Nr 030 Dossier BETON
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
April 2019 | Nr 030 Dossier BETON Varia DE BRUSSELSE REUZEN Varia DE BRUSSELSE REUZEN Dossier BETON | Nr 030 April 2019 ERFGOED BRUSSEL ERFGOED BRUSSEL Foto omslag Arcaden van Galerie Rivoli, Waterloolaan 690 te Ukkel (arch. Victor Demeester, 1977) (J.-M. Basyn, 2018 © Urban.brussels) INHOUD P.004 EDITORIAAL 014 DOSSIER BETON P.006/117 P.006 P.038 BOUWWERKEN VAN BETON IN ACHT BOVEN DE GEWELVEN, DE MODERNITEIT! CHRONOLOGISCHE TYPOLOGIEËN ONTWERP EN BOUW VAN DE DAKGEBINTEN IN KLEINE GESCHIEDENIS VAN DE BETONTECHNIEK GEWAPEND BETON VAN BRUSSELSE KERKEN (1935-1940) Michel PROVOST Romain WIBAUT P.014 P.052 BELGIË’S INTERNATIONALE FAAM IN DE LICHTDOORLATEND GEWAPEND BETON GESCHIEDENIS VAN HET BETON (1886-1958) BLATON, CHRISTOPHE, FRANKI, HENNEBIQUE, DE UTOPIE VAN HET GLAZEN HUIS MAGNEL EN DE ANDEREN… Benoît SCHOONBROODT Bernard ESPION P.058 P.028 BETON EN GLASRAMEN HET ARCHIEFFONDS BLATON SUCCES VAN DE TECHNIEK VAN GLASRAMEN MET EEN NIEUW PERSPECTIEF OP BOUWEN IN BRUSSEL BETONVOEGEN IN HET BRUSSELS GEWEST IN DE JAREN (1865-1954) 1960 EN 1970 Rika DEVOS Isabelle LECOQ P.030 P.066 EEN FAMILIEALBUM GESCHONKEN DOOR HET FORUM JEAN COSSE FRANKI AAN ARCHITECTEN EN INGENIEURS WAAR BETON EN ARCHITECTUUR ELKAAR ONTMOETEN Christian SPAPENS Brigitte DE GROOF P.032 P.076 BETON WORDT ERFGOED BETON IN DIENST VAN EEN BRUTALISTISCHE STAND VAN ZAKEN ESTHETIEK Jean-Marc BASYN DE PETER PANSCHOOL IN SINT-GILLIS Jean-Marc BASYN 002 066 112 P.080 P.112 EERSTE HULP VOOR GEWAPEND BETON BOUWKUNDIG ENGINEERING ERFGOED PATHOLOGIEËN EN REMEDIES 1944-2018 Michel PROVOST ONDERZOEK TER GELEGENHEID VAN DE SLOOP VAN EEN VOETGANGERSBRUG IN VOORGESPANNEN BETON Bernard ESPION en Michel PROVOST P.086 PATCH REPAIR VAN HET KOOR VAN DE SINT-SUZANNAKERK PLEIDOOI VOOR EEN MICROCHIRURGISCHE BETONRESTAURATIE Jean-Marc BASYN (met Guido STEGEN) VARIA P.092 P.118/129 STABILITEIT EN WATERDICHTHEID VAN OUDE ZWEMKUIPEN RENOVATIE VAN DE ZWEMBADEN VAN ELSENE EN SINT-JOOST-TEN-NODE Céline VANDEWYNCKEL P.118 DE BRUSSELSE REUZEN EEN SPRINGLEVENDE, EEUWENOUDE TRADITIE APRIL 2019 P.098 Jean-Paul HEERBRANT - DELICAAT EVENWICHT TUSSEN INSTANDHOUDING EN ESTHETICA NR 030 DRIE RESTAURATIES VAN BETON MET ERFGOEDWAARDE Aurélie VERMIJLEN IN HET KORT P.106 HET CBR-GEBOUW, EEN VOORBEELD P.130/136 VAN DOORGEDREVEN PREFABRICATIE ERKENNING ALS ERFGOED EN RENOVATIE Anne TOTELIN BRUSSEL ERFGOED 003 Forum Jean Cosse van het Institut Saint-Luc te Sint-Gillis (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). EDITORIAAL Claustra’s van de Sint-Jan-de-Doperkerk in Sint-Jans-Molenbeek (G. Stegen, 2003 © ARSIS) APRIL 2019 - NR 030 ERFGOED BRUSSEL ERFGOED 005 BOUWWERKEN VAN BETON IN ACHT CHRONOLOGISCHE DOSSIER TYPOLOGIEËN KLEINE GESCHIEDENIS VAN DE BETONTECHNIEK MICHEL PROVOST BURGERLIJK INGENIEUR BOUWKUNDE, HOOGLERAAR AAN DE ULB, JOINT RESEARCH GROUP ULB-VUB ‘CONSTRUCTION HISTORIES BRUSSELS’, VENNOOT ORIGIN ARCHITECTURE & ENGINEERING CBR, Terhulpsesteenweg 185 in Watermaal-Bosvoorde. Architecten Constantin Brodzki en Marcel Lambrichs, 1967-1970, ingeschreven op de bewaarlijst sinds 22/11/2018 ((A. de Ville de Goyet, 2018 © urban.brussels). Beton is overal aanwezig in het architecturale landschap van onze steden, soms op nadrukkelijke en zichtbare wijze, soms ook minder herkenbaar of onzichtbaar voor het oog van de leek. Dit eeuwenoude materiaal, dat tot op vandaag nog altijd verbeterd wordt, maakt het mogelijk structuren te realiseren die tal van toepassingsdomeinen kennen. Bij wijze van inleiding NOOT VAN DE REDACTIE DE VAN NOOT tot het dossier van dit nummer volgt hier een technisch-didactisch artikel over de geschiedenis van het beton, met aansluitend een glossarium. Beton, een mengsel van granula- bewapeningen. Het eerste gewa- 7. Architectonisch beton (sterk ten (riviergrind of vermalen steen) pend beton dateert van het einde van ontwikkeld in de jaren 1960 en mortel (bindmiddel, zand en de 19de eeuw. - 1970) water), is een ‘kunststeen’. Beton 8. Zichtbaar beton van de ‘nieuwe is al een zeer oud materiaal. Het De geschiedenis van het moderne generatie’ (vanaf het begin van eerste belangrijke bouwwerk dat beton wordt gekenmerkt door een de 21ste eeuw) altijd genoemd wordt als het over de opeenvolging van bouwtypologieën geschiedenis van het beton gaat, is die stapsgewijs hun intrede deden, Hierna volgt een beknopte beschrij- het Pantheon van Agrippa in Rome, naarmate men beter begreep hoe ving van deze typologieën, samen voltooid in 123 n.C. onder het bewind betonstructuren werken en men dit met enkele elementen die hun van keizer Hadrianus. Het gebouw materiaal en het gebruik ervan beter opkomst verklaren. Ze zijn vaak is bekroond met een ‘betonnen’ leerde beheersen. Deze typologieën geleidelijk ontstaan en nooit volle- koepel met een diameter van 43 houden zowel met structurele als dig verdwenen. De vermelde perio- meter. Het bindmiddel in dit ‘beton’ technologische aspecten verband. des stemmen overeen met de jaren is geen kunstmatig cement zoals We kunnen de volgende acht typolo- waarin ze het meest representatief wij dat vandaag kennen, maar kalk. gieën onderscheiden, gerangschikt waren. De moderne geschiedenis van het in chronologische volgorde naarge- beton begint pas in het midden van lang de periode waarin ze tot stand de 19de eeuw, met de uitvinding en kwamen : ROCAILLES EN de industriële productie van kunst- 1. Rocailles en beeldhouwwerken BEELDHOUWWERKEN matig cement. (midden 19de eeuw tot aan de Eerste Wereldoorlog) De opkomst van het kunstmatig Ongeacht of het met een natuur- 2. Balken en kolommen uit de cement in de 19de eeuw verruimde lijk of een kunstmatig bindmiddel beginperiode van het gewapend het artistieke toepassingsgebied vervaardigd is, gedraagt beton zich beton (vanaf de jaren 1890) van de rocailletechniek, die al hon- als een steen van middelmatige tot 3; Grote bogen van gebouwen in derden jaren bestond. Voortaan goede kwaliteit: het is goed bestand gewapend beton (omstreeks kon men beelden, artificiële grot- APRIL 2019 tegen druk maar niet tegen trek- 1910 tot de jaren 1930) ten, balustrades in houtimitatie en - krachten. Het is dus geschikt voor 4. Dunne wanden in gewapend andere namaakrotsen van onge- de realisatie van onderdelen die niet beton (vanaf de jaren 1920 tot het kende afmetingen maken. Sommige NR 030 aan trekkracht worden blootgesteld begin van de jaren 1970) van deze decoratieve elementen of die alleen drukbestendig moeten 5. Structuren in voorgespan- zijn nog altijd aanwezig in tal van zijn, zoals bogen, gewelven en mas- nen beton (vanaf de Tweede parken en tuinen van Brussel. Het sieve verticale elementen als pijlers Wereldoorlog) beton werd in dit geval gebruikt en muren. Ter compensatie van de 6. Geprefabriceerd beton (staps- als kunststeen. De samenstelling zwakke weerstand tegen trekkrach- gewijs vanaf het einde van de ervan lijkt goed op die van mortel en ten wordt het beton verstevigd met Tweede Wereldoorlog) soms wordt het ‘gewapend cement’ BRUSSEL ERFGOED 007 BOUWWERKEN VAN BETON IN ACHT CHRONOLOGISCHE TYPOLOGIEËN genoemd. In rocailles worden wape- ningen echter voornamelijk gebruikt om de structuur een vorm te geven, zoals een skelet in metalen bewape- ningen, en niet om trekkrachten op te vangen zoals in gewapend beton. BALKEN EN KOLOMMEN UIT DE BEGINPERIODE VAN Afb. 1 (© D. Delpire, 2018) Afb. 2 (© D. Delpire, 2018) HET GEWAPEND BETON Betonnen balken worden vervaar- Om balken te maken er is dus gewa- lijk ontstaan. Het is dus moeilijk digd door het beton met wapeningen pend beton nodig. Stalen wape- één bepaalde persoon als uitvinder te verstevigen. Het is immers niet ningen geplaatst in de zones die bij aan te wijzen of de plaats te bepa- mogelijk om balken te vervaardigen belasting aan trekkrachten wor- len waar gewapend beton voor het in niet-gewapend beton. Een balk die den blootgesteld, zullen de zwakke eerst werd gebruikt. Tussen 1850 van boven neerwaarts onder druk trekweerstand van het beton com- en 1914 zijn er immers talrijke com- staat buigt door en is onderhevig penseren (afb. 2). merciële, beschermde en gepaten- aan inwendige trekkrachten. Als het teerde systemen voor gewapend materiaal waaruit hij vervaardigd is De eerste experimenten en toepas- beton ontwikkeld. De belangrijkste niet aan deze trekkrachten kan weer- singen met gewapend beton zijn pionier in België was ontegenspre- staan, zal de balk breken (afb. 1). op verschillende plaatsen tege- kelijk de Franse ingenieur François WAT IS EEN KOPPEL? Een koppel wordt veroorzaakt door twee gelijke en tegengestelde paral- lelle krachten. Koppel C is gelijk aan het product van de intensiteit van de krachten F door de arm van hefboom afstand tussen de twee krachten. C = F x b (© Ph. de Kemmeter, 2016) HOE ‘WERKT’ EEN BALK? Het verschil tussen de actie op de balk en de reacties op de steunpunten veroorzaakt een ‘extern’ koppel: ‘Ce’. Dit koppel wordt in evenwicht gebracht door een ‘intern’ koppel op de balk: ‘Ci’. Ci = Ce. Het interne koppel is het product van kracht F, die wordt opgevangen door het materiaal, respectievelijk in druk en in tractie, vermenigvuldigd met de structurele hoogte hs. Voor een gedefinieerd koppel, en dus voor een actie P op de gegeven balk, maakt de verhoging van de structurele hoogte hs het mogelijk kracht F, en daardoor ook het materiaal dat nodig is om de kracht op te vangen, te verminderen. Hoe groter dus de structurele hoogte, hoe verder het materiaal verwijderd is van de as van de balk en hoe efficiënter het wordt gebruikt. 008 Afb. 3 (© D. Delpire, 2018) Afb. 4 (© D. Delpire, 2018) Afb. 5 (© D. Delpire, 2018) Hennebique. Zijn eerste bouwwerken voudige en efficiënte structurele GROTE BOGEN VAN in gewapend beton worden vaak ver- elementen, maar ze worden te zwaar BOUWWERKEN meld als ‘gewapend beton systeem wanneer hun spanwijdte toeneemt. GEWAPEND BETON Hennebique’. Dat systeem werd in de Om dat te begrijpen moeten we kij- jaren 1890 op punt gesteld en de vol- ken naar hun structurele werking. Boogstructuren vormen een oplos- gende 20 jaar verder verbeterd. Het Als de spanwijdte van de balk intern sing om de hoeveelheid materiaal en commerciële succes van Hennebique toeneemt, vergroot het interne het gewicht te reduceren in structu- was te danken aan een combinatie koppel en zal de hoogte van de ren met een grote spanwijdte.