272 Kemal YAVUZ
At this study written for his 515th deathday, firstly it is dealed with his life and education, afterwards it is determined his literary character FRENGĐSTAN’DA AĞLAYAN BĐR AĐR: ÖLÜMÜNÜN and his place in Turkish literature. Also his poems will be compared with the other poets who are lived at his age or following ages and it 515. YILINDA CEM SULTAN will be found similarities between them.
Key words : Classical Turkish Literature, Sultan Djem, Bayezid II, Homesick, Shahzade. Kemal Yavuz ∗∗∗
Fatih’in üç oğlundan en küçüğü olan Cem Sultan 23 Aralık 1459 Özet tarihinde Edirne’de doğdu. Be ya ına bastığında öğrenime ba ladı. Bu zamana kadar iyi dayeler elinde yeti ti. On ya ına geldiği zaman Fatih onu sancak Cem Sultan, Fatih Sultan Mehmed’in üç oğlundan en küçüğüdür. beyliği vazifesi ile Kastamonu’ya gönderdi. Bu zamana kadar sarayda iyi bir Babasının ölümünden sonra ağabeyi Bayezid ile girdiği saltanat mücadelesini kaybetmi ve gurbete çıkmak zorunda kalmı tır. eğitim aldı. Öğrenimine sancak beyi olduğu Kastamonu’da devam etti. Edebî, Rodos’tan ba layan bu gurbet yolculuğu Fransa’da da devam etmi ve dinî, tarihî ve kültür bakımından köklü kazanımlarını burada elde etti. Ayrıca Đtalya’nın Velletri ehrinde sonlanmı tır. Cem’in iirlerinde genç ya ta Arap ve Fars dillerini öğrendi. Türkçe iirleri yanında Farsça gazeller de yazdı. vatanından uzakta kalmanın etkisiyle gurbet duygusu ve vatan özlemi Bir ara 1472 tarihinde Đstanbul’da bulundu. Bu zamanda sünnet olan Cem önemli yer tutar. Divan’ ı, Cem id ü Hur id ve Fâl i Reyhân ı Sultân Sultan’ı daha sonra Fatih, Uzun Hasan üzerine sefere çıkması üzerine, Cem adlı mesnevileri ile Osmanlı hanedan airleri içinde önemli bir Edirne’de Rumeli muhafızlığı vazifesini vererek yerine naip bıraktı. yeri vardır. Fatih Akkoyunlu Uzun Hasan’a kar ı yaptığı galibiyetle biten seferden Ölümünün 515. yılı dolayısıyla yazılan bu yazıda Cem’in dönünce ehzade Bayezid’i Amasya’ya, ehzade Mustafa’yı da Konya’ya hayatından ve eğitiminden bahsedildikten sonra, eserlerinden yola gönderdi. Otlukbeli muharebesinin kazanılması ülkede büyük enliklere sebep çıkılarak edebî ki iliği ve Türk edebiyatındaki yeri belirlenecektir. oldu. Ancak Karaman valisi ehzade Mustafa’nın 17 Ağustos 1474 tarihinde Ayrıca Cem Sultan’ın iirleri gerek kendi devrinde gerekse sonraki Niğde civarında aniden ölmesi bu enliklere gölge dü ürdü ve bütün ülke yasa devirlerde ya amı diğer airlerin iirleri ile kar ıla tırılacak ve aradaki boğuldu. Fatih, bir baba, bir padi ah olarak bu duruma çok üzüldü. Bursa’da benzerlikler ortaya konacaktır. onun için ayrı bir türbe yaptırdı ve 1479 yılında be sene sonra ehzade Anahtar Kelimeler: Klasik Türk Edebiyatı, Cem Sultan, II. Mustafa, Alaeddin Sultan’ın türbesinden alınarak buraya nakledildi. 1 Mustafa Bayezid, Gurbet, ehzade. halkın çok sevdiği bir ehzade idi. Ba ta Ahmet Pa a olmak üzere devrin büyük airleri onun ölümü için mersiyeler yazdılar. Ahmet Pa a’nın; A POET WHO IS CRYING AT FRENGĐSTAN: SULTAN DJEM AT HIS 515TH DEATHDAY Tolab ı çarh dökdügi seyl i fenâ y imi Abstract Sultan Djem is the youngest son in three sons of Sultan Mehmed II. Bâğ ı zamâne toptolu hâr ı cefâ y imi After his father died, he has losted the Sultanate fight aganist Bayezid II who is his brother and then he had to go to abroad. This travel started from Rodos and continued in France and finished in Velletri, Italy. Kûteh biçildi kaddine rûhun kabâ yı ten Feeling of homesick keeps important place in Djem’s poems. And also Tûl ı bekâ anun ki kabâsı abâ y imi he is important in the other poets of dynasty with his Diwan and mathnawis named as Fal i Reyhan ı Sultan Cem. eklinde ba layan ve be bentten olu an terkib i bendinde,
∗ Prof. Dr., Đstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. 1 Münever Okur Meriç, Cem Sultan: Hayatı, Esareti, Edebi Ki iliği, Eserleri, iirleri , Ankara 2006, s. 13. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 273 274 Kemal YAVUZ
Ol burc ı devlet ahteri eh Mustafâ kanı Sultan Cem’e Karamanlılar igvâlar virdiler; Sultan Cem’i alup Bursa’ya Ol taht u tâc zîveri eh Mustafâ kanı gelür oldılar. Sultân Bayezid Han’a da habar oldı. Đki bin mikdarı yiniçeri göndürdi. Deniz tarafından vardılar. Mudanya’dan Bursa’ya iri diler. Cem ……. dahı maan bile iri di. Bursa halkı umarlardı kim Sultân Bayezid kendü bile Sâhib kıran önince güne gibi tîg ile gele y idi. Hemin yiniçeriler yalunuz geldüginden ihtiraz itdiler. Zira kim Açmağa heft ki veri eh Mustafâ kanı yiniçerinün bazısı Đstanbul’da kendülerün adına sığmaz i ler i lemi leridi. Ve hem Sultan Cem dahı kendü padi ahları oglı y ıdı. Anunçun ana muti oldılar….. Bu tarafda devlet i Sultan Bayezid gâlib idi. Ol kadim Âl i Osman Dillü dilince zârılık eyledi kâ’inât tahtını kim Sultan Bayezid Han’un devleti feth itdi ve Cem’ün saltanatı heman Bu idi cümle sözleri eh Mustafâ kanı 2 ol kadar ıdı… Cem dahı Sultan Bayezid’ün salabetine döyemedi, ba ın alup kaçdı…. Sultan Cem Yini ehir’den Konya’ya altı günde vardı. Anasını ve dahı
cariyelerinün bazısını alup andan Mekke tarafına gitdi. Sultan Bayezid dahı diye bütün kâinatın ve bütün varlıkların ölümüne ağladığı ve nerede olduğunu sürdi, Karaman vilayetine çıkdı ve ol vilayeti de zabt itdi. sorduğu ehzade Mustafa, Ahmet Pa a’nın daha sonraları Bakî’ye de tesir edecek mersiyesinde dile geldi ve dualarla anıldı. Sultan Cem haccını tamam eda itdükden sonra Mekketullah’dan Mısr’a indi ve bu tarafda Gedük Ahmed Larende’de oturmı ıdı kim Karamanoğlu Bu büyük acıdan sonra Cem Sultan 25 Aralık 1474 tarihinde Karaman Đçil’de y idi…. Cem hôd Mısr’a gelmi idi. Karamanoglı tezvir mektubı y ıla ülkesine ağabeyi Sultan Mustafa’nın yerine vazifeye gitti. Cem Sultan Konya Sultan Cem girü Rûm’a hareket itdi. Sultan Bayezid Han dahı anun halkı, âlimler ve idareciler tarafından sevildi. Etrafında olu an ve sonradan Cem hareketinden âgâh oldı…. Sultan Cem anasını Mısr’da kodı. Kendüsi sürdi âirleri adı ile anılan airler tarafından övüldü. Bunlar gerçekten Cem Adana’ya geldi. Karamanoğlı Kasım Beg dahı Sultan Cem’i Adana’da Sultan’dan ayrılmayan airlerdi. Burada da Kastamonu’da olduğu gibi üç yıl kar uladı. … Adana’dan Cem Rûm’a teveccüh itdi. kaldı. Bölge halkı ondan çok memnundu. Konya ve Karaman’da imar i lerinde bulundu ve Karaman’a bir saray yaptırdı. 3 Cem Karamanoglı y ılan yöridi; Engüri’ye geldiler. Bu tarafdan Sultan Bayezid Han dahı yörüdi; togrı Engüri’ye hücum itdi….. Bu tarafdan Sultan Cem Sultan 1474 yılında Rodos’ta yapılacak barı görü meleri için Bayezid Han dahı devlet ilen sürdi Engüri’ye vardı. Engüri’de birkaç gün rahat babası tarafından elçi olarak görevlendirildi ise de, bu müzakereler sonuçsuz oldılar. Cem, Karamanoglı y ılan kaçup Đçil’e girdi. Sultân Bayezid Han dahı kaldı ve Karaman’a döndü. Aynı yıl Karaman’da evlendi. 5 Nisan 1480 tekrar girü Konya’ya çıkdı. Cem’ün ardınca. Erler seçdiler, kovdılar. Cem kaça tarihinde oğlu Oğuz Han Konya’da doğdu. Karamanlı air Aynî bu doğum için vardı, leb i deryaya indi. Bir gemi eline girdi; bindi gemiye, taraf ı deryaya yazdığı kasidede Oğuz Han’ın doğumuna; gitdi. Bilinmez kandalıgı. Bunda dahı garayib ve acayib hikâyetler çokdur; fakir ihtisar itdüm. Vilâdet ka’besinde oldı târîh Gerçekten Cem Sultan  ıkpa azâde’nin de belirttiği gibi Karamanoğlu Kasım Beg tarafından kandırılmı tır. Karamanoğlu bununla da kalmadı Cem’i Đmâmı tayyibün min âl i Osmân Rodos’a Pierre d’Abusson’a gönderdi. Artık Cem esirdir. Cem ve II. Bayezid’le ayrı ayrı anla malar yapan Rodos Beyi Pierre d’Abusson ve yanda ları onu ellerinde tuttukları müddetçe II. Bayezid’den floriler alacaktır. 30 Temmuz 4 beytini tarih olarak dü ürdü. Bu tarihten bir yıl ve bir ay sonra da Fatih sefere 1482’de Rodos’a gelen Cem burada 33 gün kaldıktan sonra, 1 Eylül 1482 çıktı. Ancak 3 Mayıs 1481 tarihinde Gebze Ovası’nda vefat etti. Bu ve daha 5 tarihinde Fransa’ya gitmek üzere yola çıktı ve 16 Ekim 1482 tarihinde Nis’e sonrası ile ilgili hadiseleri devrin tarihçisi  ıkpa azâde öyle anlatır. ayak bastı. 5 ubat 1483 tarihinde Nis’ten ayrıldı. Sonunda Savoie Dükalığı’nın ba ehri olan Chambẻry’ye getirildi ve burada Savoie dükü I. Charles ile görü tü. Cem bu yolculuğu sırasında oğlu Oğuz Han’ın ölüm haberi 2 Ali Nihad Tarlan, Ahmed Pa a Divanı , Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Đstanbul 2005, s.106 111. 3 Münevver Okur Meriç, age., s. 15 25. 4 Ahmet Mermer, Karamanlı Ayni ve Divânı, , Akçağ Yayınları, Ankara 1997, s. / Münevver Okur Meriç, 5 Kemal Yavuz – M. A. Yekta Saraç,  ıkpa azâde; Osmanoğulları’nın Tarihi, Koç Kültür Sanat Tanıtım age. , s. 28 29. Yayınları, Đstanbul 2003, s.545 549. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 275 276 Kemal YAVUZ ile bir kez daha yıkıldı. I. Charles Cem’e kurtulması için elinden gelen iyiliği Cem Sultan ve iiri yapacağını bildirdi. O gerçekten Cem’e gösterdiği ilgi yanında onun Eski Türk edebiyatı airleri içinde kendisinden en çok bahseden air Cem kurtulmasını da istiyordu. Ancak Pierre d’Abusson’un hileleri ve Venediklilerin Sultan’dır. Bu onun üç dönemli hayatından kaynaklanmaktadır. Đlk iirleri oyunu buna mani oldu. Onu bu sırada La Pouet atosu’nda hapsettiler. 6 Kral henüz öğrenme döneminin eserleridir. Bu dönem Cem Sultan’ın en mesut VIII. Charles övalyelerin ve Venedik hükümetinin hilelerini geç fark etti. Fakat zamanlarıdır. iirlerinde en çok sevgiliden a ktan bahsettiği bu dönemde Cem Cem’in kurtulmasındaki niyeti samimi idi. Bunu sezen övalyeler Cem’i Sultan, tahsilini bir tarafa bırakırsak okuduğu ve okuyarak açıldığı, iir Rochechinard atosu’na hapsettiler. Cem burada hisar beyinin e siz güzellikteki denemeleri yaptığı bir hayatın sahibidir. Onun için Cem’in ilk iirlerinde bir kızı Philippine Helene ile tanı mı , aralarında meydana gelen dostluk ve sevgi taklit bir acemilik bir kompozisyon eksikliği kendini gösterir. Çok güzel bağı ile iirler de söylemi tir. Ancak övalyeler ehzadeyi rahat bırakmadılar. matla’larla ba ladığı gazelleri aynı canlılık ve sanat üstünlüğü ile devam etmez. Onu Osmanlı devletine ka ı bir tehdit unsuru ve varlığı sayesinde gelir getiren His deği ikliği ile ba ka bir yöne çekilir. Ancak bütün bunlarda samimîdir. Cem bir rehine olarak kullandılar; kaleden kaleye getirerek hapis hayatına attılar. bu iirlerinde biraz da gelecekteki hayatını terennüm eder veya bu iirlerin bazı Cem Sultan 12 ubat 1489 tarihinde Roma yolculuğuna çıktı ve 2 Mart beyitleri onun acıklı hayatı için söylenmi gibidir. O bu zamanda kuvvetli bir 1489’da bu ehre geldi. Papa VIII. Innocent ile tanı tı. Fakat yine esirdi. Onun dinî bilgi de almı tır. Perçinlenmi sarsılmaz bir imanın sahibidir. Divanının esareti Papa’ya büyük gelir sağlıyordu. 7 Papa VIII. Innocent, 1492 yılının 25 ba ında yer alan ve yüce Allah’ı anlatan iirinde, Temmuzunu 26’sına bağlayan gecesinde ölünce yerine VI. Aleksandre
(Rodrigue Borgia) geçer. Cem ile ilgilenen Fransa kralı VIII. Charles de ehzadeyi Papadan ister. Đsteği kabul edilmeyence ordu ile 10 Aralık 1494 Senden umar iki âlem halkı rahmet iy Rahîm tarihinde Roma’ya girer. Papa ile anla an Kral birlikte Cem Sultan’ın yanına Kim Kadîm i lemyezelsin hem Hakîm i lâyezâl giderler. Saint Angelo atosu’nda Cem ile tanı an Kral bu bulu madan dört gün …….. sonra 27 Ocak 1495 tarihinde ehzadeyi teslim alır. VIII. Charles Cem Sultan’la 28 Ocak 1495 tarihinde Roma’dan ayrıldı. Papa oğlunu da beraber göndermi ti. Zâtunun mâhiyyetine iremez fehm ü ukûl Velletri ehrine gelindi ve burada kalındı. Ancak papanın oğlu Sezar Borgia’nın Hikmetünün kudretine iremez vehm ü hayâl Cem’i zehirlemek gibi bir vazifesi vardı. Sezar Borgia i ini bitirdikten sonra kaçmı , Cem de daha yolculuğun ba ında hastalanmı tı. Kral VIII. Charles ne kadar doktor ve ilaçlara ba vurdu ise de Cem iyile medi. Hatta Cem’i Yine Hazret i Muhammed için yazdığı naatında yer alan, kendisinin kaldığı Capona atosu’na aldırdı. Doktorların yoğun çabaları sonuçsuz kaldı. Nihayet Cem Sultan 1495 yılı ubatının 24’ünü 25’ine bağlayan Đzzet anun ki sözini cânında hıfz ider gecenin seherinde vefat etti. Böylece Cem’in Avrupa’da, çoğu zaman sıkıntı, üzüntü ve ümitsizlik içinde geçen acılı, acıklı hayatı sona erdi ve öldüğü zaman Devlet anun ki gördi yüzini Muhammed’ün 36 ya ını iki ay sekiz gün geçmi ti. Cem Sultan’ın tabutu da Avrupalılar ……. tarafından pazarlık konusu edildi. Napoli kralları, Papa ve Osmanlı devleti Lafz ı latîf iken kütüb i enbiyâyı gör arasındaki çeki meli görü meler neticesinde, tam dört yıl geçtikten sonra, 29 Ocak 1499 tarihinde teslim alınarak deniz yolu ile yurda getirildi. Ancak Cem Nesh itdi cümlesini kitâbı Muhammed’ün için Bursa’da özel bir türbe yaptırılmadığından cenaze, Fatih’in ortanca oğlu ehzade Mustafa için Muradiye Camii avlusunda yaptırdığı türbeye defnedildi. Pü t ü penâhum eyle penâhını dâyimâ O zamana kadar ehzade Mustafa adı ile anılan bu türbe, Cem’in Đzzet penâhı durur çü penâhı Muhammed’ün gömülmesinden sonra Cem Sultan Türbesi olarak anılmaya ba landı.
6 Münevver Okur Meriç, age., s. 163 164. 7 Münevver Okur Meriç, age., s. 223. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 277 278 Kemal YAVUZ beyitleri ondaki iman gücünün Allah ve peygamber a kının ne kadar yüksek ………. 8 olduğunu göstermektedir. Gel perî ân itme Cem gönlin didüm zülfeynüne Cem’in iirlerinde sevgili ön plandadır. Â ık onun kar ısında her eyini Didi kim diller perî ân eylemekdür ânumuz verir. Cem’de a k esastır. Â ık olmayan gönül bo tur. O,
* * * Ne hâsıl ı k olmayan gönülden Harâb olsun ol ev kim bî hevâdur Hâme erh eyleyimez ruhları gülgûnlıgını Nitekim gözlerümün hâlet i pür hûnlıgını der. Cem pek çok gazelinde sevgili kar ısında çe itli tavırlar alır. beyitleri buna örnektir. 9 Ancak onun Her kaçan kim gam ı ı kun dil i gamnâke dü er Dil ü cân öyle yanar k’âte i eflâke dü er Cem yüzüni gördi dir bî ihtiyâr El vedâ iy zühd ü takvâ el vedâ10 * * * gibi çarpıcı beyitleri yanında, ba tan sona kadar sevgiliyi veren gazelleri de Hevâ yı cennet i kûyun dile penâh yiter vardır. Bu durum pek az divan airimizde görülür. A ağıdaki gazelde Cem bir Đki cihânda kapun câna secdegâh yiter beyitte sevgiliyi, ikinci beyitte de kendini koyarak sevgili ile konu ur. Bu iir sevgili ve onun kar ısında â ıkın hâllerini anlatan, eski iirimizi de özetleyen bir gazeldir. Tezatlar yığını ile ortaya konmu olan bu gazele bakalım. * * *
Bir sencileyin dilber i ayyârı kimün var Cânumı sanma ki bir dem kûy ı cânândan gider U âka cefâlar kılıcı yâri kimün var Gitmeyince kendüden kaçan bu can andan gider
* * * Bir bencileyin haste vü dildâde vü gamgîn Ne sengîn dilsin iy sîmîn beden kim Serge te cefâ dîde vü gam hârı kimün var Dahı kılmaz senün kalbüne te’sîr Bir sencileyin â ıkın öldürici suçsuz * * * Bî rahm ü dil âzâr ü sitemkârı kimün var Yanmaz idi bu gam odlarına her dem cânumuz
Ger nazar kılsa bu kullar hâline sultânumuz
8 Halil Ersoylu, Cem Sultan’ın Türkçe Divanı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1989, s. 3 4, 10 9 Halil Ersoylu, age ., s. 80. 87, 87, 97, 98, 116, 230. 15/2,14 ve 47,61,128. beyitler. 10 Halil Ersoylu, age ., s. 131/7. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 279 280 Kemal YAVUZ
Bir bencileyin derd ü belâ dâmına dü mi Cem’deki a k mecazî a ktır. u gazeli airin sevgiliye bakı açısını verir ve benzetmeleriyle sava dilinden konu ur. Bîçâre vü âvâre giriftârı kimün var
Gözlerün merdümi kim gamzen okın câna atar Bir sencileyin bülbülini gam dikeninde Dest ü bâzûsına kuvvet ki ne merdâne atar Zâr ıla nizâr idici gülzârı kimün var
Ka larun yayı gibi egriyi kendüye çeküp Bir bencileyin gül en i hüsnün hevesinden Gamzen okı gibi togruyı yabâna atar Bülbül bigi zâr olıcı her bârı kimün var
Atmasun gamzesi okın dil i pür âte e kim Bir sencileyin kadd ıla bostân ı cinânda Ol dahı oda yanar bir dahı da yana atar Bir serv i cefâ berg ü belâ bârı kimün var
Gözleri zülfi kemendi y ile rahm eylemeyüp Bir bencileyin üstine yaprak gibi ditrer Bend idüp cân u dili çâh ı zenahdâna atar Ol serv i ser efrâz u hevâ dârı kimün var
I kun odından Cem’ün hâlini gören didi kim Bir sencileyin hüsni kuma ını satarken Kim ola kendüzini âte i sûzâna atar 12 Bâzârını germ idici tarrârı kimün var
Ayrıca Cem kıskanç bir airdir. Bunu da, Bir bencileyin nakd i dil ü cânı kılup harc
Cân ıla o bâzâra harîdârı kimün var Yüzün ayını gözüm âyinelerden güniler
Nice ho dikkat ider ayı nelerden güniler Bir sencileyin dilber i hûrî sıfat el hak
Sûretde melek hûy u perî vârı kimün var Lebüni bûseden ü bûseni cândan sakınur
Yüzüni gözden ü gözüni nazardan güniler Bir bencileyin zülfi esîri y iken iy Cem
Baht ı siyehüm gibi siyehkârı kimün var 11
11 Halil Ersoylu, age ., s. 77 78. 12 Halil Ersoylu, age ., s. 88. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 281 282 Kemal YAVUZ
Ya umun âb ı revânına nazar kılma ki dil Vâlih ü ser mest ü hayrân nâgeh eylerken güzer Yüzüni zâhir olan ekl i basardan güniler Gördüm ikki gonca i ter bâg ı hüsn içre gezer
Hüsnünün farkı ayı y ıla yirden göge dek Birinün mü gîn saçından bû umar mü g i Hoten Seni cân ıla seven gör ki nelerden güniler Birinün lâle lebi yâdına içer hûn ciger
Severem dimez idüm ben dahı iy cân seni kim Birinün kandîl i rûyından alur nûr âfitâb Delü gönlüm seni bu resme haberden güniler Birinün tâb ı ruhından nûr umar cirm i kamer
Dilemez gündüzi dil zülfüni gösterdügi’çün Birinün serv i sehî kadd i ser efrâzına kul Gel kıyâs it ki cemâlüni nelerden güniler Birinün ayagına yüzin sürer bâd ı seher
Devr i çe münde dile la‘lüni andurmadı cân Birinün kimse elini öpemez illâ âstîn Bu ne dîvâne ki bâdâmı ekerden güniler Birinün kimse bilini kuçamaz illâ kemer
Her kaçan kim beni bî zer göre bîzâr ola yâr Birinün âhû gözinün hamlesi saydı cihân Cân u dil vuslatı bâzârını zerden güniler Birinün bir gamzesine döyemez bin îr i ner
Cem diler kim kemer i zer kıla kolın bilüne Birinün zülfi cihân mülkine sûd eylese bes Gerçi kim sîm miyânunı kemerden güniler 13 Birinün çe m i cihân â ûbına sevdâ yiter
Cem güzelleri her zaman divan iirinin penceresinden görmez; bazen Birinün bir zülfi kılına cihân mülki bahâ gerçek tabiatta görünen âleme de açılır. Gezerken rastladığı ve tabiattan aldığı Birinün bir îvesi bin mülk i Đskender deger güzelleri divan iirinin dili ile tasvir yönüne gittiği gibi, aralarında kar ıla tırmalarda da bulunur. Hatta bu güzelleri tabiattaki varlıklar ile de kıyaslar. Cem’e göre pek çok varlığa üstün olan bu güzellerden tabiattaki Birinün zînet ruhı verdinden alur bâg ı hüsn varlıklar güzellik unsuru olarak, bazı eyler de almı lardır. Birinün cüllâb ı la‘linden alur lezzet eker
13 Halil Ersoylu, age ., s. 96 97. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 283 284 Kemal YAVUZ
Birinün müjgânı tîri âleme nâvek figen Birinün la‘line te ne çe me i Âb ı hayât Birinün bir gamzesi u âka bin hançer çeker Birinün zülf i siyâhı Âb ı hayvâna makarr
Birinün zülf i siyeh pû ı Hatâ mülkine âh Cem nice erh eyleye ol mâhrûlar vasfını Birinün hâl i ruhı sultân ı Hindistân geçer Mâhasal cevr ü cefâda biri birinden beter 14
Birinün hâl i ruhından lâlenün bagrında dâg airimiz bazen sevgilinin yanındadır. Onunla en samimî ekilde konu ur. Türk iirinde ba langıcı Dîvânü Lugati’t Türk’ e kadar çıkan dedim dedi Birinün zülfiyle sünbül illet i sevdâ çeker eklindeki her beytin ba ında yer alan bu ifade tarzı Cem Sultan’da da görülür.
Birinün zülfeyni tâc ı devlet içün ayn ı dâl Didüm zülfün kemendi pür ham olmı Birinün hâk i rehi izzet ni ânından eser Didi cânun anunçun hurrem olmı
Birinün her gû ede ebrûsı gizler bin kemân Didüm kûyun itiyem iy kamer ruh Birinün her gamzesi bir demde gizler bin seher Didi gör bu da ya‘nî âdem olmı
Birinün anber saçı yanında sünbül hâk i râh Didüm çe mümde mesken eyle iy dôst Birinün anber gözi katında nergis bî basar Didi yir yok ya undan pür nem olmı
Birinün lü’lü’ i lâlâsı içün dil rî dür Didüm gamzen okı zahm urdı câna Birinün yâkûtı katında güher seng ü meder Didi âd ol mahabbet muhkem olmı
Birinün pâyına sîm ef ân çe m i âfitâb Didüm öldürmedin sen gamdan öldüm Birinün hüsni nazîrin görmemi çe m i be er Didi gam yime ol dem bu dem olmı
Birinün zülfi hevâsından döker ehper perî Didüm bend urmag ister câna zülfün Birinün i ügi hâki kîmyâ yı ayn ı zer Didi zülfüm anunçun pür ham olmı 15
14 Halil Ersoylu, age ., s. 106 107. 15 Halil Ersoylu, age ., s. 122 123. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 285 286 Kemal YAVUZ
Cem sevgiliye her yönü ile bakan bir airdir. Fâl i Reyhân ı Sultân Böylece air tabiattaki çiçeklerin merkezi olarak sevgiliyi gösterir. Bu Cem ’de 16 on be civarında çiçeğe yer verir. Bunları da getirip sevgilide toplar. çiçekleri ele almak gerekmez. Onlar hatırlandıkça sevgiliye bakmak yeterlidir. Bunu yaparken çiçek isimlerini sanatlı bir ekilde, iir diline sokar. Sevgili açılmı kitap gibidir. Onunla tefe’’ül edilebilir. Her sayfası veya Aliterasyonlardan ve asonanslardan faydalanır. Çiçekler olsun, sesler olsun sevgilinin her görünü ü bahtınıza bir çiçek çıkarır. sanki havada uçu ur. Küçük bir mesnevi olmasına rağmen; kıvrak, uçucu, ba döndürücü bir üslup bu iirin dikkat çekici tarafıdır. Tabii olarak Cem kelimelerdeki âhengi iirinde, en iyi ekilde kullanma yönüne gitmi tir. u mısralara bakarsak bunu görmekte gecikmeyiz. Eger gül istesen dildâra yâr ol Gül i ruhsârı yâdına hezâr ol Benef e gonca sûsen lâle sünbül Semen zanbak karanfül yâsemîn gül Ki zîrâ gül yüzinden bir varakdur Gül âb anun suyından bir arakdur akâyık nergis ü nesrîn ü reyhân Dahı hem za’ferân çün hatt ı cânân Eger gonca dilersen hâtır ı teng Dehân ı yâri bul hîç eyleme ceng Bu gülzârı temâ â eyle bir dem Ki ezhâr itdi her birini hurrem Ki zîrâ goncadur dilber dehânı N’idersin goncayı bulursan anı Semen nesrîn ü zanbak za’ferân gül Bile hem zînet içün berg i sünbül eklinde devam eder. Zaten eski edebiyatımızda sevgilinin yüzü cennet ve bostan veya gül bahçesi değil midir? Öyle olunca Cem bütün çiçekleri sevgilide ve onun yüzünde görmü tür. Â ık da ona kar ı bülbül kesilmi tir. Sen â ık isen * * * ona bak; gül onun yüzünden bir sayfa, gonca sevgilinin dudağı, misk kokusu Benef e zanbak u reyhân u sûsen onun hattı, nergis gözü, lale dudağının rengi, ah ı sünbül bend i kâkülü, sûsen akâyık za’ferân nesrîn ü gül en sevgilinin hattı, semen rûy ı nigâr, yasemin hattı ve güzelliğinin çiçeği, zambak yanağı, karanfil beni, reyhan saçları, nesrin ve zayferan da yine sevgilinin yanağını temsil ederler. Cem böylece bütün çiçekleri sevgilide toplar. u hâlde Gönülden seyr kıl gel bu cihânı hangi çiçek olursa olsun o sevgilidir ve sevgilide görünür. Cem bununla sanat Gözet sûsen akâyık za’ferânı yaptığını söyler ve bunu,
Bile reyhân u nesrîn dahı nergîs Degüldür hükm i gaybî kasdum el hak Karanfil yâsemîn zanbak hemîn pes Hemân maksûd olan san‘atdur el hak
Ki hükm i gayba Hak’dur ancak ahkem
16 Münevver Okur Meriç, age ., s.638 641. Budur söz togrusı vallâhu a‘lem Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 287 288 Kemal YAVUZ mısralarında dile getirir. Sevgili kitaptır, Cem onun yüzünü gönlün isteğine göre Dem beste vü hayrân yaturam bir nefesüm yok açar, bahtına çıkan çiçeklerde yine sevgiliyi görür. Bu bir fal gibidir. Ancak Cân virmege bir mürdeye Îsâ nefesüm yok gizli hükümleri en iyi bilen Allah’tır.
Cem iirine hayatını sokan airdir. Hiçbir divan airi iirinde hayatına Gülzâr ı ruhun yâdına bülbül gibi her dem onun kadar yer vermemi tir. Eski edebiyatımızı bu yönü ile gözden geçirenler, bu açıdan bakınca, herhâlde ilk önce Cem Sultan’ı göreceklerdir. airimizin u Feryâd iderem âh ki feryâd resüm yok iki gazeli, onun hayatını daha önceden veren iirler olarak değerlendirilebilir. Ancak burada Cem sevgili ile konu maktadır. Đy bâd ı sabâ yâr i iginden demidür gel Kim senden ilerü dahı bir hem nefesüm yok Olaldan ı kun iy meh bana vâkı‘ Gelüpdür ba uma dürlü vakâyi‘ Bu ravza i kûyunda makâm eyleyeli dil Cennetde mukîm olmaga bir dem hevesüm yok Gönül çün gördi vasluna iri mez Cefâ vü mihnetüne oldı kâni‘ Oldum yine Cem gibi esîr i gam ı hicrân Vaslına dirîg ol sanemün dest resüm yok 18 Tulû‘ itmedi ol meh revzenümden Yog ımı iy dirîgâ bizde tâli‘ Ne zaman yazıldığını bilmediğimiz bu gazeller, bir noktada Cem Sultan’ın hayatındaki acıklı hâlin de habercileri gibidir. Cem bazen sevgiliye Dirîg itme marîz i ı k olandan sitemlerde de bulunur. A ağıdaki gazelinde bunu açıkça görmek mümkündür. arâb ı la‘lüni kim ola nâfi‘ Ri te i ömrüm dükendi gerçi nâzundan senün Bana yitmez mi derd ü gam ki zülfün Kılca eylük görmedüm zülf i dirâzundan senün Yüzün görmege oldı ol da mâni‘ Đy sanem ı k ı hakîkî dahı olsa reh nümûn Gönül bizden gidüp zülfüne vardı Ger dönersem kâfirem ı k ı mecâzundan senün K’olur mevcûd olan aslına râci‘
Yire dökmege Cem kanını nâ hak Secde itsem kûyına ta‘n itme zâhid kim anun Çeker gamzen hemî e seyf i kâtı‘ 17 Yig durur bir secdesi cümle namâzundan senün
* * *
17 Halil Ersoylu, age ., s. 131 132. 18 Halil Ersoylu, age ., s. 139. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 289 290 Kemal YAVUZ
Devr eli gev ek buraldan iy gönül tanbûr vâr Cem kulun sensüz olamaz rahm kıl Od dü er evc i semâya söz ü sâzundan senün Gel kerem kıl pâdi âhum gitme gel 20
Nesne yok sana niyâzundan gönül var fârig ol gazeli bunun açık bir örneğidir. Sevgiliyi özlediği de olur. Onun eski edebiyatın dilinde özelliklerini verirken gelmesi için bir beklentide olduğunu da belirtir. Çünki fârig dil geçer dilber niyâzundan senün
Đy aceb ol sîm ten gelmez mi ki Yakup agzın em‘i berdâr itdiler bâzârda Ol kadi serv i çemen gelmez mi ki Fâ idelden iy sanem bir emme râzundan senün
Sımaga peymâne ve peymânını Hey ne â ıksın sen iy Cem kim kamu hûbân ı ehr Ol büt i peymân iken gelmez mi ki Kurtılımaz dîde i ma‘ ûk bâzundan senün 19
Kaldı dil Ya‘kûb’ı mahzûn u hazîn Ancak sevgiliye olan yalvarmaları da eksik değildir. Yûsuf ı gül pîrehen gelmez mi ki
Gitmege azm itme âhum gitme gel Yolına cân virmege Ferhâd vâr Çün yigitsin alma âhum gitme gel Husrev i îrîn dehen gelmez mi ki
Sen sefer azmin kılıcak cân u dil Cân u dil bezmin mu‘attar kılmaga Çagırur kim âh âhum gitme gel Ol hatı mü g i Hoten gelmez mi ki
Sînem üzre ger güzer kılsan sana Hançeründen cân virenler ha rde Dil uzadur her giyâhum gitme gel Lâle ve hûnîn kefen gelmez mi ki
Çün yanıldum secde i sehv ola mı Mihnet ü gamdan usanmaz hîç Cem Ka larundur secdegâhum gitme gel Yoksa ol ana mihen gelmez mi ki 21
20 Halil Ersoylu, age ., s. 157. 19 Halil Ersoylu, age ., s. 145. 21 Halil Ersoylu, age ., s. 228 229. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 291 292 Kemal YAVUZ
Cem bazen sevgiliye sorular da yöneltir. A ağıdaki gazelinde her Sen pister i gülde yatasın evk ıla handân mısrada, sebeb ne diyerek sevgiliye sorular sorar. Ayrıca kendi hâlini sevgiliye Cem hicr ile bâlin idine hârı sebeb ne 23 açar ve sitemlerde de bulunur.
Bu beytin, Ham kıldı kadüm derd ü gamun bârı sebeb ne
Çekmek bu kadar derd ü gamun bâri sebeb ne Sen bister i gülde yatasın evk ile handân
Ben kül dö enem külhen i mihnetde sebeb ne 24 Bir bûse virem dimi iken gonca dehânun
Terk itdi yine yok yire ikrârı sebeb ne olarak deği ik bir ekli daha vardır. Ancak iki beyit arasında anlam bakımından
pek fark görülmez. Buna kar ılık II. Bayezid, Sultan Cem’e; Gülzâr ı cemâlün güli gül gibi gülelden
Re kinden ider ol güle gül zârî sebeb ne Çün rûz ı ezel kısmet olınmı bize devlet Takdîre rızâ virmeyesin buna sebeb ne Hattun var iken kesme ser i zülf i siyâhı Kat‘eylemek ol kâfire zünnârı sebeb ne Haccü’l harameynem diyü da‘vâlar idersin 25 Yâ saltanat ı dünyâ içün bunca taleb ne
Bir bûseye bin cân viricek yok didi gamzen beyitleri ile kar ılık verir. Sehi Beg bu mektupla malarda ilk mektubu yazanın Serd eylemek iy dôst bu bâzârı sebeb ne II. Bayezid olduğunu belirtir ve yalnız ikinci beyiti kaydeder. 26 Bu beyitler Cem’in mücadeleye giri tiği bir hayatın mahsulüdür. Cem, Bursa ve Yeni ehir sava ları sonunda Konya’ya dönmü ve hacca niyet ederek buradan ayrılmı tır. Zülfün koma kim hem ser ola bâd ı sabâya Cem’in edebî hayatının ikinci safhası bu ekilde ba lamı oldu. Mısır yolu ile Virmek yile ol nâfe i Tatar’ı sebeb ne hacca giden Cem edebiyat ve kültür dünyasından kopmadı. Burada Hasan bin Mahmud Bayatî ile görü tü. Bu zat Oğuz nâme ’den faydalanarak, Cem’in isteği
üzerine, Câm ı Cem Ayin adında bir kitap yazdı. Cem de Bayatî’nin Farsça Sen pister i nâz içre yatup gül gibi her dem gazeline, Cem derd ile bâlîn idine hârı sebeb ne 22 Her çend âdemî zâd olmaz cihânda bî gam Bu iirin redifleri ve son beyti daha sonra Cem Sultan’ın ağabeyi II. Gam sonı âdılıkdur iy dil taralma epsem Bayezid’e yazdığı mektupta ba ka ekilde kar ımıza çıkacaktır. Cem Sultan bu mektubunda aynı sesten konu ur ve be altı kelime deği ikliği ile son beyti gönderir. 23 Günay Kut, He t Bihi t, Sehî Beg Tezkiresi, Harvard Üniversitesi Yayınları, Harvard 1978, s. 100. 24 Münevver Okur Meriç, age ., s.98. 25 Münevver Okur Meriç, age ., s.100. 22 Halil Ersoylu, age ., s. 197 198. 26 Günay Kut, age ., s. 100. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 293 294 Kemal YAVUZ
Sultânlık olmazise dervi lik de hô dur Çarh ı devlet ser nigûn oldı dirîgâ çâre ne Gör nice terk idindi taht ile tâcı Edhem Ahter i izzet zebûn oldı dirîgâ çâre ne 28
Olsan ehin eh i Rûm olmazdı hac nasîbün Gerçekten Cem Sultan hayattan bıkmı bir airdir. Avrupa onun için hep gurbettir. u iiri bu duygularını en iyi ekilde dile getirmektedir. Bin ükür oldı rûzî bu devlet i mu‘azzam
Bu gurbet câna gâyet kâr kıldı Mahrem i‘ârı mûtû min kable en temûtû Ki âlemden beni bîzâr kıldı Đhrâm ile bürinüp n’ola kefen geyinsem
Ne kılam gerdi i eyyâm bini Dil Ka‘be çe m ü ebrû kapuları bi aynih Belâ vü derd ile bîmâr kıldı Müjgân misâli huccâc göz ya ı re k i zemzem
Ne nahs olur aceb bu tâli‘üm kim Alçaklık eyle cânâ kûh ı Arefe mânend Beni âlem içinde zâr kıldı Tâ çevrine ba una lebbeyk diyüben âlem
Gülistân yirine ni‘me’l bedeldür Bezm i Safâyı hô tut evk üzre Merve hakkı Felek yirümi imdi hâr kıldı Nû eyle câm ı vahdet i ret demidür iy Cem 27
Görün gerdûn ı dûnun himmetini Cem bu iirinde daha çok tasavvufî açıdan konu ur ve kendisini Đbrahim i Edhem’e benzetir. Onun dervi lik hâlini öne çıkarır; ancak sultanlık hevesinden Bu gurbetde Cem’i bîmâr kıldı 29 bir türlü vazgeçmez. Üçüncü defa sava a girer. Bu Cem Sultan’ın bir noktada hayatının üçüncü safhasını kendi eli ile hazırlaması demektir. Artık Rodos’a gidecek Pierre d’Aubusson’un eline dü ecek ve ölünceye kadar rehin hayatı Cem hiçbir zaman rahat değildir. Yine de bir ümit ile yazdığı Kerem ya ayacaktır. Öyle de oldu. Cem vatandan ayrı dü tüğü gibi artık çoluk Kasidesi ’nde Sultan II. Bayezid’e yalvaracaktır. çocuğundan, annesinden de ayrı kalmı tı. Đ te Cem Sultan hayatının üçüncü safhasında ağlamaklı, acıklı, hasret ve özlemini dile getiren, yer yer gezdiği, kaldığı yerlerdeki hadiseleri anlatan ve gözlemlerini bildiren iirler yazar ve Çal safâ topını meydân ı mürüvvetde ehâ acılarını anlatır. Ama artık kendisini de sorgulamaktadır. Bütün bahtını u beyti Çünki Hak sundı senün destüne çevgân ı kerem anlatır gibidir. ……
28 Halil Ersoylu, age ., s. 242. 27 Münevver Okur Meriç, age ., s. 90 92. 29 Halil Ersoylu, age ., s. 233. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 295 296 Kemal YAVUZ
Peyk i zî sıdkumı kapuna revân eyledüm u Hak mezîd eyleye tûmâre i ömrüni senün Ger icâzet vire dergâhına derbân ı kerem Zeyn ola nâmun ile defter ü dîvân ı kerem
Sûzi i hâlümi ol resme beyân ide sana Devletün dârını ma‘mûr ide mi‘mâr ı ezel Der ü dîvâr dahı aglaya kim kanı kerem öyle kim yüz süre i igüne erkân ı kerem 30
Söyünür bâd ı cefâ y ıla ehâ em‘ i hayât Ancak bu yalvarmalar fayda vermez. Cem bunu bildiği için, Perdegîr olmaz ise ger ana dâmân ı kerem Hayfâ ki kalmadı kerem ehl i cihânda hîç Ölürem zehr i gam ı dehr ile ben hasta garîb Her kime kim kerem disem eydür ki ben kejem 31 Ger dirîg eyleye tiryâkini Lokmân ı kerem …… beyti ile tersine konu ur ve sitemlere yer verir. Bunun da ötesinde acılarına acılar eklenir. Oğlu Oğuz Han’ın ölümü de Cem Sultan’ı çok sarsmı tır. Çocuk Nûh ı lutfun eger irgürmeye ke tî i necât edebiyatımızda kendi oğlu için yazdığı bu iir de bir hayli acıklıdır. Cem bu Gark ider bahr ı belâya beni tûfân ı kerem iirinde felekten ikâyet eder ve a ağıya aldığımız beyitlerde kendi hâlinden, ……. kaderinden bahs eder. Katre i cûdunı çok görme bu ben te ne dile Mevc i lutfunda ayân oldı çü ummân ı kerem Mülk i Yunân’a ser â ser hükm iderken âh kim …… Eyledün mesken bize imdi Firengistân felek Umaram meyve i lutfunla bulam lezzet i cân Gönül e cârı çü arz eyledi agsân ı kerem Yakamı yırtup elünden nicesi âh itmeyem …… Cânumı odlara atdı derd i Oguz Han felek Keremün cümle giriftârı halâs eyler iken Ne revâdur bana lâyık göre zindânı kerem Aglamakdan ol ciger gû em firâkından müdâm …… Kara kara kanlara boyandı bahristân felek Âmdur lutf ı amîmün ko günâhumı benüm Merhamet vaktı durur var ısa imkân ı kerem Ba uma karanulık itdün cihân aydınlıgın …… Kara yüzlü kara bulıtlu per i bârân felek
30 Halil Ersoylu, age ., s.24 29. 31 Halil Ersoylu, age ., s.38 39. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 297 298 Kemal YAVUZ
Bir kılına virseler virmezdüm Oguz Hân’umun Her ki âkıldür cihâna kılmasun hîç i‘tibâr Genc i Kârûn ıla bin bin mülket i Osmân felek Fursatı fevt itmesün zevk ü safâ sürsün felek 32
Sînemi çâk eyle cânum hâk ü gönlüm derdnâk diyerek kendi tecrübesini ortaya koyar. Cem gerçekçi bir air olarak, kar ımıza çıkar. Yer yer sitemlerine, özlemlerine yer veren acılarını ortaya koyduğu Çünki Oguz Hân’um oldı hâk ile yeksân felek iirleri yanında, Avrupa da onun iirlerinde bir hayli yer tutar. Frenklerin durumları, meclisleri, Avrupa’da gördüğü yerler iirine aks eder. Bunu annesine Âh u vâveylâ dirîg u hasret ü sad derd âh yazdığı yirmi üç beyti bulan mektubunda dile getirir. Bu iir, daha sonra Hicaz’da tanı tığı air ve âlim Hasan Bayatî tarafından tahmis edilir. 33 Bir de Kim Oguz Hân’um dahı görmege yok imkân felek Cem Sultan, Avrupa’da ba ından geçen hadiseleri, kurulan meclisleri, orada gördüklerini eksiksiz bir gözlem ve ince bir dikkatle anlatır. Biz bunu, Kimseyi âlemde hergiz kılmamı sın âdmân Câm ı Cem nû eyle ey Cem bu Firengistân’dur Âh idüp aglar elünden bende vü sultân felek Her kulun ba ına yazılan gelür devrândur ……
Salalıdan beni girdâb ı Firengistân’a sen beyti ile ba layan kasidesinde görürüz. 34 Burada Cem’in edebiyat ve kültür Gözlerümden kanlu ya deryâ gibi akar felek bakımından eski hayatına göre bir kısıtlamanın olduğunu da belirtmeliyiz. Önceki hayatında daha geni bir edebi topluluğa sahip olan Cem, Avrupa’da …… bunu bulamamı tır. Ayrıca okuduğu eserler var mıdır? Olsa bile bunlar da sınırlı Göreliden hasret ü derd ile iy Cem hâlüni olacaktır. Önceleri her istediği eseri bulup okuyan ehzade Cem’in hayatı bu Gör nice dîvâne olmı dur semâ‘ eyler felek açıdan ele alınınca edebiyat ve kültür yönü ile dar bir dünyanın içine dü tüğünü söylemek gerekir. Ancak bunu gördükleri ve anlattıkları ile ortaya koyduğu …… eserde devam ettirir. O bu verimlerinde kendini sorguladığı gibi bir Đ idelden âh Oguz Hân’un ehîd oldugını kar ıla tırmayı da kar ımıza çıkarır. Ama iiri canlı ve hareketlidir. Buna kendi samimi duygularını da katar. Böylece gerçekçi bir dünyayı gözler önüne serer. Derd ile oldı Firengistân’da Cem mecnûn felek Hâlini ortaya koyarken büyük bir pi manlığın, özlemin içindedir ve hiçbir …… zaman rahat değildir. Terkib i bendindeki u beyitlere bakarsak; Cânumı yakdun u yıkdun ömrümün dîvârını Bîd i eyvânun yıkılsun a aga geçsün felek Küffâra esîr itdün Đslâm ehlini Bir sora göre kimse görür mi revâ felek Fakat bir anda kendine gelir ve, ……
32 Halil Ersoylu, age ., s.29 31. 33 Münevver Okur Meriç, age ., s.436 440. 34 Halil Ersoylu, age ., s.32 35. Frengistan’da Ağlayan Bir air: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan 299 300 Kemal YAVUZ
Ben bir hevâda uçar ıdum kayd u bend yok Bir yire gelmi em ki bedeldür cahîmden Kanda iri di bana bu dâm ı belâ dirîg Bana makâm olmı iken Konya’da Merâm …… Dü menler içre niçe aceb hâle ugradum Ne turfa hâl olur Arasât olmadın henûz Bir dôst yok kim eyleye bir merhabâ dirîg Ba uma koparur bu zemâne kıyâmeti …… Kendü elümle ba uma aldum belâları Dil yandı cân dutı dı ne diyeyin Kendümden oldı bana bu cürm ü hatâ dirîg El kıssa gussa hissesinün yok nihâyeti 35 …… Oldum esîr kâfire nâgâh bî günâh Bu durum zaman zaman söylediği müfretlerinde de dile gelmi tir. Kendü elümle ayaguma balta urdum âh …… Çarh ı devlet ser nigûn oldı dirîgâ çâre ne Đy dôstlar beni anıcak mâtem eylenüz Ahter i izzet zebûn oldı dirîgâ çâre ne Eyle tutun ki gurbet içinde ben ölmi em * * * Kanı ol dem ki feri teh hâne idi hânemüz imdi yirümi gû e i deyr eyledün felek imdi gör eytân evine döndi bu vîrânemüz 36 Ol dem kanı ki mesken idi sâhet i Đrem beyitleri buna örnektir. Onun en çok özlediği eylerden biri de ezan sesidir: Nat‘ ı zemînde gam beni bir gün adem kılur Kendü oyunum ıla çü ehmât olmı am Đri meyeli gû uma âvâz ı mü’ezzin Her kanda bakam gözde uçar sahn ı musallâ 37 Hayfâ ki kalmadı kerem ehl i cihânda hîç Her kime kim kerem disem eydür ki ben kejem Kısaca söylemek gerekirse Cem bu iirlerinde her zaman geçmi i özler, eski hâllerine hasret duyar ve bulunduğu durumdan memnun olmadığını bildirir.
Bunu tezatlı ekilde anlattığı u iirinde görürüz. Dîvâne gibi idemezem bir nefes karâr