April 2019 | Nr 030 Dossier BETON Varia DE BRUSSELSE REUZEN BETON WORDT ERFGOED STAND VAN ZAKEN JEAN-MARC BASYN Kunsthistoricus, Directie Cultureel Erfgoed DoCoMoMo - ICOMOS ISC20C économique, social et environ- nemental - CESE in samenwer- king met de Fondation Prada), ‘Pier Luigi Nervi’ in het MAXXI in Rome (2016), ‘SOS Brutalismus’ in het Deutsches Architekturmuseum (DAM) in Frankfurt (2017- 2018), ‘Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948- 1980’ in het Museum of Modern Art (MoMa) in New York (2018-2019)1, de retrospectieve ‘Tadao Ando’ in het Centre Pompidou in Parijs (eind 2018), Iconic Ruins, Post-war Socialist Architecture in the Visegrad Countries in 2019 in het kader van het internationaal netwerk Shared Cities. Creative Momentum (2019- 2020) en diverse initiatieven in meerdere landen in 2019, het jaar waarin de honderdste verjaardag van de oprichting van het Bauhaus Afb. 1 wordt gevierd. In dit boek van 1991 wordt de term ‘beton’ pejoratief gebruikt Deze comeback werd nog versterkt en geassocieerd met de ‘verbrusseling’, door verschillende noodsigna- uitgeverij EPO. len die de wereld ingestuurd wer- den door gespecialiseerde plat- forms als DoCoMoMo, ICOMOS Beton, dat onpopulaire materiaal, is ISC20C, World Monuments Fund, in de mode. De groeiende waarde- TENTOONSTELLINGEN, Twentieth Century Society (C20) of ring voor beton in zijn meest diverse MOBILISATIES EN PRIJZEN #SOSBRUTALISM, om de aan- verwezenlijkingen, zoals kunstwer- dacht te vestigen op belang- ken (bruggen, tunnels), gedenkte- Een aantal recente tentoonstellingen rijke gebouwen die met sloop kens en monumentale kunstwerken, die een breed publiek lokten, zorgde worden bedreigd: L’ h ôtel d u of de meest extreme uitdrukkings- voor een boeiende her ontdekking Lac in Tunis (architect Raffaele vormen, zoals het brutalisme of de van het beton in zijn talrijke ver- Contigiani, 1970-1973), Transgas esthetica uit de Sovjetperiode, komt schijningsvormen: ‘Auguste Perret, in Praag (architecten o.a. Jindrich vandaag steeds vaker in de gespeci- Huit Chefs-d’œuvre!/?’ in het Palais Malatek, Vaclav Aulicky, Ivo Loos, aliseerde media aan bod. d’Iéna in Parijs (2013, Conseil 1965-1978), het Internationale 032 Tentoonstellingscentrum van VISIE OP BETON IN tot het einde van de jaren 1950. In Tripoli in Libanon (architect Oscar DE 20STE EEUW de jaren 1960 speelde Frankrijk Niemeyer, 1968-1975), Marylebone een voortrekkersrol op het vlak van Parking Westminster in Londen De huidige erkenning van beton als bescherming van recente architec- (architect Michael Blampied & part- erfgoed is een recente ontwikke- tuur. Zo liet André Malraux, minister ners, 1968-1970), Blok Y in de rege- ling en heeft dus zeker niet altijd van Cultuur ten tijde van generaal ringswijk van Oslo (architect Erling bestaan. Beton was vaak syno- de Gaulle, belangrijke ontwerpen Viksjø, 1959), dat werd beschadigd niem met architectuur voor armen, van Le Corbusier (Villa Savoye en bij de terroristische aanslag van met grijsheid en lelijkheid, of werd de huizen La Roche-Jeanneret in 2011, de Vikingeskibshallen (Zaal geassocieerd met de ongebrei- 1965, kapel Notre-Dame-du-Haut in van de Vikingschepen) in Roskilde delde groei van steden, de tristesse Ronchamp in 1967) en van Auguste (architect Erik Christian Sørensen, van voorsteden en de opkomst van Perret (Mobilier National in 1965, 1966-1969), beschadigd bij de over- hoogbouw. Voor velen is het een kerk Notre-Dame-de-la-Consolation stromingen van 2013. incarnatie van de mislukking van in Le Raincy in 1966) beschermen. het modernisme, beton-geworden Gaandeweg stelde de problema- Deze hernieuwde belangstel- naargeestigheid. De Franse archi- tiek zich omtrent hun bewaring en ling voor beton uit zich ook in de tect en historicus Cyrille Simonnet restauratie. hedendaagse architectuurproduc- wijt dit negatieve imago aan de aard tie. In Frankrijk werd de Equerre van het materiaal zelf, die ‘modder’ Bij de eerste restauratiewerven in de d’argent d’architecture 2018 toe- die in de natuur niet in zijn defini- jaren 1980 werd men al snel gecon- gekend aan het kabinet Richter & tieve vorm voorkomt. Hij citeert3 fronteerd met twijfel rond te gebrui- Associés voor het gespecialiseerde architect Édouard Menkès, die in ken methodes en werden de grenzen ziekenhuiscentrum van Jury 1933 stelde: “Les nouveaux matéri- van een aantal heersende restaura- (Metz-Queuleu): een sober, ruw aux n’ont pas de beauté propre. Il leur tieconcepten in vraag gesteld, vooral en robuust gebouw met kunstma- manque le dessin naturel des matiè- het concept van authenticiteit zoals tig verouderd beton dat mede werd res premières comme bois et mar- dat in het Charter van Venetië (Charte ontworpen door de Parijse kunste- bre. Ils sont amorphes et leur forme internationale sur la Conservation et naar Grégoire Hespel. De Trophée dépend entièrement de la capacité la Restauration des Monuments et Béton Écoles (achtste editie onder créatrice de l’architecte.”4 Zijn tijdge- des Sites, 1964) van ICOMOS gede- toezicht van het Franse ministerie noot en toekomstig aanhanger van finieerd wordt. Interventies in het van Cultuur) organiseert tentoon- het Vichy-regime Camille Mauclair Goetheanum in Dornach (Rudolf stellingen, colloquia en debatten is nog veel negatiever. Hij associ- Steiner, 1928) en de Antoniuskirche op verplaatsing om jonge pro- eert het functionalisme en het beton in Basel (architect Karl Moser, 1927) fessionals aan te moedigen. De met de dood van de kunst en het door Vojislav Ristic in het midden betonnen monoliet die de Franse bolsjewistische gevaar5. Dichter bij van de jaren 1990, de restauratie van architect Rudy Ricciotti in 2017 ons bevestigt een boek met de titel de Notre-Dame van Royan (archi- ontwierp voor het Mémorial van het In Brussel mag alles. Geld, macht en tect Guillaume Gillet, 1958) door concentratiekamp van Rivesaltes beton de pejoratieve connotatie die Philippe Oudin vanaf 1992, de quasi werd bekroond omwille van zijn aan beton kleeft door het te associ- reconstructie van het sanatorium ‘ écrasante réponse de béton’ 2. eren met de ‘verbrusseling’6 (afb. 1). Zonnestraal in Hilversum (archi- Verder is er de erkenning als erf- Recenter beheerst de ‘betonstop’ in tect Jan Duiker, 1925-1931) door de goed van steden als Le Havre Vlaanderen, het Brussels gewest oprichters van DoCoMoMo, Wessel (Unesco), Royan, Firminy (Unesco), en Wallonië het publieke debat en de Jonge en Hubert-Jan Henket, tus- het skistation Flaine in de Alpen worden er vragen gesteld over de sen 1998 en 2009, de minutieuze res- (architect Marcel Breuer, 1960- te volgen strategie in de ruimtelijke tauratie van de Jahrhunderthalle in 1969), badplaatsen als La Grande ordening (verdichting, probleem van Wroclaw (architect Max Berg, 1911- Motte in de Languedoc-Roussillon ondoorlaatbaarheid van de bodem). 1913) in 2010, of van de opera van (architect Jean Balladur, 1962- Sidney, die vorig jaar werd voltooid 1988), Saint-Gilles-Croix-de-Vie De (her)ontdekking van historisch – het zijn allemaal goede voorbeel- (architecten Jean Bossu, 1959- beton (o.a. Peter Collins7, Paul den van de manier waarop exper- 1966, René Naulleau, 1975-1976) Virilio8) kadert in een context waarin ten de problematiek benaderen en en Saint-Jean-de-Monts (architect de notie van erfgoed verbreed wordt kunnen nuttig zijn voor toekomstige Jean Marty, 1973) in de Vendée. en de chronologie wordt uitgebreid interventies. ERFGOED BRUSSEL NR 030 - APRIL 2019 033 BETON WORDT ERFGOED INTERNATIONALE INSTANTIES Op internationaal vlak zijn er meer- dere instanties, stichtingen, vereni- gingen en klokkenluiders die begaan zijn met het behoud van het recente erfgoed en van beton in het bijzon- der. In 2001 lanceerde het centrum voor werelderfgoed van Unesco samen met ICOMOS en DoCoMoMo een gezamenlijk programma voor de identificatie, documentatie en promotie van het 19de- en 20ste- eeuwse gebouwde erfgoed: dit Afb. 2 ‘Programma voor modern erfgoed’ Dit technisch organiseerde meerdere conferen- dossier van DoCoMoMo werd ties tussen 2002 en 2015. gepubliceerd in 1997 en vormt een belangrijke stap in Al in 1987 schreef de Unesco Brasilia de erkenning van in op de lijst van het werelderfgoed. historisch beton. Het is een eerste In 1996 volgden de scholen van het evaluatie van de Bauhaus (Weimar en Dessau, in 2017 verschillende restauratie- uitgebreid tot de school van de ADGB behandelingen in Bernau), in 2000 het Rietveld- (© DoCoMoMo, Schröderhuis in Utrecht en de Ciudad 1997). Universitaria van Caracas, in 2001 de Villa Tugendhat in Brno en het Zollverein in Essen, in 2003 de Witte - Charter van Eindhoven, 1990; - Het behoud van de architectuur stad van Tel-Aviv, in 2004 de atelier- Charter van Eindhoven-Seoul, en stedenbouw in de voormalige woning van Luis Barragán in Mexico 2014. Oostbloklanden. Het platform City, in 2005 Le Havre, in 2006 de - In 1997 organiseerde het SocHeritage10, geleid door de Jahrhunderthalle in Wroclaw, in 2007 International Scientific Committee Roemenen van B.A.C.U.11, wordt de Ciudad Universitaria van Mexico (ISC) voor Technology een eer- vooral opgevolgd door ICOMOS City en de opera van Sidney, in 2011 ste colloquium over historisch Duitsland12. de Fagus Fabrik in Alfeld, in 2014 de beton, onder de titel ‘The Fair - In het kader van het Onderzoeks- Van Nellefabriek in Rotterdam, in Face of Concrete’. Daarin werden en Innovatieprogramma Horizon 2016 het oeuvre (17) van Le Corbusier verschillende interventietypes 2020 van de Europese Unie, leidt (Frankrijk, Zwitserland, België, onder de loep genomen9 (afb. 2).