieën 1988 in Eindhoven opgericht (van- Heritage International Scientific uit uiteenlopende periodes om daag ongeveer 70 ledenlanden en Committee (ISC20C) op. Momenteel tot algemene aanbevelingen te acht internationale wetenschappe- steunt dit ISC20C hoofdzakelijk twee komen, vooral inzake het gebruik lijke comités). projecten: van producten en technieken.

034 Daarnaast wordt een Europees cor- De meeste landen hebben op dit vlak een voorbeeldcentrum voor het pus, 100 of the 20th, uitgewerkt. In dat geleidelijk aan een eigen expertise onderzoek naar het behoud van kader schoof België (de Belgische opgebouwd. We willen hier enkele beton. Het centrum publiceert leden van ICOMOS ISC20C) in 2018 opmerkelijke initiatieven vermelden. aanbevelingen voor interven- vijf opmerkelijke bouwwerken naar - In Groot-Brittannië ijveren ties, begeleidt problematische voren: de Mativa-brug in Luik (inge- English Heritage, opgericht in werven, zoals de restauratie van nieur François Hennebique, 1905), 1984, en de Twentieth Century de Halles Boulingrin in Reims de Boekentoren in Gent (archi- Society (C20), opgericht in in 2009-2012, en onderzoekt tect Henry van de Velde, 1937), de 1979, voor de erkenning van de aanpak voor woonwijken uit Sint-Jan-de-Doperkerk in Sint- het recente erfgoed en voor de jaren 1960-1970 zoals de Jans-Molenbeek (architect Joseph het behoud van beton in het Résidence Jeanne Hachette in Ivry Diongre, 1931-1933), de BBL-bank bijzonder16. van architect Jean Renaudie. (ING) Marnix in Brussel (architect - In Zwitserland publiceerde de - In de Verenigde Staten bren- en bureau S.O.M., Swiss University Conference gen de conferenties Preserving 1960-1963) en het plein en de voor- (SUC) onlangs een kritisch cor- the Recent Past (PRP1 in 1995 malige Bibliothèque des Sciences in pus over betoninterventies17. in Chicago, PRP2 in 2000 in Louvain-la-Neuve (architect André Sinds zijn oprichting in 2007 Philadelphia en PRP3 in 2019 in Jacqmain, 1970-1975). Begin 2019 binnen het Institut d’Architec- Los Angeles) de belangrijkste werden uiteindelijk de Mativa-brug, ture et de la Ville van de EPFL actoren samen van het Noord- de Boekentoren en BBL Marnix (Ecole polytechnique fédérale de Amerikaanse continent - pro- weerhouden en werden de hangars Lausanne), werkt het Laboratoire fessionelen uit de private sector, van het vliegveld van Grimbergen des techniques et de la sauve- openbare besturen en de acade- (architect Alfred Hardy, 1947) daar- garde de l’architecture moderne mische wereld. aan toegevoegd. (TSAM) aan de ontwikkeling en uitbreiding van de kennis van Ook een aantal andere organisaties Getty Conservation Institute (GCI, technieken voor het behoud van publiceren uiterst nuttige informatie: Los Angeles) ontwikkelt sinds 2012 gebouwd erfgoed uit de 20ste de Heritage Group van de American een specifiek programma voor eeuw. Het profileert zich als Society of Civil Engineers (ASCE), het het moderne erfgoed: Conserving een actief observatorium van American Concrete Institute (ACI), de Initiative (CMAI), dit erfgoed dankzij zijn exper- International Conference on Concrete met als belangrijkste verdien- tise en uiterst gespecialiseerde Repair, Rehabilitation and Retroffing sten het opstellen van een volle- publicaties. De Eidgenössische (ICCRRR, Cape Town – Leipzig sinds dig bibliografisch corpus13 over het Technische Hochschule Zürich 2005), Hydro-Québec met zijn interna- thema en de steun aan het Concrete (ETHZ) is veeleer gespeciali- tionaal erkende expertise inzake het Conservation Project dat wereldwijd seerd in technologische innova- onderhoud van kunstwerken. Tot slot vormingen organiseert en advies en ties. In september 2018 organi- zijn er ook de meer historische bij- expertise verstrekt14. seerde ze de eerste International dragen (werven, uitvoering, aanne- Conference on Concrete and mers) van het International Congress Getty Foundation lanceerde in Digital Fabrication (RILEM), met on Construction History (ICCH)20. 2014 het programma Keeping it als titel DigitalConcrete 2018. Modern, dat beurzen verstrekt - In Italië doen onder meer de (54 in totaal, tot een bedrag van departementen architectuur van IN BELGIË 200.000 $) ter bevordering van de Universiteit van Napels en van onderzoek, voorstudies, beheers- de Universiteit La Sapienza van Op het vlak van bescherming plannen en materialentests van Rome onderzoek naar historisch doen de drie gewesten verschil-

belangrijke erfgoedobjecten van de beton, meer bepaald via de Pier lende daadwerkelijke – maar nog NR 030 - APRIL 2019 modernistische architectuur (zoals Luigi Nervi Project Association18. ontoereikende – inspanningen ter de architectuurfaculteit Vilanova - Frankrijk stelt vooral de vraag bescherming van betonnen erfgoed. Artigas in São Paulo (Brazilië) naar de materialiteit van beton Heel recent werd: in 2015 en het Internationale en de notie van authenticiteit19. - in Vlaanderen het ‘Signaal van Tentoonstellingscentrum van Tripoli Het Laboratoire de Recherche des Zellik’ (beeldhouwer Jacques (Libanon) in 2018)15. Monuments Historiques (LRMH), Moeschal, 1959-1963) beschermd

opgericht in 1967, ontwikkelde in 2018; ERFGOED BRUSSEL

035 Beton wordt erfgoed

Afb. 3 De voormalige hospitaalbunker ter hoogte van de Watertorengaarde op de site van Schaarbeek-Vorming in Brussel-Haren, werd in 1938 door de NMBS gebouwd. Deze bunker van 26 m x 12 m bestaat uit zeventien compartimenten (waterdichte cellen) en fungeerde als schuilkelder voor het personeel van het station van Schaarbeek tijdens de bombardementen van de geallieerden in 1943-1944. De procedure ter bescherming werd opgestart bij besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke regering van 12/07/2018 (W. Kenis, 2014 © Urban.brussels).

- in Wallonië werd de Mativa- in Luik, het Stade des jeux en grafgalerijen van de kerkho- brug in Luik (ingenieur François Théâtre en plein air van de cit- ven van Laken en Sint-Jans- Hennebique, 1905) beschermd in adel van Namen, de kerk Saint- Molenbeek, de Andromedawijk 2016; Aybert in Bléharies, de voorma- in Sint-Lambrechts-Woluwe, - in het Brussels Hoofdstedelijk lige Bibliothèque des Sciences in het Drielindenstadion van Gewest werden het CBR-gebouw Louvain-la-Neuve, verbouwd tot Watermaal-Bosvoorde en ook (architecten Constantin Brodzki museum, de Triage-Lavoir van het bijzondere geval van de en Marcel Lambrichs, 1967- Péronnes-lez-Binche; demontage en destructieve ana- 1970) en de voormalige hospi- - in het Brussels Hoofdstedelijk lyse van de Gosseliesbrug eind taalbunker (1938) op de site van Gewest: de kerken Sint-Jan-de- 2018. Schaarbeek-vorming (afb. 3) Doper in Sint-Jans-Molenbeek beschermd in 2018. en de Sint-Suzannakerk in Op het vlak van regelgeving dienen Schaarbeek, de Cité Moderne in we het technisch kader en de aanbe- Belangrijke recente of nakende res- Sint-Agatha-Berchem, de wijk velingen van de fiche TV 23121 (2007) tauratiewerven voeden het debat Het Rad en de voormalige brou- van het WTCB (Wetenschappelijk tussen academische, particuliere werij Atlas in Anderlecht, het en Technisch Centrum voor het en overheidsspecialisten, over onder CBR-gebouw in Watermaal- Bouwbedrijf, opgericht in 1960) te meer: Bosvoorde, de zwembaden vermelden. Monumentenwacht - in Vlaanderen: de Boekentoren van Ukkel, Sint-Joost-ten- Vlaanderen publiceerde in 2018 in Gent, de tribune van het Node en Elsene, de luifel van eveneens een referentietekst22. Boudewijnstadion in Kessel-Lo, het rectoraatsgebouw van de de kapel Onze-Lieve-Vrouw van VUB, het Nationaal Monument Aan de meeste Belgische universi- Kerselare in Oudenaarde; voor de Joodse martelaren teiten zijn er gespecialiseerde cen- - in Wallonië: de Mativa-brug van België in Anderlecht, de tra die onderzoek verrichten naar

036 de geschiedenis en de conservatie trum voor de Wegenbouw), BWV 12. Sinds midden jaren 1990 ijvert ICOMOS Duitsland intensief voor de erkenning van beton en omvat de opleiding ook (Belgische Wegenvereniging), van de productie uit het Stalin- en de analyse en restauratie van histo- CRIC - OCCN (Nationaal Centrum socialistische tijdperk via colloquia, risch beton. In het Brussels gewest voor Wetenschappelijk en Tech- publicaties en subsidies aan lokale verenigingen. richtten de ULB en de VUB samen nisch Onderzoek der Cementnij- 13. MACDONALD, S., OSTERGREN, G., het Brussels Research Centre for verheid), Infobeton, FedBETON, Conserving Twentieth-Century Built Construction Histories op, dat zich BBG (Belgische Betongroep), Heritage: A Bibliography (second edition), buigt over de geschiedenis van het BIBM (Internationaal Bureau voor uitg. Getty Conservation Institute, Los Angeles, 2013. bouwen en in het bijzonder het bou- Prefab Beton), enz. wen in beton (bijvoorbeeld het Fonds 14. CROFT, C., MACDONALD, S., OSTERGREN, G., (red.) Concrete. Case Blaton dat in 2013 in de Archives Studies in Conservation Practice, uitg. d’Architecture Moderne werd gede- Vertaald uit het Frans Getty Conservation Institute, Los poneerd en vervolgens werd bestu- Angeles, 2019. deerd, geanalyseerd en in 2017 werd 15. Deze technische rapporten kunnen 23 geraadpleegd worden op: http:// gepubliceerd) . De Faculté d’Archi- www.getty.edu/foundation/initiatives/ tecture La Cambre Horta – ULB orga- NOTEN current/keeping_it_modern/ niseerde op 21 februari 2019 onder report_library/ de titel ‘Écouter l’Architecture. La 1. De fascinatie voor de ruïnes van de 16. ‘Concrete’, collection Practical Building megastructuren in het voormalige conservation du patrimoine moderne Conservation, English Heritage – Oostblok, met als bekendste Ashgate Publishing, Abingdon, 2013. et de béton en question’ een eerste voorbeelden Bouzloudja in Bulgarije en Jasenovac in Kroatië. 17. PIFFARETTI, P., JEAN, G., Conservation colloquium over het betonerfgoed, of fair-faced concrete. From minimum in samenwerking met de Universiteit 2. ‘verpletterend antwoord in beton'. intervention to reconstruction: van Napels en DoCoMoMo-Italia. 3. SIMONNET, C., Le Béton, histoire d’un examination of case studies, Nardine, matériau, Paranthèses - collection Florence, 2018. Architectures, Marseille, 2005. 18. The Concrete Architecture in the Op het niveau van de gewestelijke 4. “De nieuwe materialen hebben geen Mediterranean Areas and the work of overheden blijkt het AWAP (Agence eigen schoonheid. Ze missen het Pier Luigi Nervi, InnovaConcrete Rome wallonne du Patrimoine) de enige natuurlijk dessin van grondstoffen workshop, 21-22/02/2019. instantie die vormingen over de res- als hout en marmer. Ze zijn amorf en 19. Béton et patrimoine. Journées hun vorm hangt volledig af van het tauratie van beton organiseert, in techniques internationales, ICOMOS creatieve vermogen van de architect.” France, Le Havre 5-7/12/1996, zijn Centre des métiers du patrimoine MENKES, E., ‘La leçon de l’industrie’, handelingen gepubliceerd in in de voormalige abdij Paix-Dieu in Chantier, 3, Parijs, april-mei 1933. Monumental, 16, Editions du Amay. 5. MAUCLAIR, C., L’architecture va-t- Patrimoine, Parijs, maart 1997; elle mourir? La crise du ‘panbétonisme Restaurer les bétons: la masse intégral’, Nouvelle Revue Critique, et l’épiderme, ICOMOS France, Andere vermeldenswaardige Parijs, 1934. Grenoble 23-24/11/2017, handelingen Belgische actoren zijn: gepubliceerd in Cahier ICOMOS 6. TIMMERMAN, G., Main basse sur France, 29, 2018. - FABI (Koninklijke federatie der Bruxelles. Argent, pouvoir et béton, EPO, Brussel, 1991. 20. Madrid (2003), Cambridge (2006), associaties van Belgische bur- Cottbus (2009), Parijs (2012), Chicago gerlijke en landbouwkundige 7. COLLINS, P., Concrete. The vision of a (2015) en Brussel (2018). new Architecture, Faber, Londen, 1959; ingenieurs) richtte in 2010 de COLLINS, P., Splendeur du béton. Les 21. Herstelling en bescherming van beton werkgroep Patrimoine et Histoire prédécesseurs et l’œuvre d’Auguste (gebouwen en burgerlijke bouwkunde). op. In 2012-2013 wijdde ze een Perret, Hazan, Parijs, 1995. Technische Voorlichtingen, (TV), 231, WTCB, Brussel, 2007. reeks voordrachten aan de stu- 8. VIRILIO, P., Bunker Archéologie, Paul 22. VAN LAAR, B., Onderhoud van die en analyse van interventies Virilio, 1975 (repertorium aangevat in 1958). betonnen erfgoed, Monumentenwacht op historisch beton; Vlaanderen vzw, Antwerpen, 2018. 9. The Fair Face of Concrete. Conservation - FEBELCEM: Federatie van de and Repair of Exposed Concrete, 23. DEVOS, R., ESPION, B., PESZTAT,

Belgische Cementnijverheid Docomomo Preservation Technology Y. (et al.), Blaton. Une dynastie de NR 030 - APRIL 2019 constructeurs / Een dynastie van (1949); Dossier 2, april 1997. bouwers, AAM- Fondation CIVA - FEREB: Belgische vereniging 10. Studiedag in het Europese Parlement Stichting, Brussel, 2017. van specialisten in herstelling, in Brussel op 23/02/2016: Modern heritage at risk. Common socialist bescherming en versterking van heritage in post-socialist countries. beton (1992); 11. Birou Pentu Arta si Cercetare Urbana - FEBE (Federatie van de Betonin- – Art and Urban Research Bureau, Boekarest – Chisinau. dustrie), OCW (Opzoekingscen- ERFGOED BRUSSEL

037 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Jean-Marc Basyn, Françoise Cordier, Bety Waknine, directeur-generaal, Stéphane Demeter, Paula Dumont, Urban.brussels (Gewestelijke Murielle Lesecque, Griet Meyfroots, Overheidsdienst Brussel Valérie Orban, Cecilia Paredes, Stedenbouw en Erfgoed) Brigitte Vander Brugghen Kunstberg 10-13, Brussel

EINDREDACTIE NEDERLANDS De artikelen zijn gepubliceerd Griet Meyfroots onder de verantwoordelijkheid EINDREDACTIE FRANS van de auteurs. Alle rechten voor Stéphane Demeter het reproduceren, vertalen of herwerken zijn voorbehouden. REDACTIESECRETARIAAT Stéphane Demeter en Murielle Lesecque CONTACT Directie Cultureel Erfgoed COÖRDINATIE DOSSIER Kunstberg 10-13, 1000 Brussel Jean-Marc Basyn www.erfgoed.brussels [email protected] COÖRDINATIE ICONOGRAFIE Julie Coppens en Jean-Marc Basyn HERKOMST VAN DE FOTO’S Mochten er ondanks onze inspanningen AUTEURS/ REDACTIONELE om alle reproductierechten te betalen MEDEWERKING toch nog gerechtigden zijn die niet Jean-Marc Basyn, Brigitte De Groof, gecontacteerd werden, dan worden Rika Devos, Bernard Espion, zij verzocht zich kenbaar te maken bij Jean-Paul Heerbrant, Isabelle Lecocq, de Directie Cultureel Erfgoed van het Marc Meganck, Griet Meyfroots, Brussels Hoofdstedelijk Gewest Cecilia Paredes, Michel Provost, Benoît Schoonbroodt, Christian Spapens, LIJST MET AFKORTINGEN Anne Totelin, Brigitte Vander Brugghen, ARA – Algemeen Rijksarchief Céline Vandewynckel, Aurélie Vermijlen AUCL - Archives de l’université catholique de Louvain-la-Neuve VERTALING CIDEP - Centre d’Information, de Gitracom, Hilde Pauwels, Documentation et d’Etude du Patrimoine Ubiqus Belgium NV/SA GASJN – Gemeentearchieven NALEZING Sint-Joost-ten-Node Cate Chapman – Skylark Academic & GASPW - Gemeentearchieven Book Editing, Koenraad Raeymaekers, Sint-Pieters-Woluwe Harry Lelièvre, Wim Kenis, Coralie GOB - Gewestelijke Smets, Tom Verhofstadt en de Overheidsdienst Brussel leden van het redactiecomité KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Institut VORMGEVING royal du Patrimoine artistique Polygraph’ KMSKB – Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België ONTWERPER VAN DE MAQUETTE KUL - Katholieke Universiteit Leuven The Crew communication nv SAB – Stadsarchief Brussel DRUK ULB - Université libre de Bruxelles Graphius Brussels VUB - Vrije Universiteit Brussel

VERSPREIDING EN ISSN ABONNEMENTENBEHEER 2034-5771 Cindy De Brandt, WETTELIJK DEPOT Brigitte Vander Brugghen D/2019/6860/007 [email protected]

BEDANKINGEN Cette revue paraît également Philippe Charlier, Alfred de Ville de en Français sous le titre Goyet, Bernard Espion, Armande Bruxelles Patrimoines. Hellebois, Wim Kenis, Pierre-Yves Lamy, Michel Provost, Guido Stegen Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 009 - December 2013 018 - April 2016 Terug naar school Parken en tuinen De Gemeentehuizen

002 - Juni 2012 010 - April 2014 019-020 - September 2016 De Hallepoort Jean-Baptiste Dewin Stijlen gerecycleerd

003-004 - September 2012 011-012- September 2014 021 - December 2016 De kunst van het bouwen Geschiedenis en herinnering Victor Besme

005 - December 2012 013- December 2014 022 - April 2017 Hôtel Dewez Cultusgebouwen Art nouveau

Extra nummer 2013 014- April 2015 023-024 - September 2017 Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Zoniënwoud Natuur in de stad 015-016 - September 2015 006-007 - September 2013 Ateliers, fabrieken en kantoren 025 - December 2017 Brussel, m’as-tu vu ? Conservatie op de steigers 017 - December 2015 008 - November 2013 Stadsarcheologie 026-027 - April 2018 Industriële architectuur Kunstenaarsateliers

Laatste nummers

028 - September 2018 Extra nummer - 2018 029 - December 2018 Het Erfgoed, dat zijn wij! De restauratie van Historische Interieurs een uitzonderlijk decor

15 €

ISBN 978-2-87584-180-3