Nr 030 Dossier BETON

April 2019 | Nr 030

Dossier BETON

Varia DE BRUSSELSE REUZEN ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

030 Nr | 2019 April

BETON Dossier

DE BRUSSELSE REUZEN REUZEN BRUSSELSE DE Varia ERFGOED BRUSSEL

Foto omslag Arcaden van Galerie Rivoli, Waterloolaan 690 te Ukkel (arch. Victor Demeester, 1977) (J.-M. Basyn, 2018 © Urban.brussels) INHOUD

P.004 EDITORIAAL 014 DOSSIER BETON P.006/117

P.006 P.038 BOUWWERKEN VAN BETON IN ACHT BOVEN DE GEWELVEN, DE MODERNITEIT! CHRONOLOGISCHE TYPOLOGIEËN ONTWERP EN BOUW VAN DE DAKGEBINTEN IN KLEINE GESCHIEDENIS VAN DE BETONTECHNIEK GEWAPEND BETON VAN BRUSSELSE KERKEN (1935-1940) Michel PROVOST Romain WIBAUT

P.014 P.052 BELGIË’S INTERNATIONALE FAAM IN DE LICHTDOORLATEND GEWAPEND BETON GESCHIEDENIS VAN HET BETON (1886-1958) BLATON, CHRISTOPHE, FRANKI, HENNEBIQUE, DE UTOPIE VAN HET GLAZEN HUIS MAGNEL EN DE ANDEREN… Benoît SCHOONBROODT Bernard ESPION P.058 P.028 BETON EN GLASRAMEN HET ARCHIEFFONDS BLATON SUCCES VAN DE TECHNIEK VAN GLASRAMEN MET EEN NIEUW PERSPECTIEF OP BOUWEN IN BRUSSEL BETONVOEGEN IN HET BRUSSELS GEWEST IN DE JAREN (1865-1954) 1960 EN 1970 Rika DEVOS Isabelle LECOQ

P.030 P.066 EEN FAMILIEALBUM GESCHONKEN DOOR HET FORUM JEAN COSSE FRANKI AAN ARCHITECTEN EN INGENIEURS WAAR BETON EN ARCHITECTUUR ELKAAR ONTMOETEN Christian SPAPENS Brigitte DE GROOF

P.032 P.076 BETON WORDT ERFGOED BETON IN DIENST VAN EEN BRUTALISTISCHE STAND VAN ZAKEN ESTHETIEK Jean-Marc BASYN DE PETER PANSCHOOL IN SINT-GILLIS Jean-Marc BASYN

002 066 112

P.080 P.112 EERSTE HULP VOOR GEWAPEND BETON BOUWKUNDIG ENGINEERING ERFGOED PATHOLOGIEËN EN REMEDIES 1944-2018 Michel PROVOST ONDERZOEK TER GELEGENHEID VAN DE SLOOP VAN EEN VOETGANGERSBRUG IN VOORGESPANNEN BETON Bernard ESPION en Michel PROVOST P.086 PATCH REPAIR VAN HET KOOR VAN DE SINT-SUZANNAKERK PLEIDOOI VOOR EEN MICROCHIRURGISCHE BETONRESTAURATIE Jean-Marc BASYN (met Guido STEGEN) VARIA

P.092 P.118/129 STABILITEIT EN WATERDICHTHEID VAN OUDE ZWEMKUIPEN RENOVATIE VAN DE ZWEMBADEN VAN ELSENE EN SINT-JOOST-TEN-NODE Céline VANDEWYNCKEL P.118 DE BRUSSELSE REUZEN EEN SPRINGLEVENDE, EEUWENOUDE TRADITIE APRIL 2019 P.098 Jean-Paul HEERBRANT - DELICAAT EVENWICHT TUSSEN INSTANDHOUDING EN ESTHETICA NR 030 DRIE RESTAURATIES VAN BETON MET ERFGOEDWAARDE

Aurélie VERMIJLEN IN HET KORT P.106 HET CBR-GEBOUW, EEN VOORBEELD P.130/136 VAN DOORGEDREVEN PREFABRICATIE ERKENNING ALS ERFGOED EN RENOVATIE Anne TOTELIN BRUSSEL ERFGOED

003 Forum Jean Cosse van het Institut Saint-Luc te Sint-Gillis (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). EDITORIAAL

Claustra’s van de Sint-Jan-de-Doperkerk in Sint-Jans-Molenbeek (G. Stegen, 2003 © ARSIS) APRIL 2019 - NR 030

ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

005 DOSSIER DE BETONTECHNIEK GESCHIEDENIS VAN KLEINE TYPOLOGIEËN CHRONOLOGISCHE ACHT IN VANBETON BOUWWERKEN CBR, Terhulpsesteenweg 185 in Watermaal-Bosvoorde. Architecten Constantin Brodzki en Marcel Lambrichs, 1967-1970, Lambrichs, Marcel en Brodzki Constantin Architecten Watermaal-Bosvoorde. in 185 Terhulpsesteenweg CBR, ingeschreven op de bewaarlijst sinds 22/11/2018 ((A. de Ville de Goyet, 2018 © urban.brussels). ©urban.brussels). 2018 Goyet, de Ville de ((A. 22/11/2018 sinds bewaarlijst de op ingeschreven VENNOOT ULB DE ULB,AAN HOOGLERAAR INGENIEUR BOUWKUNDE, BURGERLIJK MICHEL PROVOST PROVOST MICHEL - VUB ‘ CONSTRUCTION HISTORIES BRUSSELS ORIGIN ARCHITECTURE & ENGINEERING JOINT RESEARCH GROUP ’, goede kwaliteit: het is goed bestand bestand goed is het kwaliteit: goede tot middelmatige van steen een als zich beton gedraagt is, vervaardigd bindmiddel kunstmatig een of lijk natuur een met het of Ongeacht cement. matig kunst van productie industriële de en uitvinding de met eeuw, 19de de van midden het in pas begint beton het van geschiedenis moderne De zoals wij dat vandaag kennen, cement maar kalk. kunstmatig geen is 43 ‘beton’ dit in van bindmiddel Het meter. diameter een met ‘betonnen’ een koepel met bekroond is gebouw Het Hadrianus. keizer van in het 123 bewind n.C. onder voltooid Rome, in Agrippa van Pantheon het is gaat, beton het van geschiedenis dat de over het als wordt genoemd altijd bouwwerk Het belangrijke eerste materiaal. oud zeer een al Beton is en ‘kunststeen’. een zand is water), (bindmiddel, mortel en steen) vermalen of (riviergrind ten granula van mengsel een Beton, ten wordt het beton verstevigd met met verstevigd beton het wordt ten trekkrach tegen weerstand zwakke de van compensatie Ter muren. en pijlers als elementen verticale sieve mas en gewelven bogen, zoals zijn, moeten drukbestendig alleen die of blootgesteld worden trekkracht aan niet die onderdelen van realisatie de voor geschikt dus is Het krachten. trek tegen niet maar druk tegen NOOT VAN DE REDACTIE over de geschiedenis vanover met aansluitend geschiedenis glossarium. de het beton, een vantot het dossier dit nummer artikel volgt technisch-didactisch hier een realiseren van die tal toepassingsdomeinen kennen. Bij wijze van inleiding op vandaag nog altijd het mogelijk te verbeterd wordt, maakt structuren totonzichtbaar dat voor Dit het oog eeuwenoude van materiaal, leek. de opsoms nadrukkelijke enzichtbare ook soms minder wijze, herkenbaar of overalBeton is aanwezig in het architecturale van landschap steden, onze ------6. 5. 4. 3; 2. 1. : kwamen stand tot ze waarin periode de lang naarge volgorde chronologische in gerangschikt onderscheiden, gieën typolo acht volgende de kunnen We verband. aspecten technologische als structurele met zowel houden typologieën Deze beheersen. leerde beter en ervan het materiaal gebruik betonstructurenwerken hoe enmen dit begreep beter men naarmate deden, intrede hun stapsgewijs die bouwtypologieën van opeenvolging een door gekenmerkt wordt beton moderne het van geschiedenis De 19dede eeuw. pend beton dateert van het einde van gewa eerste Het bewapeningen.

Eerste Wereldoorlog) de Eerste aan tot eeuw 19de (midden beeldhouwwerken en Rocailles gewijs vanaf het einde van de de van Wereldoorlog) Tweede einde het vanaf gewijs (staps betonGeprefabriceerd Tweede de Wereldoorlog) (vanaf beton nen voorgespan in Structuren 1970) jaren de van begin gewapend de 1920 beton jaren tot(vanaf het in wanden Dunne (omstreeks 1930) 1910 jaren de tot beton in gewapend gebouwen van bogen Grote 1890) jaren de (vanaf beton de gewapend uit het van beginperiode kolommen en Balken - - - - - 7. soms wordt het ‘gewapend cement’ cement’ ‘gewapend het wordt soms en mortel van op die goed lijkt ervan samenstelling De gebruikt kunststeen. geval als dit in werd beton Het Brussel. van tuinen van en tal parken in aanwezig altijd elementen nog zijn decoratieve deze van Sommige maken. afmetingen kende onge van namaakrotsen andere en houtimitatie in balustrades ten, grot Voortaan artificiële beelden, men kon bestond. jaren derden vande rocailletechniek, toepassingsgebied die al hon artistieke het verruimde eeuw kunstmatig 19de de in cement het van opkomst De waren. representatief meest het ze waarin jaren de met overeen stemmen des perio vermelde De verdwenen. dig vaak zijn volle nooit en ontstaan Ze geleidelijk hun die verklaren. opkomst elementen enkele samen met typologieën, deze van ving beschrij beknopte een volgt Hierna 8. BEELDHOUWWERKEN EN ROCAILLES

ontwikkeld in de jaren 1960 1960 jaren - 1970) de in ontwikkeld Architectonisch (sterk beton de 21ste eeuw) de van begin het (vanaf generatie’ ‘nieuwe de van beton Zichtbaar

------007

ERFGOED BRUSSEL NR 030 - APRIL 2019 BOUWWERKEN VAN BETON IN ACHT CHRONOLOGISCHE TYPOLOGIEËN

genoemd. In rocailles worden wapeningen echter voornamelijk gebruikt om de structuur een vorm te geven, zoals een skelet in metalen bewapeningen, en niet om trekkrachten op te vangen zoals in gewapend beton.

BALKEN EN KOLOMMEN

UIT DE BEGINPERIODE VAN Afb. 1 (© D. Delpire, 2018) Afb. 2 (© D. Delpire, 2018) HET GEWAPEND BETON

Betonnen balken worden vervaar- Om balken te maken er is dus gewa- lijk ontstaan. Het is dus moeilijk digd door het beton met wapeningen pend beton nodig. Stalen wape- één bepaalde persoon als uitvinder te verstevigen. Het is immers niet ningen geplaatst in de zones die bij aan te wijzen of de plaats te bepa- mogelijk om balken te vervaardigen belasting aan trekkrachten wor- len waar gewapend beton voor het in niet-gewapend beton. Een balk die den blootgesteld, zullen de zwakke eerst werd gebruikt. Tussen 1850 van boven neerwaarts onder druk trekweerstand van het beton com- en 1914 zijn er immers talrijke com- staat buigt door en is onderhevig penseren (afb. 2). merciële, beschermde en gepaten- aan inwendige trekkrachten. Als het teerde systemen voor gewapend materiaal waaruit hij vervaardigd is De eerste experimenten en toepas- beton ontwikkeld. De belangrijkste niet aan deze trekkrachten kan weer- singen met gewapend beton zijn pionier in België was ontegenspre- staan, zal de balk breken (afb. 1). op verschillende plaatsen tege- kelijk de Franse ingenieur François

WAT IS EEN KOPPEL?

Een koppel wordt veroorzaakt door twee gelijke en tegengestelde paral- lelle krachten. Koppel C is gelijk aan het product van de intensiteit van de krachten F door de arm van hefboom afstand tussen de twee krachten. C = F x b

HOE ‘WERKT’ EEN BALK?

Het verschil tussen de actie op de balk en de reacties op de steunpunten veroorzaakt een ‘extern’ koppel: ‘Ce’. Dit koppel wordt in evenwicht gebracht door een ‘intern’ koppel op de balk: ‘Ci’. Ci = Ce. Het interne koppel is het product van kracht F, die wordt opgevangen door het materiaal, respectievelijk in druk en in tractie, vermenigvuldigd met de structurele hoogte hs. Voor een gedefinieerd koppel, en dus voor een actie P op de gegeven balk, maakt de verhoging van de structurele hoogte hs het mogelijk kracht F, en daardoor ook het materiaal dat nodig is om de kracht op te vangen, te verminderen. Hoe groter dus de structurele hoogte, hoe verder het materiaal verwijderd is van de as van de balk en hoe efficiënter het wordt gebruikt.

008 Afb. 3 (© D. Delpire, 2018) Afb. 4 (© D. Delpire, 2018)

Afb. 5 (© D. Delpire, 2018)

Hennebique. Zijn eerste bouwwerken voudige en efficiënte structurele GROTE BOGEN VAN in gewapend beton worden vaak ver- elementen, maar ze worden te zwaar BOUWWERKEN meld als ‘gewapend beton systeem wanneer hun spanwijdte toeneemt. GEWAPEND BETON Hennebique’. Dat systeem werd in de Om dat te begrijpen moeten we kij- jaren 1890 op punt gesteld en de vol- ken naar hun structurele werking. Boogstructuren vormen een oplos- gende 20 jaar verder verbeterd. Het Als de spanwijdte van de balk intern sing om de hoeveelheid materiaal en commerciële succes van Hennebique toeneemt, vergroot het interne het gewicht te reduceren in structu- was te danken aan een combinatie koppel en zal de hoogte van de ren met een grote spanwijdte. Men van factoren: een efficiënt systeem in balk moeten worden vergroot. Zijn beperkt zich hierbij immers tot de structureel opzicht, een betrouwbare gewicht neemt dan sterk toe door strikt noodzakelijke hoeveelheid en zorgvuldige uitvoeringskwaliteit de toevoeging van nutteloze mate- structureel materiaal (afb. 4). De van het ter plaatse gegoten beton en rie, terwijl de structureel onmisbare vermeerdering van de structurele een doorgedreven marketing waar- materie zich beperkt tot die van de hoogte, de interne hefboomarm (hs), bij veel aandacht besteed werd aan bovenste en onderste vezels (afb. 3). vergroot de weerstand van de struc- promotie en reclame. Het systeem De voornaamste drijfkracht ach- tuur. Bij een gelijke spanwijdte en APRIL 2019 Hennebique omvatte een produc- ter de ontwikkeling van structurele belasting zorgt een toename van de - tassortiment van tegels, balken en typologieën is de vermindering van hoogte van de boog voor een vermin- zuilen. deze overbodige materie, die een dering van de hoeveelheid materiaal nutteloze last vormt. Men zou, zoals die nodig is om de stevigheid van de Het succes van de structuren in bij een metalen skelet, het materi- boog te waarborgen. De bouwers gewapend beton had vooral te aal van de kern kunnen verminde- van de gotische kathedralen hadden maken met hun betere weerstand ren door opengewerkte balken te dit al goed begrepen. tegen brand dan metalen en uiter- vervaardigen, maar dat is techno- aard houten structuren. Balken in logisch moeilijk en vergt heel wat Bij een overkapping met balken

gewapend beton zijn redelijk een- arbeidskracht. bevindt men zich onder een struc- ERFGOED BRUSSEL NR 030

009 BOUWWERKEN VAN BETON IN ACHT CHRONOLOGISCHE TYPOLOGIEËN

Afb. 6a à 6d a) Tongewelf ; b) Koepel ; c en d) Hyperbolische paraboloïden (© D. Delpire, 2018).

Afb. 7a et 7b Betonwanden met vlakke plooiing (© D. Delpire, 2018).

Afb. 7c et 7d c) Betonwanden met “gelijkaardige plooiing”; d) Betonwanden met “gebogen plooiing” (© D. Delpire, 2018).

tuur. Bij een boog bevindt men zich beperkte mate- in gebouwen te wor- worden bepaald door hun vorm. Er daarentegen onder de sluitsteen, den toegepast. zijn twee hoofdtypes betonschalen: daar waar de drukkrachten een gebogen wanden zoals gedrukte evenwicht bereiken; eens boven gewelven, koepels en hyperbole de lijn van de drukkrachten van de DUNNE WANDEN paraboloïden, die voornamelijk als voet van de boog bevindt men zich OF SCHALEN IN boog worden gebruikt (afb. 6.a tot dus in de structuur zelf (afb. 5). Dat GEWAPEND BETON 6.d), en geplooide of gelijkaardige verklaart waarom, met eenzelfde wanden die eerder als balk worden materiaal en met gelijke spanwijdte Een andere piste om een lichtere gebruikt, waarbij de balk verkre- en belasting, de dikte van een boog constructie te realiseren is het gen wordt door een vlakke of gol- kleiner is dan de hoogte van een gebruik van dunwandige structu- vende plooiing van de wand (afb. 7.a balk. De boogstructuur levert bedui- ren om ruimten af te sluiten. Een tot 7.d). Dunne wanden in gewapend dend betere prestaties omdat zijn dunne wand of schaal in gewapend beton zijn ruimtelijk en architectu- structurele hoogte veel groter is. beton is een structuur waarbij een raal interessant maar ze vereisen van de afmetingen, meer bepaald ingewikkelde bekistingen die zeer Bogen in beton, eerst niet, vervol- de dikte, beduidend kleiner is dan arbeidsintensief zijn. De geleide- gens wel gewapend, werden eerst de twee andere. Die dikte is van een lijke kostenstijging van deze wanden gebruikt voor bruggen waar ze grootteorde van een tiental centi- heeft ertoe geleid dat dit type struc- afgeleid werden van bogen in met- meter of zelfs minder. De weerstand turen in de jaren 1970 haast volledig selwerk, alvorens ze – in relatief en de stijfheid van deze structuren verdwenen is.

010 Afb. 8 (© D. Delpire, 2018) Afb. 9 (© D. Delpire, 2018)

sioning: hierbij wordt vóór de spannen beton zijn niet tegengesteld STRUCTUREN IN betonnering een koker in de aan elkaar. Alle betonstructuren VOORGESPANNEN BETON bekisting geplaatst. De kabel in bestaan uit gewapend beton maar deze koker wordt na de uithar- slechts sommige daarvan wor- Een derde optie voor minder gewicht ding van het beton onder span- den voorbelast en vormen structu- is voorgespannen beton. Bij bal- ning geplaatst door vasthech- ren in voorgespannen beton. Deze ken omhelst dit het principe om ze ting aan de balk. De gespannen techniek, die vlak voor de Tweede vooraf te belasten en drukspanning kabel wordt verankerd aan de Wereldoorlog zijn intrede deed in de te veroorzaken in de zones die later, uiteinden van de balk. De initiële bouwsector, is sindsdien onophou- tijdens de belasting, aan trekkrach- spankrachten van de kabel wor- delijk geëvolueerd. ten worden blootgesteld. Wanneer den hierdoor overgedragen op Bij het nadenken over de structurele er voldoende drukspanning aanwe- het beton, waardoor drukspan- werking, was de leidende gedachte zig is, wordt de trekkracht op het ning ontstaat. bij de drie laatstgenoemde structu- beton geëlimineerd en is de weer- rele typologieën de vermindering van stand van de balk gegarandeerd. Er Bij voorspanning door post-tensio- de hoeveelheid beton en dus ook van worden twee voorspanningstech- ning volgt de kabel doorgaans een het ‘dood’ gewicht. De nu volgende nieken gebruikt die van elkaar ver- naar boven gericht concaaf tracé. typologieën zijn eerder technologisch schillen door het moment waarop de Bij het onder spanning zetten heeft en architecturaal van aard. kabel1 die de balk zal voorbelasten de kabel de neiging om een hori- onder spanning wordt gezet: zontaal tracé aan te nemen, die een - Voorspanning door pre-tensio- opwaartse druk op de balk uitoefent GEPREFABRICEERD BETON ning: hierbij wordt de balk gebe- en zo een deel van de belasting com- tonneerd rondom een bewa- penseert waaraan hij wordt blootge- Hoewel gebruikt sinds de opkomst pening (draden of kabels) die steld (afb. 8). van het gewapend beton, heeft het voorgespannen wordt tussen geprefabriceerd beton zich hoofdza- verankeringsmassieven die Voorspanning heeft dus een dub- kelijk ontwikkeld tijdens de weder- onafhankelijk zijn van de te con- bel effect: aan de ene kant de ver- opbouw na de Tweede Wereldoorlog. strueren balk. Wanneer het uit- mindering van de krachten op de Aanvankelijk betrof het slechts een APRIL 2019 geharde beton voldoende weer- balk en anderzijds het belasten van deel van de bouwwerken, maar deze - stand heeft bereikt, laat men de de zones die bij het onder span- praktijk werd geleidelijk aan vrijwel verankeringskrachten van deze ning zetten aan trekkrachten zou- alomtegenwoordig. Prefabricage gespannen bewapening weer den worden blootgesteld. Balken in biedt talrijke voordelen. De produc- los. Hierdoor worden de initi- voorgespannen beton zijn dus per- tie is niet alleen goedkoper en snel- ele spanningskrachten van de formanter dan balken in gewapend ler, maar de kwaliteit van het beton bewapening overgedragen op beton. Voorspanning wordt vandaag is ook beter aangezien het groot- het beton, waardoor drukspan- in vele bouwwerken gebruikt, zowel ste deel van het werk in de fabriek ning ontstaat. voor kunstwerken als voor gebou- gebeurt, beschut tegen alle weer-

- Voorspanning door post-ten- wen. Gewapend beton en voorge- sinvloeden. In de jaren 1960 ver- ERFGOED BRUSSEL NR 030

011 BOUWWERKEN VAN BETON IN ACHT CHRONOLOGISCHE TYPOLOGIEËN

TECHNISCHE GLOSSARIUM

schijnen gebouwen waarvan alleen ZICHTBAAR BETON ‘VAN Architectonisch beton: Beton gegoten tot geprefabriceerde de gewapende betonwanden van DE NIEUWE GENERATIE’ stukken in de vorm van afgewerkte de centrale kern – die de verticale modulaire gevelelementen. Deze ele- circulaties omvat en het centrale De relatie tussen beton en architec- menten, die in hun geheel op de werf steunpunt van het gebouw vormt – tuur was niet altijd vanzelfsprekend. worden geleverd, hoeven alleen nog te worden geplaatst. Hoewel doorgaans op de werf wordt gerealiseerd. De Vanaf de jaren 1920 ontwikkelde zich vervaardigd uit gewapend beton, zijn rest van de structuur, vloerelemen- een architectuur van zichtbaar beton, sommige stukken ook voorgespannen. ten (welfsels), balken en pijlers, zijn onder andere door het gebruik van prefabelementen die in de fabriek bekistingen met latten. Le Corbusier Bekisting: De tijdelijke mal waarin het beton worden vervaardigd en op de werf heeft veelvuldig gebruikgemaakt van wordt gegoten voor het vervaardigen geassembleerd (afb. 9). Welfsels de architecturale kwaliteiten van dit van een element en die na de opstijving worden quasi altijd uitgevoerd in materiaal. Het ‘brute’ uitzicht en de en uitharding van het beton verwijderd door pre-tensioning voorgespannen gebreken bezorgden het echter een wordt. Doorgaans van hout of metaal en verstevigd door steunen, stutten of beton. Dat geldt ook voor de balken slechte naam bij het grote publiek. verstijvers om de door het beton uitge- waaruit de meeste bruggen met een De term ‘beton’ kreeg in de loop oefende druk op te vangen. middelgrote spanwijdte doorgaans der jaren een pejoratieve klank. Het opgebouwd zijn. architectonisch beton was een eerste Betonkrimp: Geleidelijke vermindering van het stap naar eerherstel. Maar het toe- volume van een element. Een beton- passingsgebied voor dit type beton nen balk van een tiental meter lang zal ARCHITECTONISCH BETON is vrij beperkt. Het gaat vooral om bijvoorbeeld enkele millimeter korter kantoorgebouwen met een systema- worden. De door krimp veroorzaakte spanningen kunnen leiden tot het bar- Het kwaliteitsniveau dat door prefa- tische architectuur die zeer repre- sten van elementen in gewapend beton bricage kan bereikt worden, leidde sentatief is voor een bepaald tijd- wanneer de krimp niet onbelemmerd tot de realisatie van gevelelementen vak. Sindsdien heeft de betonsector kan gebeuren. met een fraaie architecturale vorm- veel werk gemaakt van de kwaliteit Beton met hoge, zeer hoge of ultra- geving. Dit betekende de opkomst van het materiaal om te komen tot hoge weerstand (BHW, BZHW, van het architectonisch beton. Deze een hoogstaande uitvoering en een BUHW): gevelelementen kunnen in sommige meer verzorgde afwerking. Vanaf het Moderne betonsoorten waarvan de gevallen dragende elementen zijn begin van de 21ste eeuw zijn steeds drukweerstand groter is dan die van gewoon beton en waarvan de eigen- die deel uitmaken van de structuur. meer architecten dit materiaal gaan schappen in verse toestand sterk ver- In andere gevallen vormen ze alleen gebruiken om het (opnieuw) de plaats beterd zijn. Men spreekt soms ook van een geveldecor. De prefabricage in te geven die het verdient. Vandaag ‘hoge performantie’ wanneer andere de fabriek maakt het mogelijk om is zichtbaar beton een van de vele eigenschappen dan hoge weerstand worden beoogd. beton met verschillende oppervlak- materialen die ter beschikking staan 2 ken te vervaardigen: glad, geha- van de architecten . Betonwand: merd, gepolijst, enzovoort. Tot de Meestal verticale muur in gewapend meest markante voorbeelden beho- Vertaald uit het Frans. beton. ren de zetel van de Bank van Brussel Cement: (de later BBL en vandaag ING) (1959- Cement is een hydraulisch bindmid- 1965) en deze van de firma CBR BIBLIOGRAFIE : del, d.w.z. een fijn gemalen, anorga- (1967-1970), beide gelegen in het nisch materiaal dat, vermengd met water, een pasta vormt die uithardt als Brussels Gewest. Parmi les exem- DENOËL, J.-F. , ESPION, B., HELLEBOIS, A. en PROVOST, M., Histoires de béton gevolg van hydrateringsreacties en na ples marquants on peut citer le siège armé – Patrimoine, durabilité et innovations, uitharding zelfs onder water zijn weer- de la Banque de Bruxelles (devenue Ouvrage collectif Febelcem – FABI, stand en stabiliteit behoudt. BBL et aujourd’hui ING [1959-1965]) Brussel, 2013. Cementmelk: et celui de la société CBR (1967- Mengsel van watercement en toeslag- 1970) tous deux en région bruxel- stoffen, gebruikt om barsten te injec- loise. Dit type beton, dat een sterke NOTEN teren en kabelgoten of voorspannings- opgang kende in de jaren 1960–1970, staven te vullen. is niet geheel verdwenen. Vandaag 1. Vandaag spreekt men eerder van voorgespannen wapening. Centerpengaten: maakt het deel uit van architectu- Gaten in de bekistingspanelen van 2. Met dank aan Bernard Espion en rale oplossingen die architectuur en wanden in gewapend beton, voor de Armande Hellebois voor hun bijdrage structuur met elkaar verzoenen. aan dit artikel. plaatsing van tijdelijke pennen die de

012 druk van het vers gestorte beton op (liggers en vloerplaat) opgebouwd uit beide zijden van de bekisting moeten dubbele ribben. Men spreekt dan van opvangen. De sporen van de center- holle welfsels. A history of concrete pengaten zijn na ontkisting zichtbaar op beide zijden van de wanden. Stutboog: structures in eight examples Tijdelijke constructie met dezelfde A short history of concrete Gebouchardeerd of gehamerd beton: ronding als de binnenkant van een technology Beton waarvan het oppervlak geha- boog of een gewelf, om deze te onder- merd is om een ruw uitzicht te krijgen steunen tijdens de bouw of herstelling (gelijkend op natuurlijke rots). ervan. Bij uitbreiding wordt deze term Concrete – a mixture of aggregate, ook gebruikt voor de bekistingssteu- binder and water – is an ‘artificial Geprefabriceerd element: nen, met name voor het brugdek van stone’. It is a very old material, Element in gewapend of voorgespan- bruggen. already in use as far back as nen beton, gerealiseerd in de fabriek of op de werf en bestemd om ach- Toeslagstof: antiquity. The binder was originally teraf in het bouwwerk te worden Elk product toegevoegd tijdens de natural, but in the early 19th geïntegreerd. menging van het beton (in kleine dosis) century this began to be replaced om de eigenschappen van het mengsel by cement. It was with the Granulaat: in verse of uitgeharde staat te wijzigen. Geheel van de natuurlijke en kunstma- invention and industrial production tige inerte materialen die het betons- Trilling van beton: of cement that the ‘modern’ kelet vormen en die samengehouden Zie Verdichting. history of concrete, which is being worden door het cement. discussed here, began. Verdichting van beton: Kruip (van beton): Vers gegoten beton bevat een aanzien- Geleidelijke toename van de vervor- lijke hoeveelheid ingesloten lucht, die Concrete behaves like a stone ming van een materiaal onder een verminderd moet worden om het beton of medium to good quality, with constant uitgeoefende belasting. voldoende drukweerstand te geven. good compressive but poor De verdichting is de handeling om Mortel / cementmortel: het verse beton te ontluchten. Dit kan tensile strength. To compensate Mortel is een mengsel van bindmid- gebeuren door trillingen, door schok- for this, reinforcing bars are del (cement), fijn granulaat (zand) en ken, enz. incorporated in the material. The water. history of reinforced concrete Vlechtwerk in staal: Nabehandeling van beton: Geheel van de stalen wapeningen van began in the latter part of the 19th Onder nabehandeling van beton ver- een element of structuur in gewapend century. Towards the mid-20th staat men voornamelijk de bescher- beton. century, prestressed concrete ming ervan tegen vroegtijdige appeared; this involves introducing uitdroging. Wapening: Benaming voor elk element dat inge- predetermined stresses into Ontkisting: werkt wordt in een materiaal om structures to counteract tensile de trekweerstand ervan te verbe- De ontkisting omvat het verwijderen stresses. van de wanden van de bekisting; dit teren. Wapening voor gewapend kan enkele uren na de binding van het beton: betonijzers of stalen stan- beton gebeuren. Het ontkiste betonnen gen en staven ingewerkt in het beton The history of modern concrete element moet worden ondersteund tot om de trekweerstand te creëren. is marked by the progressive Wapeningsnet: netwerk van wape- het beton voldoende weerstand heeft appearance of different types gekregen. ningen voor gewapend beton die men in een balk, een kolom, een vloerplaat of structures, developing as a Ontstutten : of een fundering (pijler, funderings- result of successive gains in Het ontstutten houdt het verwijderen zool) plaatst. Beugel: transversaal understanding of structural in van de elementen die het betonnen wapeningselement van een balk in gewapend beton dat doorgaans recht- function and knowledge of the element tijdelijk ondersteunen tijdens material and its potential uses. de uitharding van het beton. Het ont- hoekig van vorm is en in staat is de stutten mag slechts gebeuren nadat dwarskracht op te nemen. het beton voldoende weerstand heeft This article provides a basic

Wapeningsnet: APRIL 2019

gekregen. - Vlak of (achteraf) geplooid netwerk description of how reinforced and prestressed concrete works Ribbenvloer of ribcassettevloer: met rechthoekige of vierkante mazen,

Vloerplaat uit gewapend of voorge- bestaande uit wapeningen met in elke and examines different types of NR 030 spannen beton die is opgebouwd uit richting eenzelfde diameter die aan concrete with a particular focus on

elkaar worden gelast. kleine, relatief dicht tegen elkaar buildings. geplaatste balken (ongeveer 30 tot 80 cm van elkaar verwijderd) die Welfsel: een vloerplaat van enkele centimeter Geprefabriceerd langwerpig element dik dragen. Vandaag worden ribben- in gewapend of voorgespannen beton vloeren doorgaans geprefabriceerd dat dient als vloer- of overkappings- als een monolithisch bouwonderdeel element. Een welfsel kan een span-

wijdte hebben van meer dan 15 meter. BRUSSEL ERFGOED

013 BELGIË’S INTERNATIONALE FAAM IN DE

DOSSIER GESCHIEDENIS VAN HET BETON BLATON, CHRISTOPHE, FRANKI, HENNEBIQUE, MAGNEL EN DE ANDEREN…

BERNARD ESPION INGENIEUR IR, ECOLE POLYTECHNIQUE, HOOGLERAAR ULB JOINT RESEARCH GROUP ULB-VUB ‘CONSTRUCTION HISTORIES BRUSSELS’

Spoorbrug aan de Spiegelstraat in Brussel, sporen van de bekisting op de betonplaat (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). België geniet internationale faam in de geschiedenis van het beton. Waarom? Vanaf het einde van de 19de eeuw waren Belgische topbedrijven en technologische innovaties bepalend voor de ontwikkeling van de internationale betonnijverheid. Naast de commerciële en industriële successen van enkele grote groepen met activiteiten in de hele wereld,

NOOT VAN DE REDACTIE DE VAN NOOT noteren we in België ook een intense wetenschappelijke activiteit, gekoppeld aan internationale congressen en gespecialiseerde uitgevers, boeken en tijdschriften. Dankzij de ontsluiting van de archieven van de ﬁrma's Blaton en Hennebique, en onder impuls van interuniversitaire en multidisciplinaire teams – die hier door de auteur vertegenwoordigd worden – kon een echte geschiedenis van het bouwen geschreven worden, meer bepaald voor Brussel.

De Belgische bijdragen die de inter- HET BETON VÓÓR HET des Ingénieurs (1723). Dit werk geldt nationale geschiedenis van beton WERD GEWAPEND als de eerste encyclopedie van con- en betonstructuren markeerden structie-engineering en kende in de kunnen als volgt worden samen- Beton is geen uitvinding uit de 20ste, 18de eeuw een ruime verspreiding gevat. François Hennebique, de zelfs niet uit de 19de eeuw. De oor- bij ingenieurs in heel Europa. De Franse pionier in gewapend beton, sprong ervan gaat veel verder terug, waarde was van dien aard dat het in begon vanaf omstreeks 1890 vanuit tot in de oudheid. In de eerste eeuw 1813 opnieuw werd uitgegeven door België zijn internationaal imperium vóór Christus vermeldde Vitruvius Claude-Louis Navier. Een samenvat- uit te bouwen. De Belgische ingeni- in zijn leerboek De Architectura zijn ting van deze tekst verschijnt ook in eur Paul Christophe schreef in 1902 ‘recepten’ voor de samenstelling van Deel 9 (‘Maçonnerie’ - metselwerk) het eerste boek dat een rationele beton. De Romeinse bouwmeesters van de Encyclopédie van Diderot en dimensionering van gewapend beton maakten overvloedig gebruik van dit d’Alembert uit 1765. mogelijk maakte en de basis vormde materiaal, en vermoedelijk waren de voor berekeningsmethodes die Grieken hen zelfs voor. «Outre la terrasse de Hollande1, on se tot de jaren ‘70 universeel werden sert encore en Flandres d’une poudre gebruikt. De Luikse onderneming Tot de uitvinding van het kunstma- qu’on nomme communément Cendrée Franki speelde een internationale tig cement (in de eerste helft van de de Tournay, laquelle s’emploie fort uti- eersterangsrol in de ontwikkeling 19de eeuw) vormde kalk het hydrau- lement pour la composition du mor- van funderingstechnieken en stond lische bindmiddel in de samen- tier des ouvrages qui se font dans in voor de uitgave van het magazine stelling van beton en mortel. Kalk l’eau. Comme personne (à ce que je APRIL 2019 La Technique des Travaux. De Gentse ontstaat door calcinatie (roosting, crois) n’en a bien expliqué les proprié- - professor Gustave Magnel nam, als uitgloeiing) van kalkgesteente. We tés, et la manière de l’employer, je vais

vennoot van de Brusselse onderne- willen hier niet opnieuw de hele rapporter en peu de mots ce que j’en NR 030 ming Blaton-Aubert, het voortouw geschiedenis schetsen van de ont- sais. Les environs de Tournay fournis- in de ontwikkeling en de promotie dekking van de hydrauliciteit van sent une pierre bleue très dure, et qui van voorgespannen beton. Al deze kalk en de uitvinding van kunstma- fait une chaux excellente. Quand cette situaties, bijdragen en onderne- tig cement, maar verwijzen hier- pierre est dans le four, il s’en déta- mingen hebben een fundamentele voor naar de Franse militaire inge- che de petites parcelles qui tombent impact gehad op de internationale nieur Bernard-Forest de Bélidor sous la grille du fourneau, où elles se

bouwgeschiedenis. (1698-1761) en zijn boek La Science mêlent avec la cendre du charbon de BRUSSEL ERFGOED

015 BELGIË’S INTERNATIONALE FAAM IN DE GESCHIEDENIS VAN HET BETON

Afb. 1a Afb. 1b Uittreksel uit de catalogus Ciments Sutro Height Park, San Francisco, Californië (B. Espion, 2018). & Bétons S.A. Ancienne firme Blaton- Aubert. Série de prix, ca. 1895 (© het MOT Grimbergen, RCB 0370.01 – plaat 92).

terre; et, comme cette cendre n’est la cendrée, car la plupart des ciments duceren met kalk of met ‘natuurlijk’ autre chose que de petites parties de sont sujets à gercer: la chaux de cement. Zo bleef men in de streek la houille calcinée, c’est le mélange Boulogne, par exemple, qui est excel- van Doornik nog heel lang natuur- qui s’en fait qui compose la cendrée lente quand elle est employée dans lijk cement produceren. Pas in het de Tournay, qui se débite par les mar- l’eau, ne vaut rien à sec2.» begin van de 20ste eeuw vestigden chands telle qu’on la tire des four- zich hier fabrieken voor de produc- neaux. L’expérience faisant voir que Wat moeten we hiervan onthouden? tie van kunstmatig portlandcement. la pierre dure fait toujours de bonne Dat van Doornikse kalksteen gewe- chaux et un mortier excellent pour les ten was dat hij uitstekende kalk In 1865 startten Adolphe Blaton ouvrages aquatiques, quand elle est opleverde, waarvan de hydrauli- (1835-1905) en zijn echtgenote Adèle mêlée avec de la poudre provenant du sche kracht – d.w.z. de eigenschap Aubert (1838-1903) in Brussel een charbon ou mâchefer qu’on tire des om onder water te verharden – nog handel in bouwmaterialen. De firma forges (…) il n’est pas étonnant que la verbeterd kon worden door toevoe- Blaton-Aubert was de bakermat van Cendrée de Tournay soit merveilleuse ging van ‘Hollands tras’ (in feite tuf- een reeks familiebedrijven die nauw pour le même usage, puisqu’elle par- steen uit Andernach in het Rijnland) verbonden zijn met de geschie- ticipe à la fois des qualités de ces deux of ‘Doornikse as’. In beide gevallen denis van het gebruik en de bouw matières. Car je ne doute pas que les gaat het om wat we vandaag ‘puzzo- van betonstructuren in België en petites parties de charbon qui se trou- laan’ noemen. zelfs internationaal. Enkele adver- vent mêlées avec la cendrée ne con- tenties uit de toenmalige pers tribuent beaucoup à lui donner la pro- Kunstmatig portlandcement, dat leren ons meer over de activitei- priété de se durcir dans l’eau, comme calcinatie van kalkgesteente vergt ten van de firma, toen gevestigd in on le verra plus bas. (…) On se sert bij een veel hogere temperatuur de Troonstraat: «Citernages – Caves de cette cendrée pour la maçonnerie (1.450°C) dan voor kalkproduc- inondées: J’entreprends à forfait et des écluses, ponts, aqueducs, batar- tie (omstreeks 900°C), werd pas avec 20 ans de garantie toutes espè- deaux, etc., et généralement dans les halfweg de 19de eeuw industrieel ces d’ouvrages hydrauliques tels que: maçonneries ordinaires pour asseoir beschikbaar in Groot-Brittannië, citernes pour l’eau, les spiritueux, les les grès et les rejointoyer; ce qui doit Frankrijk en Duitsland. Pas 20 huiles de pétrole et autres – Cuves faire depuis le mois d’avril jusqu’à la jaar later, in 1872, wordt het ook in de gazomètre – Fosses de tannerie fin de juillet, parce qu’employée dans België geproduceerd, op de site van – Glacières – Assèchement de caves ce temps-là elle n’éclate jamais, ce Cronfestu (Morlanwez). Men kan inondées – Assainissement de murs qui est une propriété remarquable de nochtans ook uitstekend beton pro- humides et salpêtreux – Travaux de

016 houillère – Construction de rochers, Grottes, Aquariums, etc. Economie. On indique la manière de bien employer le ciment aux clients qui désirent faire les travaux à leur risques et périls. Entrepôts de Ciments Portlands et autres. Trass d’Andernach – Plâtres – Sulfate de baryte – Dépôt de carreaux de ciment.»3

Volgens andere krantenadvertenties verhandelde Blaton-Aubert in 1877 niet minder dan acht cementtypes: Engels portlandcement, wit Keene’s cement, Frans portlandcement, cement van Vassy, Romeins cement, natuurlijk cement, vuurvast cement, cement voor kunststenen. Merk op dat de advertentie geen melding maakt van Belgisch portlandcement (dat toen als minderwaardig werd beschouwd tegenover ingevoerd kunstcement). Vanaf 1875 neemt het bedrijf deel aan expo’s in het buitenland, later ook in België, vooral om uit te pakken met zijn knowhow inzake de realisatie van imitatie-rot- spartijen die de natuur nabootsten. De oudste bewaard gebleven constructie van dit type is de grot bij de vijvers van Elsene, gebouwd in 1876 Afb. 2 en gerestaureerd in 20164. Villa Les Trois Canadas (1905) van aannemer Alphonse Vasanne, Van Becelaerelaan in Watermaal-Bosvoorde (A. de Ville de Goyet, 2010 © Urban.brussels).

In 1876 vestigt de firma zich op een site in de Paviljoenstraat in elementen voor de verfraaiing van 1888) promotie voor geagglome- Schaarbeek, in gebouwen waar het publiek toegankelijke park reerd beton. Burgemeester Emile echte industriële activiteiten ont- op zijn eigendom Sutro Heights in Bockstael (1838-1920) van Laken wikkeld konden worden. Vanaf dan uptown San Francisco aan de Stille verwijst trouwens in 1880 naar het wordt ook de productie opgestart Oceaan. Sommige staan er nog altijd ‘geagglomereerd beton’ van Coignet van ‘geperste cementtegels’ en ele- (afb.1a en 1b). Die kunst van imita- tijdens een gemeenteraad, waarbij menten in ‘gegoten beton’, vooral tierotsen en tuinmeubilair in beton, de eerste opdracht van de beton- beelden, vazen en sokkels die de waarvan Blaton niet de enige maar nen grafgalerijen op de begraaf- aandacht trokken op de expo’s van wel de bekendste protagonist in plaats van Laken aan Blaton-Aubert APRIL 2019 Parijs (1878) en Brussel (1880). Het België is, liet vele sporen na in het wordt toegewezen. Deze grafga- - Brusselse bedrijf was allicht niet Brusselse erfgoed, ook in de archi- lerijen, sinds 1997 beschermd,

het eerste en evenmin het enige in tectuur van woningen (afb.2). werden intussen voorbeeldig NR 030 Europa dat dit soort betonnen ele- gerestaureerd5. menten – we moeten eigenlijk van Vanaf de late jaren 1870 promoot mortel spreken en niet van beton – Blaton-Aubert toepassingen van Een ander topproduct van Blaton- produceerde. In 1883 bestelt zaken- ‘geperst’ en ‘geagglomereerd beton’. Aubert omstreeks 1880 is de riool- man Adolphe Sutro (businessman Die laatste term wordt niet zomaar buis in geperst beton. De firma en filantroop) niettemin bij Blaton- gekozen: in Frankrijk voert name- realiseert in meerdere steden van

Aubert bijna 200 stuks van dit type lijk ook François Coignet (1814- het land de riolen, met prefab bui- BRUSSEL ERFGOED

017 BELGIË’S INTERNATIONALE FAAM IN DE GESCHIEDENIS VAN HET BETON

Afb. 3 Wapeningssystemen (uittreksel uit CHRISTOPHE, P., 'Le béton armé et ses applications', Annales des Travaux Publics de Belgique, juni 1899).

zen of in ter plaatse gestort beton. HET GEWAPEND BETON, VAN l’attention des administrations, des De belangrijkste en moeilijkste DE BEGINJAREN TOT 1914 ministères qui bâtissent. Une commis- opdracht van dit type is de reali- sion fut nommée de chaque minist- satie van de grote collector van de In de tweede helft van de 19de eeuw ère et vient examiner mes travaux. Maalbeek in Schaarbeek en Sint- noteren we de opkomst van gewa- Rapports plus ou moins favorables. Joost, vanaf 1892. pend beton. Wie is de uitvinder, […] Aujourd’hui que, rentré en France waar stond de wieg? Er zijn meer- comme étranger, car je dois vous dire Rond 1890 ten slotte, wordt een dere antwoorden mogelijk, maar que c’est une expérience que je fis une fenomenale hoeveelheid (niet-gewa- voor België, Frankrijk, Italië, Spanje, fois de plus, que nul n’est prophète en pend) beton ingezet om op korte tijd Portugal, een deel van Zwitserland, son pays, revenu de Bruxelles, pas- (1889-1891) de fortengordels rond Groot-Brittannië en nog enkele sant la frontière, j’étais Belge.»6 Luik (12 forten) en Namen (negen andere landen mogen we zonder In België bestaat er effectief geen forten) te realiseren volgens het aarzelen verwijzen naar de lofrede gewapend beton vóór Hennebique. concept van generaal Henri-Alexis uit 1899 van François Hennebique Hijzelf was afkomstig van Pas-de- Brialmont (1821-1930). Franse (1842-1921) voor de deelnemers aan Calais, startte als kleine aanne- ondernemingen voeren dit kolos- het derde congres van zijn organi- mer van metselwerken, en ves- sale werk uit. De logistieke moeilijk- satie in Parijs: «Messieurs, le béton tigde zich al zeer vroeg in België. heden zijn enorm: ongeveer 300.000 armé est né en Belgique; il est né de In 1889 realiseerde hij in een villa ton portlandcement is vereist, of père français en terre étrangère. Mais in Lombardsijde (Middelkerke) zijn heel wat meer dan de nationale pro- je dois cependant dire que je n’étais eerste vloer in gewapend beton om ductie op dat moment toelaat. Een pas étranger en Belgique. … Lorsque te voldoen aan de eis van onbrand- groot gedeelte van het gebruikte j’inventai ce système et que je voulus baarheid vanwege de eigenaar. Later cement moet dus noodgedwongen appeler, en 1892, l’attention des pou- wordt deze vuurvastheid hét promo- ingevoerd worden. voirs publics sur ma construction, tieargument dat Hennebique telkens je réussis en peu de temps à attirer weer aanvoert. Tussen 1886 en 1912

018 diende Hennebique in België voor zijn gewapend beton 17 octrooien in, met als belangrijkste die van 1892 en 1897: zij illustreren de evolutie naar een vrij rationele schikking van de wapening in het beton.

Vanaf 1892 wordt de onderneming van F. Hennebique een in Brussel gevestigd zakenkantoor dat structuren in gewapend beton bestudeert en laat uitvoeren door externe firma’s. Die ondernemingen zijn de ‘concessiehouders’ (of vertegenwoordigers) van de octrooien van Hennebique en betalen hem royalty’s voor de werken in gewapend beton die zij uitvoeren met een wapening volgens de plannen afkomstig van het kantoor Hennebique. Zo weeft Hennebique vanuit Brussel een heus internationaal netwerk van vertegenwoordigers die het gebruik van zijn ‘systeem’ voor de plaatsing van Afb. 4 wapeningen verspreiden. In 1897 Interieur van het Koninklijk Pakhuis van Thurn en Taxis met zicht op de uitkragende dunne verplaatst Hennebique zijn zaken- betonvloeren (SAB, CI, M-80, foto van A. Louvois). centrum naar Parijs. Zijn netwerk van vertegenwoordigers, onder- aannemers, maar eerder zelden aan ste, wetenschappelijk onderbouwde steund door doeltreffende promo- ingenieurs. werk over het gebruik en de dimen- tie, wordt een heus imperium dat in sionering van gewapend beton, en de hogergenoemde landen tot 1906 In 1899 wordt Paul Christophe dus niet langer als de vertolking van nagenoeg het monopolie heeft in het (1870-1957), een Belgische ingeni- een louter tendentieus of commer- overgrote deel van de markt van het eur die werkzaam is op het Centraal cieel standpunt. Het wordt vertaald bouwen in gewapend beton. Bestuur van Bruggen en Wegen in het Russisch (1903) en het Duits in Brussel, door zijn administratie (1905) en er volgt ook nog heel wat In België blijft het gebruik van gewa- afgevaardigd naar het derde con- plagiaat in het Nederlands (1902) en pend beton in het laatste decennium gres van Hennebique in Parijs. Als het Engels (1905). De methode die van de 19de eeuw nochtans beperkt verslag van zijn missie publiceert Christophe in 1899 aanreikte voor de en wordt het meestal alleen toe- hij in 1899 in de Annales des Travaux berekening van de hoofdwapening gepast voor vloeren. In het buiten- Publics de Belgique een lijvig artikel van balken en kolommen blijft in land start de verspreiding van deze dat het thema van het congres uit- vele landen de norm tot omstreeks nieuwe bouwmethode vroeger, in gebreid bespreekt en een zeer vol- 1970. Duitsland al vanaf 1880. Er ont- ledig overzicht geeft van de stand APRIL 2019 staan diverse wapeningssystemen, van zaken betreffende de interna- Een belangrijke concessiehouder - die niet allemaal even rationeel zijn. tionale technieken van gewapend van het systeem-Hennebique in

Kenmerkend voor deze eerste fase beton. Hij vermeldt ook de door het Brussel van begin 20ste eeuw NR 030 van het gewapend beton (de jaren hemzelf opgestelde formules voor is de firma Louis de Waele: deze 1880-1890) is de schikking van de een rationele dimensionering van bouwt, met een licentie van het wapening volgens de octrooien, en gewapend beton (afb.3). Drie jaar Hennebique-octrooi, het buitenge- niet – zoals vandaag – volgens rati- later (1902) publiceert Christophe in wone Koninklijk Pakhuis van Thurn onele berekeningsmethodes. De Parijs een boek met een verbeterde en Taxis (1903-1907) met zijn over- octrooien behoren toe aan autodi- versie van zijn werk. Het wordt inter- kragende vloeren (afb.4). De firma

dactische uitvinders, architecten en nationaal onthaald als het allereer- Blaton-Aubert, die onder Armand BRUSSEL ERFGOED

019 BELGIË’S INTERNATIONALE FAAM IN DE GESCHIEDENIS VAN HET BETON

Joseph Blaton (1863-1929) de naam Ciments et Bétons krijgt, legt zich vanaf 1897 toe op het bouwen in gewapend beton. Rond de eeuwwisseling lijkt de plaatsing van de wapeningen door Blaton sterk op die van het octrooi van Hennebique. Zeer snel wordt de firma uit de Paviljoenstraat (die van 1905 tot 1927 Armand Blaton heet) een algemene aannemer in gewapend beton, met een eigen performant studiebureau waar ingenieurs de plannen opstellen voor innovatieve projecten. Ze hanteren hiervoor de bere- keningsformules van Christophe. We verwijzen in dit verband naar de Afb. 5 Viaduct in Laken onder het Emile Bockstaelplein (1905) (© Archives Blaton, Fondation eerste bruggen in gewapend beton CIVA Stichting). in Brussel (die dus ook tot de allereerste in België behoren): het viaduct boven de spoorweg onder het Emile Bockstaelplein in Laken (1905, in 2007 beschermd) (afb.5) en de Teichmannbrug over de spoorlijn in Schaarbeek (1905, gesloopt) (afb.6). Een ander opmerkelijk Blaton- bouwwerk uit die tijd is het fabrieks- gebouw in Sint-Pieters-Jette voor de Compagnie anonyme du Gaz van Sint- Joost-ten-Node, met zijn opmerkelijke tongewelf in beton met een spanwijdte van 16 meter en een dikte van amper 10 centimeter aan de sluitsteen (1908-1913) (afb.7). Afb. 6 Teichmanbrug in Schaarbeek (1905, gesloopt) (© Archives Blaton, Fondation CIVA Stichting). Elk bovengronds bouwwerk heeft funderingen nodig. Die kunnen ‘oppervlakkig’ zijn indien de bodem- laag vlak onder het grondopper- vlak voldoende resistent is, of dieper indien die solide bodem dieper in de bodem gezocht moet worden. De draaglast wordt dan vaak overgebracht via funderingspalen. Vóór de intrede van gewapend beton gebruikte men traditioneel houten funderingspalen die met behulp van een moker in de bodem werden geheid. Dankzij het gewapend beton konden betonnen palen

Afb. 7 geprefabriceerd worden en vervol- Compagnie du Gaz de Saint-Josse-ten-Noode in Jette (1908-1913, gesloopt) (© Archives gens, net zoals de houten palen, in Blaton, Fondation CIVA Stichting). de bodem worden gedreven. Omdat

020 de Franki-funderingspaal zal worden. In 1910 richt hij de firma Pieux Armés Frankignoul op, en in 1911 de Compagnie Internationale des Pieux Franki. De Franki-funderingspalen groeien snel uit tot een wereldwijd succes, met de oprichting van filialen in het buitenland. Blaton van zijn kant lanceert in 1912 een opvolger voor de Simplex die hij de Robur noemt (afb.8): een systeem van gegoten funderingspalen dat de onderneming veelvuldig zal gebruiken tot in 1927. Vanaf dan schakelt het bedrijf over op de promotie van de funderingspaal Vibro, een octrooi van Engelse origine.

Op de vooravond van de Eerste Wereldoorlog is het bouwen met Afb. 8 gewapend beton dus al sterk ont- Eerste toepassing van de gegoten Robur-heipaal, op de werf van de opslagplaatsen van Delhaize (1912) (© Archives Blaton, Fondation CIVA Stichting). wikkeld en gerationaliseerd. Er zijn ondertussen nieuwe structuurtypes en een nieuwe architectuur opge- dit meerdere nadelen had, versche- 1905 gebouwd door de Luikse con- doken die volop profiteren van de nen al vroeg in de geschiedenis van cessiehouder van het Compressol eigenschappen van dit materiaal. het gewapend beton procedés om Prax-procedé. Blaton van zijn kant de palen rechtstreeks in de bodem wordt vanaf 1905 de enige conces- te gieten. Vanaf 1902 promootte siehouder voor België van de gego- GEWAPEND BETON Hennebique het octrooi van de ten funderingspalen Simplex, een TUSSEN DE TWEE Compressol, een in de bodem gego- enigszins verschillend procedé van WERELDOORLOGEN ten betonnen funderingspaal die uit- de Amerikaanse ingenieur Frank gevonden werd door Dulac. Dit type Schuman (1862-1918). Luikenaar Gewapend beton is alomtegenwoor- funderingspalen werd gebruikt voor Edgard Frankignoul (1882-1954), dig in de architectuur van de jaren ‘20 het Koninklijk Pakhuis van Thurn die nog met Prax had gewerkt bin- en ‘30, meer bepaald met de opkomst en Taxis en de Mativa-voetbrug nen de firma Compressol, vraagt van kantoor- en appartementsge- over de Ourthe-aftakking in Luik, in in 1909 een octrooi aan voor wat bouwen met een skelet in gewapend APRIL 2019 - NR 030

Afb. 9a et 9b

Paleis voor Schone Kunsten in Brussel (1923-1926) (© Archives Blaton, Fondation CIVA Stichting). BRUSSEL ERFGOED

021 BELGIË’S INTERNATIONALE FAAM IN DE GESCHIEDENIS VAN HET BETON

Afb. 10 De grote betonnen bogen van Paleis 5 op de Heizel (1935) (Ch. Bastin en J. Evrard © Urban.brussels).

beton. In het domein van de industrie realiseert de onderneming tussen bron – soms zelfs de enige en zeker raakt het beton algemeen in gebruik, 1926 en 1929 niet minder dan 1.438 een van de meest toegankelijke – om net zoals voor infrastructuurwerken funderingspalen. Een ander Franki- realisaties in beton te documente- zoals sluizen, kaaimuren, viaducten paradepaardje in Brussel is de fun- ren. Het publiceert ook wetenschap- en boogbruggen. In Brussel is het dering voor het complex van het pelijk onderzoek inzake beton of de Paleis voor Schone Kunsten (1923- Résidence Palace (1922-1927). Vanaf berekening van gewapend beton. 1926) emblematisch voor het gebruik 1925 is de maatschappij Franki uit- van gewapend beton in de jaren ‘20 gever van het tijdschrift La Technique Het is tekenend voor het financi- (afb.9). In de jaren ‘30 volgt het grote des Travaux, dat tot 1977 zal verschij- ele vermogen en het internationale paleis (Paleis 5) voor Expo 1935 op nen. Het blad is in eerste instantie belang van de maatschappij Franki de Heizel (afb.10), met zijn gedurfde een uitstalraam voor toepassin- aan het einde van de jaren ‘20 dat draagstructuur van grote drieschar- gen van de Franki-funderingspalen, La Technique des Travaux de sponsor nierbogen met een spanwijdte van een beetje zoals Hennebique 25 jaar wordt van het eerste internationaal 86 meter die een buitengewone open eerder uitpakte met zijn magazine congres voor gewapend beton (van ruimte creëren. Le Béton Armé. Het profileert zich 1 tot 6 september 1930 in Luik). In echter zeer snel als een tijdschrift tegenstelling tot de congressen van Franki zet zijn internationale expan- van een hoge wetenschappelijke en het huis Hennebique gaat het hier sie voort als bedrijf gespecialiseerd technische kwaliteit, dat gebouwen om een internationaal wetenschap- in funderingspalen en ontwikkelt en burgerlijke bouwwerken in gewa- pelijk congres van hoog niveau, het daarnaast in België een activiteit pend beton uit binnen- en buitenland allereerste op het vlak van beton. als algemeen bouwbedrijf. Voor de in de kijker zet. Hoewel het uitslui- Er komen architecten maar vooral bouw van de nationale basiliek van tend in het Frans wordt uitgegeven, ingenieurs op af. Alle grote teno- Koekelberg (waarvan de bouwwer- heeft het een internationaal lezers- ren van de constructie in gewapend ken al begin jaren ‘20 zijn gestart) publiek. Het vormt een uitstekende beton staan op de deelnemerslijst.

022 Het is allicht de eerste keer dat de geweest om beton voor te spannen, d’entreprises à Bruxelles [i.e. Blaton- – vooral Europese – ingenieurs die vroeg de Franse ingenieur Eugène Aubert]... Après de multiples essais, de doorbraak van gewapend beton Freyssinet (1879-1962) in 1928 het nous sommes arrivés en coopération sinds het begin van de eeuw gesti- eerste octrooi aan voor een doel- avec notre entrepreneur, et sans qu’on muleerd hebben, elkaar ontmoe- treffende uitvoering van elementen puisse déceler dans le résultat final ten. De congresverslagen worden in voorgespannen beton. In de jaren quelle a été la part de chacun, à met- in 1932 gepubliceerd door de uitge- ‘30 ontwikkelde hij zijn eerste toe- tre au point un câble avec ses acces- ver van La Technique des Travaux. Ze passingen, weliswaar beperkt en soires et un appareil pour établir la bevatten fundamentele artikelen, zelfs vrij discreet, gezien de nakende précontrainte. C’est le câble sandwich waaronder die van de Franse inge- Tweede Wereldoorlog. In 1939 legde que les spécialistes belges connais- nieur E. Freyssinet over zijn onder- Freyssinet de laatste hand aan zijn sent bien en ce moment et qui, à une zoek rond vertraagde betonvervor- technologie om voorspanning te rea- exception près, est le seul qui ait été mingen of van de Duitse ingenieur liseren via post-tensioning, name- appliqué sur chantier en Belgique jus- F. Dischinger over betonschalen. lijk kabels, verankeringen en vijzels qu’à ce jour.»8 Vandaag wordt de dimensionering om kabels onder spanning te bren- van betonconstructies bepaald door gen. Voor al deze elementen gelden De samenwerking tussen Gustave eenvormige reglementen, zeker octrooien. Magnel en Blaton-Aubert bleek op Europees niveau: in alle landen gedurende een tiental jaren (1941- van Europa gelden dezelfde filoso- In België had professor Gustave 1951) bijzonder rijk en vruchtbaar, fie, dezelfde veiligheidsconcepten, Magnel (1889-1955) van de univer- niet alleen in België maar ook op dezelfde berekeningsmodellen. Dat siteit van Gent als eerste aandacht internationaal niveau. was zeker niet het geval in de jaren voor het voorgespannen beton. ‘20 en ‘30. We moeten hier derhalve Vanaf 1941 ontwierp hij een experi- Op de werf met de spoorbrug- wijzen op het baanbrekende karak- menteel bouwwerk, een prototype: gen van de Spiegelstraat (afb.11a ter van dit congres van Luik in 1930 een dekplaat-brug met 20 meter en 11b) vond in juli 1943 eerst een inzake de confrontatie van nationale spanwijdte die de treinsporen test plaats, met belasting tot het realisaties en ideeën op het domein droeg van de Noord-Zuidverbinding breekpunt van een voorgespan- van gewapend beton. boven de Spiegelstraat in Brussel. nen betonnen balk met spanwijdte Magnel overwoog om voor de van 20 meter. De test valideerde Op het domein van bruggen in gewa- realisatie van dit bouwwerk de de ‘sandwichtechnologie’ (ook pend beton behoren de verwezen- gebrevetteerde technologie van Blaton-Magnel genoemd) op schit- lijkingen van de Belgische bedrij- Freyssinet te gebruiken. In novem- terende wijze. Vanaf dan lag voor ven en ingenieurs in de jaren ‘30 in ber 1941 stipt Freyssinet trouwens Magnel en Blaton-Aubert de weg Katanga vanuit internationaal stand- tijdens een lezing in Parijs aan dat open om in België hun toepassingen punt tot de opmerkelijkste voor- «Monsieur le Pr Magnel de l’Univer- van voorgespannen beton aan de beelden: het betreft de spoorweg- sité de Gand… m’aide à développer man te brengen. Tijdens de oorlog bruggen over de rivieren Lualaba en Belgique les applications des con- en vooral tijdens de daaropvolgende (1937-1939) en Lukaga (1938-1939), structions précontraintes.»7 Door de wederopbouw kon voorgespan- beide van de firma Trabeka, die in oorlog geraakte het gereedschap nen beton doeltreffend concurre- Brussel was gevestigd. De brug over van Freyssinet echter niet in België. ren met gewapend beton: het ver- de Lualaba is een opvallende en zeer Magnel gaf niet op en zette een bruikte minder staal, minder beton vroege toepassing van een viaduct- nauw partnerschap op met de firma (en dus minder cement) en minder constructie met een zelfdragende Blaton-Aubert, die de brug reali- hout voor bekisting en boogbekis- APRIL 2019 boog, terwijl de brug over de Lukaga seerde en daarmee – geïnspireerd ting. Bovendien kon hiermee snel- - wereldwijd geldt als de oudste nog op de ideeën van Freyssinet – een ler en ook prefab gebouwd worden.

bestaande betonnen brug met over- ‘Belgische’ technologie van voorge- Het was dus zeer concurrentieel. In NR 030 kragende constructie. spannen beton met post-tensioning België werden vanaf 1943 diverse op punt stelde. gevarieerde (en logischerwijze inno- verende) toepassingen van voor- VOORGESPANNEN BETON «Nous nous sommes intéressés au gespannen beton aangewend door problème dès 1941 et nous avons eu Blaton-Aubert en andere Belgische Hoewel er vanaf de opkomst van la bonne fortune de pouvoir le faire en bedrijven die de ‘sandwichtechnolo-

gewapend beton vele pogingen zijn collaboration avec une grosse maison gie’ beheersten. BRUSSEL ERFGOED

023 BELGIË’S INTERNATIONALE FAAM IN DE GESCHIEDENIS VAN HET BETON

Afb. 11a et 11b a) Werf van de experimentele bruggen van de Noord-Zuidverbinding, Spiegelstraat in Brussel, met de Kapellekerk op de achtergrond; voorbereiding van de testbalk (1943) (© Archives Blaton, Fondation CIVA Stichting) ; b) spoorbrug van de Spiegelstraat (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels).

Enkele opmerkelijke toepassingen - De Sclaynbrug over de Maas geselecteerd werd voor de realisa- in België haalden de buitenlandse (1949-1950), de eerste continue tie van de allereerste brug in voor- vakpers: brug ter wereld in voorgespan- gespannen beton in de Verenigde - De overkapping van vliegtuighan- nen beton met twee traveeën Staten: een brug van de Walnut gars in Zaventem (die vandaag van elk 63 meter. Lane in Philadelphia (1949-1951). nog altijd bestaan in de techni- Op 25 oktober 1949 testte Magnel sche zone van de internationale Op basis van zijn ervaringen publi- ter plaatse de belasting tot op het luchthaven van Brussel), met ceerde Magnel in 1948 een boek, uit- breekpunt van een balk in voorge- balken van 51 meter spanwijdte gegeven in het Frans en het Engels, spannen beton, uitgevoerd volgens die elk bijna 300 ton wegen. (1948) over de dimensionering van voor- het sandwichsysteem en met een - De overkapping (35.000 m2) gespannen beton. Dit is didactisch, spanwijdte van 47 meter. Ruim 300 van de UCO-fabrieken (Union praktisch én wetenschappelijk het ingenieurs uit de hele wereld waren Cotonnière) in Gent, met een allereerste belangrijke boek over dit hierbij aanwezig. Het opzienbarende raster van primaire balken thema. Gezien het succes volgden succes van deze test bevestigde, (100 stuks met spanwijdte meerdere herdrukken (en vertalin- vooral in de Engelstalige landen, de 20,8 meter) die de secundaire gen in het Duits en het Spaans). De internationale autoriteit van Magnel balken stutten (600 stuks met derde en laatste herdruk dateert van op het domein van voorgespannen spanwijdte 13,6 meter); gebouwd 1954. Vandaag bestuderen alle stu- beton. in 1948 en grotendeels gesloopt denten burgerlijk ingenieur wereld- in 2017 (hoewel enkele delen wijd nog steeds het ‘diagram van Magnel, die in zijn nopjes was met werden gespaard). Het betrof Magnel’ voor de dimensionering van deze internationale erkenning, hier een belangrijke innovatie op de secties van voorgespannen beton organiseerde van 8 tot 13 septem- wereldniveau op het vlak van de omdat het didactisch relevant blijft. ber 1951 in Gent het eerste interna- structuurtypologie die mogelijk tionale congres voor voorgespan- werd gemaakt door gebruik van Na de Tweede Wereldoorlog pro- nen beton. Freyssinet werd daarbij balken in voorgespannen beton. beerden Magnel en de firma Blaton- geëerd als doctor honoris causa Op een meer bescheiden schaal Aubert hun ‘sandwichsysteem’ te door de universiteit van Gent. In 1952 is de overdekking van garage exporteren. De eerste successen wordt de Fédération Internationale Wismeyer, Vanderkinderestraat volgden in Groot-Brittannië, waar de la Précontrainte opgericht, met in Ukkel (1949), representa- het Freyssinetsysteem al bekend Freyssinet als eerste voorzitter en tief voor dezelfde structurele was. Noteer echter vooral dat de Magnel als eerste ondervoorzitter. innovatie9. Belgische sandwichtechnologie In 1950 richtte de familie Blaton het

024 specifieke bedrijf Le Câble Sandwich op: onafhankelijk van de algemene bouwonderneming Blaton-Aubert legde het zich toe op de realisatie van toepassingen van deze specifieke technologie die in België veel gebruikt zou worden tot de jaren ‘60. Het spreekt vanzelf dat het voorgespannen beton zich ook na die periode nog verder heeft ontwikkeld.

STRUCTUREN MET DUNNE BETONSCHALEN

Op internationaal niveau heeft zich nog een andere grote innovatie in betonconstructies ontwikkeld, his- Afb. 12 torisch parallel met het voorge- Pijl van de Burgerlijke Bouwkunde op Expo 58. spannen beton en vaak met dezelfde actoren: het gebruik van dunne betonschalen om grote ruimten te overkappen zonder tussenliggende steunen, als alternatief voor stalen gebinten. De geschiedenis hiervan begint al in de jaren ‘20 en ‘30: in Duitsland met de tongewelven van de firma Dyckerhoff & Widmann, met hun gebrevetteerd construc- tiesysteem Zeiss-Dywidag (Z-D); in Frankrijk met kegelvormige schalen en hyperbolische paraboloïden. Franki is al vóór 1930 vertegenwoordiger in België van het gebrevetteerde Z-D-systeem en past dit minstens twee keer toe voor industriële installaties in België10. Het allereerste internationale congres rond Afb. 13 overdekkingen in dunne betonscha- Philipspaviljoen op Expo 58 (Expo 58 -Archief - Vakgroep Architectuur en Stedenbouw, UGent, Faculteitsbibliotheek Ingenieurswetenschappen en Architectuur). len vindt in 1952 plaats in Londen. De enige niet-Britse bijdrage voor dit congres is de voorstelling van han- betonschalen (en dat zijn er niet zo pijlers. Het idee voor deze structuur gars van 5.000 m2 overkapt met een veel) en die internationale weer- komt van Alfred Hardy (1900-1965), APRIL 2019 tongewelf in de Antwerpse haven, klank hebben gekregen, zijn zeer een autodidactisch uitvinder. Er zijn - uitgevoerd door de Brusselse firma atypisch en staan ver van de ‘klas- zeer weinig constructies van dit type

SETRA (1947-1950). Technisch direc- sieke’ toepassingen van beton- gerealiseerd. Dit exemplaar dankt NR 030 teur van SETRA was in die tijd André schalen. In 1947 bouwt de firma zijn faam aan die uitzonderlijkheid Paduart (1914-1985), die in 1954 pro- Blaton-Aubert in Grimbergen twee en aan het feit dat het – als enige fessor werd aan de ULB. cirkelvormige hangars voor lichte Belgische referentie – in 1964 wordt vliegtuigen. Elke hangar is overdekt opgenomen in de catalogus van een Alle in België gebouwde struc- met een betonschaal in de vorm van expo rond constructie-engineering turen die als toepassingen kun- een schotel met een doorsnede van van de 20ste eeuw in het Museum of

nen beschouwd worden van dunne 50 meter, die rust op vier betonnen Modern Art in New York. BRUSSEL ERFGOED

025 BELGIË’S INTERNATIONALE FAAM IN DE GESCHIEDENIS VAN HET BETON

DUMOULIN, M., Franki – Bâtir un monde – Een wereld bouwen, Lannoo, Tielt, 1992. ESPION, B., PROVOST, M., BASTIN, O., BOUILLARD, P., ‘Three historic railway bridges in Katanga, DR Congo’, in: Proceedings of the Institution of Civil Engineers. Bridge engineering, 2015, pp. 168 (2), 173-180. HELLEBOIS, A., Theoretical and experimental studies on early reinforced concrete structures: contribution to the analysis of the bearing capacity of the Hennebique system (onuitgegeven doctoraal proefschrift), Université Libre de Bruxelles, 2013. HELLEBOIS, A., ESPION, B. (2016). ‘Paul Christophe (1870-1957), une active contribution scientifique à la diffusion du béton armé au tournant du XXe siècle’, in: FLEURY, F., BARIDON, L., MASTRORILLI, A., MOUTERDE, R., Afb. 14 REVEYRON, N., Les temps de la construction. Processus, acteurs, matériaux: Luifel in dun beton van gebouw S van de ULB, Jeannelaan (1966) (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). Recueil de textes issus du deuxième Congrès francophone d’Histoire de la Construction, Picard, Paris, 2016, pp. 871-882.

Op Expo 58 in Brussel trokken twee 1959, de International Association for DEVOS, R., ESPIO N, B., PESZTAT, Y. (et. al.), Blaton : Une dynastie de constructeurs. eveneens atypische structuren met Shell (and Spatial) Structures wordt Een dynastie van bouwers, AAM - CIVA dunne betonschalen de aandacht. opgericht. A. Paduart zal overigens Stichting, Brussel, 2017. De ene wegens de durf vanuit con- voorzitter van die vereniging wor- VAN DE VOORDE, S., Bouwen in Beton in structief standpunt: de Pijl van de den, van 1971 tot 1980. Sommige België (1890-1975). Samenspel van kennis, experiment en innovatie (onuitgegeven Burgerlijke Bouwkunde (fig.12), projecten vragen veel tijd om gere- doctoraal proefschrift), Universiteit Gent, een immense geplooide beton- aliseerd te worden: alleen al in 2011. schaal in overstek van 80 meter, Brussel is Paduart medeauteur van van het trio A. Paduart (ingeni- drie constructies in betonschaal in eur), J. Van Doosselaere (archi- HP-vorm: de overdekking van de tect) en J. Moeschal (beeldhou- vroegere Renault-garage, Albert NOTEN wer). Deze structuur kreeg in 1962 I-square in Anderlecht (1963, gro- de Construction Practice Award van tendeels gesloopt in 2017), de luifel 1. Het gaat in feite om Trass van Andernach, vulkanisch tufgesteente het American Concrete Institute en van gebouw S (Institut de Sociologie) uit de groeves van Andernach in het werd in 1970 gesloopt. De andere van de ULB (1966) (fig.13) en enkele Rijnland. opzienbarende structuur in beton- kleinere HP’s als dak voor de kleu- 2. “In Vlaanderen gebruikt men schaal was het Philipspaviljoen terschool van de Marollen, Sint- naast ‘Terrasse de Hollande’ (tras, fijngemalen tufsteen) ook nog een van de architecten I. Xenakis en Le Theresiastraat in Brussel (1975). poeder dat men meestal ‘Cendrée de Corbusier. Deze assemblage van Tournay’ (Doornikse as) noemt. Dit is segmenten van een hyperbole para- Vertaald uit het Frans vooral nuttig voor de samenstelling van mortel voor constructies die in boloïde (HP) werd – in tegenstelling het water worden opgetrokken. Bij tot de meeste HP’s van die tijd – niet mijn weten heeft nog niemand uitleg ter plaatse gegoten maar was het gegeven over de eigenschappen en het gepaste gebruik ervan. Daarom breng resultaat van een assemblage van BIBLIOGRAFIE ik kort verslag uit over wat ik ervan prefab ‘dakpannen’ die dankzij voor- weet. In de streek van Doornik wordt spanning onderling op elkaar wer- zeer harde blauwe steen gedolven die ATTAS, D., PROVOST, M., Bruxelles, sur uitstekende kalk oplevert. In de oven den gehouden. les traces des ingénieurs bâtisseurs, CIVA, brokkelen kleine deeltjes af van deze Brussel, 2011. steen. Ze vallen onder het ovenrooster We kunnen stellen dat overkappin- DENOËL, J.-F., ESPION, B., en vermengen zich daar met de as van de steenkool. En vermits deze gen met dunne betonschalen hun HELLEBOIS, A., PROVOST, M., Histoires de Béton Armé: Patrimoine, Durabilité as niets anders is dan kleine deeltjes hoogtepunt bereiken aan het einde et Innovations, éds. FEBELCEM-FABI, van de verbrande steenkool, vormt van de jaren ‘50, terwijl vrij laat, in Brussel, 2013. deze mengeling de ‘Doornikse as’. De

026 handelaars brengen deze aan de man bevoegd voor bouwwerken nagenoeg Belgium’s world-renowned zoals hij uit de ovens komt. De ervaring onmiddellijk geïnteresseerd. Elk leert dat hardsteen altijd goede ministerie stuurde een commissie om contribution to the history of kalk en uitstekende mortel oplevert mijn werkzaamheden te inspecteren, concrete voor bouwwerken in water, indien met vrij gunstige rapporten als gevolg. Blaton, Christophe, Franki, vermengd met steenkoolpoeder of […] Vandaag ben ik als vreemdeling hoogovensintels. (…) Het hoeft dan ook teruggekeerd naar Frankrijk en ik kan Hennebique, Magnel and niet te verbazen dat ‘Doornikse as’ het het u andermaal bevestigen: niemand others… uitstekend doet voor datzelfde gebruik, is sant in eigen land. Wie uit Brussel vermits de kwaliteiten van beide terugkeert en de grens oversteekt, materies erin verenigd zijn. Ik twijfel is Belg." HENNEBIQUE, F., Le Béton Belgium is globally recognised in er niet aan dat de steenkooldeeltjes Armé, 1re année, n° 12, mei 1899, p. 2. the field of concrete for the role die met de as vermengd zijn sterk 7. “Prof. Magnel van de universiteit van played by a number of pioneers, bijdragen tot de eigenschap om te Gent… mij helpt om toepassingen verharden in water, zoals we later the achievements of a number of van voorgespannen constructies te zullen zien. (…) Deze as wordt gebruikt companies and for a number of ontwikkelen in België.” FREYSSINET, voor metselwerk van sluizen, bruggen, E., ‘Une révolution dans l’art de bâtir. events and important publications. aquaducten, dammen enz. en in het Les constructions précontraintes’, algemeen in gewoon metselwerk om Production of artificial cement Travaux, n° 101, 1941, p. 341. zandsteen te grondvesten en op te in Belgium began in 1872, with voegen. Dit moet vanaf april tot eind 8. “We hebben al sinds 1941 construction using reinforced juli gebeuren: in deze periode barst het belangstelling voor het probleem en nooit. Dit is een opvallende typische we hebben het geluk gehad dat we dit concrete only beginning in the eigenschap van as, want de meeste konden uitvoeren in samenwerking 1890s, particularly under the cementtypes doen dit wél: zo werkt met een groot aannemersbedrijf in impetus of Brussels-based kalk van Boulogne uitstekend als hij Brussel [i.e. Blaton-Aubert]... Na vele in water wordt gebruikt. Droog is hij proeven zijn we erin geslaagd, samen Frenchman François Hennebique. echter waardeloos.” BELIDOR, B.-F., met onze aannemer, en zonder dat uit In 1902, Belgian engineer Paul La Science des Ingénieurs (Livre III, De het eindresultaat af te leiden is wie Christophe published a seminal la construction des travaux), éd. Claude wat gedaan heeft, een kabel met zijn Jombert, Parijs, 1729, pp. 16-17; rééd. toebehoren af te stellen en met een work on the use and dimensioning Firmin Didot, Parijs, 1813, pp. 205-207. toestel de voorspanning te realiseren. of reinforced concrete. The Het betreft de sandwichkabel die de 3. “Citernes, ondergelopen kelders: wij Brussels company Blaton Belgische specialisten nu goed kennen voeren tegen een forfaitaire prijs, en die – op een uitzondering na – tot nu popularised the use of lime and met 20 jaar waarborg, alle soorten de enige is die op een Belgische werf non-reinforced concrete beginning hydraulische bouwwerken uit: werd toegepast.” MAGNEL, G., ‘L’avenir citernes voor water, sterkedrank, in around 1865, and went on to du béton précontraint’, Annales des olieproducten en andere; Travaux Publics de Belgique, Numéro establish itself as a leading builder gasmeterkuipen; leerlooierijputten; Jubilaire 1843-1948, 1948, p. 178. of reinforced concrete structures ijskelders; waterdichting van kelders; opknappen van vochtige 9. DEVOS, R., ESPION, B., PROVOST, M., in Belgium during the early 20th en salpeterhoudende muren; ‘De naoorlogse moderniteit aan het century. Prior to 1914, Eugène stuur. Drie opmerkelijke garages in steenkoolwerken; aanleg van rotsen, Frankignoul used Liège as a base grotten, aquariums, enz. Besparing: Brussel (1949-1963)’, Erfgoed Brussel, aan klanten die deze werken zélf nr. 15-16, september 2015, pp. 92-101. to build an international company en op eigen risico willen uitvoeren, 10. Dak van het steenkoolpark van Les to commercialise his cast concrete leggen wij het correcte gebruik van Forges de la Providence in Marchienne- ground foundation piling system. cement uit. Opslag van portland- en au-Pont, en silo-hangar van de UCB- ander cement, tras van Andernach, In 1930, his company organised fabriek in Tertre (bestaande hangar). pleisterspecie, barietsulfaat; opslag the first international conference van cementtegels.” on reinforced concrete in Liège. 4. LOUIS, M., ‘De restauratie van de The inter-war period saw rapid rocaille van de vijvers van Elsene’, Erfgoed Brussel, nr. 23-24, september growth in the use of reinforced 2017, pp. 100-111. concrete in Belgium, particularly 5. PECHEUR, B., ‘Het restauratieproject in architecture. During the APRIL 2019 van de grafgalerijen van het kerkhof Second World War, Blaton and - van Laken’, Erfgoed Brussel, nr. 8, november 2013, pp. 68-71. Professor Gustave Magnel

developed a technology using NR 030 6. "Heren, het gewapend beton is geboren in België, met een Franse prestressed concrete which, from vader op buitenlandse bodem. Ik 1945 onwards, became hugely moet hierbij nochtans vermelden dat successful internationally as ik geen vreemdeling was in België… Toen ik dit systeem uitvond en in well as widely used in Belgium. 1892 de aandacht van de overheden In 1951, Magnel organised the op mijn constructie wilde vestigen, first international conference on waren de ministeries en besturen

prestressed concrete in Ghent. BRUSSEL ERFGOED

027 HET ARCHIEFFONDS BLATON EEN NIEUW PERSPECTIEF OP BOUWEN IN BRUSSEL (1865-1954)

RIKA DEVOS Burgerlijk ingenieur – architect, docent aan de Ecole Polytechnique de Bruxelles (ULB)

Het archieffonds Blaton, dat in 2013 Aubert (1865), Ciments & Bétons (1890), van deze activiteiten alsook de tech- door de erfgenamen van het bedrijf Armand Blaton (1905), Compagnie nologische innovaties die het bedrijf werd geschonken aan de Archives industrielle de travaux Industra (1927) ontwikkelde inzake funderingstech- d’Architecture Moderne (CIVA), docu- en de Entreprises Blaton-Aubert (1932). nieken en voorspanning, werden menteert de bedrijfsgeschiedenis Hoewel onvolledig, geven ze samen gedocumenteerd in het boek Blaton. en het werk van de bedrijven Blaton. een goed overzicht van de complexe Een dynastie van bouwers. De hoofdzakelijk technische en bedrijfsgeschiedenis van Blaton, bouwadministratieve stukken ont- waarbij het bouwen met beton, gewa- hullen samen het ‘hoe’ van het his- pend beton en voorgespannen beton CORRECTIES EN AANVUL- torische bouwen. Het bij benade- een prominent handelsmerk van het LINGEN VAN DE ARCHI- ring 70 m³ grote archieffonds omvat bedrijf bleef. TECTUURGESCHIEDENIS verschillende takken van de aannemingsbedrijven Blaton uit de peri- Het is voornamelijk de periode 1927- De inhoud van het Blatonarchief ode 1865-1975. Drie delen zijn duide- 1954 die goed gestoffeerd is in het nodigt uit tot enkele correcties lijk te onderscheiden: de Belgische archief. In deze periode breidden de en aanvullingen van de Belgische bedrijven (1865-1954), de Franse opdrachten van Blaton uit van indus- architectuurgeschiedenis. Zo bevat tak Etudes et Travaux en de bedrij- triële werken tot grote publieke en het archief verschillende niet uit- ven actief in Congo-Zaïre onder private opdrachten. Gezien de peri- gevoerde projecten: het megalo- de naam Compagnie Congolaise ode en de aard van de opdrachten mane project voor de Municipal de Constructions en Congobéton is het archief een belangrijke bron Developments van Victor Horta (1949-1975). voor de technische documentatie (1929), een ontwerp van Henry van van het moderne bouwen in België. de Velde voor een sportcomplex op Het archieffonds bevat dossiers van Daarnaast profileerde Blaton zich de Antwerpse Linkeroever (1933) de algemene aannemingsbedrijven ook als aannemer van infrastruc- of het project voor de Magneltoren1 die elkaar in België opvolgden: Blaton- tuurwerken. Een eerste overzicht (1954). Het betreft slechts enkele voorbeelden van intrigerende, weliswaar gekende, maar ook weinig gedocumenteerde architectuurpro- jecten waarvan nieuwe, verhelde- rende sporen terug te vinden zijn in het archief.

De grootste verrassing was wel- licht het dossier van het Paleis voor Schone Kunsten (1922-1930), waarvan de plannen verloren gewaand werden. Het bijzonder uitgebreide dossier, met voornamelijk plannen van de verschillende stadia van de uitwerking van de ruwbouw, toont de grillige bouwgeschiedenis van het project, waarbij de aannemer, Het archieffonds Blaton vóór inventarisering in de Archives d'Architecture Moderne (AAM) Armand Blaton, nog tijdens de uit- (foto van de auteur, 2013).

028 voering voorstelde om de gemengde in de structuur van het bedrijf en staal- en betonstructuur volledig in de praktische organisatie van de BIBLIOGRAFIE in gewapend beton uit te voeren. bouwwerven. Voor Blaton was de opdracht de DEVOS, R., ESPION, B. PESZTAT, Y. (et al.), Blaton. Une dynastie de bâtisseurs / ultieme opstap om toegang te krij- Recent onderzoek wees bijvoor- Een dynastie van bouwers, AAM – CIVA gen tot de meer prestigieuze markt beeld uit dat Blaton tijdens de Stichting, Brussel, 2017. van publieke gebouwen. Hoewel Tweede Wereldoorlog actief bleef, Horta zich in zijn Mémoires bijzonder niet alleen op het vlak van de ont- lovend uitliet over Blaton, kwam het wikkeling van de technologie van al snel tot een arbitrageprocedure het voorgespannen beton, maar ook tussen beiden. Dankzij de dossiers met bouwwerven die deze techno- NOTEN die Blaton voorbereidde in het kader logie reeds toepasten, oorlogsher- van die arbitrage wordt de bijdrage stellingen en nieuwbouw3. Deze 1. Ontwerp van ingenieur Gustave Magnel voor een toren van 635 meter van de aannemer duidelijk zichtbaar. dossiers geven een unieke kijk op de hoog in voorgespannen beton voor De ingrepen in de complexe en soms dagdagelijkse moeilijkheden waarde wereldtentoonstelling van 1958 delicate betonstructuren roepen ook aan het bouwen tijdens oorlogstijd op de Heizelvlakte. Na het overlijden van Magnel in 1955 werd het project de vraag op naar de structuuringe- was blootgesteld. Ze corrigeren het opgegeven ten gunste van het nieur. Noch de vakliteratuur, noch beeld van de oorlogsjaren als een Atomium. contemporaine rapporten vermel- periode van complete stilstand in de 2. DEVOS, R., ‘Victor Horta’s Palais den immers een raadgevend inge- bouwnijverheid. Bovendien illustre- des Beaux-Arts (1922-8) as Blaton’s breakthrough for building in reinforced nieur. Detailonderzoek wees uit dat ren ze de rechtstreekse impact van concrete in Belgium’, in: CAMPBELL, de volledige betonstudie werd uitge- verschillende Duitse verordenin- J. (dir.) e.a., Building Histories. voerd door het eigen studiebureau gen inzake verplichte tewerkstel- Proceedings of the IVth Conference of the Construction History Society, van Blaton, onder leiding van ingeni- ling en rantsoenering van strategi- The Construction History Society, eur Jules Van Dyck2. Een fragmen- sche materialen zoals ijzer, staal en Cambridge, 2017, pp. 395. tair maar rijk dossier zoals dat van cement, maar ook van het totaal- 3. DEVOS, R., ESPION, B., ‘Building in het Paleis van Schone Kunsten illus- verbod op bouwen zonder toestem- (times of) war. Blaton’s construction treert hoe de plannen van de archi- ming van de bezetter. De dossiers activities in occupied Belgium’, in: WOUTERS, I. (dir.) e.a., Building tect werden geconcretiseerd en hoe onthullen ook de grootste bekom- knowledge, Constructing histories. het gebouw vorm kreeg door een mernis van Blaton: de werknemers Proceedings of the VIth International flexibele en intense samenwerking aan de slag en binnenshuis houden. Congress on Construction History, Vol. II, CRC Press/Balkema, Leiden, 2018, met de aannemer enerzijds en reke- Personeelsregisters tonen aan dat pp. 547-554. ning houdend met hun contractueel het bedrijf in januari 1944 maar liefst vastgelegde verantwoordelijkheden 100 personen tewerkstelde, waar- anderzijds. onder 66 bouwvakkers.

Kortom, het archieffonds Blaton EEN NIEUW TYPE BRON omvat een intrigerende mix van VOOR HISTORISCH enkele schitterende bouwtechni- ONDERZOEK sche collectiestukken en een grote massa ‘grijze’ bouwadministratieve Voor het onderzoek naar de documenten. Het ware potentieel Belgische architectuur- en con- van het archief schuilt in het samen- APRIL 2019 structiegeschiedenis vormen aanbrengen van beide werelden. Samen - nemersarchieven een relatief geven ze ons een vollediger beeld

nieuwe soort bron. Deze archieven van het historisch belang van een NR 030 bevatten stukken die van belang zijn bedrijf als Blaton, zowel op soci- voor de technische, juridische, soci- aal, economisch als technisch vlak, ale en economische kant van het maar ook van de historische bouw- bouwen, alsook documenten die het praktijk en de vaak centrale rol die dagelijkse beheer verduidelijken. dergelijke aannemers samen hun Omslag van Blaton, une dynastie de Loonlijsten, personeelsregisters netwerk innamen in het uitbouwen constructeurs / Een dynastie van bouwers, AAM, Bruxelles/Brussel, 2017.

en correspondentie geven inzicht van de moderne stad. BRUSSEL ERFGOED

029 EEN FAMILIEALBUM GESCHONKEN DOOR FRANKI AAN ARCHITECTEN EN INGENIEURS

CHRISTIAN SPAPENS Architect-stedenbouwkundige, directeur van de vzw CIDEP Centre d’Information, de Documentation et d’Étude du Patrimoine

Franki-pijlers1 zijn vandaag een over Franki-pijlers, maar dat het De selectieve verdeling van foto- begrip voor iedereen die werk- de lezers veeleer wilde informeren albums van de belangrijkste ver- zaam is in de bouw, maar zijn ook over de nieuwste bouwtechnieken wezenlijkingen van Franki droeg gekend bij het grote publiek. Die en Frankignoul terloops ook een tri- ongetwijfeld ook bij aan deze ‘fami- bekendheid kwam er vooral door bune gaf voor hun eigen verwezenlij- liale’ dynamiek, hoewel ze wat gefor- Edgard Frankignoul en Edmond kingen wereldwijd5. ceerd overkwam ten overstaan van Baar, de oprichters van de Société de gangbare publiciteitstechnieken. Frankingoul2, die beseften dat het De interne samenwerking binnen de Deze albums hebben namelijk alle niet volstond om hun ingenieus uitgebreide familie van de Franki- kenmerken van een familiealbum systeem van funderingspalen in medewerkers werd ook in stand van de jaren 1930: het oblong-for- gegoten beton te ontwikkelen en gehouden door een intern blad met maat (24 x 32,5 centimeter) met een voortdurend te verbeteren3, maar als titel Franki-Revue, publication dikte van drie centimeter; het karton- ook dat ze architecten, ingeni- trimestrielle destinée au personnel nen omslag met opgeplakt etiket; de eurs, ondernemers en werfleiders de la compagnie internationale des binding met een touwtje, eindigend in regelmatig moesten informeren pieux armés Frankignoul à Liège, een houten eikel met kwast; het zij- over hun opdrachten, uitgevoerde waarvan het eerste nummer ver- depapier; het papier van het binnen- werven en oplossingen om een scheen in april 1926. Dit blad, dat werk, met manueel opgeplakte origi- dynamiek op gang te brengen die de Franki-procedés vulgariseerde, nele zilvergelatine-afdrukken; de in het bedrijf alleen maar ten goede besteedde ook aandacht aan de witte inkt handgeschreven plaatsen kon komen. kleine en grote gebeurtenissen (uit- en data bij de foto’s; het ontbreken reiking van onderscheidingen, pro- van tekst; de personages en thema’s Deze externe communicatie moties enz.) binnen het dynami- van de foto’s die soms verre oorden gebeurde via het tijdschrift La sche bedrijf. Edgard Frankignoul is oproepen, als ging het om vakantie- technique des travaux4, waarvan de er bijzonder goed in geslaagd om in herinneringen6. Op het eerste gezicht ondertitel ‘Revue mensuelle des zijn bedrijf een ‘familiale’ dynamiek zijn deze albums qua publiciteits- procédés de constructions moder- te introduceren, waarmee hij een techniek wat anekdotisch, wat niet nes’ duidelijk maakt dat het zich echte voorloper was op het vlak van wegneemt dat de foto’s een onschat- niet louter beperkte tot informatie bedrijfscommunicatie. bare documentaire waarde bezitten.

Werf van het Résidence Palace, Wetstraat, Brussel, gefotografeerd in 1923. Hier werden 2.458 Franki-pijlers van 6 tot 12 meter diepte gebruikt. Zilvergelatinedruk, 16 x 55 cm (© CIDEP).

030 Het in het CIDEP bewaarde album, ze herdoopt in Franki Foundations Group Belgium. Franki werd in 2009 dat dateert van 1929, bevat 82 opgenomen in de Besix Group en heet foto’s, de meeste 20 x 17 centime- sindsdien officieel Franki Foundations ter groot, met uitzondering van een Belgium. panorama van 16 x 55 centimeter7. 3. Zo werd de kokerpijler (die de trillingen beperkt) vanaf 1949 Het zijn vooral foto’s van werven gebruikt. De boorpijler met schacht en realisaties in Europa en Azië: in in trilbeton vanaf 1960, net als de Athus (société anonyme d’Athus-Gri- boorpijler met een grote diameter en roterende grijper; de hydraulische vegnée); Berlijn; Namen (kades); Omslag van het Franki-album van 1929 vibrerende hamer vanaf 1971. Voor Luik (Palais des sports, telefoonge- (© CIDEP). meer technische informatie over de bouw, Sint-Vincentiuskerk, Palais procedés van Franki, zie DUMOULIN, M., (coörd.), Franki, bâtir un monde, des fêtes); Brussel (Brouwerij (…) Lannoo, Tielt, 1992; VAN DE VOORDE, Maes, Meuneries bruxelloises, de De machine moet in werking zijn, S., Bouwen in beton in België (1890- rijkswachtkazerne in Elsene, het indien mogelijk met de buis gedeel- 1975. Samenspel van kennis, experiment en innovatie (doctoraal proefschrift), Résidence Palace, de basiliek van telijk boven de grond en het heiblok Universiteit Gent, 2011. Koekelberg); Martinrive (brug); Lier erboven geheven; de arbeiders zijn op 4. 368 nummers van 1925 tot 1977 (met (Abbers); Hong-Kong (Peninsula hos- post en aan het werk en poseren niet een onderbreking van mei 1940 tot tel); Giurgiu in Roemenië (suikerfa- in een piramide op de machine; december 1946). briek); Lissabon (elektriciteitscen- Indien mogelijk moet de machine 5. Na de Tweede Wereldoorlog werd het trale); Bilbao; Brigue in Zwitserland zich aftekenen tegen een oplichtende tijdschrift uitgegeven in 70 landen en gezien het aantal bewaarde reeksen, (Simplontunnel); Caïro (kades); achtergrond; gebeurde dat in ogenschijnlijk grote Orbetello in Italië (brug); Kiev (admi- De ‘couleur locale’ moet de nodige aantallen. nistratie van de spoorwegen); Tokyo aandacht krijgen; als een gebouw of 6. De referentiealbums van betonfirma’s (First bank, Sint-Lucashospitaal); een belastingproef enz. wordt gefo- vormen een onlosmakelijk deel van Frankfurt; Shangaï (Cathays man- tografeerd, plaatst men vlakbij één of hun commercieel beleid. Ze zijn altijd opmerkelijk op documentair sions); Mol (elektrische centrale); twee personen om een idee te geven vlak, maar geen van hen bereikte dit Charleroi (elektrische constructie- van schaal en proporties; in geval van luxueuze niveau. Onder de door de vzw ateliers); Zeebrugge (cokesoven); tests moet men in de mate van het CIDEP bewaarde exemplaren bevindt zich onder andere de catalogus van de Keulen (woningen); Antwerpen mogelijke de klant uitnodigen (archi- Société belge des bétons & planchers (nieuwe kerk); Seraing (Cockerill); tect, ingenieur enz.) om te poseren tij- tubulaires in de Zennelaan te Brussel, Merksem (Boerenbond); Ougrée; dens de opnames.” uitgegeven in 1914, met – zoals toen gebruikelijk – gebonden fototypieën (in 8 Rome; Napels en Ruisbroek . dit geval 87). De productie en verdeling van deze 7. Dit uitvouwpanorama bestaat uit Opmerkelijk is de kwaliteit van de albums was dus een echte mees- twee samen gemonteerde pagina’s; foto’s, zowel technisch als docu- terzet omdat ze de bestemmelingen deze pagina’s zijn samengesteld uit meerdere foto’s. Het thema is de werf mentair. In dat verband herinnert perfect informeerden over het pro- van het Résidence Palace in Brussel. Michel Dumoulin9 zich dat hiervoor duct dat werd aangeprezen en hen 8. De sites die in het album voorkomen erg precieze instructies werden tegelijk opnam in een grote familie zijn niet chronologisch of volgens gegeven: van bouwers die streven naar een technisch procedé geordend. Ze worden hier in de volgorde “Als men werffoto’s laat maken, moet efficiënte moderniteit. van het album opgesomd; de men als volgt te werk gaan: verwezenlijkingen in eenzelfde stad of Een van de beste fotografen ter Vertaald uit het Frans plaats worden samen vermeld na de plaatsnaam. plaatse kiezen. Hem vragen om foto’s

9. Instructies die golden in 1930, in APRIL 2019 te maken op het moment van de dag - DUMOULIN, M., op. cit., pp. 151-152. waarop de zon de machine en de ach- Vertaling van de originele tekst in het tergrond goed belicht, zodat deze niet NOTEN Frans. NR 030 in tegenlicht worden genomen. Indien nodig, de fotograaf op een ander 1. Het patent voor deze funderingspaal met brede basis, uit in de grond moment van de dag laten terugko- gegoten beton, werd ingediend in 1909. men, om foto’s in een andere richting 2. De firma werd in 1910 opgericht te nemen; onder de naam Société des pieux De foto’s afdrukken op een formaat armés Frankignoul; in 1911 werd ze de Compagnie internationale des pieux van 18 x 24; BRUSSEL ERFGOED armés Frankignoul. In 2007 werd

031 BETON WORDT ERFGOED STAND VAN ZAKEN

JEAN-MARC BASYN Kunsthistoricus, Directie Cultureel Erfgoed DoCoMoMo - ICOMOS ISC20C

Parijs (2013, Conseil économique, social et environnemental - CESE in samenwerking met de Fondation Prada), ‘Pier Luigi Nervi’ in het MAXXI in Rome (2016), ‘SOS Brutalismus’ in het Deutsches Architekturmuseum (D A M) in Frankfurt (2017-2018), ‘Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948-1980’ in het Museum of Modern Art (MoMa) in New York (2018-2019)1, Iconic Ruins, Post-war Socialist Architecture in the Visegrad Countries in 20019 in het kader van het internationaal netwerk Shared Cities. Creative Momentum (2019-2020), de retros- pectieve ‘Tadao Ando’ in het Centre Pompidou in Parijs (eind 2018) en diverse initiatieven in meerdere landen in 2019, het jaar waarin de honderdste verjaardag van de Afb. 1 oprichting van het Bauhaus wordt In dit boek van 1991 wordt de term ‘beton’ gevierd. pejoratief gebruikt en geassocieerd met de ‘verbrusseling’, Deze comeback werd nog ver- uitgeverij EPO. sterkt door verschillende nood- signalen die de wereld ingestuurd werden door gespecialiseerde Beton, dat onpopulaire materiaal, is platforms als DoCoMoMo, ICOMOS in de mode. De groeiende waarde- TENTOONSTELLINGEN, ISC20C, World Monuments Fund, ring voor beton in zijn meest diverse MOBILISATIES EN PRIJZEN Twentieth Century Society (C20) of verwezenlijkingen, zoals kunstwer- #SOSBRUTALISM, om de aan- ken (bruggen, tunnels), gedenkte- Een aantal recente tentoonstel- dacht te vestigen op belang- kens en monumentale kunstwerken, lingen die een breed publiek lok- rijke gebouwen die met sloop of de meest extreme uitdrukkings- ten, zorgde voor een schitterende worden bedreigd: L’ hôtel du vormen, zoals het brutalisme of de herontdekking van het beton in Lac in Tunis (architect Raffaele esthetica uit de Sovjetperiode, komt zijn talrijke verschijningsvor- Contigiani, 1970-1973), Transgas vandaag ook in de gespecialiseerde men: ‘Auguste Perret, Huit Chefs- in Praag (architecten o.a. Jindrich media aan bod. d’œuvre!/?’ in het Palais d’Iéna in Malatek, Vaclav Aulicky, Ivo Loos,

032 1965-1978), het Internationale VISIE OP BETON IN tot het einde van de jaren 1950. In Tentoonstellingscentrum van DE 20STE EEUW de jaren 1960 speelde Frankrijk Tripoli in Libanon (Oscar Niemeyer, een voortrekkersrol op het vlak van 1968-1975), Marylebone Parking De huidige erkenning van beton als bescherming van recente architec- Westminster in Londen (architect erfgoed is een recente ontwikke- tuur. Zo liet André Malraux, minister Michael Blampied & partners, ling en heeft dus zeker niet altijd van Cultuur ten tijde van generaal 1968-1970), Blok Y in de regerings- bestaan. Beton was vaak synoniem de Gaulle, belangrijke ontwerpen wijk van Oslo (architect Erling met architectuur voor armen, met van Le Corbusier (Villa Savoye en Viksjø, 1959), dat werd beschadigd grijsheid en lelijkheid, of werd geas- de huizen La Roche-Jeanneret in bij de terroristische aanslag van socieerd met de ongebreidelde groei 1965, kapel Notre-Dame-du-Haut in 2011, de Vikingeskibshallen (Zaal van steden, de tristesse van voor- Ronchamp in 1967) en van Auguste van de Vikingschepen) in Roskilde steden en de opkomst van hoog- Perret (Mobilier National in 1965, (architect Erik Christian Sørensen, bouwkantoren. Voor velen is het een kerk Notre-Dame-de-la-Consolation 1966-1969), beschadigd bij de over- incarnatie van de mislukking van van Le Raincy in 1966) beschermen. stromingen van 2013. het modernisme, beton-geworden Gaandeweg stelde de problema- naargeestigheid. De Franse archi- tiek zich omtrent hun bewaring en Deze hernieuwde belangstelling tect en historicus Cyrille Simonnet restauratie. voor beton uit zich ook in de heden- wijt dit negatieve imago aan de aard daagse architectuurproductie. In van het materiaal zelf, die ‘modder’ Bij de eerste restauratiewerven in de Frankrijk werd de Equerre d’argent die in de natuur niet in zijn defini- jaren 1980 werd men al snel gecon- d’architecture 2018 toegekend aan tieve vorm voorkomt. Hij citeert3 fronteerd met twijfel rond te gebrui- het kabinet Richter & Associés voor architect Édouard Menkès, die in ken methodes en werden de grenzen het gespecialiseerde ziekenhuis- 1933 stelde: “Les nouveaux matéri- van een aantal heersende restau- centrum van Jury (Metz-Queuleu): aux n’ont pas de beauté propre. Il leur ratieconcepten in vraag gesteld, een sober, ruw en robuust gebouw manque le dessin naturel des matiè- vooral het concept van authenti- met kunstmatig verouderd beton res premières comme bois et mar- citeit zoals dat in het Charter van dat mede werd ontworpen door bre. Ils sont amorphes et leur forme Venetië (Charte internationale sur de Parijse kunstenaar Grégoire dépend entièrement de la capacité la Conservation et la Restauration Hespel. De Trophée Béton Écoles créatrice de l’architecte.”4 Zijn tijdge- des Monuments et des Sites, 1964) (achtste editie onder toezicht van noot en toekomstig aanhanger van van ICOMOS gedefinieerd wordt. het Franse ministerie van Cultuur) het Vichy-regime Camille Mauclair Interventies in het Goetheanum in organiseert tentoonstellingen, is nog veel negatiever. Hij associeert Dornach (Rudolf Steiner, 1928) en colloquia en debatten op verplaat- het functionalisme en het beton met de Antoniuskirche in Basel (archi- sing om jonge professionals aan de dood van de kunst en het bols- tect Karl Moser, 1927) door Vojislav te moedigen. De betonnen mono- jewistische gevaar5. Dichter bij ons Ristic in het midden van de jaren liet die de Franse architect Rudy bevestigt een boek met de titel Main 1990, de restauratie van de Notre- Ricciotti in 2017 ontwierp voor het basse sur Bruxelles. Argent, pouvoir Dame de Royan (architect Guillaume Mémorial du Camp de Rivesaltes et béton de pejoratieve connotatie die Gillet, 1958) door Philippe Oudin werd bekroond omwille van zijn aan beton kleeft door het te associ- vanaf 1992, de quasi reconstruc- ‘écrasante réponse de béton’ 2. eren met de ‘verbrusseling’6 (afb. 1). tie van het sanatorium Zonnestraal Verder is er de erkenning als erf- Recenter beheerst de ‘betonstop’ in in Hilversum (architect Jan Duiker, goed van steden als Le Havre Vlaanderen, het Brussels gewest 1925-1931) door de oprichters van (Unesco), Royan, Firminy (Unesco), en Wallonië het publieke debat en DoCoMoMo, Wessel de Jonge en APRIL 2019 het skistation Flaine in de Alpen worden er vragen gesteld over de Hubert-Jan Henket, tussen 1998 - (architect Marcel Breuer, 1960- te volgen strategie in de ruimtelijke en 2009, de minutieuze restauratie

1969), badplaatsen als La Grande ordening (verdichting, probleem van van de Jahrhunderthalle in Wroclaw NR 030 Motte in de Languedoc-Roussillon ondoorlaatbaarheid van de bodem). (architect Max Berg, 1911-1913) in (architect Jean Balladur, 1962- 2010, of van de opera van Sidney, 1988), Saint-Gilles-Croix-de-Vie De (her)ontdekking van historisch die vorig jaar werd voltooid – het zijn (architecten Jean Bossu, 1959- beton (o.a. Peter Collins7, Paul allemaal goede voorbeelden van de 1966, René Naulleau, 1975-1976) Virilio8) kadert in een context waarin manier waarop experten de proble- en Saint-Jean-de-Monts (architect de notie van erfgoed verbreed wordt matiek benaderen en kunnen nuttig

Jean Marty, 1973) in de Vendée. en de chronologie wordt uitgebreid zijn voor toekomstige interventies. BRUSSEL ERFGOED

033 BETON WORDT ERFGOED

INTERNATIONALE INSTANTIES

Op internationaal vlak zijn er meerdere instanties, stichtingen, verenigingen en klokkenluiders die begaan zijn met het behoud van het recente erfgoed en van beton in het bijzonder. In 2001 lanceerde het centrum voor werelderfgoed van Unesco samen met ICOMOS en DoCoMoMo een gezamenlijk programma voor de identificatie, documentatie en promotie van het 19de- en 20ste- eeuwse gebouwde erfgoed: dit Afb. 2 ‘Programma voor modern erfgoed’ Dit technisch organiseerde meerdere conferen- dossier van DoCoMoMo werd ties tussen 2002 en 2015. gepubliceerd in 1997 en vormt een belangrijke stap in Al in 1987 schreef de Unesco de erkenning van Brasilia in op de lijst van het werel- historisch beton. Het is een eerste derfgoed. In 1996 volgden de scho- evaluatie van de len van het Bauhaus (Weimar en verschillende restauratie- Dessau, in 2017 uitgebreid tot de behandelingen school van de ADGB in Bernau), in (© DoCoMoMo, 2000 het Rietveld-Schröderhuis in 1997). Utrecht en de universitaire wijk van Caracas, in 2001 de Villa Tugendhat in Brno en het Zollverein in Essen, - Charter van Eindhoven, 1990; - Het behoud van de architectuur in 2003 de Witte stad van Tel-Aviv, Charter van Eindhoven-Seoul, en stedenbouw in de voormalige in 2004 de atelierwoning van Luis 2014. Oostbloklanden. Het platform Barragán in Mexico City, in 2005 Le - In 1997 organiseerde het SocHeritage10, geleid door de Havre, in 2006 de Jahrhunderthalle International Scientific Committee Roemenen van B.A.C.U.11, wordt in Wroclaw, in 2007 de Autonome (ISC) voor Technology een eer- vooral opgevolgd door ICOMOS Universiteit van Mexico City en de ste colloquium over historisch Duitsland12. opera van Sidney, in 2011 de Fagus beton, onder de titel ‘The Fair - In het kader van het Onderzoeks- Fabrik in Alfeld, in 2014 de Van Face of Concrete’. Daarin werden en Innovatieprogramma Horizon Nellefabriek in Rotterdam, in 2016 verschillende interventietypes 2020 van de Europese Unie, leidt het oeuvre (17) van Le Corbusier onder de loep genomen9 (afb. 2). de universiteit van Cadiz het (Frankrijk, Zwitserland, België, project InnovaConcrete: innova- Duitsland, Japan, India, Argentinië), ICOMOS (International COuncil on tive materials and techniques for het modernistisch geheel van MOnuments and Sites) werd in 1965 the conservation of the 20th cen- Pampulha door Oscar Niemeyer in in Warschau opgericht na de opstel- tury concrete-based cultural heri- 2016 en in 2017 de steden Asmara ling van het Charter van Venetië in tage (2018-2020), daarin bijge- en Ivrea. 1964 en fungeert als adviesorgaan staan door meerdere Europese van Unesco (107 nationale comités universiteiten en met de steun DoCoMoMo (International working en 28 internationale wetenschap- van o.a. DoCoMoMo en ICOMOS party for DOcument and COnservation pelijke comités). In 2005 richtte ISC20C. Ze analyseren interven- of buildings, sites and neighbourhoods ICOMOS het Twentieth Century ties op verschillende typologieën of the MOdern MOvement) werd in Heritage International Scientific uit uiteenlopende periodes om 1988 in Eindhoven opgericht (van- Committee (ISC20C) op. Momenteel tot algemene aanbevelingen te daag ongeveer 70 ledenlanden en steunt dit ISC20C hoofdzakelijk twee komen, vooral inzake het gebruik acht ISC’s). projecten: van producten en technieken.

034 Daarnaast wordt een Europees cor- De meeste landen hebben op dit vlak een voorbeeldcentrum voor het pus, 100 of the 20th, uitgewerkt. In dat geleidelijk aan een eigen expertise onderzoek naar het behoud van kader schoof België (de Belgische opgebouwd. We willen hier enkele beton. Het centrum publiceert leden van ICOMOS ISC20C) in 2018 opmerkelijke initiatieven vermelden. aanbevelingen voor interven- vier opmerkelijke bouwwerken naar - In Groot-Brittannië ijveren ties, begeleidt problematische voren: de Mativa-brug in Luik (inge- English Heritage, opgericht in werven, zoals de restauratie van nieur François Hennebique, 1905), 1984, en de Twentieth Century de Halles Boulingrin in Reims de Boekentoren in Gent (archi- Society (C20), opgericht in in 2009-2012, en onderzoekt tect Henry van de Velde, 1937), de 1979, voor de erkenning van de aanpak voor woonwijken uit Sint-Jan-de-Doperkerk in Sint- het recente erfgoed en voor de jaren 1960-1970 zoals de Jans-Molenbeek (architect Joseph het behoud van beton in het Résidence Jeanne Hachette in Ivry Diongre, 1931-1933), de BBL-bank bijzonder16. van architect Jean Renaudie. (ING) Marnix in Brussel (architect - In Zwitserland publiceerde de - In de Verenigde Staten brengt Gordon Bunshaft en bureau S.O.M., Conférence universitaire Suisse de lezingenreeks Preserving 1960-1963) en het plein en de voor- (SUC) onlangs een kritisch cor- the Recent Past (PRP1 in 1995 malige Bibliothèque des Sciences in pus over betoninterventies17. in Chicago, PRP2 in 2000 in Louvain-la-Neuve (architect André Sinds zijn oprichting in 2007 Philadelphia en PRP3 in 2019 in Jacqmain, 1970-1975). Begin 2019 binnen het Institut d’Architec- Los Angeles) de belangrijkste werden uiteindelijk de Mativa-brug, ture et de la Ville van de EPFL actoren samen van het Noord- de Boekentoren en BBL Marnix (Ecole polytechnique fédérale de Amerikaanse continent - pro- weerhouden en werden de hangars Lausanne), werkt het Laboratoire fessionelen uit de private sector, van het vliegveld van Grimbergen des techniques et de la sauve- openbare besturen en de acade- (architect Alfred Hardy, 1947) daar- garde de l’architecture moderne mische wereld. aan toegevoegd. (TSAM) aan de ontwikkeling en uitbreiding van de kennis van Ook een aantal andere organisaties Getty Conservation Institute (GCI, technieken voor het behoud van publiceren uiterst nuttige informatie: Los Angeles) ontwikkelt sinds 2012 gebouwd erfgoed uit de 20ste de Heritage Group van de American een specifiek programma voor eeuw. Het profileert zich als Society of Civil Engineers (ASCE), het het moderne erfgoed: Conserving een actief observatorium van American Concrete Institute (ACI), de Modern Architecture Initiative (CMAI), dit erfgoed dankzij zijn exper- International Conference on Concrete met als belangrijkste verdien- tise en uiterst gespecialiseerde Repair, Rehabilitation and Retroffing sten het opstellen van een volle- publicaties. De Eidgenössische (ICCRRR, Cape Town – Leipzig sinds dig bibliografisch corpus13 over het Technische Hochschule Zürich 2005), Hydro-Québec met zijn interna- thema en de steun aan het Concrete (ETHZ) is veeleer gespeciali- tionaal erkende expertise inzake het Conservation Project dat wereldwijd seerd in technologische innova- onderhoud van kunstwerken. Tot slot vormingen organiseert en advies en ties. In september 2018 organi- zijn er ook de meer historische bij- expertise verstrekt14. seerde ze de eerste International dragen (werven, uitvoering, aanne- Conference on Concrete and mers) van het International Congress Getty Foundation lanceerde in Digital Fabrication (RILEM), met on Construction History (ICCH)20. 2014 het programma Keeping it als titel DigitalConcrete 2018. Modern, dat beurzen verstrekt - In Italië doen de departe- (54 in totaal, tot een bedrag van menten architectuur van de IN BELGIË 200.000 $) ter bevordering van Universiteit van Napels en van APRIL 2019 onderzoek, voorstudies, beheers- de Universiteit La Sapienza van Op het vlak van bescherming - plannen en materialentests van Rome onderzoek naar historisch doen de drie gewesten verschil-

belangrijke erfgoedobjecten van de beton, meer bepaald via de Pier lende daadwerkelijke – maar nog NR 030 modernistische architectuur (zoals Luigi Nervi Project Association18. ontoereikende – inspanningen ter de architectuurfaculteit Vilanova - Frankrijk stelt vooral de vraag bescherming van betonnen erfgoed. Artigas in São Paulo (Brazilië) naar de materialiteit van beton Heel recent werd: in 2015 en het Internationale en de notie van authenticiteit19. - in Vlaanderen het ‘Signaal van Tentoonstellingscentrum van Tripoli Het Laboratoire de Recherche des Zellik’ (beeldhouwer Jacques (Libanon) in 2018)15. Monuments Historiques (LRMH), Moeschal, 1959-1963) beschermd

opgericht in 1967, ontwikkelde in 2018; BRUSSEL ERFGOED

035 BETON WORDT ERFGOED

Afb. 3 De voormalige hospitaalbunker ter hoogte van de Watertorengaarde op de site van Schaarbeek-Vorming in Brussel-Haren, werd in 1938 door de NMBS gebouwd. Deze bunker van 26 m x 12 m bestaat uit zeventien compartimenten (waterdichte cellen) en fungeerde als schuilkelder voor het personeel van het station van Schaarbeek tijdens de bombardementen van de geallieerden in 1943-1944. De procedure ter bescherming werd opgestart bij besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke regering van 12/07/2018 (A de Ville de Goyet, 2014 © Urban.brussels).

- in Wallonië werd de Mativa- in Luik, het Stade des jeux en grafgalerijen van de kerkho- brug in Luik (ingenieur François Théâtre en plein air van de cit- ven van Laken en Sint-Jans- Hennebique, 1905) beschermd in adel van Namen, de kerk Saint- Molenbeek, de Andromedawijk 2016; Aybert in Bléharies, de voorma- in Sint-Lambrechts-Woluwe, - in het Brussels Hoofdstedelijk lige Bibliothèque des Sciences in het Drielindenstadion van Gewest werden het CBR-gebouw Louvain-la-Neuve, verbouwd tot Watermaal-Bosvoorde en ook (architecten Constantin Brodzki museum, de Triage-Lavoir van het bijzondere geval van de en Marcel Lambrichs, 1967- Péronnes-lez-Binche; demontage en destructieve ana- 1970) en de voormalige hospi- - in het Brussels Hoofdstedelijk lyse van de Gosseliesbrug eind taalbunker (1938) op de site van Gewest: de kerken Sint-Jan-de- 2018. Schaarbeek-vorming (afb. 3) Doper in Sint-Jans-Molenbeek beschermd in 2018. en de Sint-Suzannakerk in Op het vlak van regelgeving dienen Schaarbeek, de Cité Moderne in we het technisch kader en de aanbe- Belangrijke recente of nakende res- Sint-Agatha-Berchem, de wijk velingen van de fiche NIT 23121 (2007) tauratiewerven voeden het debat Het Rad en de voormalige brou- van het WTCB (Wetenschappelijk tussen academische, particuliere werij Atlas in Anderlecht, het en Technisch Centrum voor het en overheidsspecialisten, over onder CBR-gebouw in Watermaal- Bouwbedrijf, opgericht in 1960) te meer: Bosvoorde, de zwembaden vermelden. Monumentenwacht - in Vlaanderen: de Boekentoren van Ukkel, Sint-Joost-ten- Vlaanderen publiceerde in 2018 in Gent, de tribune van het Node en Elsene, de luifel van eveneens een referentietekst22. Boudewijnstadion in Kessel-Lo, het rectoraatsgebouw van de de kapel Onze-Lieve-Vrouw van VUB, het Nationaal Monument Aan de meeste Belgische universi- Kerselare in Oudenaarde; voor de Joodse martelaren teiten zijn er gespecialiseerde cen- - in Wallonië: de Mativa-brug van België in Anderlecht, de tra die onderzoek verrichten naar

036 de geschiedenis en de conservatie trum voor de Wegenbouw), BWV 12. Sinds midden jaren 1990 ijvert ICOMOS Duitsland intensief voor de erkenning van beton en omvat de opleiding ook (Belgische Wegenvereniging), van de productie uit het Stalin- en de analyse en restauratie van histo- CRIC - OCCN (Nationaal Centrum socialistische tijdperk via colloquia, risch beton. In het Brussels gewest voor Wetenschappelijk en Tech- publicaties en subsidies aan lokale verenigingen. richtten de ULB en de VUB samen nisch Onderzoek der Cementnij- 13. MACDONALD, S., OSTERGREN, G., het Brussels Research Centre for verheid), Infobeton, FedBETON, Conserving Twentieth-Century Built Construction Histories op, dat zich BBG (Belgische Betongroep), Heritage: A Bibliography (second edition), buigt over de geschiedenis van het BIBM (Internationaal Bureau voor uitg. Getty Conservation Institute, Los Angeles, 2013. bouwen en in het bijzonder het bou- Prefab Beton), enz. wen in beton (bijvoorbeeld het Fonds 14. CROFT, C., MACDONALD, S., OSTERGREN, G., (red.) Concrete. Case Blaton dat in 2013 in de Archives Studies in Conservation Practice, uitg. d’Architecture Moderne werd gede- Vertaald uit het Frans Getty Conservation Institute, Los poneerd en vervolgens werd bestu- Angeles, 2019. deerd, geanalyseerd en in 2018 werd 15. Deze technische rapporten kunnen 23 geraadpleegd worden op: http:// gepubliceerd) . De Faculté d’Archi- www.getty.edu/foundation/initiatives/ tecture La Cambre Horta – ULB orga- NOTEN current/keeping_it_modern/ niseerde op 21 februari 2019 onder report_library/ de titel ‘Écouter l’Architecture. La 1. De fascinatie voor de ruïnes van de 16. ‘Concrete’, collection Practical Building megastructuren in het voormalige conservation du patrimoine moderne Conservation, English Heritage – Oostblok, met als bekendste Ashgate Publishing, Abingdon, 2013. et de béton en question’ een eerste voorbeelden Bouzloudja in Bulgarije en Jasenovac in Kroatië. 17. PIFFARETTI, P., JEAN, G., Conservation colloquium over het betonerfgoed, of fair-faced concrete. From minimum in samenwerking met de Universiteit 2. ‘verpletterend antwoord in beton intervention to reconstruction: van Napels en DoCoMoMo-Italia. 3. SIMONNET, C., Le Béton, histoire d’un examination of case studies, Nardine, matériau, Paranthèses - collection Florence, 2018. Architectures, Marseille, 2005. 18. The Concrete Architecture in the Op het niveau van de gewestelijke 4. “De nieuwe materialen hebben geen Mediterranean Areas and the work of overheden blijkt het AWAP (Agence eigen schoonheid. Ze missen het Pier Luigi Nervi, InnovaConcrete Rome wallonne du Patrimoine) de enige natuurlijk dessin van grondstoffen workshop, 21-22/02/2019. instantie die vormingen over de res- als hout en marmer. Ze zijn amorf en 19. Béton et patrimoine. Journées hun vorm hangt volledig af van het tauratie van beton organiseert, in techniques internationales, ICOMOS creatieve vermogen van de architect.” France, Le Havre 5-7/12/1996, zijn Centre des métiers du patrimoine MENKES, E., ‘La leçon de l’industrie’, handelingen gepubliceerd in in de voormalige abdij Paix-Dieu in Chantier, 3, Parijs, april-mei 1933. Monumental, 16, Editions du Amay. 5. MAUCLAIR, C., L’ar chite c tu r e v a-t- Patrimoine, Parijs, maart 1997; elle mourir? La crise du ‘panbétonisme Restaurer les bétons: la masse intégral’, Nouvelle Revue Critique, et l’épiderme, ICOMOS France, Andere vermeldenswaardige Parijs, 1934. Grenoble 23-24/11/2017, handelingen Belgische actoren zijn: gepubliceerd in Cahier ICOMOS 6. TIMMERMAN, G., Main basse sur France, 29, 2018. - FABI (Koninklijke federatie der Bruxelles. Argent, pouvoir et béton, EPO, Brussel, 1991. 20. Madrid (2003), Cambridge (2006), associaties van Belgische bur- Cottbus (2009), Parijs (2012), Chicago gerlijke en landbouwkundige 7. COLLINS, P., Concrete. The vision of a (2015) en Brussel (2018). new Architecture, Faber, Londen, 1959; ingenieurs) richtte in 2010 de COLLINS, P., Splendeur du béton. Les 21. Herstelling en bescherming van beton werkgroep Patrimoine et Histoire prédécesseurs et l’œuvre d’Auguste (gebouwen en burgerlijke bouwkunde). op. In 2012-2013 wijdde ze een Perret, Hazan, Parijs, 1995. Technische Voorlichtingen, (TV), 231, WTCB, Brussel, 2007. reeks voordrachten aan de stu- 8. VIRILIO, P., Bunker Archéologie, Paul 22. VAN LAAR, B., Onderhoud van die en analyse van interventies Virilio, 1975 (repertorium aangevat in 1958). betonnen erfgoed, Monumentenwacht APRIL 2019 op historisch beton; Vlaanderen vzw, Antwerpen, 2018. - 9. The Fair Face of Concrete. Conservation - FEBELCEM: Federatie van de and Repair of Exposed Concrete, 23. DEVOS, R., ESPION, B., PESZTAT,

Belgische Cementnijverheid Docomomo Preservation Technology Y. (et al.), Blaton. Une dynastie de NR 030 constructeurs / Een dynastie van (1949); Dossier 2, april 1997. bouwers, AAM- Fondation CIVA

- FEREB: Belgische vereniging 10. Studiedag in het Europese Parlement Stichting, Brussel, 2017. van specialisten in herstelling, in Brussel op 23/02/2016: Modern heritage at risk. Common socialist bescherming en versterking van heritage in post-socialist countries. beton (1992); 11. Birou Pentu Arta si Cercetare Urbana - FEBE (Federatie van de Betonin- – Art and Urban Research Bureau, Boekarest – Chisinau. dustrie), OCW (Opzoekingscen- BRUSSEL ERFGOED

037 BOVEN DE GEWELVEN, DE MODERNITEIT!

DOSSIER ONTWERP EN BOUW VAN DE DAKGEBINTEN IN GEWAPEND BETON VAN BRUSSELSE KERKEN (1935-1940)

ROMAIN WIBAUT DOCTORANDUS INGENIEUR-ARCHITECT, VUB - KULEUVEN

Verschillende types dakspanten, Sint-Pieter-en-Pauluskerk, Neder-Over-Heembeek (foto van de auteur, 2017). Een lopend onderzoeksproject, geﬁnancierd door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, bestudeert het weinig gekende erfgoed van de dakgebinten van de Brusselse kerken gebouwd tussen 1830 en 19401. In dat kader komen hier de dakgebinten in gewapend beton van de kerken uit de jaren 1935-1940 aan bod2. Op basis van archiefdocumenten en analyses

NOOT VAN DE REDACTIE DE VAN NOOT in situ gaat dit artikel in op de rol van de verschillende actoren in de belangrijkste fasen van het ontwerp en de bouw van deze kerken.

Het gebouwenbestand van Brussel CONTEXT Brussel betreft, zijn het vooral drie had niet al te zwaar geleden tijdens avant-gardistische betonkerken die de Eerste Wereldoorlog en de stad Tijdens het interbellum paste de de aandacht trekken: kon haar groei dan ook vanaf 1919 katholieke kerk zich aan de nieuwe - Sint-Suzanna in Schaarbeek hervatten. Vanaf het begin van de maatschappelijke en politieke reali- (1926-1928), met een plat dak jaren 1930 veroorzaakte de Grote teit aan, die onder meer leidde tot de gedragen door een systeem van Depressie een nooit geziene eco- invoering van het algemeen stem- Vierendeel-balken, ontworpen nomische, sociale en morele crisis. recht voor mannen. De kerk keerde door Jean Combaz; De regering nam diverse initiatieven zich naar het volk door een meer toe- - Sint-Jan-de-Doper in Sint-Jans- om de bouwsector te stimuleren, gankelijke liturgie in te voeren waar- Molenbeek (1931-1933), met een zoals de organisatie van de wereld- voor de gelovigen bijeenkwamen in structuur van parabole bogen, tentoonstelling van Brussel in 1935. grote open ruimten4. Brekend met ontworpen door Joseph Diongre; Het haalde echter weinig uit. De de neogotische traditie van de Sint- - Sint-Augustinus in Vorst (1932- productiviteit van de sector bleef op Lukasscholen werden er nieuwe 1935), met een centrale plat- een laag pitje tot na het einde van kerken gebouwd die verschillende tegrond en lantaarntoren, ont- de Tweede Wereldoorlog, met één vormen aannamen en een brede worpen door Léon Guiannotte en opmerkelijke uitzondering: de ker- middenbeuk of slechts één enkele André Watteyne7. kenbouw. Als gevolg van de bevol- beuk hadden. Het veralgemeende De meeste middelen gingen in die kingsgroei in de hoofdstad werden gebruik van gewapend beton kwam periode echter naar de reusachtige immers nieuwe parochies opgericht ook tot uiting in de typologie van bouwwerf van de nationale basi- APRIL 2019 in de nieuwe wijken van de tweede de kerken. De meest progressieve liek van Koekelberg, die in 1922 was - kroon, die elk ook een nieuwe kerk onder hen vertoonden structuren gestart en tot in 1935 geleid werd 3 kregen . In overeenstemming met in zichtbaar beton, ontworpen in de door Albert Van Huffel, en nadien NR 030 de economische situatie en de tech- lijn van de kerk van Notre-Dame du door ingenieur-architect Paul nische verworvenheden van die Raincy van de gebroeders Perret Rome8. tijd werden ze voor het merendeel (1922-1923)5. De meer conserva- opgetrokken volgens de nieuwe tieve ruilden de gotische vormentaal De architecturale moderniteit van bouwsystemen die toen opgang in voor de romaanse, waaraan in de de jaren 1920 viel in het volgende maakten, met name het gebruik van jaren 1930 regionalistische refe- decennium stil door de internatio- 6 gewapend beton. renties werden toegevoegd . Wat nale economische crisis. Binnen de BRUSSEL ERFGOED

039 BOVEN DE GEWELVEN, DE MODERNITEIT!

katholieke kerk ijverden de conser- Het is belangrijk te vermel- vatieve stromingen voor een terug- den dat deze acht kerken niet de DE DAKGEBINTEN keer naar de vroegere stijlen en enige poging vormden om gewa- VAN DE KERKEN voor kerken waarin het beton niet pend beton toe te passen in deze VAN HET BRUSSELS zichtbaar was. In 1934 gaf Marcel periode. Voor de neo-romaanse HOOFDSTEDELIJK Schmitz, ingenieur-architect van kerk van Sint-Theresa van Avila in GEWEST (1935-1940) katholieke signatuur en auteur van Schaarbeek (1928-1932), bijvoor- de koninklijke kapel op de wereld- beeld, ontwierp Jules Coomans Het in situ uitgevoerde onder- tentoonstelling van Brussel in 19359, een dakgebinte bestaande uit hou- zoek heeft aangetoond dat in het tijdschrift Bâtir uiting aan ten kapspanten gedragen door zui- gewapend beton het meest een toentertijd breed verspreide lengalerijen in gewapend beton die gebruikte materiaal is voor de opinie over het gebruik van gewa- de gewelven overspanden. In de dakgebinten van parochieker- pend beton in religieuze gebou- Onze-Lieve-Vrouw-van-het-Heilig- ken op het grondgebied van het wen. Hij beschreef het als een Hartkerk in Etterbeek (1926-1928), huidige Brussels Hoofdstedelijk «matériau admirable quant à l’ossa- door Edmond Serneels, rustten de Gewest waarvan de bouw van ture de l’édifice» maar ook als «un stalen kapspanten op een vlak pla- start ging tussen 1935 en 1940. matériau ingrat, un matériau pauvre, fond met cassetten in gewapend Van de 17 kerken op de pagina un matériau honteux» wanneer het beton waarvan de zichtbare delen hiernaast hebben er drie een de architecturale esthetiek van de beschilderd waren met een houti- dakgebinte dat hoofdzakelijk kerkgebouwen betrof10. Halverwege mitatie. Andere kerken waren het uit staal bestaat (Heilig Kruis de jaren 1930 werd een aantal ker- resultaat van een minder conser- in Watermaal-Bosvoorde; de ken met regionalistisch karakter vatieve houding: de Sint-Vincentius- uitbreiding van Sint-Carolus- gebouwd die perfect aan deze con- a-Paulokerk in Anderlecht, door Borromeus in Sint-Jans- servatieve visie beantwoordden. Jos Smolderen (1936-1937), en de Molenbeek; Goddelijk Kind Sommige ervan waren ontwor- Heilige-Familiekerk in Schaarbeek, Jezus in Laken) en drie gebin- pen met een stalen skelet, zoals de door Frans Vandendael (1938, ten zijn in hout (Sint-Vincentius- Onze-Lieve-Vrouw-Boodschapkerk tweede fase), vertonen een struc- a-Paulo in Anderlecht; de uit- in Elsene (1932-1934), de Heilig- tuur in gewapend beton met boven breiding van de Heilige Familie Kruiskerk in Watermaal-Bosvoorde het casettenplafond een houten in Schaarbeek; Sint-Agatha in (1938) en de Goddelijk-Kind- dakgebinte. Voor de Onze-Lieve- Sint-Agatha-Berchem). Acht Jezuskerk in Laken (1939-1942). Bij Vrouw-Onbevlekt-Ontvangenkerk in andere kerken beantwoor- de meeste van deze kerken bestond Evere (1932-1933) ontwierp dezelfde den aan het bouwsysteem met de dragende structuur, verborgen Vandendael een schip overdekt niet-zichtbaar gewapend beton achter gevels in breuk- of baksteen, door twee koepels met cassetten in dat wordt beschreven in dit echter volledig uit gewapend beton gewapend beton. Uiteindelijk werd artikel en zijn opgenomen in waarop lichte gewelven rustten. slechts de helft van deze kerk, met onderstaande tabel, die ook Acht kerken van dit type zijn van- één koepel, gebouwd. In de Sint- de naam vermeldt van de ver- daag in het Brussels Hoofdstedelijk Alenakerk in Sint-Gillis ten slotte, schillende actoren die bij het Gewest geïnventariseerd11 (afb.1 – ontworpen door Roger Bastin en ontwerp en de bouw betrok- 8) (zie kadertekst). Hun ontwerp en Jacques Dupuis vanaf 1938, gaf het ken waren. Voor de drie res- bouwwijze vormen het onderwerp gebruik van beton uitdrukking aan terende kerken (Onze-Lieve- van dit artikel. Ongeacht hun spe- een sobere monumentaliteit. De Vrouw-van-de-Rozenkrans in cifieke kenmerken beantwoordden kwestie van gewapend beton in reli- Ukkel; Heilige Familie in Sint- ze vanuit structureel oogpunt haast gieuze gebouwen beperkte zich ove- Lambrechts-Woluwe; Sint- volledig aan hetzelfde bouwschema rigens niet tot Brussel. In die tijd Jozef in Anderlecht) was nog dat zich richtte naar de Instructions werden overal in België kerken in geen bezoek in situ mogelijk. relatives aux ouvrages en béton armé gewapend beton gebouwd12 en vele De archiefdocumenten (platte- uitgevaardigd door de Association tijdschriften – nationale of internati- gronden of foto’s van de bouw) belge de Standardisation (A.B.S.), onale, religieuze of gewijd aan archi- doen echter vermoeden dat het zowel wat de berekeningen als de tectuur – besteedden er artikels of bouwsysteem van deze drie uitvoering en de tests betreft. zelfs volledige nummers aan13. kerken overeenstemt dat van de acht vorige kerken.

040 1 3 Gebinte uit gewapend beton Gebinte uit een onbekend materiaal Gebinte uit staal Gebinte uit hout Vijfhoek 3 2 Eerste kroon Tweede kroon 2 4 2 1 6 5 3 2 8 3 7 1 1

Architect(en) Ingenieur(s) Aannemer(s) 1. Sint-Pieter-en-Paulus Neder-Over-Heembeek Julien De Ridder L. Marlière (?) Louis Feyaerts 1934-1935 2. Sint-Pieter Sint-Pieters-Woluwe Julien De Ridder E. Seinglier Louis Feyaerts 1935-1936 3. Sint-Aleidis Sint-Pieters-Woluwe Léonard Homez E.M. Roosbach Joseph De Knoop 1935-1936 4. Goddelijke Zaligmaker De Brakeleir-Kallaert Schaarbeek Léonard Homez E.M. Roosbach & Joseph De Knoop 1935-1936 5. O-L-V-van-het-Heilig-Hart Anderlecht Julien Roggen ? Vandeneynde 1935-1936 6. Sint-Lambertus Guillaume Chrétien Sint-Lambrechts-Woluwe ? ? Veraart

1937-1939 APRIL 2019 - 7. Sint-Adriaan Auguste Vanden Elsene ? ?

Nieuwenborg NR 030 1938-1941

8. Sint-Paulus Willy Minnigh & Heylens & Sint-Pieters-Woluwe Jean Mathieu Frans Vandenbroucke Courtois 1939-1941 ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

041 BOVEN DE GEWELVEN, DE MODERNITEIT!

a b c (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017)

Afb. 1a tot 1c: Sint-Pieter-en-Pauluskerk, Neder-Over-Heembeek : a) Voorgevel; b) Schip; c) Dakgebint in gewapend beton

a b c (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017) (T. Coomans, 2011).

Afb. 2a tot 2c: Sint-Pieterskerk, Sint-Pieters-Woluwe : a) Voorgevel; b) Schip; c) Dakgebint in gewapend beton

a b c (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017) (T. Coomans, 2011)

Afb. 3tot tot 3c: Sint-Aleidiskerk, Sint-Pieters-Woluwe : a) Voorgevel; b) Schip; c) Dakgebint in gewapend beton

a b c (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017)

Afb. 4a tot 4c: Kerk van de Goddelijke Verlosser, Schaarbeek : a) Voorgevel; b) Schip; c) Dakgebint in gewapend beton

042 a b c (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017)

Afb. 5a tot 5c: Onze-Lieve-Vrouw-van-het-Heilig-Hartkerk, Anderlecht : a) Voorgevel; b) Schip; c) Dakgebint in gewapend beton

a b c (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017) (T. Coomans, 2011).

Afb. 6a tot 6c: Sint-Lambertuskerk, Sint-Lambrechts-Woluwe : a) Voorgevel; b) Brede middenbeuk; c) Dakgebint in gewapend beton

a b c (foto van de auteur, 2017) (foto van de auteur, 2017) (T. Coomans, 2011)

Afb. 7a tot 7c: Sint-Adriaankerk, Elsene : a) Voorgevel; b) Brede middenbeuk; c) Dakgebint in gewapend beton

a b c (foto van de auteur, 2018) (foto van de auteur, 2018) (T. Coomans, 2011)

Afb. 8a tot 8c: Sint-Pauluskerk, Sint-Pieters-Woluwe : a) Voorgevel; b) Brede middenbeuk; c) Dakgebint in gewapend beton

043 BOVEN DE GEWELVEN, DE MODERNITEIT!

ONTWERP men en de brandweerstand te ver- en de Goddelijke-Zaligmakerkerk groten. Het is niet verwonderlijk dat – stelde zelf een gewijzigd ontwerp Er zijn maar weinig documenten sommige ingenieurs twijfelden aan van de structuur voor, op basis van voorhanden die toelaten de evolu- de efficiëntie van dit type dakgebinte, de berekeningen van zijn eigen tie van het ontwerp van deze acht zoals we zullen zien in verband met ingenieur, M. Albert. Volgens de kerken in niet-zichtbaar gewapend de Sint-Pieterskerk. De ingenieurs, correspondentie uit het aartsbis- beton precies te reconstrueren. De door de A.B.S. bestempeld als «des schoppelijk archief slaagde archi- plannen van de bouwvergunning van personnes expérimentées, connaissant tect De Ridder, die een samenwer- de Goddelijke-Zaligmakerkerk in à fond la résistance des matériaux et king met De Knoop niet zag zitten, Schaarbeek en de Sint-Aleidiskerk la stabilité des constructions telles que erin om de aanneming van de ruw- in Sint-Lambrechts-Woluwe tonen ces sciences sont enseignées dans nos bouw te doen gunnen aan aanne- duidelijk de zorg die de architect Universités»15, wisten waarover ze mer Louis Feyaerts, met wie hij al besteedde aan de structuur14 (afb. 9 en spraken. had samengewerkt voor de bouw 10). Het was de architect die de struc- van de Sint-Pieter-en-Pauluskerk tuur bedacht alvorens het ontwerp De gemeentebesturen wilden even- in Neder-Over-Heembeek. Op vraag aan een ingenieur gespecialiseerd in eens inspraak hebben in de dimensio- van Feyaerts werd het structu- gewapend beton voor te leggen voor nering van de elementen in gewapend reel ontwerp herzien en werden de de verdere technische studie en de beton. Zo gaf de gemeente Sint- technische berekeningen en details berekeningen. Uit deze plannen blijkt Pieters-Woluwe een vergunning voor besteld bij het studiebureau van dat het gebruikte typologische voca- de bouw van de Sint-Aleidiskerk «sous ingenieur E. Seinglier. Aangezien het bularium voor de volledig in gewa- la réserve que les plans et calculs pour bestek duidelijk bepaalde dat de ver- pend beton ontworpen dakgebinten l’établissement des parties en béton goeding van de ingenieur voor reke- niet echt progressief te noemen was. soient soumis au Département Travaux ning was van de aannemer, hoeft het Het was immers in grote mate geïn- [de la commune] au fur et à mesure de niet te verbazen dat deze laatste een spireerd op traditionele houten gebin- l’avancement du travail»16. ingenieur verkoos met wie hij al had ten met kapspanten bestaande uit samengewerkt. De structuur werd spantbenen, hanebalken, makelaars, In het gemeentearchief van Sint- van funderingen tot dak herzien. In enzovoort. Ter hoogte van de verbin- Pieters-Woluwe zijn alleen de tech- de loop van 1935-1936 tekende de ding tussen de spantbenen en de gor- nische documenten (kopieën van ingenieur plannen op schaal 1/20 dingen merken we ook dat de door de technische plannen, bestekken, van alle technische details voor architect geplande – en effectief toe- meetstaten) van de Sint-Pieterskerk de onderdelen in gewapend beton. gepaste – assemblagetechniek (afb. bewaard17. Door ook de correspon- Zoals in het bestek bepaald wer- 3c en 4c) dezelfde is als voor houten dentie te bestuderen in het archief den deze plannen ter beoordeling dakkappen: gordingklossen in gewa- van het aartsbisdom Mechelen- voorgelegd aan de architect, die pend beton ondersteunen de gordin- Brussel18, hebben we de aanstelling ze ondertekende alvorens ze over gen in hout, staal of gewapend beton. teruggevonden van de ingenieur die te maken aan de met de werken Met andere woorden, de beproefde belast was met de structuur en heb- belaste aannemer. Een van de plan- typologieën en assemblagemethodes ben we ook de technische plannen nen van het dakgebinte van de kerk van houten dakgebinten werden ver- kunnen bestuderen voor de bouw betreft het wapeningsplan dat dui- taald naar het gebruik van een nieuw van deze kerk. In een eerste fase delijk de plaats en diameter aangeeft materiaal. Een spantbeen in gewa- ontwierp architect Julien De Ridder van elke staaf en beugel (afb. 11). Een pend beton is echter geenszins een het skelet van de Sint-Pieterskerk in ander plan detailleert de bekistingen optimaal structureel systeem want de samenwerking met burgerlijk inge- (afb. 12). Op dit laatste punt uitte de meeste elementen werken door bui- nieur L. Marlière, gespecialiseerd in ingenieur trouwens zijn twijfels over ging, of zelfs door trekkracht. Omwille gewapend beton. Bij de inschrijvin- het nut van gewapend beton voor het van zijn geringe weerstand aan trek- gen voor de offerte merkten meer- dakgebinte: «voir pour remplacement kracht moet het beton dus worden dere aannemers echter op dat het éventuel des charpentes en béton versterkt door stalen wapeningen, bestek de te voorziene hoeveelhe- par des charpentes métalliques»19. waardoor een groot deel van het beton den beton en wapeningen enorm Volgens de wens van de architect mechanisch gezien niet efficiënt is. overschatte. Aannemer Joseph De werden de dakgebinten toch uitge- Het dient slechts om de stalen wape- Knoop – die later belast werd met voerd in gewapend beton, naar de ningen tegen corrosie te bescher- de bouw van de Sint-Aleidiskerk plannen van E. Seinglier (afb. 2c).

044 Afb. 9 Langsdoorsnede van het schip van de Sint-Aleidiskerk in Sint-Pieters-Woluwe. Plan van de bouwvergunning uit 1935 getekend door architect Léonard Homez (doos 7516 © Archief van de gemeentelijke dienst voor Stedenbouw van Sint-Pieters-Woluwe). APRIL 2019 - NR 030

Afb. 10 Dwarsdoorsnede van het schip van de Sint-Aleidiskerk in Sint-Pieters-Woluwe. Plan van de bouwvergunning uit 1935 getekend door architect Léonard Homez (doos 7516 © Archief van de gemeentelijke dienst voor Stedenbouw van Sint-Pieters-Woluwe). ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

045 BOVEN DE GEWELVEN, DE MODERNITEIT!

Afb. 11 Plan van de wapeningen voor het dakgebinte van de Sint-Pieterskerk van Sint-Pieters-Woluwe getekend door het technisch bureau van ingenieur E. Seinglier en ondertekend door architect J. De Ridder (doos 7449 © Archief van de gemeentelijke dienst voor Stedenbouw van Sint-Pieters-Woluwe).

Afb. 12 Bekistingsplan voor het dakgebint van de Sint-Pieterskerk van Sint-Pieters-Woluwe getekend door het technisch bureau van ingenieur E. Seinglier en ondertekend door architect J. De Ridder (doos 7449 © Archief van de gemeentelijke dienst voor Stedenbouw van Sint-Pieters-Woluwe).

046 KEUZE VAN DE AANNEMER

Voor elk van de kerken waarvan de lijst van inschrijvers gekend is, diende slechts een klein aantal aannemers een offerte in voor de openbare aan- besteding van de ruwbouw. Er waren maximaal zeven inschrijvingen per kerk. De instructies van de A.B.S., opgenomen in de bestekken, waren duidelijk: «l’exécution doit être con- fiée à des entrepreneurs habitués à ce genre de travail et capables de déléguer sur place un conducteur compétent, entièrement familiarisé avec la lecture des plans et ayant déjà exécuté des travaux similaires d’importance compara- ble [dans ce cas-ci: une église]»20. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat steeds dezelfde aannemers opdui- ken: De Brakeleir & Kallaert (Gent), Vandekerkhove (Ingelmunster), Jean Mathieu (Houtain-l’Évêque), Verstraete (Rumbeke), Louis Feyaerts (Brussel) en Joseph De Knoop (Etterbeek).

Afb. 13 In het algemeen, behalve bij een Bouw van de kerk van de Goddelijke Verlosser in Schaarbeek (1935): de arbeiders poseren tegenstrijdig advies van de architect tijdens de uitvoering van de wapeningen voor het eerste dakspant van het gebint (© Archief – die, zoals bij de Sint-Pieterskerk, van de kerkfabriek van de Godelijke Verlosse). soms tussenbeide kwam ten gunste van een bevriende aannemer – gemeentelijke dienst voor openbare nieur in het geval van de Goddelijke- of een verdachte inschrijving, wer- werken (met de Sint-Pieterskerk als Zaligmakerkerk voor continue funde- den de ruwbouwwerken toegekend tot dusver enige voorbeeld). Slechts ringszolen in gewapend beton die in aan de aannemer met de goedkoop- in uitzonderlijke gevallen docu- de twee richtingen gekoppeld waren, ste offerte. Deze hoofdaannemer, menteren de archiefdocumenten de zodat alle delen van het gebouw met gespecialiseerd in gewapend beton, diverse fasen in de voortgang van de elkaar waren verbonden. Op deze was verantwoordelijk voor de ruw- bouwwerf. Bij toeval bezitten we voor zolen werden kolommen in gewapend bouw van de kerk, zo nodig met de de kerk van de Goddelijke Zaligmaker beton opgericht die na de ontkisting hulp van een onderaannemer gespe- een reeks van vier foto’s die een uniek bekleed werden met dezelfde bak- cialiseerd in andere domeinen (bv. beeld geven van de evolutie van de stenen als degene die gebruikt wer- voor de gewelven, de plafonds of de ruwbouw21 (afb. 13 tot 16). Door deze den voor het vulmetselwerk tussen dakbedekking). opnames te combineren met het de kolommen. Op die manier werd de APRIL 2019 archiefmateriaal kunnen we het vol- betonnen structuur volledig aan het - ledige bouwproces reconstrueren en oog onttrokken. BOUW de bijdragen onderscheiden van de verschillende betrokken aannemers. De foto’s van de bouwwerf tonen dat De archiefdossiers blijven in de er slechts een houten stelling voor de meeste gevallen beperkt tot de aan- De bouw van het skelet in gewapend bouw nodig was. Die stelling, gemon- vraag van de bouwvergunning. In beton, volledig ter plaatse gegoten, teerd tussen de twee zijmuren van de sommige gevallen is echter ook het begon met de funderingen. Hoewel de kerk naarmate de werken vorderden, ontwerp van de structuur gedocu- keuze hiervan kon variëren volgens de diende ook als steun voor het onder-

menteerd dankzij de follow-up van de aard van de bodem, opteerde de inge- ste gedeelte van de bekisting dat ERFGOED BRUSSEL NR 030

047 BOVEN DE GEWELVEN, DE MODERNITEIT!

nodig was om het gebogen gedeelte van het dakgebinte te gieten. Het was ook vanaf deze stelling dat arbeiders gespecialiseerd in gewapend beton begonnen met de bouw van het eigen- lijke dakgebinte. De plaatsing van de wapeningen, volgens de (niet teruggevonden) technische plannen van ingenieur M.E. Roosbach22, vormde de eerste fase van die constructie (afb. 13). De houten bekisting werd nadien op basis van de ingenieurs- plannen geassembleerd rond deze wapeningen om het beton te kun- Afb. 14 Bouw van de kerk van de Goddelijke Verlosser in Schaarbeek (1935): het onderste gedeelte nen storten. In een eerste fase werd van het eerste dakspant is gegoten, uitgehard en ontkist, de wapening van de tweede het beton gegoten tot het niveau van dakstoel is geplaatst en de steigers waarop de arbeiders zullen werken staan klaar voor de derde dakstoel (© Archief van de kerkfabriek van de Goddelijke Verlosser). het horizontale element van het dakgebinte (afb. 14). We merken op dat een deel van de wapeningen bewust langer was gemaakt dan de gegoten elementen, om de continuïteit met het bovenste gedeelte van de kapspant te garanderen. Die laatste werd in een tweede fase gerealiseerd, volgens hetzelfde proces, na uitharding en ontkisting van het onderste gedeelte.

Het bestek van de Sint-Pieterskerk beschrijft ook de werkwijze die gevolgd moest worden wanneer de uitvoering van een betonnen ele- Afb. 15 ment werd onderbroken: «on devra Bouw van de kerk van de Goddelijke Verlosser in Schaarbeek (1935): de pastoor poseert op faire en sorte que la surface destinée de ‘boeg van zijn schip’; alle dakspanten zijn gebouwd en verbonden door betonnen balken die een monolithisch gebinte vormen, de plaatsing van de dakbedekking kan beginnen (© à assurer la reprise soit rugueuse Archief van de kerkfabriek van de Goddelijke Verlosser). et ne présente aucune poussière, ni aspérité détachable. On lavera cette surface à grande eau avant de recom- mencer le bétonnage. On couvrira ensuite la surface destinée à assurer la reprise d’une couche mince d’une pâte consistante de ciment pur»23. Zodra de kapspanten volledig waren uitgevoerd, werden ze met elkaar verbonden door twee balken in gewapend beton, waardoor een onvervorm- bare, monolitische structuur ontstond (afb. 15 en 4c). Een van deze balken verbond de toppen van de kapspanten (de nokbalk werd hierin ingebed); de andere verbond de kapspanten in het midden van hun hori- Afb. 16 Plaatsing van de dakbedekking: dwarslatten, daksparren, bebording en pannen (© Archief zontale elementen en ondersteunde van de kerkfabriek van de Goddelijke Verlosser). het hoogste punt van de gewelven.

048 len dekte de architect zich echter in door in het bestek uitdrukkelijk sommige tests voor te schrijven die ondanks alles moesten worden uitgevoerd. Zo bepaalde het bestek van de Sint-Pieterskerk «que les ouvrages en béton doivent tous être éprouvés avant la réception, y compris les com- bles, et ce, à la charge de l’entrepreneur»28. In dit concrete geval verkoos de A.B.S. dat een of meerdere kapspanten «soient soumises autant que possible à des épreuves ayant pour but de mesurer les déformations sous des efforts analogues à ceux qu’elles sont appelées à supporter en service»29. Afb. 17 Geen enkel bewijs van de uitvoering Tekening van een holle baksteen voor de bouw van de gewelven. Uittreksel uit het uitvindersoctrooi FR395858 van Charles Daussin getiteld ‘Briques spéciales pour la van deze tests is teruggevonden. construction de voûtes légères et système de voûtes’, 1908 : 25. Holle baksteen – 26. Pen in de vorm van een zwaluwstaart – 27. Metalen traliewerk – 28. Gaten – 29. Hechtingen of koppelstukken in gegalvaniseerd ijzer. BESLUIT De bouw van de gewelven begon pas réduite, comportant une rainure sur na de voltooiing van de dakbedek- chaque joint longitudinal; les deux De analyse ter plaatse en de archief- king. In het geval van de Goddelijke- rainures de deux briques adjacen- documenten hebben aangetoond dat Zaligmakerkerk gebeurde dit dus tes formant un espace creux à rem- de Brusselse kerken uit de jaren pas na de plaatsing van de gor- plir de matière liante [du béton, dans 1935-1940, hoewel regionalistisch van dingen – Grey-liggers afkomstig ce cas-ci] sont destinés à augmenter uitzicht, een verborgen structurele van de Forges de la Providence in la surface d’adhérence du joint et à moderniteit bezitten. Die structuur, Marchiennes-au-Pont –, de gre- former un tenon longitudinal continu, die slechts tijdens een korte periode nen kepers en bebording en de dak- maintenant la courbe des pressions werd toegepast en vooral in de ker- bedekking in geglazuurde zwarte dans l’épaisseur restreinte de la voûte kenbouw aanwezig is, bestaat uit een dakpannen afkomstig van de van et évitant tout effort de glissement». onvervormbaar skelet van gewapend Markefabriek bij Kortrijk24 (afb. 16). Dit maakt het mogelijk de zijwaartse beton waartegen en waartussen de Omwille van besparingen werd druk te verminderen en vermijdt verticale muuropvullingen worden de bouw van de gewelven van de vooral het gebruik van soms zeer geplaatst en dat de gewelven en het Goddelijke-Zaligmakerkerk niet toe- zware steunmuren. Het brevet ver- dak draagt. Door dit bouwsysteem toe vertrouwd aan de aannemer van de meldt ook dat «la brique présente à te passen in het ontwerp van kerken ruwbouw, maar rechtstreeks toe- son extrados un ou plusieurs tenons à met een brede midden- of enkelvou- gewezen aan de gespecialiseerde section en forme de queue d’aronde, dige beuk verzoenden de architecten Brusselse firma Joseph Tignol en afin d’agrafer la brique à la chape [de de conservatieve stromingen van het Adolphe Joly25, die gewelven uit- béton] sus-jacente, ces tenons pouvant katholicisme met de criteria van de voerde volgens «leur système bien être traversés d’ouvertures dans les- liturgische beweging, de economi- connu brique et béton»26. Het ging quelles on passe les liens ou agrafes sche vereisten en de noodzaak om APRIL 2019 hierbij om een bouwsysteem met appropriés servant à attacher à la bri- zich aan te passen aan de moderne - dunne en lichte gewelven dat in 1906 que l’armature métallique appropriée, bouwmiddelen, ten minste wat de

gebrevetteerd was door Charles dont peut être éventuellement munie keuze van de materialen betrof. NR 030 Daussin. Tignol en Joly namen ladite chape»27 (afb. 17). Anderzijds was de uitvoeringswijze nadien de opdrachten over van deze van dit type structuur in tegenspraak bouwonderneming die gespeciali- Volgens de instructies van de A.B.S. met de idee van een ononderbroken seerd was in «voûtes légères pour moest bij dit type structuur geen evolutie in het ontwerp van structu- églises». Dat systeem werd geken- verplichte test worden uitgevoerd ren in gewapend beton. In de jaren merkt door «l’emploi d’une brique vooraleer de werken definitief wer- 1920 beheersten de architecten die

de remplissage creuse d’épaisseur den opgeleverd. In sommige geval- kerken ontwierpen de techniek van BRUSSEL ERFGOED

049 BOVEN DE GEWELVEN, DE MODERNITEIT!

het gewapend beton en pasten ze het binten, vormt dan ook een niet te ver- Monumenten en Landschappen, 13/3, 1994, pp. 41-56. toe omwille van zijn specifieke ken- waarlozen criterium in de erfgoedeva- 8. VANDENBREEDEN, J., en DE merken, bijvoorbeeld in de vorm van luatie van historische monumenten. PUYDT, R., Basiliek Koekelberg, art- parabole bogen in de Sint-Jan-de- decomonument / Basilique Koekelberg, Doperkerk in Sint-Jans-Molenbeek. Vertaald uit het Frans* monument art déco, Tielt-Brussel, 2005. In de tweede helft van de jaren 1930 werd beton echter gebruikt voor 9. SCHMITZ, M., La Chapelle royale à l’Exposition de Bruxelles 1935, Brussel, gebinten waarvan de typologie ont- NOTEN 1935. leend was aan het traditionele tim- 10. “bewonderenswaardig materiaal mermansambacht en afgestemd was 1. De auteur van dit artikel werkt voor het skelet van het gebouw” momenteel aan een doctoraatsthesis op de mechanische eigenschappen (…) “een ondankbaar, arm en over de bouwtechnologieën, afzichtelijk materiaal”. SCHMITZ, M., van hout maar niet op die van beton. de historische context en de ‘L’architecture religieuse moderne’, We kunnen dus spreken van een ach- erfgoeduitdagingen van de dakgebinten Bâtir. Revue mensuelle illustrée (in hout, gietijzer, ijzer, staal en teruitgang die het gevolg was van de d’Architecture, d’Art et de Décoration, 14, gewapend beton) van de Belgische 1934, p. 526. invloed van andere parameters. kerken uit de 19de en 20ste eeuw. Dit onderzoeksproject staat onder leiding 11. Gelijkaardige kerken werden ook van prof. Ine Wouters (VUB) en prof. geïnventariseerd buiten het Brussels Naast de rol van de architect heeft Thomas Coomans (KU Leuven), en Hoofdstedelijk Gewest. Sommige deze studie ook de rol onderzocht wordt betoelaagd door het Fonds voor werden gebouwd door dezelfde van de in gewapend beton gespecia- Wetenschappelijk Onderzoek (FWO architecten als de Brusselse kerken, G027318N). bijvoorbeeld Sint-Theresia van het Kind liseerde ingenieurs die verantwoor- Jezus in Dilbeek, door Léonard Homez 2. Zie ook: WIBAUT, R., COOMANS, Th., delijk waren voor de berekening, de (1938-1939) of Onze-Lieve-Vrouw-van- en WOUTERS, I., ‘Hidden Modernity: wapenings- en bekistingsplannen en de-Zeven-Smarten in Diegem-Loo, Reinforced Concrete Trusses in door Julien De Ridder (1928-1929). de technische follow-up. Voor die fol- Brussels Parish Churches (1935-40)’, Andere werden ontworpen door lokale in WOUTERS, I., VAN DE VOORDE, low-up van de bouw van de structuur architecten, zoals de kerk Sacré-Cœur S., BERTELS, I., et al. (eds), Building deden ze beroep op de voorschriften in Marcinelle, door Joseph André Knowledge, Constructing Histories. (1927-1928). van de A.B.S. Wat de rol van de aanne- Proceedings of the Sixth International Congress on Construction History 12. VAN DE VOORDE, S., ‘Beton in mer en het verloop van de bouwwerf (6ICCH), Brussels, Belgium, 9-13 Kerkgebouwen. Béton sacré ou betreft, laat de buitengewone reeks July 2018, vol. 2, Londen, 2018, pp. usine à prière?’, in Bouwen in beton foto’s besteld door aannemer J. De 1375-1381. in België (1890- 1975). Samenspel van kennis, experiment en innovatie, Knoop het gemak zien waarmee het 3. COOMANS, Th., ‘Kerken, kloosters en doctoraatsthesis, Universiteit Gent, beton in situ gegoten werd. Hiervoor kapellen: evolutie en betekenis van een 2011, pp. 274-328. meervoudig erfgoed in het Brusselse was enkel een stelling nodig. Kranen culturele landschap’, Erfgoed Brussel, 13. Het tijdschrift Bâtir wijdde twee of andere machines van grote omvang 13, 2014, pp. 6-34. volledige nummers aan de ‘églises modernes’: nrs. 14 (januari 1934) en kwamen er niet aan te pas. 4. DE MAEYER, J., ‘L’Eglise se tourne 40 (maart 1936). Vanaf het zevende vers le peuple (1884-1926)’, in nummer (december 1927) besteedde L’archidiocèse de Malines-Bruxelles, Ten slotte is het belangrijk er aan te L’Artisan liturgique regelmatig een 450 ans d’histoires, deel 2, Antwerpen, of meerdere artikels aan betonnen herinneren dat kerken vaak geken- 2009, pp. 100-171; MOREL, A.-F., kerken in België of elders in Europa. merkt worden door hun architectu- ‘Kerkinterieurs in het interbellum in Ook andere tijdschriften zoals Brussel: spanningsveld tussen traditie rale en culturele waarde, maar te L’Émulation, La Technique des Travaux en vernieuwing’, Gentse bijdragen tot of Le Béton Armé publiceerden artikels weinig worden gezien als zijn een vol- de interieurgeschiedenis, 35, 2006, pp. over dit onderwerp. waardig deel van het technisch erf- 159-173. 14. Sint-Pieters-Woluwe, Archief van de goed. Of ze nu in gewapend beton of 5. VANDENBREEDEN, J., en Dienst Stedenbouw, Bouwvergunning in andere materialen worden gere- VANLAETHEM, F., Art Déco et van de Sint-Aleidiskerk (1935); Schaar- Modernisme en Belgique. Architecture aliseerd, de dakgebinten van kerken beek, Archief van de Dienst Steden- de l’Entre-deux-guerres, Racine, bouw, Bouwvergunning van de kerk zijn de getuigen van een evolutie in de Bruxelles, 1996, pp. 107-108 ; VAN DE van de Goddelijke Zaligmaker (1935). manier waarop structuren ontwor- VOORDE, S., ‘Beton in Kerkgebouwen. Béton sacré ou usine à prière?’, in 15. “ervaren personen die een grondige pen en gebouwd werden. Hun studie Bouwen in beton in België (1890-1975). kennis hebben van de weerstand maakt het dus mogelijk de geschie- Samenspel van kennis, experiment en van materialen en de stabiliteit van constructies zoals deze denis van de bouwtechnologieën te innovatie, doctoraatsthesis, Universiteit Gent, 2011, pp. 274-328. wetenschappen worden onderwezen documenteren en tegelijk in hun his- aan onze universiteiten.” Association 6. COOMANS, Th., Op.cit., pp. 6-34. torische context te plaatsen. De studie Belge de Standardisation, Instructions 7. CORDEIRO, P., ‘Sacraal beton. De relatives aux ouvrages en béton armé, van de bouwtechnieken, met inbegrip Sint-Augustinuskerk te Vorst’, M&L. 3de editie, Rapport nr. 15, december van niet-zichtbare delen zoals dakge- 1934, p. 8.

050 16. “op voorwaarde dat de plannen en 24. De herkomst van de balken en Above the vaults, modernity! berekeningen voor de vaststelling dakpannen werd afgeleid van de van de gedeelten in beton worden opschriften op deze elementen. Design and construction of voorgelegd aan het Departement 25. echelen, Archief van het reinforced concrete roof Werken [van de gemeente] naarmate Aartsbisdom Mechelen- trusses in Brussels churches de werken vorderen.” Sint-Pieters- Brussel, Schaarbeek: Woluwe, Archief van de Dienst (1935-40) Goddelijke-Zaligmakerkerk. Stedenbouw, Bouwvergunning van de Sint-Aleidiskerk (1935). 26. “hun bekende systeem van An ongoing research project, baksteen en beton”. DELETANG, M., 17. Sint-Pieters-Woluwe, ‘Églises nouvelles. Sainte-Thérèse funded by the Brussels-Capital Gemeentearchief, Sint-Pieterskerk de l’Enfant Jésus, à Dilbeek. Region and conducted at VUB and en bijlagen: plannen + parochie Sainte-Alix, à Jolibois (Woluwe- (1934-1938). KU Leuven, studies roof trusses Saint-Pierre). Architecte: Léonard 18. Mechelen, Archief van het Homez’, Bâtir. Revue mensuelle in Brussels churches. Although Aartsbisdom Mechelen-Brussel, Sint- illustrée d›Architecture, d›Art et de the project focuses on the entire Pieters-Woluwe: Sint-Pieterskerk. Décoration, 84, 1939, p. 471. period of 1830-1940, this article 19. “zie de eventuele vervanging van de 27. “lichte gewelven voor kerken)”(…) addresses reinforced concrete betonnen gebinten door metalen “het gebruik van een holle gebinten”. vulbaksteen van beperkte dikte, trusses from the years 1935-40. met een groef in elke overlangse 20. “de uitvoering moet worden zijde; de twee groeven van twee toevertrouwd aan aannemers die dit In the 1920s, modernist and Art aanpalende bakstenen vormen een soort werk gewoon zijn en in staat zijn holle ruimte die met bindmiddel [in Deco architects experimented ter plaatse een competent ingenieur af dit geval beton] wordt opgevuld en enthusiastically with new te vaardigen, die volledig vertrouwd is dienen om het hechtingsoppervlak met het lezen van de plannen en reeds materials, designs and ornaments. van de voeg te vergroten en een werken van vergelijkbaar belang heeft doorlopende pen te vormen in de In the Brussels-Capital Region uitgevoerd [in dit geval: een kerk].” lengte die de drukkromme in de several modernist churches were Association Belge de Standardisation, beperkte dikte van het gewelf volgt Op.cit., p. 8. built entirely from reinforced en elke schuifkracht vermijdt” 21. Deze opnames werden door de (…) “de baksteen heeft op zijn concrete and decorated with nazaten van aannemer Joseph De bovenvlak een of meer pennen abstract forms. In the following Knoop bezorgd aan de kerkfabriek van met doorsnede in de vorm van een decade, however, in order to de Goddelijke-Zaligmakerkerk. Wij zwaluwstaart om de baksteen danken deze laatste om deze kostbare aan de onderliggende [beton] adapt to the new economic and documenten met ons te delen. chape vast te haken; deze pennen material realities of the inter-war kunnen doorboord zijn met 22. M.E. Roosbach, bouwkundig ingenieur period, traditional design and openingen waardoor de geschikte van de Technische Hochschule in verbindingen of haken worden styles once again dominated. Wenen en lid van de Chambre Syndicale gestoken om aan de baksteen de New technologies and reinforced du Béton Armé, was ook technisch passende metalen wapening vast adviseur voor de bouw van de concrete were still used, but te hechten waarvan de genoemde modernistische Sint-Augustinuskerk chape eventueel voorzien kan they were hidden (e.g. above the in Vorst. Hij wordt vermeld als zijn”. DAUSSIN, Ch., Briques vaults). This article focuses on the verantwoordelijk ingenieur voor de spéciales pour la construction de structuren in gewapend beton van less studied churches from the voûtes légères et système de voûtes, de kerken Goddelijke Zaligmaker Brevet FR395858 [online], 20 maart late 1930s; constructions which (Schaarbeek), Sint-Aleidis (Sint- 1909, Beschikbaar op: https:// turned their back on modernism Pieters-Woluwe) en Sint-Theresa bases-brevets.inpi.fr/fr/document van het Kind Jezus (Dilbeek) in: and combined Romanesque forms (geraadpleegd 17.08.2018). DELETANG, M., ‘Eglises nouvelles. and regional characters. Based on Sainte-Thérèse de l’Enfant Jésus, 28. “dat alle bouwwerken in beton fieldwork, archive and literature à Dilbeek. Sainte-Alix, à Jolibois vóór de oplevering moeten worden (Woluwe-Saint-Pierre). Architecte: getest, ook de daken, en dit op study, the article considers the Léonard Homez’, Bâtir. Revue kosten van de aannemer.” Sint- role of the various actors in the mensuelle illustrée d’Architecture, d’Art Pieters-Woluwe, Gemeentearchief, main design and construction et de Décoration, 84, 1939, pp. 469-471; Sint-Pieterskerk en bijlagen: APRIL 2019 Mechelen, Archief van het Aartsbisdom plannen + parochie (1934-1938), phases of eight reinforced - Mechelen-Brussel, Schaarbeek: Bestek. concrete trusses. Goddelijke-Zaligmakerkerk.

29. “zo veel mogelijk moeten worden NR 030 23. Voor een goede hechting moet men onderworpen aan tests om de

ervoor zorgen dat het oppervlak vervormingen te meten onder ruw is en volledig vrij van stof gelijkaardige krachten als degene of verwijderbare oneffenheden. die ze tijdens het gebruik zullen Vervolgens zal men dit oppervlak ondergaan.” Association Belge de bedekken met een dunne, homogene Standardisation, Op.cit., p. 33. laag zuivere cementpasta.” Sint- Pieters-Woluwe, Gemeentearchief, Sint-Pieterskerk en bijlagen: plannen + parochie (1934-1938), Bestek. BRUSSEL ERFGOED

051 LICHTDOORLATEND GEWAPEND BETON (1886-1958)

DOSSIER DE UTOPIE VAN HET GLAZEN HUIS

BENOÎT SCHOONBROODT STEDENBOUWKUNDIGE, LID VAN DE KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN

Koepel boven de vroegere lokettenzaal van de verzekeringsmaatschappij Constantia, Poincarélaan – Luchtvaartsquare in Anderlecht, begin 1930 (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). Verenigde Staten een reeks brevet reeks een Staten Verenigde de in zelfs en Europa heel in hij liet hij 1886 Vanaf zou worden. prefect later waar Zwitserland, in Nyon van afkomstig (1845-1913), Falconnier Gustave was paviljoentje getoonde Chicago in het van ontwerper De feit. een hiermee was beton lichtdoorlatend of nend doorschij Het beton. gewapend uit welfsels van dikte de in integreren te glas geblazen blokken om in 1907 Friedrich en in 1904 er respectievelijk Keppler Duitser de Gustave en Joachim Fransman de slaagden Falconnier. doorbraak belangrijke deze Dankzij Gustave vinder uit de van Zwitserse bewonderen dallen paviljoeneenklein gebouw inglas tuinbouw grote het van rechts kers van bezoe de konden 1893 in Chicago wereldtentoonstelling de Op bouwstenen van geblazen glas, glas, beschermen geblazen te van bouwstenen uitvinding, zijn om registreren ten fer et de verre par quelque chose de de chose quelque par verre de et fer namelijk “ om veranda, een van bouw de bij opgekomen hem bij was voor d’air remplies verre “ product, nieuwe dit Nature NOOT VAN DE REDACTIE remplacer les minces parois de de parois minces les remplacer

van juni 1893 zong de lof van van lof de zong 1893 juni van bewaarde Brusselse voorbeelden in internationale context. een voorbeelden Brusselse bewaarde enkele schaars auteur De plaatst dimensie artistieke gegeven. een ook Het die heeft toepassing gebruik van gekleurdkelderramen, glas enz. terrassen, koepels, plafonds, die zenithaal licht binnenlaten: moeten wanden elementen voor in maar voor hetbijzonder ook werd toegepast principe Dit die combineerden metlichtdoorlatende glastegels. beton Voordienverkrijgen. benaming werddeze structuren echter gebruikt voor temengen intrinsiek te doorschijnend metbeton beton omeen glasvezels Vandaag ontwikkelingen maken hetmogelijk technologische derecente om 1 . Het tijdschrift tijdschrift Het . ”. Het idee hier idee Het ”. les briques en en briques les La La ------pen door Lucien Weissenburger Weissenburger Lucien door pen Bergeret Het verlichtte. penhuis trap het diecompositie een voor glas-in-loodramen en glasstenen Béranger, hal. de (1867-1942)hetGuimard in in Hector combineerde jaar het Hetzelfde binnenliet toegangsdeur daglicht de rond nen ste dezelfde in muur een terwijl Falconnier-glasstenen in gewelf door werd (1856-1946), Bonnier Louis een groot verbouwd 1895 in dat Bing, Alfred kunsthandelaar Parijse het kreeg Zo eeuw. het 20ste de en van 19de begin de van einde het van architecten grootste de door past aan sloeg Falconnier van uitvinding De couleurs leurssoitouments,leursformespar bâti des décoration la à bien fort tent prê se qui bruit du et l’humidité de etc (…), isolants bons hexagonale, que, permettrel’assemblage, à formecubi destinées formes certaines donne on auxquelles mais ordinaires, teilles bouteilles,souffléescomme les bou desque choseautre sont ne briques (…).Cesépais plus de et solide plus

Maison de l’Art Nouveau l’Art de Maison en werd vrijwel meteen toege meteen vrijwel werd en ” in Nancy, in 1903 ontwor 1 ook in Parijs, Falconnier- . van de de van Maison Maison Castel Castel ------van asfalt dat vrij goede resultaten resultaten goede vrij basis dat asfalt op van materiaal menhoudend bitu een Falconnier ontwikkelde Uiteindelijk veroorzaakte. breuken ernstige uitzetting bij dat cement, was, als evenmin geschikt, niet bleek waterdoorlatend dat Gips, vermijden. te breuken en barsten om raken, geval geen in elkaar ten stenenmoch Detehouden. plaats hun op glasdallen de om vinden te bindmiddel juiste het was lijkheden winnen.Een van de grootste moei over problemen technischeaantal een eerst Falconnier moest maken te succes een uitvinding zijn van Om Anatole Schwob. horlogefabrikant de voor Zwitserland, in La in – Chaux-de-Fonds noemen liet 1920 Corbusier Le vanaf zich die – (1887-1965) Jeanneret Charles-Edouard door gebouwd (1916-1917) villa Turkse de in als net van, voorbeelden hier we vinden d’Outhdoomet, barones voor gebouwd zelf Falconnier door de in d’Algérie Ook Mission tinten. van contrasterende dambordpatroon decoratief een met Falconnier-glasstenen in uitgevoerd werd wand de waarvan wintertuin een bevatte (1860-1929), in Genève, in 1895 1895 in Genève, in - - - - 053

ERFGOED BRUSSEL NR 030 - APRIL 2019 LICHTDOORLATEND GEWAPEND BETON (1886-1958)

Afb. 1 Afb. 2a et 2b De vensters met glasdallen op de eerste De glasdallen van de vensters op de eerste verdieping werden in 1961 vervangen door verdieping van de vroegere kliniek van enkel glas en in het interieur gerecupereerd volgens de plannen van architect R. Fostier Dokter Van Neck, Henri Wafelaertsstraat (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). 53 in Sint-Gillis (uit: L’Émul ation, 1914, plaat XIV).

gaf. In realisaties met lichtdoorla- welfsels uit gewapend beton – het Saint-Lambert en de Verreries d’Ai- tend beton uit het interbellum zou zogenaamde ‘béton armé translucide gremont (1932-1934) loofden de vele trouwens altijd een asfaltemulsie système Joachim’ – en drie jaar later, kwaliteiten van hun glasdallen in in witte kleur worden gebruikt op de toen de Duitser Friedrich Keppler, wanden van doorschijnend beton. Ze zijkanten van de glasstenen die in directeur-stichter van de Luxfer- werden geprezen om hun sterkte, contact kwamen met het beton. Prismen-Gesellschaft in Berlijn, het helderheid, weerstand, onverander- Glasbeton creëerde. Hierdoor werd lijkheid en intimiteit5. De meeste van Op het einde van de 19de eeuw wer- het mogelijk de droom te realiseren de glasdallen voor doorschijnend den glasdallen ook geïntegreerd in van het volledig doorschijnende ‘gla- beton die deze drie bedrijven produ- metalen of gietijzeren frames, die zen huis’, dat de Fransman Charles ceerden, hadden een concave gleuf, onder meer voor kelderramen wer- Gautier reeds in 1899 had bedacht4. die vaak gegroefd was voor een den gebruikt. Andere architecten betere hechting met het profiel van en ingenieurs waagden zich aan het In België gebruikten sommige de metalen bewapening. In vergelij- ontwerp en de productie van nieuwe modernistische architecten al vroeg king met klassieke glaswanden had- modellen glasdallen. Frank Lloyd glasstenen om doorschijnende wanden wanden in doorschijnend beton Wright (1867-1959) bijvoorbeeld, den te creëren, zoals Antoine Pompe het grote voordeel een directe inkijk ontwierp in 1897 vier tegelmodel- (1873-1980) in 1910 voor de gymnas- in het interieur van de gebouwen te len voor het Amerikaanse bedrijf tiekzaal van de kliniek van dokter beletten en tegelijk een optimale Luxfer Prism Company3. In dezelfde Van Neck in de Wafelaertsstraat in lichtinval te bieden. De vuurvastheid jaren werd gewapend beton steeds Sint-Gillis (afb. 1a, afb. 2a en 2b). was een andere belangrijke fac- meer gebruikt voor dwarsarma- De oorlog van 1914-1918 onderbrak tor voor het succes van het nieuwe turen, palen en beschoeiingsplan- echter de opkomst van de nieuwe procedé. Langs wetenschappelijke ken, onder meer door François techniek. Hoewel er reeds vanaf zijde publiceerde de Praagse inge- Hennebique (1842-1921). Het was 1925 terrassen in doorschijnend nieur-architect Jaroslav Polivka dus maar een kwestie van tijd alvo- beton werden gebouwd, versche- (1886-1960) in 1937 de eerste mono- rens de twee materialen, glasstenen pas aan het begin van de jaren grafie over lichtdoorlatend beton6. nen en gewapend beton, elkaar zou- 1930 de eerste wetenschappelijke den treffen. Dat gebeurde in 1904, en commerciële publicaties over Op de internationale tentoonstelling toen de Fransman Gustave Joachim, dit nieuwe materiaal. De reclame- van Luik in 1930 werd de fabriek Val- aannemer van metselwerken, gla- brochures van de Manufactures de Saint-Lambert bekroond voor zijn zen blokken inwerkte in de dikte van Saint-Gobain, de Cristalleries du Val- nieuwe doorschijnende glasdallen

054 Afb. 3 Koepel boven de vroegere lokettenzaal van de verzekeringsmaatschappij Constantia in Anderlecht, begin 1930 (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). in onveranderlijk semi-kristal, ver- voorbeeld in Brussel was de zeshoe- betonnen koepel onder leiding krijgbaar in verschillende kleuren. kige koepel van de voormalige vervan de architecten Cordemans en De term semi-kristal of halfkristal zekeringsmaatschappij Constantia, Freson weer vrijgemaakt nadat hij duidt op een loodoxidegehalte van op de hoek van de Poincarélaan en bovenaan jarenlang onder een dikke 15% in plaats van 24% voor klassiek de Luchtvaartsquare in Anderlecht laag dode bladeren bedolven was kristal. Val-Saint-Lambert beschikte (afb. 3). De koepel, begin jaren 1930 geweest en gediend had als archief- over een netwerk van agentschap- gebouwd naar het ontwerp van de kamer, waardoor de ruimte zowel pen en showrooms, niet alleen in Parijse architecten M. Pradier en J. ontoegankelijk als onzichtbaar was Brussel maar ook in Parijs, Londen, Deprez, verrees 6,20 meter boven geworden7. New-York en Berlijn. De algemene vloerniveau en bevatte 13.000 ronde vertegenwoordiger in Brussel was tegels in gekleurd semi-kristal Deze koepel vertoont een onmis- het technisch bureau van Victor van Val-Saint-Lambert. In de koe- kenbare gelijkenis met de cirkelvor- Ackermans aan de Havenlaan, dat in pel, die door de betonnen structuur mige koepel boven de leeszaal van 1939 de rijkelijk geïllustreerde tech- was verdeeld in drie overlappende de gemeentelijke bibliotheek van nische brochure Le béton translucide zeshoeken, bevonden zich naast Toulouse, waarvan het voorontwerp APRIL 2019 vibré publiceerde, een onmisbare doorschijnende kleurloze ook gele, reeds uit 1928 dateert maar die pas - referentie voor de bouwsector. oranje, hemelsblauwe en kobalt- in 1935 voltooid werd onder leiding

blauwe glasdallen die de hoeken van stadsarchitect Jean Montariol NR 030 Op het einde van de jaren 1920 wer- benadrukten. De compositie in het (1892-1966). Het hoofdmotief waarden in Parijs, onder impuls van midden van de koepel bestond uit van de omtreklijnen benadrukt wor- architect François Le Cœur, de eer- een zeshoek met spitse hoeken, die den door ronde, blauwe en gele glasste grote koepels in doorschijnend op zijn beurt kleinere zeshoeken dallen is een grote ster met zestien beton gebouwd, voornamelijk voor bevatte waarin de vier basiskleuren armen. Net als in Anderlecht wordt de lokettenzalen van postkantoren van de gekleurde dallen door elkaar de tamboer van de koepel geflan-

en banken. Het eerste opmerkelijke gemengd waren. In 1997 werd de keerd door kleine rechthoekige BRUSSEL ERFGOED

055 LICHTDOORLATEND GEWAPEND BETON (1886-1958)

Afb. 5a et 5b Brochure technisch bureau V. Ackermans, Brussel, 1939: 1ste cover (a) en pagina 25 (b) (verz. CIVA/ AAM, Brussels).

Afb. 4 Glazen huis, J. Lejeunelaan 69 in Ukkel, architect P.-A. Michel, 1935- 1936. Achtergevel, (Ch. Bastin en J. Evrard, 2008 © Urban.brussels). a

dakvensters. Dergelijke realisaties traties in deze brochure toonden Electrobel. De galerij met verdie- ontlokten in 1937 aan Léon Dubrul onder meer de dakbedekking van de ping, die oorspronkelijk 81 winkels in het tijdschrift Bâtir de uitspraak RTT-garages in de Paleizenstraat bevatte, werd overdekt met een dat “depuis le vitrail des cathédrales in Schaarbeek (arch. Michel Polak, gewelf in doorschijnend beton en gothiques, on n’avait jamais plus ren- Alfred Hoch, ing. L.M. Chapeaux, liep uit op een rotonde met 23 meter contré, jusqu’à l’apparition du béton 1938) (afb. 5b), de luifels van het diameter en een hoogte van 31 translucide, une aussi heureuse adap- NIR-gebouw aan het Flageyplein meter, eveneens volledig uitgevoerd tation de l’élément éclairant au gros (arch. Joseph Diongre, 1935- in doorschijnend beton door het œuvre”8 . 1938) en de bijgebouwen van het aannemersbedrijf Maurice Delens Justitiepaleis. Het technisch bureau (afb. 6). Het verguldsel van de koe- In 1935-36 ontwierp de jonge van Val-Saint-Lambert commercia- pel, contrasterend met de algemene Brusselse architect Paul-Amaury liseerde zelfs vaste of beweeglijke bekleding van de vloer en de muren Michel (1912-1988) voor zich- kaders voor kelderramen in licht- in heldere mozaïeksteen, “annoncent zelf een ‘glazen huis’ aan de Jules doorlatend beton. au visiteur descendant la galerie les Lejeunestraat 69 in Ukkel. De door- ors rutilants de la Grand Place”9. schijnende wanden van de achter- De laatste realisatie van formaat in gevel bestonden uit glasdallen die Brussel kwam tot stand in het kader Eind vorig jaar vond aan de univer- eveneens door Val-Saint-Lambert van Expo 58: de Ravensteingalerij siteit van Lausanne een internatio- waren geproduceerd (afb. 4) en (1954-1958) tussen het Kantersteen naal colloquium over doorschijnend waarvan in de reeds genoemde bro- en de Ravensteinstraat, gebouwd beton plaats onder leiding van Dave chure van het technisch bureau V. naar de plannen van de architec- Lüthi10, waar onder meer aandacht Ackermans uit 1939 (afb. 5a) een ten Alexis en Philippe Dumont werd besteed aan de glasstenen foto werd afgedrukt. Andere illus- in opdracht van de Immobilière van Falconnier en de technieken van

056 Translucent reinforced concrete (1886-1958) The utopia of the glass house

First developed by the Swiss architect Gustave Falconnier for the walls of a conservatory, blown glass bricks appeared from the late 19th century, a fertile period in architecture and the decorative arts. There were initially technical difficulties in keeping the glass bricks to stay in place against each other, but in 1904 Frenchman Gustave Joachim (and later the German Friedrich Afb. 6 Keppler) resolved the problem Koepel van de Ravensteingalerij in Brussel (arch. Alexis en Philippe Dumont, 1954- by incorporating the bricks into a 1958) (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). support structure formed from reinforced concrete. Translucent

Joachim en Keppler. Ook Belgische en 4. Idem, pp. 144-145. concrete was born, with the huge buitenlandse bedrijven tonen opnieuw advantage of preventing direct 5. Les Manufactures des Glaces belangstelling voor deze bouwtech- et Produits chimiques de Saint- visibility of the interior of buildings niek. Hopelijk zullen toekomstige res- Gobain, Chauny et Cirey (brochure while permitting the entry of tauraties van dit type bouwwerken gepubliceerd in 1937), Les natural light. It was found to have Cristalleries du Val Saint-Lambert onze kennis over deze buitengewone à Seraing (brochure gepubliceerd countless applications: ceilings, materialen helpen te verdiepen. in 1933) vertegenwoordigd door vaults, terraces, basement Victor Ackermans in Brussel, Les windows, dividing walls, and Verreries nouvelles d’Aigremont Vertaald uit het Frans aux’Awirs par Engis (actuellement so on. The use of the coloured Flémalle), brochure, 1935. demi-crystal sold by several 6. POLIVKA, Dr., Le béton translucide, major firms also enabled multiple NOTEN Les Etudes des composés siliceux, different colours to be inserted, monographie 2, Brussel, 1937. conferring an artistic quality to the 1. Zie bijvoorbeeld zijn octrooi nr. 212 van 7. SCHOONBROODT, B., ‘La translucent concrete that found its 27.12.1888 ingediend bij het federaal redécouverte d’une coupole Zwitsers bureau voor intellectuele hexagonale en béton translucide greatest expression in 1930 in the eigendom voor ‘Briques en verre soufflé à Anderlecht’, Les Nouvelles du form of the Constantia glass dome avec cachet de verre fermant l’ouverture Patrimoine, 77, september 1998, in Anderlecht, Brussels. ayant servi à la soufflure’. pp. 20-22. 2. “glazen bouwstenen gevuld met lucht”; 8. “Sinds de glas-in-loodramen van “De dunne wanden van ijzer en glas te de gotische kathedralen heeft vervangen door iets sterker en dikker men tot aan de komst van het (…). Deze stenen zijn niets anders dan doorschijnend beton nooit meer flessen, geblazen als gewone flessen, zulk een geslaagde aanpassing maar waaraan men bepaalde vormen van een verlichtingsonderdeel aan geeft die assemblages mogelijk de ruwbouw gezien. Bâtir, 61, 1937,

p. 1527. APRIL 2019 maken, kubusvorm, balkvorm, enz. - (…), die goed isoleren tegen vochtigheid 9. “kondigen de bezoeker die de galerij en geluid, en die zich goed lenen voor afdaalt het glinsterende goud aan de decoratie van gebouwen, zowel door van de Grote Markt.” La Galerie NR 030 hun vormen als door hun kleuren.” La Ravenstein. La Maison, 4, 1958, Nature, nr. 1044, 1893, pp. 43-44. pp. 114-119. 3. MERLAND, M., ‘Pour une architecture 10. Le Verre à tout faire, Internationaal radieuse: briques, dalles et pavés colloquium, 2-3 november 2018, de verre (1886-1940)’, Bulletin de la Université de Lausanne, in Commission royale des Monuments, samenwerking met het Château de Sites et Fouilles, dl. 22, 2010, Nyon en het Vitrocentre Romont. pp. 135-179. ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

057 BETON EN GLASRAMEN GLASRAMEN MET

DOSSIER BETONVOEGEN IN HET BRUSSELS GEWEST IN DE JAREN 1960 EN 1970

ISABELLE LECOCQ PROJECTLEIDER, KONINKLIJK INSTITUUT VOOR HET KUNSTPATRIMONIUM (KIK-IRPA)

Kapel van de vroegere Sint-Annakliniek, Dapperheidsplein 14a in Anderlecht, compositie in glastegels van Val Saint Lambert met betonvoegen, uitvoering Blanpain-Massonet, naar een ontwerp van Thérèse Delepeleer, omstreeks 1960 (foto van de auteur, 2018). Afb Detail met lichtweerkaatsing (foto van de auteur, 2005). auteur, de van (foto lichtweerkaatsing met Detail levert aan het grafische karakter karakter grafische het aan bijdrage levert krachtige een dat werk, betonnennet een van principe Het loodstrips. in gevat worden dik ter enkelemillimevan stukkenglas waarbij glas-in-loodraam, het techniek van eeuwenoude de volgens uitgevoerd composities voor dient netwerk van beton dat als raamwerk een vormen vensters hun van tra’s pectievelijk1928 en1932. Declaus res in ingewijd Jans-Molenbeek, Sint- in Sint-Jan-de-Doperkerk de en Schaarbeek in Suzannakerk Sint- de Brussel: in betonkerken ste een vroeg de van in twee tandem mooie vormen glasramen en Beton NOOT VAN DE REDACTIE . 1a . werd opgesteld door meester-glasmaker Ivo Bakelants. meester-glasmaker door werd opgesteld die zich daarbijopdeinventaris opmerkelijke enbaseert voorbeelden in auteur opdemeest De gaat gebouwen. private als in openbare zowel van omvang uiteenlopende hetlicht, realisaties van tal artistieke zagen betonkerken uit hetinterbellum. helftvan de20steeeuw In detweede in alliantie englasramen voltrokzich de in beton Brussel De tussen - - - - - de Geboor te van Christus, de de 1a 1b). en (afb. Avondmaal Christus, Laatste het en Christus van van Passie te Geboor de Onze-Lieve-Vrouw, Kerk, Heilige de Drievuldigheid, eigen Heilige zijn de thema: heeft raam Elk 1956). (1950- Colpaert Jacques van atelier het met samenwerkte ervan voering uit Steger,de Simon voor doordie ontworpen werden kerk deze laatste van koor het in glasramen grote zes De Sint-Suzannakerk. de voor stond model die Raincy, du Notre-Dame van kerk iconische de in ramen de van beglazing de voor gebruikt 1922 in Perret het gebroeders de voor door eerst werd glasraam, het van - e em ‘glastegels’ term de (vandaar centimeter drie à twee van dikte een met glas stukken dat neer erop komt het maar atelier, het lang naarge variëren kan principe Het voegd worden volgens het volgens getekende worden voegd Een beslissende stap werd gezet gezet betontedoorvervan hetlood door werd stap beslissende Een toongesteld in het Musée Galliera Musée het in toongesteld ten 1929 inMazetier, Louiswerd van karton een naar Gaudin, J. lier ate het door werd vervaardigd niek datvolgenswerkeerste deze tech Het interbellum. het tijdens oneerd geperfecti en ontwikkeld Frankrijk in werd procedé Dat gebruiken. te gen en –dikker en – dus glas sterker 2 samenge ) 1 ------. 059

ERFGOED BRUSSEL NR 030 - APRIL 2019 BETON EN GLASRAMEN

die het licht verspreiden en op bijzondere wijze doen schitteren (afb. 2). Afhankelijk van de compositie en de grootte van het werk varieert het aandeel glas gemiddeld tussen 10 en 50% van het totale oppervlak van het werk. Hoe kleiner de werken zijn, hoe groter het aandeel glas om een goede verlichting te garande- ren3. De composities van glastegels met betonvoegen ogen aantrekkelijk. Hoewel een modern materiaal wordt gebruikt, geven ze het glasraam "son caractère primitif de mosaïque translucide"4. Na 1945 kenden deze glasramen heel wat succes. In Frankrijk werd de kerk Notre-Dame du Sacré- Cœur in Audincourt vanaf 1949 volledig beglaasd met ‘glas-in-betonramen’, naar een ontwerp van schilder Fernand Léger (1881-1955).

Na de Tweede Wereldoorlog was er een hernieuwde belangstelling voor de kunstambachten en de glasraam- kunst in Brussel en in vele andere Europese grootsteden. De integratie van glasramen in architecturale ontwerpen kreeg hierbij speciale aandacht. In 1952 vond in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel een grote tentoonstelling over monumentale kunst in openbare en industriële gebouwen plaats, op initiatief van minister van Openbaar Onderwijs Pierre Harmel5. De technieken van achterglasschildering

Afb. 1b. en van het traditionele glasraam Sint-Suzannekerk in Schaarbeek, glasraam van het schip uitgevoerd door het atelier met voegen van loodstrips waren Colpaert naar een ontwerp van Simon Steger. Geheel in getemperd licht (foto van de er goed vertegenwoordigd. Het ten- auteur, 2005). toongestelde glasraam met betonvoegen, met de poëtische titel ‘Carte ontwerp en met elkaar verbonden ling op het raamkader of de staven du Ciel. Le verseau, fragment’ (1952), worden door voegen in beton, of die eventueel als versterking voor- was in Schaarbeek vervaardigd door soms ook kunsthars. Het werk vindt zien zijn. Wanneer de glasstukken het atelier Colpaert, opnieuw naar plaats in het atelier, rechtstreeks niet op voorhand de juiste afmetin- een ontwerp van Simon Steger. Op op de vloer of op een horizontaal gen hebben of een oppervlaktebe- de Wereldtentoonstelling van 1958 oppervlak. Het beton wordt gegoten handeling nodig hebben, worden ze bestond bijna de helft van de ten- in de spleten tussen de glastegels bijgewerkt door geleidelijk materi- toongestelde werken in de sectie die geschikt worden in de bekisting. aal weg te kappen met een kleine ‘glasramen’ uit glas-in-betonra- Om het werk voldoende stevigheid te hamer (de ‘marteline’). De stukken men, naar ontwerpen van Jean Rets, geven worden metalen wapeningen glas krijgen hierdoor afgeschilferde, Charles Counhaye, Jean-Pierre in het beton verzonken, als aanvul- scherpe en onregelmatige randen Tuerlinckx en Herman Wauters.

060 Afb. 2 Afb. 3 Verpleegstersschool Sint-Anna in Anderlecht, detail van een glastegel Kapel van de Soeurs de la Charité in Sint-Gillis, Sint- (ontwerp Moussia en uitvoering Blanpain-Massonet) (foto van de Bernardusstraat 25 (foto van de auteur, 2018). auteur, 2018).

In het Brussels gewest zagen in de reeks glasramen in de gevel van een mooi voorbeeld te zien is in de jaren 1960 en ‘70 talrijke composities de Academie voor Schone Kunsten J.-B. Van Pagéstraat 61 in Ganshoren met glastegels het licht. Een flink aan de Cellebroersstraat springt (1960). Meerdere woningen van archi- aantal daarvan was afkomstig uit de onmiddellijk in het oog. Soms zijn tect Paul Émile Vincent kregen glas- ateliers van Albert Blanpain, die in ze discreet ingewerkt in een ven- ramen met betonvoegen ontworpen 1954 in de Longtinstraat in Jette de steropening, zoals het glasraam door schilder René Mels. Wit glas firma Blanpain-Massonet oprichtte, van de Zusters van Liefde in de Sint- domineert in deze werken, die bijna gespecialiseerd in het ontwerp en Bernardusstraat in Sint-Gillis, dat monochroom zijn en verlevendigd de uitvoering van monumentale men haast niet opmerkt (afb. 3). worden door de effen en ruwe tex- kunstwerken volgens verschillende Sommige werken die aan het oog turen van de tegels of cabochons, en speciale technieken: traditionele werden onttrokken worden slechts door uitspringende vlakken die hoe- glas-in-loodramen, glasramen met bij toeval ontdekt, zoals het prach- kige motieven vormen10 en het glas- betonvoegen, sgraffiti, mozaïeken, tige geheel dat de kapel versiert van raam een mooie sculpturale dynamiek enzovoort6. De glasramen in glaste- de vroegere Sint-Annakliniek aan geven. De compositie van Guy Chabrol gels met betonvoegen werden meer het Dapperheidsplein in Anderlecht, in de hal van een villa van architect toegepast in burgerlijke gebouwen vandaag eigendom van de vzw Albert Michel aan de Sumatralaan (bvb. het gemeentehuis van Sint- Rafaël8 (afb. 4). 32 in Ukkel11 (afb. 5) werd uitgevoerd Lambrechts-Woluwe) en openbare door het atelier Lenfranc met glaste- ruimten (bvb. de wachtzaal van de De gevoeligheid van de architecten gels die speciaal waren vervaardigd directie van de Provincie Brabant in voor de materialen, voor de combinatie door de fabriek van Val Saint Lambert, Brussel) dan in kerken (bvb. de Sint- van beton en gekleurd of ongekleurd in samenwerking met architect Henri Juliaankerk in Oudergem), gebou- glas en voor het licht is doorslagge- Lacoste12. De glastegels werden indi- wen van religieuze congregaties vend geweest voor de integratie van vidueel gegoten, "à la forme requise (bvb. de Dochters der Liefde aan de glasramen met betonvoegen in pri- par le carton, quelle qu’elle soit, APRIL 2019 Smaragdlaan in Schaarbeek) en pri- véwoningen in het Brussels gewest. de façon à n’avoir plus ensuite qu’à - véwoningen7. Ze zijn vaak bijzonder Soms ontstonden er bevoorrechte les assembler et à les relier par un 13 goed geïntegreerd in het gebouw en relaties tussen de architecten en béton" (afb. 6). De techniek van gego- NR 030 soms moeilijk waar te nemen door gespecialiseerde vakmensen, zoals ten en/of in een mal gevormde glaste- de achteloze kijker, zoals het glas- tussen architect Raoul Brunswyck en gels werd relatief weinig toegepast in raam hoog in de gevel van de kerk de gebroeders Timmermans, die voor het Brussels gewest — met de opval- van de Ongeschoeide Karmelieten, hem het ontwerp maakten voor «des lende uitzondering van de glasramen nabij de Louizapoortgalerij in Elsene vitraux d’une préciosité persane qui jux- voor de kapel van de vroegere Sint- (Blanpain-Massonet, naar een teke- taposent, en tissu continu, une multitude Annakliniek — maar werd exclusief 9 ning van J. Beeck, 1959). De lange de petites formes colorées» , waarvan gebruikt door de ateliers Osterrath uit BRUSSEL ERFGOED

061 BETON EN GLASRAMEN

Afb. 4 Kapel van de vroegere Sint-Annakliniek in Anderlecht. Overzichtsbeeld van de glasramen met betonvoegen (ontwerp Thérèse Delepeleer en uitvoering Blanpain-Massonet, 1960) (foto van de auteur, 2018).

Afb. 5 Afb. 6 Glasraam van Guy Cambrol, Sumatralaan 32 in Ukkel (arch. Albert Gegoten en gevormde glaselementen van Val Saint Lambert Michel, rond 1960-1961) (uit: BERCKMANS, C. en BERNARD, P., afkomstig van de ateliers Osterrath. Privéverz. (foto van de Bruxelles ’50 ’60. Architecture moderne au temps de l’Expo, éd. auteur, 2018). Aparté, Brussel, 2007).

Tilff, waarvoor de Franse kunstenaar aftakeling van de glas-in-beton- water dat insijpelt langs barsten of Guy Chabrol kartons maakte van 1954 ramen leidt overigens tot delicate beschadigingen aan het oppervlak. tot 1957. problemen op het gebied van bewa- De identificatie, vrijwaring en con- ring (afb. 7), omdat deze ramen servatie-restauratie ervan blijven De mode die voor het succes van moeilijker te behandelen zijn dan dus een uitdaging die alleen maar de glas-in-betonramen zorgde, is traditionele. De zwakke plek van een meerwaarde kan opleveren allang voorbij. Plekken verande- glasramen met betonvoegen is voor het erfgoed van het Brussels ren van bestemming en sommige hun metalen wapening; die corro- gewest en voor al wie van kleur en werken worden direct bedreigd. De deert namelijk door het contact met licht houdt.

062 Afb. 7 Kapel van de vroegere Sint-Annakliniek in Anderlecht. Achterkant van een glastegel, detail (oppervlakkige verpulvering van het beton, corrosie van de metalen bewapening en oppervlakkige devitrificatie van de glastegels) (foto van de auteur, 2018).

INVENTARIS VAN GLAS-IN-BETONRAMEN DOOR MEESTER-GLASMAKER IVO BAKELANTS (DEURNE, 11.12.1934-28.7.2016)

Meester-glasmaker Ivo Bakelants (Documentatie- en onderzoeks- BURGERLIJKE GEBOUWEN: verichtte pionierswerk. Toen 19de- centrum voor religie, cultuur en en 20ste-eeuwse glasramen nau- samenleving) van de KU Leuven. De - Anderlecht, Academie voor welijks aandacht kregen, ondernam lijst van glas-in-betonramen die Ivo Schone Kunsten van Anderlecht hij het titanenwerk om systema- Bakelants in Brussel en het Brussels (één glas-in-betonraam, 1975), tisch alle glasramen van deze peri- Hoofdstedelijk Gewest heeft samen- Dapperheidsplein 17. APRIL 2019 ode die in kerken en burgerlijke gesteld, is ver van volledig en het - Anderlecht, Sint-Annakliniek - en religieuze gebouwen in België bestaan van de opgelijste werken (kapel, 7 glas-in-betonra-

worden bewaard te inventarise- moet nog worden gecontroleerd, men), Dapperheidsplein 14a. NR 030 ren. Voor de gemeenten waarvan aangezien sommige misschien ver- Delepeleer (ontwerp), Blanpain- de naam begint met de letters A, B dwenen zijn sinds hun inventarise- Massonet (uitvoering), rond of C werd die inventaris ook gepu- ring. De lijst is niettemin een kost- 1960. bliceerd. Ze bestaat uit fiches die baar instrument om de diversiteit en - Anderlecht, Verpleegsterschool online toegankelijk zijn en dossiers kwaliteit van dit specifieke erfgoed Sint-Anna (ingang), Sainte- die bewaard worden in het KADOC naar waarde te schatten. Adresseplein 12. Moussia (ont- ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

063 BETON EN GLASRAMEN

werp), Blanpain-Massonet Instituut (inkomhal en kapel, - Etterbeek, Heilig-Hartkerk (uitvoering). vier glas-in-loodramen), (winterkapel). Claes F., 1970. - Brussel, R .T.T. (in g an g ) , Ninoofsesteenweg 132. - Elsene, Ongeschoeide karme- Keizerinnelaan 17. Patoor J. - Sint-Jans-Molenbeek, lieten (kerk, 17 glas-in-beton- - Brussel, Academie voor Schone Metrostation West (ingang ramen: een op de gevel, twee in Kunsten (11 glas-in-betonra- Ninoofsesteenweg). Van den het koor en 14 in de zijbeuken). men), Zuidstraat 144. Branden G., 1982. Louizapoortgalerij 221. Beeck J. - Brussel, Directie van de - Sint-Gillis, V o o r m a l i g e en Blanpain-Massonet, 1959. Provincie Brabant (wachtzaal, firma Hoeckt (vergader- - Sint-Jans-Molenbeek, twee glas-in-betonramen), zaal), heden Agence franco- Verrijzeniskerk (koor en gevel, Eikstraat 22. Lismonde (ont- phone pour l’Éducation et la vijf glas-in-betonramen). werp), Blanpain (uitvoering). Formation tout au long de la - Sint-Jans-Molenbeek, Sint-Jan- - Brussel, K l i n i e k C é s a r vie, Charleroisesteenweg 111. de-Doperkerk, 1932. De Paepe (ver gader zaal), Massinon G., 1970. - Sint-Gillis, Zusters van Liefde Cellebroersstraat 11-13. Engels - Sint-Gillis, Israëlitisch bejaar- (kapel), Sint-Bernardusstraat (ontwerp) en Massinon G. (uit- dentehuis Heureux Séjour 25. Hanssens M.L., 1970. voering), 1966. (synagoog, twee glas-in-be- - Sint-Joost-ten-Node, Gésukerk, - Brussel, Tehuis der blinden, tonramen: L’étoile en La Loi), Koningstraat 165 (negen Zuidlaan 142 (twee glas-in-be- IJskelderstraat 33. Baucher S. glas-in-betonramen). Plessard tonramen: Le jour & La nuit). (ontwerp), Blanpain-Massonet, (ontwerp) en Loire J. (uitvoering). Blanpain-Massonet, 1971. 1968. - Schaarbeek, Goddelijke- - Brussel, Achturenhuis (zetel - Schaarbeek, Ziekenhuis- Zaligmakerkerk, Roode- ACOD), Fontainasplein 9-11. centrum Paul Brien (mortua- beeklaan 267. Nevens M. (ont- Dujart (ontwerp), Blanpain- rium). Massinon G., 1966. werp) en Mortier H. (uitvoering). Massonet (uitvoering), 1972. - Ukkel, Europese school (trap- - Schaarbeek, D o c h t e r s - Brussel, Institut chirurgi- penhuis). Blanpain-Massonet, der Liefde (tr appenhuis), cal de Bruxelles (kapel, twee 1963. Smaragdlaan 12. Blanpain- glas-in-betonramen), Maria- - Sint-Pieters-Woluwe, gemeen- Massonet, 1968. Louizasquare 58-60. Blanpain- tehuis (esplanade, 2de en 3de - Ukkel, Sint-Jozefkerk Massonet, 1973. verdieping). Blanpain-Massonet (doopvontkapel). - Ganshoren, Bejaardentehuis, (1961), Colpaert (1965). - Vilvoorde, Sint-Jozefkerk. Guido Gezelleplein (één glas-in-betonraam), Blanpain- Massonet, 1970. KERKEN EN RELIGIEUZE PRIVEWONINGEN: - Elsene, Sportcentrum van CONGREGATIES: Elsene Albert Demuyter (vier - Brussel, appartementsge- glas-in-betonramen: trap- - Anderlecht, Paters Scheutisten bouw (inkomhal), Voorlopig penhuis, petanquezaal, gevel (vier glas-in-betonramen, 1973), Bewindstraat 24. Blanpain- Voltastraat), Voltastraat 18. Ninoofsesteenweg 476. Massonet (uitvoering), 1976. Blanpain-Massonet, 1970. - Oudergem, Sint-Juliaankerk - Sint-Jans-Molenbeek, wonin- - Jette, Bibliotheek Kardinaal (winterkapel en koor). Stiphout gencomplex Brasilia (ingang Mercier (ingang). Blanpain- (ontwerp winterkapel), van elk gebouw, vijf glas-in-be- Massonet, 1966. Blanpain-Massonet (uitvoering tonramen in totaal), Joseph - Laken, Institut Sainte-Ursule winterkapel en koor), 1977. Baecklaan 74. Massinon G., (kapel, 14 glas-in-betonramen), - Brussel, Protestantse kerk, 1970. Molenbeekstraat 173. Patoor, Nieuwe Graanmarkt 8. Van 1967. Noten J. (ontwerp) en Massinon - Sint-Jans-Molenbeek, Imelda G. (uitvoering), 1969. Vertaald uit het Frans

064 NOTEN 9. “glasramen van een Perzische Concrete and stained glass kostbaarheid die een doorlopend weefsel vormen van een The dalle de verre stained massa kleine gekleurde glass technique in the 1960s 1. DUBRUL, L., ‘Nouvelles techniques vormen.” BERCKMANS, C., en and 1970s du vitrail’, Revue universelle des BERNARD, P., Bruxelles ’50 ’60. Mines, 9de reeks, dl. XVIII, nr. 5 (mei Architecture moderne au temps de 1962), p. 399. l’Expo 58, Brussel, 2007, p. 78. During the inter-war period, 2. De term 'glastegel' kan zowel 10. Ibidem. stained glass techniques verwijzen naar de grote glastegel 11. 'Michel Albert, Villa à Uccle’, experienced a revival with dalle waaruit de dikke stukken worden Architecture, 1962, 47, pp. 234-235. de verre or ‘glass slab’ pieces. gehaald als naar het eindwerk dat het resultaat is van de samenvoeging 12. Zie Val St Lambert. Au service These works are composed of van deze doorschijnende, doorgaans de l’architecture, op. cit., en pieces of thick (cut or moulded) LECOCQ, I., ‘Les créations de gekleurde stukken glas van glass held together by a concrete wisselende dikte, door middel l’atelier Osterrath de l’entre-deux- van een net in gewapend beton guerres aux années soixante: lattice, generally reinforced with of kunsthars (zie BLONDEL, N., des vitraux à joints de plomb aux metal rods. The lattice also plays compositions en dalles de verre Le vitrail. Vocabulaire typologique a visual role by contributing to et technique (collectie ‘Principes à joints de béton’, Bulletin de la d’analyse scientifique’, Inventaire Commission royale des Monuments, the pattern of the composition, général des Monuments et des Sites et Fouilles, 26, 2014, serving as a counterpoint to the pp. 131-146. richesses artistiques de la France), colourless or plain coloured 1993, p. 70. In dit artikel werd 13. “in de door het karton vereiste glass. The new process achieved ’glastegel’ in de tweede betekenis vorm, hoe deze ook is, zodat ze vertaald als ‘glas-in-betonraam’. nadien nog slechts moeten worden great success after the Second 3. Val St Lambert. Au service de samengevoegd en verbonden door World War. In the Brussels region, l’architecture, Verkoopcatalogus het beton.” DUBRUL, L., op. cit., increasing numbers of dalle de (nota over glasramen met p. 400. betonvoegen, lijst van wereldwijde verre compositions appeared referenties en rangschikking van de in the 1960s and 1970s. Artists, diverse types verkrijgbare tegels), specialist practitioners and Val Saint Lambert, 1964. architects combined their skills 4. “primitieve karakter van doorschijnende mozaïek”. and know-how to create original DUBRUL, L., op. cit. works in private homes, public 5. Art et travail. L’Art monumental spaces and civic or religious dans les établissements publics et buildings. Numerous examples of industriels (Brussel, Paleis voor dalle de verre have been discovered Schone Kunsten, tentoonstelling georganiseerd door het ministerie in Brussels, but a systematic van Openbaar Onderwijs, 8 tot 29 inventory still needs to be oktober 1952), Brussel, 1952. carried out in order to effectively 6. BAKELANTS, I., De glasschilderkunst showcase this stained-glass in België in de negentiende en twintigste eeuw. Repertorium en heritage and to ensure that any documenten, B, Wommelgem, 1986, necessary conservation measures pp. 245-247. are taken. 7. Idem, p. 147 e.v. Zie ook Ivo Bakelants. L’art du vitrail en Belgique aux dix-neuvième et vingtième siècles. Répertoire de A à Z. De glasschilderkunst in België in de negentiende en twintigste eeuw. Repertorium van A tot Z. [online APRIL 2019 publicatie, met presentatie- en - inleidende teksten door Christina Ceulemans, Isabelle Lecocq en Emma Anquinet], org.kikirpa.be/ NR 030 bakelants.

8. Ik dank de heer Frédéric Leroy van de Dienst Monumenten en Landschappen van het gemeentebestuur van Anderlecht die me dit geheel heeft leren kennen. ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

065 HET FORUM JEAN COSSE WAAR BETON EN

DOSSIER ARCHITECTUUR ELKAAR ONTMOETEN

BRIGITTE DE GROOF ARCHITECT

Forum Jean Cosse. Binnenzicht, eerste verdieping (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). Het Forum van het Institut Saint-Luc in Sint-Gillis, recent omgedoopt tot Forum Jean Cosse ter herinnering aan de architect ervan, vervolledigde in 1989 het Brusselse scholencomplex van de Instituts Saint-Luc, waar artistieke opleidingen zoals architectuur worden gegeven. De auteur, die als architect met Jean Cosse meewerkte aan de realisatie van het Forum,

NOOT VAN DE REDACTIE DE VAN NOOT geeft hier een rechtstreekse getuigenis over de technische, creatieve en sociale dynamiek achter de constructie van dit gebouw.

Voorbijgangers, wijkbewoners, stu- uitbreiding van de leslokalen van De bakstenen gebouwen in neo- denten, architecten,… het gebouw op de Instituts Saint-Luc voor artistiek gotische stijl, met achterliggende de hoek van de Ierlandstraat en de onderwijs. Achter de ingangsdeur binnenplaatsen en tuinen, namen Wilmottestraat in Sint-Gillis spreekt gaat een ruimte met verrassende het noordwestelijke deel in van tot ieders verbeelding. Het sluit aan perspectieven schuil. het huizenblok binnen de Ierland-, op het gabarit en de geleding van de Wilmotte-, Spanje- en Morisstraat. omliggende panden, maar de ingang In de daaropvolgende decennia contrasteert sterk met die van de DE HISTORISCHE CONTEXT werd het complex als gevolg van aanpalende woningen, omwille van het stijgende aantal studenten en de verschillende functies die in het Eind 19de eeuw werden op initia- nieuwe pedagogische behoeften gebouw gehuisvest zijn. Ingebed in tief van broeder Marès-Joseph drie gestaag uitgebreid door de aan- een dicht en coherent stadsweef- katholieke scholen gegroepeerd op koop van meerdere aanpalende hui- sel uit het einde van de 19de eeuw, eenzelfde locatie in Sint-Gillis. De zen, die langs binnen en via de tui- vormt het Forum Saint-Luc, dat in hogeschool Institut Saint-Luc ont- nen met elkaar werden verbonden. 1989 in gebruik werd genomen, een ving de eerste studenten in 1904. In de jaren 1980 vormde het gebrek APRIL 2019 - NR 030

Afb. 1 Afb. 2 Afb. 3 Afbraak van het hoekperceel, 1988 Voorbereiding van de gemene muur, Schoring van de gemene muur, kant (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). kant Maurice Wilmottestraat, voor de Ierlandstraat, 1988 (© AUCL, Faculté stapsgewijze stutting naarmate de afbraak LOCI/ Fonds Jean Cosse).

vorderde, 1988 (© AUCL, Faculté LOCI/ BRUSSEL ERFGOED Fonds Jean Cosse).

067 HET FORUM JEAN COSSE

Afb. 4 en 5 De funderingen van de muur in geplooid gewapend beton met steunberen, 1988 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse).

aan grote auditoria een nijpend pro- architect en hoogleraar, en zijn - het Forum -, vier auditoria van bleem. Daardoor ontstond het plan medewerkster Brigitte De Groof. Ze uiteenlopende grootte, een archi- om op de hoek van de straat tegen- werden geadviseerd door de archi- tectuuratelier en sanitaire en tech- over de hoofdingang van het neogo- tecten en hoogleraars Henri Doyen, nische ruimten. De bouw duurde iets tische complex vier huizen te slopen, Roger Homez, Willy Serneels en meer dan een jaar. die door hun verouderde toestand door de ingenieurs Michel Dierckx, en onderlinge niveauverschillen niet Henri Mouchet en Philippe Coget. konden worden verbouwd tot grote Het nieuwe hoekgebouw, bestemd EEN MOEILIJKE LIGGING leslokalen. voor de verschillende secties van de Instituts Saint-Luc, moest het geheel De werken aan het hoekperceel In 1987 werden het ontwerp en de opnieuw coherentie geven. De wer- brachten een grote moeilijkheid met architecturale leiding over de nieuw- ken begonnen in oktober 1988 en zich mee, namelijk het waarborgen bouw toevertrouwd aan Jean Cosse, omvatten een ontmoetingsruimte van de stabiliteit van de aanpalende

BIOGRAFIE VAN JEAN COSSE - plaatsen voor kennisoverdracht: onderwijs en kennisoverdracht een scholen, faculteitsgebouwen en stempel gedrukt op talrijke genera- Geboren te Emptinne in maart 1931 een museum; ties studenten en architecten: – overleden te Brussel in september - sacrale plaatsen: kerken, prio- - hoogleraar architectuur aan het 2016. rijen en kloosters. Institut supérieur d’Architecture Studeerde af als architect in 1954 Over zijn werk verschenen bijna 200 Saint-Luc in Brussel vanaf 1966; aan het Institut Supérieur d’Ar- publicaties. - docent architecturale compositie chitecture Saint-Luc in Doornik. Hij ontving talrijke architectuur- aan de Faculté polytechnique de Realiseerde zijn eerste project in prijzen en onderscheidingen, Mons vanaf 1969; 1958: een prototype voor een lande- waaronder: - briefwisselend lid van de lijke sociale woning in opdracht van - de eerste prijs Van de Ven in 1962; Koninklijke Academie van België La Petite Propriété Terrienne. - de eerste prijs van het Institut sinds 1976 en lid in 1986, direc- Zijn rijke carrière als architect international du Logement in 1963; teur van de Klasse van Schone omvatte diverse realisaties, eerst - de eerste prijs van de wedstrijd Kunsten in 1985, emeritus sinds in België en vanaf 1988 in verschil- voor het ‘Maison Européenne’ in 2013; lende streken in Frankrijk: 1965; - auteur van het boek: COSSE, J., - rurale gebouwen: boerderijen en - de Koninklijke Medaille in 1965; Initiation à l’art des cathédrales, silo’s; - de Grote Prijs voor Architectuur Abbaye de la Pierre-qui-Vire, - woningen: individuele en gegroe- van België in 1993. Zodiaque, 1ste ed. 1999, 2de ed. peerde woningen; Als pedagoog heeft hij door zijn 2001.

068 rijwoningen, zowel tijdens de sloop als tijdens de bouwwerken. Met dit probleem werd van bij de eerste schetsen rekening gehouden (afb. 1). Omdat het aanpalende gebouw in de Wilmottestraat eigendom was van de Instituts Saint-Luc, kon een stut- tingssysteem toegepast worden dat samen met de sloop vorderde (afb. 2). Voor de aangrenzende woning in de Ierlandstraat, daarentegen, die een privé-eigendom was, moesten aanzienlijke voorzorgsmaatrege- len worden getroffen: er werd voor geopteerd om de gemene muur over de hele hoogte vrij te laten, met uitzondering van enkele plaatselijke Afb. 6 ondersteuningen van de vloeren, en Afbraak van de hoekgebouwen, 1988 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). er een wand van geplooid gewapend beton tegen aan te bouwen om de stabiliteit te garanderen. deringen van de muur in geplooid Structurele keuzes Gefaseerde afbraak gewapend beton en hun steunberen Deze kunnen als volgt worden In een eerste fase werd alleen het (afb. 4 en 5). De uitstekende delen samengevat: huis op nr. 54 in de Ierlandstraat van de gemene muur werden ver- - De mandelige muur in de gesloopt, waarbij de hoekconstruc- wijderd en deze werd beschermd Ierlandstraat werd gestut door tie intact werd gelaten om er de door een ondoorlatende plastic film een wand in geplooid gewapend stutten tegen te plaatsen en de late- die als verloren bekisting diende. beton. rale druk op te vangen (afb. 3). De Vervolgens werden er polystyreen- - Een ringbalk rondom het gebouw eerste bodemtests, die vóór de sloop platen aangebracht om de film te verstevigde de bestaande kel- niet mogelijk waren, konden nu wor- scheiden van de betonmuur, die dermuren, zorgde voor hun ver- den uitgevoerd en bevestigden de gegoten werd per element van 1,25 binding met de funderingszolen slechte kwaliteit van de zanderige meter hoogte. Daarop volgde de die steunen op de funderings- ondergrond. Om dit probleem op te sloop van de hoekgebouwen, met putten en ving de belasting van lossen werd gekozen voor diepfun- uitzondering van de keldermuren, de gevel op. deringsputten, waarvan de eerste die behouden werden om de trot- - Binnen in het gebouw concen- zes bestemd waren voor de fun- toirs niet te destabiliseren (afb. 6). treert de belasting zich op twee APRIL 2019 - NR 030

Afb. 7 Afb. 8 Werf op kelderniveau. Totaalbeeld, 1988 (© AUCL, Faculté LOCI/ Werf op niveau begane grond, 1988 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds

Fonds Jean Cosse). Jean Cosse). BRUSSEL ERFGOED

069 HET FORUM JEAN COSSE

Afb. 9 Afb. 10 Afb. 11 Detail van de wapening voor de ronde Detail van de ringbalk van de kelders, Detail van de gevelmuur in aanbouw, 1989 kolom, 1988-1989 (© AUCL, Faculté LOCI/ 1988-1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). Fonds Jean Cosse). Jean Cosse).

Afb. 12 Afb. 13 De kolommen van de benedenverdieping van de straatgevel in Wapeningen van de aula's, 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds aanbouw, 1988-1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). Jean Cosse).

Afb. 14 Afb. 15 Bekistingen van de betonmuur tegen de gemene muur, kant De aula's op het tweede niveau in aanbouw, panoramisch zicht, Ierlandstraat, 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse).

070 Afb. 16 Afb. 17 Afb. 18 Bekisting van de muur in gewapend beton Detail van de steunen van het dakgebinte, Plaatsing van de prefabelementen van van de bovenbouw, 1989 (© AUCL, Faculté 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean het dakgebinte op de hoek, 1989 (© AUCL, LOCI/Fonds Jean Cosse). Cosse). Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse).

Afb. 19 Afb. 20 Plaatsing van alle dakspanten. Panoramisch zicht, 1989 (© AUCL, Plaatsing van de gordingen, 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). Jean Cosse). APRIL 2019 - NR 030

Afb. 21 Afb. 22 Detail van de steunen van het dakgebinte en de kroonlijst, 1989 De aluminiumstructuur van de lichtkoepel in de nok, 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

071 HET FORUM JEAN COSSE

Afb. 23 Afb. 24 Schets van architect Jean Cosse, 1990 Plan nr. 7: zuid-westgevel (Maurice Wilmottestraat), gedateerd januari 1988 (© AUCL, (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse).

onafhankelijke betonwanden die De hoekaansluiting van de gevels is monumentaliteit van de trappen en de vloeren van de auditoria dra- volledig opengewerkt op de begane de betonnen galerijen die er door- gen en op vier grote ronde zuilen grond, om weer samen te komen heen lopen, evenals door de vrije die plaatselijk de circulatieruim- in het hogere deel en zo een door- hoogte langs de geplooide beton- ten, trappen en galerijen dragen. lopende steun te bieden aan het muur, tot aan de vensters in de nok. Dat alles uitgevoerd in gewa- dak. De uitkragende bakstenen van Het doorkruisen van de circulatie- pend beton op funderingsputten. de gevels lijken de leegte te tar- ruimten zorgt zowel binnen als in de - De mandelige muur in de ten zonder de krachtlijnen van het openbare ruimte voor verrassende Wilmottestraat wordt gestut materiaal te negeren. Het hoekele- ruimtelijke ontdekkingen en zich- door de travee met de brand- ment waar zich de ingang bevindt ten op het sferische werk van Albert trappen die verbonden zijn met die naar de ruimte van het Forum Flocon, getiteld 4pR2. de betonwand van de auditoria leidt – de plaats voor samenkom- (afb. 7-22). sten, tentoonstellingen en feesten Langs de mandelige muur in de – zorgt voor transparantie vanaf het Wilmottestraat biedt een travee met kruispunt tot in de binnenzijde van een constante breedte plaats aan HET ARCHITECTURALE het bouwblok. Het spel van open en de noodtrappen en een liftkoker. Ze UITGANGSPUNT gesloten vlakken en de lichtinval die omvat ook het verwarmingssysteem verandert volgens het ritme van de dat is ingewerkt in een gecompar- De trapeziumvorm van het perceel uren en de seizoenen, vult de ruimte timenteerde nis die vanaf de straat en het hellende profiel van de stra- met poëzie en bakens. Als dagelijkse toegankelijk is via een demonteer- ten gaven aanleiding tot een bijzon- doorgang voor de studenten die van baar luik. De auditoria, omkaderd dere oplossing voor de hoek en een de straat naar de tuin lopen of van door twee dragende wanden in gediversifieerde uitwerking van de de ene verdieping naar de andere gewapend beton, bevinden zich tus- binnenruimte die waarneembaar is op weg naar de verschillende audi- sen het Forum en de noodtrappen. over de hele hoogte van het gebouw. toria, verrast de grote hal door de Ze zijn regelmatig van vorm, met

072 Afb. 25 en 26 Einde van de werken, de monumentale ingang op de hoek en detail, 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse).

Afb. 27 en 28 Afb. 29 Het bouwsysteem bepaalt de interieuresthetiek, 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Plan nr. 12: doorsnede I-J, 1988 (© AUCL, Cosse). Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). APRIL 2019 - rechte wanden, overvloedig verlicht retische vakken. Een ruim tekena- MATERIALITEIT

en voorzien van oplopende zitplaat- telier is genesteld onder het dak en NR 030 sen die een goed zicht bieden op beslaat de volledige oppervlakte, Er is zo veel mogelijk gekozen voor de borden en projectieschermen. nog aangevuld met een kleine mez- natuurlijke materialen, omwille van Twee kleine auditoria met een vijf- zanine voor werkvergaderingen. De hun kleur en textuur. Ze vangen tigtal plaatsen op de begane grond sanitaire voorzieningen en techni- het licht op en creëren een variatie en twee andere met respectievelijk sche uitrusting bevinden zich in de aan sferen maar geven ook diepte 130 en 150 plaatsen op de hogere kelderverdieping, een ruimte die aan de ruimten. Bovendien dragen

etages zijn bestemd voor de theo- slechts weinig daglicht ontvangt. de uitvoering van het metselwerk, BRUSSEL ERFGOED

073 HET FORUM JEAN COSSE

Afb. 30 Afb. 31 Detail van de muur in geplooid gewapend Detail van de trap, 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). beton, kant Maurice Wilmottestraat, 1989 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse).

het geprefabriceerd architectonisch beton, het ter plaatse gegoten gewapend beton en de dakgebinten in gelijmd lamellenhout bij tot een heldere lezing van de constructielo- gica van het gebouw. Het beton is op traditionele, bijna ambachtelijke wijze gegoten, waarbij de bekistingen van houten latten hun afdruk vol grafische nuances op de wanden hebben achtergelaten. De betonwanden, trappen, leuningen, ronde zuilen en consoles die alle wisselende nuances van het licht weer- kaatsen, brengen de ruimte tot leven. Wachtwapeningen zorgen voor structurele continuïteit tussen alle betonelementen, zowel gegoten als geprefabriceerd, en versterken deze, waardoor de stevigheid van het volledige gebouw nog toeneemt. De hoek gevormd door de gevels in het bouwblok is smal en terugwij- kend uitgewerkt en bestaat uit een sas die in verbinding staat met het parcours doorheen de tuinen en uit Afb. 32 een glazen wand die het Forum over Plan nr. 13: binnenzicht E-F van de mandelige muur in de Ierlandstraat – plan en bovenaanzicht, 1988 (© AUCL, Faculté LOCI/Fonds Jean Cosse). zijn hele hoogte verlicht (afb. 23-32).

074 INTEGRATIE IN DE STAD EEN FIJNGEVOELIG Forum Jean Cosse ANTWOORD Concrete meets architecture Dit hoekgebouw is veel meer dan een noodzakelijke uitbreiding voor Het Forum van de Instituts Saint- Situated at the corner of Rue het stijgende aantal studenten die Luc, vandaag omgedoopt tot d’Irlande and Rue Wilmotte in les volgen aan de verschillende Forum Jean Cosse, roept na 30 Saint-Gilles, the Forum Jean afdelingen van de Instituts Saint-Luc. jaar gebruik nog altijd emoties en Cosse is part of a dense, coherent Het heeft een welkome vernieuwing belangstelling op. De program- urban fabric dating from the late in de wijk gebracht doordat het ver- matische, contextuele en con- 19th century. Built to replace ouderde huizen verving, terwijl het structiebeperkingen kregen in dit dilapidated houses, it includes a als stedenbouwkundige ingreep het gebouw een coherente en inno- meeting space, four auditoriums nodige respect voor de omgeving vatieve oplossing. Het gebouw of various sizes, an architecture toonde. Vooreerst werd de bouw- vormt een synthese van de archi- workshop, sanitary facilities hoogte afgestemd op de aanpalende tectuur die Jean Cosse zijn hele and technical equipment, all gebouwen en werden hoogtever- leven nastreefde, met als aan- encompassed within a space schillen subtiel weggewerkt door het dachtspunten: prioriteit voor de that is in keeping with the beglaasde bovendeel van de gevels, gebruikers, kwalitatieve syner- heights, contours and profiles dat tevens voor daglicht en uitzicht gie tussen materiaal en struc- of the neighbouring buildings. zorgt in het tekenatelier. Ook de tuur, ruimten met veel daglicht, With features including brick zadeldaken met hun brede bescher- de rijkdom van de omgevingscon- masonry, bands of architectural mende kroonlijsten sluiten aan op text, plaatsen die verwonderen. concrete, mullioned windows, die van de aangrenzende woning in and a windowed top floor, the de Wilmottestraat. Tot slot treedt de façades initiate an understated geleding van de buitenschil, met uit- Vertaald uit het Frans dialogue with the surrounding springende en terugwijkende delen neighbourhood. The entrance, die de gevel benadrukken, in dialoog clearly defined at ground level, met het zeer coherente weefsel van narrows towards the top and de naburige bebouwing. leads to a large open-plan lobby, In antwoord op de verticale ritmes the Forum, with walls bare along van de straat vertonen de gevels reli- their entire height and traversed efs die de volledige hoogte beslaan. by concrete stairs and walkways Pilasters benadrukken de stevigheid supported by four imposing round van het baksteenparement en mar- columns. From the side, natural keren de assen van de kolommen light accentuates the relief of die het dakgebinte ondersteunen. De the pleated shell supporting elementen in glad beton, hier en daar the party wall. The auditoriums afgewerkt met medaillons, markeren are positioned between two de vloerniveaus en gaan in dialoog reinforced-concrete structural met het natuurstenen lijstwerk van shells that support the floors and de oude huizen. Zeer dunne venster- tiers of seats. dammen van architectonisch beton, die interageren met de tracés van de Natural materials have been traditionele raamkozijnen en rusten selected for their colours and APRIL 2019 op drempels van eveneens geprefa- texture, and the use of brickwork, - briceerd beton, verdelen de venster- prefabricated architectural

openingen in de breedte en verlenen concrete, reinforced concrete NR 030 ze elegante proporties. De opstan- (poured on site) and the den die over drie registers lopen, laminated wooden framework all eindigen bovenaan in een betonnen contribute to the visual clarity and bekroning die de metalen veranke- constructive logic of the building. ringen bevat voor de kapspanten in gelijmd lamellenhout waarop de dak-

constructie rust. BRUSSEL ERFGOED

075 BETON IN DIENST VAN EEN BRUTALISTISCHE ESTHETIEK DE PETER PANSCHOOL IN SINT-GILLIS

JEAN-MARC BASYN KUNSTHISTORICUS, DIRECTIE CULTUREEL ERFGOED DOCOMOMO, ICOMOS ISC20C

Afb. 1 Onregelmatige inplanting in U-vorm van de drie vleugels van de school (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels).

Reeds vanaf 1911 onderzocht de de Steensstraat. Het beschikbare meisjes – met tien klassen voor gemeenteraad van Sint-Gillis de terrein had een bebouwbare opper- 770 leerlingen en twee verschil- mogelijkheid om de verouderde vlakte van 3.469 m2, met een lengte lende directies. Een van de scho- gemeentescholen nr. 7 en 8 af te bre- van 67 meter langs de Retoricastraat len zou ook een kleuterafdeling met ken en herop te bouwen op hetzelfde en 68,5 meter langs de Steensstraat. vier lokalen krijgen. Een groot deel perceel aan de Waterloosesteenweg van de schoolinfrastructuur (speel- ter hoogte van de Paul de Jaerlaan. Eenentwintig jaar later, in 1954, plaats, overdekte galerij, turnzaal, In 1933 besloot men uiteindelijk besloot de gemeenteraad een open- refter, conciërgewoning) moest dus een nieuwe school te bouwen ter bare wedstrijd uit te schrijven voor dubbel worden gebouwd om het hoogte van de Michiegang, in het de bouw van twee aparte scho- gescheiden karakter van de school bouwblok tussen de Retorica- en len – een voor jongens en een voor te respecteren. De bijlagen van het

076 wedstrijdreglement benadrukten op het ontwerp van Demettre. De de standaardisering en de rationa- twee volumes rusten met hun ver- lisering van de bouwtechnieken om diepingshoge sokkel op ‘pilotis’. De de kosten te drukken, maar ook de kleuterafdeling, die is onderge- noodzaak om te voorzien in een ont- bracht in paviljoenen in de tuin, en dubbelde verlichting en schuilkel- de half ingegraven turnzaal (vleu- ders (norm: ½ m2 per persoon) met gel C), verlicht door vier cilindrische nooduitgangen. Van de 18 offertes lichtkokers, bieden samen een verdie eind september 1954 waren inge- nuftige oplossing om de twee speel- diend, behaalden die van Georges plaatsen van elkaar te scheiden: de Demettre (‘duplexontwerp’) en van eerste ligt op hetzelfde niveau als de Gustave Olbrechts respectievelijk peutersectie, de tweede bevindt zich de eerste en tweede plaats. De voorop het dakterras en is toegankelijk naamste beoordelingscriteria waren via het hellend vlak dat vertrekt aan de oriëntatie en de afmetingen van de gevel in de Retoricastraat. de klaslokalen en de integratie met de omliggende percelen. Er kwam De bouw van de school, die tussen echter al snel kritiek op de onver- 1956 en 1962 ontworpen werd, ver- enigbaarheid van het programma liep in twee fasen: de eerste, van met de beperkte oppervlakte van het 1963 tot 1967, omvatte de bouw van perceel, onder meer in het tijdschrift Afb. 2 vleugel A aan de Retoricastraat, Ontplooiing van de volumes met Rythme (nr. 19-20, 1955). de benadrukte schuine gevel in de twee verdiepingen van vleugel B Retoricastraat (A. de Ville de Goyet, 2019 aan de binnenkant van het bouw- De gemeenteraad zag daarom af van © Urban.brussels). blok, de lage vleugel C tussen de het project van een dubbele school Retoricastraat en de Steensstraat en legde in 1955 een nieuw pro- verdieping langs de Retoricastraat en de omheiningsmuur langs de gramma vast: een lagere school voor (vleugel A) en een tweede vleugel, Steensstraat. In de tweede fase, meisjes met elf klassen, waaron- vijf keer hoger dan de andere, langs uitgevoerd van 1970 tot 1973, werd der een muzieklokaal, een turnzaal de perceelgrens aan de kant van vleugel B verhoogd met twee met vestiaires en douches, een ref- de Munthofstraat (vleugel B). Het niveaus en werden een aantal ele- ter, vier kleuterklassen palend aan raakvlak van deze twee vleugels in menten van de compositie gewijzigd. een speelzaal en een peuterafdeling de Retoricastraat wordt ‘brutaal’ bestaande uit een grote zaal, een beklemtoond door een uitkraging Uit een verslag van een vergadering rustruimte en een refter. Ze besloot voorzien van vensteropeningen met die in februari 1963 op het gemeen- geen nieuwe wedstrijd uit te schrij- verschillende afmetingen (afb. 2). De tehuis plaatsvond, blijkt dat er reeds ven maar het project rechtstreeks te compositie met compacte volumes vóór de eerstesteenlegging sprake gunnen aan Léon Stynen (1899-1990), maakte het mogelijk op de begane was van een latere uitbreiding van de gerenommeerde Antwerpse grond een zo groot mogelijke vrije het schoolcomplex. Stynen en De architect en directeur van La Cambre ruimte te creëren en tevens een Meyer voorzagen dan ook van meet tussen 1950 en 1964. Zijn ontwerp maximale bezonningshoek te vooraf om de draagstructuur en de fun- vertoonde meerdere gelijkenissen zien, waardoor alle lokalen de hele deringen van de lagere B-vleugel met dat van Demettre: drie vleugels, dag lang van natuurlijk daglicht steviger te maken met het oog op de volgens een onregelmatig plan in genieten. Het langwerpige gebouw toevoeging van een bijkomende ver- APRIL 2019 U-vorm geschikt rond een centrale aan de straatkant huisvest twee dieping. Die uitbreiding werd defini- - speelzone die afgesloten werd door keer vijf klaslokalen die bereik- tief goedgekeurd door de gemeente-

een omheiningsmuur (afb.1). baar zijn via een centrale gang. Dit raad in april 1970. Het programma NR 030 volume wordt doorbroken door twee was bijzonder ambitieus: acht Stynen en zijn vaste medewerker beplante patio’s die het zonlicht bin- nieuwe klassen, een refter, bijko- Paul De Meyer, bijgestaan door Paul nenbrengen in de noordelijk geo- mend sanitair en een speelplaats. Meekels en Walter Bresseleers1, riënteerde lokalen. De ligging van De nieuwe verdiepingen waren iden- kozen voor twee volumes in de vorm de speelplaats, de toegangshel- tiek aan het bestaande niveau van van een parallellepipedum, met ling en de toegang tot de buiten- vleugel B en het dakterras moest

een eerste lineair element van één ruimten zijn eveneens geïnspireerd dienen als extra speelplaats. Onder BRUSSEL ERFGOED

077 BETON IN DIENST VAN EEN BRUTALISTISCHE ESTHETIEK

ruw beton (afb. 3a tot 3c). De gevels worden verlevendigd door horizontale vensterrijen die per niveau in hoogte en breedte variëren. De ramen zijn zowel voorzien van horizontale als van schuin geplaatste verticale zonweringen, zware kaders waarvan de stand zorgvuldig berekend werd om de rechtstreekse inval van zonlicht in de klaslokalen van de lagere school te beperken (afb. 4). De foto’s van H. Kessels (afb. 5) uit 1968 tonen de ruwe betonnen gevels van het schoolcomplex. Ze werden echter wit geschilderd na de voltooiing van de uitbreiding van vleugel B tussen 1970 en 1973.

Afb. 3a Afb. 3b Léon Stynen en Paul De Meyer ont- Kubusvormige balkons aan de gevel, kant Gevel aan de kant van de Retoricastraat (A. Steensstraat (A. de Ville de Goyet, 2019 © de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). wierpen met de Peter Panschool Urban.brussels). een meesterwerk van brutalisme in Brussel en België. Hun vele realisaties, die deel uitmaken van de geschiedenis van de naoorlogse architectuur in België, werden onlangs in de kijker geplaatst op de tentoonstelling ‘Léon Stynen. A Life of Architecture. 1899-1990’ (deSin- gel, Antwerpen, 12 oktober 2018 – 20 januari 2019) en in de begeleidende oeuvrecatalogus. Vermeldenswaard is ook dat Stynen in 1963 een reis maakte naar Chandigarh (de nieuwe hoofdstad van Punjab na de onafhankelijkheid van India in 1947), waar het werk van Le Corbusier een diepe indruk op hem maakte. De zeer esthetische foto’s van het Capitool, die voor de eerste keer te

Afb. 3c zien waren op deze tentoonstelling, Ontplooiing van de volumes langs de speelplaats (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban. getuigen van zijn bewondering voor brussels). het brutalisme van Le Corbusier, dat in die tijd erg in de mode was. De de overdekte speelplaats op de tot uiting in een doordacht spel van Peter Panschool kadert ontegen- begane grond, tegen de ingangs- open en gesloten delen, in een dia- sprekelijk volledig in deze moder- helling aan de Retoricastraat, werd loog tussen verticale en horizontale nistische stroming en mag nu al een grote refter voor alle leerlingen elementen – pilotis, uitkragingen, beschouwd worden als een belang- gepland. Hiervoor moest de doorkijk overdekte terrassen, vensters met rijk stuk erfgoed in wording. naar de lagere speelplaats worden verschillende afmetingen, kleine dichtgemaakt met glasstenen. kubusvormige balkons, galerijen, erkers, dakterrassen met pergola’s, De brutalistische esthetiek en de luifels, een hellend vlak en een por- erfenis van Le Corbusier komen tiek – en in het gebruik van zichtbaar Vertaald uit het Frans

078 Afb. 4 Schema en berekeningen van de bezonning voor de klassen gelegen aan de binnenkant van het bouwblok (Léon Stynen en Paul de Meyer, 1973 © verz. Vlaams Architectuurinstituut – verz. Vlaamse Gemeenschap, archief Léon Stynen).

BIBLIOGRAFIE

- ‘Concours pour la construction d’un groupe scolaire rue Steens à Saint-Gilles. Projet “Duplex”, arch. G. Demettre’, Rythme, 19-20, 1954, pp. 38-39. - ARON, J., DE BECKER, F., PUTTEMANS, P., Inventaire du patrimoine contemporain de la région de Bruxelles, Brussel, 1994, fiche 76. - BURNIAT, P., PUTTEMANS, P., VANDENBREEDEN, J., L’Architecture moderne à Bruxelles, éd. de l’Octogone, Brussel en Louvain-la-Neuve, 2000, p. 197. - UNG, V., Le complexe scolaire Peter Pan (onuitgegeven masterthesis o.l.v.Hubert Lionnez), ULB – Faculté d’architecture La Cambre-Horta, 2017. - BASYN, J.-M., ‘Peter Pan School. Belgium, Saint-Gilles, 1963’, in: Léon Stynen. A Life of Architecture. 1899-1990 (tentoonstellingscatalogus deSingel, Antwerpen), p. 166, ed. Vlaams

Architectuur Instituut, deSingel, Antwerpen, 2018. APRIL 2019 - - http://www.irismonument.be/nl.Sint-Gillis.Retoricastraat.9.html NR 030

NOOT

Afb. 5 1. De samenwerking tussen Léon Stynen en Paul De Meyer (1922-2011) begon in 1946. Van 1955 tot 1959 werkten ook Walter Bresseleers De muren in ruw (ongeverfd) beton in 1967, vóór de tweede bouwfase (fotograaf H. Kessels, 1967 (1927-1980) en Paul Meekels (1929) als partners voor het © verz. Vlaams Architectuurinstituut – verz. Vlaamse architectenbureau. In 1977 beëindigde Stynen zijn loopbaan en liet hij Gemeenschap, archief Léon Stynen). zijn bureau over aan Paul De Meyer, die zelf stopte in 1997. ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

079 EERSTE HULP VOOR GEWAPEND BETON PATHOLOGIEËN

DOSSIER EN REMEDIES

MICHEL PROVOST BURGERLIJK INGENIEUR BOUWKUNDE, HOOGLERAAR AAN DE ULB, JOINT RESEARCH GROUP ULB-VUB ‘CONSTRUCTION HISTORIES BRUSSELS’, VENNOOT BIJ ORIGIN ARCHITECTURE & ENGINEERING

Afbrokkeling van het beton door het uitzetten van de wapeningen. Blootliggende en gecorrodeerde wapeningen als gevolg van deze afbrokkelingen (2017 © Origin).

080 Het domein van betonpathologieën en de remedies om deze te verhelpen zijn bijzonder uitgebreid en complex. Er bestaat een hele waslijst aan literatuur over. In dit artikel beperken we ons tot een kort overzicht van de belangrijkste gebreken om ook de niet-ingewijde lezers een houvast te bieden bij het lezen van de cases die in de volgende artikels worden

NOOT VAN DE REDACTIE DE VAN NOOT behandeld.

We zullen het hier niet hebben over karakter die de wapeningen tegen scheuren in het omhullende beton. voorgespannen beton, dat minder corrosie beschermen. Het alkali- Door die scheuren komen de wape- vaak voorkomt dan gewapend beton. sche karakter van beton vermindert ningen nog meer in contact met de De ziektebeelden en remedies zijn echter als gevolg van carbonatatie buitenlucht, waardoor de corrosie hier echter van hetzelfde type. Wel door het contact met de CO2 in de en de bijbehorende schadepatro- is het zo dat voorgespannen wape- lucht (afb. 1). Op zich vormt de car- nen exponentieel toenemen (afb.2a ningen gevoeliger zijn voor corro- bonatatie van beton geen probleem, tot 2d). Deze aantastingen vererge- sie dan de wapeningen in gewapend maar via vocht en water treedt er ren nog door opeenvolgende cycli beton. Voorgespannen beton is na corrosie op. van vorst en dooi. Om efficiënt te zijn verloop van tijd dus kwetsbaarder moet de betondekking voldoende dan gewapend beton. Als wapeningen in een vochtig dik zijn (minstens drie centimeter), milieu onvoldoende beschermd wor- weinig poreus en alkalisch van aard den, zullen ze dus roesten en ver- (ph~13). De vereisten inzake dikte PATHOLOGIEËN oorzaakt de resulterende uitzetting van de dekking zijn vandaag veel

Op enkele specifieke gevallen na (aanwezigheid van basen of chloriden) geldt als vuistregel dat beton met een correcte samenstelling zich gedraagt als een natuursteen van middelmatige tot goede kwaliteit. Als het beton niet in contact komt met agressieve agentia en niet wordt blootgesteld aan mechanische aantastingen, zal het de tand des tijds goed doorstaan. APRIL 2019 Voor gewapend beton is dit echter - minder vanzelfsprekend. De belang-

rijkste oorzaak van aantasting heeft NR 030 in dit geval te maken met corrosie van de wapeningen. Gewapend beton is mettertijd veel kwetsbaarder dan gewoon beton. Het risico van Afb. 1 aftakeling hangt sterk samen met de Carbonatiediepte. De fenolftaleïne kleurt het gezonde beton violet; het gecarbonateerde kwaliteit van de uitvoering. Het is de beton wordt niet gekleurd. Bovenaan in de kern is het beton gecarbonateerd tot een diepte van ongeveer 1,5 cm; onderaan ziet men het spoor van de wapening die beschermd wordt

betonomhulling en haar alkalische door het nog alkalische beton. (2017 © Origin). BRUSSEL ERFGOED

081 EERSTE HULP VOOR GEWAPEND BETON

VOORNAAMSTE PATHOLOGIEËN uitvoering om de verstijving van het beton te versnellen of die op Aantastingen van het beton: natuurlijke wijze aanwezig zijn in - Aantasting wegens het uitzetten de bestanddelen van het beton. van de wapeningen door corrosie (oorzaken A, B, C en D). B. Ontwerpproblemen: - Aantasting als gevolg van scheu- Onvoldoende wapeningen, hetgeen ren (oorzaken B en D). tot scheurvorming leidt, onvol- - Erosie of sleet van het oppervlak: doende betondekking rond de wape- door weersinvloeden (bv. regen, Afb. a ningen, enz. wind, zand) of herhaalde wrijving Corrosie van de blootliggende wapeningen met aanzienlijk materiaalverlies (2017 (bv. banden, voetgangers, uit- © Origin). C. Uitvoeringsgebreken: pakken van goederen, stromend Onvoldoende betondekking rond water) (oorzaak D). de luchtvochtigheid. Door roest- de wapeningen, grindnesten, enz. - Externe verpulvering: veroor- vorming neemt de dikte van de (afb. b) zaakt door zuren afgescheiden wapeningen af, waardoor ze op door mossen (oorzaak D). termijn kunnen breken (afb.a). - Faïencering (microscheuren) of - Putcorrosie: te wijten aan de aan- afschilfering van het oppervlak: wezigheid van chloride (oorzaken ten gevolge van vorst bij beton dat A, D), zelfs in niet gecarbonateerd onvoldoende mechanische weer- beton. Kan leiden tot broosheid stand heeft (oorzaak A). en breuk van de wapeningen. - Scheurvorming veroorzaakt door interne reacties in het materiaal Voornaamste oorzaken:

(bv. opzwellende zuur-basere- A. Onevenwichtige samenstelling Afb. b actie, ettringiet met aanzienlijke van het beton: Grindnest (2017 © ARSIS). uitzetting (oorzaak A). - Overmatig water dat het Al deze verstoringen worden verer- beton poreus maakt (onvol- gerd door de vorst-dooicycli. doende bescherming van de D. Problemen tijdens de levensduur wapeningen). van het bouwwerk: Onregelmatigheden van de - Aanwezigheid van basen in het - Scheurvorming door thermische wapeningen: beton en siliciumzuur in de gra- uitzetting of belemmerde krimp - Corrosie door een gebrek aan of nulaten die met elkaar reageren van het beton, verbonden met een verlies van bescherming (car- (zwellingsreactie). impact of een explosie, enz. bonatatie van het beton) van de - Contaminatie door chloriden die - Contact met zuren, dooizouten, wapeningen en/of contact met bewust zijn toegevoegd bij de enz.

BELANGRIJKSTE REMEDIES 'Lichte' pathologieën: elektrische methode. Scheurinjectie. - Toevoegen van een corrosierem- ‘Zware’ pathologieën: mer in de reparatiemortel. - Plaatselijke afbraak, behandeling Bescherming van de wapeningen van de wapeningen en herstel met door in te grijpen op het beton zelf: Rechtstreekse bescherming van de mortel aangebracht met een spatel, - De carbonatatie van het beton wapeningen: gegoten of gespoten (gunnitering). stoppen door een 'coating' aan - Door een roestwerende verf aan - Zo nodig bepaalde delen van de te brengen die de penetratie te brengen op de wapeningen na wapening vervangen. van koolstofdioxide belet en het ontroesting. - Zo nodig verstevigingen aanbren- beton in staat stelt om te blijven - D o o r p l a a t s i n g v a n gen in de vorm van externe wape- 'ademen'. opofferingsanodes. ningen, koolstofvezel, metalen - Het opnieuw alkalisch maken van - Door stroomtoevoer. platen, enz. het beton door middel van een

082 a b

c d

Afb. 2a à 2d Afbrokkeling van het beton door uitzetting van de wapeningen. Blootliggende en gecorrodeerde wapeningen als gevolg van deze afbrokkeling (2017 © Origin). strenger en liggen vast in officiële vorming kan teweegbrengen), zal ming kan rechtstreeks op de wape- bouwnormen, wat vroeger niet het de tand des tijds goed doorstaan. ningen gebeuren of door het beton geval was. Alvorens tot de herstelling van aan- zelf het vermogen terug te geven getast beton over te gaan, zijn eerst om de wapeningen te beschermen. Gewapend beton vertoont in nor- tests nodig om, onder andere, de Welke behandeling aangewezen is, male omstandigheden microscheur- weerstand, poreusheid en graad van hangt uiteraard af van de ernst van APRIL 2019 tjes die de duurzaamheid echter niet carbonatatie te documenteren. de aantasting. - aantasten. Scheurvorming (vanaf 0,3

millimeter) brengt de wapeningen Als de schade vergevorderd is, moet NR 030 echter in contact met de buiten- REMEDIES het aangetaste beton worden afge- lucht, waardoor er corrosie kan ont- bikt tot aan het gezonde materiaal staan en het beton geleidelijk wordt Aangezien de aantasting van gewa- en moeten de wapeningen worden aangetast. Een bouwwerk in gewapend beton vooral een kwestie is van blootgelegd (afb. 3). Deze kunnen pend beton, uitgevoerd volgens de corrosie van de wapeningen, komt dan worden beschermd met een regels van de kunst en niet blootge- het erop aan deze hier voldoende passiverende verflaag en vervol-

steld aan overbelasting (wat scheur- tegen te beschermen. Die bescher- gens opnieuw bedekt met reparatie- BRUSSEL ERFGOED

083 EERSTE HULP VOOR GEWAPEND BETON

GLOSSARIUM Betondekking: Injecteren: Afstand tussen de wapening en het Aanbrengen onder druk van een Wapeningen voor gewapend beton betonoppervlak. De dekking moet cement- of andere coulis. Injectie van – Voorgespannen wapeningen: voldoende dik zijn (minstens drie cen- scheuren. We onderscheiden hier wapeningen timeter, soms meer naargelang de voor gewapend beton die niet onder bestemming van het bouwwerk) opdat Grindnest: spanning worden geplaatst en voorge- de wapeningen beschermd zouden Betonzone waarin te weinig mortel spannen wapeningen. Voorgespannen zijn tegen corrosie. aanwezig is tussen de granulaten. De wapeningen worden ook 'voorspanka- holtes die hierdoor ontstaan vermin- bels' genoemd. Scheur: deren aanzienlijk de weerstand tegen Opening in een element veroorzaakt drukspanning van het beton en bren- Carbonatatie (van beton): door spanning. Scheurvorming: gen de wapeningen in contact met Reactie van de alkalische substan- geheel van de aanwezige scheuren de buitenlucht. Grindnesten moe- ties van het beton met de koolstof- in een structureel element. Heeft ten absoluut worden behandeld. De dioxide in de lucht die onder meer diverse oorzaken en kan zich zowel oorzaken ervan zijn een slechte ver- de pH van het beton verlaagt van 13 op jonge leeftijd als op lange termijn dichting (trilling) van het beton of een naar 9, wat overeenstemt met de voordoen. Het optreden van micro- onvoldoende hermetische bekisting, transformatie van portlandiet in cal- scheuren in gewapend beton is bijna wat tot een verlies van mortelspecie ciet. Carbonatatie is een diffusiever- onvermijdelijk, zeker aan het opper- (vloeibare mortel die de granulaten schijnsel, gekenmerkt door een car- vlak of in de contactzone met de wape- omringt) leidt. bonatatiefront met pH 9 dat vanop het ningen, maar deze diffuse scheurvor- betonoppervlak naar binnen dringt. ming is niet zichtbaar met het blote Passivering (van wapeningen): Wanneer het front de wapeningen oog. Ze beïnvloedt normaliter noch Bescherming tegen corrosie van bereikt, verdwijnt de laag oxiden die de duurzaamheid noch de waterdicht- de wapeningen in gewapend beton ze tegen corrosie beschermde in een heid van het beton. Macroscheuren door de alkaliniteit van het beton zelf, omgeving met hoog pH. De wape- betreffen de verschijning van discrete door producten bestemd voor hun ningen worden gedepassiveerd en scheuren, soms over grotere afstand, bescherming bij herstel, enz. dreigen te corroderen (roesten) als er die pas zichtbaar worden wanneer ze water in de buurt is. 0,3 millimeter breed zijn. Vanaf dat Metalen plaat: stalen element van moment kunnen ze de bruikbaarheid vrij grote lengte (meerdere meter), Corrosie van de wapeningen: en de duurzaamheid van het gewa- een tiental centimeter breed en Scheikundige reactie die het opper- pend beton in het gedrang brengen. enkele millimeter dik. Deze elemen- vlak van de wapeningen in het gewa- ten kunnen worden bevestigd (met pend beton wijzigt. Treedt op wanneer Gunnitering: lijm of bouten) op de buitenzijden de betondekking (zie term) ontoerei- Betonnering door spuiten met een van een betonnen element om het te kend is of het beton te poreus is, of bij persluchtsysteem. versterken. carbonatatie (zie term).

mortel (het ‘uitvullen’ van het beton). onderzoeken of ze nog nuttig zijn. beton zijn beschermende rol geheel Te sterk gecorrodeerde wapeningen Soms kan het wenselijk zijn overbo- of gedeeltelijk verloren heeft als worden zo nodig vervangen, even- dig geworden wapeningen te verwij- gevolg van carbonatatie, zal men tueel door wapeningen uit roestvrij deren om te vermijden dat ze cor- in een vochtige omgeving de wape- staal. Soms zijn wapeningen van roderen en zo het beton aantasten. ningen moeten beschermen, uiter- gewapend beton in een bouwwerk Wapeningen kunnen in sommige aard zonder ze bloot te leggen. Er noodzakelijk tijdens de bouwfase gevallen worden vervangen door zijn in dat geval twee mogelijk- maar nadien overbodig. Ze dienden elementen uit koolstofvezel of door heden: het beton zelf zijn vermo- bijvoorbeeld voor de goede positio- metalen platen die aan het opper- gen teruggeven om de wapening nering van wapeningen, om scheur- vlak van het beton worden bevestigd. te beschermen of overgaan tot een vorming bij de krimp van het beton te rechtstreekse bescherming van de beperken, enz. Alvorens aangetaste Als er geen zichtbare aantastingen wapeningen. Bij de eerste oplos- wapeningen te vervangen, moet men zijn maar tests aantonen dat het sing wordt het beton beschermd

084 Caring for reinforced concrete Pathologies and remedies

Broadly speaking, concrete behaves like a natural stone of medium to good quality, and under ‘normal’ conditions it is therefore very durable. The pathologies that affect concrete are most often connected with corrosion of the reinforcing bars. In normal circumstances, the alkaline properties of the concrete protect the reinforcing bars; however, if this alkalinity is weakened or if the reinforcing bars are otherwise insufficiently protected, corrosion can lead to degradation of the concrete.

This article first provides a general overview of the main pathologies and their causes, before detailing possible remedies. Given that degradation of reinforced concrete is primarily connected with corrosion of reinforcing bars, the main objective is to protect these in order to prevent corrosion. This protection can be applied either directly to the

Afb. 3 reinforcing bars themselves or Gedecapeerd beton met het oog op een reparatie (2017 © Origin). achieved by restoring the capacity of the concrete to provide such protection. door het aanbrengen van coatings De kathodische bescherming die de carbonatatie stoppen door kan ook worden verkregen door te voorkomen dat koolstofdioxide stroomtoevoer. in het beton doordringt of door de re-alkalisatie van het beton. Dat Vertaald uit het Frans gebeurt door de wapeningen tijdelijk onder elektrische stroom te plaatsen en een tijdelijke anode op BIBLIOGRAFIE APRIL 2019 het betonoppervlak aan te brengen. - De tweede mogelijkheid bestaat - DENOËL, J.-F., ESPION, B., HELLEBOIS, A. en PROVOST, M. erin de wapeningen elektrisch te (red.), Histoires de béton armé - NR 030 beschermen door een potentiaal- Patrimoine, durabilité et innovations, verschil te creëren tussen de wape- Febelcem – FABI, Brussel, 2013. ningen en op het beton een interne - Wetenschappelijk informatieblad nr. 231: Herstelling en bescherming of externe opofferingsanode aan te van beton – Wetenschappelijk brengen, meestal van zink, die zich- en Technisch Centrum voor het zelf geleidelijk aan vernietigt terwijl Bouwbedrijf (WTCB) – September 2007 (correctie januari 2008). ze haar beschermende rol vervult. BRUSSEL ERFGOED

085 PATCH REPAIR VAN HET KOOR VAN DE SINT-SUZANNAKERK PLEIDOOI VOOR EEN MICROCHIRURGISCHE BETONRESTAURATIE

JEAN-MARC BASYN DIRECTIE CULTUREEL ERFGOED GEBASEERD OP EEN GESPREK MET GUIDO STEGEN, ARCHITECT

Architect Guido Stegen (oprich- ter van het bureau ARSIS, oud-lid van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen) kan bogen op een stevige reputatie in het domein van de restauratie van historische gebouwen in gewapend beton, onder meer van de Sint-Jan-de- Doperkerk in Sint-Jans-Molenbeek (architect Joseph Diongre, 1932; als monument beschermd in 1984), de balkons van het 18 verdiepingen tellende Résidence de La Cambre in Elsene (architect Marcel Peeters, 1937; als monument beschermd in 2005) en de Sint-Suzannakerk in Schaarbeek (cf. infra) (afb.1).

Hij stelt vast dat de huidige trend om steeds vaker voor globale behandelingen te kiezen, indruist tegen een benadering waarbij het beton als historische materie gevrijwaard blijft. De kathodische bescherming wordt vandaag steeds meer toegepast in België en de vervanging van de betondekking op de staalwape- ning wordt nog steeds gebruikt in de restauratie van het erfgoed. Dat laatste procedé leidt meestal tot

Afb. 1 De gerestaureerde Sint-Suzannakerk. De zichtbaarheid van de plaatselijke herstellingen (patch repairs) varieert nog in functie van de luchtvochtigheidsgraad. De herstelmortels werden echter zodanig bestudeerd dat dit effect zal verdwijnen (G. Stegen, 2019 © ARSIS).

086 het verdwijnen van de betonhuid. - de (te) geringe diepte van de Maar de evolutie van de patch repair Eenvoudiger zijn de plaatselijke wapeningen; bracht ook nadelen met zich mee. herstellingen die het mogelijk zeer - de aanwezigheid van lokale hol- De laatste decennia werden mortels gericht in te grijpen op het histori- ten of grindnesten rond de wape- met een snellere droogtijd gebruikt sche materiaal (oppervlak, reliëf, ningen, die ontstaan op plaatsen die als doel hadden het rendement kleur, expressie van het materiaal) waar het storten van het beton van de reparatiewerken te verhogen. met een minimum aan schade. Dit onderbroken werd, tussen dicht Dat leidde in sommige gevallen tot is de weg van het minste kwaad, en bij elkaar liggende wapeningen, problemen die de reputatie van dit vaak ook van de laagste kosten1. aan het oppervlak van ontkist procedé geen goed hebben gedaan: beton of aan de achterkant van - hechtings- en krimpproblemen, verloren bekistingen (afb.3); die microscheuren veroorza- DIAGNOSE - verschillen in de betonkwa- ken op de herstelde plaats en ter liteit tussen de zones waarin hoogte van de aansluiting met Historisch beton van voor 1950-1960 het storten van het beton werd het originele substraat. De toe- wordt voornamelijk aangetast door onderbroken; voeging van polymeren of harsen corrosie van de stalen wapeningen, - de uitvoeringsomstandigheden, om hechtingsproblemen tegen te die op haar beurt ontstaat doordat gericht op de verhouding water/ gaan, blijken weinig bevredigend het staal zich niet in een alkalisch cement (relatief droge mortel en (andere manier van verouderen milieu bevindt. Het probleem van grote hoeveelheid granulaten). en verandering van uitzicht, ver- de corrosie van de wapeningen kan snelde erosie van het substraat); het best worden gemeten aan de - problemen door het ontstaan hand van het diagram van Pourbaix. HERSTELLINGEN van een versnelde corrosie van Hierbij worden de bewarings- en de gezonde wapeningen in de reparatiestrategieën bepaald ten De basis van herstelmortels die voor onmiddellijke omgeving (2 à 5 opzichte van twee parameters die de patch repair worden gebruikt, was centimeter) van de reparatiezone corrosie beïnvloeden: het corrosie- traditioneel een hydraulisch bind- in een gecarbonateerd substraat. potentieel (eH) van de wapeningen middel (vooral portlandcement). Dit fenomeen dat bekend staat en de zuurtegraad (pH) van het sub- Ze zijn alkalisch en erop gericht de als ring anode corrosion is een straat rond het staal. beschermende omgeving rond de vorm van macrocel-corrosie en Net zoals de aantastingen zijn de wapeningen (passivering) te herstel- creëert een corrosiestroom tus- oorzaken plaatselijk en voorname- len zodat het substraat opnieuw als sen de anodische en kathodische lijk te wijten aan: roestremmer fungeert. zones van de wapeningen op de grens van de patch-herstelling en kan leiden tot de vernietiging van het substraat aan de rand van deze patch.

De restauratie van de Sint-Antonius- kerk in het Zwitserse Basel (architect Karl Moser, 1925-1927) en de publicatie ervan in 1997 in het technisch dossier van DoCoMoMo getiteld Fair Face of Concrete, APRIL 2019 Conservation and Repair of Exposed - Concrete, heeft een belangrijke

impact gehad op de keuze van de NR 030 restauratietechnieken. Het zichtbaar dekkingsbeton van de straatgevel werd over de volledige oppervlakte vervangen. Deze interventie Afb. 2 werd beschouwd als een referentie, Het gewapend beton van de toren van de Sint-Jan- de-Doperkerk in Sint-Jans-Molenbeek, hoewel de andere gevels van de kerk geconserveerd door middel van patch repair en vervolgens door electro-chemische re- alkalisatie (G. Stegen, 2017 © ARSIS). vanuit technisch oogpunt met suc- BRUSSEL ERFGOED

087 PATCH REPAIR VAN HET KOOR VAN DE SINT-SUZANNAKERK

Afb. 4 Balkon van de Résidence de la Cambre na het aanbrengen van een cathodische bescherming in de vorm van een opofferingsanode uit opgespoten zink (G. Stegen, 2008 © ARSIS).

Afb. 5 Afb. 3 De schade indijken tijdens het plaatsen van cathodische bescherming Grindnesten en holtes achter de verloren bekistingen in gewapend door gerichte verbindingen te gebruiken die zich beperken tot de beton (G. Stegen, 2005 © ARSIS). wapeningen in het gecarbonateerd beton (G. Stegen, 2017 © ARSIS).

ces, ondanks de steeds groter wor- > Elektrochemische methode: - de re-alkalisatie van het sub- dende verschillen in uitzicht, geres- - de re-alkalisatie van het substraat met alkalische produc- taureerd zijn door middel van patch straat (passivering van het ten (passivering); repair. Hoewel patch repair beant- staal) (afb. 2); - de blokkering van de cor- woordt aan het Charter van Venetië - de kathodische bescherming rosie door middel van van ICOMOS (1964), en meer bepaald van de wapening door het roestremmers. aan artikel 12 over het noodzakelijke onder stroom brengen of door onderscheid tussen de vervangen galvanische opofferingsano- elementen en de originele gedeel- des (immunisering van het SINT-SUZANNAKERK ten2, moest deze techniek para- staal) (afb. 4 en 5). doxaal genoeg het onderspit delven - deze procedés houden echter De zopas beëindigde restau- tegenover de ‘eenheid van stijl’-aan- het risico in op zogenaamde ratie (2015-2019) van de Sint- pak die erin bestaat de totaliteit van zwerfstromen, elektrische Suzannakerk in Schaarbeek (archi- het oppervlak en het dekkingsbeton discontinuïteit of een moge- tect Jean Combaz, 1925-1928; als rond het staal te vervangen, zelfs tot lijke alkali-silica reactie. Men monument beschermd in 2003) onder de wapeningen. moet dus zo secuur moge- vormt een goed voorbeeld van deze lijk ingrijpen door de wape- microchirurgische aanpak en het Patch repair maakt het mogelijk de ningen enkel te verbinden op gebruik van verschillende op maat volledige vervanging van het beto- de gecarbonateerde plaatsen. ontworpen technieken (afb. 6 en 7). noppervlak, een maximalistisch en Deze kerk in art-decostijl – de eer- ingrijpend procedé, te vermijden. Er > Impregnatiemethode, hoewel wei- ste in België die volledig in gewa- bestaan echter ook andere mindere nig performant op het compacte pend beton werd opgetrokken – valt destructieve alternatieven: beton van voor de jaren 1950-1960: op door het gebruik van een grote

088 Afb. 7 Afb. 8 In het begin absorberen de plaatselijke Een traditionele patch repair die 8 jaar herstellingen (patches) het geleden werd uitgevoerd en nog steeds oppervlaktewater sneller G. Stegen, 2016 in goede staat is (Sint-Suzannakerk) © ARSIS). (G. Stegen, 2010 © ARSIS).

Afb. 6 Plaatselijke, bekiste en gegoten herstellingen (patches) (Sint- Suzannakerk) (G. Stegen, 2017 © ARSIS). - geprefabriceerd crèmekleurig mende pathologie de carbonata- gewapend beton (kunststeen), tie van de betonhuid was, in com- gebruikt voor de claustra’s. binatie met de blootstelling van de variëteit aan kleuren en materialen wapeningen aan waterinfiltraties en in de buitenschil en verschillende De kerk kende in het verleden al drie stagnerend water binnenin de con- betontoepassingen (afb. 1): herstellingsfasen: herstellingen uit structie die tot uiting komt in beton- - sokkel in gebosseerd Belgisch de tijd van de bouw zelf, gekenmerkt afschilferingen aan het oppervlak. marmer (Rouge Royal, identiek door het gebruik van hydraulische aan de lambriseringen van het reparatiemortel, de afwezigheid van De restauratiestrategie, bepaald interieur); wapening aan de achterkant van de in constructief overleg met de - parementen in schalie-achtige reparaties, een weinig gecarbona- gewestelijke administratie (Directie zandsteen (psammiet van de teerd reparatiemateriaal en alles bij Cultureel Erfgoed, die de werken Condroz); elkaar een redelijke duurzaamheid voor 80 % subsidieerde), omvatte - ter plaatse gegoten, grijs gewa- in de tijd; reparaties van een vijftig- voornamelijk de volgende interven- pend beton (cement), al dan niet tal jaar geleden, herkenbaar aan de ties : bekleed met een pleisterlaag aanwezigheid van wapeningen aan de - de verwijdering en het herstel (binnenkant van de dakplaat, bui- achterkant van de interventies, een van de niet-hechtende delen tenzijde van het dak, omlijstingen weinig gecarbonateerd materiaal en die werden afgestoten door de van de claustra’s); een eerder variabele houdbaarheid expansieve roestvorming, zonder - ter plaatse gegoten gewapend in de tijd (afb.8); herstellingen van 20 echter de nog solide gecarbona- beton bekleed met een rode of 30 jaar geleden, gekenmerkt door teerde delen van het beton af te pleisterlaag (horizontale elemen- het zichtbare gebruik van mortel met bikken; ten, akroterieën en bovenkant epoxyharsen (druipsporen en ver- - de verwijdering en vervanging van de toren); de oppervlakteaf- geling van de kaleilaag), de ontwik- van oude, broos geworden her- werking stemt overeen met een keling van expansieve roest op de stellingen en alle reparaties afwerking in gehouwen natuur- wapeningen aan de achterkant van met syntheseproducten (zoals steen: de randen zijn geciseleerd de interventies en een nog hoge alka- epoxyharsen); APRIL 2019 en de rest van het oppervlak is liteit van de reparatiemortel. - het behoud van de omlijstingen - fijn gebouchardeerd; van de claustra’s en van som-

- ter plaatse gegoten gewa- mige gewapende horizontale ele- NR 030 pend beton bekleed met een RESTAURATIEPRINCIPES menten door het aanbrengen van crèmekleurige pleisterlaag opofferingsanodes; (kunststeen); Zonder al te zeer in technische - patch repair voor het plaatselijk - geprefabriceerd grijs gewapend details te treden – die worden uit- herstel van het zichtbare opper- beton (cement); eengezet in de zeer volledige studies vlaktebeton dat aantastingen - geprefabriceerd rood gewapend bij het restauratiedossier – kunnen met het hoger beschreven profiel

beton (kolommen); we zeggen dat de meest voorko- vertoonde; BRUSSEL ERFGOED

089 PATCH REPAIR VAN HET KOOR VAN DE SINT-SUZANNAKERK

- de aanvankelijk geplande elek- toestand), densiteit, water/cement- trochemische re-alkalisa- verhouding, porositeit, snelheid van tie werd vervangen door de uitharding en plasticiteit om het hierboven beschreven patch geschikte mengsel aan te maken. De repair-technieken; restauratie van de geciseleerde en - injecties met alkalische hydrau- gebouchardeerde afwerking van het lische betonmortel om een pas- rode beton bood het voordeel dat de Afb. 9 siverend alkalisch milieu te creë- kleurverschillen van de patch repairs Proefuitvoeringen met beitsen en met wijziging van de porometrie om de ren rond de wapeningen gelegen ten opzichte van het originele opper- carbonatatie te vertragen (G. Stegen, 2016 in de dieperliggende holle delen; vlak minder opvielen (afb. 10 en 11). © ARSIS). - aan de herstel- en injectie- mortels werden roestremmers toegevoegd; DE CLAUSTRA’S - op plaatsen van plaatselijk herstel werd het substraat geïm- De glas-in-beton claustra’s zijn ver- pregneerd met roestremmers vaardigd uit architectonisch beton om de ontwikkeling van ring dat witte steen nabootst3. De pro- anode corrosion te beletten. fielen zijn opgebouwd uit twee identieke symmetrische delen (binnenkant en buitenkant) en hebben holle Afb. 10 PATCH REPAIR randprofielen voor de montagewa- Het reliëf en de originele afwerking pening. De afwerking van de claus- (G. Stegen, 2010 © ARSIS). Bij gewapend beton moeten de pat- tra’s imiteert natuursteen. ches ofwel worden gegoten, ofwel De aftakeling van de claustra’s met de truweel worden aange- vormde veruit de belangrijkste en bracht. In het geval van de Sint- meest problematische patholo- Suzannakerk werd vooral deze gie van het kerkgebouw. Als gevolg methode toegepast om de vervan- van expansieve roestvorming op ging van de oorspronkelijke materie de wapeningen van de claustra’s aan de oppervlakte (de huid) zoveel en de montagewapeningen waren mogelijk te beperken. Om een goede een groot aantal scheuren ont- hechting te garanderen en in de staan, vooral in de gevels die aan de herstelde delen krimp te vermijden regen zijn blootgesteld. De schade werd grote aandacht besteed aan concentreerde zich voornamelijk de voorbereiding van het substraat rond de platte stalen staven die als en de bescherming van de patch. wapening waren gebruikt. Er werd Hiervoor werden ook mortels met beslist om de te sterk beschadigde trage bindmiddelen gebruikt. Aan buitenste helften volledig te ver- Afb. 11 deze mortels evenals aan de injec- vangen, terwijl de binnenste helften De restauratie van het reliëf : pas uitgevoerde, plaatselijke patch repair tiemortels werden roestremmers behouden konden blijven (afb. 12); de aangebracht met een speciaal ontwikkeld toegevoegd. Vooraleer de plaatse- andere claustra’s werden plaatselijk werktuig (G. Stegen, 2016 © ARSIS). lijke herstelling werd uitgevoerd, hersteld en kregen een kathodische werd het substraat geïmpregneerd bescherming (afb. 5). De injectie van met een roestremmer om het feno- de holten tussen en in de claustra’s - de lokale reparatie van niet-zicht- meen van ring anode corrosion te met een alkalische mortel (afb. 15) baar constructiebeton door patch vermijden. Vervolgens werd een vervolledigde de interventie op het repair, gevolgd door het aanbren- op maat gemaakt mengsel aange- materiaal alvorens de gerestau- gen van een alkalische pleis- bracht, samengesteld op basis van reerde metalen raamkaders wer- terlaag op de plaatsen waar die vele voorafgaande tests (afb. 9) en den teruggeplaatst, gevolgd door de bepleistering beantwoordde aan aangepast aan de plaats en de spe- plaatsing van de buitenbeglazing en de architecturale expressie en de cifieke context van de herstellingen. het opnieuw monteren van de grote, oorspronkelijk voorziene techni- Er moest rekening worden gehou- eveneens gerestaureerde glasra- sche details; den met kleur (in droge en vochtige men (afb. 16).

090 Afb. 12 Afb. 13 Afb. 14 Reconstructie van de buitenste helft van Verse patch repair die met de truweel Een bekiste en gegoten patch op een van een claustra (G. Stegen, 2017 © ARSIS). werd aangebracht op de claustra’s van de de claustra’s van de Sint-Suzannakerk Sint-Jan-de-Doperkerk. Het kleurverschil (G. Stegen, 2015 © ARSIS). verdwijnt binnen de 3 maanden (G. Stegen, 2007 © ARSIS).

BESLUIT plaatselijk is. Daarbij komt nog dat France, Grenoble 23-24/11/2017, de eventuele toepassing van een akten gepubliceerd in Cahier ICOMOS France, 29, 2018. Deze restauratie toont aan dat een globale techniek toch ook voorafge- 2. Artikel 12. ‘De elementen bestemd om goede kennis van de samenstel- gaan moet worden door minutieuze ontbrekende delen te vervangen moeten ling en de uitvoering van historisch plaatselijke herstellingen om effici- harmonieus geïntegreerd worden in het beton leidt tot een beter inzicht in ent te kunnen zijn of de expansieve geheel, maar zich onderscheiden van de originele delen opdat de restauratie 4 de toe te passen interventiestrate- roestvorming niet erger te maken . het artistieke en historische monument gie. De diversiteit van de gebruikte niet zou vervalsen’ (www.icomos.org/ technieken bewijst dat een respect- charters). volle benadering ‘op maat’ van het NOTEN 3. De glasramen van schilder Simon Steger en meester-glasmaker Jacques materiaal mogelijk is. Patch repair Colpaert werden geplaatst tussen 1. Voor meer informatie, zie STEGEN, speelt hierin een sleutelrol, precies 1950 en 1956. G., La renaissance du patch repair, omdat de aantasting van beton dat colloquium ‘Restaurer les bétons: 4. Totale kostprijs 5.200.000 €, waarvan van voor de jaren 1950-1960 dateert la masse et l’épiderme’, ICOMOS 4.160.000 € betoelaagd door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. APRIL 2019 - NR 030

Afb. 15 Afb. 16 Injectie met alkalische mortel om de holtes en grindnesten die Gerestaureerde claustra waarin een buitenbeglazing geplaatst raken aan de wapeningen te vullen (G. Stegen, 2018 © ARSIS). werd en het gerestaureerde glasraam aan de binnenzijde werd teruggeplaatst(G. Stegen, 2019 © ARSIS). BRUSSEL ERFGOED

091 STABILITEIT EN WATERDICHTHEID VAN OUDE ZWEMKUIPEN RENOVATIE VAN DE ZWEMBADEN VAN ELSENE EN SINT-JOOST-TEN-NODE

CÉLINE VANDEWYNCKEL INGENIEUR-ARCHITECT, BUREAU AAC – ARCHITECTURE

De oudste Brusselse zwembaden, een zwembad achter verschuilt. Het HET ZWEMBAD VAN ELSENE gebouwd in de eerste helft van de zwembad van Sint-Joost-ten-Node, 20ste eeuw, boden de gelegen- dat tussen 1930 en 1933 door Joseph De kuip van het Elsense zwembad heid om de nieuwe techniek van Bytebier en Charles Schaessens bestond oorspronkelijk uit een bodem- het gewapend beton toe te pas- werd gebouwd (beschermd in 2009), plaat in ongewapend beton die recht- sen. Het oudste zwembad is dat getuigt op zijn beurt van een evolu- streeks op de instabiele aanaard- van Elsene, in de Zwemkunststraat, erende typologie met zijn imposante ingsgrond rustte. De wanden van de dat in 2007 als monument werd gevel in de Sint-Franciscusstraat die kuip en de loopzone rond het zwem- beschermd. Het werd tussen 1900 dezelfde breedte heeft als de zwembad waren opgetrokken uit metselw- en 1904 gebouwd naar de plannen badhal (afb. 1). erk (afb. 2). Toen het bad in 1903 voor van Alexandre Cooreman en Jules het eerst werd gevuld, barstte meteen Rau, de architecten die twee jaar De zwembaden van Elsene en Sint- de grondplaat door de waterdruk: “le later ook het zwembad van Sint- Joost-ten-Node worden momen- bassin [...] rempli d’eau se vide en 24 Gillis in de Wipstraat ontwierpen. teel gerenoveerd. Er werden studies heures.”1 De firma Hennebique (M. Beide zwembaden lagen in volkswi- verricht en oplossingen bestudeerd Deblon) inspecteerde de kuip en stelde jken en waren uitgerust met indivi- om de stabiliteit en waterdich- een scheur vast in het midden van de duele stortbaden. Vanuit stedenbou- theid van de oorspronkelijke beto- bodemplaat, die in twee was gebroken. wkundig oogpunt, zijn ze ingebed in nnen elementen, en meer bepaald Ze merkte ook op dat de wanden niet een compact weefsel. Uit hun gevels van de zwemkuipen, opnieuw te meer verbonden waren met de funder- valt geenszins af te leiden dat er zich verzekeren. ingsplaat Van de zwemkuip2.

Afb. 1 Baden van Sint-Joost-ten-Node, Sint-Franciscusstraat (Fotomontage 2014 © AAC architecture).architecture).

092 Afb. 2 Plan nr. 2 "Bassin de natation de la Commune d’Ixelles", 26 november 1901 (Jules Rau, architect © Fonds Bétons armés Hennebique. CNAM/SIAF/Cité de l’architecture et du patrimoine/Archives d’architecture du XXe siècle : project ref. BAH-24-1902-09079). APRIL 2019

Afb. 3 - Uittreksel plan nr. 1 "Renforcement de la Piscine d’Ixelles", 11 april 1903 (Jules Rau, architect © Fonds Bétons armés Hennebique. CNAM/ SIAF/Cité de l’architecture et du patrimoine/Archives d’architecture du XXe siècle : project ref. BAH-24-1902-09079). NR 030

Vanaf 1903 realiseerde de firma zijwanden3 (afb. 3). Kort nadat deze bad4. De vloer van de in 1915 toege- Hennebique binnenin de eerste, nieuwe kuip werd gevuld, deden voegde gaanderij met kleedhokjes is gebarsten kuip een tweede kuip in zich opnieuw problemen voor. Er eveneens vervaardigd uit gewapend gewapend beton. Die rustte op de ontstond een horizontale scheur beton en rust op metalen kolommen bestaande vloerplaat, maar was ter hoogte van de verbinding van (afb. 4).

losgekoppeld van de gemetselde de kuip met de loopzone rond het BRUSSEL ERFGOED

093 STABILITEIT EN WATERDICHTHEID VAN OUDE ZWEMKUIPEN

Afb. 4 Hotz Gustave, binnenzicht van het zwembad van Elsene, gelatine-zilverbromideafdruk 16,5 x 22,4 cm op stijf karton 27,5 x 33,8 cm (© CIDEP).

De zogenaamde ‘Hennebique’-kuip de 20 tot 40 centimeter brede ruimte de ruimte tussen beide kuipen met bestaat vandaag nog altijd. Hoewel tussen de oorspronkelijke gemet- zand te vullen6. Jet Grounting-pijlers de waterdichting meerdere keren selde muur van de eerste kuip en onder de funderingsplaat, de gemet- werd vervangen, is het beton sterk de Hennebique-kuip. Om het sys- selde wanden van de oorspronke- aangetast door water- en chloorinfil- teem van een zelfdragende onbuig- lijke kuip en de gevels van de hal traties5. Deze zelfdragende kuip ver- zame kuip te herstellen, moet ook moeten definitief een einde maken toonde ook zwakheden die vervor- de waterdichtheid worden verzekerd aan de differentiële zettingen die mingen en scheuren deden ontstaan, van de differentiële krimpvoeg die jarenlang de waterdichting van de in die mate zelfs dat het zelfdragend zich op een kritieke plaats bevindt, kuip in het gedrang brachten en karakter verloren ging. Onder druk met name ter hoogte van de aanslui- waterinsijpeling mogelijk maakten van het water en door bewegingen ting van de bovenkant van de kuip en – de belangrijkste oorzaak van de van de instabiele ondergrond werd de de loopzone. aantasting van het beton. De sterk kuip dermate vervormd dat ze tegen aangetaste gemetselde loopzone de gemetselde muren ging aanleu- In het renovatieproject wordt ervoor rond het zwembad zal worden afge- nen. Die drukkracht had uiteindelijk geopteerd om de betonnen kuip te broken en gereconstrueerd in beton. een weerslag op de hele de structuur verbinden met de eerste, gemet- Die zone zal nu ook de bovenkant van de zwembadhal. selde kuip, nieuwe funderingen te van de kuip omgorden en zo het kan- plaatsen en de kuip te omgorden telen van de kuipwanden – waarvan De wanden van de betonnen kuip om de druk van het water te kun- de vervorming zichtbaar is tot aan de en hun aansluitingspunten onder- nen opvangen. Op die manier kan de zijmuur – helpen voorkomen. aan waren van in het begin onvol- betonnen Hennebique-kuip bewaard doende gedimensioneerd. De ribben worden. Het fenomeen van carbona- De werken aan het zwembad van van de wanden zijn wel voldoende tatie kan worden uitgeschakeld door Elsene moeten binnenkort van start gedimensioneerd, maar hun wape- een kathodische bescherming aan gaan. Naast de grondige structurele ningen zijn gecorrodeerd met wel tot te brengen op de hele oppervlakte renovatie, moet ook de inrichting van 40% materiaalverlies. De structuur van de buitenzijde van de kuip. De de inkompartij worden aangepast om van de kuip moet dus verbeterd en ruimte tussen de wanden van de de toegankelijkheid te verzekeren versterkt worden om ze voldoende twee kuipen zal worden opgevuld voor mensen met beperkte mobiliteit stevig te maken zodat ze opnieuw met gestabiliseerd zand, om ze defi- en scholengroepen. De zwembadhal haar zelfdragende rol kan vervul- nitief met elkaar te verbinden. Uit en de gevels werden grondig onder- len. Om de betonnen kuip te kunnen archiefplannen blijkt trouwens dat zocht en zullen in hun oorspronke- verstevigen moet men ingrijpen via ook Hennebique reeds voorzag om lijke staat worden hersteld.

094 Afb. 5 Plan nr. 2/47 : plan van de kelderverdieping van het zwembad van Sint-Joost-ten-Node (architecten Joseph Bytebier en Charles Schaessens, 1930 © GASJ, TP, TRA, 546).

HET ZWEMBAD VAN het ondiepe gedeelte van het bad buitenkant van de kuip is toegan- SINT-JOOST-TEN-NODE bevindt, droog houden. kelijk vanuit het souterrain en dus konden de ribben en de vloerplaat In tegenstelling tot het zwembad van In 2013 werd een programma uitge- van de kuip volledig geïnspecteerd Elsene, werd de kuip van de baden schreven voor de grondige renovatie en behandeld worden. Het gecar- van Sint-Joost-ten-Node van in het van de kuip en van het hele gebouw bonateerd beton kon worden verwij- begin volledig in beton uitgevoerd en (met uitzondering van de Turkse derd en de wapening werd gepas- ondersteund door een structuur van baden en hammam op de tweede siveerd. Sommige traveeën werden balkvormige heipalen uit gewapend verdieping). Tijdens proefboringen in versterkt door vijf rijen stalen plat- beton. De bestaande structuur van februari 2015 kon de exacte samen- staven te bevestigen door verlij- de kuip komt overeen met de plan- stelling van de wanden van de kuip ming met epoxyhars en het inbo- nen van 1930 en is onafhankelijk worden achterhaald en werd een ren van draadstangen (afb. 7). Het van de structuur van het gebouw7. oude waterdichtingslaag in teer ont- waterdicht maken van het beton De wanden bestaan uit twee lagen: dekt tussen het beton en de afwer- met behulp van epoxyharsinjecties, een wand in beton en een half- king8. Deze waterdichting is sterk waarmee de gemeente al in 2010 van steense wand in wit geëmailleerde aangetast en niet meer operatio- start ging, werd voortgezet. baksteen, zonder vide tussen beide neel. De oorspronkelijke tegels op APRIL 2019 lagen (afb. 5 en 6). de bodem van de kuip waren afkom- Na meerdere pogingen om de kuip - stig van de fabriek La Céramique langs buiten waterdicht te maken,

De technische ruimten onder de Nationale de Welkenraedt’. De ver- kon worden vastgesteld dat de injec- NR 030 kuip staan al meerdere jaren onder gunning voor de volledige renovatie ties niet volstonden om alle scheuren water. In 2010 voerde de gemeente van het zwembad werd op 31 januari te dichten, met name ter hoogte van Sint-Joost-ten-Node een eerste 2017 afgeleverd. de verbinding tussen de ribben en de reeks injecties uit om de kuip langs wanden. Er was dus een bijkomende buiten waterdicht te maken. Deze Wat de kuip betreft, was het behoud interventie nodig, ditmaal langs de werken moesten het nieuwe vervan de oorspronkelijke afwerking binnenkant van de kuip. Na de verwij-

warmingssysteem, dat zich onder aanvankelijk een prioriteit. De hele dering van de bestaande afwerking, BRUSSEL ERFGOED

095 STABILITEIT EN WATERDICHTHEID VAN OUDE ZWEMKUIPEN

Afb. 6 Plan nr. 10: dwarsdoorsnede van het zwembad van Sint-Joost-ten-Node (1930 © GASJ, TP, TRA, 546).

werd een nieuwe waterdichtingslaag De ribcassettevloeren van de verdie- verdieping werden langs onder ver- gegoten. De patrijspoorten in de pingen waaraan platen van similisteen stevigd. De ribben werden gerestau- vloerplaat van de kuip werden naar zijn opgehangen als een verlaagd pla- reerd: afbikken van het beton, behan- oorspronkelijk model hermaakt, net fond (zoals het plafond van de inkom- deling van de wapening, herstel van als de tegels en geglazuurde bakste- hal) werden aan de bovenkant behan- de nerven met microbeton. De vloer- nen die op de nieuwe waterdichting deld. De bovenste plaat van het plafond delen tussen de ribben werden aan werden aangebracht. werd eerst tussen elke rib blootgelegd de onderkant versterkt met een kool- om de cassetten vrij te maken (afb. 8). stofvezeldoek dat werd bevestigd Naast de kuip werden alle vloerpla- Deze werden vervolgens bekleed met met epoxyhars. De betonplaten wer- ten van de loopzone, de gaanderijen een raster in microbeton. Vervolgens den plaatselijk ook behandeld tegen en het voorgebouw gerestaureerd. werd de bovenplaat gereconstrueerd brand, met name in de technische Bij de restauratie van de betonnen met een verloren bekisting en werd ruimten van het souterrain. vloerplaten moest hun decoratieve een nieuwe deklaag gegoten over het afwerking, met name de similisteen hele oppervlak om het dragend ver- De muren van de hal, van de kuip van de plafonds en de vloertegels, mogen te verhogen. en de trappenhuizen, de bekleding zoveel mogelijk bewaard blijven. van de kolommen in de inkomhal Alle restauratie- en consoliderings- De vloeren met een oorspronkelijke en alle plafonds van het art-deco- technieken werden hierop afgesteld. betegeling, zoals op de gelijkvloerse gebouw zijn afgewerkt met similis-

096 Afb. 7 Afb. 8 Zwembad van Sint-Joost-ten-Node : injecties met epoxyhars en versterking met stalen Zwembad van Sint-Joost-ten-Node: platen van de bodemplaat van de kuip (2018 © AAC architecture). versterking boven de generfde betonplaten (2018 © AAC architecture).

teen. Sinds de grondige verbouwin- d’abord par frottement et ensuite par le 1903: “Je vous confirme l’entretien gen tussen 1966 en 1972 was deze tassement du sol dans leur voisinage, téléphonique de Mr Flament avec le radier lui-même en le brisant au Mr Milirtadiantz au sujet de la afwerking onzichtbaar geworden. milieu où il restait appuyé.” [“Uit de consolidation de la partie de paroi Ze wordt vrijgemaakt en volledig in horizontale scheur in de betonnen faible […].Nous ferons les ouvertures oorspronkelijke staat gerestaureerd bedding blijkt dat onder druk van de en vue de la consolidation proposée aarde en het water de muren van par Mr Hennebique […].” [“Ik bevestig of gereconstrueerd. De inkomhal, de kuip verschoven zijn; ze hebben het telefonisch onderhoud van M. de cafetaria en de kleedhokjes op eerst door wrijving en daarna door Flament met M. Milirtadiantz over de benedenverdieping worden even- grondverzakkingen de funderingsplaat de versteviging van het gedeelte van verschoven en deze doormidden de zwakke wand […]. Wij zullen de eens gereconstrueerd naar de oor- gebroken op de plaats waar ze nog openingen maken voor de versteviging spronkelijke plannen. Omwille van ondersteund werd.”] die M. Hennebique voorstelt.”] budgettaire redenen werden het 3. Ibidem. “[...] Exécuter un nouveau bassin 5. Een percentage chloor van 0,13 tot overschilderde granito op de gevels proprement dit à l’intérieur du bassin 0,33 % volgens de metingen door de en de bogen van het zwembad nog existant s’appuyant sur le radier actuel GMA uitgevoerd in juli 2015. mais ne s’appuyant pas sur les murs 6. Archives d’architecture du XXe siècle, niet vrijgemaakt, alleen maar gerei- actuels, soit une grande cuve de 30 m x Cité de l’architecture et du patrimoine, 15 m extérieurement. [...].” [“Een nieuw nigd. De werken zijn nog volop aan Fonds Bétons armés Hennebique, zwembekken aanbrengen binnen de de gang en zouden voor de lente van Projet réf. BAH-24-1902-09079: Plan bestaande kuip, dat op de bestaande nr. 1 “Renforcement de la Piscine de 2019 voltooid moeten zijn. funderingsplaat rust, maar niet op de natation d’Ixelles”, 11 april 1903. bestaande muren, dus, een grote kuip Vertaald uit het Frans van 30 x 15 m buitenmaat.”] 7. ACI, Lastenboek, 3 juni 1930 “[...] Le béton sera dosé à 500 kg de ciment 4. Archives d’architecture du XXe siècle, Portland par mètre cube pour la piscine, Cité de l’architecture et du patrimoine, bassin, réservoirs, baignoires romaines Fonds Bétons armés Hennebique, [...]. Il est à remarquer que la piscine NOTEN Projet réf. BAH-24-1902-09079: Brief du bassin de natation sera absolument APRIL 2019

van M. Deblon (firma Hennebique), - indépendante de l’ossature du bâtiment.” gedateerd op 31 juli 1903 in Brussel: 1. “Het bad […] met water gevuld, liep in [“Het beton moet bereid worden met “[…] La perte d’eau par la fissure est 24 uur leeg.” Archives d’architecture 500 kg Portlandcement per kubieke e insignifiante […]. Pour le cas probable où NR 030 du XX siècle, Cité de l’architecture et meter voor het zwembad, bekken, l’on décidera de consolider les contreforts du patrimoine, Fonds Bétons armés reservoirs, Romeinse baden […]. Er

défectueux, veuillez bien nous donner Hennebique, Projet réf. BAH-24-1902- dient opgemerkt dat de zwembadkuip votre avis sur la consolidation […].” [“Het 09079: Rapport van M. Hennebique absoluut los moet staan van de waterverlies via de scheur is groot. […] gedateerd op 7 april 1903 in Brussel. structuur van het gebouw.”] Gelieve ons uw mening te geven over de 2. Ibidem. “La lézarde longitudinale du versterking in het waarschijnlijke geval 8. Rapport van proefnemingen uitgevoerd radier en béton montre que sous la dat men zou besluiten om de falende door OREX op 10 maart 2015. poussée des terres et de l’eau les murs schoormuren te versterken.”] du bassin ont cédé entraînant avec eux Gelijkaardige brief van 5 augustus ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

097 DELICAAT EVENWICHT TUSSEN INSTANDHOUDING EN ESTHETICA DRIE RESTAURATIES VAN BETON MET ERFGOEDWAARDE

AURÉLIE VERMIJLEN BURGERLIJK INGENIEUR BOUWKUNDE, MASTER IN ERFGOEDZORG (RLICC), ORIGIN ARCHITECTURE & ENGINEERING – VERANTWOORDELIJKE STABILITEITSAFDELING

De restauratie van beton met erf- steunt op het uitgesproken contrast De herstellingstechnieken die uitein- goedwaarde vraagt een erg ver- tussen wit beton en zwarte granie- delijk werden toegepast, komen niet fijnde analyse van en reflectie ten platen, de luifel van gebouw M altijd overeen met wat gepland was. over het evenwicht tussen behoud van de Vrije Universiteit Brussel Klassieke herstellingen met mortel van de materie, herstelling, duur- (VUB) (afb.2), met verdiepte decora- stelden geen technische problemen; zaamheid en reconstructie van tieve elementen op zijn – oorspron- de her-alkalisering werd echter ver- de originele vormgeving. De vol- kelijk beschilderde – onderkant, of vangen door te werken met gespo- gende drie casestudy’s illustre- de grafgalerijen van de begraaf- ten beton of met opofferingsanodes ren verschillende uitdagingen die plaats van Sint-Jans-Molenbeek om de wapening te beschermen. De zich stellen in functie van de spe- (afb.3) met hun gladde dekplaten afwerkingen variëren tussen patina, cifieke typologie waarop ze betrek- in zichtbaar beton, telkens gaat het architectonische afwerking, schilde- king hebben. Of het nu gaat om het om projecten die een nieuwe uit- ren, coaten en berapen. De levensduur Nationaal Memoriaal van de Joodse daging stellen op het vlak van con- van deze restauraties hangt af van de Martelaren (afb.1), waar het oor- servatie en/of reconstructie van het aangewende technieken. In elk geval is spronkelijke architecturale concept oorspronkelijke uitzicht. regelmatig onderhoud onmisbaar.

098 NATIONAAL MEMORIAAL VAN DE JOODSE MARTELAREN VAN BELGIË photo en meilleure résolution ?? Het Nationaal Memoriaal van de Joodse Martelaren van België bevindt zich op de hoek van de Émile Carpentierstraat en de Grondelsstraat in Anderlecht. Het werd opgericht na een nationale wedstrijd die in 1964 werd uitgeschre- ven door de vereniging van Joodse gedeporteerden en rechthebbenden. De wedstrijd omvatte een projecto- proep voor de bouw van een monument ter ere van de duizenden joden die in België het slachtoffer werden van het nazisme tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er werden 24 projecten ingediend. Het winnende ontwerp was dat van architect en stedenbouwkundige André Godart uit Mons (Bergen). Op basis van de wed- strijdnormen stelde de architect, in samenwerking met zijn toenmalige vennoot Odon Dupire, tussen 1967 en 1968 een dossier op voor de uitvoering van het memoriaal. De constructie van het bouwwerk startte in 1968; in 1970 vond de inauguratie plaats. In 2003 werd het memoriaal beschermd als monument bij besluit van de regering van het Brussels Hoofdstedelijk Afb. 2 Gewest. In 2009 kreeg het kantoor Luifel van gebouw M (rectoraat) van de Vrije Universiteit Brussel (G. de Kinder, 2016 © Origin). Origin Architecture & Engineering de opdracht om het memoriaal te restaureren.

Het plan van het memoriaal is gebaseerd op de davidster. Door deze vorm te hanteren trachtte Godart een bood- schap over te brengen die de hoop en het lijden van de duizenden joodse APRIL 2019 slachtoffers van het nazisme uitdrukt. - De zes punten van de davidster vor-

men de omtrek van het memoriaal. NR 030 Ze kregen vorm door het gebruik van imposante betonwanden, ter plaatse gestort in bekistingen van houten planken. De treden en het podium zijn uitgevoerd in gewassen beton met zichtbare granulaten. De keuze voor beton Afb. 3

099 DELICAAT EVENWICHT TUSSEN INSTANDHOUDING EN ESTHETICA

lijk de sculpturale en architecturale toegevoegd. Achter de granietplaten Opofferingsanodes: wanneer kwaliteiten van het bouwwerk te bena- werd een carbonatatiewerende coating men in beton aan de wape- drukken. Het beton, dat geldt als duur- aangebracht om de levensduur te ning een element vastkoppelt zaam en onderhoudsvriendelijk, werd verlengen van het ontoegankelijke dat bestaat uit een metaal dat gecombineerd met andere materialen gewapend beton waarvan de wapening minder edel is dan staal, dan in eenvoudige vormen, tinten en tex- een beperkte betondekking heeft. zal zich een natuurlijk galva- turen (zoals baksteen op de vloer of Verder werd een waterafstotende nisch koppel vormen dat wordt gepolijst zwart graniet voor de gedenk- en beschermende hydraulische geactiveerd door het aanwe- stenen) en weerspiegelt de intentie van micromortel aangebracht op de zige water. Hierbij vormt de de architect om eenvoud en sobere muurkoppen die hardnekkige wapening de kathode, het min- ingetogenheid uit te drukken. mosvorming vertoonden. Deze der edele metaal de anode en micromortel werd in de massa het beton de elektrolyt. In deze De belangrijkste pathologieën van gekleurd om zo goed mogelijk overeen opstelling lost de anode op of dit bouwwerk waren de barsten in te stemmen met de kleur van het offert ze zichzelf op ten voor- het beton als gevolg van corrosie bestaande beton. dele van het staal, dat elektro- van de wapening – die op haar beurt nen wint. Dergelijke elemen- het gevolg is van de carbonatatie Er kunnen twee belangrijke lessen ten in minder edel metaal dan van het beton door weer en wind –, worden getrokken uit deze werf. Het staal (vaak zink) noemen we de aantasting en afbrokkeling ter patchworkeffect als gevolg van lokale dus ‘opofferingsanodes’. hoogte van de neus van de trappen in herstellingen is zeer sterk gemilderd architectonisch beton met zichtbare door het aanbrengen van een patina Mof: element van staal dat granulaten, evenals de aanwezigheid bij de afwerking, op voorwaarde dat dient om twee delen van een van mossen en de algemene vervuiling het beton droog is. Wanneer het beton wapening onderling mecha- van het beton. Om het oorspronkelijke nat is, worden de verschillen onver- nisch te verbinden. uitzicht van het memoriaal en het mijdelijk zichtbaar omdat de herstel- spel van licht en donker (licht beton, lingen werden uitgevoerd met minder Klassieke restauratie door de donker graniet en metaal) in ere te poreuze materialen dan het oorspron- reconstructie van massa: afbik- herstellen, werd het geheel op basis kelijke beton. Ondanks een optimale ken van niet-hechtend beton, van proefuitvoeringen gereinigd met reiniging, biocidebehandelingen en vrijmaken van wapeningen tot technieken die aangepast werden beschermingscoatings wordt klas- aan de structureel gezonde ele- aan de verschillende materiaaltypes siek of architectonisch beton (niet- menten, herstelling met hydrau- (water onder druk voor beton en gladde afwerking) zeer snel opnieuw lische mortel of een mortel met baksteen, zandstralen voor de vuil, vooral op horizontale oppervlak- toegevoegde polymeren. metalen elementen, onder variërende ken. Het patchworkeffect manifes- druk in overeenstemming met de teert zich dan nog sterker omdat de Patina (kunstmatig / natuur- kwetsbaarheid van de materialen). herstellingen minder snel vuil wor- lijk): het patina is een trans- den dan het oude beton. Regelmatig formatie van het oppervlak van Bij de betonrestauratie werd gekozen onderhoud, om de vijf jaar, waarbij het een materiaal (wijziging van voor een maximaal behoud van beton gereinigd wordt en een bioci- het uitzicht, de kleur, ...) die het originele materiaal. Lokale debehandeling gebeurt op de horizon- mettertijd optreedt (natuur- herstellingen werden zo duurzaam tale oppervlakken, is dan ook onmis- lijk patina) of het gevolg is van en onzichtbaar mogelijk uitgevoerd op baar. Bij dat onderhoud hoort een bepaalde oppervlaktebehan- basis van een structurele hydraulische visuele controle van de lokale herstel- delingen (kunstmatig patina). herstellingsmortel. De afwerking was lingen om te verifiëren hoe deze de tijd Een kunstmatig patina heeft in handen van een gespecialiseerd doorstaan (afb.4 tot 12). als doel het natuurlijke patina ambachtsman, die hiervoor een dat een materiaal na verloop niet-structurele herstellingsmortel van tijd krijgt na te bootsen. aanwendde. Daarop werd een DE GRAFGALERIJEN VAN Kunstmatige patina’s worden kunstmatig patina aangebracht dat ter DE BEGRAAFPLAATS VAN verkregen door het aanbren- plaatse werd aangemaakt en bewerkt SINT-JANS-MOLENBEEK gen van uiteenlopende zuren, om de tekening van de houten bekisting verven, lakken en/of vernissen. te reproduceren. Voor de neus van Zestien jaar na de opening van de trappen werden granulaten de begraafplaats van Sint-Jans-

100 Afb. 4 Afb. 5 Afb. 6 Nationaal gedenkteken der Joodse Tijdens de werken, patineertests (2013 Na de werken, afgewerkte patinelaag martelaren van België : vóór de werken, © Origin). (2013 © Origin). aanwezigheid van een oude reparatie (2009 © Origin).

Afb. 7 Afb. 8 Afb. 9 Behandeling van de wapeningen Trappen, vóór de werken, zichtbare oude Trappen, na de reparatie met toevoeging (2013 © Origin). reparatie (2009 © Origin). van grind (2013 © Origin). APRIL 2019 - NR 030

Afb. 10 Afb. 11 Afb. 12 Gedecapeerd gebarsten beton, vrijmaken Einde van de werken (2013 © Origin). Zichtbare vlekken en vuilafzettingen (2018 van de wapeningen vóór de reparatie (2013 © Origin) © Origin). ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

101 DELICAAT EVENWICHT TUSSEN INSTANDHOUDING EN ESTHETICA

Molenbeek in 1864 werd gestart met de bouw van de grafgalerijen. Dit bouwwerk bestaat uit een rotonde en meerdere galerijen, al dan niet overdekt, waarin vier tot zes niveaus grafnissen zijn ingewerkt. Deze galerijen vormen een alternatief voor de traditionele lanen met graven en leveren aanzienlijke plaatswinst op. Dit monument in neoklassieke stijl bevat heel wat verwijzingen naar de modellen uit de oudheid. De merk- waardige grafgalerijen vormden een bedreigd erfgoed dat gevrijwaard moest worden. Daarom werden de Molenbeekse grafgalerijen in 2007 beschermd als monument bij besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering (afb.13).

Toen het bureau Origin Architecture Afb. 13 & Engineering in 2005 begon aan de Plan van de bouwfases van de grafgalerijen op het kerkhof van Sint-Jans-Molenbeek (2016 © Origin). restauratie van de galerijen1, stelde zich op het vlak van het beton ener- sering niet doeltreffend zou zijn. Het goede staat werd gehandhaafd onder zijds het probleem van de dekpla- beton van de eerste drie construc- een nieuwe waterdichting. ten van de overdekte galerijen en, tiefasen van de overdekte galerijen anderzijds, dat van de koepel boven was immers te poreus. Op sommige De koepel vertoonde tijdens het de kruising van de overdekte en open plaatsen was dat beton bovendien onderzoek in het onderste gedeelte galerijen die tussen 1904 en 1911 in van extreem slechte kwaliteit, met afschilferingen. Het hoger gelegen meerdere fasen waren opgetrokken. grote grindnesten. Verder bleek tij- oppervlak was overwoekerd met De betonplaten die het plat dak van dens het afbikken – in tegenstel- klimop en dus niet zichtbaar. Omdat de overdekte galerijen vormen, ver- ling tot wat de studies hadden laten deze koepel zeer dun is en in the- toonden vele barsten waardoor de vermoeden – dat de wapening niet orie hoofdzakelijk in compressie oppervlakkige wapening (nauwelijks continu was. Die is echter onmis- werkt, was het niet duidelijk of hij al in beton ingebed) bloot kwam te lig- baar voor de goede werking van een dan niet (eventueel lokaal) gewapend gen en door corrosie aangetast werd. kathodebescherming zoals her-al- was. Als mogelijke hypothese werd Tijdens het studiewerk waren enkele kalisering. Daarom werden de pla- een gebrekkige waterdichtheid van proefboringen uitgevoerd waaruit fonds gestut en strook per strook het bovenste betonoppervlak naar bleek dat het beton gecarbonateerd hersteld, om de galerijen niet te voren geschoven. Tijdens de werk- was. De vooropgestelde herstel- destabiliseren. Beton in slechte staat zaamheden bleek uiteindelijk dat de lingstechniek was her-alkalisering. werd voorzichtig weggekapt, soms koepel gewapend was met een zeer De restauratiefilosofie was immers zelfs tot de aan de onderzijde van het sterk gecorrodeerd wapeningsnet. gericht op het maximaal behoud van hellingsbeton. Wapeningen werden Met behulp van berekeningen werd het bestaande gewapend beton, als vernieuwd waar hun doorsnede te bekeken voor welke tractiezones schaarse getuige van de toepassing beperkt was. Om zoveel mogelijk oud een wapening absoluut nodig was. van deze techniek vóór de Eerste staal te behouden, werden de origi- Het betrof slechts twee zones aan de Wereldoorlog. nele gladde wapeningen versneden buitenzijde van de koepel. Omdat de en met behulp van moffen geassem- bestaande wapeningsnetten struc- Bij het begin van de werkzaamhe- bleerd aan nieuwe, gekartelde sta- tureel nutteloos bleken, werd ervoor den nam de aannemer nog meer len staven. Tot slot werd nieuw beton gekozen de verroeste wapeningen te betonstalen van de verschillende gestort en aangestampt om opnieuw verwijderen zonder ze te vernieuwen constructiefasen. Analyses maak- tot de oorspronkelijke gladde afwer- en lokaal herstellingen uit te voeren ten echter duidelijk dat her-alkali- king te komen. Het hellingsbeton in met behulp van een structurele aan-

102 Afb. 14 Afb. 15 Toestand bij het begin van de restauratiestudies in 2009 (© Origin). Overdekking van een galerij, begin van de werken (2015 © Origin).

Afb. 16 Afb. 17 Afb. 18 Decapering van loszittend beton, zichtbare Vernieuwing van de wapeningen en verbin- Koepel bij de start van de bouwplaats verroeste wapeningen (2015 © Origin). ding van de oude en nieuwe wapeningen door (2016 © Origin). middel van koppelstukken (2015 © Origin). APRIL 2019 - NR 030

ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

Afb. 19 Afb. 20 Lokale herstellingen aan het Band met koolstofvezels gelijmd op het buitenwelfvlak (2015 © Origin). 103 binnenwelfvlak (2015 © Origin). DELICAAT EVENWICHT TUSSEN INSTANDHOUDING EN ESTHETICA

vulmortel. Om de stabiliteit van de door een besluit van de Brusselse door de bas-reliëfs aan de onderzijde koepel te garanderen werden stro- Hoofdstedelijke Regering beschermd nog beter gevrijwaard konden worden. ken koolstofvezel gekleefd over de als monument. Na een controle van de continuïteit twee meridianen die overeenstemden van de wapening paste de aannemer met de tractiezones. De koepel werd In 2012 kreeg het bureau Origin de een techniek toe waarbij de wape- vervolgens gecoat met een vloeibare opdracht voor de restauratie van ningen via de bovenkant van de luifel waterdichting die alle waterinsijpeling dit gebouw. Om veiligheidsredenen konden beschermd worden volgens in de toekomst moet voorkomen. werd gestart met de luifel in gewa- twee varianten: ofwel door opoffe- pend beton. Deze vertoonde scheuren ringsanodes in de dikte van het beton Deze werf toont ons hoe belang- aan de onderzijde die verfraaid is met en verbonden met de wapeningen te rijk het is om enerzijds reeds van motieven in verzonken reliëf, vermoe- integreren, ofwel door zinkstroken op bij de voorafgaande studies tests uit delijk gerealiseerd met behulp van het oppervlak van het beton te lijmen te voeren op het beton, ongeacht de matrijzen die geïntegreerd werden in en ze te verbinden met de wapeningen constructiefasen, en om anderzijds de bekistingswand. Tijdens de vooraf- in de zones waar het beton minder dan de techniek te identificeren die het gaande studies werden voorzichtige, vijf centimeter dik was. Er werd een mogelijk maakt – mits enige stutting nauwelijks vernielende boringen uit- controlepunt geplaatst om in de toe- – om stapsgewijs in te grijpen zon- gevoerd. Hieruit bleek dat het beton komst het verloop van de aantasting der de hele overkapping te moeten gecarbonateerd was en dat de wape- van de anodes te kunnen checken. slopen, met behoud van de gezonde ning duidelijk onvoldoende ingebed Vervolgens werd een vloeibare water- wapeningsdelen (afb.14 tot 20). was, vooral ter hoogte van de verzon- dichting aangebracht ter vervanging ken reliëfs, dat de wapening uit wape- van de oorspronkelijke. ningsnetten was opgebouwd en dat LUIFEL VAN GEBOUW M de kwaliteit en homogeniteit van het De ingrepen op de decoratieve ele- VAN DE VUB beton goed was. menten werden tot een minimum beperkt. Een minerale schildering, In 1971 werd architect Renaat Braem De restauratiefilosofie richtte zich op identiek aan de originele, werd aan- aangezocht om een gebouw te ont- het behoud van de decoratieve motie- gebracht op de luifel. Deze garan- werpen voor de administratieve dien- ven en maximaal beperken van het deert enerzijds een bijkomende sten en het rectoraat van de VUB. De afbikken van het beton. Daartoe werd bescherming en vermijdt anderzijds oplevering van dit gebouw was initi- een restauratie met her-alkalisering een patchworkeffect als gevolg van eel gepland voor 1972. De conceptie van het beton gepland, vermits alle plaatselijke herstellingen. en constructie mondde echter uit in vereiste voorwaarden (niet-poreus een verhaal van budgettaire beper- beton, continuïteit van de wapeningen Uit dit voorbeeld onthouden we dat er kingen, zodat het gebouw pas in 1978 en gepland herschilderwerk) vervuld diverse technieken bestaan wanneer in gebruik werd genomen. Het initiële waren. Aangezien de onderkant van het vooropgestelde doel is om zo wei- concept – exuberant en sculpturaal – de luifel oorspronkelijk beschilderd nig mogelijk beton af te bikken, maar werd ook gewijzigd en herleid tot een was, besloot men die beschildering ook dat sommige van die technieken eenvoudige ellips, volgens Braem de opnieuw aan te brengen – wat ook het duurzamer en op langere termijn beter meest primaire vorm in de natuur uniforme uitzicht van de luifel moest controleerbaar zijn. Indien de continu- en dus ook in de wetenschappelijke bevorderen. De her-alkaliserings- iteit van de wapeningen gegarandeerd wereld. De architect vond het ellipti- techniek wijzigt immers licht het uit- is en het beton niet poreus blijkt te zijn, sche vlak, 76 meter lang en 16 meter zicht van het beton. is ook de her-alkaliseringstechniek of breed, een gepast symbool voor de de plaatsing van opofferingsanodes universiteit als plaats waar wordt Tijdens de werkzaamheden stelde de mogelijk (afb.21 tot 24). gezocht naar ‘de ultieme waarheid’. aannemer in plaats van her-alkalise- Het gebouw bestaat uit vijf niveaus ring een alternatieve oplossing voor, Vertaald uit het Frans boven een garage, gedragen door die hij beter beheerste. Het alterna- twee betonnen kernen. Op die ker- tief had een gelijkaardige kostprijs, nen bracht Braem zelf muurschilde- was duurzamer en zou op lange ter- NOOT ringen aan, met als thema de evolutie mijn beter op doeltreffendheid kunnen van de mens op de aarde. Een sculp- gecontroleerd worden. Hierbij vonden 1. SCANDOLO, J., ‘Het restauratieproject van de grafgalerijen van Sint-Jans- turale luifel in beton accentueert de de interventies voornamelijk plaats Molenbeek’, Brussel Erfgoed, n°8, ingang. In 2007 werd dit bouwwerk aan de bovenzijde van de luifel, waar- november 2013, p. 72 à 75.

Afb. 23 Afb. 24 Offeranoden tijdens de plaatsing via de bovenkant en verbonden Zinkbanden gelijmd op het oppervlak en verbonden met de

105 HET CBR-GEBOUW, EEN VOORBEELD VAN DOORGEDREVEN PREFABRICATIE ERKENNING ALS ERFGOED EN RENOVATIE

ANNE TOTELIN INGENIEUR-ARCHITECT IN DE MATERIAALWETENSCHAPPEN, DIRECTIE CULTUREEL ERFGOED

Afb. 1a Het kantoorgebouw van CBR, Terhulpsesteenweg 185 (architecten Constantin Brodzki en Marcel Lambrichs, tussen 1967-1970) (foto van de auteur).

In 1966 besliste de firma CBR structie van dit gebouw, gelegen dreven prefabricatie: nagenoeg (Cimenteries Belges Réunies) om aan de Terhulpsesteenweg 1875 in alle elementen van het gebouw al haar administratieve diensten Watermaal-Bosvoorde, moest een – met uitzondering van de funde- samen te brengen in één gebouw. prestigieus uithangbord worden ringen en de centrale kern – wer- De realisatie ervan werd toever- voor de onderneming. Brodzki en den in de fabriek vervaardigd vol- trouwd aan architect Constantin Lambrichs kozen er daarom voor gens industriële productiemethodes Brodzki, die zich voor de volledige ten volle in te zetten op de construc- (afb.1a). Dit gedurfde uitgangspunt duur van het project associeerde tiekwaliteiten van beton. Het resul- leverde het gebouw in 1979 een met Marcel Lambrichs. De con- taat is een voorbeeld van doorge- selectie op door het MOMA in New

106 Afb. 1b Afb. 2 De betonmodules die de gevel vormen. Deze in de fabriek De vorm van de modules in voorgespannen beton van het CBR- geprefabriceerde elementen maakten een zeer snelle montage gebouw was ontworpen om een deel van de aircoapparatuur in van het gebouw mogelijk. De architect en dichter Albert Bontridder te verwerken. Deze ejecto-convectoren waren oorspronkelijk (1921-2015) omschreef deze modules als "een soort huid die de bekleed met houten afdekkingen die mooi harmonieerden met fijnheid van de mondhoeken en de welving van de lippen van een het ruwe karakter van de betonmodules. De koperkleurige ruiten gelaat weergeeft" (foto van de auteur). (Thermopane-Stopray) in de modules waren eveneens omlijst met een houten kader (foto van de auteur).

Afb. 3 Afb. 4 Detail van het bovenste gedeelte van een van de betonnen De centrale kern werd ter plaatse gegoten. Het uitzicht van het prefabmodules. Het beton is glad langs buiten en ruw langs binnen beton is bewust ruw gelaten (foto van de auteur). (foto van de auteur).

York in het kader van de tentoon- men, aan de binnenkant werden ze stelling “Transformations in Modern met zuur bewerkt om de fijne opper- Architecture”. vlaktegranulaten weg te halen en ze een ruw aspect te geven. Deze afwer- Conform het functionalistisch dic- kingskeuzes zijn niet vrijblijvend. taat bepalen de karakteristieken van Zowel het profiel van de modules als de materialen en de constructie-ei- het gladde oppervlak bevorderen de sen de vorm van de diverse prefab weerbestendigheid (zonneschijn en APRIL 2019 betonelementen. Dit beton komt uit- het wegvloeiende hemelwater) van - gesproken op de voorgrond, zowel de buitenkant (afb.1b). Binnen ver-

buiten als binnen, en alle aspecten lenen de ruwe oppervlakken een NR 030 van zijn materialiteit komen aan bod sobere en gesofisticeerd uitzicht aan in de gevarieerde oppervlaktebehan- de ruimte, waardoor men zich niet delingen. De gevels zijn het resultaat meer hoeft te bekommeren om een Afb. 5 van een herhaling van 756 identieke eventuele afwerking (afb. 2 en 3). De gangen langs de centrale kern zijn modules in beton, integraal afge- sinds de constructie van het gebouw gemeubeld met vaste kasten in werkt in de fabriek. Aan de buiten- De centrale kern van het gebouw mahoniekleurig merbauhout (foto van de

kant zijn ze glad uit de gietvorm geko- herbergt alle verticale circulatie- auteur). BRUSSEL ERFGOED

107 HET CBR-GEBOUW, EEN VOORBEELD VAN DOORGEDREVEN PREFABRICATIE

Afb. 6a en 6b De modules die de gevels vormen zijn langs binnen geprofileerd om de balken te dragen die twee per twee één geheel vormen met de vloerelementen (zogenaamd TT-balksysteem). Deze balken zijn zichtbaar gelaten en dragen bij tot het functionalistische karakter van het gebouw (foto’s van de auteur).

Afb. 7 Algemeen beeld van de betonnen trap die de eerste kelderverdieping verbindt met de begane grond (foto van de auteur).

ruimten (vier liften en twee trappen- werd samengesteld uit wit cement met de onderdelen van de vloerpla- hallen) en de technische kokers. De en lichtgrijze granulaten, kreeg een ten, eveneens in gewapend beton. twee geschrankt ingeplante vleu- ruw uitzicht door het met een zuur Deze laatste werden uitgevoerd in gels van het gebouw zijn opgetrok- te wassen (afb. 4 en 5). De modu- prefab beton. De betonnen draag- ken rond deze centrale, dragende les van de lange gevels en de cen- balken bleven bewust zichtbaar: het kern, die werd opgetrokken uit ter trale kern dragen de betonnen bal- zijn zeer leesbare getuigen van het plaatse gestort beton. Het beton, dat ken die per twee een geheel vormen draagsysteem van dit gebouw en ze

108 Afb. 8 en 9 Details van de trappen van de betonnen trap die de eerste kelderverdieping verbindt met de begane grond (foto’s van de auteur).

schenken de ruimte een harmonieus beurt en elke aanpassing liet zijn dig behouden moeten blijven, onge- ritme. Tussen de balken werden ver- sporen na. Slechts een deel van de acht het herinrichtingsproject dat de laagd-plafondelementen ingevoegd achtste verdieping bleef nagenoeg nieuwe eigenaar voor ogen heeft. De met het oog op de integratie van ongewijzigd. De oorspronkelijke toekomstige gebruikers (de nieuwe technische leidingen en de bevesti- landschapskantoren maakten bij- eigenaar Louis De Waele voor ver- ging van verlichting (afb. 6a en 6b). voorbeeld plaats voor kleinere ruim- diepingen 1 en 2, Deloitte voor 3, en ten. Ondanks de scheidingswanden Fosbury & Sons voor de overige ver- De monumentale draaitrap verbindt en de wijzigingen aan de afwerking diepingen) beschouwen dit niet als de eerste kelderverdieping met de bleven de kwaliteit en identiteit van een verplichting maar als een reële gelijkvloerse verdieping. De bekis- het gebouw overeind. De centrale opportuniteit om “het prestige van ting hiervan werd bestudeerd om kern, met de verticale circulatie en het gebouw te laten afstralen op de een prefab-uitzicht te simuleren. De de technische kokers, bleef zelfs firma’s die er gevestigd zijn”, zoals in treden werden uitgevoerd in geha- opmerkelijk goed bewaard. de reclame van het constructiesys- merd beton (afb. 7, 8 en 9). teem Ergon aan het eind van de jaren In mei 2017 werd CBR overgenomen ’60 te lezen stond (afb. 1). door een Duitse onderneming en EEN NOODZAKELIJKE moest de maatschappelijke zetel van FLEXIBILITEIT CBR verhuizen. Het gebouw werd EEN RESPECTVOL dan ook te koop aangeboden. Het HERINRICHTINGSPLAN De firma CBR nam in 1970 haar kwam in handen van de firma Louis intrek in het nagelnieuwe gebouw De Waele, een Belgische onderne- In overleg met de Directie Cultureel APRIL 2019 en bleef er tot het in 2018 werd ver- ming die al meer dan 150 jaar actief Erfgoed werd duidelijk bepaald welke - kocht aan de firma Louis De Waele. is in de bouw. Intussen werd op 27 opmerkelijke elementen bijdra-

Tijdens die halve eeuw werden, tel- oktober 2016 een regeringsbesluit gen tot de identiteit van dit gebouw. NR 030 kens onder toezicht van architect van het Brussels Hoofdstedelijk Vervolgens kon een inrichtingsplan Constantin Brodzki en diens zoon, Gewest uitgevaardigd waardoor het uitgewerkt worden dat de architec- diverse werkzaamheden uitgevoerd volledige gebouw als monument en turale kwaliteit van het gebouw veilig om in te spelen op de onvermijde- zijn omgeving als landschap wer- stelt. Het betreft onder meer de bou- lijke modernisering en op de behoef- den ingeschreven op de bewaar- welementen in beton: de TT-balken, ten van het personeel dat er werkte. lijst. De architecturale identiteit van de modules die de gevels vormen, de

Alle verdiepingen kwamen aan de dit opmerkelijke pand zal dus volle- muren van de centrale kern, de trap BRUSSEL ERFGOED

109 HET CBR-GEBOUW, EEN VOORBEELD VAN DOORGEDREVEN PREFABRICATIE

Afb. 10 Het CBR-gebouw op het einde van de werken na de demontage van de scheidingswanden, verlaagde plafonds en vloerbekledingen. De tijdelijke verwijdering van de scheidingswanden op deze foto laat goed de structurele rol zien van de gevel die, in combinatie met de TT- balken, voor een volledig open binnenruimte zorgt (foto van de auteur).

a b

Afb. 11a tot 11e De inrichting van de kantoren van de Ondernemingen Louis De Waele op de 1ste en 2de verdieping was een mooi voorbeeld van landschapskantoren (foto’s van de auteur).

110 c d

Er werden derhalve twee afzonder- resultaat getuigt van de mogelijkhe- lijke vergunningen afgeleverd. Deze den om het gebouw aan te passen aan betreffen respectievelijk de reali- de behoeften van de gebruikers, zon- satie van werkzaamheden voor de der toegevingen te doen aan de archi- afbraak van scheidingswanden, ver- tecturale kwaliteit (afb. 11a tot 11e). laagde plafonds en vloerbekledingen die geen voorwerp waren van de procedure voor bescherming van het BIBLIOGRAFIE: gebouw (vergunning van 9 februari 2018), en de inrichting en realisatie - NOVGORODSKY, L., ‘Nouveau siège e social de la S.A. Cimenteries C.B.R. van scheidingswanden en afwerkin- à Watermael-Boitsfort (Bruxelles)’, gen in het gebouw teneinde er de kan- La Technique des Travaux, n°331, pp. van de gelijkvloerse naar de eerste toren van de ondernemingen onder te 267–273. kelderverdieping – stuk voor stuk ele- brengen (vergunning van 7 mei 2018) - HOSTE, G., Constantin Brodski, architecte, Mardaga, ‘Archi recherche’, menten die ongewijzigd en zichtbaar (afb. 10). 2004, 141 pagina’s. moeten blijven. - VAN DE VOORDE, S., Bouwen in De gemaakte keuzes voor de herin- beton in België (1890-1975), deel 1: Ook andere elementen moeten richting tonen aan dat de nieuwe Samenspel van kennis, experiment gevrijwaard en opgewaardeerd wor- gebruikers bereid zijn om het functi- en innovatie, doctoraatsthesis Ingenieurswetenschappen & den. Het gaat hier om originele ele- onalistische karakter van het gebouw Architectuur (onder leiding van menten zoals de vaste houten kas- te vrijwaren. De geplande scheidings- Luc Taerwe en Johan Lagae, Gent), ten van de centrale kern, de houten wanden en de nieuwe afwerking wor- Faculteit Ingenieurswetenschappen & Architectuur UGent, 2010-2011, 845 omkastingen van de ejecto-con- den weliswaar aangepast aan de pagina’s. vectoren, de houten omkaderingen smaken en behoeften van de gebrui- - DEMEULEMEESTER, T., ‘Iconisch van de vensters, de parketten met kers, maar ze ondergraven op geen Brussels kantoorgebouw krijgt make- stootvoegen op de gelijkvloerse en enkele manier de leesbaarheid van over’, De Tijd, katern Sabato, 9 mei 2018. APRIL 2019 de eerstekelderverdieping en alle het plan, ze zetten integendeel in op - BARBIER, S., Expertenbureau Ph. - mahoniehouten scheidingswanden het behoud van de centrale kern, die Deplasse & Associés sprl, Audit énergétique du Permis d’environnement, van de achtste (directie)verdieping. de twee geschrankte vleugels van het 2016, 90 pagina’s. NR 030 Tot slot moet ook het meubilair dat gebouw met elkaar verbindt. De con- - Besluit van de Brusselse

Brodzki zorgvuldig koos voor het structie-elementen blijven perfect Hoofdstedelijke Regering van 22 onthaal op de gelijkvloerse verdie- zichtbaar en dragen bij tot de sobere november 2018 tot inschrijving op de bewaarlijst van het volledige CBR- ping en op de directieverdieping elegantie van de plek. De afbeeldin- gebouw, gelegen Terhulpsesteenweg ongewijzigd in het gebouw blijven, gen tonen de inrichting van de ver- 185 te Watermaal-Bosvoorde, als omdat het bijdraagt tot de estheti- diepingen waar nu de onderneming monument, en van een deel van de omgeving errond als landschap.

sche coherentie van het geheel. Louis De Waele gevestigd is. Het BRUSSEL ERFGOED

111 BOUWKUNDIG ENGINEERING ERFGOED 1944-2018

DOSSIER ONDERZOEK TER GELEGENHEID VAN DE SLOOP VAN EEN VOETGANGERSBRUG IN VOORGESPANNEN BETON

BERNARD ESPION INGENIEUR IR AAN DE ECOLO POLYTECHNIQUE, HOOGLERAAR ULB MICHEL PROVOST BURGERLIJK INGENIEUR BOUWKUNDE, HOOGLERAAR ULB, VENNOOT ORIGIN ARCHITECTURE & ENGINEERING. JOINT RESEARCH GROUP ULB-VUB ‘CONSTRUCTION HISTORIES BRUSSELS’

112 De geschiedenis van de betontechnologie wordt niet alleen op basis van archiefonderzoek geschreven. Een archeologische blik op de bouwwerken, hun schadebeeld en hun pathologieën helpt om een beter begrip te krijgen van de materiële aspecten van de uitvoering zoals ze wordt voorgeschreven in bestekken en technische productﬁches. In dit geval hebben de auteurs

NOOT VAN DE REDACTIE DE VAN NOOT via een intrusief en destructief experiment de technische eigenschappen van een van de eerste Belgische realisaties in voorgespannen beton tot op het bot kunnen evalueren.

Tot 1 juni 2018 lag er in Ander- DE EERSTE CONSTRUCTIES van opgespannen staaldraad) en lecht, in het verlengde van de IN VOORGESPANNEN van ‘verankeringen’ van deze kabels Gosseliesstraat, een betonnen BETON IN BELGIË in het beton nadat het is uitgehard. voetgangersbrug over het kanaal van Charleroi (afb. 1). In 2019 werd De eerste toepassingen van voor- Voorgespannen beton hield heel wat ze vervangen door een mobiele, gespannen beton dateren van de voordelen in tegenover gewapend metalen hefbrug, ontworpen door jaren ‘30. Tot 1945 ging het echter beton. Toen in dezelfde periode de het Bureau Greisch. Bijzonder aan om experimentele en uitzonder- oorlog uitbrak, kwam het erg gele- de oude brug was dat ze het eer- lijke gevallen. Om precies te zijn, gen dat het voorgespannen beton ste bouwwerk was van het type pakte de Franse ingenieur Eugène belangrijke besparingen toeliet ‘brug’ of ‘voetgangersbrug’ in Freyssinet in 1939 uit met het aller- inzake het gebruik van materialen, voorgespannen beton dat in België eerste ontwerp van een brug (in zowel staal, beton alsook cement. gebouwd en in gebruik genomen Luzancy, over de Marne) waarvoor Het gebruik van al die materialen werd, meer bepaald in oktober post-tensioning werd toegepast, een was tijdens de oorlog aan banden 1944, zeven weken na de bevrijding technologie die gebruik maakt van gelegd, maar ook tijdens de weder- van Brussel. een systeem van ‘kabels’ (bundels opbouw was iedere besparing bijzonder welkom. Voor deze toepassing was een andere wapening nodig dan voor gewapend beton: zeer sterke staaldraad van vijf millimeter doorsnede in plaats van gladde stangen zacht staal zoals men gebruikte in het gewapend beton van die tijd. APRIL 2019 Vanaf 1941 begon de Brusselse - bouwonderneming Blaton-Aubert

op initiatief van en in nauwe samen- NR 030 werking met de Gentse professor Gustave Magnel de mogelijkhe- den af te tasten om voorgespannen beton met post-tensioning (voorspanning met nagerekt staal) in Afb. 1 De voetgangersbrug in de Gosseliesstraat in Anderlecht in 1945 (inventaris Ministerie België te introduceren. Van 1942 tot

Openbare Werken. Fotografische dienst, Foto’s van bruggen 1934-1953 © ARA). 1944 ontwikkelden ze een specifiek BRUSSEL ERFGOED

113 BOUWKUNDIG ENGINEERING ERFGOED 1944-2018

DE VOETGANGERSBRUG VAN DE GOSSELIESSTRAAT

We zijn op de hoogte van het ontwerp en de bouw van deze brug in voorgespannen beton in 1944 dankzij een artikel van de ingenieur van Bruggen en Wegen die de werken leidde (Santilman, 1948) en de beschrijving door professor Magnel (Magnel, 1948), maar sinds kort ook vooral dankzij een dossier uit de archieven van de firma Blaton- Aubert, die sinds 2013 ontsloten zijn.

Op de plaats van de voetbrug aan de Gosseliesstraat bestond al sinds 1930 een voetgangersbrug in gewapend beton, gebouwd volgens een Afb. 2 bestek uit 1921. Deze brug werd Het 'Sandwich'-systeem van voorspanning door post-tensioning (© Magnel, 1948). in 1940 afgebroken. Initieel overwoog men om een nieuwe brug in gewapend beton te bouwen volgens hetzelfde model. Die reconstruc- tieopdracht was trouwens al toegewezen aan de Brusselse firma Ing. Raymond Clauses. Gezien het succes van de geslaagde test met de experimentele voorgespannen balk in juli 1943, stelden de firma Blaton- Afb. 3 Dwarsdoorsneden aan het landhoofd (A-A) en op halve breedte (B-B) van de Aubert en professor Magnel begin voetgangersbrug (© Brice Delsaute naar documenten van de Archives Blaton). september 1943 echter een alternatief ontwerp voor de brug voor. Dit werd aanvaard en zo werd Blaton- Aubert onderaannemer van de firma Clauses om de voorspanning toe te passen. Ook het studiewerk voor het volledige project van het voorge- Afb. 4 spannen beton werd uitgevoerd door Opstand van de voetgangersbrug met aanduiding van het tracé van de kabels in de balken het studiebureau van Blaton-Aubert. (© Brice Delsaute, naar documenten van de Archives Blaton).

De passerelle bestaat uit twee Belgische voorspanningstechnolo- Aubert voor de bouw van de (nog hoofdliggers in voorgespannen gie met post-tensioning die bekend steeds bestaande) spoorbruggen beton met een spanwijdte van 20,94 zou worden onder de benamingen van de Noord-Zuidverbinding over meter die een brugdek in gewa- ‘Sandwich’ en ‘Blaton-Magnel’ (afb. de Spiegelstraat. De test overtuigde pend beton dragen (afb. 3). Halfweg 2). Deze technologie werd op opzien- het Bestuur van Bruggen en Wegen de liggers bedraagt de hoogte 1,5 barende wijze gevalideerd door in de herfst van 1943 om varianten meter, wat niets te maken heeft een succesvolle test met breuk- van voorgespannen beton in aan- met hun draagvermogen of sterkte belasting van een balk in voorge- merking te laten komen bij aanbe- maar louter met hun functie als spannen beton met een spanwijdte stedingen voor de heropbouw van brugleuning. Elke ligger is voor- van 20 meter. De test vond plaats bruggen in gewapend beton die in gespannen met nagerekt staal, via in juli 1943 op de werf van Blaton- 1940 waren vernietigd. twee kabels die elk 40 staaldra-

114 Afb. 5 Afb. 6 Na het vrijmaken van de betonbekleding zijn de kabels zichtbaar Stroomopwaartse kant van de voetgangersbrug in oktober 2017 die tot één kabel zijn samengevoegd. Men ziet ook de koker in (© Bernard Espion). staalplaat, de staaldraden van 5 mm diameter en de verharde injectiemortel tussen de draden (foto van de auteurs, 2018).

den van vijf millimeter doorsnede baar is dan de wapening van het rekt staal. Bij externe voorspanning omvatten: de ene loopt in rechte gewone gewapende beton. Men is het mogelijk de graad van corro- lijn, de andere volgt een opwaarts was hier van bij de invoering van sie te evalueren via visuele inspec- gerichte, concave parabool (afb. 4); het voorgespannen beton van op tie, en is het gecorrodeerde materi- beide kabels zijn in het centrale deel de hoogte, wat de maatregelen ver- aal relatief gemakkelijk te vervangen. onderling verbonden om één enkele klaart die werden genomen om deze Bij realisaties met interne voorspan- kabel van 80 staaldraden te vor- wapeningen te beschermen tegen ning, zoals in het geval van de lig- men (afb. 5). De staaldraden lopen corrosie: insluiting in een metalen gers van de voetgangersbrug van de door rechthoekige kokers uit staal- koker, op zijn beurt geïnjecteerd met Gosseliesstraat, is het niet mogelijk plaat met een dikte van 0,6 milli- een zeer alkalische cementmelk die om de visu de corrosiegraad van de meter. Nadat de staaldraden onder een beschermende elektrochemi- voorspanningswapeningen (de staal- spanning gebracht waren, werden sche omgeving levert, royale dikte draden) te evalueren. In dat geval is deze kokers geïnjecteerd met een van het afdekbeton rond de kokers de behandeling tegen corrosie ook cementmelk die het staal beschermt en voldoende dimensionering van het veel delicater. tegen corrosie. De staaldraadkabels voorgespannen beton om te vermij- van de balken van de voetbrug werden dat het beton barst en scheurt en Aangezien de brug in 1944 een pri- den eind oktober 1944 opgespannen. zodoende een ideale toegang creëert meur vormde inzake voorgespannen voor corrosie-uitlokkers. Dit belet beton in België, werden er maatre- De pathologie van bouwwerken in niet dat – net zoals bij gewapend gelen getroffen om de uitvoering voorgespannen beton verschilt wei- beton – de duurzaamheid van het van het beton goed te verzorgen. nig van die in gewapend beton, maar voorgespannen beton soms proble- Een document uit de archieven van heeft toch een specifiek aandachts- matisch is gebleken: heel wat brug- de firma Blaton-Aubert doet zelfs punt. De voorspanning met nage- gen in voorgespannen beton die in vermoeden dat architect Jean-Jules rekt staal wordt nagenoeg uitslui- de jaren ‘40 tot ‘70 werden gebouwd, Eggericx werd geraadpleegd voor APRIL 2019 tend toegepast voor de bouw van vertoonden pathologieën die renova- de architecturale vormgeving van - kunstwerken die – in tegenstelling tie nodig maakten of gewoonweg tot de passerelle. De atmosferische tot gebouwen – blootgesteld wor- vervanging leidden. Corrosie wordt en stedelijke vervuiling, evenals de den aan de schadelijke werking bij uitstek veroorzaakt door water. toevoeging van dikke leidingen die van chlorides uit dooizouten en Heel vaak zijn de problemen te wij- de elektriciteitskabels naar de over- aan waterinsijpeling bij gebrek aan ten aan een slordige uitvoering. Er kant voeren, hebben de oorspronke- waterdichting. Zo zijn alle ‘gunstige’ moet ook een onderscheid gemaakt lijk elegante architecturale struc- voorwaarden verenigd voor de cor- worden tussen (voetgangers)brug- tuur echter herleid tot een lelijke, rosie van de voorbespanningswa- gen met een ‘externe’ dan wel een slecht onderhouden nutsconstruc-

pening, die hiervoor nog meer vat- ‘interne’ voorspanning met nage- tie in een industriële context (afb. 6). ERFGOED BRUSSEL NR 030

115 BOUWKUNDIG ENGINEERING ERFGOED 1944-2018

EEN OPPORTUNITEIT Afb. 7 Barst in het be- VOOR ONDERZOEK ton aan de binnenkant van een balk halverwege A priori liet niets vermoeden de voetgangers- dat de voetgangersbrug van de brug door zijn eigen gewicht. Gosseliesstraat te lijden had onder De opening corrosieproblemen. De vervanging, (0,8 mm) wordt vastgesteld met die al enkele jaren gepland was, een vergelijkend beoogde een verbetering van het meetinstrument (foto van de fietscomfort. De toegang tot de brug auteurs, 2018). verliep immers via een trap. Verder verhinderde de hoogte van de brug de doorvaart van aken met twee lagen containers (maar dat laatste was ook het geval voor andere kunstwerken over het kanaal). hoog geladen waterwegvoertuig. In oktober 2018 werd de voetgan- De brug werd in de nacht van 1 op gersbrug belast met zakken gevuld Omdat de afbraak van dit bouwwerk 2 juni 2018 weggehaald en neerge- met granulaten van elk 1,5t (afb. 8). vastlag, overtuigden de auteurs van plant op een terrein dat de Haven De belasting werd progressief opge- dit artikel het Brussels Gewest om van Brussel hiertoe ter beschikking voerd (tot 54 zakken), nagenoeg vijf de brug vóór de definitieve vernie- had gesteld op de kanaaloever, niet keer de nuttige dienstbelasting tiging (die sowieso niet ter plaatse ver van de Biestebroeckbrug. Eerst was bereikt, en de doorhang van de kon plaatsvinden) te onderwerpen werd ze grondig gereinigd onder balk gemeten op halve spanwijdte. aan een onderzoeksprogramma en hoge druk. Het onderzoek van de Daarbij werden vooral de scheur- aan een belastingsproef met het beschadigde zone toonde aan dat vormingen en hun opening in kaart oog op een betere wetenschappe- het plaatijzer was weggerukt (open gebracht (afb. 9a tot 9b). We kun- lijke kennis over de levensduur en koker) maar dat de staaldraden nen hier niet dieper ingaan op deze duurzaamheid van bouwwerken in nog niet blootlagen. Verder bleek resultaten en beperken ons hier tot voorgespannen beton van de eerste dat elke balk halfweg over een aan- de eenvoudige vaststelling dat deze generatie, en in het bijzonder deze zienlijke hoogte gescheurd was, en passerelle, een pionier in voorge- met het voorspanningssysteem dat enkel ten gevolge van het eigen spannen beton, haar werk na 74 jaar ‘Blaton-Magnel’, dat in België veel- gewicht van de brug. De opening van nog uitstekend deed, conform de vuldig werd gebruikt tot het begin deze scheur bedraagt in dit stadium huidige vereisten inzake draagver- van de jaren ‘60. Bij wijze van voor- 0,8 millimeter (afb. 7). Het bestaan mogen en gedrag tijdens gebruik. beeld toont de recente dramatische van deze scheuren weerspiegelt Ook de vernietiging van de voetgan- instorting van de brug in Genua (op het gegeven dat het principe alleen gersbrug was leerrijk: de voorspan- 14 augustus 2018) het belang aan van dimensionering van de balken ningswapeningen, waarvan men van dergelijk wetenschappelijk niet het gewenste resultaat gaf, vreesde dat ze gecorrodeerd waren, onderzoek voor de evaluatie van het namelijk het vermijden van scheu- bleken nog in perfecte staat en had- reële en residuele draagvermogen ren tijdens het gebruik. Deze vast- den niets van hun mechanische per- van kunstwerken in voorgespannen stelling bevestigt diverse vroegere formantie verloren. beton die meer dan 40 jaar geleden studies die aangaven dat de lang- werden gebouwd. durig gehanteerde concepten van Tegenwoordig is het bon ton om kri- dimensionering van voorgespannen tiek te geven op de staat van beton- In oktober 2017, toen de passe- beton (vermoedelijk tot de jaren ‘80) nen infrastructuren. Die is in som- relle nog in gebruik was, maakte de ‘voorspanningsverliezen’ zwaar mige gevallen gerechtvaardigd, een visueel onderzoek van de brug onderschatten. Deze ‘berekenings- wanneer de initiële kwaliteit van de al duidelijk dat de koker van de fout’ vormt meestal geen probleem constructie onvoldoende was of bij onderste kabel van de stroomop- voor het draagvermogen maar gebrek aan onderhoud. Maar soms waartse ligger bloot lag, en dat een kan het gedrag tijdens gebruik van leiden het voorzichtigheidsprin- stuk beton van ongeveer 1,5 meter kunstwerken beïnvloeden en in ern- cipe of politieke opties tot de ver- lang was weggerukt, vermoede- stige gevallen leiden tot gedwongen nietiging van kunstwerken die in lijk bij een aanvaring door een te vervanging. wezen hun levenseinde nog lang

116 Construction engineering heritage 1944-2018 An investigation of a prestressed concrete footbridge prior to demolition

Recently replaced, the footbridge on Rue de Gosselies in Anderlecht was the very first ‘bridge’ or ‘walkway’ type structure in Belgium to be made from prestressed concrete using post-tensioning. Before its demolition, it underwent a series of investigations and was Afb. 8 subjected to load testing in order Belasting van de voetgangersbrug met zakken granulaat (foto van de auteurs). to further scientific knowledge of the durability and long-term resistance of the first generation of prestressed concrete structures.

The recent dramatic collapse of the Genoa bridge is testament to the importance of research to evaluate the actual and residual load-bearing capacity of prestressed concrete structures built more than 40 years ago. Afb. 9a De ingenieurs analyseren de structuur van de brug en The Rue de Gosselies footbridge markeren de barsten met was subjected to a load of up to wit krijt (J.-M. Basyn, 2018 © urban.brussels). five times the useful ‘service load’ without breaking. An extensive examination demonstrated that a very old prestressed concrete Afb. 9b structure can still perform very (foto W. Coppens, well. Extending the lifespan 2018 © GOB). of old engineered structures constitutes a positive contribution niet bereikt hebben. Het grondige BIBLIOGRAFIE to sustainable construction. onderzoek van de voetgangersbrug van de Gosseliesstraat toont aan dat - SANTILMAN, H.N.F., ‘Note sur

l’emploi du béton précontraint dans APRIL 2019 een oud bouwwerk in voorgespan- la construction des passerelles - nen beton – in dit geval het oudste de la rue de Gosselies et de in België – nog altijd performant kan Malheide sur le Canal de Charleroi à Bruxelles”, Annales des Travaux zijn. De verlenging van de levens- Publics de Belgique, Brussel, 1948, duur van oude kunstwerken in beton pp. 127-141, 309-340. vormt een positieve bijdrage – wat - MAG NEL, G., Le Béton précontraint. koolstofbalans aangaat – tot duur- Gent, Fecheyr, 1948. zaam bouwen. - CULOT, M., DEVOS, R., ESPION, B., et al., Blaton, Une dynastie de constructeurs / Een dynastie van bouwers,

Vertaald uit het Frans AAM, Bruxelles / Brussel, 2017. ERFGOED BRUSSEL NR 030

117 DE BRUSSELSE REUZEN

VARIA EEN SPRINGLEVENDE, EEUWENOUDE TRADITIE

JEAN-PAUL HEERBRANT CENTRE ALBERT MARINUS

118 De processiereuzen van Brussel zijn sinds 2005 opgenomen in de lijst van immaterieel werelderfgoed van Unesco. Ze zijn de erfgenamen van een traditie die teruggaat tot het einde van de middeleeuwen. Deze gigantische ﬁguren, die vaak gefantaseerde, traditionele personages en hun familie voorstellen, vergezeld van een menagerie van opmerkelijke dieren, worden

NOOT VAN DE REDACTIE DE VAN NOOT gemaakt en gerepareerd door bewonersverenigingen. De traditie, soms door de overheid aangemoedigd of zelfs gebruikt, soms afgekeurd of verboden, heeft de eeuwen getrotseerd. Het Centre Albert Marinus houdt zich bezig met de geschiedenis en inventarisatie van dit fenomeen, dat in de zomer van 2018 nog in de schijnwerpers stond op een tentoonstelling in het Coudenbergpaleis.

De oorsprong van de Brusselse reu- DE REUZEN VAN DE In de loop der tijden steeg het aantal zen is onlosmakelijk verbonden met OORSPRONKELIJKE reuzen en de dieren van hun mena- de geschiedenis van de Ommegang, OMMEGANG gerie gevoelig. Zo verschenen er in de beroemdste processie van deze de stoet kamelen (in verband met Brabantse stad. Het is bekend dat Een verslag van 1543 vermeldt voor het thema van de Drie Koningen), de Brusselse archieven leemten het eerst antropomorfe reuzen in een eenhoorn (symbool van de zui- vertonen. De eerste bewaarde ver- Brussel, die kort daarna door de verheid en dus van de Maagd Maria) melding over de aanwezigheid van Spaanse kroniekschrijver don Juan en een pelikaan (metafoor voor de een reus in de Ommegang dateert Cristóbal Calvete de Estrella worden eucharistie en allegorie van de lief- van 1529 en betreft het Ros Beiaard. beschreven. Deze doet het relaas dadigheid). In 1615 wilde de stad Er is echter reden om aan te nemen van de Blijde Intrede van Karel V en voor de intrede van de aartsherto- dat er al voor deze datum, onge- zijn zoon, de toekomstige Filips II, gen Albrecht en Isabella flink uit- veer driekwart eeuw vroeger, reu- die de stad Brussel in 1549 voor hen pakken. Deze grootse editie van de zen werden opgevoerd. Dit blijkt uit organiseerde. De tekst doet gede- Ommegang is de eerste die icono- een octrooi uit de eerste helft van de tailleerd verslag van de plechtig- grafisch werd vastgelegd. Er wer- 15de eeuw dat de stad uitreikte voor heid en heeft het over een paar reu- den acht schilderijen besteld bij een lokaal waar het materiaal van de zen ‘met een ontzettende en enorme Denis Van Alsloot en zijn entourage. APRIL 2019 stoet werd bewaard. De populariteit gestalte’ vergezeld van een reuzin Daarop zien we onder meer Sint- - van het fabelachtige strijdros in onze (de min?) met een kind ‘woest van Christoffel, de enige heilige die in

streken (meer dan 20 figuren) is te gebaren en gestalte’. De aanwezig- processies als reus werd voorge- NR 030 verklaren door de wil van de ste- heid van een familie reuzen hoeft steld, en Sint-Joris met de draak. den van de voormalige Nederlanden ons niet te verwonderen. In de 16de Op het vierde schilderij van de reeks om tegenover een centraliserende eeuw wilde men de reuzen mense- zijn zelfs vier reuzen afgebeeld macht hun onafhankelijkheid in de lijker maken. Daarom kregen ze een (afb.1). De twee reuzen die voorop- verf te zetten, op het moment dat de echtgenote en afstammelingen (in gaan, zijn ongetwijfeld diegene die hertogen van Bourgondië hier hun 1540 doet in Namen voor de eerste door Calvete de Estrella werden

macht deden gelden. keer een meisje haar intrede). beschreven. De reus (zonder naam) BRUSSEL ERFGOED

119 DE BRUSSELSE REUZEN

Afb. 1 David Noveliers, De Ommegang van Brussel van 1615, het défilé van de reuzen van het Ros Beiaard in de Guldenhoofdstraat, olieverf op doek, ca. 1615 (privécollectie).

met bepluimde hoed, het naar ach- tweede illustratie van de Ommegang dien met vijf waren, worden er ter gerichte zwaard in de hand, die bewaard, daterend uit de 17de eeuw. negen en daarna 18. Hun variëteit vooropgaat, is vergezeld van zijn Het betreft een anonieme gravure, en aantal moesten voor het publiek echtgenote, die nauwgezet op zijn afgebeeld in Bruxella, incompara- de vreemde dieren oproepen die in Spaans is gekleed. Dan volgen de bili exemplo Septenaria van Erycius de wereldwijde bezittingen van de Sultan (herkenbaar aan het krom- Puteanus (1646), waarop drie reu- koning van Spanje te vinden waren. zwaard) en de Sultane (van wie de zenparen te zien zijn, vergezeld van De antropomorfe reuzen waren kleren eerder de Franse mode vol- drie kinderen. Op de achtergrond is voortaan met 11; de familie werd uit- gen). Het majestueuze en angstaan- vaag het Ros Beiaard te zien tus- gebreid met nog twee kinderen. jagende Ros Beiaard, bereden door sen de dieren van de menagerie, de de Vier Heemskinderen die met hun arend (of griffioen), de eenhoorn en De 18de eeuw was de reuzen niet zwaard zwaaien, sluit de stoet. Op de kameel. goedgezind. Ze werden niet meer zo het vijfde schilderij van de reeks regelmatig in stoeten opgevoerd. De zien we de kamelen, de eenhoorn Uit de gedrukte programma’s van clerus stond afkerig tegenover hen en de arend (symbool van Johannes de Ommegang van 1682 en 1698 en bedacht allerlei listen om de aan- de Evangelist, verwijzend naar de kunnen we opmaken dat de mena- wezigheid van profane elementen uit overwinning van het christendom gerie nog werd uitgebreid. De van de processies te weren. Nochtans op het heidendom). Er is nog een teen gemaakte monsters, die voor- waren ze in 1720, 1735, 1750 en 1770

120 in de straten van Brussel te zien. den nu in het programma bij naam zen werden geminacht en kenden Hun laatste optreden tijdens het genoemd: Klein Janneke, zijn broers veel tegenspoed, maar ze hielden ancien régime had plaats in 1785. Michieltje en Pietje, de onbezon- stand. Maar toen kwam de Franse De landvoogden van de Oostenrijkse nen bruid met Jean de Nivelles, Revolutie met haar vernielzucht en Nederlanden, aartshertogin Maria de Sultan en de Sultane, Papa en haar drang om alles wat te maken Christina en haar echtgenoot Albert Mama, Grootvader en Grootmoeder. had met het ancien régime uit te van Saksen-Teschen, wilden het Het familiale karakter wordt dus in roeien. Het waren harde tijden voor programma echter tot het uiterste de loop der tijden almaar sterker reuzen. beperken om de kosten te drukken, benadrukt en het feit dat de reuzen maar ook uit persoonlijke overtui- namen hebben, brengt ze dichter bij ging. Zij behoorden tot de elite van het publiek. DE REUZENOPTOCHTEN IN APRIL 2019 de verlichting die neerkeek op deze DE 19DE EN 20STE EEUW - volkse feesten en vond dat gebrui- Het einde van de eeuw voorspelde

ken uit het verleden totaal uit de echter weinig goeds. De edicten De Brusselse reuzen bleven NR 030 mode waren. De Ommegang ging van Jozef II legden kermissen en gespaard van de Franse storm, dus uit zonder de talrijke praalwa- volksfeesten aan banden (ze moes- wat niet het geval was voor de rest gens, maar de reuzen hielden stand. ten op het hele grondgebied op van de voormalige Nederlanden. Achttien van teen gemaakte dieren dezelfde dag worden georganiseerd) Bewijs daarvan is dat zes reu- (hetzelfde aantal als in 1698) trok- en reglementeerden processies, zen – Grootvader, Grootmoeder, ken door de straten. Ook de reu- waarin geen reuzen meer moch- Mieke, Janneke en twee kinderen

zen waren nog altijd met 11 en wer- ten verschijnen. De Brusselse reu- – opgeknapt en voor de gelegen- BRUSSEL ERFGOED

121 DE BRUSSELSE REUZEN

Afb. 2 De reuzen van de Meyboom of de folkloristische stoet van de Sint-Laurentiuswijk in Brussel, anonieme tekening, ca. 1840. (© KBR, Prentenkabinet, S II 91953).

heid getooid met oranje kokardes, rol tijdens de Meyboom en werden In 1865 defileerde de ‘hele fami- in oktober 1816 een menuet dansten een van de meest geliefde en popu- lie’ in de stoet die de Société royale ter ere van de Blijde Intrede van lairste onderdelen van het feest. de la Réunion lyrique organiseerde prins Frederik der Nederlanden, ten bate van de armen van Brussel tweede zoon van koning Willem. Hoewel de 19de eeuw de reputatie en van de slachtoffers van de ramp Ze traden opnieuw op in 1820, toen had niet erg gunstig te zijn voor de in de mijn Chevalières de Dour (57 zeven reuzen, vergezeld van zes reuzen, kan dit, gezien de frequentie doden door vrijgekomen mijngas in dieren uit de menagerie, deelna- van hun optochten in Brussel, ech- put nr. 1). men aan een optocht. Vijf jaar later ter betwijfeld worden. Zo werd in stapten dezelfde reuzen weer door 1848 een nationale bijeenkomst van De reuzen traden ook op tijdens de de straten van Brussel, naar aanlei- reuzenfiguren georganiseerd voor feesten van de Meyboom. Ze wording van het huwelijk van de kroon- de viering van de septemberdagen. den meerdere keren vermeld. Dat prins. Die festiviteiten kostten ech- In 1853 vierde België het veelbe- is het geval voor 1860, 1870 (heel ter veel geld en de stad besloot om sproken huwelijk van de hertog van waarschijnlijk het jaar waarin de de reuzen toe te vertrouwen aan Brabant, de toekomstige Leopold II, Gezellen van Sint-Laurentius de de vereniging van de Gezellen van met aartshertogin Maria-Hendrika familie lieten restaureren: Janneke, Sint-Laurentius, organisator van van Oostenrijk. Bij die gelegenheid Mieke, Grootvader, Grootmoeder, de Meyboom. Deze liet zes volwas- danste en zwierde vrijwel de hele de Sultan en de Sultane) en 1886. sen reuzen en een kind tijdens haar reuzenfamilie (Janneke, Mieke, 1890 was een succesjaar: op 2 juli feesten van 1839 en 1840 optreden. Grootvader, Grootmoeder en de werd op initiatief van de Koninklijke Daarvan is een mooie illustratie Sultan) – gerestaureerd op initia- Reddersvereniging van België een bewaard in het Prentenkabinet van tief van burgemeester Charles de reuzenstoet georganiseerd waarde Koninklijke Bibliotheek, waarop Brouckère – tot jolijt van het publiek. aan niet alleen Belgische maar onder meer Jean de Nivelles, Mieke De reuzen, gedragen door de gens ook Franse reuzen deelnamen. De en Janneke en hun baby en de Sultan du Rivage (een naam voor de sjou- Tarasque kwam uit Tarascon, maar te herkennen zijn (afb.2). De reuzen wers van de haven), bewezen zo hoe Gayant uit Douai en Gargantua uit speelden voortaan een belangrijke geliefd ze waren bij de Brusselaars. Duinkerke, die nochtans gevraagd

122 waren, ontbraken. Om waardig aan de festiviteiten te kunnen deelne- men, kregen de Brusselse reuzen een opknapbeurt. Voor de gelegenheid werden de kapsels, de kleren en ook de snor van de Grote Turk vernieuwd. De eeuw eindigde in schoonheid. In juli 1899 stapten de reuzen nog een keer door de straten, nu vergezeld van het Ros Beiaard, dat lange tijd afwezig was geweest maar door de stad Brussel was teruggekocht. Het Ros trok op, voorafgegaan door violen en pij- pers die ‘zijn’ deuntje speelden. Een voorbode van een schitterende toekomst…

In juli 1901 trok een nieuwe stoet van Afb. 3 reuzen en legendes twee keer door Voorbereiding van het Ros Beiaard voor de Ommegang van Brussel (anonieme foto, 1935 © Archives de la Ville d’Ath, Fonds René Meurant, dossier Bruxelles). het centrum van Brussel. Helaas waren er slechts weinig delegaties van buiten de stad. Opnieuw beet dacht waard was. Deze kunstwer- werd hernomen in 1929. De echte het Ros Beiaard, dat voor de gele- ken zijn een waardevolle bron om renaissance van de Ommegang in genheid vernieuwd was, de spits af. details op te sporen of een indruk te de vorm van een historische stoet Het werd gevolgd door Sint-Michiel geven van bepaalde aspecten (zoals dateert echter van 1930 en maakte en zijn draak en door de Brusselse het monumentale karakter van het deel uit van de feesten voor het hon- reuzen omgeven door notabelen. Ros Beiaard). Voorbeelden zijn de derdjarig bestaan van België. Onder Het publiek was in de wolken over gravures van de Fransman Paul bescherming van burgemeester het nieuwe kapsel van Mieke. In Renouard, die in Brussel logeerde, Adolphe Max en onder impuls van 1905 besliste de Brusselse over- en werken van Léopold Henderyckx, het Groot Koninklijk Serment en van heid om zich voor de viering van 75 Jules De Bruycker, Frans Masereel, de St-Joris-der-Kruisboogschutters jaar België te inspireren op de oude René Van de Sande of Jan Van en eerwaarde François Desmet, Ommegangen. Ze nodigde de traditi- Cleemput. Ook het nieuwe medium reconstrueerde Albert Marinus de onele verenigingen uit die in de oor- fotografie werd ingezet om beelden Ommegang van Brussel zoals die in spronkelijke volgorde defileerden van de reuzen vast te leggen. 1549 ter ere van Karel V was samen- getooid met hun ordeketens, sjer- gesteld. Dit verhaal werd elders pen, bandeliers en talrijke insignes. In 1910, naar aanleiding van de uitgebreid beschreven, we gaan Vervolgens dartelden 13 reuzen die wereldtentoonstelling in Brussel hier dus niet in op de details. Van de stad had laten restaureren, door en later ook nog bij enkele andere de deelname van de reuzen en hun de straten. Burgemeester Émile De gelegenheden, kwamen de reu- voor deze gelegenheid gereconstru- Mot was aanwezig op de Grote Markt zen weer naar buiten. De Eerste eerde menagerie bestaat er, naast om de groep te verwelkomen en gaf Wereldoorlog zou echter voor een een reeks interessante foto’s, een APRIL 2019 Mieke een handkus. lange onderbreking zorgen. In vrolijke tekening van Jean-Marie - 1920 besloot het stadsbestuur om Canneel, die wordt bewaard in het

Ook kunstenaars begonnen zich de tradities in ere te herstellen, Centre Albert Marinus. NR 030 te interesseren voor deze stoeten, wat bewijst dat de Ommegang een eveneens een teken van de ver- diepe indruk had nagelaten en bij In 1935 ontwerpt een organise- nieuwde belangstelling. Tot dan toe velen nostalgie opwekte. Van 1920 rend comité onder leiding van waren afbeeldingen van de reuzen tot 1926 werd jaarlijks een stoet Albert Marinus een grote stoet van die door de straten van de hoofd- georganiseerd waarin de oude gil- Belgische en buitenlandse reuzen, stad trekken zeldzaam, maar nu den en verenigingen in feestuitrus- die langs de centrale lanen defi-

werden ze een thema dat meer aan- ting werden geënsceneerd. De stoet leert. Deze keer komen de reu- BRUSSEL ERFGOED

123 DE BRUSSELSE REUZEN

koningin van Nederland in 1939. De Tweede Wereldoorlog werd hen echter fataal. Sommige werden vanaf 1946 gereconstrueerd. De volwas- sen reuzen werden groter (afb.4): ze waren allemaal groter dan vier meter en de Grote Turk werd 5,50 meter. Ze namen deel aan diverse bloemencorso’s, aan de verschillende edities van de Ommegang, aan de viering van de 500ste verjaardag van de toren van het stadhuis (1955) en aan de dag van de reuzen op de wereldtentoonstelling van 1958. Ze werden slecht onderhouden en slecht bewaakt en werden tussen 1963 en 1965 het slachtoffer van van- dalisme. De structuren gingen verloren, maar de koppen, de handen en sommige kledingstukken konden gered worden. Deze elementen werden toevertrouwd aan de Koninklijke Maatschappij van de Ommegang, die in 1973 vier reuzen reconstrueerde: Janneke, Mieke, Klein Janneke en Klein Mieke. De tenen structuren werden in Oudenaarde gefabriceerd.

Ondanks de veranderingen die haar wijk onderging, blijft de Meyboom Afb. 4 trouw aan het devies: ‘Il faut le Folkloristische stoet op de Antwerpsesteenweg (anonieme foto, ca. 1950 © Archives de la faire’ (Doe het maar eens na). De Ville d’Ath, Fonds René Meurant, dossier Bruxelles). meeste wijkbewoners zijn uitge- zwermd over andere delen van Brussel, maar dat heeft de verzets- zen uit alle hoeken van België: uit georganiseerd door het warenhuis geest en de ontembare drang van Aalst, Lokeren, Ieper, Hasselt, Macy’s. Onder applaus van de toe- de wijk om koste wat kost de voor- Kortrijk, Waver, Nijvel, Ath, Namen schouwers, sloot de reus Robot de ouderlijke tradities voort te zetten, en Bosvoorde (dat een reus parade. De robot, symbool van de niet aangetast. De reuzen vormen Opperjachtmeester stuurde). De toekomst, vervoegde hier de van een onmisbaar onderdeel van de reuzen van Brussel openden de teen en hout gemaakte reuzen uit stoet. De ouders – Mieke en Janneke stoet (afb.3). De toeschouwers het verleden. (Mijnheer en Mevrouw Iedereen) en waren verrukt over de reuzen uit de grootouders (Bompa en Moma) verre landen als Japan (monumen- In 1937 reisden de reuzen in open hebben voortaan nazaten: Rooske en tale karpers), China (draken), India vrachtwagens naar Parijs voor de Jefke, die als symbool van de bevrij- (Ravana en zijn metgezellen), en uit wereldtentoonstelling. De Franse ding na de Tweede Wereldoorlog zijn Bali (de tovenares Tjalon-Arang en douane hield ze 24 uur tegen omdat ontstaan. Zoals zijn naam het zegt, het monster Barong). De Verenigde de papieren niet in orde waren. Na belichaamt Pitje de Champetter, de Staten hebben op het vlak van reu- een hevig onweer, arriveerden ze laatstgeborene van de bende, een zen geen traditie die vergelijkbaar is in Parijs in erbarmelijke toestand. zachtmoedige veldwachter. Ze vor- met de onze en stuurden ‘opblaas- Terug in Brussel, werden ze hersteld men een sympathiek ensemble en bare’ reuzen, vergelijkbaar met en nog een keer tentoongesteld ter zijn zeker niet zoals René Meurant diegene die defileren in de parade gelegenheid van het bezoek van de het formuleert ‘spektakelaccessoi-

124 res’. Ze zijn wel degelijk ‘onderdelen van het feest’ (afb.5). Dit verschil is belangrijk, want deze reuzen verte- genwoordigen de geest van verzet, ze getuigen van het lidmaatschap van en de trouw aan een wijk die niet meer bestaat. Het is om die reden dat de reuzen van de Meyboom in 2005 door Unesco erkend werden als immaterieel erfgoed, net als het Ros Beiaard van Dendermonde, de reuzen van Ath en van Mechelen en de Doudou van Bergen (wat betreft de lijst die betrekking heeft op België).

Het feit dat Brussel een grootstad en een hoofdstad is, was eerder nadelig voor het behoud van het immateri- ele erfgoed. Volkse tradities worden gemakkelijker bewaard in kleine of middelgrote steden. Nochtans zijn tussen 1945 en 1958 verschillende nieuwe reuzen (ongeveer 45) geboren in de gemeenten van de agglo- meratie. Van deze nieuwe crea- ties overleefden echter weinigen de jaren 1960.

DE REUZEN VAN VANDAAG

Na een periode van desinteresse, is er vandaag een nieuw enthousiasme merkbaar, dat eerst in Brussel Stad ontstond en zich ver- Afb. 5 Meyboom van Brussel (anonieme foto, ca. 1930 © KIK-IRPA, Brussel, negatief x118767). volgens over de rest van het gewest verspreidde. De reuzen zien het licht op initiatief van handelsvereni- gingen (veruit de meeste), folkloris- persoonlijkheden uit een wijk of woordigen wijken waarvan ze het tische verenigingen, lokale anima- gemeente (Houwaert of Guy Cudell symbool of de fetisj worden. Dat is tiegroepen en scholen, vaak met de in Sint-Joost-ten-Node, Pogge in het geval voor de Grote Katelijne die hulp van de gemeentelijke diensten. Schaarbeek, Jean-Joseph van der de Vismet en het Sint-Katelijneplein APRIL 2019 In tegenstelling tot diegene die in Noot en Florence de Ruysschen vertegenwoordigt. Een aantal reu- - de voorbije eeuwen door de stra- in Ukkel) of om typische beroe- zen belichaamt waarden als verzet

ten trokken en die vaak anoniem pen (de waterdraagster en Pietje en oppositie (Charlier à la Jambe de NR 030 waren, hebben deze nieuwe reuzen de kuulkapper in Sint-Gillis). Soms bois) of typisch Brusselse humor (le een identiteit. Ze hebben Franse of gaat het om een historisch perso- roi de Zwanzanie, Lange Jojo). Er Brusselse namen. De meeste reu- nage (Maximiliaan-Emmanuel van zijn ook reuzen-persoonlijkheden zen zijn een man, een vrouw of een Beieren in Brussel) of een held uit (Luc Varenne, Simone Max, Jacques kind. In sommige gevallen stellen de literatuur (Tijl Uilenspiegel en Lippe en Jacques Brel). Maar uiter- ze een dier voor (hond of kat, sirene Nele in Elsene, Don Quichot in de aard passen sommige reuzen in

of vis). Heel vaak gaat het om lokale Bruegelwijk). Sommige vertegen- meerdere categorieën. BRUSSEL ERFGOED

125 DE BRUSSELSE REUZEN

INVENTAIRE DES Association des ○ Gudultje/Tante Gudule ○ Raimundo ○ GÉANTS EN RÉGION Commerçants du quartier Mon Oncle Propriétaire privé Bruegel ○ Jean de Nivelles ○ Palouk BRUXELLOISE (2018) ○ Dorotijke (Afb. 1) ○ Le Cheval Bayard ○ Palika ○ Georges ○ La licorne ○ Pikkou L’inventaire de géants ○ Isabelle ○ Le poisson ○ Miggou a été réalisé par Marie ○ Marion ○ L’a i g l e ○ Luk Vannieuwerburgh au ○ Kwiebe-Kwiebus ○ L’aigle Centre Albert Marinus ○ Rolle ○ Le dragon SAINT-GILLES en 2018. Il est repris de ○ Dona Brabantia (Afb. 2) ○ Le dromadaire Administration manière plus complète ○ Don Quichotte ○ Le dromadaire communale dans la publication ○ Isabelle de Portugal ○ Le cheval godet ○ Pietje suivante : HEERBRANT, ○ Philippe le Bon ○ Le cheval godet ○ Louiske J-P. (dir.), Géants !, ○ Le Grand Jacques ((Afb. ○ Lomme Woluwe-Saint-Lambert, 3) Propriétaire privé ○ la Porteuse d’eau Centre Albert Marinus, ○ Toots Thielemans ○ Jef du Tram 2018. L’enquête de 2018 ○ Prolo des Marolles ○ Paul SAINT-JOSSE-TEN-NOODE y est comparée avec les ○ Charlier à la Jambe de Administration résultats de la recherche Bois Théâtre Toone communale ○ menée en 2001. ○ L’Agent 15 Woltje (Afb. 7) ○ Houwaert ○ La Reine de l’Eau ○ Saint-Jos Propriétaire privé ○ Obelix ○ Guy Cudell ○ Le Chevalier du Crédit ○ Géant en bon état ○ Astérix Communal ○ Géant en mauvais état ○ Gaston Lagaffe SCHAERBEEK ○ Géant dont il ne reste que ○ Sophie Administration des parties Palais des Expositions ○ Tapir Affamé communale ○ Le Sonneur (Afb. 8) ○ Julo La Confrérie des EVERE Compagnons de UCCLE ANDERLECHT Administration Saint-Laurent Administration Procession communale ○ Janneke communale ○ Saint-Guidon ○ Kiete Witloof ○ Meeke ○ Jean-Joseph van der ○ Onulphe ○ Krooske ○ Bompa Noot ○ Berthe ○ Lommeke ○ Boma ○ Josèphe-louise van der ○ Poje ○ Wannes, de Plezante ○ Jefke Noot ○ Dongui le Dragon Wielrijder ○ Rooske ○ Florence de Ruysschen ○ Le Duc d’Aumale ○ Pietje ○ Jakske ○ Erasme GRAQG ○ Jan ○ Leneke ○ Gudule ○ Germi ○ Polleke ○ Guidon ○ Le grand cheval godet Propriétaire privé ○ Rikske le Meunier/ de FOREST ○ Le grand cheval godet ○ Schrek Molenaar Administration ○ Le petit cheval godet ○ Fiona communale ○ Le petit cheval godet AUDERGHEM ○ Nele WATERMAEL-BOITSFORT Propriétaire privé ○ Pauline Espace marionnettes de Le Coin du Balai ○ Achille ○ Alida Tubize (anciennement ○ Jan/Janeke ○ Pélagie ○ Forestine Vismet) ○ Bene/Beneke ○ Le Capitaine Haddock ○ Tichke BERCHEM-SAINTE- IXELLES ○ Simone Max (Afb. 4) ○ Choublac AGATHE asbl Flagey ○ Lange Jojo ○ Le cheval godet Administration ○ Thyl Uilenspiegel ○ Luc Varenne communale ○ Nele (Afb. 9) ○ Le Roi de Zwanzanie WOLUWE-SAINT- ○ Victor (Afb. 5) LAMBERT ○ Mamie Musée d’Art Fantastique ○ Jacques Lippe (Afb. 6) Association des ○ Pierre ○ Antoine Demol Commerçants de l’avenue BRUXELLES Georges-Henri Association JETTE Société royale de ○ Georges (Afb. 10) belgo-bavaroise Brasserie « Le Central » l’Ommegang ○ Henri (Afb. 10) ○ Maximilien-Emmanuel ○ Nicolas Bonaventure ○ Janneke ○ Marie Lesueur (Afb. 11) de Bavière ○ Mieke Centre de vie asbl ○ Grand-Papa WOLUWE-SAINT-PIERRE Association des com- ○ Cerise ○ Grand-Maman asbl Stockel merçants de Bruxelles ○ Riu le Dragon ○ Sainte Gudule ○ Baldewinus Port de Mer ○ Saint Michel ○ Michaella ○ La Grande Catherine KOEKELBERG ○ Le Sultan Administration ○ La Sultane communale

126 Afb. 1 Afb. 2 Afb. 3 Afb. 4 Dorotijke, reuzin van Dona Brabantia, reuzin De Grote Jacques, reus Simone Max, reuzin van de de Handelaars van de van de Vereniging van van de Vereniging van Espace marionnettes de Bruegel-Marollenwijk de Handelaars van de de Handelaars van de Tubize (voormalige Vismet) (© Centre Albert Marinus). Bruegel-Marollenwijk Bruegel-Marollenwijk (© Centre Albert Marinus). (© Centre Albert Marinus). (© Centre Albert Marinus).

Afb. 5 Afb. 6 Afb. 7 De koning van Zwanzanië, Jacques Lippe, reus van de Woltje, reus van het reus van de Espace Espace marionnettes de theater Toone (© Centre marionnettes de Tubize Tubize (voormalige Vismet) Albert Marinus). (voormalige Vismet) (© Centre Albert Marinus). Afb. 8 (© Centre Albert Marinus). De Belleman, reus van het Tentoonstellingspaleis (© Centre Albert Marinus). APRIL 2019 - NR 030

Afb. 9 Afb. 10 Afb. 11 Nele, reuzin van de vzw Georges en Henri, Marie Lesueur, reuzin Flagey (© Centre Albert reuzen van de vereniging van de vereniging van Marinus). van handelaars van de handelaars van de Georges-Henrilaan Georges-Henrilaan (© Centre Albert Marinus). (© Centre Albert Marinus). ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

127 DE BRUSSELSE REUZEN

Vaak worden de oude constructie- gers te vinden, zowel wat betreft ver- leefde oorlogen, revoluties, bezet- technieken gerespecteerd. Teen antwoordelijken, animatoren of dra- tingen, de desinteresse van de elite heeft nog altijd de voorkeur, maar gers. De reuzen van de Vismet zijn in bepaalde periodes, de tegen- er wordt ook gebruik gemaakt van daarvan een treffend voorbeeld: bij stand van de kerk en de onverschil- aluminium of plastic. In sommige gebrek aan een overnemer van het ligheid van lokale overheden. Het gevallen zijn de skeletten in hout of kaliber van Paul Vankueken, raakten kende hoogten en laagten. In de in latwerk. Het vervaardigen van de ze verspreid. De gangmakers van de loop van die lange periode zijn de koppen (in papier-maché, polyester, Bruegelwijk hebben problemen met reuzen natuurlijk geëvolueerd en polystyreen) wordt aan ambachtslui het vinden van een duurzame plek is hun betekenis veranderd. Maar toevertrouwd. Soms zijn het ook om hun reuzen in op te slaan. Een toch, als ze door het enthousiasme serieproducten. In dat geval worden reus is een kwetsbaar ding dat in alle van een gemeenschap gedragen ze aangepast en getransformeerd weersomstandigheden moet uitgaan worden, zoals bij de Meyboom of in om ze een eigen fysionomie en per- en de materialen waaruit hij gemaakt Ath of Dendermonde, moeten we soonlijkheid te geven. Alle reuzen is, kunnen gemakkelijk beschadigd niet al te erg vrezen voor hun voort- worden gedragen (afb.6). raken. Men moet er blijvend zorg bestaan. Want de reuzen kunnen voor dragen en regelmatig budgetten overgeleverd zijn aan de wisselval- Sinds 2001 werden meerdere reu- voorzien om ze te restaureren. ligheden van het lot en tijdelijk dood- zen vervaardigd, hoewel niet in grote gaan, maar zullen later des te vitaler aantallen (ongeveer één per jaar). Maar uiteindelijk overleeft het reu- herrijzen. Er is echter sprake van een zekere zenfenomeen in onze streken al terugval: het is moeilijk om opvol- meer dan zes eeuwen. Het over- Vertaald uit het Frans

128 The giants of Brussels An ancient tradition that is still very much alive

Included on the UNESCO Intangible Cultural Heritage List since 2005, the processional giants of Brussels are heirs to a tradition dating back to the late Middle Ages. These gigantic figures, depicting (often imaginary) traditional characters and their families accompanied by a menagerie of remarkable animals, have endured throughout the ages. 7a 7b The Albert Marinus Centre presents the history of this larger-than-life phenomenon, which has endured in Belgium for six hundred years and is still as popular as ever today. It is Albert Marinus, Sint-Lambrechts- offering a complete inventory of BIBLIOGRAFIE Woluwe, 2000, pp. 49-59. the giants, recently updated on - TWYFFELS, B., ‘Les créations de the occasion of the exhibition - VAN EVEN, E., L’Omgang de Louvain, géants en région bruxelloise (1947 Giants!, which was held at dissertation historique et archéologique -2001)’, in DUCASTELLE, J.-P. en sur ce célèbre cortège communal, FRAIKIN, J. (red.), ‘Géants, dragons Coudenberg Palace during Fonteyn, Leuven; Arnold, Brussel, et animaux fantastiques’, Tradition summer 2018. 1863. wallonne 20, 2003, pp. 441-499. - MEURANT, R., ‘Les géants de - TWYFFELS, B., ‘Géants et Bruxelles pendant la première moitié monstres d’osier de l’Ommegang du XIXe siècle’, in Bruxellensia, deel 12, de Bruxelles sous l’Ancien 1956, pp. 4-10. Régime’, in HEERBRANT, J.-P. (red.), Ommegang!, uitgegeven naar - MEURANT, R., ‘Le cortège des aanleiding van de tentoonstelling géants et des légendes populaires à ‘Ommegang!’, Centre Albert Bruxelles, le 23 juillet 1890’, in Cahiers Marinus, Sint-Lambrechts-Woluwe, bruxellois, deel 19, 1974, pp. 81-200. 2013, pp. 15-46. - MEURANT, R., ‘Contribution à l’étude - HEERBRANT, J.-P. (red.), Géants!, des géants de Bruxelles’, in Géants uitgegeven naar aanleiding van de professionnels de cortège en Europe, tentoonstelling ‘Géants!’, Centre en Belgique, en Wallonie, Brussel, Albert Marinus, Sint-Lambrechts- Commission royale belge de Folklore, Woluwe, 2018. Coll. Folklore et Art populaire de Wallonie, deel 6, 1979, pp. 477-491. - DUCASTELLE, J.-P., ‘Les géants de APRIL 2019

Bruxelles’, in Les géants processionnels - en Europe, tentoonstellingscatalogus, Ath, 1981, pp. 95-97.

ARCHIEVEN NR 030 - TWYFFELS, B., ‘Bruxelles, tradition et folklore vivant’ , in DUCASTELLE,

J.-P. (et alii), Géants et dragons. Mythes - Fonds René Meurant, Archives de et traditions à Bruxelles, en Wallonie, la Ville d’Ath dans le nord de la France et en Europe, - Dossiers ‘Géants’, Centre Albert Casterman, 1996, pp. 95-109. Marinus - TWYFFELS, B., ‘Le Meyboom de Bruxelles’, in Groupes et manifestations folkloriques traditionnels, Fondation ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

129 130 len op de behoeften van de betrokken geleden werd opgericht om in te spe jaar 15 dat centrum, Het gewest. het van ontwikkeling de en schiedenis ge de over algemeen, het in meer en, archeologie erfgoed, cultureel stedenbouw, ordening, ruimtelijke over documentatiemateriaal heert be en verzamelt Het Kunstberg. de naar verhuisd onlangs is brussels) (urban. Erfgoed en Stedenbouw sel Het Documentatiecentrum van Brus documentatiecentrum Een nieuw diitai, nsut i collecties die ontsluit administratie, BRUSSELS BRUSSELS URBAN. IN HET KORT - - - - rhtce, stedenbouwkundigen, aan: architecten, publiek extern groter steeds een trekt documentatiecentrum Het goed. namelijk Brussel Stedenbouw en Erf bevoegd ruimtelijkevoor ordeningerfgoed, en administratie westelijke ge de door aangelegd of opgesteld werden die raadplegen archieven of dossiers studies, andere ook er nen die kun Geïnteresseerden van Commissie. dossiers waardevolle tot toegang het verschaft en genomen over Landschappen en numenten Mo voor Commissie Koninklijke de van bibliotheek de centrum het heeft en de gebouwen van Brussel. In 2015 grondgebied het van beeldmateriaal hedendaags en oud van collectieske tijdschriften. Het bevat ook belangrij – oude ook – exemplaren 33.000 van meer ongeveer en vandaag publicaties 20.000 dan telt centrum Het natuurlijke omgeving. en bebouwde zijn van transformatie de in en grondgebiedgewestelijk het van heden het en verleden het in is geïnteresseerd wie al voor misbaar gespecialiseerd on centrum een het is Vandaag publiek. voor ook nu ------kelijk zijn. zijn. kelijk toegan niet meestal die gebouwen bezoeken of opdoen architectuur over kennis plaatsen, gekende nig wei door verrassen laten zich blik, andere een met bekijken en dekken (her)ont stad de lang weekend heel een men kan september in jaar Elk buitenlanders. en Walen Vlamingen, vele Brusselaars, – bezoekers duizenden voor geworden traditie vaste een zijn De Monumentendagen Open Kunst 2019 –Eenplaats voor Open Monumentendagen tel.: 02.432.83.20 [email protected]; ma afspraak ken? Een vragen? Nog ma's. the specifiekerond seminaries voor universiteiten en hogescholen te gast westelijke erfgoed. Er zijn regelmatig ge het verspreidingpromotievan en informatie studie, voor plaats een ook is Het amateurs. als fessionals pro studenten, zowel het grondgebied, van beheer het gidsen in partners archeologen, en en historici CP ------

(A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels) een bijzondere getuige in het Brussels VRIJWARINGS- gewest van de naoorlogse functionalistische architectuur en is een mar- MAATREGELEN kant voorbeeld van het gebruik van prefab-elementen in architectonisch Het voormalige CBR-gebouw beton die de firma in dit geval zelf produceerde. Het gebouw werd aldus het Op 22 november 2018 werd het CBR-ge- visitekaartje bij uitstek van de firma bouw definitief ingeschreven op de been illustreerde in de praktijk het po- waarlijst. Deze vrijwaringsmaatregel tentieel van de CBR-producten en het omvat de totaliteit van het gebouw, met progressieve karakter van het bedrijf. inbegrip van het nog bewaarde, oor- De CBR-zetel was een totaalcon- spronkelijke meubilair evenals een deel cept waarbij alle aspecten, vanaf de van het omliggende landschap. draagstructuur over de gevel tot de Op het einde van de jaren 1960 lag interieurafwerking en het meubilair de groei van het cementbedrijf CBR en de integratie van de technieken, (afkorting van Cimenteries Belges maar ook het omliggende park als

(© Kaligram) Réunies) en de hieraan gekoppelde één coherent geheel geconcipieerd uitbreiding van zijn activiteiten en per- werden. Landschapsarchitect René Dit jaar vinden deze erfgoeddagen soneelsbestand aan de basis van de Pechère, die de aanleg van de om- in het Brussels Hoofdstedelijk Ge- realisatie van een nieuwe, rationele geving op zich nam, integreerde de west plaats op 14 en 15 september werkplek. Het ontwerp van het nieu- eeuwenoude bomen van de site en 2019, met als thema ‘Een plaats voor we kantoorgebouw was van de hand slaagde erin van het gebouw een ba- kunst’. Op het programma staan van architecten Constantin Brodzki ken in zijn omgeving te maken. plaatsen die artistieke activiteiten en Marcel Lambrichs en werd tussen Lees ook het artikel op p.104. (academies voor schone kunsten, 1968 en 1970 gerealiseerd. Het vormt GM muziekacademies, dansscholen, to- neelzalen, operagebouwen, biosco- pen, enz.) of kunstcollecties (schilderijen, beeldhouwwerken, literatuur, fotografie) huisvesten, evenals kunstenaarsateliers.

Parallel daarmee worden overal in het gewest nevenactiviteiten georganiseerd – wandelingen, fietstochten, rally's, spoorzoekspelen, rondritten per bus, tentoonstellingen, enz. – die u uitnodigen om de verschillende APRIL 2019 Brusselse gemeenten te ontdekken. -

Organisatie: Directie Cultureel Erf- NR 030 goed / urban.brussels Brochure verkrijgbaar vanaf 16 augustus ([email protected]). photo en meilleure www.openmonumentendagen.brussels résolution ??

131 IN HET KORT 132 ncrjig p e earis als bewaarlijst landschap de op Inschrijving taurant, evenals hunomgeving) wandeling, de Patio en het klein Res Alma de ge en Metrostation het bouw, oeumenische het restaurant, universitaire het pelle-Aux-Camps, Cha school de en Mairie La MéMé, UCL Campus 15-11-18 Brussel Jan Jacobsplein landschap als en monument als Bescherming Plantsoen 29-11-18 waarlijst be de op inschrijving / scherming be tot procedure de van Opening Watermaal-Bosvoorde Terhulpsesteenweg 185 schap land als omgeving zij van en ment monu als gebouw het van totaliteit de van bewaarlijst de op Inschrijving CBR 22-11-18 waarlijst be de op inschrijving Definitieve Stalingradlaan 62Brussel de tuin van totaliteit de met en gebouw het van delen bepaalde met monument als bescherming de van Uitbreiding Woning Jamaer 22-11-18 Definitieve bescherming 2019 de regering tot 28februari Besluiten genomendoor Sint-Lambrechts-Woluwe

gbue vn La van (gebouwen

------Tronçon du mur de quai, avril 2019 (©Urban.brussels). 2019 avril quai, de mur du Tronçon tijd, afhankelijk van het debiet van het de in varieerden leem en zand slib, van aanwezigheid de mate welke in was, verschuiven het aan Zenne van de bedding de hoezeer aan toont stratigrafie De waarnemen. rivier de van loop de men kan Kiekenmarkt, de en Zwarte-Lievevrouwstraat de Hallenstraat, de Bisschopstraat, de m 6.000 terrein ongeveer van activiteiten.uitgestrekteOveraldit op gaande gepaard hiermee de en rond er leven het oevers, zijn van aanleg de Zenne, de – doorkruiste ooit stad diede rivier de over dan het ben heb We licht. het aan geschiedenis Brusselse de van onderdeel es sentieel een hiermee komt aan Ge leidelijk 58. Parking voormalige de van plaats (Museum de op Geschiedenis), & Kunst Timmermans Julie van leiding onder opgravingen, logische archeo met Erfgoed en Stedenbouw Brussel startte 2019 februari Eind Parking 58 opgravingen opdesite van Archeologische WERVEN ² , tussen - - - - - aludrne (arcinik el (waarschijnlijk paalfunderingen houten op kalksteen in opgetrokken en breed meter 1,20 ongeveer is Hij is. zien te terrein het op overal bijna oostelijkeoever,diede op kademuur de blootleggen: kunnen meter 165 bijna van lengte een over structuur imposante een hebben archeologen ge 15de eeuw werd gekanaliseerd. De vroe of 14de late de in waarschijnlijk plaatsdeze oprivier derein datblijkt ter het op waarnemingen Uit water. Peigne en os (©Urban.brussels). os en Peigne - - - zen, soms ook eiken), waarvan het De huidige restauratiecampagne, aantal varieert naargelang het terrein uitgevoerd onder leiding van Barbara en de bouwfasen. Van der Wee, omvat verschillende fa- Een andere, even uitzonderlijke cetten. Naast een globale opfrissing structuur moet waarschijnlijk worden van de gevels en het interieur worden geïdentificeerd als een aanlegsteiger, de interieurornamenten, het kostba- een geplaveide helling in combinatie re houtsnijwerk, het glas-in-lood van met eikenhouten planken, aflopend de koepel en de muurschilderingen tot onder het water. Lange stukken volgens de regels van de kunst geres- hout, waarvan er één meer dan 14 taureerd. Ook de daken worden ge- meter lang was, hielden de stenen restaureerd en hun afwatering geop- samen. Ze waren onderling en aan de timaliseerd; de zoldervloeren worden verticale funderingspalen bevestigd (© KIK-IRPA_Urban.brussels). bovendien geïsoleerd met het oog op met pen- en gatverbindingen. schermd als monument en later een betere energieprestatie. De ver- De meeste vondsten werden op on- ook ingeschreven op de lijst van het betering van de verwarmingsinstalla- geveer zeven meter onder het huidige werelderfgoed, ging in februari 2019 tie en het verluchtingssysteem staat wegniveau gedaan. Zowel in de rivier- van start. Dit unieke gebouw aan de eveneens op het programma: hierbij bedding als op de oostelijke oever zijn Palmerstonlaan werd gerealiseerd in worden de ingenieuze systemen van al heel wat objecten gevonden. De opdracht van Edmond van Eetvelde, Horta en de oorspronkelijke leidingen oudste dateren waarschijnlijk uit de diplomaat en secretaris-generaal van maximaal benut en aangevuld met zevende en achtste eeuw, waaronder Kongo-Vrijstaat. Het hele complex hedendaagse technieken. Er wordt een fibula. Naast de voorwerpen die werd in drie fasen opgetrokken: in zoveel mogelijk voordeel gehaald uit direct verband houden met de rivier 1895-1897 het centrale deel, in 1898- de bouwfysische kenmerken van de (visfuiken, houten bootonderdelen, 1900 de westvleugel en in 1900-1901 bestaande architectuur, waarbij de enz.), vermelden we ook een kam de oostvleugel. Telkens stond Victor wintertuin een belangrijke rol speelt uit been, houten lepels, een ring en Horta in voor het ontwerp, waardoor in het systeem van de klimaatrege- munten. De grote hoeveelheid afval een coherent geheel ontstond. Het ling en luchtverversing. De zuidelijk die gevonden is, toont aan dat de ri- hoofdvolume uit 1895 was een van de gerichte voorgevel zal uitgerust wor- vier de plaats was waar mensen zo- meest gewaagde en vernieuwende den met jaloezieën die, zoals uit het wat alles dumpten: bouwmaterialen, ontwerpen die Horta tot dan toe had historisch onderzoek is gebleken, leren schoenen, beenderen van sla- gebouwd, onder meer door de opval- oorspronkelijk ook aanwezig waren. gerijen, mosselen, schelpen, oesters, lende, negen meter brede gevel met Deze elementen moeten mede een keramiek, ... Er werden ook veel sta- zijn zichtbare staalconstructie, en de antwoord bieden op het probleem van len genomen voor paleomilieu-ana- imposante centrale wintertuin waar oververhitting in de zomer. lyses. Aan de hand daarvan kunnen de rest van het gebouw zich rondslin- De meeste ramen worden zorgvuldig de datering en de interpretatie van gert. gerestaureerd, behalve op de eerste de overblijfselen worden verfijnd, net Na de dood van Mevrouw van Eetvel- verdieping van de voorgevel, waar de als het beeld van het Brusselse land- de in 1920 werd het goed opgesplitst. metalen kozijnen uit de jaren 1980 schap in de middeleeuwen. Het centrale volume kwam samen worden vervangen door de houten APRIL 2019 MM met de westvleugel in handen van de guillotineramen naar oorspronkelijk - Federatie voor Gasindustrie, het la- model. Aan de binnenzijde van de

tere Synergrid. De oostvleugel werd achtergevel voorziet men de plaatsing NR 030 Restauratie van het Hotel later eigendom van architect Jean van voorzetramen, wat voor een bij- Van Eetvelde Delhaye, pionier van de bescherming komende verbetering van de energie- van Horta’s oeuvre en vanaf het einde prestatie zal zorgen. Al die werken, die Het gebeurt niet elke dag dat een van de jaren 1980 ook de architect die een tweetal jaar in beslag zullen ne- meesterwerk van Victor Horta wordt de eerste grootschalige restauratie- men, worden nauwkeurig opgevolgd gerestaureerd. De restauratiewerf campagne van het Hotel van Eetvelde door de Directie Cultureel Erfgoed.

van Hotel van Eetvelde, in 1976 be- leidde. GM BRUSSEL ERFGOED

133 IN HET KORT 134 (A. de Ville de Goyet, 2018 © Urban.brussels). Eind2018gingenwerken de vanstart salons en de oorspronkelijke zijgevels. trappenhuis,de kelders,het oude de beschermd gedeeltelijk als monument, met name 2001 in werd limpsest pa erfgoedkundige Dit stijl vermenging. unieke een voor zorgt salons aanpalendekendemet 19de-eeuwse vertrek 18de-eeuwse de van binatie com De régime. ancien het uit tuur interieurarchitec de van getuigenis ke stoffering, vormt echter een unieke oorspronkelijhun met salonsenkele LodewijkimposanteXI-stijlintrap en waard bleef uit de 18de eeuw, zoals de be nog Watkantoorgebouw. nistisch moder een en door huizen neoklassieke vervangen gedeeltelijk werk oorspronkelijkehet werdbouw eeuw 20ste de van midden het en 19de de van midden het Tussen van perceel. het verkaveling de na afgebroken fasen verschillende in werden plex comoorspronkelijke het van derden twee Nagenoeg bewaard. deel een 18de-eeuwseherenhuisslechtsbleef het Van gebouw. 18de-eeuws posant im een van resten de schuilen sel, Brus te 29 Gasthuisstraat de in vel ge onopvallende eerder een Achter malige Restauratie van hetvoor Hotel deFlandre ------respect voor de waardevolle decorele waardevolle de voor respect technische installaties, gebeuren met integratiede trapenperformantevan lift in de nabijheid van de monumentale inplantingingrepen,een vandezoals Comfortverhogende wordt. hersteld bevindt, niveau bestaande het onder vloerni veau, dat zich originele een veertigtal het centimeter grond begane de op 18de-eeuwse salons de in dat tigrafischonderzoek.Bijzonder ook is kleurenstrahersteldhet van basis op historische de en verwijderd worden elementen Storende gerestaureerd. binnenschrijnwerk zorgvuldig worden de stucdecors, het houtsnijwerk en het eretrap,salonsdemonument.De en kundigekarakter vanhetbeschermde erfgoed bijzondere het en thenticiteit au de van behoud maximaal een naar kantoorruimte, waarbij gestreefd wordt Hetgeheel zal worden herbestemd tot af op 1 augustus 2017. uniekeprojectvergunningditde voor werdengebracht,Gewestleverdehet kaart in zorgvuldig huiszwam door en de stabiliteitsproblemen en schade bestudeerdwerdenpand het van ten aspec materiaal-technische en bouwhistori sche alle waarin voorberei dingsfase grondige een Na stond. leeg jaren enkele reeds dat geheel, het van restauratie globale de voor ------van Orley, dat over de hele wereld is wereldhele de over Orley,dat van Terwijl BOZAR het oeuvre van Bernard Van Orley enBrussel zal ook de tuin opgewaardeerd worden. waardevolle kozijnen, de en vanratie aangepakt, met onder meer de restau menten.Tot slot worden ook de gevels ai vn ogrj i 13, maak 1532, in Hongarije van Maria van nadien en 1518, Oostenrijkvanaf van Margaretha van eeuw. hofschilder Als 16de de van helft eerste de grootsteschildersateliersvande van een van hoofd het aan stond Hij ce. van en de renaissan Duitse Italiaanse invloeden nieuwe de tegelijk ceerde introdu maar voort, schilderstraditie Vlaamse de zette en Valentijn vader werdwaarschijnlijk opgeleid doorzijn 1490-1541) (voor Orley van Bernard predikanten. protestantse voor stellen opspraakkwam door zijn huis open te hemthuisontvangen… te maarookin bij Albrecht Dürer om hadgenoegen het erkenning genoot, en succesde, wijk waar hij liefde en vriendschap ken deze in entourage zijn leefwereld en hallenlegt de klemtoon op Van Orley’s Sint-Goriks de in tentoonstelling De Bernard Orley van inSint-Gorik verkennen. te eeuw 16de de van nodigen om de stad uit de eerste helft uit u folderdie en wandelgids een en tentoonstelling een van hand de aan Sint-Gorikswijk de in schilder selse Brus de van verankering de Erfgoed 2019),belicht Brussel Stedenbouw en Renaissance’de (20februari mei26– stelling ‘Bernard van Orley, Brussel en groteoverzichtstentoonde brengtop samen eerst het voor nu verspreid, STELLINGEN STELLINGEN TENTOON -

GM ------Intérieur de la maison de Bernard van Orley ? Détail du Polyptyque PUBLICATIES de Job et de Lazare (© MRBAB). Reeks Brussel, Stad van Kunst en Geschiedenis : Het park van Woluwe

Het park van Woluwe met zijn uitge- strekte heuvelachtige grasweiden, boommassieven, vele rocailles en vijvers is vandaag een populaire openbare wandelplek voor stadsbewoners op zoek naar ontspanning en herbronning. Maar is dat altijd zo geweest? De auteur schetst hier de geschiedenis van deze grote groene ruimte van bijna 70 te hij monumentale retabels, por- Kunstencentrum van het Rood Kloos- hectare, die de Parijzenaren ons altijd tretten, epitaafschilderijen en kleine ter, Rokloosterstraat 4 in 1160 Brussel hebben benijd, niet alleen omwille van devotietaferelen. Hij tekende ook haar landschaps- en milieukwaliteiten, kartons voor wandtapijten zoals de In de voetsporen van Bernard van Orley maar ook omwille van haar menselijk befaamde reeksen ‘De Jachtpartij- De wandelgids (7,50 €) en de folder karakter: wie waren de verschillende en van Keizer Karel’ en ‘De legende (gratis), uitgegeven door urban.brussels, ontwerpers? Wat was de oorspronke- van Onze-Lieve-Vrouw-van-de-Zavel’. stellen een aantal wandelingen voor in lijke bestemming? Door wie werd het Daarnaast maakte hij ontwerpen voor het centrum van Brussel, geïnspireerd park gebruikt vanaf zijn aanleg rond de glas-in-loodramen, waaronder dege- door het leven en werk van Bernard van eeuwwisseling van de 19e naar de 20e ne die zich vandaag nog in de Sint-Mi- Orley: van de Sint-Gorikswijk naar de eeuw? Allemaal vragen waarop de lezer chiel-en-Sint-Goedelekathedraal Grote Markt, van de Sint-Michiel-en-Sint- een antwoord zal vinden in dit boek. bevinden. Meerdere van zijn werken Goedelekathedraal naar de Koningswijk, tonen zichten van Brussel en omge- van de Zavel naar de Marollen. Ze bieden Uitgave van urban.brussels. Prijs: € 7,50 ving, onder meer van het Zoniënwoud. u ook de gelegenheid om het spoor van Verdeling Nord-Sud. E-book- versie de kunstenaar te volgen in Oudergem, gratis te downloaden op www.erfgoed. Bernard van Orley in Sint-Goriks, 21 Watermaal-Bosvoorde, Groenendaal en brussels. maart – 26 mei 2019, gratis tentoonstel- Tervuren. ling, dagelijks geopend in de Sint-Go- MM rikshallen, van 10u tot middernacht, Sint-Goriksplein in 1000 Brussel.

Bernard van Orley in het Rood Klooster Het cultureel centrum van het Rood APRIL 2019 Klooster brengt eveneens hulde aan - Bernard van Orley met een tentoon-

stelling die is opgebouwd rond vier NR 030 thema's die toegelicht worden op di- dactische panelen.

Bernard van Orley. Het Rood Klooster en het Zoniënwoud in de 16de eeuw, 15 maart – 20 december 2019, gratis

toegankelijke tentoonstelling in het BRUSSEL ERFGOED

135 IN HET KORT 136 Massif boisé du Jardin botanique botanique Jardin du boisé Massif woodwideweb.be ( Web site le à via newsletter, inscrire la vous à et expérience cet te à joindre vous à pas N’hésitez arborés. parcours propres leurs composerlibrementsouhaitentde le vere. La plateforme permet à ceux qui d’E cimetière le dans encore ou que baye de la Cambre, au parc du Botani de la forêt urbaine bruxelloise : à l'ab été pour vous dévoiler des petits bouts promenades en ligne vous guident cet Des arbre. en d’arbre baladant vous en vivant patrimoine du partie une d’explorer propose vous Web Wide Wood 2019, juin 20 le dès outre, En scientifiques, artistiques. arborées, initiatives d’autres à tage été lancée afin de se connecter davan a Web Wide Wood de ligne en forme plate la de anglaise version la 2019, des contenus originaux. Au printemps propose terrain de activités des à et les arbres sur une plateforme digitale projetce évolutif participatifet reliant Bruxelles-Capitale, de Région la de l’asbl développer se bruxellois,à continuevivanttrimoine pa le sur sensibilisation de et sation vulgari de outil Web, Wide Wood Le virtuelle àBruxelles Une forêt urbaineréelle et (© FOCUS FOCUS

32shoot asbl). 32shoot Threetwoshoot

! Imaginé et conçupar Imaginéet ! ). ae l soutien le avec , www. ------documentatiecentrum BSE* Gebruikte referenties ivm de gepubliceerde documenten, zijn voorbehouden aan het ICONOGRAFISCHE ADDENDA ADDENDA ICONOGRAFISCHE (www.facebook.com/BruxellesPatrimoinesErfgoedBrussel). bestemmeling. “Tijdschrift BIC GKCCBEBB (opnaamvan Directie Cultureel Erfgoed) metdevermelding gelieve hetbedrag van " VERSCHIJNT BINNENKORT EEN PLAATS VOOR KUNST KUNST PLAATS VOOR EEN 2019 SEPTEMBER BRUSSEL ERFGOED ALS U EEN JAARABONNEMENT WILT 2019 VOOR JAARABONNEMENT EEN U ALS VOOR TIJDSCHRIFT HET

Volg onsopFacebook € 15 OF PER ABONNEMENT PER OF 15 Erfgoed BrusselErfgoed 031 ERFGOED BRUSSEL ERFGOED € 29te storten oprekeningnummer BE31091231095455

” ennaam,voornaam envolledig adres van de . IS TE KOOP IN DE BOEKHANDEL (drie nummers)

/ COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Jean-Marc Basyn, Françoise Cordier, Bety Waknine, directeur-generaal, Stéphane Demeter, Paula Dumont, urban.brussels (Gewestelijke Murielle Lesecque, Griet Meyfroots, Overheidsdienst Brussel Valérie Orban, Cecilia Paredes, Stedenbouw en Erfgoed) Brigitte Vander Brugghen Kunstberg 10-13, Brussel

EINDREDACTIE NEDERLANDS De artikelen zijn gepubliceerd Griet Meyfroots onder de verantwoordelijkheid EINDREDACTIE FRANS van de auteurs. Alle rechten voor Stéphane Demeter het reproduceren, vertalen of herwerken zijn voorbehouden. REDACTIESECRETARIAAT Stéphane Demeter en Murielle Lesecque CONTACT Directie Cultureel Erfgoed COÖRDINATIE DOSSIER Kunstberg 10-13, 1000 Brussel Jean-Marc Basyn www.erfgoed.brussels [email protected] COÖRDINATIE ICONOGRAFIE Julie Coppens HERKOMST VAN DE FOTO’S Mochten er ondanks onze inspanningen AUTEURS/ REDACTIONELE om alle reproductierechten te betalen MEDEWERKING toch nog gerechtigden zijn die niet Jean-Marc Basyn, Brigitte De Groof, gecontacteerd werden, dan worden Rika Devos, Bernard Espion, zij verzocht zich kenbaar te maken bij Jean-Paul Heerbrant, Isabelle Lecoq, de Directie Cultureel Erfgoed van het Marc Meganck, Griet Meyfroots, Brussels Hoofdstedelijk Gewest Cecilia Paredes, Michel Provost, Benoît Schoonbroodt, Christian Spapens, LIJST MET AFKORTINGEN Anne Totelin, Brigitte Vander Brugghen, ARA – Algemeen Rijksarchief Céline Vandewynckel, Aurélie Vermijlen GASJN – Gemeentearchieven Sint-Joost-ten-Node VERTALING KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor Gitracom, Hilde Pauwels, het Kunstpatrimonium / Institut Ubiqus Belgium NV/SA royal du Patrimoine artistique NALEZING KMSKB – Koninklijke Musea voor Cate Chapman – Skylark Academic & Schone Kunsten van België Book Editing, Koenraad Raeymaekers, SAB – Stadsarchief Brussel Harry Lelièvre, Wim Kenis, Coralie GOB - Gewestelijke Smets, Tom Verhofstadt en de Overheidsdienst Brussel leden van het redactiecomité ISSN VORMGEVING 2034-5771 Polygraph’ WETTELIJK DEPOT ONTWERPER VAN DE MAQUETTE D/2019/6860/007 The Crew communication nv Cette revue paraît également DRUK en Français sous le titre IPM printing Bruxelles Patrimoines.

VERSPREIDING EN ABONNEMENTENBEHEER Cindy De Brandt, Brigitte Vander Brugghen [email protected]

BEDANKINGEN Philippe Charlier, Bernard Espion, Armande Hellebois, Wim Kenis, Pierre- Yves Lamy, Michel Provost, Guido Stegen Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 009 - December 2013 018 - April 2016 Terug naar school Parken en tuinen De Gemeentehuizen

002 - Juni 2012 010 - April 2014 019-020 - September 2016 De Hallepoort Jean-Baptiste Dewin Stijlen gerecycleerd

003-004 - September 2012 011-012- September 2014 021 - December 2016 De kunst van het bouwen Geschiedenis en herinnering Victor Besme

005 - December 2012 013- December 2014 022 - April 2017 Hôtel Dewez Cultusgebouwen Art nouveau

Extra nummer 2013 014- April 2015 023-024 - September 2017 Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Zoniënwoud Natuur in de stad 015-016 - September 2015 006-007 - September 2013 Ateliers, fabrieken en kantoren 025 - December 2017 Brussel, m’as-tu vu ? Conservatie op de steigers 017 - December 2015 008 - November 2013 Stadsarcheologie 026-027 - April 2018 Industriële architectuur Kunstenaarsateliers

Laatste nummers

028 - September 2018 Extra nummer - 2018 029 - December 2018 Het Erfgoed, dat zijn wij! De restauratie van Historische Interieurs een uitzonderlijk decor

15 €

ISBN 978-2-87584-180-3