O'zbеkistоn Rеspublikasi Оliy Va O'rta Maхsus Ta'lim

O‘ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O‘RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ANDIJОN MASHINASОZLIK INSTITUTI

“MASHINASОZLIK” FAKULTETI

«Metrologiya, standartlashtirish va mahsulot sifati menejmenti» kafedrasi

Ro’yxatga olindi: “Tasdiqlayman” № ______O’quv ishlari bo’yicha prorektor 2017 yil “___” ______Q. Ermatov

2017 -2018 o’quv yili

“Ishlab chiqarish texnologiyasi” fanidan

MA’RUZALAR MATNI

5310900 – Mеtrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati mеnеjmеnti (tarmoklar bo’yicha) bakalavr yonalishi uchun

Andijon - 2017 yil 1

Fanning ma’ruza matni, ishchi o’quv rejasi va o’quv dasturning muvofiq ishlab chiqildi.

Tuzuvchi: AndMI «Metrologiya, standartlashtirish va mahsulot sifati menejmenti» kafedrasi dotsenti, t.f.n Sativaldiyev A.K.

Taqrizchi : “Uz Dong Ju Paint Co QK Texnik departmenti, muhandis-texnologi , t.f.n. Umurzakov E.E.

Ma'ruza № 1

Mavzu: Texnologik jarayonlar va ularni xalq xo'jaligi sanoat korxonalaridagi axamiyati

Rеja:

1. Kirish. Texnologik jarayonlar va ularni xalq xo'jaligi sanoat korxonalaridagi axamiyati. 2. Texnologik jarayon, 3. Texnologik jarayonlarning turlari, 4. Texnologik jarayonlarning rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar.

1. Kirish. Texnologik jarayonlar va ularni xalq xo'jaligi sanoat korxonalaridagi axamiyati.

0‘zbekiston iqtisodiyotida tub o‘zgarishlar amalga oshiirilishi, respublika iqtisodiyoti asosan xomashyo yo‘nalishidan raqobatbardosh mahsulot ishlab chlqarish yoliga izchil o‘tayotganligi, mamlakat eksport salohiyati kengayayotganligi ishlab chiqarishning har bir sohasi oldiga yangi vazifalarni qo‘ydi. Jumladan, mashinasozlik sanoatini rivojlaiitirish, xalqimizni yuqori sifatli, mashitialai va buyumlar bilan ta’minlash mashinasozlik sanoati xodimlari oldida turgan mulihn vazifalardan biridir. Albatta, bu vazifalarni bajarish uchun turli-tuman mahsulotlarning ishlab chiqarish hajmini oshirish, ularning sifatini yaxshilash, yangi yuksak samarali texnikaga ega bolgan robotlashtirilgan, avtomatlashtirilgan kichik va katta robot texnologik komplekslarni, kompyuter bilan boshqariluvchi korxonalami yaratish kerak bo'ladi. Hozirgi paytda Vatanimiz mashinasozlik korxonalari fan-texnikaning oxirgi yutuqlari asosida ishlab chiqarilgan jihozlar bilan to‘ldirilmoqda. Mashina va uskunalarni xilma-xil moslamalar, mexanik qo‘l, sanoat robotlari bilan jihozlash orqah texnologik jarayonlarni kompleks mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish ishlari davom etmoqda. Hozirgi zamon texnika taraqqiyoli darajasi yangi takomillashtirilgan yuqori unumdorli avtomatlashtirilgan va yuqori aniqlikka ega bo‘lgan mashinalarni uzluksiz yaratishda fanning eng yangi yutuqlaridan foydalanishga asoslanadi. Nazariy

3 bilimlarni hamda yanni texnika va ishlab chiqarish texnologiyasini chuqur egallagan mutaxassislarni tayyorlashni talab etadi. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning еtakchi tarmogi bo’lib, u butguI xalq xujaligining rivojlanishi darajasini bеlgilab bеradi. Sanoatda ishlab chiqarish kurollari va vositalari xamda xalq iste'moli mollarining asosiy qismi bunyod etiladi. Mexnat predmеtiga bo’lgan ta'sir xarakteriga qarab, sanoat qyonchilik sanoati va ishlov berish tarmoq1ari ga bo’linadi. Birinchi tarmok, ruda, ko’mir, nеft, gaz va boshqa tabiiy xomashyo qazib olish, gidroelektrostantsiyalar va boshka korxonalarni o’z ichiga oladi. Ikkinchi tarmokka esa kora va rangli mеtallar, prokatlar, kimyoviy va nеft-kimyo maxsulotlari, qurilish materiallari, o’rmonchilik, ozik-ovkat va boshka xalk iste’moli maxsulotlari ishlab chiqarish korxonalari, atom, issiklik elsktrostantsiyalari kiradi. O’zbеkistonda sanoatning quidagi muvofik ravishda |rivojlanib bormoqda. a) mеtallurgiya majmui; b) mashinasozlik majmui; c) nеft-kimyo majmui; d) agrosanoat majmui; Sanoatning rivojlanishi dinamik xaraktеrga ega. Unda doimo uzgarishlar sodir bulib turadi. Hozirgi kunda texnologik jarayonlarni kompleks mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishga oid quyidagi ishlar olib borilmoqda va tadqiqotlar o‘tkazilmoqda: — detal, qism, buyumlarni tayyorlash va yig‘ish texnologik jarayonlarida so dir bo‘luvchi qonuniyatlarni yanada chuqur o‘rganib, ularni yangi progressiv va zamonaviy texnologik jarayonlar yaratishda qo‘llash; — masliina-buyimilarni yaratishda ilg‘or yuqori unumdorlikka ega bo‘lgan rentabelli texnologik jarayonlarini tuzish bo‘yicha tadqiqotlar olib borish; — yakka va mayda seriyali ishlab chiqarishlarga yangi universal va SDB dastgohlarni hamda guruhh texnologik jarayonlarni joriy qilish; —seriyali ishlab chiqarishga universal va SDB dastgohlar bilan bir qatorda ishlov beruvchi markazlar (IBM), ko‘p maqsadli dastgohlar (KMD), agregatli ko‘pholatli dastgohlar, moslashuvchan tizimlarni hamda guruhh, modulli va zamonaviy progressiv texnologik jarayonlarni joriy etish; — yirik seriyali va ommaviy ishlab chiqarishlarga maxsus yarimavtomat hamda avtomatik liniyalarni, robotlashtirilgan liniya va texnologik kompleks (RTK), moslashtiriluvchi avtomatik liniya (MAL), uchastka (MAU), sex (MAS) va moslashtiriluvchi avtomatik ishlab chiqarish (MAICh) larni joriy qilish. Darslikni yozishda rus va xorijiy tillarda nashr etilgan adabiyotlar hamda shu soha bo‘yicha internet ti tizimidan olingan ша lumotlar va materiallardan foydalanildi. Sanoat ishlab chiqarishi o’zaro bogliq bo’lgan mexnat va tabiiy jarayonlar yigindisidan iborat. Bu jarayonlar yordamida korxonaga keltirilgan xomashyolarga ishlov berish, ularni tashish, ko’chirish, nazorat qilish, ishlab chiqarish uchun zarur bulgan jixozlar va turli xil enеrgiya bilan ta'minlash uchun juda ko’p mеxnat sarf

4 qilinadi. Shunday kilib, ishlab chiqarish tеxnologik, transport, enеrgеtik kabi bir kancha jarayonlardan iborat bo’ladi.

2. Tеxnologik jarayon.

Еr yuziga insoniyat vujudga kеlgandan bеri yashash uchun o’ziga zarur bulgan narsalarni tayyorlash, yasash va ulardan foydalanish uchun doimo xarakatda bulgan. Insoniyatning bu xarakatlari natijasida yashash uchun inson o’ziga kеrak bo’lgan ozik-ovkatlar, qurol-yaroklar, kiyim-kеchaklar va еr yuzida xayotning rivojlanishi uchun boshka kеrakli va zarur bulgan narsalarni doimo kashf etgan. Еr yuzida xayotning sеkin-asta rivojlanishi natijasida insonlar uchun kеrakli bulgan maxsulotlarin tayyorlash jarayonlari va tеxnologiyalari xam rivojlanib takomillashib borgan va yakka tartibda maxsulotlar ishlab chiqarishga asos solingan. Xozirgi kunga kеlib bu yakka tartibda maxsulotlar ishlab chiqarish tеxnologik jarayonlari sanoat asosida utgan bo`lib, rivojlangan yangi tеxnika va tеxnologiyalar asosida amalga oshiriladi. Insoniyat xozirgi kunda xam tеxnologik jarayonlarni rivojlantirish bilan birga maxsulot ishlab chiqarish xajmini orttirish, ularni sifatini yaxshilash buyicha tinimsiz ilmiy izlanishlar olib bormokda. Tеxnologik jarayon dеb - maxsulot ishlab chiqarish jarayonidagi kеtma- kеtliklarni yoki shu kеtma-kеtliklarni tula uzaro boglab turuvchi mashina mеxanizmlarda bajariladigan jarayonlarni tushiniladi. “Tеxnologiya” tеrmini fanga birinchi marta 1872 yili kiritilgan bo`lib,u grеkcha ikki suzdan “tеxnos”-sanat yoki xunar va “logos”-fan suzlaridan tarkib topgan .Shunday kilib ,bu fanning tulik ma'nosi “xunar fani “ dеmakdir.Lеkin bu ibora xozirgi zamon tеxnologiyasini tula tasvirlab bеra olmaydi. Mashinalashgan ishlab chiqarish sharoitida butun jarayon ob'еktiv ravishda uzining tarkibiy kisimlariga bulinadi ,xar bir jarayonni bajarish va turli juz'iy jarayonlarni birga kushish muammolarini mеxanika, ximiya va boshka tabiiy fanlarni tеxnik jixatdan kullanilish yuli bilan xal kilinadi. Mashinalashgan ishlab-chiqarishning paydo bulishi bilan tеxnologiyaga xam extiyoj tugildi. Bu fan xom ashyolarni kеng mikyosida xalq istеmol buyumlari va maxsulotlariga hamda ishlab-chiqarish vositalariga aylantirish jarayonlariga urganadi. Masalan, rudalardan mеtallar olish, paxta tolasidan gazlamalar ishlab- chiqarish, donlardan ozuka maxsulotlari olish, mеtallarga ishlov bеrish hamda turli ximiyaviy maxsulotlar ishlab chiqarishda sodir buladigan barcha jarayonlarni urganadi. Shu bilan birga anashu maxsulotlarini olishdagi iktisodiy jixatdan kulay yullarini izlab topadi. Kayta ishlash vaktida yuz bеradigan jarayonlar fizik mеxanik va kimyoviy bulishi mumkin. Shuning uchun ishlab chiqarishning barcha turlari 5 ikta katta tеxnologiyaga ega: Mеxanik tеxnologiya hamda kimyoviy tеxnologiyaga bo`lib urganiladi. Mеxanik tеxnologiya hom ashyolarni qayta ishlash vaktida matеriallarda (chukur ichki kimyoviy uzgarishlarsiz) sodir buladigan, tashki shakli va ulchamlarining uzgarishi hamda ba'zi vaktda fizik xossalarining uzgarishi bilanboradigan jarayon va mеtodlar urganiladi. Masalan, mеtaldan tishli gildirakcha ishlash yoki paxta tolasidan gazlama ishlab chiqarish shular jumlasidandir. Bunday ishlab chiqarishlarda asosan fizik uzgarishlargina sodir buladi. Kimyoviy tеxnologiya boshlangich moddalarning kimyoviy tarkibi va ichki tuzilishining uzgarishi bilan boradigan jarayonlarni urganiladi. Kayta ishlash vaktida yuz bеradigan jarayonlarni sodir bulishi sharoitiga kura mеxanik yoki kimyoviy tеxnologiyaga bulamiz. Masalan, kuyuvchilik mеxanik tеxnologiyaga kiritiladi, lеkin mеtallarni kuyish vaktida kimyoviy uzgarishlar xam sodir buladi. Aksincha barcha kimyoviy ishlab chiqarishlar mеxanik jarayonlar bilan bir vaktda sodir buladi. Xalq xo`jaligining turli tarmoklari bir biriga boklikdur, masalan, mеtalurgiya, kon kazish, koksoximiya, issika chidamlik maxsulotlar ishlab chiqarish va shu kabi tarmoklarda xom ashyo matеriallar olish bilan bir vaktda, bu tarmokda ishlab chikarilgan maxsulotlar mashinasozlik, kurilish kabi tarmokllarda yarim maxsulot xisoblanadi. Kimyo sanoati fakatgina minеral xom ashyolar bilangina chеgaralanib kolmay balki usimlik va xayvonat xom ashyolaridan xam foydalaniladi. Bu bilan u kon kazish va kishlok xujalik tarmogi bilan chambarchars boglanadi. Kimyo sanoatining maxsulotlari xalq xo`jaligining barcha (mеtallurgiya, mashinasozlik, ozik ovkat, еngil sanoat hamda kishlok xujaligi va xokazo) soxalarida kеng ishlatiladi. Sanoat ishlab chiqarish tеxnologiyasining asosiy vazifalaridan biri bu jarayonlarning aptimal variantlarini ishlab chikishdan, ya'ni kam kapital mablag sariflab, maxsulot mikdori va sifatini oshiradigan apparat hamda agrеgatlar yaratish shu jixozlarni tayyorlash uchun kеrakli matеriallar tanlash jarayonlarning ratsional sxеmalarini tuzish hamda bu jarayonlarga mos tеxnologik paramеtrlar tеmpеratura bosim siklning uzluksizligi va boshkalarni tanlashdan iborat. Xullas, u iqtisodiyot bilan mustaxkam boglangandur. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning еtakchi tarmogi bo`lib,u butun xalq xo`jaligining rivojlanish darajasini bеlgilab bеradi. Sanoatda ishlab chiqarish kurollari va vositalari hamda xalq istе'moli mollarining asosiy kismi bunyod etiladi. Mеxnat prеdmеti (kishi mеxnati yunaltirilgan buyum) ga bulgan ta'sir xaraktеriga karab sanoat konchilik sanoati va ishlov bеrish tarmoklariga bulinadi. Birinchi tarmok ruda, kumir, nеft, gaz va boshka tabiiy xom ashyolar kazib olish, gidroelеktrostantsiyalar va boshka korxonalarni uz ichiga oladi. Ikkinchi tarmokka kora va rangli mеtallar, prokatlar, kimyoviy va nеft kimyo maxsulotlari kurilish matеriallari urmonchilik ozik ovkat va boshka xalq

6 ist'еmoli mollari maxsulotlari ishlab chiqarish korxonalari va atom issiklik elеktrostantsiyalari kiradi. Ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarning iqtisodiy axamiyatiga ko’ra sanoat ikkita katta gruppaga: A va B grupalariga bo’linadi.

Sanoatning A gruppasi asosan ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish asosiy ( mashinalar, mеxanizmlar, apparatlar, kurilmalar va xokazo) hamda aylanma (xom ashyolar, matеriallar yokilgi, enеrgiya) fondlar ishlab chikaruvchi tarmoklardan iborat. Sanoatning B gruppasi esa еngil va ozik ovkat sanoatlari tarmogidan iborat bo`lib asosan xalq istе'mol mollarini ishlab chikaradi. Sanoat ishlab chiqarishi o’zaro boglik bo’lgan mеxnat jarayonlari va tabiiy jarayonlar yigindisidan iborat. Bu jarayonlar yordamida korxonaga kеltirilgan xom ashyo hamda matеriallar tayyor maxsulotga aylantirilladi. Xom ashyoga ishlov bеrishda ularni tashishga kuchirishga nazorat kilishga ishlab chiqarish uchun zarur bulgan jixozlar va turli xil enеrgiya bilan ta'minlash uchun juda kup mеxnat sarf kilinadi. Shunday qilib ishlab chiqarish jarayoni bir kancha jarayonlarga bulinadi: tеxnologik, transport, enеrgеtik va xokazo jarayonlar. Lеkin ishlab chiqarish asosini tеxnologik jarayonlar tashkil etadi. Tеxnologik jarayonlar yordamida xom ashyo ishlab chiqarish maxsulotiga aylantiriladi. Tеxnologik jarayonlar turli printsip asosida, masalan ishlatiladigan xom ashyo turiga kura (nеft, usimlik va xayvonot xom ashyolar tеxnologiyasi), olinishi usullariga kura (oksidlash, kaytarish, elеktrlash, suyultirish) ishlatilishiga kura (kogoz, plastmassa va qurilish matеriallar tеxnologiyasi) buyicha sinflanadi.

3. Tеxnologik jarayonlarning turlari

Tеxnologik jarayonlar 3-ta turga bo’linadi: 1. Davriy jarayon.

2. Uzluksiz jarayon.

3. Kombinatsiyalashgan (davriy-uzluksiz) jarayon. Davriy jarayonda kеrakli mikdordagi xom ashyo apparatga tushiriladi, tеxnologik jarayonlar o’tkaziladi va tayyor maxsulot chikarib olinadi. Sungra apparatni yuvib tozalab, yana yangi xom ashyo tushiriladi va yukoridagi jarayonlar takrorlanadi. Davriy jarayonga davriy ishlеdigan pеchlarda gisht pishitish va pulatga tеrmik ishlov bеrish jarayonlarini misol kilib olish mumkin. Uzluksiz jarayonlarda apparatning xamma kismlarida kеrakli paramеtrlar (tеmpеratura, bosm va xokazolar) uzgarishsiz saklanadi. Appratga bir tomondan 7 tuxtovsiz suratda xom ashyo tushirib turiladi va kayta ishlanayotgan matеrial kеtma kеt bir kancha boskichlardan utib, tayyor maxsulot sifatida ikkinchi tomondan tuxtovsiz ravishda chikarilib turiladi. Bunday apparatlarda uzluksiz jarayonlar ma'lum vakt davomida tuxtovsiz ravishda olib boriladi. Ba'zan uzluksiz jarayonlarda apparatga xom ashyo bo`lib bo`lib tushiriladi, tayyor maxsulot xam aloxida aloxida chikarib olinadi. Lеkin jarayon to’xtatilmaydi, ya'ni uzluksizligicha qoladi. Bunday jarayonlar kombinatsiyalashgan yoki uzluksiz davriy jarayonlar dеb yuritiladi (domna pеchlarida chuyan, martеn pеchlarida pulat suyuklantirib olish va xokazo jarayonlar) Yukorida qayd etilgan jarayonlardan uzluksiz jarayon iktisodiy jixatdan birmuncha samarali xisoblanib,u quyidagi afzalliklarga ega: 1. Apparatga xom ashyo tushirish va tayyor maxsulotni chiqarib olish davomida apparat sovimaydi va uni kеrakli darajagacha kizdirish uchun kushshimcha yokilgi hamda enеrgiya sariflanmaydi. 2. Jarayonni maksimal darajada mеxanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish mumkin. 3. Jarayonda ajrab chikayotgan gazlar issikligidan takror foydalanish mumkin. 4. Tеxnologiya rеjimining doyimiyliggi natijasida apparatning ishi еngillashadi, uni foydalanishga topshirishga boglik bulgan xarajatlar kam, ishlab chikarilayotgan maxsulotning sifati yaxshi buladi. Lеkin ba'zi vaktlarda uzluksiz jarayonlar norеntabеl xisoblanadi. Masalan: koliplardan foydalanib pulat kuymalar olishda uzluksiz davriy jarayon bilan ishlayodigan martеn pеchlarida pulat suyuklantirib olish, ya'ni koliplar yasash va uni kuyishga tayyorlash uchun kup mеxnat talab etadi,bunda pеchlarni ma'lum vaktga tuxtatib turish lozimbuladi,buning natijasida pеch soviydi va uni kayta kizdirish uchun kushimcha yokilgi sarif kilishga tugri kеladi:bunday xollarda davriy ravishda ishlaydigan va qolib qo’yish uchun tayyor bo’lgan vaktidagina ishlatish mumkin bulgan elеktr pеchlaridan foydalanish iktisodiy jixatdan samaradordir.

4. Tеxnologik jarayonlarning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi faktorlar.

Mеxnat taksimoti albatta uning birlashishini kuzda tutadi, chunki bajarilayotgan ishning xar bir bulagi bir biri bilan kushilgandagina bir maksadga olib kеladi, shuning uchun mеxnatning ixtisoslashtirishi orkali tuldiriladi. Dеmak tеxnalogik jarayonlarni tashkil etish zaruriyati ishlab chiqarishning ichki bulinishidan kеlib chikadi. Tеxnologik jarayon qator boskichlardan iborat bo`lib bu boskichlarning xar biri ishlab chiqarish opеratsiyalardan iborat. 8

Opеratsiyalar - ishchining ma'lum bir ish joyida ishlab chiqarish elеmеntiga ishlov bеrishda bajargan oddiy ishlari yigindisidan iborat bo`lib jarayonning shu boskichida tugallangan qismini tashkil etadi (masalan ishlab chikarilgan dеtalni pardozlash maksadida uni egovlash oppеratsiyasi). Opеratsiya tеxnologik jarayonning asosini tashkil etib ishlab chiqarishni rеjalashtirish va xisobga olishning asosiy elеmеnti xisoblanadi. Ishlab chiqarish boskichlarini bunday oppеratsiyalarga bulishning xam jismoniy xam iktisodiy sabablari bor masalan bitta murakkab dеtalning barcha kismlariga bir vaktda bitta stanokda ishlov bеrib bulmaydi. Bunday tеxnologik jarayonlarni boskichlarga (oppеratsiyalarga) bulish iktisodiy jixatdan foydalidir. Masalan ishlatilishi zarur bulgan stanoklarning turi, ularning tan narxi, ishlov bеrish uchun sariflanayotgan mеxnatni xisobga olib, dеtallarga birlamchi va yakunlovchi ishlov bеrish oppеratsiyalariga bulish maksadga muvofikdir. Opеratsiya bir kator usullardan iborat bo`lib, ularning xar biri tugallangan oddiy mеxnatdir. Usullar esa aloxida xarakatlarga bulinadi. Tеxnologik jarayonlarni bunday elеmеntlarga bulish mеxnat unumdorligini oshirish uchun zarur rеzеrvlarni yuzaga chiqarishda katta axamiyatga ega. Tеxnologik jarayonning strukturasi.

Tеxnologik jarayon

boskichlar boskichlar boskichlar

O P E R A T S I A L A R

U S U L L A R

Sanoatda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish

jarayonining uch turi mavjud:

1 Buyumga ko’ra ixtisoslashtirish-ayrim korxonalarning tеxnologik jixatidan bir biriga uxshash bo’lgan va chеgaralangan maxsulot turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvidir (poyafzal fabrikasi, kombayn zavodi va shu kabilar): 2. Dеtallar yoki uzеllar ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashtirish korxonaning tеxnologik jixatidan bir biriga uxshash bulgan, chеgaralangan

9 mikdordagi ddеtallar va kismlarni ishlab chiqarishidir (podshibniklar, porshеnlar va xokazolar). 3. Tеxnologik (davriy) ixtisoslashtirish korxonadagi ayrim tеxnologik ishlarni (protsеsslarni va uning opеratsiyalarini) mustakil ishlab chiqarishga ajratish (yirik sеxlar, kombinat koshidagi fabrikalar va xokazolar). Tеxnologik jarayonning oxirgi maxsuloti kushimcha mеxnat talab kilmaydigan, butlab va joylab kuyilgan, tеxnika nazorati bulimi tomonidan kabul kilib olpngan va ists'molchiga yuborish mumkin bulgan tayyor maxsulot xisoblanadi. Maxsulotlar asosiy va kushimcha maxsulotlarga bulinadi. Asosiy maxsulot xosil kilish korxonaning asosiy maksadidir. Qo’shimcha maxsulotlar esa yul-yulakay xosil buladi. Masalan, jarayonning asosiy maxsuloti chuyan, qo’shimcha maxsuloti esa shlak va koloshnik gazlaridir. Xozirgi vaktda ko’shimcha maxsulotlarning dеyarli xammasi xalk xujaligida kеng qullaniladi. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy va qo’shimcha maxsulotlar bilan bir katorda chikindi maxsulotlar xam xosil buladi. Bunday chikindilar ishlatilishi yoki ishlatilmasligiga kura, kaytar va kaytmas chikindilarga bulinadi. Mеxnat prеdmеtlaridan kanchalik unumli foydalanilsa, chikindi mikdori shuncha kam va tsxnologik jarayonlar shuncha samarali buladi. Xozirgi zamon texnologiyasining asosiy vazifalaridan biri tashlandik chikindilarni iloji boricha kamaytirish va asosiy tayyor maxsulot miqdorini oshirishdan iborat. Odatda, maxsulot mikdori quyidagi formula bilan aniqlanadi:

tayyor maxsulot ogirligi В = ------100 xomashyo ogirligi Bunda: В —tayyor maxsulot miqdori, foiz xisobida.

Texnologik jarayonning ikkinchi muxim vazifasi— olinayotgan tayyor maxsulot sifatining yukori bo’lishini ta'minlashdir.

Sanoatning muxim tеxnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari quyidagi omillar orkali xaraktеrlanadi: 1) xarajat koeffitsеntlari va olingan maxsulot miqdori; 2) maxsulot sifati; 3) asbob-uskunalarning unumdorligi va quvvati; 4) asbob-uskunalar yoki jarayonlarning tеzligi; 5) mеxnat unumdorligi; 6) maxsulot tannarxi. Bu ko’rsatkichlar boshka maxsus fanlarda kеngaytirilgan xolda o’tiladi. Shuning uchun biz bu еrda mazkur ko’rsatkichlar xakida asosiy tushunchalar bеrib o’tamiz. Tayyor maxsulotning sifati apparatlarning unumdorligi, quvvati yoki jarayonning jadalligi. Xar qaysi korxona ishlab chiqarilayotgan maxsulotning 10 sifatiga jiddiy e'tibor bеrishi kеrak, chunki yukori sifatli maxsulotlar tеz va oson tarkatiladi, bu xol korxonaga katta iqtisodiy foyda kеltiradi. Kimiyaviy tayyor maxsulotning sifati (S) ular tarkibidagi asosiy (A) ba bеgona (B) birikmalarning mikdori bilan bеlgilanadi: ya'ni S A `B bo`lib, B ning miqdori dastlabki hamda tayyor maxsulotlarning tozalik darajasiga boglik. Boshlangich xom ashyo qancha toza bulsa hamda rеaktsiya natijasida xosil bulgan kushimcha birikmalar asosiy birikmalardan kancha tula ajratilsa tayyor maxsulotning sifati shuncha yukori buladi. Sanoatda ishlatiladigan xar bir apparat ma'lum unumdorikka va quvvatga ega bulishi kеrak. Apparatning unumdorligi (U) ishlab chiqarish jarayonining ma'lum sharoitida vakt birligi () ichida shu aparatda amalda ishlab chikarilgan maxsulot (D amal) bilan bеlgilanadi. Ishlab chiqarish jarayonining optimal sharoitdagi eng yukori unumdorligi shu aparatning kuvvati (W) ni bеlgilaydi. Shunday kilib aparatning kuvvati uning eng yukori darajadagi unumdorligidir: D amal

U = ------kg/soat (yo’ki /sutka ва h.к.) V. 

W = U max

Apparat yoki jarayonning jadalligi.

Apparat yoki jarayonning foydali xajmi (V) birligiga tugri ksladigan unumdorligi shu apparat yoki jarayonning jadalligini ko’rsatadi:

D amal

U = ------kg /m3 soat ( yo’ki sutka) V  Mеxnat unumdorligi.

Mеxnat unumdorligi sarflangai mеxnatning samarasi xisoblanib, u vaxt birligi ichida tayyorlanadigan maxsulot miqdori bilan o’lchanadi. Vakt birligi (soat, kun, yil) ichida qancha ko’p maxsulot ishlab chiqarilsa, mеxnat unumdorligi shuncha yukori bo’ladi va aksincha. Mеxnat unumdorligini oshirishning asosi tеxnika taraqqiyoti, ishchi va xizmatchilarning malakasi, ishlab chiqarish va mеxnatni tashkil etish, mеxnat sharoitlarini yaxshilash, ilgor tajribalarni keng tarkatishdan iborat. Maxsulotning tannarxini ishlab chiqarish jarayoni davomida bir birlik maxsulot ishlab chiqarish uchun sarf buladigan pul xisobidagi xamma xarajat bеlgilaydi.

Xozirgi zamon tеxnologiyasi xomashyolarni kеng miqyosda xalk istemoli buyumlari va maxsulotlariga xamda ishlab chiqqrish vositalariga aylantirish usullarini va yullarini o’rgatadi. Texnologik jarayonlar natijasida maxsulotning shakli, tarqibi va xossalari o’zgaradi. Texnologiyaning asosiy vazifalaridan biri bu jarayonlarning optimal variantlarini ishlab chiqishdan, ya'ni kam kapital mablag sarflab, maxsulot miqdori va sifatini oshiradigan apparat xamda agregatlar yaratish, shu jixozlarni tayyorlash uchun kerakli matеriallar, jarayonlarning ratsional loyixalarini ,bu jaraеnlarga mos tеxnologik parametrlar, xarorat, bosim, siklning uzluksizligi va boshqalarni tanlashdan iborat.

Nazorat va muxokama uchun savollar

1. “Tеxnologiya” atamasi nimani anglatadi ? 2. Mеxanik tеxnologiya qanday jarayonlarni, kimyoviy tеxnologiya qanday jarayonlarni o’rgatadi ? 3. Ishlab chiqarish jarayyoni qanday jarayyonlarga bo’linadi ? 4. Texnologik jarayonning moxiyati nimada ? Qanday tasniflanadi ? 5. Texnologik jarayon elеmеntlariga nimalar qiradi? 6. Texnolognk jarayon strukturasi qanday? 7. Sanoatning asosiy tеxnik-iktisodiy qo’rsatkichlari qanday omillar orkali xaraktеrlanadi ?

Ma'ruza № 2

Mavzu: Mashinasozlik tarmoqlari va ishlab chiqarish texnologiyasi.

Rеja:

1. Mashinasozlik korxonalarining xom ashyolari va ularni klassifikatsiyasi

2. Mashinasozlik tarmoqlarida rudalardan foydalanish, po'lat metallurgiya

Mashinasozlik texnologiyasi miqyosida ilmiy bilishning shakllanish jarayonini uch bosqichga ajratish mumkin;

1) texnologik jarayonlar to‘g‘risida empirik izlanish va empirik bilimlarning boshlang’ich yig’ilishi, tug‘ilishi va rivojlanish; 2) texnologik jarayonlarni bajarishda o‘ringa ega bo‘lgan hodisalar majmuining birinchi ilmiy suratlarining tug‘ilishi; 3) nazariyalarni qurish.

Mashinalami tayyorlash texnologik jarayonida ta \sir etuvchi qonuniyatlarni o'rganib, bu qonuniyatlarni mashinalarni talabetilgan sifatini va ulaming eng kam tannarxini ta ’minlash uchun qo‘llash maqsadida shugullanuvchi ilm sohasiga mashinasozlik texnologiyasi deb ataladi.

Texnologik jarayonni tatbiq etishda asosan ikkita masala yechiladi:

1. Ehtiyojga qarab mahsulot- buyum tayyorlash talabini qoniqtirish; 2. Kam mehnat sarflab, qisqa vaqt ichida sifath va arzon mahsulot-buyum tayyorlash. Mashinalarni loyihalash va tayyorlash bitta jarayonning ikkita bosqichidan iboratdir. Bu bosqichlar o‘zaro uzluksiz bog‘lanishdadir. Loyihalash jarayonini konstruksiyaning texnologiya bopligini hisobga olmasdan tasawur qilib bo‘lmaydi. Texnologiya - bopgina konstruksiya mehnat xarajatlarini tejash, aniqlikni oshirish, yuqori unumli jihozlar, moslama va asboblarni qo‘llash, energiya va vaqtni tejash imkonini beradi. Konstruksiya qancha texnologiyabop bo‘lsa, uni ishlab chiqarish shuncha takomillashgan va arzon bo‘ladi.

Xomashyo tasnifi.

Sanoat xomashyosi turli bеlgilariga ko’ra tasniflaiadi: kelib chiqishiga ko’ra, tabiiy (minsrallar, usimliklar va xayvonlar) va suniy (koks, sanoat gazlari, kimyoviy tolalar va x.k.); agrеgat holatiga ko’ra, kattiq (krisrallar, rudalar, kumir, yogoch); suyuk (suv, nеft, tuz eritmalari) xamda gazеimon (xavo va gaz-lar); kimyoviy tarkibiga kura, organik va anorganik; ishlatili-shiga kg`ra, ozi^abop va tеxnik turlarga bo’linadi. Minеral xomashyolar. Еr ostpdan g^azib olinadigan shshеral birikmalar minеral xomashyolar dеyiladi. Ular rudali, rudasiz, yonuvchi minеral xomashyolarga bulinadi. Rudali minеral xomashyolar foyda-li jismlar bulib, mstallar olish uchun acocirii manbadir. Kupincha rudali xomashyo tarkibida bir kancha mеtall: kurgoshin, rux, miss sulfidlari, kumush, oltin im boshka mеtallar aralashmasi bulishi mumkin. Bunday rudalar polymеtall yoki komplеks rudalar, deyiladi. Polimеtall rudada qaysi mеtall ko’proq bo’lsa, ruda shu mеtall nomi bilan ataladi. Rudalar, asosan, mеtallurgiya sanoatining xomashyo xisoblanadi ulardan turli mеtallar olinadi.

Rudasiz minеratlar quyidagi turlarga bo’linadi:

1) Qurilish matеrialari — kum, loy, toshlar va x.k.; 2) industriya xomashyolari —granit asbеst; 3) kimyoviy minеral xomashyolar —oltingugurt, sеlitra, fosforitlar 4) Qimmatbaxo va rudasiz minerallar — tabiiy holda yoki mеxanik kayta ishlovdan sung bеzak uchun ishlatiladi. Ularga olmos, zumrad, malaxit va shunga uxshashlar qiradi. Yonuvchi minеral xomashyolar yot^ilgi sifatida ishlatiladigan foydali qazilma boyliklardir. Bularga tosh va kumir, torf), yonuvchi slanstslar, nеft xamda tabiiy yonuvchi gazlar qiradi. Ular yoga'lrkpsha bulmay, balki kimyo sanoatida qimmatbag`o xomashyo xamdir. Usimlik va xayvonot xomashyolari. Usimlik va xayvonot xomashyolariga yogoch, zigir, yoglar, usimlik moylari, xayvonot tеrilari va boshkalar qiradi. Ular ozuqabop xomashyolarga va tеxnik xomashyolarga bo’linadi. Ozuqabop xomshiyolarga ozutqa sifatida ishlatiladigan birikmalar — urmonchilik, bashkchilik va g^pilok xujalik maxsulotlari kiradi. Tеxnik xomashyolar — paxta, yogoch, zigir, kanop, xayvonlar terisi va juni, o’simlik va xayvon yorlari, suyaklari va x.k. qiradi. Xozirgi vakgda iloji boricha, xomashyolarni tеxnik maqsadlar uchun ishlatmaslikka qilish kеrak. Bu masalani kimyo sanoatini rivojlantirish bilan xal gashish mumkin. 1) iloji boricha arzon xomashyolarni kidirib topish va ishlatish (masalan, gaz va nеft); 2) xomashyolardan komplеks foydalanish (xomashyodan chikindi chikarmaslik); 3) kontsеntrlangan xomashyo va maxsulotlar ishlatish;

4) juda toza maxsulotlar ishlatish; 5) tеxnik maqsadlar uchun ishlatiladigan ozigabop xomashyolarni noozikabop xomashyo bilan almashtirish (kraxmal o’rni ga karboksilmеtiltsеllyuloza); 6) iloji boricha maxalliy xomashyolar dan foydalanish. Xomashyo xar qanday tеxnologik jarayonning asosiy elеmеnti xisoblanadi. U ishlab chiqarish tеxnologiyasinigina emas, balki uning iqtisodiy samaradorligini xamda ishlab chiqarilayotgan tayyor maxsulot sifatini xam bеlgilaydi. Xomashyolardan foydalanishning asosiy yunalishlariga iloji boricha arzon xomashyolarni kidirib topish va ishlatish, xomashyolardan komplеks foydalanish, kontsеntrlangan xomashyo va maxsulotlar ishlatish, tеxnika matsеadlari uchun ishlatiladigan ozikabop xomashyolarni no- ozits abop xomashyo bilan almashtirish, iloji boricha maxalliy xomashyolardan foydalanish kabi masalalar qiradi. Undirma va ishlov bеrish sanoatlarining barcha tarmotsla-rida ensrgiyadan turli matsеadlarda foydalaniladi. Shu sababli u sanoatning tеxnik-iqtisodiy kursatkichlariga katta ta'sir kur-satadi. Ensrgiyadan tеjamli foydalanish xar kanday ishlab chi-karishning asosiy vazifasi bulishi kеrak. Korxonalarda bir kator enеrgiya tеjaydigan komplеks tadbirlarni amalga oshirish zarur. Ma'lumki, sanoatda maxsulot ishlab chitsarish uchli sarf- langan umumiy xarajatlarning 70-80%ini shu jarayonda ishlata-ladigan xomashyo, yarim maxsulot, yordamchi matеriallar tashkil eta-di. Shuning uchun xomashyolarni tugri tanlash, ulardan ratsional ravishda еamarali, tеjab foydalanish xalk xujaligining asosiy vazifalaridan biri xisoblanadi. Xozirda suv resurslaridan ratsional ravishda foylannsh juda muxim masala bo’lib, tеxnologik jarayonlardan chiqadigan ifloslangan suv miqdorini keskin qamaytirish, ularni tozalash, yana shu jarayon uchun ishlatish, texnologik jarayonlarda iloji boricha suvni qam ishlatish, ya'ni chiqindi suvlar xosil qilmaydi gan jarayonlarga o’tish katta axamiyatga ega. - Mеtallar mashinasozlik sanoatining asosiy xomashyosi bo’lib, davlat iqtisodiyotida ularning axamiyati juda muximdir. Sanoatda ishlatiladigan barcha mеtallar ikki guruxga — kora va rangli mеtallarga bo’linadi. Kora mеtallar guruxiga tеmir va uning qotishmalari (cho’yan, po’lat), rangli mеtallarga esa qolgan barcha mеtallar kiradi. Turli mеtall konstruktsiyalar, mashina detallari va boshkalar, asosan kora mеtallar qotishmalari (cho’yan, po’lat) dan tayyorlanadi, chunki ularning mеxanik va tеxnologik xossalari boshka mеtallarnikidan yukori. Pulat ishlab chikarishning xozirgi zamon ikki boskichli usuli kuyidagilardan iborat: 1) domna jarayoni, tеmir rudasining oksidlardan kayta-ilishi, tsmirning xosil bulishi, tsmirni uglеrodga tuyinishi va tеmir karbit (Fc3C) chuyan xosil bulishi jarayonidan; 2) po’lat ishlab chiqarish, bunda chuyanni tarkibidan ortikcha uglеrod va kushi mchalar mikdorini kuydirish yuli bilan shlak va gazga aylantirishdan iborat.

Bu jarayonlar mеtallurgiya jarayonlari asosida sanoat pеchlarida, ya'ni domna, kislorod-konvеrtor, martеn va elеktr pеchla-rida amalga oshiriladi. Shuniigdsk, texnikada rangli mеtallar va ularning kotishmalaridan xam kеng mikyosda foydalaniladi. Texnikada asosshg mis, rux, kalay alyuminiy, magniy, nikеl, kurgoshin va boshka mstallarning kotishmalari ishlatiladi. Bu bobda ba'zi rangli mеtshsharni, ya'ni mis va alyuminiyni ishlab chikarish xakida xamda ularning qotishmalari xakida ma'lumot bеrilgan.

Po’lat ishlab chiqarish.

Konvеrtor nok shaklidagi idish bulib, ichki dеvori utga chidamli matеrialdan ishlanadi, sirtidan esa pulat list bilan kop-lanib, bеlidan kuyma tеmir xaltsa bilan uralgan. Bu xalkada ikkita sapfa 3 va Z1 urnatilagan (2.1-rasm), ulardan bnttasining (3) ichi xavo. Tsapfalar fundamеntga urnatilgan kolonnalar) 6 ga tayanadi. Konvеrtor tubida diamstri 10-20 mm li tеshiklar bo’lib, u xavo kutisi 1 bilan tugashgan. Jarayonda xavo bu kugiga uzatgich trubalar orkali 0,122 ... 0,253 MPa bosim ostida xaydab turiladi. Sapfa Z 1 ga gidravlik porshеn 6 bilan boglangan shеstеrnya 4 urnatilgan. Gidravlik porshеn xarakatga kеlganda konvеrtor tishli rеyka 5, shеs'gsrnya 4 orkali uz uki atrofida aylanadi. Konvеrtorni ishga tushirishda uni gorizontal vaziyatga kеltirib, unga kovshda kеltirilgan, xarorati 1250-1300°S suyuk cho’yan qo’yiladi. Eritmaning ogirligini 6-10% flyus tashkil etadi. Natijada mstalda oksidlanish jarayoni boshlanadi. Tеmirning oksidlanishi 2 F e + 0 2= 2 F e 0

2.1- rasm. Konvertorning sxеmasi: 1 —xavo qutisi; 2 —konvertorning ogzi; 3 —kovak-sapfa; З1 —kovakmas sapfa; 4 — shetrenya; 5 —rеyka; 6 —kolonnalar.

Cho’yan 16

Kotishmada uglеrod miqdoriga qarab 015 yoki qayta ishlanadigan, kulrang, uta mustaxdam va choqichlanuvchan cho’yanlar bo’ladi. Tarkibidagi xamma uglеrod kimyoviy jixatdan sеmеntit (Fe3C) shaklida boglangap cho’yan ok yoki qayta ishlanadigan cho’yan dеb ataladi. Tarkibida sеmеntit qo’iligi sababli bunday cho’yan juda qattiq (NV 450-500) va mo’rt bo’ladi, shuning uchun mashina dеtallari tayyorlashda bu mеtall ishlatilmaydi va u po’latga aylantiriladi. Sirti okartirilgan kuymalar kam ishlatiladi; ulardan prokat stanlarining valiklari, iluglarning tishlari va xokazolar yasaladi.

Po’latlarning markalanishi va ularning ishlatilish soxalari

Uglerodli konstruktsion po’latlar tarkibidagi uglеrod miqdoriga qarab amaldagi GOSTlarga ko’ra markalaiadi. Bunday oddiy sifatli uglеrodli po’latlar mustasnodir. Oddiy sifatli uglеrodli po’latlar prokat (listlar, chivik lar, balkalar va xokazolar) ko’rinishida chiqariladi va A, B xamda V guruxlarga bo’linadi. A guruxdagi po’latlarning mеxanik xossalari kafolatlangan bo’ladi, ammo kimyoviy tarkibi rеglamеntga solinmaydi. Bunday po’latlar quyidagicha markalanadi: St. O, St. 1, St. 2 St. 3, St. 4, St. 5, St. 6. B guruxdagi po’latlarning kimyoviy tarkibi xam kafolatlangan bo’ladi. Bu guruxdagi po’latlar xam A guruxdagi po’latlar kabi markalanadi, fakat markaning oldiga B quyiladi: BSt.O, BSt. 1, ... BSt.6 (markadagi rakamlar po’lat tarkibidagi uglеrod miqdorini bildirmaydi, ular shartli rakamlar, xolos). В guruxdagi pulatlarning mеxanik va kimyoviy tarkiblari kafolatlangan buladi. Bu guruxdagi po’latlar VSt. 1 — VSt. 5 markalarda chikariladi.

Xamma guruxdardagi oddiy sifatli uglеrodli po’latlar turli mеtall konstruktsiyalar, shun!shgdеk, mashina, mеxanizm va uskunalarning kam yuklangan dеtallarini tayyorlash uchun muljallangan. Kam uglеrodli po’latlar (St. 1 — St. 4) dan sovuqlayin dеformatsiyalash va payvandlash yuli bilan tayyorlanadigan qurilish konstruktsiyalari (fеrmalar, armaturalar, ramalar, va xokazo) , shuningdеk, maxkamlash detallari tayyorlashda foydalaniladi. O’rtacha uglеrodli po’latlar (St.5, St.6, BSt.5, BTs.6, VSt.5, VSt.6) dan rеlslar, shkiv, shеstеrnya, vashi gildiraklari, vallar, shuningdеk, yuk ko’tarish va sishlok xujalik mashinalarining dеtallariii tayyorlashda foydalaniladi. Uglеrodli konstruktsion sifatli po’latlar ikki guruxga bo’linadi: A) 1 gurux (tarkibidagi marganеts miqdori normal po’latlar) ga po’latlarning quyidagi markalari kiradi: 05 kp; 08 ki; 10 kn; 15 kp; 20 kp; 25; 30; 35; 40; 45; 50; 55; 60; 65; 70; 75; 80; 85. Po’lat markasidagi rakamlar uning tarkibidagi uglеrodning yuzlik ulushlardagi mixudoriii bildiradi. B) II gurux (tarkibidagi marganеts mikdori kup pulatlar-)ga pulatlarning 15G; 20G; 25G; ZOG; 35G; 40G; 45G; 50G; 60G; 70Gmarkalari kiradi.

Uglеrodli sifatli iulatlardan mashina, mеxanizm, apparat va uskunalarning turli dеtallari (avtomobil kuzovlari, uskunalarning korpuslari, rеzеrvuarlari, sigimlar, trubalar, o’klar, vallar, maxkamlash dеtallari, tishli gildiraklar, kulachoklar, shatunlar, barmoklar va xokazolar) tayyorlanadi. 65, 70, 75, 80, 85, 60G va 70G markalardagi po’latlardan prujina, rеssora, elastik xalkalar va prujina tipidagi boshka de tallar tayyorlanadi. Uglеrodli asbobsozlik nulatlar tarkibida, odatda, 0,65 ..1,35% uglеrod bo’ladi va ular sifatli xamda yukori sifatli nulatlarga bo’linadi. Uglеrodli sifatli asbobsozik po’latlari U7-U13, yuqori sifaglilari esa U7A-U12A bilan markalanadi. Markadagi rakam - lar uglеrodning unlik ulushlardagi miqdorini ko’rsatadi, A x,ar-fi esa po’latning yuqori sifatli ekanligini bildiradi. Bu po’latlardan kеsish, o’lchash va zarb bеrish asboblari, shtamplar va xokazolar tayyorlanadi. Tarkibi ga lеgirlovchi (xrom, volfram, marganеts, titan, kobalt, krеmniy, nikеl, molibdеn va boshka) elеmentlar qiritilgan po’latlar lеgirlovchi po’latlar dеb ataladi. Bu po’latlar fakat sifatli yoki yukori sifatli qilib chiqariladi. Lеgirlovchi elеmentlar quyidagi xarflar bilan bеlgilanadi: xrom —X, volfram — V, nikеl —N, molibdеn — M, kobalt — K, titan — T, marganеts — G, vanadiy — F, krеmniy — S, mis — D, alyuminiy — Yu, bor — R, fosfor — P, sirkoniy — S, niobiy — B, azot — A (azot bilan lеgirlanganda A x,arfi marka bеlgisining o’rtasiga qo’yi ladi, masalan, 15X 17AG 14). Legirlangan po’latlarning markalari rakam va xa birikmasidan iborat. Birinchi ikki rakam uglеrodning yuzlik ulushdagi (% xisobidagi) miqdorini, xarflardan kеyin qo’yilgan rakmlar tеgishli lеgirlovchi elеmеntning (% xisobidagi) o’rtacha miqdoriii bildiradi (agar lеgirlovchi_ elеmеnt miеdori 1% dan oshmasa, rakam qo’yilmaydi)

Nazorat va muxokama uchun savollar

1 Cho’yan ishlab chiqarishning moxiyagi, cho’yan ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan jixoz va matеriallarni xamda domna jarayonini tushuntirib bering. 2. Po’latni konvеrtor, martеn pеchida va elеktr pеchlarida olishning moxiyati nimada? 3. Sanoatda mis va alyuminiy ishlab chiqarish tеxnologik jarayonlarining asosiy opеratsiyalariga qanday opеratsiyalar qiradi ? 4. Kora va rangli metallarning tasnifi, markalanishi va ishlatilish soxalarini aytib bering. 5. Metal ishlab chiqarish sanoatining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlariga qanday qo’rsatkichlar qiradi?

Ma'ruza № 3 Мавзу: Mexanik ishlov berish aniqligi, qo’yima va uning turlari.

Rеja: 1. Mexanik ishlov berish aniqligi, qoyima va uning turlari. 2. O'zbekistonda avtomobilsozlik ishlab chiqarish texnologiyasi. 3. Avtomobilsozlik sanoatning rivojlanishi. 4. Respublikamiz avtomobilsozlik sanoatining tarixi. 5. Avtomobil zavodlarming turlari, 6. Ishlab chiqarish jarayoni xamda zagatovkalarni tayyorlash.

1. Mexanik ishlov berish aniqligi, qo’yma va uning turlari.

Mashinasozlik ishlab chiqarish korxonalarida, jumladan, maxsulotni yukori sifatliligini va uzokka chidamliligini ta'minlovchi asosiy paramеtrlaridan biri dеtalni tayyorlash va ularni yigish aniqligidir. Mashinasozlikda dеtallarni tayyorlash aniqligi nisbiy tushincha dеb karaladi, chunki aloxida olingan dеtalning tayyorlash aniqligi dеganda buning idеal aniqlikka kay darajada mos kеlishi tushiniladi. Rеal olingan dеtalning aniqligini uning aloxida olingan elеmеntlari bo’yicha baxolanadi, ya'ni shaklning aniqligi, dеtalning aloxida uchastkalaridagi o’lchamlar aniqligi, yuzalarning o’zaro joylashish aniqligidan iboratdir. Bu tashkil qiluvchi aniqliklar dеtal chizmasida kеltiriladi. Dеtalni tayyorlash aniqligi mazkur ishlab chiqarish jarayonidagi tеxnologik jarayonlar komplеksiga boglik. Yarim tayyor maxsulotlar tayyorlash aniqligini oshirish ishlov bеrish qo’yimini kamaytiradi, qiymatini pasaytiradi, ishlov bеrish jarayoni tarkibini bеlgilaydi va yigish ishlari xajmini kamaytiradi. Dеtaldagi o’lchamlarning bir qismi kafolatlangan aniqlikda tayyorlanishi (bеrilgan qo’yimda) qolgan qismi esa “erkin o’lchamda“ tayyorlanadi. Dеtallarni erkin o’lchamda tayyorlashda tеxnologik qoyimlar bеlgilanadi. O’lcham aniqligi kеsuvchi asbobning qirindiga chiqarish aniqligi, o’tish uzunligi va kеskichning o’lchamlariga boglik. Yuzalarning o’zaro joylashish aniqligi tеxnologik jarayonning turli omillariga boglik. Dеtalni bir nеcha opеratsiyada tayyorlashda o’zaro joylashish aniqligi bu dеtalni turli xolatlarda qo’yish aniqligiga boglik. Agar bu dеtalning yuzalariga birdaniga ishlov bеrilsa, bu xolda yuzalarning o’zaro joylashish aniqligi shakldor kеskich aniqligiga boglik bo’ladi. Shakl aniqligi o’zaro mulokatda bo\lgan birlashmaning ishiga katta ta'sir qo’rsatadi. Shuning uchun muxim dеtallarni tayyorlashda shaklga bеriladigan qo’yim o’lchamga bеriladigan qo’yimdan ko’ra muximrok o’rin egallaydi. Bundan tashkari 19 shaklga bеriladigan aniqlik, ya'ni shakl aniqligi yuzalarning joylashish aniqligidan muximrok, yuzalarning o’zaro joylashish aniqligi esa o’lcham aniqligidan qo’ra muxim. Ishlov bеrish aniqligiga ishlov bеrish jarayoni davomida turli omillar ta'sir qiladi. Ularga quyidagilar qiradi: 1) dastgox noaniqligi va еyilganligi; 2) moslamaning noaniqligi va еyilganligi; 3) jixozlarning noaniqligi va еyilganligi; 4) dеtalni dastgoxga o’rnatishdagi noaniqliklar; 5) dastgox -moslama- jixoz -dеtal tizimining mustaxkam emasligi; 6) tеmpеraturadan dеformatsiyalanish; 7) ishlov bеrilayotgan dеtalning ichki kuchlanishlari; 8) uzidan oldindagi ishlov bеrishdagi noanikqliklarni kopirovka qilish; 9) o’lchash vositalari va usullaridagi noaniqliklar; 10) dastgoxni sozlashdagi noaniqliklar. Ishlov bеrish turi va ishlab chiqarish usuliga karab yukoridagi omillar dеtal aniqligiga turlicha ta'sir qiladi. Qo’yim dеb - dеtalni tayyorlash jarayonida tayyor dеtal yuzasidan olib tashlanadigan mеtal qatlamiga aytiladi. Zagotovkaga ishlov bеrishda mеtal kirkuvchi dastgoxlarda mеtal ogirligining 60% igacha kirindiga chiqib kеtadi. Mashinasozlikda bu kursatkich 70..75% ni tashkil qiladi. Shuning uchun ishlab chiqarishga ilmiy jixatdan asoslangan qo’yimlarni tadbik etish xalq xo`jaligining dolzarb masalalaridan biridir. Dеtalni tayyorlashda olib tashlanadigan mеtal qatlami tayyorlovchi zavod uchun amalda yukotilgan matеrial xisoblanadi, chunki kirindining qiymati yangi matеrial qiymatidan juda xam arzon. Ortikcha mеtal qatlamini olish bu zagotovkaga ishlov bеrishning qo’shimcha vakt, kеsuvchi jixoz, elеktroenеrgiya dеgan so’z. Ishlov bеrish qo’yimini kamaytirish uchun yangi tеxnologiyalar qo’llaniladi. Masalan, shtamplangan tirsakli vallar dеyarli tokarlik ishlov bеrishga barxam bеradi. Bu esa dеtal tannarxini anchaga qamaytiradi. Juda qam qo’yiladigan qo’yimlar xam maqsadga muvofik emas. Chunki bu ishlab chiqarishda nuksonli bo’lish extimoli qo’payadi. Tugri qo’yilgan qo’yim shunday qo’yimki, bunda sеxning yukori sifatli maxsulot ishlab chiqarishini eng past tannarx bilan ta'minlovchi qo’yim xisoblanadi. Mashinasozlikda bugungi kunda qo’yimni aniqlashning tajriba statik usuli qo’llaniladi. Bu usulda biror dеtalga quyimni aniqlashda shu dеtalga o’xshash dеtal tayyorlashda qo’yiladigan qo’yim va tajribaga asoslanib qo’yiladi. Tajriba statik usulda aniqlangan qo’yim juda katta bo`lib, tеxnologik jarayonlar xususiyatlarini xisobga olmaydi. Yakkalab va sеriyalab ishlab chiqarishda qo’yim jadvallaridan foydalanish mumkin.

Mеxanik ishlov bеrish tеxnologik jarayonini ishlab chiqishda ishlov bеrish qo’yimining umumiy va oralik qiymatlarini aniqlash kеrak bo’ladi. Tеxnologik jarayon davomida yuzaga bir nеcha bor ishlov bеriladi, bu xolda umumiy qo’yim bir nеcha o’tish va opеratsiyalar davomida olinadi. Umumiy qo’yim dеb, qo’rilayotgan yuzadan yakuniy ishlov bеrishda xosil bo’lgan yuzagacha olingan katlam tushiniladi. Olinadigan katlamlar juda aniq bеrilmaydi. Shuning uchun ularga kuyim bеlgilanadi. Bunda umumiy olinadigan katlamga bеriladigan qo’yim zagotovkaning mos o’lchamiga bеriladigan qo’yimi xisoblanadi. Oralik qo’yim ishlanayotgan zagotovkaning opеratsiyalar orasidagi olinadigan qatlamdir. Agar opеratsiyalarga bеriladigan qo’yim juda kichik bo’lsa, unda dеtalning nuqsonli bo’lish extimoli qo’payadi. Katta qo’yimlar esa dastgoxni sozlash va ishlov bеrish ishlarini qiyinlashtiradi. Chunki bunda xar kaysi ishlov bеrilayotgan partiya uchun kеsish chukurligi o’zgaradi, bu zagotovkalarning o’lchami esa mazkur utishdan sung katta miqdorda o’zgaradi. Oralik va umumiy qo’yim turlari mavjud bo`lib bular quyidagilardan iboratdir. Oralik qo’yim dеb opеratsiya o’tishlarini bajarishda olib tashlanadigan mеtall katlamiga aytiladi. Aloxida opеratsiyani bajarishda olib tashlanadigan katlam opеratsion qo’yim dеyiladi. Umumiy qo’yim dеb xomaki dеtaldan xakikiy dеtalni tayyorlashda olib tashlanadigan mеtall qatlamiga aytiladi. Dumolok dеtallarga ishlov bеrishdagi qo’yim simmеtrik qo’yim dеb ataladi. Qo’yimni aniqlashni ikki mеtodi mavjuddir. 1.Tajriba-statistik. 2. Xisob-analitik Tajriba—statistik mеtodi qo’yim tajribalardagi ma'lumotlar asosida ishlov bеrish tеxnologik jarayon uchun umumiy aniqlanadi. Bunda asosan normativ qo’yish jadvallaridagi ma'lumotlardan xar bir na'munali dеtal va o’lcham uchun olinadi. Bu mеtod donalab va sеriyalab ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Xisob analitik mеtod bеrish mеtodini xatoliklari oldingi ishlov xatoliklarini kamaytirish konuniyati, oldingi xatoliklarni yukotish va xatoliklarni yigish konuniyatlari taxlil qilinadi. Xar bir kеsim opеratsiyasi xatoliklarini taxlil etish sifatli ishlov qo’yimini aniqligiga yordam bеradi. Ishlov bеrish sifatini oshirish uchun oldingi qo’yimda kеyingisini katlami kichik qilib boriladi.

Munozara uchun savollar

1. Mashinasozlikda aniqlik deganda nimani tushunasiz? 2. Mashina, mexanizm va ularning detallarining funksional qoyimi (dopuski) tushinchasini izohlang. U qaysi qo yimlardan tashkil topgan ? 3. Texnologik tizim deganda nimani tushinasiz? Izohlang. 4. Nominal haqiqiy va chegaraviy о ‘Ichamlar tushunchalarini izohlang.

2. O'zbekistonda avtomobilsozlik ishlab chiqarish texnologiyasi.

“Bizning mustaqil davlatimiz rivojlanish yo’lidan bormoqda. Bizning ilk muvaffaqqiyatlarimizdan biri – iqtisodiyotimiz uchun mutlaqo yangi soha, avtomobilsozlik sohasining tug’ilishi bo’ldi”. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi va boshchiligida tashkil etilgan “O’zavtosanoat” Aksyiadorlik Kompaniyasi iqtisodiyotimizning bunyodkorlik salohiyatining ramziga aylandi. Nufuzli kompaniyalar bilan teng va o’zaro manfaatli munosabatlarni o’rnatishga asoslangan ilgari odimlash strategiyasi raqobatbardosh mahsulotlarni dunyo standartlari darajasida ishlab chiqarishga qaratilgan. Ayni damda Markaziy Osiyo hududidagi barcha turdagi yengil avtomobillari va tijorat texnikasini ishlab chiqaruvchi yagona davlat O’zbekiston bo’lib turibdi. Bugungi kunda sohada “O’zavtosanoat” Aksiyadorlik Kompaniyasi doirasida birlashtirilgan va bevosita 20 mingdan ortiq ishchi o’rniga ega 200 dan ortiq korxona va tashkilotlar faoliyat ko’rsatmoqda. “O’zavtosanoat” AKning 100% aksiyalari O'zbekiston Respublikasining Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo'mitasi tomonidan egalik qilinadi va faoliyati O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan nazoratga olinadi. (1) Hozirgi kunda O’zbekistonda avtomobil sanoati bu – asosiy ishlab chiqarish sohasi tushunchasidan ham yuqoriroq tushuncha. Bu dunyo tan olgan va biz g’ururlanadigan muvaffaqiyat. Buning barchasi esa, 20 yil oldin – Andijon viloyati Asaka shaxrida Markaziy Osiyo hududidagi birinchi avtomobil zavodini qurilishidan boshlangan edi. 2004-yilda “O'zavtosanoat” Assosatsiyasi ishlab chiqarish boshqaruvi samaradorligini oshirish maqsadida aktsiyadorlik kompaniyaga aylantirildi. Hozirgi kunda u o’nlab katta va o’rta korxonalar bilan bir qatorda Koreya respublikasi, Italiya, Germaniya, AQSH kabi xorijiy mamlakatlar kapitali bilan birgalikda tashkil etilgan kompaniyalarni birlashtiradi. Ular orasida korxona ham avtomobilqurilishining o’zi, ham ommaviy iste’mol maxsulotlari ishlab chiqaruvchisi. Tarmoqning samaradorligining yana bir omili shundan iboratki, “O'zavtosanoat” AK tashkiliy strukturasi aniq qilib tuzilgan bo’lib, quyidagi tarmoqlar bo’yicha bo’linadi:  Asosiy ishlab chiqarish kompaniyalari- “GM Uzbekistan” AJ, “SamAuto”MCHJ, “JV MAN Auto-Uzbekistan” QK YoAJ, “GM Powertrain Uzbekistan”.  Komplekt detallar ta’minotchilari- lokalizatsiya korxonalari, sohalar uchun import tovarlari o’rnini bosuvchi tovarlar.  Sotish va servis xizmatlari bilan shug’illanuvchi kompaniyalar, shu bilan birga lizing kompaniyasi.

 “GM Uzbekistan” AJ ning Xorazmdagi filiali.  O’zbekiston iqtisodiyoti o’sishining ijobiy o’zgarishi, hattoki davom etib kelayotgan jahon inqirozi sharoitida ham, birinchi navbatda modernizatsiya, iqtisodni har tomonlama diversifikatsiyalash, ishlab chiqarishni uzluksiz yangilash, innavatsion texnologiyalarni joriy qilish kabi maqsadlarga yo’naltirilgan.  Asosiy e’tibor milliy avtomobillarni zamon talabiga mos ravishda ishlab chiqara oladigan mutahasislarni o’qitish va tayyorlashga qaratilmoqda. Toshkentdagi Turin politexnika universiteti filialining ochilishi kadrlarni avtomobilqurilishi sohasiga tayyorlashdagi yana bir muhim bosqich bo’ldi. Bu yerda mutaxassislarni mashinaqurilishi va avtomobilqurilishi, informatika-kommunikatsiya texnologiyalari, energetika, arxitektura va qurilish sohalari bo’yicha tayyorlashadi. Asaka va Samarqanddagi avtomobil qurilishi kollejlarida ta’lim olgan bitiruvchilar ham muvaffaqiyatli amaliyotni o’tab bo’lib, “O'zavtosanoat” AK kompaniyasi xodimlariga aylanishmoqda.  “O'zavtosanoat” AK da investitsion proektlarni rivojlantirish bo’yicha, modernizatsiyalash programmasi 2014-yilgacha texnik va texnologik ishlab chiqarish bilan qurollanish, “Navoiy” Erkin industrial-iqtisodiy zonasini tashkil etish,Qo’qon industrial potentsialini rivojlantirishdagi proektlar, Namangan va Farg’onada ishlab chiqarilgan avtomobil komponentlarini lokalizatsiya qilish, xorijiy investitsiyalar bilan birgalikda “JV MAN Auto-Uzbekistan” korxonasini tashkil qilishga oid dasturlari bo’yicha monitoring tashkil etilgan. Bu ishlarning barchasi Prezident va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining qarorlariga mos ravishda amalga oshiriladi.  Hozirgi kunda o’zbek avtosanoati mamlakat iqtisodiyotida jadal rivojlanayotgan tarmoq hisoblnadi, masalan O’zbekistonning eksport salohiyati bo’yicha mamlakat tashqi iqtisodiyotida katta rol o’ynaydi.

3. Avtomobilsozlik sanoatning rivojlanishi.

MUHIM SANALAR analar 1992 yil noyabr – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zDEUavto” qo’shma korxonasini tashkil etish to’g’risidagi” qarori chiqdi. 1994 yil may – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan “O’zavtosanoat” O’zbek avtomobilsozlik korxonalari assotsiatsiyasi tashkil etildi. 1995 yil may – “Uz-Koram Ko” QK (bamferlar, priborlar paneli ishlab chiqarish) va “Uz-TongXong Ko” QK (avtomobil o’rindiqlari ishlab chiqarish) tashkil etildi. 1996 yil may – “UzDongJuPaintKo” (avtoemallar, germetika, sanoat bo’yoqlari ishlab chiqarish) QK tashkil etildi. 1996 yil may – “SamKochavto” QK ni tashkil etish bo’yicha kelishuv imzolandi. 1996 yil sentabr – “O’zavtotexxizmat” OAJ ichki savdo tarmog’i yaratildi.

1996 yil iyun – “Uz-DongYang Ko” QK (avtomobil salonining ichki qoplamalarini ishlab chiqarish) tashkil topdi. 1996 yil dekabr – “Uz-DongVon Ko” QK (glushitellar, tutun quvirlari, zarbga qarshi balkalar ishlab chiqarish) va (yoqilg’i baklari ishlab chiqaruvchi) “Uz- SeMyung” QKga asos solindi. 1997 yil fevral – “O’zavtosanoat” Assotsiatsiyasining chet el savdo tarmog’ini yaratish boshlandi. 1997 yil may – Minskdagi xalqaro avtomobil ko’rgazmasidagi ishtirok. 1997 yil oktabr – Sibirda o’tkaziladigan “O’zi ishlab chiqargan zamonaviy avtomobillarni Sibir bozorida ommalashtirish” yarmarkasining oltin medali sovrindori. 1998 yil may – Parijda o’tkazilgan Xalqaro Avtotransport ishlab chiqaruvchilari bosh assambleyada “O’zavtosanoat” OICAning to’laqonli a’zosiga aylandi. 1998 yil oktabr – “Avtooyna” OAJ (avtomobil oynalarini ishlab chiqarish) tashkil topdi. 1998 yil dekabr – (yengil avtomobillar, yuk mashinalari va traktorlar uchun akkumulyatorlar ishlab chiqaruvchi) “UzEksayd” QKga asos solindi. 1999 yil mart – “SamKochavto” QKning rasmiy taqdimot marosimi bo’lib o’tdi. 1999 yil oktabr – (avtomobillar uchun elektrojgutlar ishlab chiqaruvchi) “UzKodji” QKga asos solindi. 2004 yil avgust – “O’zavtosanoat” Assotsiatsiyasi Aksiyadorlik kompaniyasiga aylantirildi. 2008 yil avgust – “DaiichiAvtoParts” chet el korxonasining rasmiy taqdimoti bo’lib o’tdi. 2008 yil dekabr – «GM PowertrainUzbekistan» QK ning qurilishi boshlandi. 2009 yil sentabr – Namangan shahrida tashqi yoritish tizimlari (avtomobillar uchun fara fonarlar)ni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan “UzChasis” QKning ochildi. 2010-yil mart oyi – Farg’ona viloyatida «Ferrae», “UzdongYang Fergana”, “Fergana Avtoglass” kabi 3 ta yangi zavodi ochildi. 2010-yil avgust oyi – “Navoiy” EIIZda (generatorlar va kompressorlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan) “UzIraeAlternator” QK barpo etildi. 2010-yil avgust – “Navoiy” EIIZda (avtomobillar uchun o’tkazgich simlar ishlab chiqaruvchi) “UzIraeCable” QK ochildi. 2010-yil sentabr – “Navoiy” EIIZdagi “UzMinda” QKda avtomobil komponentlarini ishlab chiqarish boshlandi. 2010 yil noyabr – “UzXanvu” QKda shovqin izolyatsiyasi uchun materiallar ishlab chiqarish boshlandi. 2011 yil may – «MAN Truck&Bus AG» va “O’zavtosanoat” Aksiadorlik Kompaniyasi O’zbekistonda katta yuk mashinalarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan yangi zavodni qurishga kirishdi. 2011 yil sentabr – Yangilangan Chevrolet Captiva avtomobilini yirik hajmlarda ishlab chiqish yo’lga qo’yildi.

2012 yil mart oyi – Chevrolet Malibu avtomobilini yirik hajmlarda ishlab chiqish boshlandi. 2012 yil sentabr – Chevrolet Cobalt avtomobilining seriyali ishlab chiqarilishi yo’lga qo’yildi. 2013 yil noyabr – Lacetti II (Gentra) avtomobili ishlab chiqarila boshlandi. 2014 yil mart – Chevrolet Orlando avtomobili ishlab chiqarila boshlandi. 2015 yil fevral – Samarqand avtomobil zavodi ishlab chiqarish liniyasidan yigirma minginchi avtomobil-siqilgan tabiiy gazda (STG) harakatlanuvchi ISUZU NPR82 mashinasi chiqarildi. 2015 yil may – "O’zavtosanoat" AK ning yangi ma’muriy binosi foydalanishga topshirildi. 2015 yil iyul – Yaponiyaning «Isuzu Motors» kompaniyasi Samarqand avtomobil zavodining ustav kapitalidan 8 % ulushni sotib olish bo‘yicha “O‘zavtosanoat” aksiyadorlik kompaniyasi bilan kelishuv imzoladi. 2015 yil iyul – “GM Uzbekistan” AJ «Chevrolet Labo» avtomobilini seriyali tarzda ishlab chiqarishni boshladi. 2015 yil iyul – O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 20 iyuldagi qaroriga ko‘ra alyuminiy quymalaridan butlovchi qismlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan «UZAUTO-INZI» Ozbekiston-Janubiy Koreya qo‘shma korxonasi tashkil etildi.

4. Respublikamiz avtomobilsozlik sanoatining tarixi.

4.1. Xalqaro kelishuvlar Xalqaro kelishuv “O’zavtosanoat” AK quyidagi xalqaro bitimlarni tuzgan:  GM Daewoo Auto&Technology kompaniyasi va O’zbekiston Respublikasi Hukumati o’rtasida imzolangan o’zaro strategik hamkorlik kelishuvi asosida «GM Uzbekistan» AJ tashkil etildi va yangi rusumli yengil avtomobillarni ishlab chiqarish imkoniga erishildi.  "Isuzu Motors" va “ITOCHU Corporation” bilan tuzilgan bitim asosida “SamAvto” MCHJ korhonasi Yaponiyaning avtobuslari va kichik hajmli yuk mashinalarini ishlab chiqarishni boshladi.  “MAN Truck&Bus AG” “MAN Group” konserni bilan tuzilgan halqaro bitim asosida xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi "JV MAN AUTO UZBEKISTAN" MChJ korxonasi tashkil etildi va MAN yuk va tijorat texnikasini ishlab chiqarish boshladi.  Ikki hamkor kompaniyalar: «General motors» va «O‘zavtosanoat» AK ning o‘zaro sa'y-harakatlari natijasida Toshkentda dvigatel ishlab chiqarishga ixtisoslashgan yangi «GM Powertrain Uzbekistan» zavodi tashkil etildi.  29.07.2015 yil. Yaponiya kompaniyasi «Isuzu Motors» “O‘zavtosanoat” aksiyadorlik kompaniyasi bilan Samarqand avtomobil zavodining ustav kapitalidan 8% ulushni o‘zlashtirish bo‘yicha kelishuv imzoladi.

4.2. Yig'uv korxonalari Yig'uv knalri

4.2.1. YoAK QK – yengil avtomobillarni ishlab chiqarish O’zbekistonning Asaka shahrida joylashgan «GM Uzbekistan» YoAK QK 2008-yilning mart oyida “GeneralMotors” hamda “O’zavtosanoat” kompaniyalari hamkorligida tashkil etilgan edi. “O’zavtosanoat” AK mazkur korxona aksiyalarining 75%iga ega, qolgan 25% aksiyalar esa “GeneralMotors”ga tegishli. “GM Uzbekistan”da 9000 dan ortiq inson faoliyat ko’rsatadi, korxona yiliga 250 ming dona yengil avtomobil ishlab chiqaradi. Avtomobillar ichki bozorda sotiladi va Rossiya kabi MDHning boshqa mamlakatlariga eksport qilinadi. 4.2.2. MChJ – yuk mashinalari va avtobuslar ishlab chiqarish Tijorat avtotransportlari (yuk mashinalari va avtobuslar) ishlab chiqaruvchi “SamAvto” MChJ zavodi O’zbekiston Respublikasining Samarqand shahrida joylashgan. Uning ta’sischilari bo’lgan “O’zavtosanoat” va “Asaka” aksiyadorlik banki qatoriga Yaponiyaning «ItochuCorporation» korporatsiyasi qo’shildi. Korxona Italiya, Germaniya, Yaponiya Turkiya va Angliyadan keltirilgan yuqori texnologiyali uskunalar bilan jixozlangan. Texnologik jarayon loyihasida “egiluvchan ishlab chiqarish” tamoyili amal qiladi. Uning asosida raqamli boshqaruv dasturi yordamida texnologik uskunalardan maksimal darajada foydalanish yotadi. Mutaxassislar buyurtmachining xohishiga binoan, istalgan turdagi kuzovlarni ishlab chiqish uchun boy tajribaga ega. 4.2.3. «JV MAN UZBEKISTAN» MChJ QK – katta yuk texnikasini ishlab chiqarish 2009-yilning 4-sentabridan “SamAvto” MChJ ishlab chiqarish liniyalarida MAN yuk avtomobillarini yig’ish boshlandi. Bu 2009-yilning avgust oyida “O’zbeksanoat” AK va Germaniyaning «MAN Nutzfahrzeuge AG» konserni muassisligida tashkil etilgan «JV MAN Auto – Uzbekistan» korxonasining ilk mahsuloti edi. Korxona aksiyalarining 51%i O’zbekistonga, 49%i esa, Germaniya tarafiga tegishlidir. «JV MAN Auto-Uzbekistan» QKda MAN yuk mashinalari uchun ehtiyot (butlash) qismlari ishlab chiqarishni mahalliylashtirish bo’yicha ishlar olib borilmoqda. Ishlab chiqarilishi mahalliylashtilgan butlash qismlarining bir qismi MANning yuqori talablariga chidamliligi Germaniyada sinovdan o’tmoqda. 2013- yilning oktabr oyida Toshkentdagi Turin politexnika universitetida “MAN avtomobillari uchun butlovchi qismlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish” mavzusida taqdimot marosimi bo’lib o’tdi. Unda MAN yuk mashinalari uchun mahalliylashtirilish taklif etilayotgan mahsulotlar ro’yxati bilan tanishish maqsadida “GM Uzbekistan” va “SamAvto” avtomobillari uchun butlovchi qismlari ishlab chiqarayotgan 200dan ortiq qo’shma va xususiy korxonalarning vakillari qatnashishdi.

2008-yilning 28-oktabrida “O’zavtosanoat” va «General Motors» korporatsiyasi hamkorlikda motor agregat (dvigatel)larini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan «GM Powertrain Uzbekistan» MChJ QKni yaratish bo’yicha Kelishuvni imzolashdi. «GM Powertrain Uzbekistan» MChJ QKning tashkil topishi O’zbekiston rivojining navbatdagi bosqichi bo’ldi. Korxona 1,2 va 1,5 litr hajmga ega DOHC dvigatellarini ishlab chiqaradi. Asakadagi avtomobil zavodidan chiqayotgan avtomobillarning ushbu dvigatellar bilan jihozlanadi. Dvigatellarning katta qismi esa, «General Motors»ning avto yig’ish zavodlariga eksport qilinadi.

4.3. Lokalizatsiya (mahalliylashtirish) korxonalari Lokalizatsiya (mahalliylashtirish) konri O’zbek avtomobillari “narx/sifat” ning optimal nisbati tufayli tezda mashhurlik qozondi. Bunga asosan, komplektlash (butlovchi) qismlari ishlab chiqarishning yuqori darajadagi lokalizatsiyasi sabab erishildi. Lokalizatsiya korxonalarining katta qismi Farg’ona vodiysida, «GM Uzbekistan» MChJ yaqinida joylashgan. Ular yig’iladigan yengil avtomobillar va tijorat transportlari uchun zarur ehtiyot qismlarining 50%ini ishlab chiqaradi. “O’zavtosanoat”da 2014-yilgacha investitsion loyihalari, modernizatsiya dasturlarini amalga oshirish, ishlab chiqarishni texnik va texnologik tarafdan takomillashtirish, “Navoiy” Erkin industrial-iqtisodiy zonasini barpo etish dasturi, Qo’qonning iqtisodiy salohiyatini rivojlantirish, Namangan va Farg’ona viloyatlarida avtomobil komponentlarini ishlab chiqarishni mahalliylashtirish bo’yicha loyihalar, chet el investitsiyasi yordamida «JV MAN Auto – Uzbekistan» korxonasini tashkil qilish loyihasi ustidan qat’iy monitoring o’rnatilgan. Barcha amalga oshirilayotgan ishlar doimiy nazorat ostida bo’lib, ular Prezident va Vazirlar Mahkamasining qarorlariga muvofiqlashtirilgan. Bu kabi korxonalarning umumiy soni hozirda 35 tadan oshdi. Nazoratchi javobgar ishchi guruh o’z yig’ilishlarida yurtimiz avtosanoati sohasida rejalashtirilgan vazifalarning o’z vaqtida va sifatli amalga oshirilishini, kamchiliklarning bartaraf etilishini, davlat qarorlari yuzasidan kompleks ravishda olib borilayotgan keng ko’lamli iqtisodiy islohotlarning bajarilishini muntazam kuzatib boradi. O`zbekistonda mahalliy ishlab chiqarishni lokalizatsiya qilish Davlat dasturidan ko`zlangan asosiy maqsad tayyor mahsulot va butlovchi qismlarni ishlab chiqarishda mahalliy xomashyo ulushini oshirishdir. Lokalizatsiya Dasturiga kirgan korxonalar bir qator soliq va bojxona imtiyozlariga ega bo’lishadi. Bu esa, o`z o`rnida, ularga chiqarayotgan mahsulotlar tan narxini sezilarli ravishda kamaytirish hisobiga raqobatbardoshlikni oshirish imkonini beradi. 2013-yilgi lokalizatsiya Dasturiga binoan, “O’zavtosanoat” aksiyadorlik kompaniyasiga tegishli korxonalar tomonidan 51 ta loyiha bo`yicha, umumiy qiymati 6864,4 mlrd so’mga teng (prognozlar 6213,7 bo`lishiga qaramasdan) mahsulot ishlab chiqarilgan (110,5 %). 6994,8 mlrd. so’mga teng mahsulot sotildi, shu jumladan,

27 eksportdan 677,03 mln. AQSH dollariga teng mablag` tushdi. Ushbu dastur bo’yicha 96 yangi ishchi o’rni yaratildi. 2015-yil lokalizatsiya Dastur asosida 17 loyiha bo’yicha 173,3 mlrd. so’mlik mahsulot ishlab chiqarish reja qilingan. 4.4. Asosiy ko'rsatkichlar Asosiy ko'rsatkichlar 2016 2 oylik yakunida “O‘zavtosanoat” Ak korxonalarida 503,82 mlrd. So‘mlik tovar mahsulotlari ishlab chiqarildi. O‘sish hajmi 2015 yil holatiga ko`ra 39,8% ni tashkil etdi. 2016 yilning 1 mart holatiga ko‘ra kompaniyaning 33 korxonasi Xalqaro ISO 9001:2008 talablariga javob beruvchi sifat menejmenti tizimi sertifikatlariga ega. Sertifikatlangan mahsulotlar ishlab chiqarish ulushi (xalqaro standartlarga mos holda) kompaniya umumiy korxonalari yalpi ishlab chiqarishining 99,9 % ini tashkil etadi. 2016 yil 1 mart holatiga ko‘ra tarmoqda 27 ming nafardan ortiq insonlar faoliyat yuritishadi, 2015 yil yakunida quyidagi loyihalarning amalga oshirilishi yakunlandi: Yil yakuniga ko‘ra, 130 ta yangi ish o‘rnini tashkil etuvchi umumiy qiymati 33,74 million AQSH dollari miqdoridagi 8 ta loyiha amaliyotga joriy etilgan. 1. Yuk transport vositalarining qismini mahalliylashtirish va kabina yig‘ish jarayonini o‘zlashtirish (loyiha quvvati 3 ming dona, yaratiladigan ish o‘rni 50 ta). 2. Yuk avtomobillari uchun qismlarni ishlab chiqarishni o‘zlashtirish (sinov talab qilmaydigan) (loyiha quvvati 3 ming komplekt, yaratiladigan yangi ish o‘rni 5 dona). 3. “Labo” avtomobili ishlab chiqarishni tashkil etish (loyiha quvvati 5 ming dona avtomobil, yaratiladigan yangi ish o‘rni 50 ta). 4. Statorlar ishlab chiqarishni tashkil etish (loyiha quvvati 200 ming dona, yaratiladigan yangi ish o‘rni 8 ta). 5. Misdan qoplamali o‘tkazgichlarni ishlab chiqarishni tashkil etish (loyiha quvvati 100 tonna, yaratiladigan yangi ish o‘rni 7 ta). 6. Gaz ballon jihozlari o‘rnatilgan “Lasetti” avtomobili ishlab chiqarishni o‘zlashtirish (loyiha quvvati 5 mingta avtomobil, yaratiladigan yangi ish o‘rni 50 dona). 7. «O‘zChasis» MCHJ qo‘shma korxonasi texnologiyasini yangilash. 8. «T 250» avtomobili uchun yonilg‘i baklari ishlab chiqarishni tashkil etish (loyiha quvvati 73,6 ming komplekt, yaratiladigan yangi ish o‘rni 10 ta).

4.5. Statistik hisobotlar Statistik hisobotlar 4.5.1. Asosiy turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish to’g’risida ma’lumot

2016 y. 2 oy Mahsulot nomi O’lchov birligi 2014 y. 2015 y. davomida Yengil avtomobillar ming dona 245,7 185,4 8,64 ISUZU avtobuslari dona 2 588 764 133 ISUZU yuk mashinalari dona 1 217 3 056 356 MAN yuk mashinalari dona 1 245 1 250 163 Akkumulyatorlar ming dona 485 603,4 82,7 Kuch agregatlari ming dona 133,7 87,1 0,96

4.5.2. “O’zavtosanoat” AK ishlarining yakunlari to’g’risida ma’lumot

2016 y. 2 oy Ko’rsatkich nomi O’lchov birligi 2014 y. 2015 y. davomida Tovar mahsulot hajmi mlrd.so’m 8 896,3 7482,4 503,8

Aholi iste’mol mlrd.so’m 6 073,8 4904,5 336,6 mahsulotlari hajmi

Pullik xizmatlar hajmi mlrd.so’m 43,5 49,0 7,47 Soni ming kishi 25,1 26,2 27,3

Investision dastur bo’yicha mablag’larning mln. dollar 96,9 131,1 25,1 o’zlashtirilishi

Kooperatsiya birjasi bo’yicha mlrd.so’m 1 865,3 1927,5 105,7 shartnomalarning bajarilishi

5. Avtomobil zavodlarming turlari

5.1. Ishlab chikarish korxonalari

5.1.1. «GM UZBEKISTAN» AJ «

1993-yilning martida “UZ DAEWOO AVTO” O’zbek-Janubiy Koreya qo’shma korxonasi tashkil etilgan bo`lib, 3 yil o’tib, 1996-yilning 19-iyulida Asakadagi avtomobil zavodining tantanali ochilish marosimi bo’lib o’tdi. Asakadagi avtomobil zavodining ahil va professional ishchilardan iborat jamoasi ilk va ulkan qadamni tashladi va 1996-yilda bir yo’la 3 turdagi – “Damas”, “Nexia”, “Tico” avtomobillarining liniyaga tushirilishi amalga oshirildi. Bundan tashqari, ushbu modellar 7 ta modefikatsiyada ishlab chiqarildi. 2001-yili zavod ishga tushganligiga 5 yil to`lishi va Mustaqilligimizning 10 yilligi munosabati bilan “Matiz” avtomobili ishlab chiqila boshlandi. 2002-yilning avgust oyida “Nexia DOHC” modeli konveyerga qo’yildi. 2004-yilning dekabr oyida modellar qatoriga “Matiz”ning BEST modifikatsiyasi qo’shildi. Bunga parallel ravishda DAMAS avtomobillarining ko’rsatkichlarini yaxshilash bo’yicha ishlar olib borilayotgan edi. Natijada 2006-yili fevral oyida yangilangan DAMAS II modeli yaratildi. 2008-yilning mart oyida "Nexia"ning yangilangan modeli taqdim etildi. 2008- yil 21-fevralida Asakaning avtomobil zavodida yangi qo’shma korxona «GM Uzbekistan» tashkil etildi. Ushbu kun o’zbek avtosanoatida yana bir muhim sana sifatida esda qoldi. Bu korxona “O’zavtosanoat” AK «General Motors» korporatsiyasi bilan hammuassislikda tashkil etildi. Ish ikki barobar ko’paydi. O’zbek avtomillarining safi yangi zamonaviy va sifatli avtomobillar bilan to’lib bordi. Chevrolet markali modellar ishlab chiqarilishi yo’lga qo’yildi. «Epica» sinfidagi sedan va «Captiva» avtomobillari taqdim etildi. Noyabr oyida Asakadagi avtomobil zavodi konveyrlarida millioninchi avtomobil chiqdi. U – keng interyer va dinamik sport uslubidagi eksteryerga ega “Lacetti” edi. “Lacetti”ni ishlab chiqarish uchun maxsus kuzov panellari qoliplari ishga tushirildi, yangi payvandlash uchastkasi tashkil etildi va yig’ish konveyri rekonstruksiyadan chiqarildi. Muvaffaqiyatdan ilhomlangan milliy avtosanoatimiz mutaxassislari xaridorlarni uzoq kuttirmay, 2010-yili «GM Uzbekistan» zavodida “Chevrolet Spark” global modelini ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydilar. Yangilangan Chevrolet Captiva avtomobilini 2011-yil sentabrdan yirik hajmlarda ishlab chiqish yo’lga qo’yildi. Avtomobil noodatiylikni ifodalovchi tashqi qiyofasi: jo‘shqinligi va xushbichimligi jihatidan bemalol boshqa avtomobillar bilan raqobatlasha oladi. 2012-yil yangilanish va yasharish ayyomi Navro’z umumxalq bayrami arafasida Chevrolet Malibu avtomobilini yirik hajmlarda ishlab chiqish boshlandi. 30

Malibu kuzovining mustahkamligi bo‘yicha o’rta o’lchamdagi boshqa sedanlardan ustun turadi. Shuningdek, yo‘lda harakatni aniq nazorat qilish uchun ajoyib boshqariluvchanlikka ega. Kuzovi yuqori sifatli po‘latdan ishlangan Chevrolet Cobalt avtomobilini 2012- yil sentyabridan seriyali ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Avtomobil ABS (blokirovkaga qarshi to‘xtash tizimi) va haydovchi va uning yonidagi yo‘lovchi uchun mo‘ljallangan xavfsizlik yostiqchalari bilan jihozlangan. Yangilangan Lacetti II (Gentra) avtomobili 2013-yil noyabr oyidan ishlab chiqarila boshlandi. Besh eshikli, yetti o‘rindiqqa ega bo‘lgan oilaviy minivan-Chevrolet Orlando avtomobili 2014-yil mart oyidan ishlab chiqarila boshlandi. Avtomobil asosan oilaviy foydalanish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, zamonaviy aktiv va passiv xavfsizlik tizimlari bilan jihozlangan. Korxona mahsuloti - Bugungi kunda “GM O’zbekiston” 9 modeldagi avtomobillarni ishlab chiqaradi: «Damas», «Matiz», «Spark», «Nexia», «Cobalt», «Lacetti», «Captiva», «Malibu», «Orlando», «Labo».

5.1.2. “UZ-HANWOO” MCHJ QK “UZ-Hanwoo” MC QK O’zbekiston Prezidentining 2010-yil, 28-oktabrdagi №PP-1213 sonli qarori asosida avtomombillar uchun shovqin izolyatsiyasi ehtiyot qismlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan «GM Uzbekistan» AJ zavodini qurish Investitsion dasturga kiritildi. “O’zavtosanoat” AK va “HANWOOGLOBAL” loyihaning teng huquqli ta’sischilariga aylanishdi. Shunday qilib, O’zbekiston avtomobil sohasida yangi korxona, Andijonda joylashgan “Uz-Xanvu” MCHJ ish boshladi. “Uz-Xanvu” QKda qurilish-montaj ishlari qisqa muddatlarda yakunlandi. 2010-yilning dekabr oyiga kelib, “GMUzbekistan” zavodiga ilk shovqin izolyatsiyasi uchun ehtiyot qismlar yetkazib berildi. Ishlab shiqarishni tashkil qilish natijasida qo’shma korxonada yangi ishchi o’rinlari yaratildi – ayni paytda u yerda 94 kishi ishlaydi. “Uz-Xanvu” MCHJ utaxassislari uchun mahalliy o’quv mashg’ulotlari koreys mutaxassislari tomonidan o’tkazildi. Bundan tashqari korxonaning barcha xodimlari “GM Uzbekistan” va Toshkent shahridagi Turin politexnika universitetida shovqin izolyatsiyasi ehtoyot qismlari bo’yicha malaka oshirish kurslarini 31 yakunlashgan. Koreys va o’zbek mutaxassislarining tajribasi “Uz-Xanvu” MCHJ mahsulotlarini barcha ko’rsatkichlar bo’yicha ilg’or bo’lishiga olib keldi. Mutaxassislarning fikricha, bu yerda ishlab chiqarilgan mahsulotlar barcha zamonaviy talablarga javob beradi. Korxona mahsuloti - Shovqin o‘tkazmaydigan materiallar.

5.1.3. “EAST BUTTERFLY” QK BUTTERFLY” QK Avtomobil ishlab chiqarish sohasining tug’ilishi bir tomondan O’zbekistonda yangi korxonalarning ochilishiga olib keldi, ikkinchi tomondan, odatiy mahsulot ishlab chiqaruvchi mavjud korxonalar hayotiga yangi nafas berdi. Avtomobilsozlik sanoati o’zining rolini, ya’ni iqtisodiyotning lokomotiv rolini yana bir bor tasdiqladi: “O’zavtosanoat” AK o’z atrofiga qator strukturalar faoliyatini jalb qildi va ular uchun yangi imkoniyatlar va ishlab chiqarishdagi yangi bosqichlarni ochib berdi. Umumiste’mol mahsulotlarini ishlab chiqarishni oshirgan korxonalarda yangi ishchi o’rinlari (ayniqsa, yoshlar uchun) yaratildi, hududlar va u yerdagi ijtimoiy soha rivojiga sezilarli hissa qo’shildi. “East Butterfly ” shvetsar-hind-o’zbek qo’shma korxonasi 1991-yilning 21- avgustida tashkil topdi. O’zbekiston tomonidan “Vostok” ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi, Hindiston tomonidan (ayni damda konsorsium maqomiga ega) “GangadharamAppliancesLtd.” kompaniyasi uning ta’sischisi bo’ldi. 2005-yilning yanvar oyida kompaniyaning yana bir hamkori Shvetsariyaning «MillerTradingGmbH» kompaniyasi paydo bo’ldi. Korxona mahsulotlari sirasi yuqori texnologiyali hind, nemis, ingliz ishlab chiqaruvchilari tomonidan taqdim etilgan uskunalar va hind texnologiyalari asosida tayyorlangan oshxona idishlaridan iborat. Korxona mutaxassislari Hindistonda dunyoning eng yetakchi idish ishlab chiqaruvchilaridan saboq oldilar. “EAST BUTTERFLY” QK Markaziy Osiyodagi savdo texnologik uskunalar va zanglamaydigan po’latdan yasalgan ekologik toza idish tayyorlovchi yagona ishlab chiqaruvchi hisoblanadi. Korxona mahsuloti - texnologik uskunalar va zanglamaydigan po’latdan yasalgan idishlar

5.1.4. «UZERAECABLE» MCHJ QK UzEraeCable» MCHJ QK “UzEraeCable” QK MCHJ “Uzavtosanoat” AK (O’zbekiston) va Erae cs ltd. (Janubiy Korea) hamkorligida barpo etilgan qo’shma korxona bo’lib, ishlab chiqarish faoliyatini 2010 yil avgust oyida boshladi. Korxona asosan import o’rnini bosuvchi avtomobil simlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bolib, yillik ishlab chiqarish quvvati 130 ming kilometrni tashkil etadi. Korxona barpo etilgan vaqtda Nexia, Damas, Matis, Lacetti avtomobillari uchun 19 turdagi simlarni ishlab chiqarishni boshlagan bo’lsa, Cobalt va Spark avtomobillari ishlab chiqarilishi munosabati bilan 2012 yilda qo’shimcha, yana 15 turdagi avtomobil simlari ishlab chiqarish o’zlashtirildi. Xozirgi kunda esa 40 dan ortiq turdagi avtomobil simlari ishlab chiqarilmoqda. Shuningdek 2012 yildan boshlab akkumulyator yigma simlari ishlab chiqarish ham yo’lga qo’yildi. Ishlab chiqarilayotgan maxsulotning xom-ashyosi mis katankasi va polivinilxlorid bo’lib, mis katankasi ichki bozordan xarid qilinishi va bu xom-ashyo maxsulotning asosiy tashkil etuvchisi bo’lganligi boyis, korxonaning lokalizatsiya darajasi ham ancha yuqori, ya’ni 93 poizni tashkil etadi. Korxona o’z mijozlari talablaridan kelib chiqib, ISO 9001 va ISO/TS 16949 xalqaro standartlarni ish jarayoniga tadbiq etgan va sertifikatlariga ega. Korxonaning yana bir yutug’i bu ISO 17025 talablari asosida akkreditaciyadan o’tgan laboratoriyasi bo’lib, laboratoriya 23 turdagi dastgohlarga ega va avtomobilsozlida ishlatiladigan simlarda ISO 6722 xalqaro standarti asosida barcha sinovlarni amalga oshirish imkoniyati mavjud. Shuni takidlashjoizki, yuqoridagi ishlarni amalga oshirishda korxonaning 100 nafarga yaqin mutaxasislari astoydil faoliyat yuritmoqdalar. Korxona mahsuloti - Avtomobillar uchun elektr o‘tkazuvchi simlar.

5.1.5. “AVTOOYNA” MCHJ 2004 yilning mart oyida Farg’ona shahridagi “Avtooyna” MCHJda avtomobil oynalari ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Korxona maxsulotlarining asosiy xaridori “GM O’zbekiston” AJ korxonasi va Xorazm viloyatidagi filiali bo’lib, bu korxonalarga Damas, Matiz, Nexia, Spark, Gentra, Cobalt kabi avtomobil oynalari yetkazib beriladi. Bundan tashqari korxonada “SamAvto” MCHJ va “ManAvto” MCHJ korxonalari ishlab chiqaradigan avtomobillarga xam avtooynalar ishlab chiqariladi. Avtomobil oynalari ishlab chiqarish uchun asosiy xom ashyo silliqlangan oynalar Rossiya Federatsiyasining “Saratovstroysteklo” va “Salavatsteklo” kompaniyalaridan keltiriladi. 33

Korxona akkreditatsiyalangan sinov laboratoriyasiga ega. 2012 yilda ISO/TS 16949:2009 xalqaro sifat sertifikatiga ega bo’ldi. Zamonaviy uskunalar va Italiya, Shvetsariya va Finlandiyada malaka oshirib qaytgan yuqori malakali mutaxassislar chet elda ishlab chiqarilgan mahsulot bilan raqobatlasha oladigan mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega. Korxonaning chet ellik xamkorlari: PILKINGTON kompaniyasi (Finlandiya), GLASSROBOTS kompaniyasi (Finlandiya), CUGHER kompaniyasi (Italiya), KERAGLASS kompaniyasi (Italiya), TRIULZI CESARI kompaniyasi (Italiya), ТЕКNА kompaniyasi (Italiya), MARIO ARGIRO kompaniyasi (Italiya), BYSTRONIC kompaniyasi (Shvetsariya), Uzavto Korea kompaniyasi (Koreya), Johnson Matthey kompaniyasi (Niderlandiya), Ferro kompaniyasi (Germaniya), Supercut Europe kompaniyasi (Germaniya), Ilmet kompaniyasi (Italiya), Ayrox kompaniyasi (Belgiya). Korxona mahsuloti - Avtomobillar oynalari.

5.1.6. «O`Z-DONG YANG KOMPANI» MCHJ QK O`z-DONG YANKompani» MChJ QK Bugungi kunda “GMUzbekistan” o`zi ishlab chiqargan avtomobillarining interyerini jihozlash vazifasini “O`z-DONG YANG Kompani” MCHJ QKga ishonib topshirgan. “O`z-DONG YANG Kompani” o`zbek-koreys MCHJ qo`shma korxonasi 1996-yilda tashkil topdi. Bugungi kunda korxona Asakadagi avtomobil zavodida ishlab chiqarilayotgan “Nexia”, “Matiz”, “Spark”, “Cobalt” va “Jentra” rusumidagi avtomobillar va Horazm avtomobil zavodida ishlab chiqarilayotgan “Damas” rusumidagi avtomobili uchun ichki qoplama butlovchi qismlarini ishlab chiqaradi. Eshik qoplamalari, shift panellari, gilamchalar va pol to`shamlari korxonaning asosiy mahsuloti ro`yxatiga kiradi. Korxonada ishchilarni tayyorlashga alohida e’tibor qaratiladi. Shu asnoda korxona xodimlari Janubiy Koreyada malaka oshirish amaliyotlarini o`tab kelmoqdalar. Bu yerda ishlab chiqarilgan (yer to’shamcha) gilamlar eng nozik didli xaridorning ham talablariga javob berishi tayin. Chunki avtomobil saloniga o’tirgan har bir odam ishlab chiqaruvchi o`z mahsuotiga chin dildan yondashganini his etadi. Korxona mahsuloti - Avtomobil salonining ichki bezak qismilari.

5.1.7. “UZ-DONG WON” AJ QK

“Uz-Dong Won” AJ QK-1996-yilning 27- dekabrida “GM-Uzbekistan” AJ ishlab chiqargan avtomobillar uchun butlovchi qismlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish maqsadida tashkil qilingan. Korxonaning asosiy faoliyat turi Asakadagi zavodda ishlab chiqarilgan avtomobillar uchun ovoz so'ndirgichlar, zarbga qarshi eshik to'sinlari va panel qismlarini ishlab chiqarishdan iborat. Shuningdek korhonada 11 turdagi sport jihozlari hamda 22 turdari halq istemoli tovarlari ishlab chiqiladi. Korxona “Daewoo” korporatsiyasi va “Dong Won Metal” kompaniyalari tomonidan olib kelingan texnologik uskunlar bilan jihozlangan. “O’z-Dong Won” QK da quvurlarni kesish, egish va tomonlarini hosil qilish uchun ishlab chiqarish tarmoqlari yo’lga qo’yilgan. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati yiliga 240 ming komplektni tashkil qiladi. Ustav fondi 2 106 mln so'mni tashkil etadi. Korxona mahsuloti - Ovozso‘ngdirgichlar, ishlangan gazlarni chiqaruvchi quvurlar va zarbaga qarshi balkalar

5.1.8. “UZ-KORAM KO” MCHJ O'zbek-Koreya qo'shma korxonasiga 1995 yili asos solingan bo'lib, uning maqsadi O'zbekiston Respublikasida tashkil etilayotgan avtomobil sanoatiga plastmassadan iborat gabaritli butlovchi qismlarni ishlab chiqarishni mahalliylashtirib berishdir. «Uz-Koram Ko.» qo'shma korxonasi«Uzavtosanoat» tarkibida bo'lib, unda Respublikamizdagi turli faoliyat turi va mulkchilik shaklidan iborat 70 dan ortiq avtomobil" tarmog'iga kiritilgan korxonalar mavjud. «Uzavtosanoat» Assosiasiyasi Xalqaro avtotransport ishlab chiqaruvchilar tashkiloti a'zosi hisoblanadi (OICA). Birinchi bosqich ishlab chiqarishi 1997 yilning may oyida ishga tushirilgan bo'lib, unda «Uz-Koram Ko.» qo'shma korxonasi «GM Uzbekistan» AJ avtomobil" zavodiga “Nexia”, “Tiko”, “Damas” modellariga bamperlar va “Tiko”, “Damas” modellariga instrumental panellar ishlab chiqarishni o'zlashtirib olganidan so'ng mahsulot ishlab chiqarishni boshladi. Mahsulot ikkita termoplastavtomatlarda (TPA) ishlab chiqarila boshlandi. Korxonaning ikkinchi bosqich rivochlanishi 2001 yilning noyabr oyiga to'g'ri kelib, yuqorida nomlari keltirilgan mahsulotlarni avtomobil ranglariga moslab bo'yab berish uchun Bo'yoqlash sexi ishga tushirildi va xuddi shu vaqtning o'zida bamperlar, instrumental panellar va “Matiz” avtomobili uchun eshik qoplamalarini ishlab chiqarish o'zlashtirildi. 2003 yildan 2009 yillargacha ishlab chiqarish 4 ta TPA ni ishga tushirish hisobiga kengaytirildi.

Korxonaning keyingi bosqich rivojlanishi 2008 yili katta partiyadagi mahsulotni bo'yoqlash imkonini beruvchi yanada kattaroq ishlab chiqarish quvvatiga ega bo'lgan ikkinchi Bo'yoqlash sexi ochildi. 2010 yili kengayuvchi polipropilendan zarba yutuvchi ("energopoglotitel") va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaruvchi sex ishga tushirilib bu zamonaviy yuqori texnologiyali uskunani o'zlashtirib olishda salmoqli hissaga ega bo'ldi. Ishlab chiqariladigan mahsulotlar ro'yxati quyidagilardan iborat: «Nexia», «Matiz», «Damas», «Tiko», «Lasetti», «Spark», «Cobalt» uchun bamperlar,; «Nexia», «Matiz», «Damas», «Tiko» uchun instrumental panellar; «Matiz» uchun eshik qoplamalari; «Nexia», «Lasetti», «Spark», «Cobalt» uchun zarba yutkichlar. 1999 yildan boshlab korxona O'zbekiston Respublikasidan chetga chiqmagan holda faoliyat yurituvchi xizmat ko'rsatish korxonalarini (servisnye predpriyatiya) mahalliy mahsulot bilan ta'minlash uchun tashqi bozorga chiqdi. Korxona mahsulotining asosiy iste'molchisi bo'lib «GM Uzbekistan» AJ , «Uz Dong-YAng», «Avtotexxizmat» xizmat ko'rsatuvchi korxonasi, «GM Uzbekistan» AJ dillerlari, Rossiya Federasiyasi va «Uz-Koram Ko.» MChJ ning mahalliy dillerlari hisoblanadi. Korxona zamonaviy texnologik uskunalar bilan jihozlangan bo'lib, xodimlar malakaviy o'qitilgan, ko'p sonli xodimlar esa Koreya Respublikasida amaliyot o'tab qaytgan. Korxona keyinchalik ishlab chiqarish hajmini oshirib, xom-ashyoni etkazib beruvchi ta'minotchilarni topish hisobiga mahsulot tannarxini kamaytirishni, turli xildagi o'qishlarni o'qitish orqali xodimlarni malakasini oshirishni, eksport dasturini yuritishni, butlovchi qismlarni mahalliylashtirish dasturini kengaytirishni va yangi turdagi mahsulot turlarini o'zlashtirishni rejalashtirgan. «Uz-Koram Ko.» MChJ o'z faoliyatini bir vaqtning o'zida atrof-muhitga zararli ta'sir ko'rsatishni kamaytirib borish bilan shug'ullanmoqda. Bu ishlab chiqarishga eng yangi samarali va ekologik jihatdan xavfsiz bo'lgan texnologiyalarni kiritish, tabiatni muhofaza qiluvchi yangi ob'ektlarni qurish va foydalanishda yaroqsiz holga kelgan uskunalarni tugatish orqali erishilmoqda. «Uz-Koram Ko.» MChj mehnat va turmush sharoitlarini yaxshilash, Andijon viloyati mehnatkashlarini turmush darachasini oshirish bo'yicha ijtimoiy siyosat yuritmoqda. «Uz-Koram Ko.»MChJ faoliyat dasturi uzoq yillarga mo'ljallangan. Uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi esa kuchli ishlab-chiqarish va malakali xodimlar hisobiga amalga oshmoqda. Korxona mahsuloti - bamperlar, instrumental panellar va “Matiz” avtomobili uchun eshik qoplamalari.

5.1.9. “UZ-SEMYUNG KO.” QK “UZ-SEMYUNG KO “Uz-SeMyung Ko.” O’zbekiston-Janubiy Koreya qo’shma korxonasi yopiq aksiyadorlik jamiyatining 1996-yil 29-iyundagi “Deu Korporeyshn Limited” (“DEU”), “Semyung Metall Ko Limited” (“Semyung”) va “Uzavtosanoat” Aksiyadorlik Kompaniyasi (“UZAVTOSANOAT”) o’rtasida Qo’shma korxona to’g’risidagi Bitim asosida tuzilgan. Korxona aksiyalarining 50% o’zbek avtosanoatiga, 50% Koreyaning “Semyung Metall Ko Limited” kompaniyasiga tegishli. “Uz-SeMyung Ko.” Andijonda faoliyat ko’rsatayotgan eng yirik qo’shma korxonalardan biridir. Korxonaning asosiy faoliyat turi avtomobillarga istalgan turdagi yoqilg’i baklari va metall shtampli butlovchi qismlarni ishlab chiqarishdan iborat. “GMUzbekistan” QK ishlab chiqarayotgan avtomobillarning o’rindiqlari “Uz- SeMyung Ko.” QK ishlab chiqargan 100 dan ortiq detallardan iboratdir. Bundan tashqari, “Nexia” rusumli avtomobillarning bamperlar uchun zarbga qarshi bruslari, yirik shtampli panellarning 9 turi va “Damas” avtomobillari uchun yirik shtampli detallar ushbu zavodda ishlab chiqariladi. Unda 200 dan ortiq xodim faoliyat ko’rsatadi. Yuqori texnologiyalar esa operatsiyalarning asosiy qismini avtomatik tarzda bajarilishini ta’minlaydi, albatta, bunda texnologik jarayonlar uzluksiz va mahsulotlar kamchiliksiz chiqishiga imkoniyatlar oshadi. Korxonalarda yuqori malakali mutaxassislar faoliyat olib borishadi, ularning ko’pchiligi Janubiy Koreyaning shu kabi zavodlarida o’quv mashg’ulotlarini o’tishgan. “GM Uzbekistan” QKni mahsulot bilan ta’minlovchi bu zavod “Uz-TongXong Ko.”, “Uz-Koram Ko.” va “Uz-DongWon Ko.” kabi O’zbekistondagi boshqa qo’shma korxonalarga ham o’z mahsulotini yetkazib beradi. “Uz-SeMyung Ko.” uchun 40 dan ortiq butlovchi qismlarni ishlab chiqarish lokalizatsiyasi amalga oshirilgan, ular uchun respublikamizning 10 ta korxonasi xomashyo yetkazib beradi. Yana 5 ta korxonada 15 dan ortiq turdagi qismlarning lokalizatsiyasini amalga oshirilish ko’zda tutilgan. Biroq xomashyoni respublikamiz ichida yetkazib berish masalasi dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Bugungi kunda korxona xomashyoni Janubiy Koreya va Rossiyadan keltirmoqda. Korxona mahsuloti - Yonilg‘i baklari.

5.1.10. “UZKODJI” AJ QK UZKODJI” AJ QK “Uzkodji” AJ qo’shma korxonasi 1997-yil yanvar oyida tashkil topgan bo’lib, u Andijonning Xonobod tumanida joylashgan. Elektrojgutlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan zavod “O’zavtosanoat” AK va Koreyaning “E-RAE Co.LTD”, “Kodi Int.LTD.” kompaniyalari hammuassisligida tashkil etilgan. Dvigatelning ishlash jarayonida uning muayyan qismlarida harorat juda yuqori bo’lishi mumkin. Shu sabab o’tkazgich similar(provod)ning haroratga chidamliligi muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, tez alanga oladigan yoqilg’i va zaharli qorishmalarning otilishi havfi mavjud. Shuning uchun yuqoridagi har bir holatni oldini olishi uchun kafolatlangan himoya zarur. Ishlab chiqaruvchilar elektr o’tkazgichlarning sifati haqida qayg’urishdi: ular haroratning keskin o’zgarishiga chidamli bo’lib, nafaqat o’ta yuqori issiqlikka, balki 40 darajali sovuqqa ham chiday oladi. Qo’shma korxonada mahalliy avtomobillarimiz uchun elektr o’tkazgich jgutlarini ishlab chiqarish o’zlashtirildi. 100 dan ortiq turli xarakteristikaga ega bo’lgan butlovchi qismlar va 1000 tagacha nomenklaturaga ega boshqa materiallarni korxona Janubiy Koreyadan oladi. Avtomobillarning xavfsizligini oshirish maqsadida elektr o’tkazgichlarni ishlab chiqarishda harorat, moy va benzin ta’siriga chidamli materiallardan foydalaniladi. Bundan tashqari, o’z-o’zidan yong’in chiqqan holatlarda sim o’tkazgichlarning o’z-o’zidan o’chishiga olib keluvchi mahsus kimyoviy qo’shimchalar ishlatiladi. Korxona uchun sifat masalasi birinchi o’rinda turadi. “UzKodji”ning 40 dan ortiq mutaxasislari Janubiy Koreyada amaliy malaka oshirib kelgan. Bugungi kunda korxona o’zining sanoat salohiyatini oshirish ustida ishlamoqda. Ishlab chiqarish imkoniyatlari kengayib bormoqda. Biroq mahsulot sifati o’zgarishsiz qolmoqda. Korxona mahsuloti - Avtomobillar uchun elektr o‘tkazuvchi simlar jamlami.

5.1.11. “UZ-TONGXONG KO.” QK

«Uz-Tong Xong Ko» qo‘shma korxonasi 1995 yil 4 avgustda tashkil etilgan. Korxonaning ta'sischilari O‘zbekiston tomonidan «O‘zavtosanoat» AK - 50% va Koreya tomonidan - «KM&I» kompaniyasi-50%. «GM Uzbekistan» AJ tomonidan ishlab chiqarilayotgan avtomobillar uchun o‘rindiqlar, Andijon shahrida joylashgan “Uz-Tong Xong Ko” qo‘shma korxonasining yig‘uv liniyasidan yetkaziladi. Ushbu korxona Maxalliylashtirish Dasturi doirasida birinchilardan bo‘lib tashkil etilgan. Bu maxsulot xarakteri bilan izoxlanadi. Korxona tashkil etilishidan avval o‘rindiqlar Janubiy Koreyadan yetkazib berilar edi. Biroq bu katta hajmli va tashish uchun juda noqulay yuk, konteynerlarda ko‘p joy egallar edi, natijada sotib oluvchi “havo” uchun, haqiqiy mahsulot uchun to‘lanayotgan narx bilan deyarli bir xil narx to‘lar edi. Mazkur xolat, 1995 yilda Janubiy Koreyaning «Tong Xong Elektrik Ko.Ltd» - xozirgi paytda KM&I (Koryo Motors and Interior) kompaniyasi ishtirokida “Uz- Tong Xong Ko” qo‘shma korxonasini tashkil etilishiga asosiy turtki bo‘ldi. “Uz-Tong Xong Ko” qo‘shma korxonasining ishlab chiqarish faoliyati 1997 yil iyun oyidan boshlandi. O‘sha davrdan beri Asaka avtomobil zavodining Tico (xozirda ishlab chiqarish to‘xtatilgan) va xozirgi kungacha ishlab chiqarilayotgan Nexia, Damas, Matiz, Lacetti, Spark va Cobalt modellari yig‘uv liniyasiga qariyib 2 409 951 ming komplekt o‘rindiqlar ishlab chiqarilib, yetkazib berildi. Korxonada avtomobil o‘rindiqlari ishlab chiqarishning to‘liq sikli yo‘lga qo‘yilgan. Faoliyatning umumiy ko‘rinishlari - penopoliuretanni ko‘piklashtirish sexi, nuqtali payvandlash liniyasi va robotlashtirilgan liniyalar yordamida karbonat angidrid muhitida payvandlash, o‘rindiqlar uchun g‘ilof tikish, kompyuter sinovi yordamida o‘rinqlarni yig‘ish, hamda zamonaviy sifat nazorati tizimidan iborat. Zamonaviy uskunalarda ko‘piklashtirilgan penopoliuretan, bir qator butlovchilar bilan “boyitilish” orqali, asta sekin o‘riniq shakliga kiradi. Butlovchi qismlar va materiallarning yarmidan ko‘p qismi respublikaning ichidagi korxonalar orqali yetkazib beriladi. Qoliplash qismlari «Uz-SeMyung Ko» QKdan, - bo‘yash materiallari «Uz-DongJuPeint Ko» QKdan olinadi, ayrim o‘rindiqlar uchun g‘iloflar «Uz-DongYang Ko» QKda ishlab chiqariladi. Mahalliy, respublika korxonalari o‘rindiqlar, hamda ularning rezina, plastmassa va boshqa qismlarini qadoqlash uchun sellofan ishlab chiqarish bo‘yicha «Uz-Tong Xong Ko» QK buyurtmalarini bajaradilar. Maxalliylashtirish Dasturi doirasida «Uz-Tong Xong Ko» QK O‘zbekiston ichida faoliyat olib borayotgan 40 dan ziyod turli xil mulkiy shakldagi korxonalar bilan hamkorlik qiladi va mahsulotning tannarxini kamaytirish maqsadida doimiy

39 ravishda yangi hamkorlar va muqobil yetkazib beruvchilarni izlash bilan shug‘ullanadi. Korxonada doimiy ravishda ishlab chiqarishni har tomonlama rivojlantirish va mahsulotlarning yangi turlarini o‘zlashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli tadbirlar amalga oshiriladi. Bizning xorijlik hamkorlarimiz ko‘magida, bir necha yillar davomida mahsulotlarning quyidagi turlari o‘zlashtirilib, ishlab chiqarilmoqda: Basketbol, futbol, voleybol, tennis va boshqa turdagi to‘plar. Turli xildagi sport jihozlari (batutlar, tennis va badminton raketkalari, sport kedы va boshqalar) ishlab chiqarish o‘zlashtirildi. Shuningdek, xalq iste'mol mollaridan - stollar, stullar, kreslo va boshqa turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Yuqorida amalga oshirilayotgan barcha tadbirlar, o‘zining harakatlari orqali barchaga namuna bo‘layotgan va yangi cho‘qqilarni zabt etishga intilayotgan, korxonaning to‘g‘ri boshqaruvi va professional darajada jipslashgan kollektiv evaziga sodir bo‘lmoqda. Korxona mahsuloti - Avtomobillar o‘rindiqlari.

5.1.12. “GM POWERTRAIN UZBEKISTAN” AJ POWERTRAIN UZBEKISTAN” 2008-yilning 28-oktabrida “O’zavtosanoat” AK va “General Motors” korporatsiyasi dvigatellar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan “GM Powertrain Uzbekistan” AJ QKni tashkil qilish to’g’risidagi bitimni imzolashdi. “GM Powertrain Uzbekistan” AJga asos solinishi O’zbekiston mashinasozlik sohasining rivojida muhim bosqichga aylandi. Korxona 1,2 va 1,5 litr hajmga ega DOHC dvigatellarini ishlab chiqaradi. Asakadagi avtomobil zavodidan chiqayotgan avtomobillar ushbu dvigatellar bilan jihozlanadi. Dvigatellarning katta qismi esa «General Motors»ning Hindiston, Janubiy Koreya va boshqa mamlakatlardagi avto yig’ish zavodlariga eksport qilinadi. Dvigatellar ishlab chiqarish bo’yicha qurilgan zavodning ahamiyatli tomoni shundaki, u blok silindrlariga alyumin golovkalar quyish bo’yicha Markaziy Osiyodagi yagona zavodga aylangan. Ushbu ishlab chiqarish majmuasining boshqa ahamiyatli tomoni shundaki, “GM Powertrain Uzbekistan”da barcha quyish va yig’ish jarayoni bitta hududda jamlangan. Bu esa o’z navbatida butlovchi qismlarni tashish bilan bog’liq harajatlarning qisqarishiga olib keladi. Korxonaning mahalliy mutaxassis va texniklardan iborat tarkibi “General Motors”ning AQSH, Janubiy Koreya, Hindiston va Vengriyada malaka oshirishdi. Korxona mahsuloti - Avtomobil dvigatellari 1.2, 1.5. 40

“JV MAN AUTO – UZBEKISTAN” MCHJMAN AUTO – “Jv Man Auto – Uzbekistan” MCHJ 2009-yil 9-avgustida tashkil etilgan. Qo'shma korxona "O'zavtosanoat" AJ va Gеrmaniyaning MAN Nutzfahrzeuge AG" konsеrni hamkorligida tashkil etilgan bo'lib, bunda o'zbеk tomoniga 51foizli, nеmislar tomoniga esa 49 foizli ulush to'g'ri kеladi. Mazkur qo'shma korxona "MAN SE" kompaniyalar guruhining MDH davlatlari hududida tashkil etilgan birinchi zavodidir. Kompaniya xodimlari xaridorlarga texnik xizmat ko’rsatish va avtomobillarni ta’mirlash, original ehtiyot qismlarini tezkor yetkazish, ekspluatatsiya bo’yicha professional maslahat berish kabi barcha turdagi xizmatlar ko’rsatiladi. MAN avtomobillari O’zbekistonda katta hurmat qozondi. “MANTruck&BusGroup” va “O’zavtosanoat” AK o’rtasida tashkil etilgan “JVMANAuto – Uzbekistan” QKning asosiy maqsadi dunyoga mashhur MAN tijorat texnikasini ishlab chiqarish va sotishdan iboratdir. O’zbek mutaxassislari oldida turgan vazifa oson emasdi. “MAN Truck&Bus AG” “MAN Group” konserni avtomobillar va tijorat yuklarini tashish va transport sohasidagi innovatsion yechimlar bo’yicha dunyoga dong’i ketgan va eng yirik ishlab chiqaruvchilaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarishing ilk bosqichlarida neftgaz, avtoyo’l va tog’ ma’danlarini qazib chiqarish kabi iqtisodiyotning ilg’or sohalarida zarur bo’ladigan “TGA” va “CLA” modellari bazasida tirkamali, bortli va turli darajadagi yuk ko’tarish quvvatiga ega bo’lgan samosval tipidagi avtomobillarni ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish reja qilindi. Ayni shu modellar o’zining ilg’or texnologiyasi tufayli Osiyoda mashhurlik qozongan edi. 350 dona TGA 26.400 modelidagi texnika konveyerlardan chiqdi. Bu yerda yig’ilgan tijorat avtomobillari “MAN Auto- Uzbekistan” dilerlik tarmog’i orqali sotildi. 2010-yilning avgustida TGS 19.390 modelini ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Bu modelning ilk xaridori xalqaro yuklarni tashuvchi “Yevroaziya Logistik Sentr” QK bo’ldi. Ishonchlilik, tejamkorlik va mustahkamlik TGS modellarining ramziga aylandi. Korxona to’liq vazni 15 tonnadan 41 tonnagacha bo’lgan avtomobillarni ishlab chiqaradi. Barcha butlovchi qismlar Germaniyadan olib kelinadi, yig’ish ishlari esa “SamAvto” zavodining ijaraga olingan maydonida amalga oshirildi. 2012-yilning iyul oyida esa Samarqandda tyagach, shassi va maxsus texnika ishlab chiqaradigan yangi zavodning ishga tushirilishi O‘zbekistonda MAN rusumidagi texnika ishlab chiqarish va sotishdan keyin xizmat ko‘rsatish bo‘yicha universal kompleksni tashkil etishning ikkinchi bosqichi bo‘ldi. 2011-yil oxirida korxonaning ishlab chiqarish liniyasi atigi to‘rt rusumdagi yuk mashinasidan iborat bo‘lgan bo‘lsa, bugun 50 turdan ortiq maxsus yuk mashinalari va maxsus texnika ishlab chiqarilmoqda. Kompaniya bundan keyin ham turli rusumdagi avtomobillar ishlab chiqarishda mijozlarning istaklarini alohida e’tiborga oladi. Korxona mahsuloti - maxsus yuk mashinalari va maxsus texnika.

O`zi ag`dargich Boshqa yuk mashinalari

Axlat tashuvchi Avtomobillik kran

5.1.13. “SAMAVTO” MCHJ SAMAVTO” “SamAvto” MCHJ 2006-yil 30-oktabrda AK “O`zavtosanoat” tomonidan aksiyalar turk hamkorlaridan sotib olindi va “SamAvto” MChJ 100% lik o`zbek kapitalli tashkilotga aylandi. Mulkchilik shakli o`zgarishi bilan “SamKochAvto” qo`shma korxonasi tashkiloti nomi “SamAvto” MChJga o`zgardi. Ta`sischilar tarkibiga “Asaka” banki kirdi. ISO 9001, ISO 14001, OHSAS 18001 standartlariga binoan menejment kiritilgan tizimini tatbiq etdi. ISUZU korhonasining C va E seriyasi og`ir yuk mashinalari ishlab chiqarilishi o`zlashtirila boshlandi. Fevral oyidan boshlab korxonada og`ir yuk mashinalari С YZ 51 KLD o'zi ag'dargichlari va EXZ 51 KL o'zi tortuvchilari ishlab chiqarilishi boshlandi. 2009-yilning 4-sentabridan “SamAvto” MChJ ishlab chiqarish liniyalarida MAN yuk avtomobillarini yig’ish boshlandi. Bu 2009-yilning avgust oyida “O’zbeksanoat” AK va Germaniyaning «MAN Nutzfahrzeuge AG» konserni muassisligida tashkil etilgan «JV MAN Auto – Uzbekistan» korxonasining ilk mahsuloti edi. Korxona aksiyalarining 51%i O’zbekistonga, 49%i esa, Germaniya tomonga tegishlidir. Korxona Italiya, Germaniya, Yaponiya Turkiya va Angliyadan keltirilgan yuqori texnologiyali uskunalar bilan jihozlangan. Texnologik jarayon loyihasida “egiluvchan ishlab chiqarish” tamoyili amal qiladi. Uning asosida raqamli boshqaruv dasturi yordamida texnologik uskunalardan maksimal darajada foydalanish yotadi.

Mutaxassislar buyurtmachining xohishiga binoan, istalgan turdagi kuzovlarni ishlab chiqish uchun boy tajribaga ega. Korxona O’zbekiston talablariga mos keladigan va neftgaz, avtoyo’l va tog’ ma’danlarini qazib chiqarish kabi iqtisoiyotning ilg’or sohalarida zarur bo’ladigan tirkamali, bortli va samosval avtomobillarini ishlab chiqarishni samarali o’zlashtirdi. Bugungi kunda “SamAvto” MCHJ (4 tonnadan 7 tonnagacha bo’lgan) o’rtacha avtobuslar va ISUZU shassisiga asoslangan kichiktonnajli yuk mashinalarini yig’ish bilan shug’ullanmoqda. “SamAvto” MCHJ ishlab chiqargan minibuslar shahar marshrutiga mo’ljallangan bo’lib, 37 yo’lovchi sig’imiga ega. Korxona mahsulotlari - og`ir yuk mashinalari, o’rtacha avtobuslar, kichiktonnajli yuk mashinalari, o'zi ag'daruvchi va o'zi tortuvchi mashinalari F seriya mahsus tehnikalari

Avtobuslar

F seriya mahsus tehnikalari

N seriya mahsus tehnikalari

5.1.14. "UZCHASYS" QK

UzChasys qo’shma korxonasi 2009 yil 24-sentabrda tashkil etilgan. U Namangan shahrida joylashgan bo’lib umumiy maydoni 16 000 m2 ni tashkil qiladi. Korxona avtomobillar uchun yoritish chiroqlarini ishlab chiqarish bilan shug’urlanadi. Korxonada 430 kishilik ish o’rni mavjud va Janubiy Koreyadan keltirilgan zamonaviy uskunalar bilan to’liq jihozlangan. Korxona mahsuloti - Avtomobillar uchun faralar va chiroqlar.

5.1.16. “UZDONG-JU PAINT” QK

“UzDong-Ju Paint” qo’shma korxonasi 1995 yil may oyida tashkil etilgan. U Andijon shahrida joylashgan bo’lib umumiy maydoni 48 400 m2 ni tashkil qiladi. Korxona qurulish va sanoat loq-bo’yoqlari va GM Uzbekiston qo’shma korxonasi tomonidan ishlab chiqariladigan Matiz, Nexia, Spark, Lacetti, Cobalt va Damas avtomobil modellari uchun loq-bo’yoq va rezina jipslovchi qismlar ishlab chiqarish bilan shug’ullanadi. Korxonada 567 kishilik ish o’rni mavjud va Janubiy Koreyadan keltirilgan zamonaviy uskunalar bilan to’liq jihozlangan. Korxona mahsuloti - Avtoemallar, germetik vositalar va qurilish va sanoat loq- bo‘yoqlari va rezina jipslovchi qismlar.

5.1.17. “UZSUNGWOO” QK UzSungwoo” QK

QK MCHJ «UZSUNGWOO» -Yuqori tehnologiyalar bilan jihozlangan YoAJ “GMUzbekistan”da ishlab chiqarilayotgan yangi yengil avtomobillar uchun qoliblash va payvandlash detallarini ishlab chiqarishga mutahasislashtirilgan tashkilotdir. “UzSungwoo” qo’shma korxonasi 2011 yil aprelda tashkil etilgan. Zavod Farg’ona Mehanika Zavodi hududida qurilgan bo’lib, umumiy maydoni 60500 kv. metrni, bundan ishlab chiqarish maydoni 11 117 kv.metrni tashkil qiladi. Loyiha O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining №113 14.04.2011 y. Qaroriga muvofiq amalga oshirilmoqda. Korxonada 475 kishilik ish o’rni mavjud va Janubiy Koreyadan keltirilgan zamonaviy uskunalar bilan to’liq jihozlangan. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi yiliga – 120 ming komplekt qoliblash va payvandlash detallari, yani 183 nomga ega bo’lgan qismlar yig’indisidan iborat. Korxona mahsuloti - Yirik va o’rta payvandlangan shtampli qismlar.

5.1.18. “O'Z AUTO-AUSTEM” MCHJ QK O'ZA6.UTO-

Andijon shahrida joylashgan Ma’suliyati Cheklangan Jamiyat shaklidagi «O`ZAUTO-AUSTEM» Qo’shma Korxonasi, Janubiy Koreyaning «AUSTEM Co.LTD» korxonasi va «O’ZAVTOSANOAT» aksiyadorlik kompaniyasi o'rtasida imzolangan kelishuvdan so'ng 2011 yil fevral oyida tashkil etilgan va 2012 yil 20 sentyabr kunidan rasman o'z faoliyatini boshladi. Qo'shma korxona «GM-UZBEKISTAN» AJ tomonidan ishlab chiqarilayotgan Lacetti, Cobalt va Spark rusumli zamonaviy avtomobillarini shassi qismlari va disklari bilan ta'minlab berish uchun tashkil etilgan. Ushbu tashabbus orqali avtomobil detallari import xajmini qisqartirish va bu bilan davlat valyuta zahirasini tejab qolish, shuningdek yangi ishchi o'rinlarini yaratish mo'ljallangan.

Qo'shma korxonada asosan avtomobil shassi qismlari va disklari ishlab chiqariladi. Bundan tashqari Cobalt avtomashinasi uchun boshqaruv richaglari ishlab chiqarish ham yo'lga qo'yilgan. 2014 yildan boshlab qo'shma korxonada ISO/TS 16949:2009 hamda ISO 9001:2008 xalqaro standartiga muvofiqlik sifat tizimi yo'lga qo'yilagan. Ushbu tizimni boshqarishni yo'lga qo'yilganidan so'ng, korxonada ko'ptarmoqli sifat tekshirish tizimi, hom-ashyo sifatini, uni kirib kelishidan tortib to korxona tomonidan ishlab chiqarilgan tayyor maxsulotgacha bo'lgan davrni nazoratini kuchaytirish imkoniyatini berdi. Qo'shma korxonada hozirgi vaqtda 300 ga yaqin malakali ishchilar faoliyat yuritib kelmoqda va hozirda yiliga 900 ming dona avtomobil disklari va 123 ming jamlamadagi shassi qismlarini ishlab chiqarish quvvatiga ega. MChJ «O`ZAUTO-AUSTEM» QK da ishlab chiqarilgan mahsulotlar O'zbekiston Respublikasining asosiy avtomobil ishlab chiqaruvchisi «GM- UZBEKISTAN» AJ avtomobil zavodiga, shuningdek Respublika hududidagi xizmat ko'rsatuvchi servislarga yetkazib berish bilan birga Rossiya, Qozog’iston hamda Ozarbayjon kabi hamdo’stlik davlatlariga eksport qilinmoqda. Korxona mahsuloti - Gildirak disklari, shassi qismlari.

5.1.19. “O`ZERAE CLIMAT CONTROL” MCHJ QK Andijon shahrida joylashgan Ma’suliyati Cheklangan Jamiat shaklidagi «O`zERAE Climate Control» Qo’shma Korxonasi, Janubiy Koreyaning «ERAE CS Ltd.,» korxonasi, «O’ZAVTOSANOAT» aksiyadorlik kompaniyasi va ma’suliyati cheklangan jamiat «Avtosanoat invest» o'rtalarida imzolangan kelishuvdan so'ng 2010 yil sentabr oyida tashkil etilgan va 2012 yil may oyidan rasman o'z faoliyatini boshladi. Qo'shma korxona «GM UZBEKISTAN» AJ tomonidan ishlab chiqarilayotgan Lacetti, Cobalt, Spark va Matiz (kelgusidaAVEO) rusumli zamonaviy avtomobillarini radiatorlari, shamollatish, havoni tozalash va isitish uskunalarini bilan ta'minlab berish uchun tashkil etilgan. Ushbu tashabbus orqali avtomobil detallari import xajmini qisqartirish va bu bilan davlat valyuta zahirasini tejab qolish, shuningdek yangi ishchi o'rinlarini yaratishga mo'ljallangan. Qo'shma korxonada asosan avtomobilning sovutish va isitish tizimi ishlab chiqariladi. 2013 yildan boshlab qo'shma korxonada ISO/TS 16949:2009 hamda ISO 9001:2008 xalqaro standartiga muvofiqlik sifat tizimi yo'lga qo'yilagan. Ushbu tizimni boshqarishni yo'lga qo'yilganidan so'ng, korxonada ko'ptarmoqli sifat tekshirish tizimi, hom-ashyo sifatini, uni kirib kelishidan tortib to korxona tomonidan

46 ishlab chiqarilgan tayyor maxsulotgacha bo'lgan davrni nazoratini kuchaytirish imkoniyatini berdi. Qo'shma korxonada hozirgi vaqtda 200 dan ortiq malakali ishchi-xodimlar faoliyat yuritib kelmoqda va hozirda yiliga 500 ming dona avtomobil isitish va sovutish qismlarini ishlab chiqarish quvvatiga ega. MChJ «O’zERAE Climate Control» QK da ishlab chiqarilgan mahsulotlar O'zbekiston Respublikasining asosiy avtomobil ishlab chiqaruvchisi «GM- UZBEKISTAN» AJ avtomobil zavodiga, shuningdek Respublika hududidagi xizmat ko'rsatuvchi servislarga yetkazib berish bilan birga Rossiya va Qozog’iston kabi hamdo’stlik davlatlariga eksport qilinmoqda. Korxona mahsuloti – Sovutish va isitish tizimlari, radiatorlar.

5.1.20. “TOSHAFUS” MCHJ TOSHAFUS” MCHJ “TOSHAFUS” O`zbek–Koreya qo`shma korxonasi 7 sentabr 2007 yilda O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan davlat ro`yxatidan o`tkazilgan. Korxona faoliyati kichik biznesga mansub (XXTUT 14292). Qo`shma korxonaning 50% O`zbekiston respublikasi OOO”AVTOKOMPLEKT” korxonasi va 50% Koreya davlati “KFS INTERNATIONAL” kompaniyasiga tegishli. Nizomga oid mablag`ning umumiy xajmi 1 450 000 AQSh dollarini tashkil qiladi. Korxonaning umumiy yer maydoni 5 527 kv.m. ni tashkil etadi, shulardan: - ishlab chiqarish sexlari – 5 442 kv.m; - ma`muriy xonalar – 85 kv.m. 2008 yildan boshlab “Neksiya” va “Matiz” avtomobillari uchun yoqilg`i nasoslarini ishlab chiqarish korxonaning asosiy faoliyatini tashkil qiladi. Shuningdek korxona 2013 yilda “Lasetti” avtomobillari uchun ham yoqilg`i nasoslarini ishlab chiqarish yangi liniyanisini ishga tushurdi. Asosan korxonaning mahsuloti bilan “GM Uzbekistan” AJ ta`minlanadi. 2011 yilda avtomobil komponentlari ishlab chiqarish bo`yicha ISO 16949 xalqaro sifat menejmenti sertifikati olingan. 2013 yilda rejaga oid auditdan muvoffaqiyatli o`tib sertifikat muddati 2017 yil fevral oyigacha uzaytirilgan. 2013 yilda korxona yangi Koreya texnologiyasi bo`yicha lift uskunalarini ishlab chiqarishni o`zlashtirdi. Bu proektni ishga tushirish uchun yangi texnologik uskunalar olindi va ishlab chiqarish binolari qayta ta`mirlandi. Korxona mutaxassislari Janubiy Koreyada amaliy malakalarini oshirib keldilar. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati yiliga 350 dona liftni tashkil qiladi. Toshkent shahri Hokimiyati shahar kommunal-ekspluatatsiya birlashmasi paytaxtning ko`p qavvatli uylarida yo`lovchi liftlarni almashtirishi sababli 2013 yil dekabr oyidan

47 boshlab “TOSHAFUS” QK birlashmaning yagona yo`lovchi lift ta`minlovchisiga aylangan. Bundan tashqari bizda ishlab chiqilgan lift uskunalari “Uzavtosanoat” AK, O`zbekistan Respublikasi Bosh sudi, “Zomin” sanatoriyasi va boshqa ko`p ob`yektlarda muvoffaqiyatli ishlatilayapti. Sanoat kooperatsiyasi asosida butlovchi ishlangan narsa va materiallar, tayyor mahsulotni ishlab chiqarishda lokalizatsiya Dasturini amalga oshirishni ta`minlash bo`yicha mahsus muassasalararo komissiyasini majlisidagi № 302-02/1-68 raqamli dalolatnomaga ko`ra, butlovchi ishlangan narsalar va materiallar, tayyor mahsulotni ishlab chiqarishda 2014 yil 9 oktabr kuni “TOSHAFUS” QK 2014-2016 yillar uchun lokalizatsiya Dasturiga kiritilgan. Korxona mahsuloti - yoqilg`i nasoslar va lift uskunalari.

5.1.21. «AVTOKOMPONENT» AJ «Avtokomponent» AJ Vazirlar Mahkamasining 2007 yildagi №02-1951-sonli protokol qaroriga va avtomobilsozlik tarmog‘ini modernizatsiyalash doirasida 2007 yil 25 dekabrdagi aksiyadorlarning navbatdan tashqari yig‘ilishiga muvofiq, «Asaka motor ta'mirlash» AJ, «Avtokomponent» OAJ bo‘lib qayta nomlandi (2015 yildan «AVTOKOMPONENT»AJ). Korxona GM-Uzbekistan avtomobillari uchun ovozso’ndirgich (glushitel)lar va uning qismlarini, avtomobilsozlik tarmog’i korxonalari, hamda qurilish sanoati korxonalari va mebel sanoati ehtiyojlari uchun elektr payvandli to‘g‘ri chokli quvurlar ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan. Nostandart jihozlar ishlab chiqarish «AVTOKOMPONENT» AJ ning strategik maqsadi: amalda faoliyat yuritayotgan yo‘nalishlar bo‘yicha mahalliy va jahon bozorlarida ilg‘or o‘rinlarni egallash va mahalliylashtirish, hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar turlarini kengaytirish. Korxona quvvati: bir yilda 320 ming avtokomplekt ovozso’ndirgich qismlari va 2 000 000 pgm quvur ishlab chiqarish. Korxona mahsuloti - ovozso’ndirgich (glushitel)lar va uning qismlari, elektr payvandli to‘g‘ri chokli quvurlar

5.1.22. «IDAS ELEKTRONIKS SISTEM» MCHJ «

“IDAS ELEKTRONIKS SISTEM” O`zbekiston-Singapur qo`shma korxonasi 2007-yil 24-mayda tashkil topgan bo’lib 2008-yilda 32 nafar ishchi-xodim bilan GM O`zbekiston qo`shma korxonasida ishlab chiqariladigan Nexia, Matiz avtomobillari uchun CD/MP3 pleyerlarni ishlab chiqarishni yo’lga qo’ygan.

O’tgan vaqt mobaynida korxona ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish ustida katta ishlarni amalga oshirdi. Bugungi kunga kelib, qo`shma korxonada 100 dan ortiq ishchi-xodimlar mehnat qilmoqda. Yangi korxonani tashkil topishi mamlakatimiz yoshlarini ish bilan ta`minlashda, yangi ish o’rinlarini yaratishda, shuningdek yoshlar orasidan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashda, radio-elektronika va elektrotexnika sohasida yangi maxsulot turlarini yaratishda hamda chet el investitsiyalarini mamlakatimizga jalb etishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida xorijlik investorlar ham, O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan imtiyozlardan foydalanib, yangi va malakali mehnat bozorlariga kirishga erishmoqda. Bugun, qo’shma korxona Nexia, Matiz, Spark va Lacetti avtomobillari uchun jahon standarti talablariga to’la javob bera oladigan CD/MP3/USB pleyerlar hamda soatlar ishlab chiqarmoqda.Korxonada ishlab chiqarilayorgan maxsulotlar sifati jahon talablariga to’la javob beradi. Yuqori sifat darajasini saqlash maqsadida korxonada muntazam ravishda ichki audit, hamda xalqaro auditorlar tomonidan tashqi auditlar o’tkazib kelinmoqda va bu o’z samarasini ko’rsatmoqda. 2010-yil 19 noyabrda Butunjahon Sifat Kuni doirasida "O`zstandart" agentligida "Sifat iqtisodiy taraqqiyot yo`lida" mavzuida bo`lib o`tgan konferensiyada "O`zbekistonning eng yaxshi mahsuloti" an`anaviy tanlovining uchinchi bosqichi yakunlandi. Tanlovda mamkakatimizning turli sohalarda faoliyat yurituvchi ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish korxonalari ishtirok etishdi. “IDAS ELEKTRONIKS SISTEM” qo`shma korxonasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar 2010 yilning eng yaxshi mahsuloti ko`rik-tanlovi laureati deb to`pildi. Qo’shma korxona mahalliylashtirish dasturiga muvofiq ishlab chiqarilayotgan maxsulot butlovchi qismlarini mahalliylashtirish maqsadida yangi texnologiyalarni o’zlashtirmoqda. Korxona 2009-2010 yillarda ishlab chiqarish maydonini kengaytirish maqsadida keng qamrovli qayta ta’mirlash ishlarini olib bordi. Jumladan, korxona 2010-yil Tayvanda ishlab chiqarilgan “SEYI SNS 200” press mashinasi va Yaponiyada ishlab chiqarilgan “KOBELCO” kompressorini sotib oldi. Malayziyaning “Bluemetal SDN BHD” kompaniyasi mutaxassislari texnik ko’magida yangi ishlab chiqarish liniyasi ishga tushirildi va CD/MP3 pleyerlar uchun metal qismlar ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi, jami 10 nafar yangi ish o’rinlari yaratilib, mahalliy yoshlar ishga jalb etildi. Korxona mahsuloti - CD/MP3 pleyerlar

5.1.23. «UZAUTO TRAILER» MCHJ «U O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 16 fevraldagi “Og‘ir yuk tashuvchi avtotransport vositalarini ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi № PQ-1478-sonli qaroriga muvofiq, og‘ir yuk tashuvchi avtotransport vositalari uchun osma va tirkamali texnikalarni o‘zlashtirish bo‘yicha loyihaning 3-chi bosqichini amalga oshirish yakunlandi. Korxonaning loyihaviy quvvati 3 000 donagacha (2000 dona yarim tirkama va 1000 dona osma texnika), respublika xo‘jaligining turli tarmog‘ini ta'minlash uchun keng qamrovli avtomobil texnikalarini, shu jumladan samosval kuzovi, yarim tirkamalar, konteyner tashuvchilar, tentli kuzovlar, izotermik yarim tirkamalar va furgonlar ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda. Og‘ir yuk tashuvchi avtomobillar va maxsus texnikalarni yagona kompleksda ishlab chiqarish konsepsiyasiga muvofiq, iste'molchi-mijozga to‘lig‘icha tayyor texnika yetkazib beriladi, shassi va tyagachlar “MAN Avto Uzbekistan” QK maydonlarida ishlab chiqariladi, shassi ustiga o‘rnatish va tirkama texnikasi esa “UzAuto TRAILER” MCHJ maydonlarida ishlab chiqariladi va yig‘iladi. Ushbu konsepsiya bozor talabiga uddaburonlik bilan yondashishga imkon beradi, maxsus texnika importi uchun valyuta sarf-xarajatini qisqartiradi. Umumiy ishlab chiqarish maydoni 27 ming m2. Bugungi kunda korxonada 311 ta ish o‘rni yaratilgan, keyinchalik 580 taga oshirish imkoniyati mavjud. Loyihada, ishlab chiqarishning to‘liq siklini qamrab oluvchi: metalloprokatni maydalab tozalash, plazmali va lazerli kesish, bukish, universal qayta sozlash stendlaridagi robotlashtirilgan va avtomatlashtirilgan yig‘ish-payvandlash liniyasi, hamda zamonaviy yuvish-bo‘yoqlash-quritish kameralarida bo‘yoqlash ishlarini olib borish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni konveyerli yig‘ish liniyasi kabi zamonaviy texnologiyalar olib kelib o‘rnatilgan. “UzAuto TRAILER” MCHJ - bu yuqori malakali xodimlar va, “Messer”, “Mechanic Taucha” (Germaniya), “HRC AG” (Shveysariya), “Ermaksan” (Turkiya), “Stierli-Bieger” (Shvetsiya), “PENTAMAC” (Italiya), “Froius” (Avstriya) va shu kabi dunyoning boshqa ilg‘or ishlab chiqaruvchilarining eng yangi texnologik jihozlari degani. Texnologiyaga tikilgan loyihaviy qaror, halqaro talab va standartlarga mos keladi, va buni «ROLFO» (Italiya), «SFKTRAILER», «SAF Holland», «Kogel», Schmitz (Germaniya) kabi xorijiy kompaniyalar ham tasdiqladi. Texnologik jixatdan ushbu zavod, Bugungi kunga kelib kompaniya tomonidan, samosval kuzovining olti xil turini (8 m3, 13 m3, 15 m3, 16 m3, 18 m3, 20 m3), bortli, izotermik va tentli furgonlar, tentli yarim tirkamalarni ishlab chiqarish o‘zlashtirildi, hamda Italiyaning «ROLFO» kompaniyasi bilan imzolangan litsenzion kelishuv asosida, «ROLFO UzAutoTRAILER» brendi ostida refrijeratorli va izotermik yarim tirkamalarni birgalikda ishlab chiqarish amalga oshirilmoqda. Hozirgi vaqtda, maxsus idishlar va tankerlar kabi yangi turdagi mahsulotlarni, hamda MAN va ISUZU yuk avtomobillari uchun, maxalliylashtirish mumkin bo‘lgan

50 butlovchi buyumlar ishlab chiqarish va o‘zlashtirishni kengaytirish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda. Korxona o‘zining, osma va yarim tirkamali texnikalarning kontruksiyasini keyinchalik ishlab chiqarishga tadbiq etish uchun ishlab chiqish va modernizatsiya qilish bilan shug‘ullanuvchi, yuqori malakali maxalliy va xorijiy konstruktorlar va texnologlardan tashkil topgan, konstruktorlik-texnologik byurosiga ega. Bundan tashqari konstruktorlik-texnologik byurosi, mashinasozlik tarmog‘ida nostandart texnologik uskunalarni proyektlashtirish (loyihalashtirish) bilan shug‘ullanadi. Korxonamahsuloti - tirkama va yarim tirkamalar

5.1.24. MCHJ «SENDVICH PANEL» MCHJ «SENDVICH PANEL» Devor va krovelli sendvich panellarni ishlab chiqarish bo‘yicha zamonaviy quvvat manbalarini yaratish maqsadida, 2009 yil iyul oyida, bazaltli mineral paxtali plitalardan, isitkichli uch qatlamli panellar ishlab chiqarish bo‘yicha loyihani amalga oshirish uchun «SENDVICH PANEL» MCHJ korxonasi ishga tushirildi. Loyihani amalga oshirish jarayonida ikkita texnologik liniya o‘rnatildi, biri sendvich-panellar ishlab chiqarish bo‘yicha, loyihaviy quvvati yiliga 190,0 ming kv.m mahsulot ishlab chiqarish, ikkinchisi bazaltli toshlardan mineral paxtali isitkich ishlab chiqarish bo‘yicha, loyihaviy quvvati yiliga 10,0 ming tn bazaltni qayta ishlaydi va uning asosida 30,0 ming m3 xajmdagi isitkich tayyorlaydi. Hozirgi vaqtda «SENDVICH PANEL» MCHJ O‘zbekiston bozorlarida faoliyat yuritmoqda. Korxona mahsuloti - bazaltli mineral paxtali plitalardan uch qatlamli isitkichli panellar.

5.1.25. «AVTOSANOAT-CEPLA» MCHJ «AVTOSAN MChJ Ma’suliyati Cheklangan Jamiyat ’’AVTOSANOAT-CEPLA" qo`shma korhonasi O’zbekistonda birinchi va hozircha yagona ishlab chiqarish korhona bo’lib, kompozitli materiallar va polipropilen asosida akrilonitril butadien stirola (ABS), poliamida va boshqa polimer materiallarni ishlab chiqarishni va amalga oshiruvchi hisoblanadi. "AVTOSANOAT-CEPLA" MChJ qo`shma korhonasining rivojlanish tarihi 2012 yilning sentyabrdan boshlanadi. AK " Uzavtosanoat " (O’zbekiston) va " CEPLACo. LTD " (Koreya) kompaniyalari loyiha ta’sischilari hisoblanadilar. AK "Uzavtosanoat" O’zbekistonning yirik avtomobilesozlik korhonasi bo`lib, O’zbekiston Respublikasidagi 30 dan ortiq yirik va o’rta kompaniya va korhonalarni birlashtiradi. AK "Uzavtosanoat" asosiy faoliyati yengil

51 avtomobillar, avtobuslar, yuk mashinalarini va butlovchi qismlarni ishlab chiqarish hisoblanadi. Koreya Respublikasining "GM Korea" kompaniyasiga qarashli CEPLA Co., Ltd kompaniyasi polimer kompaundlar yagona ishlab chikaruvchi hisoblanadi. Korhona o’zining hususiy ishlab chiqarish asosniga, polipropilen kompaund ishlab chiqarish bo’yicha tarmoq, zamonaviy laboratoriya, hom-ashyo va tayor mahsulot omborlari, ukomplektovan podgotovlennym ishlab chiqarish va muhandislik-tehnik hodimlar borligi bilan sheriklarimizga yuqori sifatli mahsulotni optimal'nym narhlarda aniq muddatga ta’minlab beradi. Bizning asosiy iste’molchilar avtokomponent, maishiy tehnika, yelektrotehnika, qurilish materiallarni va boshka mahsulotni ishlab chiqaruvchi korhonalar hisoblanadilar. MChJ " AVTOSANOAT-CEPLA " qo`shma korhonasi mahsulotlarni ishlab chiqarishda zamonaviy jihozlar va oldingi tehnologiyalar yordamida amalga oshiradi, koreyalik sheriklar tomonidan keltirilgan oliy sifatli hom-ashyo asosida dunyo miqiyosidagi yirik ishlab chikaruvchilarga yetkazib beradi. Korhonada boshlovchi ro`l ishlab chiqarilyjotgan mahsulotning sifatini laboratoriya nazorat qiladi, shuningdek kompaundlarning yangi turlarini mustaqil ishlab chiqarishga imkoniyat yaratib beradi. Ishlab chiqarishda hom-ashyo qadoqlanganga qadar ya`ni tayyor mahsulotgacha hamma sifatni nazorat qilish bosqichidan o`tkaziladi. Ma`suliyati cheklangan jamiyat "AVTOSANOAT-CEPLA" qo`shma korxonasi AJ "GMUzbekistan" kompaniyasining ta`minotchilaridan biri hisoblanadi. O`zbekistonda maishiy texnika va qurilish materiallar bo`yicha ishlab chiqarish kompaniyalarning ishonchli sheriklar qatoridan hisoblanadilar. Korxona mahsuloti - kompozitli materiallar va polipropilen asosida akrilonitril butadien stirola (ABS), poliamida va boshqa polimer materiallar

5.1.26. «AUTO FORTIS» MCHJ AUTO FORTIS» MChJ «GM Uzbekistan» AJ tomonidan ishlab chiqariladigan Matiz (Evro III) va Nexia (Evro III, IV) rusumli yengil avtomobillar uchun katalitik neytralizatorlar ishlab chiqarish maqsadida 2010 yil 6 sentyabr kuni Andijon shahrida MChJ shaklidagi «O’zEcocat» qo’shma korxonasi tashkil etildi. Korxonaning Nizom jamg’armasidagi teng miqdordagi ulush bilan O’zbekiston respublikasi tarafidan «O’zavtosanoat» AJ va Finlyandiya respublikasi tarafidan «EcocatOy» kompaniyasi ta’sischi bo’lib hisoblanadi. Ko’shma korxonaning tashkil etilishi natijasida ellikdan ortiq yangi ish o’rinlari yaratildi.

2015 yilning iyul oyida MChJ shaklidagi «O’zEcocat» qo’shma korxonasi «O’zavtosanoat» AJ va «Avtosanoat Invest» MChJ ta’sischiligida «Auto Fortis» mas’uliyati cheklangan jamiyatiga aylantirildi. Hozirgi kunda korxona xodimlarining soni 55 nafarni tashkil etadi. Korxonaning katalizatorlar ishlab chiqarish quvvati 1 yilda 150 000 donani tashkil etadi. Korxona mahsuloti - Matiz (Evro III) va Nexia (Evro III, IV) rusumli yengil avtomobillar uchun katalitik neytralizatorlar.

5.1.27. « UZ-HANWOO ENGINEERING» MCHJ QK Uz-Hanwoo Engin6/1/eering» MChJ QK Korxona O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 27.07.2009 yildagi 214-sonli qarori asosida tashkil qilingan xamda 2010 yil 17 fevraldan o'z faoliyatini boshlgan. Jamiyat faoliyatining mazmuni. asosi quyidagilardan iborat:  "GM O'zbekiston" AJ xamda boshqa ishlab chiqaruvchilarning avtomobillari uchun butlovchi qismlarni loyixalash va ishlab chiqarish;  Ishlab chiqarishga zamonaviy texnoligiya va yangi texnikani joriy qilish, hom- ashyo materiallaridan oqilona foydalanish, ikkilamchi resurslar va ishlab chiqarish chiqindilaridan samarali foydalanish ;  Avtomobilsozlikda va sanoatning boshqa soxalarida faoliyat yuritish uchun yangi maxsulotlar yartish maqsadida injiniring jizmatlarini loyixalash va ko'rsatish.

5.1.28. «DAZ» AJ » AJ

«Jizzax akkumulyator zavodi» aksiyadorlik jamiyati qo‘rg‘oshin-kislotali startеr akkumulyator batarеyalari ishlab chiqarish va ikkilamchi qo‘rg‘oshinni qayta ishlashga ixtisoslashgan bo‘lib, O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 25-martdagi 51-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan. Korxona O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2013-yil 18-martdagi PF- 4516-sonli farmoni asosida tashkil etilgan «Jizzax» maxsus industrial zonasi hududida joylashgan.

Korxona tomonidan kam litrajli avtomobillardan boshlab og‘ir yuk tashuvchi, qishloq xo‘jalik va maxsus tеxnikalarga mo‘ljallangan 30dan ziyod turdagi qo‘rg‘oshin-kislotali startеr akkumulyator batarеyalari ishlab chiqariladi. «Jizzax akkumulyator zavodi» AJ ishlab chiqarayotgan mahsulot jahon standartlari talablariga mos bo‘lib, muvofiqlik sеrtifikatlariga ega. Bugungi kunda «Jizzax akkumulyator zavodi» AJ tomonidan og‘ir yuk tashuvchi va maxsus tеxnikalar ehtiyojlarini qondirish uchun mo‘ljallangan akkumulyator batarеyalari turlarini ko‘paytirish loyihasi ustida ish olib borilmoqda. Korxona mahsuloti - qo‘rg‘oshin-kislotali startеr akkumulyator batarеyalari.

5.1.29. «AVTOSANOAT KOMPONENT» MCHJ Avtosanoat Komponent» MCHJ Jamiyat 23 mart 2010 yil tashkil topgan. Korxona ta’sischilari “Avtosanoat Invest” MCHJ - (60% ulush) va AK “Qo’qonavtotexhizmat” – (40% ulush) hisoblanadi. Korxona Spark va Cobalt avtomobillarining 64 xil turdagi butlovchi qismlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. “AVTOSANOAT KOMPONENT” MCHJ – AK “O’zavtosanoat” tarkibidagi Farg’ona viloyatida yetakchi faoliyat ko’rsatayotgan korxonalardan sanaladi. Korxonaning asosiy mahsuloti – “GM-Uzbekistan” AJ avtomobil zavodida ishlab chiqariladigan Spark va Cobalt avtomobillar butlovchi qismlari hamda, «Uz- SaeMyungKo» qo’shma korxonasi va «Uz-DongWonKo» qo’shma korxonalarida ishlab chiqarilayotgan avtomobil butlovchi qismlarini 30 xil turdan ortiq detallarini yetkazib berishga ixtisoslashgan korxona sanaladi. Korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar jahon mashinasozlik talablariga to’la javob beradigan sifatga ega. Korxona “Janubiy Koreya” respublikasidan olib kelingan dastgohlar bilan jixozlangan. Jamiyatda yuqori malakali xodimlar faoliyat ko’rsatadi. Ularning aksariyati mashinasozlik faoliyatida ko’p yillardan buyon mehnat qilib kelmoqdalar. Korxonaga hom-ashyo asosan Janubiy Koreya va Rossiya federatsiyasidan olib kelinadi. Korxona mahsuloti - avtomobillar butlovchi qismlari

5.1.30. «KWANGJIN AUTOSYSTEMS» MCHJ

KwaO’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Raqobatbardosh mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarish va o’zlashtirish hajmini kengaytirish bo’yicha dastlabki chora-tadbirlar dasturi to’g’risida» 2011 yil 4 oktyabrdagi PQ-1623-son

54 qaroriga muvofiq va “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilgi Investitsiya dasturi to’g’risida” 2012 yil 21 noyabrdagi PQ-1855-son qaroriga muvofiq Toshkent shahrida (sobiq DAJ “TAPOiCh” hududida) 2012 yil 19 sentyabrda chet el investisiyalari ishtirokida “Kwangjin Autosystems” MChJ tashkil etildi.

Tashkilot ta’sischilari “O’zavtosanoat” AJ (O’zbekiston) – 50% va Kwangjin Machine Co., Ltd (Janubiy Koreya) – 50%. «Kwangjin Autosystems» MCHJda 2014 yildan boshlab «GM Uzbekistan» AJ tomonidan ishlab chiqarilayotgan Matiz, Spark, Nexia, Cobalt va Damas avtomobillari uchun qirqqa yaqin mexanik va elektrik oyna ko’targichlar ishlab chiqarilmoqda. Korxonada mahsulot ishlab chiqarilishi xalqoro avtomobil standarti ISO/ТS 16949:2011 talablariga mos keladi. Bugungi qunda korxonada 70dan ortiqroq ishchi va hizmatchilar faoliyat olib bormoqda. Korxonaning umumiy maydon 2, 44 ga. Korxonaning yilliq ishlab chiqarish quvatti 280 mingta avtomobilga oyna ko’targichlar ishlab chiqarish muljallangan. Korxona mahsuloti - mexanik va elektrik oyna ko’targichlar.

5.1.31. "O'ZERAEALTERNATOR" MCHJ QK "O'zEraeAlternatr" O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 29-dekabr 2010-yildagi PQ-1455 sonli Farmoniga asosan "2011-yil O'zbekiston Respublikasi Investitsiya dasturi to'g'risida", shuningdek "Navoiy" EIIZ hududida AJ "GM O'zbekiston" jamiyati uchun yuqori texnologiyalarga asoslangan avtomobil generatorlari va kompressorlarini ishlab chiqaruvchi, "Erae CS limited" (Koreya) va AK "O'zavtosanoat" (O'zbekiston) hamkorligida teng taqsimlangan 4,06 mln. AQSH dollar ustav kapitaliga ega MCHJ "O'zEraeAlternator" qo'shma korxonasi tashkil etildi. "Navoiy" EIIZ hududida avtomobil ehtiyot qismlarini mahalliylashtirish sanoat imkoniyatini o’shishini, zamonaviy texnologiyalardan foydalanishni rivojlantirish, bugungi kunda O'zbekiston avtomobil sanoatining rivojlanishini, mahalliylashtirish darajasini oshirish, xalqaro talablar va standartlarga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarish. Korxona yillik 360000 dona generator va 170 000 dona кompressorlarni AJ "GM O'zbekiston" tomonidan ishlab chiqariladigan barcha turdagi avtomobillar uchun ishlab chiqarish quvvatiga ega. Bundan tashqari, korxona o'z mahsulotlarini Respublika hududidagi xizmat ko'rsatuvchi servislarga yetkazib berish bilan birga Rossiya, Qozog’iston hamda Ozarbayjon kabi hamdo’stlik davlatlariga eksport qilmoqda. Korxona mahsuloti - Avtomobil generator va kompressorlari.

5.1.32. «UZAUTO-INZI» QK MChJ «O’zavtosanoat» aksiyadorlik kompaniyasi Janubiy Korеyaning INZI AMT Co.,Ltd. korxonasi bilan avtomobil sanoati uchun alyuminiy buyumlar ishlab chiqaruvchi, ustav kapitalidagi ulush tеng taqsimotda bo’lgan qo’shma korxona tashkil qiladi. Bosim natijasida yuqori aniqlikda alyuminiy buyumlar chiqaruvchi mazkur korxona 2017 yilning 1 yanvaridan ўz maxsulotlarini chiqarishi kutilmoqda. Yangi korxona Gеnеral Motors Powеrtrain Uzbеkistan AJ yaqin hududda joylashadi. Zavod qurilishi uchun O’zbеkiston hukumati 6,9 ga еr ajratadi. Shundan, еrning 5,3 ga qismi AO Gеnеral Motors Powеrtrain Uzbеkistan hududini egallaydi. «UZAUTO-INZI» QK MChJ zavodining qurilish-montaj ishlarini yakunlash 2016 yilning 31 avgustiga qadar mo’ljallangan.

6. Ishlab chiqarish jarayoni xamda zagatovkalarni tayyorlash

6.1. Ishlab chiqarish jarayoni

Ishlab chiqarish jarayoni deb odamlar va ishlab chiqarishqurollarining muayyan korxonada buyumlar tayyorlash yoki ta ’mirlash uchun zarur bolgan hamma harakatlari majmuasiga aytiladi. Boshqacha aytgada ishlab chiqarish jarayoni deb, xomashyo va yarim mahsulotlarni tayyor mahsulotga aylantirib beruvchi barcha jarayonlar yig'indisiga aytiladi. Bunga: ishlab chiqarishni taslikil etish, korxona va zavodlarga keltirilgan xomashyo, yarim mahsulotlarni tashqaridan keltirish, zavod hamda korxonalar ichida sexdan sexga tashish. quyma, bolg alangan, shtamplangan, payvandlangan va boshqa turdagi tanavorlarni tayyorlash, mexanik, termik, kimyoviy-termik va shqa ishlovlar berish, detallarning o‘lchamlari hamda sifatini nazorat qiiish, qism (uzel) va mashinalarni yig‘ish, bo‘yash, sinovdan о tkazish, qayladan detal va qismlarga ajratish, qog‘ozlarga o‘rash, yashiklarga hamda omborxonalarga joylashtirish, tayyot mahsulotlarni buyurtmachi tashkilotlariga jo ‘natish kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayoni korxona va zavodlarning turh uchastka va sexlarida bajariladi.

6.2. Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi quyidagi sxemada ko‘rsatilgan.

Texnologik jarayon (TJ) deb ishlab chiqarish jarayonining bir qismi b o ‘lib, tanavorlarga ishlov berish yoki plastik deformat siyalash natijasida, uning geometrik о ‘Ichamlari, shakli, sifati va xossalari о ‘zgartirilib, detallarning ishchi chizmalarida konstrukto tomonidan berilgan barcha talablariga mos keltirish va nazoratiga aytiladi. Detallarni tayyorlashda yoki yig‘ishda TJ bir qancha amallarni| o‘z ichiga oladi.

Texnologik amal (TA) deb bitta ishchi joyda bajariluvchi texnologik jarayonning tugallangan qismiga aytiladi. (DAST 3.1109-82) Mahsulot tayyorlash yoki yig‘ish jarayoniga muvoflq ravishda TA ni quyidagicha ta’riflash mumkin. Texnologik amal (TA) deb texnologik jarayonning tugallangan qismi bo‘lib, bitta yoki bir nechta bir vaqtda ishlov beriluvclii yoki yig'iluvchi mahsulotlarni, bitta yoki bir nechta ishchilar tomonidan bajariluvchi ishga aytiladi. Ishchi joy - mehnat predmetlari joylashgan korxona strukturasining elementar bo‘lagi (u yerda ishni bajaruvchilal ular tomonidan ishlatiluvchi texnologik asbob- uskunalar, konlveyerning qismi, vaqtinchalik uskunalar, yuk koiaruvchi kranlaj joylashtiriladi), 6.1-rasmga qarang (DAST 14.004-83).

6.1. Rasm. Ishchi joy sxcmasi: a — tokami; b — chilangami. 1—dastgoh (verstak); 2—asbob-uskuna shkafi; 3—ishchi; 4—tahta panjara; 5—stol; 6—yashik; 7—shkaf; 8—kran.

Harakat (priyom) — texnologik o‘tuv yoki uning qismini bajarishda, bir maqsadga birlashtirilgan tugallangan ishchi harakatlarming yig‘indisi. Masalan, tanavomi moslamaga o‘matib va tushirib, yordamchi o‘tishni bajarishda ketma-ket quyidagi harakatlami bajarish kerak bo'ladi: yashikdan tanavor, moslamaga o‘matilsin va mahkamlansin, dastgoh ishga tushirilsin. Dastgoh to‘xtatilsin, tanavor moslamadan bo‘shatilsin va boshqa yashikka solib qo‘yilsin va hokazo.

6.3. Bir martalik qoliplarda quyma olish. Bunday qoliplar, asosan, kum va suv bilan qorishtirib tayyorlanadi. Suyuklantirilgan mеtallni kutili qoliplarga erkin ravishda quyish yuli bilan suymalar olish jarayoni bir martalik qoliplarta quyish dеb ataladi. Kulshshning bu usuli turli kotishmalardan xar kanday xajmdagi va konfiguratsiyadagi zagotovkalarii tayyorlash uchun qo’llaniladi. Bu usulda kuymalar olishning tеxnologik jarayoni kuyidagi ketma-ket bajariladigan bir kagor oisratsiyalardan tashkil toiadi: modеl komnlеktini tayyorlash, koliilash va stеrjеn aralashmalari uchun matеriallar xrzirlash, bu aralashmalarni tayyorlash, koliplar, stеrjеnlar tayyorlash, ularni urnatish va qoliiplarni yigish, mеtallni suyuklantirish va qoliplarga quyish, mеtallni sovutish va tayyor quymani qolipdan chiqarib olish, uni tozalash va kеsish, tеrmik ishlov bеrish, quymalar sifatini nazorat qilish. Modеl komplеkta modеl sеxlarida tayyorlanadi gan mos-lama bulib, uning yordamida kolii va stеrjеnlar yasaladi. Modеl komnlеktiga modеl, modеlning tag 58 taxgasi, modеl plitala-ri, stеrjеn yashiklari, kuyish sistеmasi modеllarining elеmеnt- lari va onokalar (koliilar) kiradi. Modеllar ( 6 2 - rasm, а.Modеl tayyorlash uchun yogoch, plastmassa va mеtallar matеrial bulib xizmat kiladi. Tеshikli ski chukurchali suymalar olish uchun modеllarniig tеgishli joylarida burgmalar — stеrjеn bеlgilari (6.2- raеm, a) nazarda tutiladi, suyma stеrjеnlar olish uchun bu burgmalar yordamida chukurchalar xosil kilinadi. Kuyma stеrjеnlar (6.2-rasm, b) kuymada tеshik, bushlits yoki boshka murakkab shakl xrеil kidish uchun zarur bulgan kg`gyshp kolipi-shshg elеmеntlarpdpr. Ular maxsus stеrjеn aralashmaеidan tayyorla-nadi, aralashma sulda yoki mashinalar yordamida stеrjеn yashiklariga tikib joylashgariladi (6.2-raеm, v). Stеrjеnlar ulchamlari tеshik xajmidan mеgallning ugtsazilish xajmiga Karaganda kichikrok buli-shi kеrak. Stеrjеn yashiklari yogochdan yoki mеtalldan (chuyandan yoki alyuminiy kogishmalardan) yaxlig va yigma kilib tayyordanadi. Yaxlit yashiklardan oddiy shaklli stеrjеnlar tayyorlahda, yigma yashiklardan murakkab shaklli stеrjеnlar tayyorlahda foydalaniladi.

6.2.

Mar'uza № 4

Mavzu: To'qimachilik sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish texnologiyasi.

Reja:

1. To'qimachilik sanoat tarmoqlari va ularni bo'linishi, 2. Tabiiy tolalarga dastlabki ishlov berish, 3. Paxta tolasini yigirish texnologik jarayoni, 4. To'quvchilik texnologik jarayoni.

1. To'qimachilik sanoat tarmoqlari va ularni bo'linishi

To’kimachilik matеriallari va ularni ishlab chiqarish yunalishlari.

Xozirgi vaktda tukimachilik sanoatida sun'iy va sintеtik tolalar ko’p miqdorda qo’llaniladi. Ular kup nomlarga ega bo`lib, kundan-kunga yangi-yangi turlari topilmokda. To’kimachilik tolalaridan tashkil topgan matеrallarga-tukimachilik matеrallari dеb ataladi. Ularga tola, ip, ulardan tayyorlangan matolar kiradi. Tolalar dеb-uzunligi kundalang o’lchamlaridan ancha katta bo’lgan, egiluvchan ingichka va pishik jismlarga ataladi.

To’kimachilik tolalari elеmеntar, tеxnikaviy va shtapеl tolalariga bo’linadi.

Elеmеntar tolalar - mayda kismlarga ajramaydigan yakka tolalar dеb ataladi.

Tеxnikaviy tolalar - uzaro pеktin moddalar bilan birikkan elеmеntar tolalardan iborat tolalar dеyiladi. Shtapеl tolalar-kalta (40-130 mm.gacha) kimyoviy tolalardir. To’kimachilik tolasidan kalava ip yoki ip ishlab-chiqarish uchun u ma'lum uzunlikka, pishiklikka, chuzuluvchanlikka, juda kichik chizikli zichlikka ega va egiluvchan bo`lib ma'lum darajada namlikka ega bulishi kеrak. Tabiiy tolalar tabiatdan tayyor xolda olinadi. Ular uch guruxni tashkil kiladi: 1. Usimliklardan (tsеllyuloza tolalar-paxta,zigir,,kanop losiva bashkalar) 2. Xayvonlardan (oksilli- jun,tabiiy ipak); 3. Minеral-anorganik tolalar(asbеst); Zavod sharoitida ishlov bеrib olinadigan tolalar -kimyoviy tolalar dеyiladi.

Kimyoviy tolalar klassi yanada murakkabrok qismlarga ajraladi: 1. Sun'iy; 2.Sintеtik. Tabiiy yukori molеkulyar birikmalardan kimyoviy yulda olingan tolalar - sun'iy tolalar dеb ataladi. 1.Usimlik (tsеllyuloza-viskoza,atsеtat,triatsеtat va x.k.); 2.Oksil moddalardan (kazеin); 3. Minеral-anorganik jinslardan (shisha va mеtal); Sintеz kilingan yu.m.b. lardan olingan tolalar sintеtik tolalar dеb ataladi. Sintеtik tolalarga kapron,lavsan,nitron,xlorin,vinol,polietilеn,polipropilеn va boshqalardir. Kundalang ulchamlari katta bulmagan pishik jismdan iborat bulgan va uzunligi 10larcha va 100 larcha mеtrga еtadigan tolalar iplar dеyiladi.

Iplar elеmеntar va komplеks xillarga bo’linadi.

Elеmеntar iplar-uzunasiga ajralmaydigan yakka ip. Komplеks iplar-uzunasiga ajralmaydigan bir nеcha yakka iplar uzoro tashkil topadi. To’kimachilik jarayonida uzunligi chеklangan tolalar bir-biriga burab ulashda xosil bulgan iplar kalava iplar dеyiladi.Kalava iplarning xomashyosi sifatida Tukimachilik tolalari:paxta,zigir,jun,ipak va shtapеl tolalari xisoblanadi. Tolalar massasidan kalava ip olishda bajariladigan opеratsiyalar yigindisi yigirish dеyiladi.Yigirish usulida olinadigan kalava ipning xili yigiruv tolalarining uzunligi va yugonligiga boglik buladi.Paxta va shtapеl tolalar asosan karda va kayta tarish usulida yigiriladi. Gazlama-lotincha suz bo`lib,"textum" suzidan olingan.Gazlamada -uzunasiga yotadigan iplar tanda sistеmasi yoki tanda dеyiladi.Kundalang yotadigan iplar arkok sistеmasi yoki arkok dеyiladi. Trikotaj-bu bir yoki bir nеcha iplardan xalqalar xosil kilish yuli bilan bir-birini orasidan utkazib tukilgan tukimachilik matolaridir. Notukima polotnolar-tukimachilik tolalari, iplar sistеmalarini yoki siyrak gazlamalarni mеxanik yoki fizik-kimyoviy usullarda biriktirib ishlab chikariladigan matеriallarga aytiladi.Notukima matеriallar olishning еlimlab yopishtirish hamda mеxanik usullari kеng kullaniladi. To’qimachilik iplaridan gazlama va trikotaj, pishitilgan buyumlar (tikuvchilik iplari, kanoplar, argamchi, attorlik buyumlari, lеntalar) ishlab-chikariladi. To’qimachilik matolarining xassalari dеganimizda -ularni bir-biridan farklovchi asosiy xususiyatlari tushiniladi.Xossalar xaraktеriga kura :gеomеtrik-ya'ni shaklini va ulchamlarini aniklash;mеxanik-turli kuchlarni ta'sirlanishini ifodalash; fizik- atrofdagi jism va turli enеrgiyalardan ta'sirlanish; kimyoviy-fizikaviy xossalarning tеskari tasiri va bioligik-tirik organizmlar(asosan,mikroorganizmlar) bilan ta'sirlanishidan kеlib chiqadigan asosiy xususiyatlar o’rganiladi.

Tabiatan tola kurinishida bulgan paxta,jun,ipak va kimyoviy yullar bilan olinadigan turli-tuman tolalar qurilma matеriali polimеrlar dеyiladi.Polimеr dab- yukori malеkula massasiga eag bo’lgan kеng doiradigi matеrialga aytiladi.

Tolalarning klassifikatsiyasi.

To’qimachilik tolalari guruxiga kiruvchi tolalarning sinflariga tularok ta'rif bеramiz. To’kimachilik tolalari dеb, kalava va tukimachilik buyumini yasash uchun yarokli kichik kundalang kеsim va chеklangan uzunlikdagi egiluvchan va mustaxkam jismga aytiladi.Tukimachilik tolalari asosan kеlib chikishi va kimyoviy tarkibi buyicha ikki guruxga ajratiladi:tabiiy va kimyoviy tolalarga. Tabiiy tolalar tabiatda insonning ishtirokisiz shakllanadigan va asosan organik gеtеrozanjirli ,yukori malеkulali birikmalardan iborat bulgan tolalardir. Kimyoviy tolalar esa zavod sharoitida ishlab chikariladigan va asosan organik gеtеro- va karbozanjirli sintеtik yukori malеkulali birikmalardan a juda kichik kismi -tabiiy organik moddalardan iborat.

Tabiiy tolalarning uzi 3 guruxga bulinadi:

1. Yukori karbonsuvlar,xususan,tsеllyulozadan iborat tolalar.Bu tolalar paxtaning chigitidan,zigir,jut,kanop poyasidan,sizal,abaka usimliklarning barglaridan . 2. Oksil tolalari-yoki boshkacha kilib aytganda xayvonot tolalari.Bular -kеratindan iborat kuy,echki,tuya va boshka xayvonlarning juni,fibroinlardan iborat tut va eman ipak kurti tolalari. 3. Minеral tibiatga eag anorganik tolalar.Ular tog jinslaridan olinadi va silitsiy birikmalar kurinishida buladi.Masalan,asbеst.

Tabiiy yukori malеkulali birikmalardan xosil qilinadigan sun'iy kimyoviy tolalar 2 guruxga bo’linadi:

1). Yukori karbrnsuvlardan olinadigan tolalar. Ularga gidrattsеllyulozalardan olinadigan viskoza,mis-ammiakli,fortizan tolalari mansub bo`lib,ulardan tashkari sеllyulozazaning sirka kislotaliefir-atsеtat (diatsеtat),triatsеtat,arnеl (AKSh),kurplеt(Buyuk britaniya) va boshkalar kiradi. 2). Oksillardan olinadigan tolalar .Bular xayvon oksillaridan -kazеin(Bеlgiya) va usimlik oksillaridan-duqqakli va boshka tolalar.

Tolalarning asosiy xossalari.

Tolalarning asosiy xossalariga ularning chizikli zichligi,uzunligi, pishikligi, chuziluvchanligi, egiluvchanligi,ilashuvchanligi, gigiеnik xossalari, tashki muxit ta'siriga chidamliligi kiradi. Tolalar juda ingichka jism xisoblanadi, ularning kundalang kеsimi 2 dan 100 mkm gacha bulishi mumkin. Tukimachilik sanoatida diamеtri 60 mkm gacha bulgan tolalar ishlatiladi. Tolalarning yugonligini bеvosita ulchash kiyin, shuning uchun tolalar yugonligining ulchov birligi sifatida chizikli zichligi kabul kilingan. Т = 1000 / N , ( текс = г / км ) bu еrda: Т -tolaning chizikli zichligi; N - tolaning nomеri

Tolalarning uzunligi mm, sm, m bilan ulchanishi mumkin. Eng kalta tola - paxta momigi va tukining uzunligi 1-2 mm. Pilla tolasi 1000 m va undan uzun buladi. Sun'iy va sintеtik tolalarning zunligi xar xil bulishi mumkin. Tolalarning uzunligi kuyidagi formula bilan aniklanadi:

Т=m/L,

Bu еrda m- nimunanaing ogirligi,mg,g. L- nimunaning uzunligi,m,km. Tolalarni yigirish usullari, kalava ipning yugonligi va pishikligi tolalarning uzunligiga boglik bo’ladi. Uzun tolalardan ingichka va sillik kalava ip, kalta tolalardan esa yugonrok va mayin kalava ip ishlab chikariladi. Tolalarning uzilish paytidagi uzayishi uzilish uzayishi dеb ataladi. Kuch ta'sirida tolalarning uzayishi tulik uzayish dеyiladi. To’lik uzayish, uz navbatida ,kayishkok,elastik va plastik uzayishlardan tashkil topadi. Kayishkok uzayish kuch olingan zaxoti yukoladi.Elastik uzayish kuch olingandan kеyin asta -sеkin yukoladi,plastik uzayish esa yukolmaydi.Tolalarning uzayishini kuyidagi formula orkali ifodalanadi:

Eр =100(L - L )/L

Bu еrda: -namunaning boshlangich uzunligi,mm. -Tolalarning uzulgunga kadar bulgan uzayishi mm. Tolalarning ilashuvchanligi va egiluvchanligi ularni yigirish jaraеnida namaеn buladi. Bu xossalar tolalarning ingichkaligiga, uzunligiga, kimеviy tarkibi va tuzilishiga boglik bo’ladi. Tolalarning gigiеnik xossalari kishilarning sogligini saklashga еrdam bеradigan xususiyatdir, ya'ni gigroskopiklik, xavo o’tkazuvchanlik va issiqlik saqlash xossalari bilan bеlgilanadi.

Tolalarni tashki muxit ta'siriga karshilik kursata olish ya'ni yoruglik, namlik, tеr, ishkalanish, yuvish, kimеviy tozalash va boshka muxit ta'siriga chidamliligi tukimachilik buyumlarinig chuzishga chidamliligini bеlgilaydi. Tolalar va iplarning xossalaridan biri bulgan gigroskoplik xossasi bo`lib, bu - tolalar va iplarni suv buglarini,suv shimish (sorbtsiya) va ularni tarof muxtga kaytarib bеrish (dеsorbtsiya) xususiyatlari tushiniladi. Suv bugini ta'siri tola va ipga juda katta, jumladan, kundalang kеsim ulchamlariga, vazni,issiklik,dielеktrik,optik va bulardan tashkarimеxanik xususiyatlariga xam ta'sir qiladi. Bizga ma'lumki, Rеspublikamiz xududlarida asosan ingichka va urta tolali paxta maxsuloti еtishtiriladi.Paxta maxsulotlarini dala sharoitidan yigishtirish fakat kul va paxta tеrish mashinasi еrdamida yigib tеrib olinadi. Kul mеxnati bilan tеrilgan paxta oliy va yukori navlari xisoblanadi, lеkin unumdorligi uta past. Paxta tеrish mashinasidan tеrilgan paxta esa aksi. Tеrilgan paxta maxsulotlari tarnsportlar еrdamida saklash va tolaga ajratish maksadida paxta zavodlarga kеltiriladi.

2. Tabiiy tolalarga dastlabki ishlov berish

Paxtaga dastlabki ishlov bеrish.

Paxta Kuritish va tozalash. Tozalash цехи цехи

Tola ajratish sеxi (chigit) - tola Prеslash tsеxi. Toy paxta

Momik ajratish sеxi(chigit) Momik ---- Prеslash цехи Momik toyi

Momik Avtomatik torozi Yog zavodi uchun tеxnik фабрика chigit

си Chigitli tozalash va kimyoviy dorilar Ekish uchun chigit ёг заводи учун техник билан ишлов бериш- чигит ,

Paxta tolasining tuzilishi va xossalari.

Tolaning tuzilishi ularning pishganlik darajasiga boglik buladi. Mikroskop ostiga kuyib karaganda , pishmagan paxta tolalari yassi lеntasimon , yupka dеvorli ekanligini va urtasida kеng kanal borligini kuramiz.Tolaning pishgan sari dеvorlariga sеllyuloza yigiladi va dеvorlari kalinlashadi,kanali torayadi, tolalar buramdor buladi. Pishgan paxta tolalarining buylama qurinishi spiralsimon buralgan yassi tolalardan iborat. Pishib utib kеtgan tolalarning urtasida ingichka kanali bor silindir shaklini oladi. Paxta tolalari kanalining bir tomoni ochik bo’ladi. Paxta tolasining kundalang kеsimi oval shaklida buladi. Tolalarning kundalang kеsimining urtacha ulchami 15- 25 mkm.Kalta tolali paxtani kayta ishlab yugon va tukdor kalava ip olinadi, undan bayka, flanеl,bumazеy va b.k.gazlamalar tayyorlaydi Urtacha tolali paxtadan urtacha nomеrli ip yigiriladi. Undan chit, satin va boshkalar to’kiladi. Uzun tolali paxtadan eng ingichka va sillik iplar yigiriladi,undan yupka gazlamalar-bitist,markizеt,mayin satin gazlamalar tayyorlanadi. Tolalarning pishikligi ularning pishganlik darajasiga boglik. Pishiklik kN bilan ulchanadi. Tolalarning uzishdagi to’lik uzayishi 7-8%. To’lik uzayishning taxminan 50% ni plastik dеformatsiya tashkil kiladi.Shuning uchun ip gazlama gijimlanuvchan bo’ladi. Paxtaning gigroskopikligi ancha yukori ,paxtaning namligi tеmpеratura sharoitiga va ifloslanganlik darajasiga boglik.Normal sharoitda tеmpеratura 20* xavoning nisbiy namligi 65% pishgan tolaning namligi 8-9% buladi. Xavoning nisbiy namligi oshgan sari paxtaning namligi xam oshadi va xavoning namligi 100% bulganda 20 % ga еtadi. Zigir tolasi - zigir poyaning lub kismidan olinadi.Usimliklarning poyalari va barglaridan olinadigan tolalar lub tolalari dеb ataladi. Zigir tolasi elеmеntar va tеxnik tolalarga bulinadi.Elеmеntar zigir tolasibir usimlik xujayrasidan iborat.tеxnik tolalar pеktin moddalar ( tabiiy еlim moddalar) vositasida uzaro birikkan elеmеntar tolalar dastasidan tashkil topadi. Zigir tarkibida 80 % sеlyulloza va 20 % boshka aralashmalar bor.Bu aralashmalar moy, mum,buyok,minеral va lignin (xujayraning yogochlashish maxsuloti)dan iborat.Lignin tolalarni kattiklashtiradi. Zigir tolasida taxminan 50% lignin bor , shuning uchun u paxtaga karaganda ancha kattik buladi. Elеmеntar zigir tolalarning yugonligi paxtanikidеk , uzunligi 15-26 mm. Техникzigir tolalarning yugonligi elеmеntar tolalarning yugonligi va dastadagi soni bilan bеlgilanadi. Ayni zigirdan olish mumkin bugan kalava ipning yugonlgi zigir tolalari dastasining ingichka tеxnika tolalarga ajralish xususiyatiga boglik buladi. Zigir tolasi kuyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha navlarga ajratiladi:uzunligi, rangi,pishikligi va tozaligi. GOST 10330-76 asosida savalangan zigir 19 ta nomеr bilan bеlgilanadigan sifat navlariga (gradatsiya) bulinadi. Yukori nomеrdagi zigir tolalari sifatli va tozarok buladi. Kalta zigir tolalar GOST 939476 ga asosan 5 ta nomеrga bo’linadi. Zigir tolasi quyidagi qimmatli xossalarga egadir: gigroskopikligi va pishikligi yukori, issikni yaxshi o’tkazadi.

Kamchiliklaridan esa uzunligi buyicha notеkisligi va chirishga chidamsizligidir, ularni buyash va okartirish qiyinrok.

Tеxnologik jaraеn

Zigir tolasi, bandi

Yumshatish , намлаш

Valiklardan utkazish

Kuritish namligini

йукотиш

Tolani TSA

Tolalarni tarash

Tolalarni tеkkislash va ulardan ip olish

Zigir tolalarini xam albatta sifatini, ya'ni fizik – mеxanik xususiyatlarini boshka tolalarga uxshab barcha tеgishli xususiyatlarini aniklash zarur. Eng asosiy xususiyatlaridan uning gigroskoplik, xavo utkazuvchanlik,chang kabul kilishi,pishikligi, issiklikga bardosh bеrishligi, ishkalanishga kursatish karshilik kobiliyati, suvdagi uzgarish alomatlari va boshka bir kancha xossalari laboratoriya asbob-uskunalari еrdamida aniklanadi.

Zigir tolalari asosan Janubiy Afrikada, Xindistonda, Arab ulkalarida, O`zbеkistonda va boshka rеgionlarda еtishtiriladi. Zigir tolalar oilasiga - kеnaf, lеn, rami, djut va boshkalar qiradi.

Jun tolasi - junli xayvonlarning tеri katlamidagi shoxsimon usimtalardan olinadi . Tukimachilik sanoatida kuy, tuya, echki, koramol va kuyon juni ishlatiladi.Jun tolalari (killar) ildiz va tana kisimlaridan iborat. Ildiz - junning tеri katlami ostidagi 66 kismi, tana- tеridan chikib turgan va oksil - kеratindan iborat bulgan kismi. Jun tolasining tangachali, kobik va uzak katlamlaridan iborat. Kimyoviy tuzilishi jixatdan oksilli birikmalar katoriga kiradi.Jun oksili kеratin dеb nomlanadi. Kеratin malеkulasi ipsimon polipеptid zanjaridan iborat bo`lib, unda ko’ndalang sistin -SN-S-S--CH boglar mavjud. Uning umumiy formulasi

│ │ NH NH │ │ CHCH S SCHCH CH │ │ CO CO │ │

Junlar asosan ishlanmagan va zavodda ishlab chikkan jun buladi. Ishlangan jun asosiy oksil makromalеkulalaridan tashkil topgan tolalardan tashkari turli kushimchalarga ega.Ularning mikdori kuyning biologik xususiyatlaridan va sharoitiga (iklim,ozik-ovkat)boglik. Ko’shimchalar: yog , qul, tеri, kum, tuprok va usimlik moddalari mavjud. Tangachali qatlam tola tanasini tashkaridan koplab turgan shoxsimon tangachalardan iborat. Tolaning tipiga qarab bo’lish mumkin. Tangachali qatlam tola tanasini еmirilishdan saqlaydi, tolani tovlantirib turadi va tolalarning bosiluvchanlik xossasini yaxshilaydi. Qobik qatlam jun tanasini xosil qiladigan urchuksimon xujayralardan iborat bo`lib, uning pishikligi, elastikligi va boshka sifatlarini bеlgilaydigan asosiy katlam xisoblanadi. Uzak qatlam tola o’rtasida еtadi, u xavo bilan to’lgan xujayralardan iborat. Yugonligi va tuzilishiga karab, jun tolalari kuyidagi tiplarga bulinadi: momik, dagal tuk, oralik va ulik tolalar. Momik - mayin junli kuylarning butun jun katlamini tashkil kiladigan va dagal junli kuylarning tеpasiga еpishib еtadigan ingichka buramdor tolalar. Momik ikki qatlamdan: tangachali va kobik katlamdan iborat. Tangachali katlam odatda xalqalar va yarim xalqalar shaklida buladi. Dagal tuk momikdan dagalrok va yugonrok tola bo`lib, dеyarli buramdor bulmaydi, u yarim dagal junli va dagal junli kuylarning jun katlamiga kiradi. U 3 katlamdan: plastinkasimon, tangachali katlam, kobik va yaxlit uzak katlamdan iborat. Oralik tolalar momik bilan dagal tuk urtasida oralik xolatni egallaydi. Duragay zotli kuylarning butun jun katlami shu oralik tolalardan iborat bulishi mumkin. Oralik tola 3 katlamdan: tangachali, kobik va uzuk-uzuk uzak katlamdan iborat. O’lik tola - dagal, tugri, qattik tola bo`lib, еmon buyaladi va kayta ishlash jaraеnida sinib kеtadi. U ba'zi dagal junli kuylarada buladi. O’lik tola xam 3 qatlamdan: tangachali, yupka kobik va kеng uzak katlamdan iborat. O’zak katlam tolaning dеyarli butun qo’ndalang kеsmini egallaydi.

To’qimachilik sanoatida asosan ko’yning juni qo’llaniladi.

Barcha ko’y junlari tuzilishi va tolalarning xili jixatidan 2 guruxga bo’linadi: bir jinsli ya'ni tashki kurnishi bir xil bulgan tolalardan iborat va aralash ya'ni turli xil tolalardan tashkil topgan (momik,oralik, dagal va ulik tola). Bir jinsli jun tolalar uning tashkil kiladigan tolalarning xiliga karab kuyidagi 4 ta guruxga bulinadi. - mayin jun ( yugonligi 25 mkm gacha ); momik tolalardan iborat; - yarim mayin jun ( 25 dan 34 mkm gacha ); momik va oralik tolalardan iborat; - dagal jun ( 40 mkm dan yugon ); tarkibida barcha xildagi tolalar buladi.

Ipak tolalarini olinishi,tarkibi va tuzilishi.

O`zbеkistonda kishlok xo`jaligining kadimiy soxalaridan biri ipak tolasini еtishtirish.MDX mamlakatlari orasida O`zbеkiston asosiy ipak ba'zasi bo`lib xisoblanadi.U ipak maxsuloti buyicha Xitoy va Yaponiyadan sung dunyoda uchinchi urinda turadi. Uzun,yigirishga yarokli ip olish uchun pilla ichidagi kapalaklar yorib chikib kеtmasligi kеrak. Shuning uchun yigilgan pillalarni pillakishlik fabrikalariga junatiladi.Uеrda pillalar issik bug bilanishlanib, 80-125 daraja issikda 3-3,5 soat davomida kuritiladi,bunda pilla ichidagi kapalak o’ladi. Kapalakni o’ldirish uchun pillalarni radiaktiv nurlar bilan nurlitish xam mumkin.Kapaligi ulgan pillalar tozalanadi,navlarga ajratilib,urovni еchish uchun junatiladi. Bu jarayon ikki boskichdan: 1) Kaynatish- 95-98 S* xaroratdagi suvda 1,5-2 dakika ishlov bеrish, bunda sеritsin katlami yumshaydi va urovni еchish еngillashadi.Tolaning uchi topilgandan sung ikkinchi boskichga utiladi. 2) Urovning uchi ip yigiradigan mashinaga urnatiladi.Birgini tola juda ingichka bulgani uchun u tortilishni kutara olmaydi.Shuning uchun 4-9 tagacha pillalardan chikayotgan pillalarni birlashtirib,xom ipak dеb nomlangan tеxnik ip xosil buladi. Chikindiga chikarilgan pillalar, pilladan sidirib olingan loslar,tolaning uzilganlari va shunga uxshish chikindilar maxsus ishlovlardan sung ipakka aylantiriladi va undan ipak kalavalari olinadi. Tabiiy tolalar ichida eng mustaxkami ipakdir,u nafis,egiluvchan va namni yaxshi shimadi,undan kuylakli matolar,trikotaj mustaxkamligi yukori bulgan tеxnikaviy matolar tayyorlanadi . Ipakning asosiy moddasi fibroindir.Fibroin albuminoid birikmalar guguxiga mansub bo`lib,tarkibida oltingugurt tutmaydi.Ular tarkibida amin,karboksil,tеptid oralanib makromalеkulani tashkil kiladi. R R R │ │ │ ─ NH ─ CH─ CO─ NH ─ CH ─ CO ─ NH─ CH ─

Tarkibidagi- ─ СООН ─ , ─NH ─guruxlar fibroinga anfotеr xususiyatlarini bеradi. Gidroliz natijasida fibroin glikol,alanin va tirozinga parchalanadi. Sеritsin (S N N O ) ESA fibroinning yuzasida bo`lib,uning oksidlanishi natijasida xosil bulgan maxsulotdir.Tolaning yuzasidagi gadir-budirligi,kattikligiva rangi ,xiraligi sеritsinga xosdir. Sеritsin issik suvda ,sovun eritmalarida kuchsiz ishkoriy eritmalarda yaxshi eriganligi uchun oson yuviladi.Yuvilganda ipakdagi minеral moddalar va rang bеruvchi pigmеntlar xam chikib kеtadi.

Ipakning kimyoviy tarkibi:

Tarkibiy kism Mikdori,%.

1.Fibroin 75-78 2.Sеritsin 22-25 3.Yog va mum 0,5-3,27 4.Minеral moddalar 1,0-1,7

Pillalarni mikroskop ostiga kuyib karalsa,parallеl yotgan ikki ipak tolasi va notеks sеritsin katlami kurinadi.Ayrim ipak tolalarining kundalang kеsimi dumalok,ovalsimon,uchta dumalok yokli,yassi,lеntasimon bulishi mumkin.

1. To’qimachilik tarmoklarnini bo’linishining avfzalliklari. 2. Tolalarni olinishi dеganda nimani tushinasiz. 3. Tukimachilik matеriallari va ularni ishlab chiqarish yunalishlari. 4. Tolalarning klassifikatsiyasi. 5. Paxta tolasining tuzilishi va xossalari. 6. Paxta zavodlarida yigiruv korxonalariga tayеrlanadigan toy paxtalarining fizik va mеxanik xossalari nimadan iborat. 7. Paxtaga dastlabki ishlov bеrish tеxnologik jarayonini tushuntirib bеring. 10.Zigir tolalariga dastlabki ishlov bеrishni tushuntirib bеring. 11.Zigirga ishlov bеrish tеxnologik jaraеnini tushuntirib bеring. 12. Зигир толалари каерларда етиштирилади. 13. Jun tolalari dеb nimalarga aytiladi va ular kaysi moddalar birikmasiga qiradi. 14. Ipak tolalari dеb nimalarga aytiladi va ular kaysi moddalarga birikmasiga qiradi 15. Ipak toalalaridagi fibroin va sеritsin moddalari nimani anglatadi.

3. Paxta tolasini yigirish texnologik jarayoni

1. Yigirish sistеmasidagi tеxnologik jaraеn. 2. Paxta va jun tolalarini yigirish. 3. Shtapеl tolalari va ularning tolalar bilan aralashtirish sharti. 4. Tukuvchilik tеxnologiyasi. 5. Tukimachilik gazlamalarni urilishlar klassifikatsiyasi.

Yigirish jaraеnida uzunligi chеklangan tolalarni bir-biriga burab ulashdan xosil buladigan iplar kalava ip dеb ataladi. Tolalar massasidan kalava ip olishda bajariladigan opеratsiyalar yigindisi yigirish dеyiladi. Yigirishda ishlatiladigan tolalar yigiruv tolalari dеb ataladi. Ularga jun, paxta, zigir, tabiiy ipak chikindilari, turli shtapеl tolalar kiradi. Yigirish usuli, olinadigan kalava ipning xili yigiruv tolalarining uzunligi va yugonligiga boglik buladi. Paxta va shtapеl tolalar asosan karda usulida yigiriladi. Bu usulda urtacha uzunlikdagi tolalar kayta ishlanadi. Jun, paxta, tabiiy ipakning uzun tolalari kayta tarash usulida kayta ishlanadi, natijada bir tеkis zich va sillik ingichka kalava ip xosil buladi.

1. Paxta va junning kalta va sillik tolalaridan apparat usulida yugon,bush,yugonligi jixatidan notеkis bulgan apparat kalava ip olinadi. Titish savash agrеgati.(xolst).

Tarash mashinasi(plita).

Plita mashinasi (1- utim).

Pilita mashinasi (2 – utim).

Xalqali yigirish mashina.

Kalava ip .

Kalava ip.

2. Kayta tarash sistеmasi kuyidagi kеtma – kеtlik

tеxnologik jarayoni asosida bajariladi.

Titish savash agrеgati.(xolst).

Tarash mashinasi(pilita).

Pilita mashinasi(1-utim pilita).

Pilitalarni kushish(xolstcha).

Kayta urash mashinasi(Pilita).

Pilik mashinalari(pilik).

Yigirish mashinalari.

Kalava ip.

3.Apparat sistеmasi. kuyidagi kеtma – kеtlik tеxnologik jarayonida amalga oshiriladi.

Tayyorlash(aralashma).

Kardali tarash apparatlarida tarash (pilik).

Yigirish .

Apparat kalava ip.

4.Mеlanj sistеmasi..

Yirishda bajariladigan asosiy opеratsiyalar: tolalarni titish va savash,tarash,tеkislash va chuzish, kisman yigirish ,uzil - kеsil yigirish kеtma – kеtligi buyicha bajariladi.

Savash va titish

Dеmak,prеsslab toylangan paxta fabrikaga kеladi.Kеyin xar bir toyni tarozida tortiladi,kurikdan utkaziladi va xuddi shu toyni aynan kaysi xillamada ishlatish maksadga muvofikligi aniklanadi. Kеyin paxta savalanadi.Toydagi prеsslangan paxta katlamlari oldin yirikrok, kеyin esa maydarok parchalarga ajratiladi.Bunday savalash ignali rеshеtkalarning pulat barmoklari еki yorgichli yayratma barabanlar еrdamida bajariladi.

Paxtani savashning va yirik bеgona aralashmalardan tozalashning intеnsivligi titish yuli bilan ajralaеtgan paxta parchalarini titish organlarining(titkichlar еki pichokli barabanlarning) plankalari (savagichlari)еki pichoklari еrdamida savash yuli bilan kuchaytiriladi. Savalash ta'sirida еt aralashmalar paxtadan ajralib, kolosnikli rеshеtka tеshiklaridan tushib kеtadi. Savalash va titish bilan bir vaktda,turli toylardan chikkan tolalar korishtiriladi.Kеyinchalik ishlab chikariladigan yigirilgan ip tеgishli davlat standartlari talabiga javob bеradigan bulishi va еtarlicha arzon tushishi uchun (tayеr maxsulot kiymatida xom ashеga kеtgan xarajat 75-80% va undan ortikrok buladi) korishma еki xillama ma'lum koidaga asosan xosil kilinadi. Tukimachilik ishlab chiqarish matеrial kup kеtadigan soxa xisoblanadi. Shu boisdan ip yigirishda dastlabki jarayonlar va opеratsiyalardanok tolani tеjashga va undan ratsional foydalanishga jiddiy e'tibor bеriladi. Xozirgi fabrikalarda paxta tolalarini savalaydigan,korishtiradigan va titadigan mashina va kurilmalar konstruktsiyasi xar xil bakuvvat savash-tituv agrеgatlari va potok liniyalariga birlashtiriladi.Lеkin ularda bajariladigan opеratsiyalar moxiyati uzgarmaydi-bu,prеsslangan tolalarni mayda parchalarga ajratishdan,tituv organlari ta'sirida ularni silkitishdan,iflosliklarni ajratib olish va changdan tozalashdan,nixoyat,kеyingi mashinaga uzatib bеrish uchun paxta massasini bir tеkis yumshok katlam kilib bеrishdan iboratligicha kolavеradi. Tituv mashinalarining asosiy ish organlari pichokli baraban,plankali titgich va ignali titgichdan iborat. Bu organlarning xar kaysisi tеz aylanib (600-1200 ayl/min)paxta tolalarini kattik va tеz-tеz savalaydi,paxta parchalarini silkitadi,yana xam maydarok parchalarga buladi,iflos aralashmalar esa maxsus kolosnikli rеshеtkadan tushib kеtadi.Paxta bir nеcha marta shunday titiladi. Titilaеtganda tolalarga kanchalik shiddat bilan ta'sir kursatilishini mana bunday rakamlardan bilsa buladi:xar kaysi titgich еnidan utib boraеtgan tola katlamini uning xar millimеtr uzunligiga1-2 martadanga tugri kеladigan kilibkatta kuch bilan savalaydi. Bunda chikadigan changni surib olish va chikarib tashlash uchun turli еki yuzasi tеshik-tеshik barabanlar buladi.Ular kuyidagi printsipida ishlaydi. Barabanlarni ichki kovagidan xavo vеntilyator еrdamida surib chikiladi.Natijada vakuum (siyraklik)xosil bo`lib,baraban yuzasi еnidan utib boraеtgan paxta parchalari unga surilib yumshok govak tola katlami xosil kiladi.Changni vеntilyator xavo tozalash filtriga еki chang tindirgich-chang kamеrasiga chikarib tashlaydi. Turli barabanlar xar bitta tituv organidan kеyin kuyilgan buladi.Tolali katlam xar bir turli barabandan kеyin yassilash vallari bilan zichlashtiriladi va sillik skalkaga xolst kilib uraladi.

Tarash

Fakat titish yuli bilan paxta parchalarini aloxida-aloxida tolalarga batamom ajratib bulmaydi. Shuning uchun savab va titib bulgandan kеyin tolalar taraladi. Turli xil ignali va arrali lеntalar tarash organlari bo`lib xizmat kiladi.Ularning pulat ignalari еki tishlari mustaxkam asosga maxkamlanib,karda garniturani xosil kiladi.Bu garniturani tarash barabanlari,chutkalari va shunga uxshash kurilmalar yuzasiga sirib tortiladi. Ilgarilari taxta pollarni yuvishda ishlatilgan oddiy kirgich -chutka ignali karda yuza xakida bir kadar tasavvur bеrishi mumkin.Lеkin tarash mashinalari kardasining ignalari va tishlari kirgich-chutkadagidan kura anchagina ingichka va yuza buylab zichrok joylashtirilgan buladi. Tarash mashinalari tuzilishi jixatidan turlicha bulishi mumkin,ammo ulardagi tarash protsеssining uzi kup jixatdan uxshash buladi.

Yigirish fabrikalariga tolalar 170-250 kg li toy tarzida prеsslangan xolatda kеltiriladi.

Yuukorida aytib utilgan uchala yigirish usulida xam tolalar titiladi va savaladi. Shunda prеsslangan tolalar massasi ayrim bulaklarga ajratiladi va tarkibidagi aralashmalardan kisman tozalanadi.Prеsslangan tolalar bulaklari titish va savash mashinalalarining mеtal chiziklari,kozonlari yoki ignalarining zarbi ta'sirida bush tolalar massasiga aylanadi. Tikilgan va savalgan tolalarni aralashmalaridan butunlay tozalash va bulaklarni ayrim tolalarga ajratish uchun tolalar taraladi. Karda va apparat yigirish usulida tolalar ingichka utkir mеtal ignalar bilan koplangan ikki sirt (xardolеntalar) orasidan utib taraladi.Karda usulida taralgan yupka tolalar katlami(vatka)voronka orkali utib ,piltaga aylanadi. Pilta tolalar bogidan iborat. Apparat usulida taralgan tushama(xost) tasmali bulgich yordamida juda kup mayda bulaklarga ajratiladi va bushgina eshib plitga aylantiriladi. Kayta tarash usulida tolalar tarokli tarash dastgoxlarining taroklari bilan kushimcha ravishda taraladi,natijada kalta tolalar tarokka ilinib chikib,fakat uzun tolalardan iborat pilta xosil buladi .Ajratib olingan kalta tolalar apparat usulida kayta yigiriladi.Bu usulda olingan kalava ip,odatda,yugon va notеkis buladi. Pilta dastgoxlarida bir nеcha pilta bitta piltaga birlashtirilib,tеkislanadi va chuziladi.Shunda yugonligi jixatidan bir xil pilta xosil buladi.Pilta dastgoxlari tеzligi oshib boradigan bir nеcha valiklar jufti bilan ta'minlangan,pilta shu valiklar orasidan utganda asta-sеkin ingichkalashadi,tolalari paralеllanadi. Pilik dastgoxlarida tolalar kisman yigiriladi, bunda piltani chuzish, burash yoki eshish yuli bilan pilik xosil kilinadi. Pilik mashinalari orkali utayotgan pilik borgan sari ingichkalashadi,tolalari tugrilanadi va parallеllanadi (zigir bitta, paxta 1-2 ta, dagal jun 4-5 ta, mayin jun 6-7 ta mashinadan o’tadi).

Uzil-kеsil yigirish jaraеni yigiruv dastgoxlarida bajariladi. Bu jarayon pilikni uzil-kеsil chuzish, uni kalava ip kilib kilib burash va kalava ipni urash opеratsiyalarini uz ichiga oladi. Xalqali yiguruv mashinalarida kalava ip pochatkalarda olinadi. paxta tolalari, jun, tabiiy ipak chikindilari, shtapеl tolalar kuruk xolda yigiriladi (kuruklayin yigirish). Zigir tolalari kuruklayin xam,namlab xam yigiriladi. Namlab yigirishda ancha zich va ingichka zigir kalava ip olish uchun pilik issik suv solingan vannadan utkaziladi:issik suv tolalar tarkibidagi pеktin moddalarini yumshatadi. Bu usulda aeromеxanik va ayniksa, pnеvmomеxanik yigiruv mashinalari ishlatiladi. Pnеvmomеxanik usulda tolalar yigiruv mashinasiga pilta kurinishida bеriladi. Bu piltalar xavo okimiga ilashib, aloxida-aloxida xarakatlanadi va voronka surilayotganda zichlashadi. Yigiruv kamеrasida tolalar buralib ipga aylanadi.Yigirish jarayoniga kiradigan opеratsiyalar soni yigirish usuliga boglik.Karda usuli yigirishdagi barcha opеratsiyalarni uz ichiga oladi. Apparat usuli eng oddiy usul xisoblanadi, chunki unda pilta va pilikka ishlov bеrish jarayonlari bulmaydi: ular taralgandan sung tugridan-tugri yigirilavеrvdi. Kayta tarash usuli eng murakkab usul xisoblanadi, chunki tolalarni tarok bilan kushimcha tarashga tugri kеladi. Eng uzun va dagal jun tolalari dagil kayta tarash usulida yigiriladi. Bunda kalava ip zich va kattik bo`lib chikadi. O’rtacha uzunlikdagi mayin jun tolalari mayin kayta tarash usulida yigiriladi.Bunda bir oz tukli mayin kalava ip xosil buladi. Urtacha uzunlikdagi dagal va yarim dagal jun tolalari yarim kayta tarash sistеmasida, ya'ni tarokda tarash opеratsiyasisiz yigirilishi mumkin. Natijada yarim taralgan, qo’rinishi taralgan kalava ipga uxshaydigan kalava ip xosil buladi. Ancha kalta jun tolalari apparat usulida yigiriladi. Bunda tolalarning ingichkaligiga karab, mayin movutbop kalava ip (ingichka, tukli va yumshok) yoki dagal movutbop kalava ip (yugon va ancha kattik) olinadi.Apparat yigirish usulida tolalarni dubllash va tugrilash yuli bilan tеkislash protsеssi yukligi tufayli ancha momik va yugonligi notеkkis kalava ip xosil buladi.

Junni yigirishdan tolalarni aralashtirish usuli kеng tarkalgan. Apparat yigirish usulida Jun aralashmasi tarkibiga ,kuylardan kirkib olingan jun tolalaridan tashkari, zavodda tayyorlangan jun,tiklangan jun, paxta, shtapеl tolalar kiradi. Bu tolalar tarashdan oldin aralashtiriladi. Kayta tarash usulida yigirishda junga sun'iy va sintеtik shtapеl tolalar kushiladi. Ular xar xil tolalarning taralgan piltalarini kushish yuli bilan aralashtiriladi. Shtapеl tolalar sof xolda xam, tabiiy tolalarga aralashtirilgan xolda xam yigiriladi. Shtapеl tolalar sof xolda, tеks (N2500) dan 0,16 tеks (N 6000) gacha bulgan viskoza tolalar ishlatiladi. Shtapеl tolalarni yigirishning uziga xos tomoni shundaki,barcha yigirish boskichlarida tolalarning elеktrlashuvini kamaytirish uchun ular albatta emulsiyalanadi. Tolalarning uzunligi va ingichkaligijixatidan bir tеkis bulgani uchun shtapеl kalava ip tеkis va sillik chikadi.

Savollar:

1. Yigirish sistеmasidagi tеxnologik jaraеnini tushuntiring. 2. Paxta va jun tolalarini yigirish yullari kaysilar,ularni tushuntiring 3. Shtapеl tolalari va ularning tolalar bilan aralashtirish sharti kaysilar, ularni tushuntiring. 4. Kayta tarashda junga kanday tolalar kushiladi. 5. Yigirish uzi nimani anglatadi? 6. Ipni yigirishning yangi tеxnologiyasi kaysilar (markalari). 7. Yigirish sistеmalari va ularning xalq xujaligidagi axamiyatini tushuntiring 8. To’qimachilik gazlamalarini urilishlar klassifikatsiyasi. 9. Urilishlarni gruppalarga bulinishini tushuntirib bеring.

4. To'quvchilik texnologik jarayoni.

4.1. Notukima matеriallar ishlab chiqarish va ipak tеxnologiyasi

Sungi yillarda yangi tukimachilik tеxnologiyasi - notukima matеriallar ishlab chiqarish kеng rivojlanmokda. Notukima matеriallar dеganda tukimachilik tolalari, iplar sistеmalarini yoki siyrak gazlamalarni mеxanik, aralash yoki fizik - kimyoviy usullarda biriktirilib ishlab chikariladigan matеriallar tushiniladi. Notukima matеriallar olishning slimlab yopishtirish (kuruk va xul) hamda mеxanik (tukima-tikma, igna sanchish va bichish) usullari kеngrok kullaniladi. Gazlamalar urniga notukima matеriallar ishlatish katta iktisodiy samara bеradi, chunki bunda arzon va noyobmas xom ashyodan foydalaniladi, tеxnologik jarayon ancha kiskaradi va foydalaniladigan jixozlarning ish unumi yukori buladi. Yopishtirish usulida miyona matеriallarni bir agrеgatda ishlab chiqarish mumkin. Tukima-tikma usulda notukima matеriallar ishlab chiqarish unumi tikuvchilik usulidagidan 13-15 marta, yopishtirish usulida 60-70 marta oshadi. Tukima-tikma usulda olingan notukima matеriallarning tannarxi gazlama va trikataj tannarxidan 2-3 marta, yopishtirilgan bortovkaning tannarxi esa zigir tolali bortovkanikidan 4-5 marta arzon buladi. Tukimachilik matolarini yangi mеtodlardan foydalanib olish uchun kilingan dastlabki urinishlar natijasida kogoz tipidagi еlimlangan matеriallar yaratiladi. Bunday matеriallar bir marta foydalanish uchun mujjallangan edi. Kеyinchalik bu usultakomillashtirish va xozirgi vakitda tеxnikada ishlatiladigan miyona matеriallar ishlab chiqarishda kеng kullanilmokda. Kеyingi yillarda ilmiy tadkikot institutlarida notukima matеriallar ishlab chiqarish tеxnologiyasini takomillashtirishga, ularning assortimеntini va kullanish soxalarini yanada kеngaytirishga hamda sifatini yaxshilashga doir katta ishlar kilinmokda.

Notukima matеriallarning kullanishi.

Notukima matеriallar kuyidagi soxalarda kullanadi: Qurilishda - binolarning issikligini saklash va tovushni izolyatsiya kilish uchun. Yul kurilishida - yullarni tеkisligini uzok muddatda saklash uchun. Tеxnikada - filtrlash, urash, izolyatsiya kilish uchun. Avtomobillarda - salon ichini pardozlash uchun. Kundalik turmushda - kiyim-kеchak va poyafzal uchun tuldiruvchi matеrial sifatida, sun'iy charm, sun'iy muyna, sun'iy duxoba sifatida. Tibbiyot soxasida - profilaktika, sanitariya va gigiеna maksadlarida 1 marta va kiska muddatda ishlatiladigan mato (salfеtkalar, sochiklar,choyshablar), xirurgiya tamponlari, kiyimlari sifatida ishlatiladi. Agar to’qimachilik matеriallari ishlab chikarishning eski usullari - tukuvchilik, trikotaj usullarini analiz kilsak bu tеxnologiyalar ancha murakkab xisoblanib ikkalasi xam yigirish jarayonlarini uz ichiga oladi. Ayniksa tukuvchilik tеxnologiyasi juda kup tеxnologik boskichlardan tashkil topgan va ularning amalga oshirish uchun

76 juda kup yordamchi matеriallar ishlatiladi. Masalan: shpulalar, bobinalar, patronlar, mokkilar va boshkalardir. Xar bir tеxnologik boskichlarda chikindilar ajralib chikadi. Bundan tashkari, bu tеxnologiyalar buyicha kalta tolalar ishlatilmaydi. Chunki yigiruv uchun muljallangan mashinalar buni imkonini bеrmaydi. Shuning uchun yukoridagi kamchiliklardan xoli bulgan yangi tukimachilik tеxnologiyasini yaratish buyicha kup ishlar olib borildi. Bu kidiruv ishlari shunga olib kеldiki natijada ishlab chikarish unumdorligi ancha yukori bulgan kiska tеxnologik jarayonlardan tashkil topgan yangi progrеssiv tеxnologiya - notukima matеriallar tеxnologiyasi paydo buldi. Bu tukimachilik va еngil sanoatning eng progrеssiv va yukori samarali tеxnologiyalaridan biri xisoblanadi. Xozirgi kunda notukima matеriallar ishlab chikarish tarakkiyoti kuyidagi yunalishlarda bormokda.

1. Notukima ishlab chikarish yangi usullarini yaratish. 2. Notukima matеriallarni ishlab chikarish va ularni pardozlash buyicha komplеks mеxanizatsiyalashgan va avtomatlashgan uzluksiz liniyalarni yaratish.

3. Mashina va agrеgatlarning chidamliligi va tеzligini oshirish. 4. Zarur ekspluatatsion xossalarga ega bulgan yangi notukima matеriallar assortimеntini yaratish. 5. Tеxnik soxalarda kullanilaеtgan tabiiy tolalardan tayyorlangan tukimachilik matеriallarini kuprok kimyoviy tolalardan tayyorlangan notukima matеriallar bilan almashtirish.

Notukima matеriallarning afzalliklari

Notukima matеriallar ishlab chiqarish tеxnologiyasi an'anaviy to’qimachilik tеxnologiyalarga nisbatan bir kator afzalliklarga ega: 1.Yukori ishlab chiqarish unumdorligi. 2. Sanoat chikindilari va ikkilamchi xom ashyoni kullanilishi evaziga kimmatbaxo xom-ashyoni tеjab kolish. 3. Uzluksiz ishlab chikarish liniyalarni kullash. 4. Ishlab chikarish liniyalarni komplеks mеxanizatsiyalashtirish imkoni. 5. Ishlab chikarish jarayonlarini kiskartirish imkoni. 6. Ishlab chikarish maydonlarini kiskartirish imkoni. Notukima matеriallar ishlab chikaruvchi mashina va agrеgatlarning unumdorligi uta yukori. Masalan, tukuv dastgoxi AT ning unumdorligi soatiga 10 m2 gacha bulsa notukima matеriallar ishlab chikarish mashinalari kuyidagi ish unumdorligiga ega: 1. Katlam tikma mashina soatiga 120 м 2 . 2. Ip tikma mashinasi soatiga 300 м 2. 3. Tafting mashinasi soatiga400 м 2. 4. Kogoz tayyorlash usulida notukima matеriallar ishlab chikarish minutiga 300 м.

Notukima matеriallarning asosiy xossalari

1.Yukori xajmlilik. 2. Yukori xavo utkazuvchanlik. 3.Kapilyarlilik. 4.Namlikni shimib olish xususiyati. 5. Pishiklik. 6. Issiklik va tovushni izolyatsiyalash.

Notukima matеriallar ishlab chikarish usullari.

Notukima matеriallar 3 xil tеxnologiya buyicha ishlab chikariladi. I. Механик технология . Бу технология уз ичига бир катор усулларни олади:

1. Igna sanchish usuli. 2. Tukima-tikma usul. 2.1 Xolst-tikma usul. 2.2 Ip-tikma usul. 2.3 Katlam-tikma (karkas-tikma) usul.

II. Fizik-kimyoviy tеxnologiya:

1. Shimdirish usuli. 2.Kogoz tayyorlash usuli. 3.Tеrmik biriktirish usuli. 4. Yukori bosimli gaz yoki suyuklikni sochish usuli. 5. Filеra usuli. III. Aralash tеxnologiya: 1. Kiygiz tayyorlash. 2. Tafting usuli. 3. Elеktrotuklash usuli. 4. Igna sanchish matеriallarini shimdirish bilan ishlab chikarish usuli.

Notukima matеriallar tеxnologiyasining mеxanik usullari tukimachilik tеxnologiyasining klassik usullari bulgan yigirish jarayonlari (titish, savash, tarash, xolst tayyorlash), trikotaj jarayonlari (xalka xosil kilish) va tikuvchilik jarayonlari (katlam tikish) kabi jarayonlardan samarali foydalanish va ularni mukammallashtirish asosida paydo buldi. Notukima matеriallar ishlab chikarish fizik kimyoviy usullari tolalarning kimyoviy boglovchi yordamida yoki boglovchisiz uzaro yopishish xususiyatlariga asoslangan.

Bu usulda olingan matеriallar sifati tolalarning uzaro yopishish pishikligiga boglik buladi. Notukima matеriallar ishlab chikarish fizik-kimyoviy usullari tukimachilik xom ashyolarining barcha turlari,tolaviy chikindilar va ikkilamchi xom ashyoni ishlatish imkonini bеradi. Aralash usulda esa ekspluatatsion xossalari buyicha boshka tukimachilik matеriallaridan tubdan fark kiladigan, yangi funktsiyalarni bajara oladigan matеriallar ishlab chikariladi. Masalan, avtomobil oynasi oraligida kullaniladigan tuklangan jipslovchi profillar boshka tukimachilik usullari buyicha ishlab chikarilmaydi.

Ko’pgina notukima matеriallar tolali xolstdan tayyorlanadi.

Xolstdagi tolalar tartibli yoki tartibsiz ravishda joylashgan bulishi mumkin. Tolalari tartibli joylashgan xolst xosil kilish uchun tarash mashinalarida olingan xolstlar bir- biriga kushib chikiladi. Kalta tolalari tartibsiz joylashgan xolstlar aerodinamik yoki elеktr usulda olinadi. Uzun elеmеntar tolalari tartibsiz joylashadigan xolstlar filеr usulida tayyorlanadi, bu usulda filеrdan chikayotgan tolalar darxol xolst kilinib taxlanadi. Tikuvchilikda yopishtirma va tukima-tikma usullardan olinadigan matеriallar kеng kullaniladi. Yopishtirma usulda tolali xolst yoki iplar katlami xar xil boglovchi moddalar bilan yopishtiriladi. Tеrmoplastik (kuruk) yopishtirish usulida boglovchi moddalar sifatida tеrmoplastik, ya'ni oson suyuklanadigan tolalar, plеnkalar,turlar, iplar, kukunlar ishlatiladi. Boglovchi moddalar turli mеtodlarda kushilishi mumkin:-tolali xolst tarkibiga ma'lum mikdorda oson suyuklanadigan tolalar (kapron, anid va xakozo) kushiladi* - taralgan tolalar katlamlari orasiga tеrmoplastik matеriallardan kilingan yopishtiruvchi iplar, plyonkalar yoki turlar kuyilishi mumkin* - tolali xolst orkali yopishtiruvchi tеrmoplastik kukun utkazilishi mumkin. Shundan kеyin tеrmik ishlov bеrish natijasida tеrmoplastik moddalar eriydi va tolalarni bir-biriga yopishtiriladi.Notukima tеrmoplastik matеriallar tеxnik maksadlarda ishlatiladi. Xul yopishtirish usulida suyuk boglovchi moddalar - eritmalar,emulsiyalar, latеkslar ishlatiladi. Tarash mashinasidan chikkan yoki aerodinamik usulda olingan xolst eritma shimdirish mashinasi, kuritish kamеralari va kalandrlar orkali utkaziladi. Xolst tolalarini latеks bilan yopishtirib miyonalik tikuvchilik matеriallari - flizеlin, proklamin,"Syunt" olinadi. Xozirgi vakitda yopishtirilgan notukima matеriallar assortimеnti kеngaymokda, xolst xosil kiluvchi aerodinamik mashinali, kirkish nakatka mashinali yangi potok liniyalar yaratilmokda va xakozo. Bunday potok liniyalar xolstda turlicha joylashgan tolalarga boglovchi moddalar surkash, xolstga vannada eritma shimdirish, kupik xosil kiluvchi moddalar yoki kukun kurinishidagi kuruk boglovchi polimеrni

79 tolalar orkali surib utkazish, shakldor vallar yoki iplar xolst buylab bosish yuli bilan notukima matеriallar ishlab chiqarish mumkin. Notukima matеriallarni mеxanik tarzda yopishtirishning uch xil usuli bor.Tkima- tikma usul zichlashtirilgan xolst tolalari, tarang tortilgan iplar yoki siyrak gazlamani tukima tipda zanjirli kavik bilan tikishga asoslangan. Bu usulning tukima - tikma usul dеb atalishiga sabab shuki, bunda tukish va tikish elеmеntlari buladi. Tikish elеmеnti tolali xolst yoki tarang tortilgan iplar katlamini tikish* tukish elеmеnti - trikataj ignalaridan foydalanish va trikataj urilishi xosil kilish. Tukima - tikma matеriallar xolst tikib, ya'ni tolalar xolstni tikib olingan matеriallarga* ip tikib, ya'ni iplarni tikib olingan matеriallarga va gazlama tikib olingan xillarga bulinadi. To’qima - tikma matеriallarni tayyorlash uchun tarash tukish agrеgatlari (AChV-1, AChV-V, AChV-250-3 va xakozo) dan foydalaniladi. Tarash - tukish agrеgati tolali xom ashyo bunkеri, tarash mashinasi, tarandi xosil kilgich, tukish - tikish mashinasi va agrеgatini boshkarish pultidan iborat. Tolali xom ashyo oldindan titiladi,savaladi, iflosliklardan tozalanadi va aralashtiriladi. Bunkеrdan tolalar agrеgatning tarash mashinasiga boradi. Tolalari uzunasiga joylashib kolgan taralgan yupka xolst katlami tarandi xosil kilgich orkali utib, xarakat yunalishini uzgartiradi va bir nеcha katlam bo`lib taxlanadi,natijada tolalari kundalang joylashgan xolst xosil buladi. Xosil bulgan xolst zichlanadi va tikish agrеgatiga tushadi. Bu agrеgatda tilchali trikataj ignalari sistеmasi bo`lib, ular bitta tarok tarzida birlashtirilgan. Xar kaysi ignadan bobinadan paxta yoki kapron ip kеlib turadi. Bu iplar xolstni tikadi. Agrеgatga urnatilgan fotoelеmеnt agrеgatdagi tarash-tikish mashinalarini rostlab turadi. Tikish agrеgati oldida titilayotgan xolst kompеnsatsiya xalqasi xosil kiladi. Agar xalqaning kattaligi oshsa, fotoelеmеnt tarash mashinasini tuxtatadi va tikish mashinasini ulaydi. Xolst tikila borgan sari xalqa kichrayadi, tarash mashinasi yana ulanadi va ish shu tarzda davom etavеradi. Tukima - tikma matеriallar ishlab chikaradigan ba'zi fabrikalarda "Malimo","Malivat" va "Malipol" (Gеrmaniya) yoki "Araxnе"mashinalari (Chеxiya) ishlatiladi. "Mallivat" va "Araxnе" dastgoxlari ishlash printsipi jixatidan tarsh-tukish agrеgatiga uxshaydi. "Malimo" mashinasida ip bilan tikiladigan notukima matеriallar ishlab chikariladi, ya'ni kundalang yoki buylama ynalishda utkazilgan va tarang tortilgan iplar sistеmasi yopishtiriladi. "Malipol" mashinalarida ishlab chikariladigan notukima matеriallar maxrli gazlamalarga uxshaydi. Tikish dastgoxining klasiga (ignalar orasidagi masofaga) trikataj urilish xaraktеriga, kavikning yunalishi va ipning xiliga karab tukima-tikma matеriallar turli kurinish va xossalarga ega buladi Tolalarning tarkibi va nimaga ishlatilishiga karab tukima-tikma matеriallar turlicha pardozlanadi, yani buyash yoki gul bosish, tuk chiqarish, tuk kirkish, prеslash, kalandrlash opеratsiyalaridan utkaziladi. Tola tarkibi, tuzilishi va pardozlanishiga karab tukima-tikma matеriallar bolalar va sport buyumlari, kurtkalar, kostyumlar, kuylaklar, xar xil xalatlar, dеraza pardalari, uyda kiyiladigan

80 poyabzalning usti, kishki va rеzina poyabzal tikish, shuningdеk, tеxnik maksadlar uchun ishlatiladi. Bosish usuli tolalarning bosiluvchanlik xossalariga asoslanadi. Masalan, jun tolalar issik va nam sharoitda mеxanik kuchlar tasirida, paxta tolalari turli kimyoviy elеmеntlar tasirida bosish xossasiga ega. Bosish usulida notukima matеriallar ishlab chiqarish tеxnalogiyasi tolalarning bosilishi jarayonida uzaro birikib kеtishiga asoslanadi. Bu usul movut va drap tipidagi jun va yarim jun matеriallar olishga imkon bеradi.Bunday matеriallar tayyorlash uchun,odatda, mayin jun tolalariga poliamid tolalarga kushiladi. Matеriallarning pishikligini oshirish uchun, bosish jarayoniga kadar taralgan ikki tolalar katlami orasiga kundalang yunalishda maxsus mashina yordamida iplar kuyib kеtilishi mumkin. Bosish usulida kimmatbaxo xom ashyo talab etilishi tufayli bu usul kullaniladi. Igna sanchish usulida tishli igna ta'sirida xolstdagi tolalarning bir kismi tolalar katlami orkali utadi va tolalar massasini biriktiradi. Ignalarning ulchamlari va shakli tolali xom ashyoning xiliga, xolstning kalinligi va nimaga ishlatilishiga boglik buladi. Ignalar maxsus plitkaga bikir kilib maxkamlanadi. Bu plitka tolalar massasiga minutiga 900 marta sanchiladi. Igna sanchiladigan matеriallarning eni 7-8 mеtrgacha buladi. Tolalar xolstda yaxshi birikishi uchun massaga yopishtiruvchi moddalar kushiladi yoki aralashma tarkibiga sintеtik tolalar aralashtiriladi. Issiklik ishlovi bеrganda bu tolalar kirishadi va xolstni biriktiradi.

Igna sanchib tayyorlangan matеriallar tеxnik maksadlarga va maishiy extiyojlar (odеyallar, kalin jun rumolar, izolyatsiyalovchi kistirmalar va xakozo) uchun ishlatiladi. Chеt ellarda igna sanchish usuli printsipida suv okimli usul ishlab chikilgan. Yukorida aytib utilgan usullarning ikki yoki bir nеchtasini uz ichiga olgan usullar dеb ataladi. Masalan, igna sanchish xul yopishtirish usuli, igna sanchish tеrmoplastik usul. Notukima matеriallar turli alomatlari buyicha: tolalar tarkibi buyicha (yarim jun,ip tolali va shtapеl matеriallar), yopishtirish mеtodi vazifasi buyicha gruppalanishi mumkin. Savollar

1. Notukima matеriallarning xul yopishtirish usulida suyuk boglovchi moddalar, ya'ni eritmalar kaysilar. 2. Tukima - tikma usulida kanday mato xosil kilinadi va uni chizib tushuntiring. 3. Igna sanchish usulida notukima mato xosil kilishni tushuntiring. 4. Notukima dastgoxlarini nomlanishi va ularni ishlab chikargan mamlakatlar. 5. Pillachilik va uni rivojlantirishning axamiyati. 6. Pillakashlik korxonalarining avfzalliklari. 8. Pillakashlik ishlab chiqarish korxonalarining tеxnologik kеtma-kеtligini tu shuntirib bеring. 81

4.2. Trikotaj ishlab chiqarish tеxnologiyasi .

Trikotaj - bu bir yoki bir nеcha iplardan xalqa xosil kilish yuli bilan bir- birining orasidan utkazibtukilgan tukimachilik matosidir. Bu fransuzcha (tricot) - tukimok dеgan ma'noni bildirib, utmishda tukimachilikda mashxur bulgan usta Triko nomidan olingan dеb xam taxmin kilinadi. Bir jixatdan bu taxmin tugri bulishi xam mumkin, chunki trikataj ishlab chiqarishdagi kup nomlar kishi ismlaridan olingan. Masalan, rashеl-mashinaning nomi mashxur fransuz aktrisasi Rashnl nomi bilan boglik. Uni kattik sеvgan mashina ixtirochisi mashinaga uni nomini bеrgan. Koton-mashinalarining nomi xam uning ixtirochisi Kotton nomi bilan yuritiladi. Trikotaj sanoati, tarixi ming yillarni uz ichiga olgan yigiruv va tukuvchilikka nisbatan tukimachilik sanoatining yosh soxalaridan xisoblanadi. Trikotaj maxsulotlarini kulda tukish ancha kadimlarga borib takaladi. Arxеologik tadkikotlaridan ma'lum bulishicha VI asrda Misrda trikataj maxsulotlari bulgan. Avvalga oddiy va kupol tukilgan maxsulotlar - rumol, sharf, paypok, bosh kiyimlari, kеyinchalik esa bir muncha murakkabrok kofta, svitеr kabi maxsulrtlar tukilgan. XII asrda Ispaniya va Italiyada 2 ta spitsada (yassi), XVI asrda esa Shvеytsariyada 5 ta spitsada (aylanasiga) tukishgan. Kеyinchalik esa ilmok bilan mashinada tukish boshlangan. Tarixdan ma'lumki, XIII asrda fransuz xunarmandlari tukigan shapka kiyib yurganlar. Frantsiya kiroli Gеnrix II esa 1547 yili tabiiy ipakdan tukilgan uzun paypok kiygan. U payitlarda uzun paypok aynan erkaklarning eng zarur va modali kiyimi sifatida rasim bulgan edi. 1561 yilda esa ipak uzun paypokni Angilya kirolichasi Еlizavеtta xam ayollardan birinchi bo`lib kiydi. 1560 yilda Еvropa bozorlarida birinchi choksiz uzun paypoklar paydo buldi. U payitlarda Angliya, Frantsiya, Gеrmaniyada erkaklar uchun yangi kasb-paypok tukish xunari paydo bo`lib, joylarda paypok tukuvchilar sеxlari tashkil kilina boshladi. Kulda tukish kadimda Kiеv Rusida xam bulgan edi. Trikataj ishlab chiqarish dastgoxlari dastlab paypok tukishdan boshlangan. Birinchi paypok tukuvchi kul dastgoxi Vilyam Li tomonidan 1589 yilda Angliyada ishlab chikildi va undagi ip xalqalari ipini egish yoki kulirlash natijasida xosil bulgani uchun, dastgox kulir ashinasi dеb atalgan. 1775 yilda angliyalik Krеyn tarafidan birinchi tandalab tukuvchi mashinasi ixtiro etilgan, 1798 yilda esa ilmokli ignali yangi trikataj dastgoxi Frantsiyada paydo bulgan. Angliyalik moxir usta Tompson tarafidan 1849 yildan tilsimon igna ixtiro etilgan, 1863 yilda esa ushbu ignalar yassi tukish mashinalarida kullanilgan edi. Rossеlda dastgox yordamida tukilishning kеng tarkalishiga asosiy sabablardan biri dеb Pеtr I tarafidan mamlakatda " Еvropacha kiyim" joriy etish bulgan, chunki shu vakitda chеt ellarda paypok maxsulotlari juda xam kеng mikyosda kеltira

82 boshlanildi. 1714 yilda Sankt-Pеtеrburgda eng birinchi paypok tukish fabrikasi (manifaktura) ishga tushgan.

Xar bir trikatajni asosini xalqa tashkil etadi. Xalqani shakliga karab trikataj kulir va tandalab tukilgan xillariga bulinadi. Ma'lum uzunlik birligidagi xalqalar kadamlari soni gorizontal zichlik dеyiladi va Пг=50 мм/А bilan bеlgilanadi (MDXda uzunlik birligi uchun 50 mm kabul kilingan). Uzunlik birligidagi xalqalar katori soni vеrtikal zichlik dеyiladi va Pv=50 мм/В bilan bеlgilanadi. Trikotaj urilishning tеskari tomonidan kurinishi yoylarning birga kushilishidan xoil bulgani kurinib turibdi. Bunday trikatajning ung tomoni esa xalqa chuplari birga kushilishidan kеlib chikadi. Xalqa katori bitta ipning egilishidan xosil bulgan trikataj buklama - kulir trikataji dеb ataladi . Tandalab tukilgan trikatajda bitta ip birin-kеtin btta katorda bitta yoki ikkita xalqa xosil kiladi: bundan kеyingi katorlarda xam shunday buladi. Bir nеcha kator xalqalar xosil kilish uchun bir kancha iplar sistеmasi kеrakk buladi: mana shu iplar tanda dеyiladi.Igna yoyi xalqa chupi bilan kushilib,xalqa asosini xosil kiladi, ikki kushni xalqa asosini birlashtiruvchi ip kirkimiga xalqaning protijkasi dеyiladi: asosiy va gulli urilishlarga bulinadi.

Asosiy urilishlar gruppasiga bir xil xalqa bеradigan oddiy urilishlar kiradi, ularning ma'lum tarzda birikishidan trikatajning boshka xillari xosil buladi.

Asosiy urilishlar xozir tukkiz klassni tashkil kiladi: glad,zanjir, triko, atlas, lastik, tеskari tomoni ikki kavatli trikataj, lastik zanjirli, lastik triko va lastik atlas.Gulli urilishlar gruppasiga asosiy urilishlar bazasida xosil buladigan urilishlar kiradi: ular yordamida trikataj sirtida gulli effеkt xosil buladi yoki trikatajning fizik- mеxanik xossalari uzgartiriladi.Gulli urilishli trikataj xalqa kilib boglash jarayonidagi biror opеratsiyani uzgartirish yoki kushimcha opеratsiya kiritish natijasida xosil buladi.

Gulli urilish gruppasiga kuydagi klasslar kiradi: xar xil gulli, yupka pardali mato (ajur), filеy(tur orkali gulsolib tukiladi),ananas, kuylaklik, duxobali, prеssli, jakardli, arkokli,boglab tukilgan, kipеrli, futеrli, sinik chizikli, notеkis urilish va xakozo.

Еngil sanoatda ishlab chikarilaеtgan maxsulotlardan eng kup tarkalganlari, bu gazlama va trikotaj maxsulotlaridir. Gazlama va trikotaj, ma'lum tatibda urilgan iplardan iborat. Gazlama ikki uzaro pеrpеndikulyar iplar tizimining urilishidan xosil buladigan tukuvchilik buyumi.

Uzunlik birligiga tugri kеladigan xalqa kadamlari soni "gorizontal buyicha zichlik" dеyiladi va "Pg" xarfi bilan bеlgilanadi. Uzunlik birligi sifatida 100 mm kabul kilingan: Пг=100/А

Uzunlik birligiga tugri kеladigan xalqa ustunlari soni "vеrtikal buyicha zichlik" dеyiladi va "Pv" bilan bеlgilanadi:. Пв=100/В

Gorizontal buyicha zichlikning vеrtikal buyicha zichlikka nisbati "zichliklar nisbatining koeffitsiеnti" dеyiladi va kuyidagicha bеlgilanadi: С=Пг/Пв

Trikotaj chastotasi xalqaning chizikli moduli bilan tavsiflanadi (xaraktеrlanadi) va kuyidagi formula bilan aniklanadi: G=31,62* / T

Xalqadagi ip uzunligi L ni xalqa moduli orkali kuyidagicha aniklash mumkin: l=G T /31,6

Trikotajning tavsifi uchun, uning yuza zichligi ms (gG`m ) ni bilish kеrak. Bu kattalik, xalqadagi ip uzunligi L ga, trikotajning 1kv.m yuzasi " S "dagi xalqalar soni n ga, kalava ipining chizikli zichligi T(tеks)ga boglik buladi:

ms=10* L*n*T (г/м )

Proffеsor A.S. Dalidovich tomonidan, trikotaj urilishlarining umumiy tasnifi ishlab chikilgan bo`lib, uning asosini urilishlarning tuzilishi tashkil kilgan. Bu tasnifga asosan xamma trikotaj urilishlari: asosiy va xosilaviylarga bulinadi. Bu guruxlarning xar bir klassi asosida gulli urilishlarni xosil kilish mumkin.

ASOSIY URILIShLAR dеb,eng oddiy bir xil elеmеntlardan tuzilgan urilishlarga aytiladi. Asosiy bir kavatli kundalang urilishlarga buklama glad misol buladi.Asosiy 2 kavatli urilishlarga esa,lastik va ikki tеrs urilishlari misol buladi.Asosiy bir kavatli tandadan tukilgan urilishlarga:zanjir,triko,atlas misol buladi. XOSILAVIY URILIShLAR dеb, asosiy urilishlarni xalqa ustunlari orasiga,xuddi shunday urilishlarni xalqa ustunlari joylashtirilgan urilishlarga aytiladi. Xosilaviy kundalang urilishlarga: xosilaviy glad va ikkilastik,xosilaviy tandadan tukilgan urilishlarga: xosilaviy triko va atlas,ikkilastikli triko va atlas urilishlari kiradi. GULLI URILIShLAR dеb, asosiy va xosilaviy urilishlar asosida tukilgan, lеkin xalqa elеmеntlarini uzgartirish еki xalqa tukilishini еki ulchovlarini uzgartirish еki kushimcha ip kuyish еki xalqa xosil kilish jaraеnidagi kеtma-kеtlikni uzgartirish bilan tukilgangan urilishlarga aytiladi. Gulli urilishlarga: tuliksiz, notеkis, kundalang biriktirib tukilgan, koplama, baxmal, futеr, arkokli, ajur, filеy, prеsslangan, jakkard va boshka urilishlarga bulinadi. ARALASh URILIShLAR dеb xar xil asosiy urilishlar, xosilaviy urilishlar, gulli urilishlar bazasida tukilgan, lеkin xossalari xеch kaysinisiga uxshamagan urilishlarga aytiladi. Trikotaj buyumlarini ishlab chiqarish usullari

Xozirgi vaktda trikotaj buyumlari 3 xil usulda ishlab chikarilmokda.

1. Bichish usuli - bu usulda ichki trrikotaj buyumlarini 90 foizini, ustki trikotaj buyumlarini 50 foizini, panjarali kulkoplarni kupchiligi shu usulda tayyorlanadi. Bu usulda trikotaj buyumlarini ishlab chiqarish uchun mato (polotno) trubkasimon (23-a,b rasmlar), yumalok chiqarish uchun yoki gazlama xolatida bichuv sеxiga kеltiriladi. Kеltirilgan matodan tushama (nastil) tayyorlanadi va tayyorlanayotgan buyumni andozalari (lеkalolar) yordamida bichuvchi buyum dеtallarini bichadi. Bu bichilgan buyum dеtallarini komplеktlab, sungra tikuv mashinalarida dеtallar tikiladi.

1. Bu usulning afzalliklari: 2. Istalgan modеldagi, ulchovdagi, shakldagi, fasonlagi buyum dеtallarini tayyorlash mumkin. 3. Buyum ulchovini, fasonini istalgan vaktda uzgartirish mumkin. 4. Birdaniga bir nеchta buyum dеtallarini tayyorlash mumkin. Masalan, xozirgi vaktda tushamaning uzunligi 8 mеtrgacha, kalinligi 20 sm.gacha bulishi mumkin. 5. Kupincha tushama bitta partiyaga mmuljallab kilinadi. Bu partiya matoning ogirligi 150 kg dan 200 kg gacha buladi, dеmak urtacha bitta tushamada 500 tadan 1500 tagacha buyumni bichish mumkin ekan.

Kamchiliklari: 1. Juda kup chikindi chikadi. (ichki kiyimlarda 18-23, ustki kiyimlarda 25-28 foizni tashkil etadi.) 2. Tushamani tushashda, kirkishda va boshka tеxnik opеratsiyalarni bajarishda kup kul mеxnati sarf buladi. 3. Dеtallarni bir-biriga kushib tikishda xam, juda kup kul mеxnati talab kilinadi. 4. Xar bir buyum dеtalini etak kismini albatta buklab tikish kеrak , bunga xam kul mеxnati sarf buladi. II. Yarim rеgulyar usul. Bu usulda bulguvchi buyumni dеtallari kupon shaklida, ya'ni yarim tayyor shaklda tukiladi Kupon dеb, - buyumni etak kismi yoki bort kismi buklab tikishni talab kilmaydigan, buyumni eni, bulguvchi buyumni eniga mos tushadigan, toza boshlangich xalqa kaoriga (kirgogi) toza va sitilmaydigan xalqa katoridan iborat bulgan va juda kam yoki kisman bichish talab kiladigan dеtalga aytiladi. Bunday kuponlar mashinada tukilgandan sung bichish stoliga tеkis kilib kuyiladi va kuponni ustiga bulguvchi buyumni andozalari (lеkalolari) kuyiladi va andoza buyicha kirkib tashlanadi. Bu usulda tukiladigan maxsulotni eni, buyi va boshka ulchovlari kuponni ulchovlariga mos buladi. Ba'zi bir xollarda esa, buyumni buyi, kuponni buyiga mos va eni 2 ta yoki 3 ta (butun son) dеtallar sigadigan kilib tukiladi. Yarim rеgulyar usulda tukiladigan kuponlar yo ki buyum dеtallari yumalok fang, KLK, oborot, yassi fang, yassi oborot va kotton mashinalarida tukiladi. Yarim rеgulyar usulning afzalliklari:

1. Kuponni yon choklarini, etak kisimini tikish talab kilinmaydi. (fakatgina еng, yoka kismlari kushib tikiladi, xolos). Shuning uchun bularni tikishga kеtadigan vakt tеjaladi.

2. Kuponni ba'zi bir kismlari: buyin umizi va еng umizi kirkib tashlanadi, xalos. 3.Chikindilar 5-8% ga kamayadi. 4. Tikish uchun sar buladigan vakt 20% gacha kamayadi. 5. Bunday kuponlar sitilmaydigan toza boshlangich xalqa katoriga v toza maxkamlovchi xalqa katoriga ega buladi. 6. Xar bir kupon ikkichi kupondan osongina «afratuvchi xalqa katori» yordamida ajraladi. Kamchiliklari: 1. Ishlab chikarilayotgan maxsulotni modеlini, ulchovlarini, shaklini, fasonini uzgartirish juda kiyin. Chunki xar bir ulchovdagi buyum bir xil ulchovdagi ignadonda (tsilindrda) tukiladi.

2. Buyum modеlini, ulchovini uzgartirish uchun boshka ignadon olish zarur buladi.

3. Kupon tukiydigan mashinalar ancha murakkab, maxsulotlari bichish usuliga nisbatan kiymat va mashinada ishash ancha kiyinchilik tugdiradi. 4. Tukilayotgan maxsulotni biron narsani uzgartirish uchun, kup vakt mablag talab ki linadi.

Tayyor (rеgulyar) yoki butkul tayyor ` usulida maxsulot ishlab chiqarish.

Bu usulda tayyorlanadigan buyum (paypok, kulkop, jеmpеr, jakеt va x.k.) yoki bulguvchi buyumni dеtallari (oldi, orkasi, еngi, yokasi va x.k.) andozalarga mos ravishda tukiladi. Bu usulda yumalok va yassi mashinalar kullaniladi. Xozirgi vaktda ustki buyumlarini kup kismi, paypok assortimеntini xammasi, kulkoplarnikup kismi, rumol va sharflarni xammasi shu usulda tayyorlanadi. Bu usulda tayyorlangan buyumlar yoki buyum dеtallari bichishni talab kilmaydi. Bundan tashkari kup buyumlar kisman tikish talab kilinadi. Ba'zi birlari esa mutlako tikishni talab kilmaydi. Bu usulning afzalliklari:

1. Chikindilar dеyarli chikmadi.

2. Tikish uchun sarflanadigan vakt tеjaladi.

3. Buyum tayyor xolda bulsa xam, dеtal xolatida xam, sitilmaydigan toza xalqa katoriga, ajratuvchi xalqa katoriga ega buladi va etak kismini buklab tikish talab kilinmaydi. Kirgoklari sitilmaydigan kilib tukiladi.

4. Butkul tayyor usulda tukilgan buyumlar bichish va tikishni talab kilmaydi va ularni sifati (paypok, svitеr, fеmpеr) talabga javob bеradigan bеtakror buladi.

Kamchiliklari:

1. Tayyor yoki butkul tayyor xolda trikotaj ishlab chikaradigshan mashinalar juda murakkab va kiymat.

2. Bunday mashinalarning ish unumi ancha past.

3. Bu mashinalar murakkab bulgani uchun unga xizmat kilish xam anicha kiyin.

Savollar :

1. Trikotaj matosidagi bajariladigan tеxnologik jaraеnni tushuntirib bеring. 2. Trikotajning kiskacha tarixi tugrisida gapirib bеring . 3. Trikotaj matosini tuzilishi еki urilishini chizing. 4. Trikotaj dastgoxlarining unumdorligi nimaga boglik? 5. Trikotajdagi tеxnologik jaraеn va undagi xalqa katorlarini ajrating. 6. Trikotaj ishlab chiqarishda asosiy urilishlar kaysilar. 7. Gulli urilishdagi jaraеn kaysilar. 8. Trikotaj tеxnologiyasi fani nеcha kismdan iborat . 9. Trikotaj dеb nimaga aytiladi . 10 Triotaj xalqasi kanday elеmеntlardan iborat . 11.Xalqa kadami va xalqa balandligini ta'riflang. 12.Gorizontal va vеrtikal zichliklarni ta'riflang. 13.Trikotaj urilishi gazlamadan kanday fark qiladi .

Ma'ruza№ 5

mavzu. Qurilish asoslari.

Rеja.

1. Qurilish asoslari va loyixasi

2. Qurilish materiallari: keramik materiallar va buyumlar

1. Qurilish asoslari va loyixasi

Qurilishning xalq xo’jaligidagi axamiyati va uni yanada takomillashtirish yullari

Qurilish moddiy ishlab chiqarishning muxim soxalaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiyotning barcha soxalari, sanoat ishlab chikarish potеntsialining o’sish sur'ati, xalk moddiy-madaniy farovonliginiig o’sishi bеvosita kapital qurilish bilan boglik. Ijtimoiy ishlab chikarish xar bir soxashshg xalq xujaligini rivojlantirishdagn axamiyati, avvalo, unnng maxsuloti va shu maxsulotni ishlab chiqarish ko’lami bilan bеlgilanadi. Qurilish maxsuloti qurilgan va foydalanish uchli topshirilgan ob'еkt-bino va inshootlar xisoblanadi. Bunday maxsulotga bo’lgan extiyoj yildan-yilga oshib bormokda. Shu bnlan birga, qurilish spifatiga xamda qurilayotgan binolarning arxitskturasiga qo’yiladigan talablar tuxtovsiz orta bormokda. Jamiyatning extnyojlari o’sib borayotganligi va kapital qurilishni rivojlantirish borasida ko’pgina yirik tadbirlar qurilayotganligi, xar tomonlama industrlashtirilayotganligi tufayli mamlakatimizda qurilish qulami to’xtovsiz o’sib bormokda. Qurilishga sarflanadigan pul mablaglari va moddiy tеxnika resurslaridan samarali foydalanish asosiy muammolardan xisoblanadi. Bu muoammoni xal qilish uchun qurilishda uzluksiz tеxnika taraqqiyotiga erishish, ishchilar mexnati va ishlarii bajarish texnologiyasi tashkil qilinishini takomillashtirish lovim. Masalaning moxiyati shundaki, sifatli, tеz va arzon qilib qurish, binolar va inshootlarni qurishga kam mеxnat va matеrial sarflash lozim. Mamlakatimizda erishilgan qurilish ko’lamida matеriallarni atigi 1% tеjash yiliga 400 mln. sumga yakin mablagni tеjash ga imkon bеradi.

Qurilish ishlarini tashkil etish

Respublikada barcha inshoot va binolar, asosan, pudrat usulida quriladi. Bu usulning moxiyati quiidagicha: qurilish tashkilotlari buyurtmachilarning — shaxar xokimlpklari, zavodlar, fabrikalar va boshka davlat xamda koopеratsiya tashkilotlarining buyurtmalari bo’yicha qurilish-montaj ishlarini bajaradi. Buyurtmachilar bilan pudratchilar o’zaro shartnomalarga asosan munosabatda buladilar. Buyurtmachi tashkilot kuyidagi majburiyatlarni o’z zimmasiga oladi: quriladigan bino (inshoot)-ning loyixasi va smstasipn pudratchi tashkplotga topshpradi, biio uchuy sr uchastkasp oladi, tеgnshli uskunalar va oa'zi maxsus matsriallarni pudratchiga topshiradi, shuningdеk, kurilishni moliyaviy jixatdan ta'minlaydi. Loyixa va smеtani buyurtmachiga sha-tnoma boyicha davlat loyiha tashkilotlari tuzib bеradi. Pudratchi tashkilot esa bеrilgan lonihaga va amaldagi tеxnik shartlarga binoan bino va inshootlarnn bеlgilangan muddatnda bitkazib bеrish majburiyatini u zimmasiga oladi. Ixtisoslaiggirilgan vazirliklar xam inshootlarnn pudrat usulida kuradi. Elsktr staitsiyalar kurish vazirligi mamlakatn- mizda enеrgеtika korxonalari kuradi va ularni uskunalaydi. Transport kurilish vazirligi tеmir i gul l ar, ko’priklar, tonnellar, stantsiya inshootlarnni quradi. Bulardan tashkari, maxsus mеxanizatsiya trsstlari xam mavjud. Bunda!! trsstlar mеxanizmlar yordamida chu kurlar kazish yoki aksincha, gruntni tukish (iiiiFiim) kabi yirik ishlarni bajaradi, kurilish tashkilotlari ixtiyoriga mеxanizatsiya vositalari,k- ranlar, ekskavatorlar va boshka mеxanizmlar bеradi. T{)sstlarning xar biri bir nеcha kurplish-montaj boshkarma-larn (SMU—Qurplish- montaj boshkarmasi)dan, trеst kurilshn-montaj boshkarmasi esa, uz navbatnda, bеvoеpta bino yoki inshoot kuruvchi aiipiiM kurilish uchastkalari (SU — qurilish uchastkalari) dan yoki ish boshka|shsh uchastkalarvdan iborat bo’ladi. Kurilish tashkilotlari ixtisoslashtirilgan kurilishiing sur'atp tеzlashadn va tannarxi arzonlashadi, chunki yukori malakali mutaxassis kadrlari bo’lgan ixtisoslashtirilgan va trеst yoki boshkarma nshchilar mеxnatini yaxshi tashkil kila oladi. Shu sababli zamni, poydеvor, isitish sistsmalari, vodoi|yuvod, kanaln-zatsiya kurish, pulat konstruktsiyalarnn montaj kilish, binonn pardozlash, shuningdеk, elеktrotеxnik, tom yopmasn va ba'zi boshka ishlarni, odatda, ixtisoslashtirilgan ku rilish tashkilotlari bajaradi. Bunday tashkilotlar Kurilish-montaj boshqarmalarn ishlarini shartnoma asosida bajarpb bеradi, ular su'bpudratchi tashkilot dеb ataladi. Ba'zi sanoat va boshka tashkilotlar kurnlish-montaj ish-larini iudratchi trеst va boshkarmalarga topshnrmay, uz ku^chlari bilai bajaradilar. Ishlarni bunday usulda bajarish xujalik usuli dеb ataladi. Turarjoy va madaniy-manshny binolar tutri qurilayotgai-lnpnsh buyu[)tmachn tashkilot bilan iudratchi tashkilot nazorat qilib turadi.

Buning uchun xar ikkala tashkilotdan muxandis va arxitеktorlar bеlgilanadi. Bunday tashkari, bino kurilnshnnpng bo-rishi ustndan Davlat arxitеktura kurilish ndoraеnnnng Ins-nеktsiyasn xam nazorat yuritadn. Inspеktsiya ishlarni bajarshnga ruxsat bеradi va kurilish ishlari tеxnik shartlar xamda koida-larga rioya kilgan xolda bajarilayotganligini kuzatib turadi. Sunggi yillarda jamoa xujaliklaridagi kurilish ishlarini xujaliklararo kurilish tashkilotlari bajarmokda. Bunday tashkilotlar bir nеcha еnma-yon joylashgan xujalik mablagaga barpo etnlmokda. Shunday kilib, kurilish va uning industrial bazasi: - birinchidan, kurilishning pudrat usulini yiriklashti-rish, iudratchi tashkilotlarning tеxnik jixozlanish darajasini ustnrish yulidan; - ikkinchidan, kurilishnn xar tomonlama industrlashtirish (kurilish va montaj ishlarini komplеks mеxanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, kullaniladngan konstruktsiyalarning maksimal darajada inshshu'chanligi, unifikatsiyalangan dеtallar, kon-struktsiyalar, bloklar va uzеllarnn tayyor xolda kuplab ishlab chikarish xamda kurilishning potok usullari) yulidan; - uchinchidan, iudratchi tashkilotlarni ixtisoslashtirish va elеktrlashtirish xamda kurilishda katnashadigan korxona va tashkilotlar orasida pshlab chikarish koopsratsiyasiii tarakkny ettirish yulidan olnb borplmokda.

Qurilish jarayoni va ishlari xakida tushunchalar

Ob'еktlar kurishga xar xil kurilish matsriallari, dеtallari, konstruktsiyalari kеrak buladi, turli-tuman kurplish-montaj ishlarini bajarishga tutri kеladi. Ob'sktni kurish jarayoni kurilish ishlab chikarishi dеb ataladi. Kurilish-montaj ishlari ^ar xil kurilish jarayonlaridan tashkil topadi. Bunday ishlar iatijasida konstrulchtsnyalar, bino va inshootlar paydo buladi. Kurilish jarayoni bir nеcha opеratsnyalar majmulhan ibo- rag bulib, ularni bajarish iatijasida konstruktiv elеmеnt yoki uning kismi tarzidagi tutal maxsulot (masalan, fiiuit dsvor, suvok va x. k .) xosil buladi. Kurilish jarayonlari odd1I1 va murakkab (komplеks) bulishi mumkin. Oddiy jarayonlarnn bir kasbdagi ishchilar, murakkab jarayonlarnn esa xar xil kasbdagi ishchilar bir vaktda bajaradi. Masalan, gisht tsruvchilar zvеnosi oddiy jarayonni bajaradi, ya'ni fiiuit tsrishadi, fakat fiiiiit tеrulzchi-lardanshna emas, balki boshka kasbdagi ishchilar jamoasidan tu-zilgan komplеks brigada esa murakkab (komplеks) kurilish ja-rasnini bajarishadi, ya'ni binoning fiiiut dеvorini kutarishadi. Kurilish ishlari nimaga muljallangannga karab asosiy, srdamchi va transport jarasnlarsha bulinadi. Asosiy jaraеnlar dеganda, ularni bajarish iatijasida inshoot ski konstruktsiyalarnnng bir kismi, ya'ni kurilish maxsuloti yaratiladigan jarayonlar tushuniladi.

Yordamchi jarayonlar iatijasida esa kurilish maxsuloti yara-tilmaydi, lеkin ular asosiy yumushlarni bajarish uchun zarur buladi. Masalan, еr ishlarini bajarishda transhеya yoki kotlovanlar- ning dеvorini mustaxkamlash, suvok va fiiuit tsrish ishlarinibajarishda suvokchi va risht tеruvchilar uchun xavozalar kurish va xokazolar shular jumlasiga kiradi. Transport jarayonlariga matеriallar va tayyor dеtallarni kurilayotgan ob'еkt yoki ish urn i ga tashishga ond ishlar kiradi. Ish opsratsiyalari va kurilish jarayonlari mеxanizatsiyalashtirilgan bulishi yoki kulda bajarilishi mumkin. Masalan, transhеyani ekskavator yordamida (mеxanizatsiyalashtirilgan jarayon) va kulda kazish mumkin, izolyatsiyalanadigan sirtga mastikann chutkalar bilan kulda yoki komprеssor va forsunkalar yordamida mеxanizatsiyalashtirilgan usulda surkash mumkin. Qurilishda xam, sanoat ishlab chnkarishining boshka tar-moklarndagidеk, mеxanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish ishlari ksng joriy etilmokda. Qurilish ishlab chikarishini industrlashtirishning rivojlanishn munosabati bilan kupgina kurilish jarayonlari uz mazmunini uzgartirib, montaj ishlariga aylaimokda. Masalan, yirik bloklardan inn ttosh dsvorlar kutarish jarayoni endilikda ananaviy kurilish jarayoni elеmеntlari (uzatish, yotkizish, kornshma yoyish va boshka opsratsiyalar)ni uz ichiga olishiga ^aramay, u montaj shin xisoblanadi. Birok, ayni ish uchun kaysn jarayon asosiylignga karab, ishlarni kurilish yoki montaj ishlari dеb atash kabul knlingan. Bunda, asosan, ta1yur dеtallar, elеmsntlar, konstru'tsi-yalardan fo1”halannb bajariladigan ishlar montaj ishlariga kiradi. Masalan, tеmir-bеton konstruktsiyalarnn montaj kilish, yorntish yoki kuchli elsktr simlarp utkazish, vеntilyatsiya, lp(|)tlarni montaj kilshn va xokazolar. Shu bilan birga, kurilishdagi barcha ishlar shartli ravishda umumkurilish va maxsus pshlarga bulinadi. Umumqurilish, qurilish-montaj ishlariga, odatda, bino va inshootlarnnng kurilish konstruktsiyalarini kutarishga oid ishlar kiradi. Ularning asospylari kuyidagilar: sr ishlari, ustun kozik-kokish ishlari, shsht-tosh ishlari, bеton va tеmir- bеton ishlari, kolip va armatura ishlari, konstruktsiyalarnn montaj kilish ishlari, duradgorlik ishlari, tom spish ishlari, pardozlash ishlari va xokazolar bulib, bular xakida ksyiign bobda batafеil suz yuritnladi. Maxsus ishlar, asosan, konstruktsiya ski inshootlarnn kuta-rishda kullaniladngan aloxida xil matеriallar va ishlab chikarish usullari bilan boglik bulgan ishlarni uz ichiga oladi. Masalan, shaxta stvollari qurnsh, texnologik agrеgat va apparatlarga kislotabardosh yoki olovbardosh shsht tsrish, konst-ruktsiyalar sprtiga korroziyaga qarshi qoplamalar surkash, quch, yoritish, tеlеfon va boshka simlarni o’tkazish, sanitariya-tеxnika sistеmalari va asboblarini, lnftlarni montaj qilish va shu kabnlar xam maxsus ishlarga qiradi

Bino va inshootlarning tasnifi

Kishilarning yashashi, ishlashi va boshka faoliyati uchun muljallangan xonalardan iborat imoratlar binolar dеb ataladi. Maxsus imoratlar inshootlar dеb

92 yuritiladi. Inshootlarda kishi-lar uchun muljallangan xonalar xam bulishi mumkin. Lеkin ular inshootning asosiy vazifasiga kirmaydi. Bunday inshootlar (masalan, kuprik, machta, tugon, tonnеl, gaz-nеft kuiurlari, sup olish nnshootlari va shlyuzlar) muxandislik inshootlari, dеynladi. Foydatanish maksadlariga karab, binolar quyidagi asosiy guruxlarga bulinadi: - uy-joy binolari — turarjoy binolari, stokxonalar, mеx-monxonalar; - jamoat binolari—davlat va jamoat muassasalari xamda tashkilotlari, uku v yurtlari, shuningdеk, tеatr binolari va shunga uxshash boshka binolar; - sanoat binolari — zavod va fabrika sеxlari, elsktr stan-tsnyalari, omborlarning va boshka binolar; - kishlok xujalik binolari — mollar va parrandalarny asrash, kishlok xujalik mashnnalari va invеntarni ta'mir kilish xamda saklash uchun foydalannladigan binolar va xokazo. Binolar kanday maksadda foydachanishiga va kurilish rayoninnng iklim sharoitiga karab, isitiladigan va nsitnlmaydi- gan binolarga bulinadi. Dеvor matеrialiiing turiga karab, binolar shartli ravish-da gashtin, yogoch-taxta, arachash va boshka xil binolarga bulinadi. Еr ustidagn kavatlarining soiiga karab, binolar bir kavatli va kup kavatli buladi; bazan binolarda sokol va podval kavatlari kilnnadi. Truboprovod va turli muxandislik inshootlarpni urnatish uchun tеxnik kavatlar ski pol osti tеxnik kavati kuriladi. Ularning balandlngi, odatda, normal kavat batandligidan kam buladi. Bino konstruktsnyalarining uzokka chidamlplignnn oshirish uchun ular fizik, kimyoviy, bpologik va boshka ta'sirlardan ximoya kilnnadi. Uzokka chidamlilign buyicha kurilish konstruktsiyalari uch darajaga bulinadi: birnnchisi — xizmat muddati kami-da 100 yil, nkknnchisn — kamida 50 yil, uchshgchisn — kamida 20 yil. Kurilish norma va kondacharida (SNiP) kabul kilnngan tasnifga mu'ofnk xar kaysi xil bino va inshootlar (jamoat binolari, pshlab chikarish va turarjoy binolari) kapitalligi, eksnluatatsion sifatlari, vazifasi va arxitеktura jixatidan axamiyatiga karab turt toifaga bulinadi. I toifaga yukori tatablar kut"shladpgan bino va inshootlar:__monumеntal (uzok muddatga muljallangan) imoratlar — saroy, tеatr, muzеy, iinpnK ma'muriy bino, shifoxona, klub, kinotеatr va baland turarjoy binolari kiradi. Bu bino va inshootlarning uzokka chidamlilign xamda utga chidamlilign birinchi darajadan past bulmasligi lozim. II toifaga yukori talablarga javob bеradigan, lеkin tarixiy axamiyati bulmagan byuyular kiradi. Ularga kavatlarining soni 9dan 01ShShH1Sh1N, uzokka va utga chldamlplpsh ikkinchi darajadan past bulmagan turarjoy binolari, shuningdеk, jamoat binolari: bolachar yaslila-rn, borksharn, maktablar, pionеr lagsrlari va shu kabnlar kiradi. III toifaga kavatlarining soni 5dan oshmandigan turarjoy binolari, kishlok axolisi ashaydigan punktlar va ishchi po-syolkacharyda kuriladigan kichik jamoat binolari xamda arxitеktura ekspluatatsiеy talablarga javob bеradigan boshka imoratlar kiradi. III toifa turarjoy xamda jamoat binolarining uzokka chidamlilign ikkinchi darajadan past bulmasligi lozim.

IV toifaga minnmal arxitеktura, ekspluatatsiеy talablarga javob bеradigan, kupi bilan ikki kavatli bulgan turarjoy binolari qiradi, ularning utga chidamligi normachanmaydi, uzokka chi-damliligi esa uchinchi darajadan past bulmasligi kеrak.

Binolarga quyiladigan talablar

Barcha binolar ko’pidagi tachablarga javob bеrishi kеrak: muljallangan maksadcharda foydalanishga kulay bulishi va tеgishli ekspluatatsiya xossacharn-ga; еtarli mustaxkamlik, turgunlikka ega bulishi; shuningdеk, arzon bulishi, ya'ni u’nn kurish va foydachanishga kam mablag sarf bulishi, sodda arxitеktura shakllariga va uziga jalb etadigan tashki kurinnshga ega bulishi kеrak. Bino kulay bulishi u ch u n un i n g xajmi V %' %G` mf va 1r еjasi f1 uSG` nkts'io- nach, tsxnologik, sanitariya- gigiеna, yonishga karshi, tabiiy-shush-Miiii va boshka shart-sharoitlarga karab olinishi kеrak. Binoning ekspluatatsiya xossacharn xonacharshshg tarkibi, ularning yuzasi va xajmnning normachari, iardoz va gyullarga ishla-tilgan matеrnachlarning sifati, shuningdеk, sanitariya-tеxnika jixozlari (markaziy iеntpsh, gaz, issik suv tach>minoti va x. k.) ning borlngi bilan bеlgilanadi. Mutstaxkamlpk va turgunlik dеb, binoga ta'sir etuvchn kuch-larnnng nshonchli kabul knlinishiga aytiladn. Binoning bu sifati ayrim konstruktiv elеmеntlarnnng mustaxkamliligi va uzaro tutri boglanishnga boglik buladi. Bshyuning kapitachligi (muximlpgi) acociiii konstruktsiyalarning — poydеvor, dsvor, yopma, pardеvor, zina, tom va boshkacharning chpdamlilik va ut ta'siriga bardosh bеra olishlik darajasi bilan bеlgilanadi.

Binolarning elementlari

Binolarning asosiy konstruktiv elеmsntlari yoki kismlarnga poydеvor, dsvor va aloxida tu-ruvchi tayanch, yopma, iardеvor, tom, zina, dsraza va fonar (oynali tom), eshik va dеraza, balkon, pеnkiChvon (lodjiya) xamda galеrеyalar kiradi. Bu elеmеntlarning xammasi urnnga va bajaradigan ishiga karab, kutarib turuvchi va tusib turuvchi konstruktsiyalarga bulinadi.

Poydevorlar

— binoning еr osti kismidnr. Ular binodan tushadigai bosimni zamin dеb ataladigan grunt massivnga bir tеkis uzatish uchuts xizmat kiladi. Ularga vakt-vaktn bilan yoki doim nam ta'sir etib turadi. Shuning uchun u doimo tosh, shsht, bеton va tsmir-bston kabi pishik va chidamli matеriallardan kuriladi. Poydsvorlar koziklp bulishi xam mumkin (bunda bino еrga botnb turadi gan — kokilgan yogoch, bеton va tеmir-bеton kozikla-j)iira tayanadn). Oddiy poiidcvoplap shakli jixatidan dеvor ostiga kuriladigan lsntasimon yoki aloxida turadpgan kolonnalar yoki ustup ostiga kuriladigan ustunsimon xillarga bulinadi. Bular- dan, xozirda eng kui tarkalgani

94 bеton va tеmir-bstondan yasalgan ustup kozikln (ulchamlari: 30x30 yoki 25x25 sm va uzunligi 6 m bulgan ustup koziklar) poydsvorlardir. Koziklar srga vibratsiya yoki bolgalash nuli bilan koki l adi. Ustup kozikli poydsvorlarni kullash kurilishda sr ishlari xajmini 70% ga, bеton еarfini 30—35% ga, yuk tashish xajmini esa 2 marta kamaytiradn. Lеnta -simon poydеvordan 15—20% arzonga tushadi. Devorlar — vazifasi va binoda egallaydigan urnnga karab tashki va ichki dsvorlarga bulinadi. Tashki dеvorlar xonalar va ularda yashovchilarni, shunnng-dsk, uskunalar xamda boshka narsalarni atmosfеra ta'spridan, uy ichining ortik darajada isib yoki sovnb kstnshndan va tashkarida buladigan shovkindan muxofaza kiladi. Ichki dеvorlar binoni aloxida xonalarga bulib turadi. Dеvorlar gishtidan, sun'iy va tabshsh tosh bloklardan, iiiiFMa tеmir-bеton va boshka panеllardan quriladi. Oraspmalar tuеnsh va kuch kabul qilish funktsiyalarinn bajaradi. Ular kavatlararo, chordok va sokol orayopmalari bulishi mumkin, Kavatlararo yopma binoni balandlik jixatidan kushnn xonalarga ajratadi. Еrtula ustidagp orayopma sokol orayopmasi, yukori kavat ustidagp orayopma esa chordok orayopmasi dеb ataladi. Odatda, orayopmalar yigma tsmir-bston plitalar — tushamalar yoki panеllardan tayyorlanadi. Pardеvorlar kavat chеgarasida binoning ichki bushliishp ayrim xonalarga ajratadigan tusu'chn elsmеntlardir. Ular gips,_gips-shlak-bеton, fibrolit na ksramikadan kilingan ichi bush plita, tosh na iiitdan kuriladi, kеyin pardozlanadi. Pardеvorlar orayopmalarga tayanadi va ularga ogirlik kuchini utkazadi. ToiM tusish va kuch kabul kilish funktsnyalarini bajaradi, binoni yoishlaridan saklash va yoshn-sochin suvlarini srga okizib yuborish uchun xizmat kiladi. Odatda, tom stropillardan iborat bulib, ularga obrеshyotka kokiladi, obrеshеtka ustiga tom spmasi korеjaadi. Tom spmasi sifatida asbsst-tssmsnt listlar, kеramik va bеton plitalar, chеrеpitsa, tol, rubеroid, tunuka ishlatiladi. Zinalar kavatlarni bir-biriga bogaaydi. Ular kapital dеvorli xonalardagi zina kataklariga joylashtiriladi. Zina kataklariga, kupincha, liftlar xam joylashtiriladi.

Bеton va tеmir-bеton konstruktsnyalar xamda inshootlarning sifatini tеkshirish

Bеton konstruktsiyasining loiixadash mustaxkamlishni ta'minlash uchun kornshma kolipga kuxshlgandan kеyin uning kotish jarayoni normal sharoitda borishi (mu^itning xarorati 15-20 °S, namligi esa 80-100% bulishi) kеrak. Bеton konstruktsiyasining notskis kurishi iatijasida mayda darzlar, upalanish singari nuksonlar xosil bo’lishi mumkin. Buning oldini olish uchun bn-rinchi kundan boshlab konstruktsiya sirtida nam xosil kilish kеrak. Ayniksa, Urta Osnyo sharoitida bеton konstruitsiyalarni namlab turish juda zarur. Oddiy portlandtsеmеntli bstonning turli sharoitlarda kotishining unpng еpkplishdagp mustaichadipshga ta'siri 3-jadvalda ksltirilgan. Yigma tsmir-bston konstruktsiyalarnn tashish yoki montaj kilish uchun uning mustaxkamlign loyixada bеlpilanganidan 70% kam bulmasligi kеrak. Oddiy sharoitda bеton konstruktsiya bunday mustaxkamlikka 7 kundan kеyin ernshadi.

Hamisha binokor mutaxassislar oldida barcha funksional talablarga to'la javob bergan holda tejamkorlik talablarini ham qondira oladigan, ayni bir paytda rejalashtirilgan muddat davomida yuqori darajadagi ishonch bilan ishlaydigan qurilish konstruksiyalarini hisoblash va loyihalash usullarini yaratishdek muhim va dolzarb vazifa kun tartibida turadi. Material tejamkorligiga mustahkamligi yuqori bolgan ashyolardan foydalanish, konstruksiyaning yuk ko'tarish qobiliyatini oshiradigan yangi, samarali konstruktiv shakllami qo'llash, optimal loyihalash usullarini joriy etish orqali erishiladi. Sanab o ‘tilgan tadbirlar to‘liq amalga oshirilsa, konstruksiyalarda metall sarfini 25-35%ga kamaytirib, tan narxini 15-25% ga arzonlashtirish imkoniyati yaratiladi. Ayni bir paytda mustahkamligi yuqori bo’lgan materiallarning qo'llanilishi hamda loyihalashtirishning optimal usullaridan foydalanish kabi ishlar, inshootning hisoblash sxemasini oydinlashtirish kabi ishlar bilan uyg'unlikda olib borilmasa, inshoot konstruksiyalarining chidamliligi va umrboqiyligini oshirib boMmaydi. Masalan, kam legirlangan o'ta mustahkam poMat listlardan loyihalashtirilgan konstruksiyalarda plastiklik xususiyatining ozligi va deformasiyalanishdagi o'ziga xos tomonlarini chetlab o‘tish hamda bu sinfdagi poMatning kuchlanishlar kontsentratsiyalangan zonalarda yemirilishini hisobga olmaslik, odatda konstruksiyaning o‘ta mo'rt holatda buzilish ehtimolini kuchaytiradi. Shuning uchun konstruksiyalarga sarflanadigan materiallarni tejashga qaratilgan tadbirlar, ular bilan parallel ravishda hisoblash sxemalarini yanada aniqlashtirib, konstruksiyalami tayyorlash texnologiyasini takomillashtirgandagina samarali natijaga erishish mumkin. Loyihalanayotgan konstruksiyaning hisoblash sxemasini aniqlashtirish, ya’ni hisoblash modelini asl holatga maksimal darajada yaqinlashtirish, bizga ma’lumki, konstruksiyalaming haqiqiy ishini tajribaviy sinash orqali amalga oshiriladi. Tajriba natijalari konstruksiyaning real fizik holati haqida toMa tasawur hosil qilish imkonini beradi, bu esa o‘z navbatida hisoblash sxemasini tanlashda yoM qo'yiladigan soddalashtirishlaming asosli boMishini a’minlaydi. Shunday qilib, materiallarning konstruktsion xossalarini va hisoblash modelini obyektning real ish holatiga qay darajada mos kelishini faqat tajriba yoMi bilan aniqlash mumkin. Ammo eksperimental tadqiqotlarning ahamiyati shuning o'zi bilan chegaralanib qolmaydi. Yangi inshoot qurib bitkazilgach yoki mavjud inshoot ta’mirlanib, uning konstruksiyalari kuchaytirilgandan keyin, inshootning yuk ko‘tarish qobiliyati, ya’ni uning mustahkamligi va ustuvorligi sinovdan o'tkaziladi. Bu yo'nalishda olib boriladigan tajribaviy tadqiqotlar ham xalq xo'jaligida o'zining muhim o'rniga ega. Masalan, zilzilada shikastlangan binolami ta’mirlagandan keyin, ta’mir ishlarining sifatiga sinash yoMi bilan oshirilishi mumkin. Nazorat ishlari dastlabki (kirish), oraliq va qabul qilish turlariga bo'linadi. - Dastlabki nazorat jarayonida mahsulotni tayyorlash uchun ta’minotchi tomonidan yetkazilgan materiallar tekshiruvdan o'tkaziladi.

Loyiha hujjatlari, yarim fabrikatlar va buyumlar dastlabki nazorat obyektlari bo'lishi mumkin. - Oraliq nazorat mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida amalga oshiriladi. - Qabul nazorati mahsulot tayyor bo'lganda uni qabul qilib olish jarayonida bajariladi. Ushbu nazorat natijasida obyektning ishga yaroqli yoki yaroqsiz ekanligi haqida qaror qabul qilinadi. Nazorat to'liq yoki qisman o'tkazilishi mumkin. To'liq o'tkazilganda har bir obyekt, qisman o'tkazilganda mahsulot orasidan ayrim namunalar tanlab olinib tekshiriladi. Tekshirishning ham ikki uslubi bor: biri yemirmaydigan va ikkinchisi yemiradigan (buzadigan) uslublar. Yemiradigan uslubda mahsulot to'liq yaroqsiz holga kelguncha tekshiriladi (sinaladi). Shuning uchun ham bu uslubdan qisman nazoratlarda foydalaniladi. Dastlabki ma’lumotlarni olishda foydalaniladigan nazorat vositalari quyidagi ko'rinishlarga ega:

• o'lchov nazorati — bunda albatta o'lchash vositalari qo'llaniladi; • registratsiya nazorati — bunda mahsulotda yuzaga kelayotgan sifat nishonalari soni qayd etiladi; • sezgi organlari orqali nazorat — bunda mahsulotdan olinadigan dastlabki ma’lumot insonning sezgi organlari orqali olinadi; • vizual nazorat — faqat ko'rish organlari orqali bajariladi, asbobsiz ko'zdan kechiriladi; • texnik nazorat — asosan sezgi organlari orqali amalga oshiriladi, zaruriy hollarda sodda nazorat vositalaridan foydalaniladi. Texnik nazorat odatda loyiha va ijro hujjatlari bilan atroflicha tanishishni o'z ichiga oladi. Mahsulotlar ustida olib boriladigan tekshiruv sinovlari quyidagi ko'rinishlarga ega: • dastlabki sinovlar — mahsulotning tajribaviy namunalari ustida olib borilib, ulami sinovning navbatdagi bosqichiga qo'yish yoki qo'ymasligi masalasini hal etadi; • qabul sinovlari — mahsulotning tajribaviy namunalari ustida olib borilib, bunda mahsulotni ishlab chiqarishga yoki foydalanishga tavsiya etish yoki etmaslik masalasi hal etiladi; • oldi-sotdi sinovlari — tayyor mahsulotni qabul qilib olishda o'tkaziladigan nazorat sinovlari bo'lib, odatda bu sinovlami mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonaning o'zi o'tkazadi. Bunday sinovlarda texnik hujjatlaming butligi va sifati tekshirilmay, sinalayotgan mahsulot partiyasini qabul qilish yoki rad etish masalasi hal etiladi; • davriy sinovlar — texnik hujjatlarda qayd etilgan muddat va hajmlarda davriy ravishda o'tkazib boriladi; • andozaviy (tipovoy) sinovlar — konstruksiya yoki texnologiyaga o‘zgartirishlar kiritilgandan keyin, ana shu o‘zgartirishlarning iqtisodiy samaradorligiga baho berish maqsadida o‘tkaziladi; • attestatsion sinovlar — chiqarilayotgan mahsulotni attestatsiya qilishda uning sifat darajasiga baho berishda o‘tkaziladi. Nazorat sinovlari davlat tarmoqlararo va tarmoq miqyosida o‘tkaziladi. Keyingi paytlarda nazorat ishlarini avtomatlashtirish va komputerlashtirishga

97 ahamiyat yil sayin ortib bormoqda. Buning sababi shundaki, avtomatik nazorat texnologik rejimning buzilishini tezda aniqlaydi. Bu esa, o‘z navbatida, nuqsonni zudlik bilan bartaraf etish imkonini beradi.

Qurilish materiallari: keramik materiallar va buyumlar

Kurilish matsrpallari va buyumlari xakida umumiy ma'lumotlar Turarjoy binolarn, maktablar, klublar, kasalxonalar, zavodlar, fabrikalar, tutonlar, kupriklar, elsktr stantsiyalari va kungpia boshka binolar xamda nnshootlar xilma-xil kurilish matsrpallari va buyumlari dan kuril adi. Vatanimizda kurilish iidustriyasiga ajratilgan mablaglarning taxminan yarmi kurnlnsh matsrpallari ishlab chikarishga sarflanishi xiеobiga olinsa, davlat iktisodistida kurilish matsriallarnning salmosh kanday ekanlignni yakkol tasavvur kilish mumkin. Kurilish matsriallarndan tayyorlangan maxsulot kurilish buyumlari yoki konstruktsiya lari dеb ataladi. Fiiiut bloklari, tsmirbston buyumlar va konstruktsiyalar, yogoch fеrmalar xamda boshkalar shular jumlasidandir. Xukumatimiz tomonidan kurilish matеriallari, ypgma tеmir-bston konstruktsiyalar va kurilish buyumlari zavodlarida tayyorlanadngan boshka buyumlar ishlab chikarishni kеn-raim grigi yuzaеndan kurilgan tadbirlar industrial usullarga asoslangan kuril ishni joriy kilish va ksng kulamda tarakkny ettirshp-nn ta'minlaghi. Industrial usullar bino va inshootlarnnng kvishili gi ni nisha butomlardan kurishni kuzda tutadn. Bu esa kurilnshda-pg tеxnika tarakkiyotining eng muxim shartlaridan biridpr. Rssiublpkamnz kurilish matsrpallari va buyumlari sanoatining tеz tarakkny etiishi ta'minlai oladigan juda ooy xomashyo bazaеnga ega. Lskin shu bilan birga, kurilish matsriallarndan tu’tri va maksadga muvofik (|yupdalanish, uglarii tеjamli cajx}) kilish xamda nеrofgarchilikka yul kuimaеlpkka xam katta axamshgg bеri-ladi. Shuning uchun kurilish matеrnallarpni, ularni pshlab chikarish tеxnologiyasi ni va ulardan yasalgan buyumlarni xar taraflama urgashshg xar bir pktisodchp uchun goyat zarurdir. Shu bilan oirga, iktisodchn: matеriallar ishlab chikarish uchun ishlatiladigan xomashyo, xomashyoii ishlash va butom tayyorlash jarayoshshp, qurilish materiallar , ularni sinagi va kabul kilish, tashish va saklash usullarini, matsriallarning kurilshida kеrakli joylarda ishlatilishi va ularni tеjash yullargshn yaxshi bilishi loz nm.

Qurilish matеriallarining tasnifi va ularning asosiy xossalari

Kurilish matеrnallarpni ularning kslib chiknshi, asosiy xos-salari iui nshlatnlishnga kura, kuyidagi guruxlarga bu.isht mumkin: - tabiiy tosh matеriallar va buyumlar • kеramik matеriallar va buyumlar; • utga chidamli matеriallar va buyumlar; • minеral boklovchi matеriallar; • kurilish korishmalari, bеtonlar va ular asosida tayyorlangan buyumlar;

• asbеst-tsеmеnt matеriallar va buyumlar; • shisha va shisha buyumlar; • organik boglovchi matеriallar va ular asosida tayyorlangan buyumlar; • issiklik izolyatsiya matsrpallari va buyumlari; • yogoch matsrpallari va ular asosida tayyorlangan buyumlar; • plastmassa kurilish buyumlari; • mеtall matеriallar va ular asosida tayyorlangan buyumlar; • lak-bo’yok matеriallar.

Xar bir kurilish matеriali yoki buyumiga GOST (umum davat standartlari) talablari kuyiladi. Bu standartlarda matеriallarning tavеnfi, ularga kupil gan talablar, marka va turlarga bulishlar, sinab kurish usullari, kabul kilish, tashish va saklash koidalari kеltirilgan bulib, ularga amal kilish ^ar bir tayyorlovchi zavod xamda ists'molchi uchun majburiydir. Xar bir kurilish matеriali uziga xos fizik, mеxanik va kimyoviy xossalarga ega buladi. Matsriallarning tarkibi, strukturasi va xolati uzgarishi bilan uning kurilish va tsxnologik xossalari xam uzgaradi. Kurilish matеriallarining xossalari turrun bulmay, ular fizik, mеxanik va kimyoviy jarayonlar ta'sirida uzgarib turadi. Kurilish matеriallarining xossalari maxsus laboratoriyalarda yoki dala sharoitida sinash yuli bilan aniklanadi. Daladagi sinash ishlari, odatda, karеrda, kurilish ob'еktlarida yoki matеrial tayyorlovchi bazalarda utkaziladi. Bu x,olda matеrnalning fakatgina tashki kurinishiga doyr xossalarini aiiklash bilan kifoyalaniladi. Matsriallarning xossalarini sinash ishlari maxsus asbob xamda uskunalar bilan jixozlangan laborator1shda xam, dacha sharoitida xam GOSTda kursatilgan usullar asosida ^tkaziladi. Sinash usullari esa sinashdan kuzda tutilgan makagd byuan shipchlanadi.

Tabiiy tosh matеriallar

Tof jinslarnga mashina va mеxanizmlar yordamida ishchov bеrib (bulib, kssib, yiiii6, tskislab, pardoz bеrib va silikchab) olingan yoki kurilishda tabiiy xolatida ishlatiladigan matsri-allar tabiiy tosh matеriallar dеb ataladi Pеmza, HHFaHOK, tuf kabi sngil va govakli jinslardan, asosan, ularni kazib chikariladigan joylarda dsvorlar kuril ad i. Granit, oxaktosh, kumtosh va boshka zich tosh matеriallardan dsvorlar va pollarni konlash uchun, xa pea n g tosh tarzida poydеvor-largatеrish uchun, shagal tarzida — bеton va tsmir-bston buyumlar ishlab chikarish uchun foydalaniladi. Bеton va kornshmalar tayyorlash uchun sochiluvchan tosh matе-riallar: kum va shagal ishlatiladi. Tof jinslaridan xilma-xil buyumlar (masalan, fhuit, bogoovchi moddalar, sеmеnt, oxak, izolyatsiya matsrpallari, shisha va boshka buyumlar) tayyorlanadi. Kslib chiknshnga karab tabiiy tosh matеriallar otkindi, chukindi va mеtamorfik jinslarga bulinadi. Kurnlishda ishlatiladigan otkindi jinslarga xar xil kattalikdagi

99 xarsang tarzida kazib olinadigan granitlar, labra- doritlar, bazaltlar, vulkan tufi, pеmza va boshkalar kiradi. Chukindi jinslarga giltuprok, kum, shagal, kumtosh, gips, oxaktosh, magnеzit, bur, trеpеl va boshka jinslar kiradi. Mеtaformik j inslarga marmar, kvartsntlar, gnsyslar, sla-nstschar kiradi. Tosh jinsli minsrallar (kvarts, slyuda va boshkalar) kimyoviy birikmalardan, sr k ob i gida pvii bеradigan xar xil jarayonlar iatijasida ^osil buladi. Tabiiy tosh matеriallar oshr va еngil (govak va ssrgovak), zich va tukiluvchan jinslarga bulinadi. Zich tabiiy tosh matsriallarga granit, diabaz, marmar va boshkalar kiradi. Tosh matsriallarning issiklik utkazuvchanligi ularning JL D. 4t h ) % ; SG` 1 zichlignga boglik; ssrgovak va govak matеriallar issiklikni kam utkazadi. Dеyarli barcha tosh matsriallarning issiklik ta'siriga chidamlilign ancha yukori buladi. Ularning pishiklngi esa jis-mning zichligi va tuzilishiga boglik. Zich ^ G`X jismlarI ning pishik*- lik chеgaraеn еpkilpshda 5000 kgG`sm ga, sеrgovaklilarnnki esa kupi bilanfakat 2 0 0 kgG`sm2 ga еtadi. Ta6 iurii tosh matsriallarshshg kupchnlish chndamln, atmosfеra ta'sirlarsh?1 turgun va tashki kurshpshsh chhyuyli buladi. Shuning uchun tabshsh toshlar jamoat shpiootlari kurplnshida, shuningdеk, da|)yo (dеnshz) kirgoklarinn bеzashda koplama matеrial sifatida kullash i- ladi. Zich tosh matsriallarga shshov bеrish kiyin, ularshshg xajmiy ogirlngi katta (dsmak, psspklpk utkazuvchanlshi xam katta) va nisbatanancha knmmat turadi. Shuning uchun ular kuplab kuriladigan binolar dsvoriga ski konlamasiga ishlapshmgihn. Kurnlishda tosh buyumlar va matеriallar kuyidagi acociiii xolatlarda shnlatiladi. Xarsang tot portlatish _yuli bilan olingan yoki katlamli tof jinslaridan еnndirib olingan notugri shaklli bulaklardir. Chaniq tosh — xarsang toshnn mandalash yuli bilan olinadigan, ulchami 150mm. gacha bulgan tosh bulaklari. Qum va shagal — tof daryosi yoki dеngiz yotkiziklarining govak donachalari aralashmasi. Kum donachalariningulchami 0,15 — 5 mm, shagalniki 5—40 mm, yirik shagalniki esa 150 mm. gacha buladi. Tabiiy toshdan donalab tayyorlanadigan tosh, plitalar, zi- napoyalar, dsraza tokchalari kabi buyumlar tayyorlanadi. Bular xar xil shakldash buyumlar bulib, yuzlariga iiyHii6, silliklab, jilolab va shunga uxshash ishlovlar bеriladi.

Tabiiy yogoch matеriallar

Еr yuzidagn barcha yogoch matеriallar zaxirasinnng 1G`3 kis-midan kuirosh MDX davlatlari xud ud i ga tutri kеladi. Yogoch zaxi-ralarining kupligi, ularni olish va ishlash tsxnologiyasining oddiyligi, shuningdеk, еngil, juda pishik, kayishkok bulganligi, issik va sovukni yomon utkazganligi sababli, yogoch buyumlar i^ypn- lishda va kurilish matеriali sifatida juda kup ishlatiladi. Yogochning kurilish matеriali sifatida kupgina kamchiliklari xam bor. Masalan, nam yutuvchanligi, namligi uzgarishining mеxanik xususiyatlariga ta'sir etishi, yorilishi, kurt va xasha-rotlardan osongina jaroxatlanishi, shuningdеk, uning oson alan-galanuvchanligi va xokazolar. X,ozir yogoch matsriallarni ishlatishdan

100 avval ularning chi-damliliginn oshirish choralari kuriladi. Masalan, xar xil tеxnik usullar bilan kurilish yogochiiing sifatini oshirish, unp chirishdan sakchaGhpgan turli usullarni kullash, utdan ximoya iîgladi gan bu^yoklar ishlatish va ^.k. Yogoch xoda, arralangan matеrial va turli buyum tarzida binoning kupshna kismlarpii, ya'ni sima, tom, poydеvor, pol, dsraza, eshiklarni kurishda va boshka duradgorlik buyumlari tayyorlashda, chupkari binolarda esa poydеvor va dsvorlar yîyH xam ishlatiladi. Mamlakatimizning urmonli xududla-rida yogoch xozir xam asosiy kurshinn matеriali xisoblanadi. Yogoch va uning chikindilarnni xar xil usullar bilan kayta ishlab, kurnlishda kuplab ishlatiladigan xilma-xil matеrial va buyumlar: skipidar, smola, issiklik izolyatsiya matsrpallari, yogoch-knrindi va yogoch-tolali plntalar, yopishtirilgan va boshka buyumlar tayyorlanadi. Binolarnpng kup kavatli kilib kurplishiga xamda ularning kapitalligiga, ya'ii mlgstaxkamlish va utga chidalshigiga nisbatan Mipladpgap tgshablarshnp oshprshishp, indusg{)ia:1 usulda trilshpga utshp, kurilish matsrpallari va buyumlari (birinchi navbatda tеmir bston) sanoatining tеz sur'atlar bilan usnb borayotganlign tu7__fa ili kuplab binolar kurilishda yogoch sarfi ksskin kamayadi. Endilikda yogoch asosan dsraza, eshik va duradgorlik buyumlari uchun va borgan sari kam mikdorda pol, stropilo va pardsvorlarga ishlati l mok da. Yogochning xajmiy massasi 450 dan 800 kgG`m gacha buladi, tolalari 6yiLia6 sikilishga mustaxkamlik chsgarasi 370—520 kgG`sm2 ga, chuznlishga mustaxkamlign esa 1000—* %G •• %G` U 1600 kgG`sm2 ga tеng. Еgochning namligi kancha yukorn bulsa, uning mustaxkamlign shuncha past buladi. Yangi kеsilgan daraxt yogochining namligi 35% va undan xam ortpk, kurilish konstruktsiya lari uchun namlik kupi bila18—25%), duradgorlik buyumlari va pollar uchun esa kupi bilan 8 % bulishi kеrak. Yogoch kuchli shgroskopiklpk xossasiga ega. Shunnng uchun u shishadi va uzining mеxanik xossalarini yomonlashtpradi.Kurilishda muândnеlik konst!Ptssh1yalari uchun yogochning asosan igna-bargli jipеlari: karagay, archa, tnlogoch va pixta kulla-shiadi. Duradgorlik buyumlari, fanеr, parkеt, mеbеl uchun bargli yogoch jinslari pshlattadp. Bargli yogoch jinslarining mеxanik mustaxkamlpgi yukori va chiroyli tsksturaga ega bulgan kattik turlariga dub, shumtol, zarang, ok akatsiya, nok kiradi. Bargli da-raxt jinslarining yumshok turlari — bui, olxa, ok kayin, tof tsrak, chfok, jupa (lipa)— vaktinchalik kurshadigan inshootlar- ga, mеbеl tayyorlashga va pardoz buyumlari (plintuslar, chasiaklar, tutknchlar) tayyorlashga kеtadi. E foh matеriallarining xillari. Kurilishda ishlati-ladpgan yogoch matеriallar ikki acociiii guruxga bulinadi: tilin-gan va tilnnmagan matеriallar. Tnlnnmagan c f o 4 dеb daraxt ts-nasining ildiz va butoklardan tzalangan xrlatiga aGggiladi. Uchining diamеtri 14 sm. va undan katta bulgan, shuningdеk, xar ikki santimеtrdan kеyin bir tеknе yugonlashnb boradigan t il i i ih -magan yotochlar xari dеb ataladi. Agar uchining diamеtri 14 sm. dan kam (8-11 sm.) bulsa, u xolda xoda va xodachalar dеb ataladi. Xari va xodalarning uzunligi 3-9 mеtr bulishi mumkin.

101

5.1-ras.m. Xarilar: a—qurilshnbop xari; b—yarim xari; v—chorak xari.

Kurilishda tiliigan matsriallarning kuyidagi turlari ishlatiladi: yarim xarilar — buylamasiga kok ikkiga bulingan xari va chorak xarilar — buylamasiga kok turt kismga bulingan xarilar (5.1-rasm). Xari turt tomonndan arralansa, tugri turtburchak ski kvadrat kssimli toza kssilgan brus xosil buladi. Bruslar kеsimining balandligi va eni 100-220 mm. chsgarasi-da bеlgilanadi. Fakatgnna ikki tomoni arralangan xari ikki kapdli brus dеb ataladi. Bunday bruslardan shpallar kilinadn (5.2-rasm). Kurilish uchun uzunligi 1 dan 7 m. gacha, eni 120 dan 300 mm. Gacha va kalinligi 110 dan 225 m. gacha bulgan bruslar yarokli xisoblanadi. Yogoch matsriallarning kurilishda eng kup ishlatiladigan xili taxtalardir. Ular kundalang kеsimining shaklnga karab uch xil: eni bir ulcham da, xamma tomoni arralangan tutri kirrali taxta (13.3- raеm, a); ikki kirrasi chala arralangan yumalok kirrali taxta (5.3- raеm, b) va ikki kirrasi butunlay arralanmagan taxtalar (5.3-raеm, v) bo’ladi. Xarshsh arralaganda ikki ski turtta chskkasidan chikkan taxta pushtaxta dеypladi (5.3 - raеm, g). Bunday taxtalar kurilishda ikkinchi darajali kismlar ski yordamchi matsriat sifatida ishlatiladi. Taxtalarning ulchamlari standartlashtirilgan. Taxtaning eni 80 dan 300 mm. gacha buladi. Ular kalinlngi jixatndan ikki xil: yupka va kalin xillarga bulinadi; yupka taxtalarning kalinligi 8 , 16, 19 va 25 mm., kalin taxtalarniki esa 40, 50, 60 va 100 mm. buladi. Kеyingi vaktlarda kurilishda oldindan yuiib tayyorlab kuyilgan yogoch elsmsntlardan, ya'ni polga stkiziladigan shpuntli taxtalar, chaspaklar, plintus va galtsl, nolning dеvorpga tutash- gap burchagiga kokiladigan pngichka rеykalar va zinapoya tutkichi, shuningdеk, standart uylar kurish uchun kstadigan murakkab dеtallar va shularga uxshash yarnmfabrikat buyumlar ksng ishla-tilmokda. Uzbеkiston yogoch matsriallari. Urta Osis rеspublika-larida daraxt ustirish va urmonzorlar barpo kilish muxim axamiyatga ega. Xozircha bu ulkada urmonlar juda kam. Xar yiln Urta Osnyoga Sibir rayonlaridan 7 million kubomstrga yakin yogoch kеltiriladi. Yogoch matеriallar ta11yorlanadigan joylarnnng nixoyatda uzokchigi (Toshksntdan 4100 km.) iatijasida yogoch ortish, tu shnrish va transport xarajatlarn katta mablag sarflashni talab kiladi. Fakat transport xarajatlarnning uzigina tayyorlov narxiniig 2 1% pni t ash k t kiladi.

102

5.2-rasm. Bruslar: a- taksinch ski ikki kandli brus; b— chala arralangan brus; v — brus; g — uch tomoni to.cha aralapgap brus.

Rеspublika xududining 5-6 % idagina urmon xujaliklari tashkil etilgan. Vaxolanki, bu xo’jaliklardan olinadigan yo’gochlarning xammasini sifatli qurilish materiallari sifatida ishlatish mumkin emas.

5.3- rasm. Yo’goch taxtalar: a—xamma tomoni arralangan tukrp kirrali taxta; b—ikki kirrasi chala tilingan; v— ikki qirrasi butunlay arralanmagan taxta; g—iushtaxta. Uzbеkiston urmoi xujaligi vazirli ma'lumotiga ko’ra, davlat o’rmon fondida 9 237 395 gektarga yaknn may don bulsa, shun-dan 8 196 375 gеktar еr urmon bilan korеjagan. Urmonlarning asosiy kismi tabiiy daraxtlardan tashkil topgan, fakat 7500 gеktar еrda sun'iy urmonlardi imoratbop yogochlar zaxnrasi (). Tеz usuvchi tsraklar ustirish va )ondnni barpo etish ssysmnk rayon-lar zonasida sinch dsvorli xujalik binolari va shaxеiy binolar kurishda xam katta axamiyatga ega.

103

Kеramik matеriallar va buyumlar

Tabiatda juda kun tarkalgan cof tuprok kеramik (sopol) buyumlar pshlab chikarishda birdan-bpr xomashyo xisoblanadi. Tu prok sup bilan aralashtirilganda u oson kolirеjauvchan plastik .ioiira aylaiadi. Ksynn uni koliplab yukori xaroratda pishp- riladi va turli kurilish buyumlari, ruzgor anjomlari xamda mе'-morchilik butomlarp ishlanadi. Gil pishnrilgaida undan kapik va pishnk sun'iy tosh matеrial xosil buladi, bunday matеrial suvda bukmaydi. Sopol matsriallarning xajmiy massasi ishla tilgan xomashyo va tayyorlash tsxnologpyasnga karab 300 dan 2300 kgG`m3 gacha, sikilishga mustaxkamlik chеgarasi — 5000 kgG`sm2 gacha xam da suv shimishi 0% dan 70% gacha bo’lishi mumkin. Kеramik matsriallarni ikki iypvxra: suv shimishi 5% gacha bulan zich kеramik matsriallarga va suv shimishi 5% dan oshik bulgan govakli kеramik matsriallarga bulish mumkin. kurilish kеramikasining asosiy xillaridan oddiy iiit, kui tеshikli gasht, ichi govak shsht, chеrеpitsa, koshin plitalar — lеntali prеssda plastik usulda kuyib tayyorlanadi. Maxsus kolip-lardan kuyilib chikkan massa avtomat yordamida aloxida buyumlar tarzida kirkiladi. Xom buyum iishirishdan oldin (ochik xavoda 10—12 kun yoki tunnеlsushilkalarda 90°S da 10—40 soat davomida) kuritiladi, aksxolda buyumda darzlar paydo buladi va unnng shakli uzgarib kachadi. Xom buyumlar tunnеl pеchlarda yoki xalkasimon pеchlarda pishnriladi. Bunda buyumlar ^arorati ^ar xil zonalardan asta- sеkin utkaziladi. 100 °S xaroratda xom buyumda nam qolmaydi, 900—1100 °S xaroratda gil ning zarrachalari eriy boshlaydn (buyum pisha boshlaydi), kеyin esa buyumning asta-sskin sovishi natpja-еnda kattnk toshеnmon matеrial xosil bo’ladi.

5.4 – rasm Eng kup tarkalgan kеramik matеrial loydan suyilgai oddiy еiiipdir. Uning ulchamlari 250x120x65 mm, piishkligi 150; 100; 75 kgG`sm2 buladi. Rishtning xajmiy massasi urta xisobda 1700 kgG`m3, bir donasining ogarligi 3 kg. ga tеng. Oddiy gipggdan tashkari, kup tеshikli, govakli va kovakli shngg, shuningdеk, qalin (103—138 mm) kеramik toshlar ^am ishlab chikariladi. Binolarga tovlanib turadigan va rangli gildan tayеrla-nadigan koshin kеramik toshlar va plitalar xam ishlatiladi. Kurilishda kalinligi 8,10 va 13 mm. bulgan tu tri turtburchak va oltiburchak shaklli sopol plitkalar kup ishlatiladi. Kislota ta'siriga chidamli kеramik matsriallarga kimyozavodlarida kislotalar muxitida buladigan maxsus buyumlar kiradi. Masalan, kuvurlar, baklar, shamollatish asboblari, kislota- ga chidamli gashtlar ...Bunday buyumlar tarkibida zararli aralashmalar (gips, 104 kolchеdan, oxak va k.) va eruvchan tuzlar bulmasligi kеrak. Kislo-taga chidamli sopol plitkalar K xarfi bilan bеlgilanadi. Chеrеpitsa — eng arzon, chidamli tombop matsrialdir. Kurilishda arikchali kilib iggamrеjagan, tasmasimon, tskis yuzali lеn- tasimon va konki singari chеrеiitsalar kun ishlatiladi (5.5-rasm). Ammo suv shimuvchanligining kattaligi, murtligi va juda kiya tsrish zarurligi, ularsh1 kurilishda kuplab ishlatishga imkon bеrmaydi. GOSTda kursatilishicha, chsrspitsaning xavo namlngiga tеng namlik xolatdagi mustaxkamlik chsshrasi (sinuvchanlish) 70 kg. dan, sovukka chidamlilign esa 25 sikl-dan kam bulmasligi kеrak. Uning ulchamlari 333X200 mm. Dan 160X155 mm gacha buladi

. 5.5-raеm. Chеrеpitsa va uping xillari. A—shtaimlangan; b—asmasimoi nu'li; v — tskis lеnta еpmon; g — konki shaklli.

Yukorida kеltirilgan kеramik matеrial va buyumlardan tashkari, issiklikni kam utkazuvchi, kulik-diamot, kеramzit, utga chidamli, kanalizatsiya va drеnaj kеramik buyumlari xam kеng kulla-niladi. Sopol buyumlari pshlab chikarish eramizdan 2-3 ming yil avval Urta Osiyo, xususan, Uzbеkiston xududida ksng kullanilgan-ligi ma'lum. Kadimgi uzbеk kulolchilik san'atining kay darajada rivojlanganligiga Samarkand, Buxoro, Xiva yodgorlnklarini kuri shda nshlatilgan mе'morchilik, dskorativ va pardozbop koplama sopol buyumlar misol bula oladi. Vatantshz zavodlarida tayyorlangan yukori unumli loy koruvchi va prssslovchi mashinalar va shu7 sintarn asbob-uskunalar shilab chika-rshshsh komplеks mеxanizatsiyalashpfish, kuritish va shpshgrpsh jara-yonlarini jadallashtirpsh kabi ishlar sopol matеriallarni shilab chikarish xajmini kеngaypfdi, ularshshg sifatini yaxshiladn.

Minеral boglovchi matеriallar

Minеral yoki anorganik boglovchi matеriallar kukunsimon bulib, manda va yirik tuldirgich l ar bilan suvda korilganda suchok yoki plastik kornshma xosil.buladi va asta-sеkin kotishi natija-еpda sun'iy toshga aichanadi. Bopovchi moddachar uz xossalarshn kura kuyidagi maksadlar uchun: - korishmalar (boglovchi modda bilan kum va sup aralashmasi) va bstonlar (bopovchi modda bilan kum, suv “va yirik tuldiruvchi matеrial — shagal yoki chakshnan tosh aralashmasi) ta]1yorlashda; - tosh matsriallarni tеrishda ularni bir-biriga birikti-rishda; - pnshirilmagan sun'iy tosh matеriallar va buyumlar tayyorlashda ishlatiladi. Minеral bopovchilarni ishlatilishnga va xossalariga kura, kuch'shdagi gu ru^xlarga bulish mumkin: 105

1. Xavoda kotadigan boglovchi matеriallar. Oxak, gips va kaustik magnеziy shular jumlasidandir. 2. Gidravlik borlovchilar. Bunday matеriallar fakatgina xavoda emas, balki su'da va namlpkda xam kotish xususiyatiga ega. Masalan, portlandtsеmеnt, gidravlik oxak, kum-tuch1rok kushil-gan sеmеnt, puchholap portlandtsеmеnt, shlaklp portlandtsеmеnt va kеngayuvchi sеmеntlar ... 3. Kiеlotalarga chidamli boglovchilar. Bunday boklov-chilarning kotish jarayoiidan kеyinsh musgaxkamlish ortishi kis-lotalar ta'еnrida xam davom etavеradi. Buchia knеlotaga chidamli sеmеntlar va eruvchan suyuk shisha asosida olinadigan kornshma-larni misol kilib kеltirish mumkin. Xavoda kotadigan boglovchi matеriallar: O.xak. Tarkibida 8% gacha loi bulgan kaltsiy va magnnyli karbonat tof jpnеlaridan — bur, oxaktosh, dalomntlashgan oxaktoshnn shiinrib, juda ar-zon bulgan, xavoda kotadigan boglovchi matеrial — oxak olinadp. Olingan maxsulot bulak-bulak ok ski kulrang bulib, u suvsiz kaltsiy oksid va kisman magniy okеnddan tashkil toigan. Busha summa ga i oxak ski oxaktosh dеyiladi. Uni maydalab. Kaynaydigan oxak olinadi. Oxakni olish oxaktoshni pishirish jarayonida uning tarkn- bndagi SaS03 bilan MgCO;J larning CaO, MgO va S02 ga parchala-nishiga asoslangan. Oxak kurilishga bulak-bulak kukun, xamir ski sundn ril magan kukun xolatida kеltiriladi. Bularnnng xajmiy massalarn turlicha: 50% li oxak xamnrining xajmiy massasi 1400 kgG`m3 bulsa, kukun oxakniki 5000 kgAg’.tuyilgan oxakniki - 1 V 4.' V O` esa 600 kgG`m . Kurnlishda ishlatiladigan oxak 3 navga bulinadi: xavoda kotadigan 1-navli oxakda (sunmagan)aktiv oksidlar CaOQMgO mikdori 85% dan kam bulmasligi, 2-navlisida 70% dan va 3-navda esa 60% dan kui bulishi kеrak. Oxak sunish tеzligi (oxak suv bilan korishtnrilgandan kеyin kornshma xaroratining kutarilishi uchun kеtgan vakt) ga ku ra, tеz sunuvchi ( 2 0 mpmutgacha) va sskin sunuvchi ( 2 0 minutdan kui) xillarga bulinadi. Oddiy oxak xamirdan tayyorlangan kurilish korishmasinnng kotishi bir nеcha kun davom etsa, sum magam oxak kukuni korishmasi 30—60 lpshutda kotadn. Oxak korishmasinnng k;otmpshga, asosan, ikki omil, ya'ni uta tuTgimgan korishmanpig kurnsh jarayonida ugnda kaltsiy shdroksid Sa(OP)., ning kristall tarzida ajralishi; xavodagi karbonat angidrid "gazi ta'sir etadi: Sa(ON) 2 Q S02 q SaSO, Q N20. Bug jaraеn oxakli barcha buyumlarda pyii bеrib, unga utlеrod-lanish dеynladp. Oxak ipmt va toshdan dеvor tsrishda, suvokchilikda oxak-kum, oxak-shlak va oxak-tsеmеnt kornshmalari sifatida kun ish-latiladp. Amlyu oxakli korishmalarnn donmiy nam ta'sir etadn-gan joylarda, poydsvorlar xamda kum kavatli yii dsvorlarnni kurpshda ishlatish mumkin emas. Ivypiomii gipsi. Tarkibida ikki molеkula suvi bulgan kgii?-tsshg sulfatli chukindm’tog jmmsi — nmcrai (CaSO 2N.,0), suvsiz gips dеb atalu'chm angidrid toshini (CaS04) va ayrim" sanoat chi-kshhtarnni ishmmrmb, pshеln boktovchgo`ar olinadi, 1-nav pshе pshlab chikarish uchun tarkibida ClaS04.2H.,0 shshg miеdori 90%, 2-navlisi-mi ishlab chikarish uchun esa 65-% dan kam bulmagan tabiiy piktoshi ishlatiladi. Gips tonsh 140—170 °S da kup msh^dorda su'mm t''otib, yarim suvli, tеz kotuvchan nine

106

(CaSO, 0 5 N.,0) ga aii.iaiia-di. Bunda!i boglovchi kurilish gipsi yoki alеbastr dеb"atachadi. G i p s suv bilan korishtnrilgandan kеyin tеzda kuyukla-shnb koladi. Gipsning kotish jarayonida gipsnpng xajmi 1 % chamasi ksigayadi. Bu undan ms'morchnlpk buyumlari tayyorlashda, yoriklarni bsrkitpshda va boshka maksadlarda fovdalannshga kulay-lik tutdiradi. Kurilish gipsi kuyuklanishi 4 mpnutdan kеyin boshlanpb, G mpnutdan 30 minutgacha davom etishi mumkin. Kolloid eritma xosil kiluvchn, yarim suvli gipsning zichligi 2,5—2 , 8 gG`sm3, xajmiy massasi 6 ,8—1,1 gG`sm* ga tеngdnr. Suv ta'sir etuvchi pnshootlarda kurilish gipsini ishlatnb bulmaydi. Kimyoviy nuktap nazardan gipsning kotish jarayoni uning gndrat-lanishn bilan boshlanadi. Bunda yarim molskulali suvli gips kap-tadan kristall xolatdagi ikki suvli gnpеga aylaiadn: CaS04 • 0,5N30 Q 1,5 N20 q CaS04 • 211,0 Aslnda gipsning kotishn uchun kam suv talab kilnnsa xam, gips korishmasiin kulay joylanuvchan kilish uchli sg`gv mikdori kup olinadi. Buyumning mustaxkamlnginn oshirish uchun undagi ortikcha suv kuryatin yuli bilan yu'otiladp. Gnpsli boglovchilarni tashishda, saklashda ularga nam ga'-еnr etmaеlngi kеrak. Ochik joyda gnpsni bir oydan ortnk saklash mupushin emas. Aks xolda uning mustaxkamlign 20% gacha kamayadi. Gips saklaydigan omborlarning nollari, achb atta, yogoch taxtalar-dan bulishi kеrak. Eruvchai shisha — naTpnii silikat (Na.,0 . i . SiO.,) yoki kaliy silikat (K.,O. i . SiO.,) dan tashkil topgan, xavoda kotadi-gan boglovchi eru'chan shisha'maxsus xutidonlarda soda aralashgan toza kvarts kumni naTpnii sulfat yoki potash (K0S03) bman korpsh-tirib, 1300—1400°S xaroratda nishprib olinadp. Eruichan shisha knеlotaga chidamli kornshma va bеton konstruktsiya l arp tsh'yurlashda, toshlarpi suvdan va еmprilishdan caiyiam uchun buyash mshchsadida, bstoshshng zichlpshnp, utga chidamlplptni oshnrishda, еppshat buyokchar, zamazkalar shilab chikarishda ksng ishlatiladi.

Gidravlik boglovchi matеriallar. Gidravlik oxak. Tar-kpbnda 8 dan 2 0% gacha tuprok bulgan mеrgеlln oxaktoshnn pishi-rib, gidravlik oxak olinadp. IPaxtali yoki aylanu'chi xugmdonlar-ga solnngan oxaktoshnn 800—1000 °S xaroratda pnshnrtadn va tеgirmonlarda tortilpb, kurplpshga yuborpladi. Sundnrnb va tul’shlib olingan gidravlik oxakni suv bilan korishtnrilgandan sung oxak xamnri xosil buladi. Uning kutoklannSh vaktidan KciiiiHni kotish jarayoni suvda yoki nam ta'еnrnda xam tuxtamaydn. Gidravlik oxakning zichligi 2,2—3,0 gG`sm3, xajlpsh massasi 500-800 kgG`m3.

107

Shisha va shisha buyumlar

Ishkorli va giltuprok ishkorli silikatlarni yukori xaroratda eritnshda xrеil bulgan kuyuk butka tеz sovitilsa, u shshnaеnmon modda-ga ailatsadn. Shisha eritmasi xadyuratning orppni bilan suyuklatty-di, balki kuyuklishcha kolavsradi. Xarorat pasaynshn batan uning kuyuktigi ortadi va, nnxoyat, kattik jism — numiara ashanadi. Shisha oddiy xaroratda kattik va juda murt, yaltirok kurinishda buladi. Shnsha — kristall modda. Uning sikilish yoki egilishdagi mustaxkamlign strukturasiga boglik emas. Sh uning uchun va umu- % G` 90 1 S X U SG` A J %G` % G` ChG` may, bir jinsli bulganligi sababli shishannng mustaxkamlign xamma еrnda bir xil buladi. Kurilishda xar xil shisha matеriallar: dsraza oynasi, kuzgu oynasn va armaturalangan, dеkorativ, uga mustaxkam (stalinit) oynalar, ichi kovak shisha bloklar, shisha naylar, polga va tom yopmasiga kstadngan shisha plitkalar, koplama shisha plitkalar va boshka shisha matеriallar ishlatiladi. Shisha massalardan kulik- shisha, ppgsha tola, ulardan esa binoning ncci sеlik nzolyatsnyasi uchun ishlatiladigan buyumlar tayyortanadp. Jilolangan oyna listlari 4— 6 mm im undan xam kalin buladi. Bu xil oynalar magazin vitrnnalari, oynaln eshiklar va shu kabnlar yasashga ishlatiladi. Pakеt oyna (oyna-pakst). Bu xil oynalar orasida xavo katlam bo’lgan ikkita list oyiadan iborat, shu tufayln oynaning__issiklik o’tkazishi kamayadi. Pakеt oynalarni ikki kavat dsraza urnida ishlatish mumkin.

Mеtall tur bilan armaturalangan oyna yukori W 1 m?uG` staxUkamlik xossasiga ega. Bu xil oyna fonarlarga, oyna tusik-larga, sanoat binolari dеrazalariga, zina katagn tusiklari va shu kabilar-ga ishlatiladi.

5.6-rasm

Tolqinsimon oyna uzining shakli va ulchamlarigakg`ra, tulkinsimon asbsst-tssmsnt listlarni eslatadi. Uning armaturalangan xil i yoruglik tushib turadigan yaltirok matеrial sifatida tom spmasiga ishlatiladi. Ichi bush shisha bloklar ikkita ichi kovak yarim bеrk blok- larni bir-biriga yopishtirish 11uli bilan tayyorlanadi: yarim bloklar yuzasi rеlеfli bulib, srutlikni sochib turadi. Bloklarning ulchamlari 194x194x98 mm. 108

Ular sеmеnt korishmaga kxlpo`adi. Shisha naylarning diamеtri 15—100 mm, uzunligi 3—3,5 m, dеvorining kalinligi xar xil buladi. Bu xil shisha naylardan yopik elеktr simlar, suv bilan ta'minlash sistsmasi, tsxnologik maksadlarda ishlatiladigan truboprovodlar kurish va kurilnsh-ning boshka extiyojlari foydalaniladi. Dekorativ maqsadlar uchun rangdor, yaltirok va xira (yuzasi jilolangan yoki xira yuzalilari) oynalar, oyna vitrajlar (rangdor sh'shadan mеtall gardishga urnatilgan ornamеnt), qoplash ishlarida fovdalashladigan rangdor oyna plitkalar, trafarеt kunnb, kislotalar va kum bnlan ishlov bеrib, xosil kilingan rasmli oyna va boshka xil oynalar chiqariladi. Uta mustaxkam oyna (stalinit) ning epiishga qo’rsatadigan karshiligi oddiy oynanikiga qaraganda 5— 8 marta ortnk bo’ladi. Uta mustaxkam oynadan eshiknnng yondorsiz yaxlit tavakaеnni nshlashda, zarblarga duch ksladngan katta eshik va deraza o`ynalarida va boshqa joylarda foydalaniladi. Sitallar. Shisha eritmasining sisman yoki obdan kristallannshn natijasida sitallar xosil bo’ladi. Sitallar — yukorn mustaxkam (5000 kgG`sm2 gacha) va agrеssiv muxntga chidamli xamda buyumlarni elsktr tokidan ximoya nmnshda katta axamiyatga ega bulgan matsrialdir. Tashki kurinishiga kura, sitallar kungir, jiga]) rang, kulrang, rangsiz va yaltirok buladi. Xozirda shunday sitallar olinganki, ular uzlarining mеxanik xossalari jixatidan xatto pulatdan xam ustun turadi. Olimlar tomonidan shlak eritmasidan (tеmir rudasini suyuklantirib chuyan olishda ^osil buladigan shlak asosida) shl a k o s i t a l l a r olish imkoniyatlari ochib bеrilgan. ularni ishlab chikarish uchun zarur bulgan xomashyoshshg amaliy jixatdan chеksiz manbalarga egaligi va shtsoyatda arzonligi tufayli kurilishda juda kеsh kullash gladi. Ular o’lchamlari 1,6x3 m. va kalin ligi 8-30 mm. bo’lgan plitalar tarzida ishlab chiqarilgan.

Issiqlik izolyatsiya materiallari

Industrial usullarda qurishga o’tish, binonish ogarlipshi kamaytirish kabi masalalarni xal kilish uchun, avvalo, issiklik izolyatsiya matеriallarining samarali xillarini, ya'ni еngil, govak, issiklnkni kam utkazadigan matеriallar ishlab chikarish yaxshi yulga qo’yilishi kеrak. Rovaksh va kovakli fi i iht, kеramik bloklar, kupik- bston, gaz-bеton, kеramzit-bеton, tuf kabi matеriallar muxim kurilish matsrpallari bulishi bilan bir katorda issiklnkni izolyatsiya qiluv chi matеriallar xamdir. Bulardal talshari, issiklnkni izolyatsiya qiluvchi maxsus mats-riallar xam ishlab chikariladi. Bu matеriallar xajmiy massasining kichiklish (1000 dan 25 kgG`m3 gacha) va issiklik ugkazish koeffi- siеnshshshg iastlnsh [0,28 dan 0,028 VtG`(m-°S)] bilan xarshеgеrla-nib, asosan issiklnkni izolyatsiya kilish uchun sullaniladi. Issiklik izolyatsiya matsriallari kslib chitsishiga karab ikki gl'ruxga: organik va anorganik xillarga bo’linadi. Issik-likni izolyatsiya qiluvchi organik matеriallar usimlik ski xayvon maxsulotlari tolalaridan, govakli plastmassadan (yogoch tolali va po’kakli plitalar, namat, shеvеlin, solomit, kamishnt, fib|yu-lit, govakli plastmassalar va x. k .), anorganik matеriallar esa (minеral namat, paxta va plitalar, shil1ali paxta, shisha-paxta bordonlar, kulik shisha, issiklnkni izolyatsiya kiluvchi asbsstli matеriallar) tof

109 jinslari, shisha shlak va boshka matеrnallardan tolali xamda tеshikli kilib tayyorlanadi. Binokorlnk namati xanvon jg`llsh1shg past navodan usimlik tolalari va klеystеr kushib tayyorlanadi. Uning xajmiy massasi 150 kgG`m3, issiklik utkazish koeffitsiеnti 0,06. Namat eni 0,5-2 m gacha, uzunligi 1,5-2 m, kalinligi 10-15 mm. kilib chikariladi. U dsraza va eshik kеsakilari, tashki eshiklar, iiiiFMa yogoch uylardaga yogochlar biriktiriladigan joylar va shunga l'anash joylarga issiklnk g`tkazmaydngan katlam xosil kilnshda ishlatiladi.

Qurilish buyumlari tayеrlash

Kush i na kurilish matsriallari tayyorlash jarayonida prssslash, sikib chikarish, koliplash va boshka turdagi bosim bilan ishlash usullaridan ksng foydalaniladi. Bu usullar iipt, koshinlash plntalari, bеton va tsmir-bston buyumlar va xrkazolarni ishlab chikarishda qullainladi.

Gisht , k osh i n l ash i l i t a l a r I v a b oshq a b u yu m l a r i sh l a b ch i k a r i sh

Xilma-xil kurinnshdagi gpshtlar, koshinlash plntalari, chеrеpitsa va shu kabilar kеramik kurilish matsriallari jumlaеnga kiradi. Kеramik buyumlar tayеrlash uchun tabppy gnl va uning organik xamda minеral kushilmalar bilan aralashmasi xomashyo bulib xnz-mat kiladi. Kеramik buyumlar ishlab chikarish jarayoni kuyidagi tsxnologik oskichlardan iborat: 1 ) xomashyoga ishlov bеrish va kеramik massa tayyorlash; 2 ) qoliplash; 3) quril ni; 4) iishnrpsh. Gisht ishlab chikarish. Kurilish gishtn — gil bilan k ush i l malarning (yoki ularеnz) aralashmasidap kolirsjagan, kurhtjLira i va pеchlarda pishprilgan muntazam shaklli sun'iy toshdir.

5.7-rasm. Lentasimon prеss: 1 - bunkеr; 2 — shnеk; 3 - mundshtuk. 110

Kurilishda gashtning turli xillari: dsvorbop ipitlar va koshinlash buyumlari xamda yul koplamalari uchun muljallangan rishtlar ishlatiladi. Odatdagi gildan yasalgan fiihit eng kun ishlatiladi. Bunday fihht ikki usul — plastik va yarim kuruk usullarda tayyorlanadi. Plastik usul eng ksng tarkalgandir. Bu usulda gil avval juvalarda maydalanadi, sungra 18- 25% gacha namlanadi va gil yumshatkichda bir jinsli, yaxshi kolirsjaadigan, plastik massa xosil kilinganiga kadar aralashtiriladi. Gil yumshatkichda tayyorlangan massa lsntaln prеssning kabul silish sutisi (1) ga uzatiladi (13.7-rasm). Silindrik shnеk (2) nnng kuraklari yordamida gil massasi chikish mundshtuki (3) ning tеshipgga itariladi. Mundshtuk tеshnpishng kundalang kеsimi sshpshdr ning kundalang kssimidan bir nеcha marta kichik, shakli esa mundshtukning uzunligi va kеngligi ulchamlariga mos kеladi. Shuning uchun mundshtukka sarab surnlayotgan massa zichlashadi va undan kеsimining ulchamlari (eni va balandligi) gashtning x,avoda va olovda kirishishini x,isobga olgan x,oldagi standart uzunligi va eni ulchamlariga mos ksluvchi brus tarzida chikadi. Xom gashtning bslgilangan (standart) salinligi brusni kssish surilmasining ingichka pulat simlari bilan sirtsib, xosil silinadi. Xomashyo sg`lgiy sushilkalarda 90°S xaroratda, kamdan-kam ^ollarda tabiiy sharoitlarda suripo`adi. Kuritilgan fhiht pеchlarda pishiriladn. Bu pеchlar ikki tipda buladi: davriy ishlaydigan va uzluksiz ishlaydigan. Davriy ishlaydigan pеch zonalarida yuklash, pishirpsh, sovitnsh va bushatish opsratsiyalari navbati bklan bajariladi. Uzluksiz nshlaydigan pеchlarda bu jarayonlar pеchning turli zonalarida bnr vatstning uzida bajariladi. Uzluksiz ishlaydigan pеchlar xaltsasimon va tunnеl tipida buladiG` Tunnеl tipidagi pеch uch zona: sizdirish, pishirish b

111 bir kiеm xavosini xam yukotadi. Natijada gil massasinnng zichligi va plastikligi va natijada olinadigan rishtn n n g mustaxkamlign xam ortadi. Rishtda bushlik (kovak) xosil kilish uchun vakuum prеsslar maxsus ksrnalar bilan jixozlangan. v « G` s G` X X s G` X X * Kurilishbon еnshl risht odatdagi gillardan kuxgib kstadigan kushilmalar kushib, shg`tshngdеk, dnatomntlar (trspеllar)dai yoki ularning gil bilan aralashmasidap tayyorlanadi. Koshpnbop gangglar yaxlit va ichi kovak kgshib tayyorlanadi. Bunday rishtlarnpng old yuzasi sil lik, taram-taram kilpngan yoki faktura*! i bulishi mumkin. Yuza da rеlеfli faktura xosil kilish uchun xom fihht yuzasiga maxsus taroklar va taram-taram arikchali valiklar bilan ishlov bеriladi.

Koshiibop plitalar va boshka kеramik buyumlar ishlab chiqarish

Koshinboi kеramik bg`yumlar ikki prl^ga bulinadi: 1 ) bino fasadlari va tashki dsvorlarpnp koshinlash uchli; 2 ) binolariing ichki dsvorlarini кошинлаш учун. Bpnolarning fasadlari va tashki dsvorlarpnp koshinlash uchun ishlatiladigan buyumlar suv utkazmaydigai, sovukka chndamliligi va mustaxkamlign yukori, muntazam shaklli va chiroyli tashki kg`rish1shga ega bulishi kеrak. Koshpnbop plitalar pshlab chikarish uchun gil, shamot, kvarts kumi, dala shpati, talk, kaolin dastlabki matеriallar bulib xnzmat kiladi . Koshpnbop plitalar ishlab chikarish uchun muljallangan maydalangan va aralashtirilgan boshlanshch matеriallar bir oz namlanadi va ba'zan ularga kushilmalar kushiladi. Natijada kukunsimon kеramik massa olinadi. Xosil silingan kukunsimon kеramik massa mеxanik va gidravlik prsss- avtomatlarda pulat prеsskolnplarda kolirеjaadi. kolirsjagan buyumlar kamеraln, tunnеl ski konvеyеrdi sushilka larda kuritiladi. Buyumlarni sirlashdai oldin, yupka dsvorli kеramik buyumlar sir (glazur) suspеnziyasida nam tortib kolmaslish uchun oldindan pishiriladi. Koshinlash shshtalarishshg sanitariya gigiеna xossalarini oshirish, tashki kurinishini yaxshilash uchun ularga sir korеjaadi. Sir — buyumga surkalgan va 1000 ... 1400°S xaroratda pishirish yuli bilan mustaxkamlangai, 0,1 ... 0 , 2 mm kalinlikdagi shishasimoi koplamdir. Xamma turdagi sirlarga bir xil talab kuyiladi — ularning xaroratdan ksiga1shsh koeffitsiеnta korеja ayotgan kеramik parchaniig xaroratdan kеngayish koeffitsisitpga mos bulishi kеrak. Ichki dеvorlar uchun ishlatiladigan koshinboi plitalar uchun sovukka chidamlilikka nisbatan talablar kuyilmaydi. Ammo ular ulchamlari anik, shakllari tugri, buyalishining, suv utkazmasligi, mustaxkamlign, utga chidamligiga aloxida axampyat bеryuadi. Plitalarning shakli va ulchamlari GOST larda bеlpoàngan, old yuzasining kurinishi va sifat kursatkychlari bgìicha vî navga bulinadi. Dеvorlarni koshinlash uchun guldor va fayans (chinni) plitalar xam ishlatiladi:

112

Guldor plitalar oson suyuklanadigan gillarga 20% kaltsiy karbonat (bur kurinishida) kushnb tayyorlanadi, old tomoniga esa sir korеjaadi. Shundan kеyin guldor plitalar ikki marta pishiriladi: birinchi marta xomashyo kg`ritilganidan kеyin, ikkinchi marta sir korеjagandan kеyin. Fayans shshtalar ^iyin sg`toklanadngai gil ga kva[>ts kulsh kushnb tayyorlanadi. Suyuklanshn xa|yuratini iiacaimipinii ch'chui eritkichlar: dala shiati, bur, oxak kushiladi. Plitatar ishlab chikarish uchun ish unumi 2,5 ming dona soat bulgan mеxanik irеss-avtomatlar ishlatiladi. Plitalar irеsslangandan kciiiih ular tCh'trilash mashinasiga, sungra uzluksiz ishlaydigan sushilkaga tltiadi. Plitalarga xomligida avtomatlar bilan sir korеjaadi, sungra ular davriy ishlaydigan pеchlar (gornlar)da yoki uzluksiz ishlaydigan pеchlarda (tunnеlli) pishiriladi. Plitalarni pnshirnshda ularga yukorn xarorat ksskin ta'sir etmaslign uchun plitalar pеchga kapsyulalarda kiritiladi. Kеyingi vaktlarda kurilishda kanalizatsion trubalar kg`chp ishlatilmokda. Bunday trubalar mеtall va tеmir-bеton trubalarga Karaganda agrеssiv muxitlar ta'siriga juda chidamlidir, shuning uchun kup mikdordagi agrеssiv moddalarga ega bulgan sanoat okava suvlarini okizib kstishda bunday trubalarning urshshi bosadigan boshka trubalar yuk. Kanalizatsion trubalar ishlab chiqarishda xomashyo bo’lib, umumiy kirishishi 7-8% dan oshmaydigan, siyin eriydigan, kizdirganda zich yopnshib kstadigan plastik gillar xizmat kiladi. Kirishishni kamaytirish uchun kolirеjaadigan massaga 30-40%> shamot sushiladi. Boshlangich xomashyo yaxshilab tayyorlanadi. Ko l i rs jaa d 11 gan massani yarim kuruts usulda tayyorlash eng samarali usuldir. Bu usul komponеntlarning anik dozalanishini va yaxshi aralashishini, kolirеjaadigan massaning yukori darajada bir jinsliligini ta'minlaydi. Tayyorlangan gil va elangan shamot bunkеrlardan aralashtirgichga tushadi, bu еrda kuruk xrl da aralashtirilganidan kеyin issik suv bilan 18-20% gacha namlanadi. Trg`€alar vеrtikal ishеkli vakuum-prеsslarda kolirеjaadi. Kolirsjagan trubalar kuritiladi (16 ... 48 soat), ularga ishlov bsrnladi (faskalari olinadi, notе kisli klari tеknеlanadi va xokazo) va sushilkalarda 150°S xaroratda quritiladi. Kurntilgan trubalar ichki va tashki tomonlaridan sirlanadi. Snrlangan trubalar tunеlli pеchlarda 1250-1300°S xaro[)atda 48 ... 60 soat davomida pishiriladi. Tsmir-bston buyumlar Qurilish matеriali sifatida ishlatiladigan tsmir-bеton buyum l ar da bеton va pulatning birgalnkdagi ishlashi foydali ravishda birga sushilib kеtadi. Bеton sikuvchi kuchlarga yaxshi, ammo chuzuvchi kuchlanishlarga zaif karshilik kursatadi (chuzilishdagn mustaxkamlign sikilnshdagi mustaxkamlpgidan 10-15 marta kam). Pulat esa chuzilishdagi mustaxkamlik chsgarasi yukori bulganlngidan chuzuvchi kuchlanishlarga yaxshi karshilik kursata oladi. Shunday kilib, tеmir-bstondan tayyorlangan buyum sikuvchi, chuzuvchi va eguvchi kuchlarga yaxshi %G %G` %> %G` J kV arJL shilik kur1 satpshi m%uG`mkin. Armaturalash usuli va armaturaning xolatpga karab, odatdagicha armaturalangan va armaturasi oldindan zurnktirilgan

113 tsmirbston buyumlar buladi. Odatdash tsmir-bston bg`lomlarga mustaxkamlngi pulat stеrjsilar, turlar yoki karkaslar joylashtirish puli bilan oshiriladigan buyumlar kiradi. Odatdash bеton dan tayyorlangan, egnlishga ishlaydigan buyu ml ar da darzlar xospl bulishi mumkin, chunki bеtonnpig chyshluvchapligi pulatnikiga karaganda kam (pulatning chuziluvchanlngi 5-6 marta ortik). Darzlar xH0o sil bHuG` lpippshng oldini olish Su ch'un bstonnp chuziladigai joyla rini oldindan sikish kеrak. Buning uchun unga joylanggirilgan armatura oldindan ch uz i l adi (zuriktiriladi). Ishlatnlgan bstonning xajmiy massasiga sarab, tеmir-bеturlari buladi: 2500 kgG`m3 dan ortits bеtondan tayyorlangan buyumlar; 2) xajmiy massasi 1800-2500 kgG`m3 bulgan bеtondan tayyorlangan buyumlar; 3) xajmiy massasi 500-1800 kgG`m3 bulgan bеtondan tayyorlangan buyumlar; 4) xajmii massasi 500 kgG`m3 dan kam bulgan bеtondan tayyorlangan buyumlar. Buyumlar ichki tuzilishiga sarab yaxlit va ichi kovak bulishi mumkin. Tеmir- bеton buyumlar vazifasiga kura, turtta asosiy guruxga bulinadi: 1 ) turarjoy va jamoat binolariga ishlatiladigan; 2 ) sanoat binolariga ishlatiladigan; 3) nnshootlarga ishlatiladigan; 4) umumiy ishlarga muljallangan. X,ozirgi vatstda tayyorlanayotgan tsmir-bston buyumlarning nomsnklaturasi juda xilma-xil. Bularga poydеvor plntalari, bloklar va panеllar, yopma balkalari, kolonnalar, stropilabop balkalar, fеrmalar, i[>ogonlar, dеvor panеllarn, orayopma panеllari va plntalari, znnapoya marshlarn va maydonchalari, trubalar va Xokazolar kiradi.

Tеmir-bеton buyumlar ishlab chikarish tеxnologiyasi

Tsmir-bston buyumlar va konstruktsiya l ar asosan zavodlarda tayyorlanadi. Ularni tayyorlash jarayonlariga suyidagi opеratsiya lar kiradi: bеton aralashmasi tayyorlash, armatura va armatura karkaslari tayyorlash, tsmir-bston buyumlarni armaturalash, kolip lash, issiklik-namlnk bilan ishlov bеrish va buyumlarning old yuzalarini manzarali silib pardozlash. Bеton aralashmalar!I, odatda, zavodlarda siklik (eng kup tartsalgan sxеma) va uzluksiz sxеmalar buyicha tayyorlanadi. Bеton zavodlarining sostavnga suyidagi bulinmalar kiradi: tuldirgichlarni isitish va sarf bunksrlariga uzatish uchun kabul kilish Xamda Tatssimlash surilmalari bilan jixozlangan tuldirgichla ri, sarf bunksrlariga sеmеnt uzatadigan skladlar va surilma lar, tarozili dozatorlari bulgan doza.chash bulimi, bеton sorgich lar va sarf bunkеrlari bilan jixozlangan aralashtirish bulimii ' (bularda 2-3 soatga stadigan aralashma komionеntlarn zapasi buladi), soliplash bulimi, komprеssor xonasn, sozonxona, laboratoriya va ta'mnr ustaxonasn. Bеton sorishmasi bеton sorgpchlarda tayyorlanadi. Bularga еkladlardan dozatorlar ortsali kеrakli mitsdorda sеmеnt, kum, chakpts tosh ski hi a ral va suv bеriladi, sungra komponsntlar yaxshilab aralashtiriladi.

114

Tayyor bеton korishmasi transport vositalariga ortiladi. Bеton korgichlar erkin va majburny aralashtnradi gan, siklik va uzluksiz ishlaydigan, kuchma (barabanining sirimi 100 dan 1000 l gacha) va statsionar (barabanining chfiimh 4500 l gacha) buladi. Odatdash bеton zavodlarining kamchilign shundaki, ularda ara lashtirish va tuldirgichlarni skladlardan tashib kеltirish tula avtomatlashtirilgani va mеxaniki s mlant s )i igani xalda, skladlarda s|jkat ayrim opеratspyalargina mеxanizatsiyalashtirilgan. Bеton zavodlari — avtomatlar bunday kamchnlikdan xolidir. Bu zavodlar iеrfokartalarga yozilgan dastur buyicha uzluksiz yoki siklik usullar bilan tovar bеton korishmasi tayyorlashga muljallangan. Ish unumi 60 mUsoat bulgan zavod-avtomatga smsnada 2 kishi xizmat kursatadi. Bunday .zavodlarda tay[yorlangan 1 m" korishmashshg tannarxi 4 ta bеton korgichi bulgan (sishmi 1200 l dan) odatdash .zavodlarda tayyorlangan korishmashshg tannarxidan 2 barobar past. Xozir kuvvati 120 m ! soatgacha va undan ortik bulgan, uz luksiz ishlaydigan zavodlar ksng tarkalgan. Bеton korishmasini yotkizish jarayoni uni kolipga yoki opalub kaga uzatish, tskislash va shibbalashdan iborat. Bu jarayonlar nnng xammasi birgalikda koliilash jarayonini tashkil kiladi. Konstruktsiya elеmеnta yoki uning bir kismi tayyorlanadigan kalii yoki opalubkalar kolirеjaadigan konstruktsiyalarning shakliga va ulchamlariga mos kеladi. Koliplardan kui martalab ({yuydalanish mumkin bulishi uchun ular zavodlarda pulatdan tayyorlanadi. Kalii lardan tsmir-bston buyumlar tayyorlashda foydalash gladi. Monolit tеmir-bеton konstruktsnyalar tayyorlash uchun kurilish maydonchalari-da opalubkadan (]yuydalashshadi, ular kupincha yogochdan kilnnadi. Bеton kornshma l ar vibratorlar yordamida shibbalanadi, shibbalash tashki va ichki buladi. Ichki (chukurlik) vibratorlari eng samaralidir. Yioda tsmir-bston zavodlarida korishmani yotkizish, kolip-larni tozalash, ularni moylash, korishmani shibbalash va tskislash ishlarini maxsus mashinalar bajaradi. Bеton korishmasi zavodlardagn vibromaydonchalarda vnbratsiyalash, pnsvmoirеsslash yuli bilan vibratsiyalab, vibronggamplab, prokatlab, prеsslab, shibbalab, vakuumlab, sеntrifugalab zichlanishp Mumkin. Tеmir-bеton konstruktsnyalar uchun muljallangan armatura kurilish maydonchalarida armatura sеxlarida maxsus stanoklarda tapyorlanadi. Bu еtanoklar yordamida stеrjеnlar tutrilanadi, kirkiladi, bukiladn, uchma-uch kilib ulaiadi. Bu opеratsnyalar va armaturani pay-vandlash mashinalar yordamida armatura sеxlarida bajariladi. Bеtonning 15 ... 20°S xaroratda markasiga mos mustaxkam lpkni olganiga kadar kotishi 28 kun davom etadi. 70 ... 90°S xaroratda 6 ... 12 soat davomida butlangannda bеton markasiga mos mustaxkamlignning taxminan 70% ini oladi, sh u n d a y kеyin u kolnplardan bushatiladn. Tsmir-bston buyumlar ishlab chikarishning xozirgi tsxnologiyasida ishni tashkil kilishning turt asosiy usulini ajratib kursatish mumkin: statsionar kolshsharda stsnd usuli; kuchirkchadigan kolshsharda buyumchar tayyorlashning agrеgat-potok usuli; konvеyеr usuli; kassеta 1 %G` 7 va pIr okat SuG` sSuG` li.

115

Stеnd usulida buyum tayyorlash buyicha xamma onеratsiyalar statsionar stsndlarda bajariladi (kolip buyum bilan birga joy ida koladi). Armatura, bеton korishmasi uzatadigan mеxannzmlar, bеton korishmasnii zichlaydigan mеxannzmlar bir kolipdan ikkinchi qolipga surilib turadi. Stеnd usuli kichik zavodlarda va ishlab chikarishni tеz tashkil kilish zarur bulganda poligonlarda kullaniladi. Agrеgat-potok usulida buyum tayyorlash buyicha xamma opеratsp yalar turli postlarda (kupincha uchta postda) bajariladi. Bunda kolip transport vositalari yordamida postdan postga siljitib, tеgishli opеratsiyani bajarishda esa tuxtatnb turiladi. Bgfinchi poеha armatura, bеtoy korishmasi yotkiziladi, kornshma vibratspyalash yuli bilan zichlanadi. Ikknnchi postda (butlash kamеraеnda) korishmashshg kotishini tеzlatish uchun u bg`tlanadi. %G` %G` Uchinchi postda buyum opalubkadan chikarib olinadp, koliplar tozalanadi va moylanadi. Bu usul ksng kullaniladi va undan buyum ishlab chnkarish nnng yillik xajmn 50 ming m3 bulganida foydalanish maksadga muvofikdpr. Tеmir-bеton buyumlar tayyorlashning konvеyеr usulida buyumlar maxsu-s koliplar-vagonstkalarda tayyorlanadi, vagonеtkalar konvеyеr bilan boglangan bulib, bir postdan ikkinchi postga majburiy rеjpmda siljitib turiladp. Rеjim eng uzok davom etadigan opеratsiya bilan bеlgilanadi. Bunda kolnnlardagi kornshmaga ishlov bеradigan mashinalar joyida turadi, koliplar esa postdan postga, sungra kotprish kamsrasiga utadi. Bundan zavodlarnnng kny matp juda yukorn buladi va ularni kurishga kun vakt kеtadi, shuning uchun bunday zavodlarni buyumlarning 'yumsnklaturasp chsklanga-nida va ularga bulgan yillik talab 100—150 ming m3 tslpf-bston buyumni tashkil iigashha kurshn maksadga muvoftuhr. Tsmir-bston buyumlarni tayyorlashning kassstaln usuli bu-yumlarnp kun urnnli kassstaln mеxanizatsiyalashtirilgan mashinada taysrlashni kuzda tutadi. Bunday mashina vеrtikal bulmalar (otssklar) — pulat listlarning bir nеcha katorndan iborat buladi. Kassеtalarda yirik panеl kurinishidagi tеmir-bеton buyumlar tayyorlanadi. Panеllar tayyorlash jarayoni kuyidagilardan iborat. Kassеta listlari tozalangan va moylanganidan kеyin (listlar kеrib suyilgan) ular orasiga armatura karkasn urnatiladi. Shundan kеyin kassеta dsvorchalari butom ulchamlariga mos kеladngan vaziyatda bir-biriga yakinlapggiriladi. Kassstaga bеton korishmasi solinib, kassеta listlariga maxkamlab suyilgan vibratorlar bilan zich l an adi. Shundan kеyin kassstalar korishmani butlash uchun butlash bulmasiga bеriladi. Bir nеcha soatdan kеyin, ya'ni bеton opalubkadan olinadigan mustavkam l i p i n i olganidan kеyin kassеta kеriladi va undan kuprik kran yordamida tayyor panеl chikarib olinadi. Bu usul yirik panеlli uchshar qurilishn u^chun panеllar tayyorlashda kеng sullaniladi.

Qurilish moddiy ishlab chikarishning muxim soxalardan biri xisoblanadi. Iktisodistshshg barcha soxalari, sanoat shilab chnkarnshi iotsntsialinnng usish sur'ati, xalkning moddirii-madansh'i faravonlngi usishi bsvosnga kapital kurilish bilan boglik. Bu bobda qurilish pshlab chnkarishiga doyr bulgan masalalar bеrilgan bulib, jumladan, qurilish ishlarini tapgkil etish, kurilish jarayonlari va ishlari xaki da

116 tushunchalar, kuril ishni industriallashtnrish, bino va nnshootlar1shng tasnifi, kurilish-montaj shplarp, qurilishda еr, ipnt-tosh va bеton, pardozlash ishlari batafеil yorptnlgan. Shuningdеk, xozirgi zamon industrial kurilishida tеxnika tarakkiyoti, kurilish ishlab chikarishining texnik-iqtisodiy qo’rsatkichlari ifodalangan.

Nazorat va muxokama uchun savollar

1. Qurilish matsriallari va buyumlari, ularni tasnifi kanday? 2 . Yogoch matsriallari va ular asosida tayyorlangan butom larga nimalar qiradi? 3. Kеramik matеriallar va buyumlarni ta'riflab bsring. 4. Minеral boglovchi matsriallarga kanday matеriallar kiradi? 5. Shisha va shisha buyumlarni, issiklik izolyatsiya matеriallarnin ifodalab bering. 6. Kurilishning xalk xujalngidagi axamnyatnni va unn yaiada takomillashtirish yullarnni at'pib bsring. Kurilish ishlari kanday tashkil etiladi? 7. Kurilpshdagp tashish va ortish-tushnrish ishlarini nfodalab bsring. 8. Kurilpshdagp еr, shsht-tosh va bеton ishlari uz ichiga nnmalarni oladi? 9. Montaj ishlariga kanday onеratsiyalar kiradi? 10. Pardozlash ishlarini ta'riflab bsring. 11. Qurilish ishlab chiqarishining tеxnik-iqtisodiy ko’rsatkichlariga qanday qo’rsatkichlar qiradi?

117

Glossariy

Avtomat — ma'lum ishdagi jarasnlarni kishining ishtnrokisiz uzi bajaradigan mashina. Masalan, avtomobil dvigatsllari porshsnini ishlab chikaradigan avtomatlashtirilgan zavoda mеtallni eritnshdan tortpb, tayyor porshеn olish, porshеnlarni saralash va xatto yashiklarga joylashgacha barcha ishlani avtomatlar bajaradi. Yarim avtomatlarda ayrim opеratsiyalar bajarrilgach, mashina uz-uzndan tuxtaydn, uni ishchi yana yurgizib yuboradi. Avtomat va yarim avtomatlar mashinasozlik, tukimachilik, ozik-ovkat sanoatlarida, kishlok xujaligida kеng sullaniladi. Avtomatlashtirish — insonni enеrgiya, matеriallar еki axborot olish, uzgartirish, uzatish va foydalanishda bеvosita katnashishdan kisman ski batamom ozod kiladigan tsxnikaviy vositalar, boshkarishning iktisodiy-matsmatik usullari va sistsmalarinn kullash. Quyidagilar avtomatlashtiriladi: 1) tеxnologiya, enеrgеtika, transport va boshka ishlab chikarish jarayonlari; 2) murakkab agrеgatlar: ksmalar, sanoat inshootlari va ishlab chikarish komplskslarnnn loyixalashtirish; 3) sеx, korxona, kurilish, tarmok va xokazolar doirasida tashkil kilish, rеjalanggirish va boshkarish; 4) plmiy tadkikotlar, tibbiy va tsxnikaviy diagnostika, statistik malklumotlarni xisobga olish va ishlab chikish, dasturlashtirish, muxandislik xisoblari va xokazolar. Avtomatlashdan maqsad — mеxnat unumdorligi va samaradorligini oshnrnsh, maxsulot sifatini yaxshilash, rеjalashtirish va boshkarnshni oitimallashtirish, inson salomatligi uchun xavfli bulgan sharontda ishlashga barxam bеrish. Avtomatlashtirish ilmny-tеxnika tarakkiyotining asosiy yulgalishlaridan biri. Avtomatlashtirish darajasi — korxona, uchastka ski mashinaning avtomatlashtnrilganlik darajasini xaraktеrlovchi koeffitsiеnt. Avtomatik zavod — ishlab chikarish jarasnining barcha opsratsiyalari insonning bеvosita ishtirokisiz bajariladigan zavod. Avtomatik yigish — biror anik vazifann bajaradigan mashina kismlarn va birikmalarinn bir-biriga mashinada avtomatik biriktirish, shishi va maxkamlash jarayoni. Avtomatik liniya — maxsulot ishlab chikarishdagn xama oiеratsiyalarni ma'lum tsxnologik jarayonga mos tartnbda avtomatik tarzda bajaruvchi mashinalar sistsmasi, asosiy va erdamchi jixozlar majmui. Avtomatik liniya s mavjud uskunalarni avtomatlashtirish asosida yoki maxsus avtomatlar, yarim avtomatlar va agrеgat еtanoklar kurish asosida vujudga kеltiradn. Avtomatik liniya avtomobil, traktor zavodlari va maxsulot ishlab chikaradigan boshka kuplab zavodlarda silindr bloki, val, porshеn kabi dеtallar ishlab chikarishda kullash gl mok da. Avtomatik stanok — ish boshkarish kismlarnnnng barcha xarakatnni iisoi ishtirokisiz bajaradigan stanok (karang ?Mеtall kssish stanoklari?). Avtomatika — fan va tsxnikaning tеxnologiya jaryonlariin knshiiiig ishtirokisiz boshkarish asoslari va nazariyasiii uz ichiga olgan soxasi.

118

Avtomatlashtirishning tеxnika vositalari — turli jarayonlarnn avtomatlashtirishga imkon bеruvchi asbob va kurilmalar. Vazifasi: a) tеxnologiya jarayonida iaramstrlarniig uzgarishn xaknda nazorat axborot kabul kilish; b) axborotni uzatish; v) axbo1Yutni uzgartirish va saklash, uni dasturdagi axborot bilan takkoslash va komanda axborotnnn tuzish (axborotni pshlab chikish); d) komanda axborotiii tsxnologik jarayonga tatbik kilish. Alangali pеch — mеtallurgiya ischlarining bir turi. Unda mеtall ski shixta kattik, smok yoki * •?7 sG` U gazеimon yok*ilishing yonnshndan xosil buladigan issiklik bnlan kiznndn yoki suyuklanadi. Gazlar esa mеtall (shixta)ning usti yoki ostidan utadi. Alangali iеchda mеtall shu pеchning ichki koilamaеndan aks etgan issiklik nurlarn ta'sirida kiznshi yoki suyuklanishi mumkin. Bunda!! A. p. aks ettnruvchn nеch dеb ataladi. Aniqlik — tayyorlangan maxsulotnnng sifat ko’rsatkichi Annklnk mash!shasozlik va asbobsizlnkda acociiii paramеtr xisoblanadi. Tayyorlangan dеtal, dеtallar yshmasi va mashinalarning ma'lum anikligp buladi- Absolyut anntsda dеtal yoki mashina tayyorlab bulmaydi. Shuning uchun chizmalarda aniklik bеlgilari kushnb kstiladn. Aniqlik toifa — mashina dstallarnni yasashda ruxеat etiladigan kuyish mikdorining tavsifn. Mashinasozlikda Davlat standart (GOST)ga muvofik 9 A. k. kabul kilingan. Masalan, 1-annklik tonfasida maxsulotnn nafis еnlliklash yoki pardozlash kеrak, 4 — aniklik tonfasida esa, parmalash, yunish va frеzеrlash kifoya. Apparat unumdorligi - vakt birligi ichida agshartga kanta ishlash uchun tushnrnlayotgan matеriallar yoki undan olinayotgan (tayyor) matеriallar mitsdori. Uiumdorlpk kuindagicha ifodalanadi: 1) vakt birligi ichida olingan maxsulot mikdori - tG`sutka; 2) vakt birligi ichida olnngan maxsulotnnng xajm birligi bnlan m3G`soat va 3) vakt bnrlngi ichida olingan maxsulot soni bnlan, masalan, donaG`soat. Armatura — 1. Mustaxkam kurilish matsrialidan (maе.iulatdan) yasalgan chivik tarzndagn elеmеnt. Odatda, turli matеriallardan yasaladngan butom yoki konstruktsiyalarning mustaxkamligini oshirish maksadida ularning ichiga (chuzilish zonasiga) armatura kuynladi. Tsmir-bston konstruktsnyalar tayyorlashda bеton ichiga pulat armatura joylash ksng tarkalgan (k. Tsmirbston). 2. Sanitariya tsxnikasi va mu^andislik jixozlarining ayrim knеmlari. Maе., vodoprovod armaturasi (klapanlar, jumraklar, suk ulchagich), kozonxona armaturasi (tsrmomstrlar, manomstrlar, saklash klapanlari); iеntish sistsmasi armaturasi (tsrmorеgulyatorlar va boshkalar); nasosxona armaturasi (kranlar, diffuzorlar), gaz sistsmasi armaturasi (jumrak va klaianlar, rsduktorlar), elsktr tsxnikasi armaturasi (patronlar, uchirib-yokkichlar, razstkalar). Armaturali oyna — ichiga mеtall tur (armatura) kuyib ishlanadigan oyna. Armaturali oyna tomga yoiiladi, dеvorga soplanadi, dsraza va eshik kuziga solinadi. Asosiy ishlab chiqarish — korxonadagi ishlab chikarish jarayonining asosiy kismi. Mashinasozlikda, masalan, tayyorlov, ishlov va iiiiFyB sеxlari, tukimachshshk korxonatarida yigiruv, tukuv — pardozlash sеxlari asosiy ishlab chikarishga kiradi. Asnaviment — korxonatarda yoki savdo shoxobchatarida tayyor turgan ksng ists'mol mollarining turli xillari va navlari.

119

Atom dvigatеli — atom yadrolarining parchachanish rsaktsiyasi iatijasida ajraladigan enеrgiya bilan nshlovchi dvigatеl. Atom reaktori (yadro rеaktorn, atom kozoni) — atom yadro sinnng boshkariladigan zanjir rsaktsiyasini amalga oshirish uchun muljallangan kurilma. Atom rsaktori fizik tadkikotlarda ishlatiladigan nеytronlar otsimini xosil kilish, sun'iy radioaktiv nzotonlar olish va atom ensrgiyasi olishda ishlatiladi. Atom ensrgiyasi — atomlarning markazida joylashgan, atom yadrosi dеb ataladigan kismida sodir buladigan jarayonlar natijasida ajratib chikadigan enеrgiya. Atom elsektr stantsiyasi (AES) — tsxnologik sxеmasi jixatidan issiklik elsktr stantsnyalari turiga knruvchi elsktr stantsiya. AES da yokilsh sifatida uran ishlatiladi. AES ning asosiy kismi atom kozoni, ya'ni atom raеktori. Atrof-muxit — inson yashaydigan va ishlab chikarish faolnyatnda buladigan muxit. Bu atama, odatda, insonni kurshab turgan tabish"! muxitni anglatadi; ba'zan bu tg`tnuncha sun'iy muxpt V U ' %J %J U elеmеntlarini (uy-joy binolari, sanoat korxonatari, ka nal l ar, suk omborlari va shunga uxshashlarii) xam uz ichiga oladi. Bekobod sеmеnt kombinati — O’rta Osiyoda birinchi marta sеmеnt ishlab chikargan korxona Bskobod shaxrnda 1926 yili ishga tutiirplgan. 1956 yilgacha zavod edi. Usha yili asbob-truba zavodi bilan birlashtirilib, kombinatga aylantnrilgan, Uning 5 ta tеxnologii liniyasi bor. Kombinat skilgasi — tabiiy gaz. Boshkarish ishlarini avtomatlashtirish — xalk xujaligining turli tarmotslarida boshkarish masalasini xal kilishda xisoblash tеxnikasini, tеxnika vositalarnni, avtomatik kurilmalar va avtomatik usullarni joriy silish jaraеni. Bunkеr — 1) matеriallar (kum, pishi, sеmеnt, don, kumir, ruda) ni kiska muddatda saklash yoki tashishga muljalangan idish. Bunkеr iulat, tеmir-bеton va yogochdan tеskari piramida yoki konurе shaklida yasaladi. Bunkеrlarnnng pastki loraigan kismida matеrialsh! Tukish y^iyH maxsus kopkoyI buladi. Bunkеrlarga yuk transportеr va kutarma t|)ansport mashinalari yordamida ortiladi. Ba'zan vagon yosht avgomashinada ksltirilgan matеriallar tugrvdan-tutri bunkеrga atdariladi; 2) kuruts yuk tashiydigan kеmalardagi yonilgi uchun ajratilgan joy; 3) paxta tеrish mashinasshshng paxta yigoladigan sismi. Vakuum — biror idishdagi gazning atmosfеra bosimidan past bosimgacha siyraklashtirilgan xolati. Vakuum nasos — bеrk idishdagi xavo, but yoki gazni surib, vakuum xosil siluvchi nasos. Uning norshеnli, 1yutatsnon, molskulyar va simobli — diffuzion va boshka xillari bor. Kimyo va oznts-ovtsat sanoatida suyutsliklarni butlatishda, distillovchi vckunalar, vakuum kuriltnchlar, -fotoelsmеntlar, alеklron mikroskoplar, yukorn voltli ostsillograflar, siklotronlar va xolodilniklarda, vakuum lampalar, rеntgеn va tslsvizion trubkalari tayyorlashda sullaniladi.Vakuum elsktr nеchi - siyin eriydigan mеtall va kotish malar vakuum sharoitida sizdiriladigan pеch. Vakuumda suyuqlantirish — mеtall suyutslantirib olishda gaz govaklarni kamaytirib, mеtallning fizik-mеxanik xossalarini yaxshilash usuli. Bu usulda suyuklantirilgan mеtall azot va vodorod gazlardan batamom tozalanadi. Sanoatda bal>zi maxsus pulatlar, elеktrni juda yaxshi utkazuvchi mis, bеrilliyli bronza va boshka kotnshmalar olishda shu usul sullaniladi.

120

Gidravlik prеss — yukori bosimln suyutslik ta'еnrida ishlaydigan surilma. Sanoatning dеyarli xamma еoxalarida ishlatiladi. Masalan, gidravlik prеss bnlan soliplash, mеtallni chuzish, egish (kssish), tеkislash, tsshish vatutrilash mumkin. Gidravlik prеss xul msvalardan sharbat olish, iaxtanp toylash, makaron tayyorlashda xam ishlatiladi. Gorеlka — gaz, kumir kukuni, mazutlarni kislorod (xavo) bilan aralashtirish, yotsish uchun sullaniladi gan moslama. Dеtal tayyorlash sikli — dеtal tayyorlashning birinchi oiеratsiyasidan oxirgi opsratsiyasigacha sarflangai vakt. Donalab ishlab chiqarish — pshlab chikarishni tashkil etish turi. Bunda turli maxsulotlar bittalab tayyorlanadi. Yoqilri — yonganda issiklik ajratadigan, uglsrodli va utlsvodorodli moddalar, ensrpsh manbai. Kattik, sutok va gaz xolatida buladi, tabiiy va sun'iy xillarga bulinadi. Tabiiy kattik yokilsh — yogoch, torf, slanеts, toshkumir, koks va b. Tabiiy sutok yokilsh nеft, sun'iysi — bеnzin, kеrosin, mazut va b., tabiiy gaz yokilsh — tabiiy gaz, nеft bilan birga chnkadigan yuldosh gazlar; sun'niicii — domna gazi, gеnеrator gazi va b. Atom ensrgiyasi va yarim utkazgichlardan foydalanish tsxnikasi xamda nazariyasining rivojlannshi bilan yangi xil yo. - yadro yokilsh iaydo buldi. Iktisodiy nuktai nazardan eng arzon yokilsh — nеft va tabiiy gaz. Xar kanday yokilsh issiklik bеrish xossasi bilan xarakterlanadi. Ikkilamchi xomashyo — bir marta to’la foydalanilgandan (esknrganda) kеyin pshlab chikarishda dastlabki xomashyo sifatida kullanilishn mumkin bulgan matеriallar va buyumlar. Tеmnr-tsrsak, kora, rangli va kimmatbaxo metallarning chnqindilari, ishlatilgan surkov moylari, brak kilingan dеtallar, makulatura va boshkalar ikkimlamchp xomashyo xisoblanadi. Induktsion pеch — matsriallarni 1shduktsion kizdprshn usulida i foydalanib, suyuklantnrish uchun mu'ljallshshsh atеkt^yutеrmik kurilma. Asosan, tngеlli va kanal l i induktsion pеchlar kullashshadi. Issiqlik elеktr stantsiyalari — yokilsh yonganda chikadngan issiklik ensrshyasnni elsktr ensrgnyasnga aylantiradngan stantsiyalar. Asosan, bug-trub i nal al i, gaz-trubinali va dizеl nееnklik elsktr stantspyalarn buladi. Ish vaqti — korxona ski muassasada muayyan ishni bajarish uchun konuniy bеrilgan muddat ish kunp va ish xaftasi bilan bеlgilanadi. Ish vakti davomida nshlanmagan vakt (nima sababdan sodir bulganidan kat'i nazar) bskor turish vakti dеyiladi. Ish kuni — ishchi yoki xizmatchinnng korxona yoki muassasada bir sutka davomida ishlash vakti. Ish mе'yori — vakt birligi (soat, smеna, kun, oy)da ishchi ishlab chnkarnshi kеrak bulgan maxsulot yoki bajarishi lozim bulgan ish mikdori. Ish mе'yori mеxnatning turi va tеxnologiyaga, mеxnatnn va ishlab chikarishni tashkil etish darajalariga xamda ishchilarning malakasiga boglik xolda bеlgilanadi. Ish o’rni — ishchi yoki bir gurux, ishchilar ish bajaradigan, zarurny asbob- uskunalar bilan ta'minlangan joy.

121

Ishlab chiqarish vositalari — ishlab chikarish jarayonida katnashadigan va moddiy nе'matlar tayyorlashda odamlar foydalanadigan mеxtsat prеdmеtlari va vositalari. Mеxnat prеdmetlari — kishi mеx'natn sarflanadigan ob'еktdir. Ishlab chiqarish jarasnlarini jadallashtirish — ishlab turgan apparat (unga xizmat kursatayotgan kishilar soninp oshirmagan xolda) vakt birligi ichida ishlab chnkarayotgan ma^sulot mikdorini oshirish uchun kullaniladigai barcha tashkiliy tadbirlar yishndisi. Ishlab chiqarish mе'yori — tеgishli malakaga ega bulgan bir xodim (brigada) tomonidai muayyan vakt birligi (soat, ish smеnasi) davomida ma'lum tashkiliy- tеxnikaviy sharoitda ishlab chikarilishi lozim bulgan maxsulot mikdori, t, kg, m, dona xnco6i ha ifodalanadi. Ishlab chiqarish-tеxnika nazorati — sanoat korxonalarida maxsulot sifatini nazorat qilish yuzasidan bajariladigan xizmatlar majmui. Sifatsiachikni yukotish xamda max,sulotni bеlgilangan standart va tеxnik shartlarga-muvofik kilib, ishlab chikarishni ta'minlash uchun kullaniladi. Ishlab chiqarish sikli — ma'lum sanoat korxonasida muayyan maxsulotni tayyorlash uchun zarur bo’lgan vaqt. Maxsulot pshlab chikarish sikli — ish davri (tayyor maxsulot olish uchun kеtgan vakt) va ishlab chikarish jarayonidagn tanaffuslar (oiеratsiyalar orasida davr va smsnalar urgasidagi vakt)dan iborat. Ishlab chiqarish siklinnng acociiii tsxnik-iktisodiy kursatkichi unpng muddati xisoblanadi; bu muddat ishlab chikarish xaraktеriga karab soat, kun, oii bnlan ulchanadi. Ishlab chiqarish kuvvati — sanoat soxasi, korxona, sеx ski agrsgatning bslgilangan asnavimеntda eng kup maxsulot taysrlay olish imkoniyati. Korxonaning ishlab chikarish kuvvati yirik sеx va agrеgatlarning kuvvati (maе. mеtallurgiya zavodining kuvvati) undap i domna va martеn pеchlari prokat stanlarining kuvvatiga boglik. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish — ishlab chikarishni mеxanizatsiyalashtirishning yukorn boskichi. Bunda odam bajaradigan boshkarish va nazorat ishlari asboblar va avtomatik kurilmalar zimmasiga yuklanadi. Ishlab chiqarishni mеxanizatsiyalashtirish — odamning jismoniy mеxnatini mashinalar, mеxanizmlar va moslamalar zimmasiga yuklash ishlab chikarishni mеxanizatsiyalashtirish ning eng yukorn boskichi — ishlab chikarishni avtomatlashtirish. Ishlab chiqarishni tashkil etish — yukori sifatli maxsulotlar ishlab chikarishni ta'minlash, ishlab chikarish fondlari va mеxnat rеsurslaridan yanada yaxshirok foydalanish asosida ijtimoiy mеxnatning yukorn ishlab chikarish unumdorligiga erishish. Shuningdеk, mеxnatni ishlab chikarishning moddiy elеmеntlari bilan birlashtirish tartibi, shakli. Ishlab chikarishning iqtisodiy samaradorligi — mеxnat, moddiy va moliya chikimlarining ishlab chikarilgan maxsulotlarga bulgan npsbati. Kalandr (juva) — juvalar spstsmasidan tashkil tongan mashina. Bu juvalar gorizontal yoki vеrtikal xolatda joylashtirilgan bulib, ular bir-birlariga karama-karshi

122 xarakat siladi. Kalandr rеzina olish uchun zarur bulgan aralashmalar tayyorlashda, matsriallarni nrokatlashda sullaniladi. Kamerali pеch — buyumlar butun kizdirnsh davri mobaynida xarakatsiz satslanadigan pеch. Mеtall zagotovkachar va dstachlarga, shisha buyumlarga kizdirib turib ishlov bеrish, kеramik va sprlangan buyumlarni utda pishirish kabi ishlarda ishlatiladi. Katta sеriyada ishlab chikarish — ssriyalab ishlab chikarish turi unda maxsulot uzluksiz ravishda katta mnkdorda ishlab chikariladi (masalan, avtomobillar ishlab chikarish). Katta ssriyada pshlab chikarishda ixtnsoslashgan asbob-uskunalar, konvеysr va avtomatlashtirish vositacharidan ksng foydalaniladi. Kеramika sanoati — giltuprokdan buyumlar, bino va inshootlar kurish, pardozlash uchun matеriachlar tayyorlovchi sanoat. Kеramika sanoatining eng yprik korxonacharn Rpshton badiiy kulolchilik yodgorlik buyumlari, Samarkand kulolchilik buyumlari zavodlarndnr. Kichik sеriyali ishlab chiqarish — ssriyali ishlab chikarish turi; bunda maxsulot kichik ssriyalarda chikariladi. Kichik ssriyali ishlab chikarishga prokatning ba'zi turlari, buyumlar, mashinalar va shu kabilarni ishlab chikarish kiradi. Koks — kokslanuvchi sifatli toshkumirni maydalab, maxsus pеchlarda 1000- 1100°S xaroratda 10-15 soat davomida x d v o s i z kizdirish iatijasida olingan kattik, govak massa. Koksning issiklik bеrish xususiyati 6500-7500 kkal (kgO 27-31 l— j(kg) alangalanish xarorat 700°S ga yakin, maydalannshga karshiligi 100-140 kgG`sm2, govakligi esa 45-56%. Koksdan asosan, domna pеchlari va vagrankalarda chuyan ishlab chikarishda yokilsh sifatida foydalaniladi. Komplеks avtomatlashtirish — ishlab chikarishdagi barcha asosiy ishlarni avtomatlashtirish, avtomatlar zimmasiga yuklash. Komplеks mеxanizatsiyalash - kishlok xujaligida maxsulotlarini еtishtirishda asosiy ishlarnigina emas, boshka ishlarni mashina va mеxanizmlar bilan bajarish. Komplеks mеxanizatsiyalash dala ishlarini uzluksiz bajarishga imkon bеradi. Xar bir maxsulot еtishtirishning tsxnologik kartasida mashinalar sistsmasi kursatilgan buladi. Xar bir mashina uz ishinn bajarganda navbatdash ishlashn uchun xam zarur sharoit yaratadi. Komprеssor — xavo еki gazni sikadigan va bosim ostida uzatadngan kurilma. Tuzplishpga kura, porshеnli, rotatsiop, markazdan kochirma, uk va okimli; siknladigan gaz xshshga karab xavo, kislorod komprsssorlari; boеnmga karab, past bosimli (0,3-1 Mn(m'), urta bosimli (10 Mn(m2gacha)) va yukori bosimli xillarga bulinadi. Komprsssion prеsslash — polimеrlarni prеsslash turi. Kon — yer po’stining ma'lum maydonida joylashgap va kazib chikarilishn iqtisodiy jixatdan foydali bulgan kazilma boylpklar. Zaxirasn, sifati, xaj xujachigidagi axamnyatiga karab kichik, urta va katta koilar buladi. Masatn, tеmir konlari zaxirasi 1 mln. tonna, kichik kon, 10 mln. t. bulsa, 100 mln. t. Dan ortit katta kon va shli dan kami kichik kon xisoblanadi. (k. Kazilma boyliklar).

123

Konvеyеr (transportеr) — transport surnlmasp yoki uzluksiz xarakat kiladigan mashina. Konvеyеrlar yuk tashuvchi elеmеntiga kura, lеntash, nlastinkash, rolgaish (rolganglar), kurakli, kovpshi, burama (shnsklar) va shu kabplarga bulinadi. Ishlash nrintsipiga kura, konvеyеrlar gravitatsion va uzatmaln (tortadngan va vnbratsion) buladi. Konvsyеrdan yuklarni kuchirish, mashinalarni yishsh va boshka ishlarda foydaganiladi. Konvеyеr pеch — konvеyеr bilan jixozlangan sanoat pеchi. Mеtall buyumlarni bosim bilan ishlash oldidan sizdirish, ularga tеrmik ishlov bеrish, kuyma koliplarni kuritnsh va b. maksadlarda foydalaniladi. Konvеyеr pеchlarning kizdirish boshlannshn va oxiridagi xaroratlari bir-biridan fark kiladi. Konvеyеr usulda yigish — mashina va mеxannzmlarnn yifiiih usullaridan biri. KoHBeiicp usulida iiiiFiiui yirik ssriyalab va kuplab ishlab chikarishda kullaniladi. Konvеyеr usulida yiFiim ayrim mustakil opеratsiyalarga bulnnib, xar bir opеratsiyani fakat bir ishchi yokn avtomat bajaradi. Bunda yishsh ob'еkti bir ish urnidan ikkinchisiga kstma-kеt uzatiladi, ya'ni iiiiFiilast gan buyum konvеyеrda xarakatlanadi. Konsruktsion matеriallar — mashina yoki mеxannzmlarnn n g konstruktsiyalari va dеtallarni tayyorlash uchun ishlatiladigan fizik, kimyoviy xamda mеxanik xossalari yaxshi bulgan matеriallar. Konstruktsiya — kismlar, biror kurilish, mеxanizm va shu kabilarning tuzilishi, uzaro joylashishi. Korroziya ga chidamli matеriallar — kislota, ishkor, tuz. kislorod, nam va boshkalar ta'sirida еmirilmaydnlgan mеtall va mеtall bulmagan matеriallar, masalan, za igl amaydi gan pulat, grafit, kvarts oyna, ftoroplastlar. Korroziya ga chidamli matеriallar kimyoviy apparatura, truboprovodlar va kupgina boshka narsalar pshlab chikarishda kullaniladi. Korxona quvvati — korxonaning bir oy yoki bir yilda pshlab chikargan maxsuloti mikdori. Ko’plab ishlab chiqarish — ishlab chikarishni ixtisoslash tirshnnnng eng yukorn shakli, bunda oz turdagi buyumlar uzok vakt davomida kuplab mnkdorda tayyorlanadi. Lazеr — optik kogеrеnt nurlannsh manbai; bunday nurlanish enеrgnyaspnnng kuchli,yunalganlish va zichlngpning kattalpgi bnlan xaraktsrlanadi. Gaz, suyuklik va kattik jpеm lazеrlari mavjud. Lazsrda turli ens|)giya xillari lazеr nurlanishn enеrgiyasiga aylanadi. Lazеrdagn asosiy elеmеnt — aktiv muxtstdnr. Uni xosil kilish uchun nolazеr manbalar nurnning ta'siri, gazlarda elsktr razryad, kimyoviy rsaktsiyalar, taram-taram bulib tushadigan elеktron iurlar bilan bombardnmoi kilish va boshka usullar kullaniladi. Aktiv mu'xnt optik rеzonatorni xosil kiladigan kuzgular orasida joylashgan buladi. Xozirda uzluksiz ta'sir kiladigan va impulеli lazеrlar mavjud. Lazеr ilmiy tadkpkotlar (fizika, kimyo, biologiya va boshkalar)da olib borish, aManiii tibbiyot (jarroxlnk, oftachmologiya va boshkalar) va tsxnikada xam ksng kullannlmokda.

124

Lazеr tеxnologiyasi — lazеr nurlarn yordamida matsriallarga ishlov bеrish. Materiallarni payvaidlash, tsshish, kirkish va xokazo ishlarni amalga oshirish mumkin. Magnit yordamida boyitish — foydali minеrallarni (j)oiidasiz jinslar va zararli aralashmalardai tozalash usuli; magnit singdiruvchanligp xar xil bulgan minеral zarralariga magnit maydonining turlicha ta'sir kilishiga asoslanadi; tеmirli, marganstsli, titanli va boshka rudalarni bonitishda kullaniladi. Mashinasozlik — ogir sanoatning xalq xujalish uchun mashinalar, jixozlar, annaratlar va asboblar, madaniy-mashniy mollar xamda mudofaa kurollari pshlab chikaradngan tarmoklari majmui. Mashinasozlik sanoati — oshr sanoatning xalk xujaligi uchun mеxnat kurollari, shuningdеk, ists'mol buyumlari va mudofaa axamnyatiga ega bo’lgan maxsulotlar pshlab chikaruvchi soxala l)ii majmui. Mashinasozlik sanoatn 6 g` t u n xalk xujalngnni tеxinka bilan ta'minlashda moddiy asos xisoblanadi, ijtimoiy mеxnat unumdorligi, tеxnika tarakkiyoti, xalknnng moddiy farovonligi va mamlakatnnng mudofaa kuvvati mashinasozlik sanoatining tarakknеt darajasiga boglik. Mashinasozlik tеxnologiyasi — mashinalar ishlab chikarishda kullaniladi gan usullar majmui; mashinalar tayеrlash jarasshtda konunnyatlarnn urganib, bu konunnyatlardan mashinalarni yukori snfatli xamda tеjamli kilib tayyorlashda foydalanadigan fan. Maxsulot sifati — maxsulotnnng nstsl>mol xususiyatlarn majmui, uning xalk xujaligiga va axolining muayyan extiyojla- 4G` 7 s. * €G` u %J u rnga yaroklilnsh. Maxsulot sifati pshlab chikarilgan maxsulotning mustaxkamlign, kulaylish, pshonchlilish, chidamlilign, tеjamkorligi va b. kursatkichlar bnlan bеlgilanadi. Maxsulot sifati yaxshilanishi mablaglarni tеjash, tannarxinn kamaytirish, mеxnat unumdorlignnn oshirishga imkon bеradi. Maxsulot sifati ni korxonadash tеxnika nazorati bulimi (OTK) tеkshiradi. Maxsulot xajmi — muayyan vakt birligi (oy, chorak, yil) davomida ma'lum mamlakatda, soxada yoki korxonada pshlab chikarilgan maxsulot mikdori. Maxsulot xajmi dеganda, odatda, bir Gnil mobashshda ishlab chikarilgan maxsulot mikdori tushuniladi. Maxsulot tannarxi — muayyai ishlab chikarish jarayonida bir birlik tayyor maxsulot ishlab chikarish uchun sarf bulgan barcha xarajatlarnn pul xisobida ifodalannshidan iborat bulgan tsxnik-iktisodiy kursatkich. Maxsulot chiqimi (unumi) — amalda xosil kilnngan maxеulot oshrlngpni (Gamaliy) boshlaishch xomashyodan nazarpy jixatdan (maksimal) olinishi mumkin bulgan ogarlngpga (G nazarny) nnsbatidan iborat. Maxsulot chikimi, % xisobida foydalanib, kuyidagncha topiladi: 퐺 푎푚푎푙 Max chiqimi = 100% 퐺 푛푎퐳

Maxsulotnnng ko’p mеxnat talab qilinishi — maxsulot birligini ishlab chikarishga yoki muayyan ishni bajarishga sarf kilinadigan ish vaktnnn xaraktsrlovchi iktisodiy kursatkich. Mеxnat kanchalik kam talab kilinsa, mеxnat unumdorligi shun chachik oshadi. 125

Mеxnat — insoining maksadga muvofik faoliyati; eng av vacho, tabnat prеdmеtlarnni uzgartirib, extiyojga moslashtirishnn bildiradi. Mеxnat kishilik jamiyati xayotining acociiii sharti, chunki shu tufayln insonpyatning yashashn uchun zarur bulgan moddiy va ma'naviy nе'matlar yaratiladi. Mеxnat iitsnsivligi — mеxnat j ada! ligi darajasi, ya'ni xodimning ma'chum vakt davomida ishlab chikarish jarayonida sarflagan mеxnati mikdori. Mеxnat intеnsivligining iktisodiy axamiyati — ishlab chikarilayotgan maxsulot xajmi va kiymatpga ta'sir etishidir, ya'ni mеxnat intsnsivligi va mеxnat unumdorligining usishi tufayli muayyan vakt ichida ishlab chnkarplayotgan maxsulot xajmi kupayadi. Mеxnat max’suli — insonning mеxnat faoliyati tufaydi ishlab chikarilgan, yaratnlgan moddiy, ma'naviy maxsulotlar, ular kishilar extiyojini kondprishga karatiladi. Istе'mol uchun tayyor shaklda bulgan mеxnat maxsuli oa'zan yana ishlab chikarishga kaytadn, xomashyoga aylanadi (masachan, sulfat kislota ishlab chikarishda sulfat kislota tayyor maxsulot bulsa, ugat ishlab chikarishda shu kislota xomashyo xisoblanadi). Mеxnat muxofazasi — kishining xayoti va sachomatligi uchun xavfеiz mеxnat sharoitini ta'mnnlashga karatnlgan tsxnikaviy sanitariya-gigiеna va xukukiy tadbirlar majmui. Mеxnat prеdmеti — g. Ishlab chikarish vositalari. Mеxnat unumdorligi — ishlab chkarish jarayonida kishilar mеxnatining foydachiligi, samaradorligi va maxsulotdorligi; mеxnat unumdorligi ishlovchnnnng ma'lum vakt birlish (soat, smеna, oy, yil) ichida tayyorlagan maxsulot mshutsori bnlan ulchanadi. Minеral xomashyo — ijtimoiy ishlab chikarish soxasnga kiritilgan (xisobga olingan yoki foydalanilayotgai) foydali kazilmachar. Mis sanoati — rangli mеtachlurgnyannng ruda kazib chikarish va uni boyitish xamda mis pshlab chikarishni uz ichiga oladigan tarmosh. Modеrnizatsiya — biror narsanp yangilash, unga zamonavny tuе bеrish, zamonaviy talabga muvofnk uzgartirish. Masachai, asbob-uskunacharnn modеrnnzatsiyalashda mashina, apparat, turli tеxnologii kuril machar, muxim kashfistlar tеxnika tarakkiyoti talablariga muvofnk kayta ishlanadi. Modifiaatsiyalash — 1. Metallarning suyuklanmalariga oz mnkdorda modifikatorlar (magniy, fsrosplitsiy va b.) kushish yuli bilan ularning sifatini yaxshilash. 2. Kimyoviy usulda polimеrlarning xossalarini uzgartirish. Opеratsiya — tsxnologik jarayonning bir ish joynda bajariladigan tugallangan bir kismi. Opеratsiya — ishlab chikarishni rеjalashtirish va xisoblash elsmеntidir. Opsratsiyada, odatda, xamma rеjalashtirish va xisoblash ishlari bajariladi xamda tеxnologik xujjatlar ishlab chikiladi. Ogir mashinasozlik — mashinasozlik tarmoklari guruxi, mеtallurgiya korxonalari, kon-ruda, yirik tеmirchilik, prеsslash, kutarma-transport asbob- uskunalari, shuningdеk, yirik ekskavatorlar, tsplovozlar, tеmir yul vagonlarn, dizеllar va shu kabil ar ishlab chikarish bilan pltullanadi. Ogir sanoat — ishlab chikarish vositalari (mashinalar, dvigatеllar, mеxanizmlar) va mеxnat prеdmеtlari (xomashyo, matеrial va yokilga) ishlab

126 chikaruvchy sanoat soxalari majmui. Oshr sanoatga kazib chikarish soxalari, kaGgga ishlash sanoatining kator muxim tarmoklari — elеktroenеrgеtika, kora va rangli mеtallurgiya, kurilish matsriallari sanoati, kimyo, yogochni kayta ishlash sanoatlari kiradi. Oshr sanoatning nsgpzi — mashinasozlik. Parma — parmalashda va parmalab tеshishda ishlatiladigan kеsuvchi asbob; uning ukn, ishlovchp kismi spiral yoki chnkindini chikarib tashlaydngai kirralar yoxud arikchalardan tuzilgan buladi, dum kismi esa stanok yoki kul mashinaning (masalan, drеl) natroniga maxkamlanadi va ukining aylanish yoki aylanma xarakatini kabul kilib oladi. Kssadigan kpеminnng matеriali utkir pulat yoki kattik kotishma buladi. Pеch — matеrial yoki buyumlarga kizdirib ishlov bеrish yoki issiklik xosil kilish uchun qo’llaniladigan apparat. Pеchlar kanday maksadda ishlatilishiga kura, suyuklantprish, isitish, kuydirish, kurntish va xokazo pschlarga bulinadi. Kizdirilish usul lira kura, alangali va elеktr pеchlar buladi. Plazma pеchi — mеtallar va kotishmalar plazmotron yordamida kizdiriladi gan, eritiladigan va mеtallurgii kayta ishlanadigan elsktr pеch. Plazma yoyli yoki yukorn chastotaln plazma pеchlari buladi. Ularda yukori sifatli mеtallar va kotishmalar pshlab chikarishda, mopokristallar va xokazolar xosil kilishda foydalaniladi. Plastiklik - kattik jismlarning tashki kuch ta'еnrida buzilmasdan, uz shakli va ulchamlarnnn uzgartirish xossasi. Bu uzgarish tashki kuch olnigandan kеyin xam kolavеradi. Polimеtall rudalar — komplеks rudalar tarkibidagi 279KypFOuuiH, pyx acociiii kimmatli komponеnt bulib, mnе, oltin, kumush, kadmiy, ba'zan vismut, kalay, nndsh’1 va galliy ma'danlarn esa yuldosh komponеntlardir. Acociiii minsrallar: galеnit-sfalеrit, kupincha pirit, xalkopirit. Acociiii kimmatli komponsntlar bir nеcha fonzdan 10% gacha va undan xam kun rok buladi. Asosiy konlarn — pvdrotеrmal konlardir. Shuningdеk, kurgoshnn rudasi, rux rudaеnga karang. Polufabrikat — tayyor maxsulot xolpga kеlguniga kadar yana bir nеcha kayta ishlov bеrilnshn lozim bulgan xom maxsulot. Potok liniya — yagona tsxnologik jaraеn buyicha bеl gil angan marom bilan uzaro boklik bg`;lgan va uygun xolda ishlaydigan asbob-uskunalar majmui. Ish joylari tsxnologik jarayonning kеtma-kstligiga karab taksimlanadi. Potok liniya tеxnologik jarayoninnng uzluksizligini ta'minlaydi, uni mеxanizatsiyalash imkonini bеradi. Potok usulida ishlab chiqarish — pshlab chikarishni tashkil etishning progrеssiv usuli; bu ishlab chikarish jarasiini maxsus jixozlangan, kеtma-kst jonlashtirnlgan ish joylari — potok liniyalarpda amalga oshiriladigan aloxpda- aloxida, nisbatan kiska onеratsiyalarga bulib yuborilishi bnlan xaraktsrlanadi. Rеgеnеratsiya — ishlab chnkarishdan chikkan matsriallar iing boshlangich xossalarini kayta tiklab, yana ishlab chikarishga joriy etish jarayoni. Masalan, katalizatorlar aktpvliginn kayta tiklash; gazlarni soda eritmasi bilan tozalash vaktida xosil buladigan eritmaga tеrmik ishlov bеrish, toza soda erntmasiga aylantirish va uni yana gaz tozalashda ishlatish. Bu jarayonni kеng joriy etish korxonaning tsxnik-

127 iktisodiy kursatkichinn yaxshplashga va atrof-muxntning nfloslanish darajasini kamaytirishga olib kеladi. Standartlash — standartlarni bеlgilash va ishlab chikarishda kullash jarayoni. Tеxnika, sanoat, kishlok xujalpgi, kurilish va boshka barcha soxalarda kup foydalanadigan konkrеt maxsulot, norma — talab, usullar, bеlgnlar va b.lar sanoat ob'еktp xisoblanadi. Sanoat pshlab chikarishning rnvojlanish surl>atp va darajasiga muxim ta'sir kiladi. Sanoat cj)an va tеxnika xamda tajribalarning oxirgp yutuklarnga tayanadi. Stanok — mеtall, yogoch, tosh, suyak kabi irеdmеtlarga ishlov bеradigan mashina. Stanok bajaradigan shli va kullaniladi ga i mеxanizm xamda moslamalarga karab tokarlnk, splliklash, iarmalash, frе-^еrlash, tukuv va b. xillarga bo’linadi. Aniqlik darajaеnga ko’ra, normal aniklpkdagi juda anik (s) va juda yukori anik (A) еtanoklar buladi. Oshrlign jixatidan 100 ks. (10 t.) dan ortnk (oshr) 100 km (100 t.) gacha (urtacha ogpr) va 10 km (1 t .) gacha (еngil) xillarga oulnnadi. Xozir kupchilik еtanoklar avtomatik boshkarish snstеmalari bilan jixozlangan. Tеmir pеch — mеtall buyumlar tеrmik еki kimyoviy-tеrmik jixatdan ishlanadigan elеktr yoki olov pеch. [Maksadga karab kuyidappt taеnpf kilnnadi: toblash, bushatish, sеmеntatsiya yuiinadigan va boshka pеchlar. Tеrmik pеchlar ishlash rеjimiga kura, davrpy (vanna, kamеra va pеchlar) xamda uzluksiz ishlaydigan (induktsion, tortuvchi va b.) pschlarga bulinadi. Tеxnika — ishlab chikarish jarasnlarini amalga oshirish va jamoatning turmush talablarinn kondirish uchun yaratilgan vositalar majmui. Bolga (mеxnat kuroli), tukimachilik stanogp (nsh mashina si), bg`t mashina (dvigatеl-motor), gaz analizator!! (asbob) va boshkalar tsxnpkaning oddiy elеmеntlari xisoblanadi. Shu elеmsntlar va tеxnika snstеmalari tеxnika vositalari dеb ataladi. Tsxnpkaning acociiii vazifasi inson mеxnatini еngillashtirish va mеxant unumdorlngnnp oshirishdir. Texnologik opеratsiya — texnologik jarayonning bir kismi. Bn}? nsh joyida bajariladi. Mеxnat unumdorlipshn aniklash, asbob-uskunalarni ish bilan band qilishni rеjalashtirish va mеxnatni texnikaviy jixatdan normalashda asosiy xisob birligidir. Texnologik uskuna — zagotovkalar va asboblarni urnatish, maxkamlash, Ginuv opеratsiyalarini bajarish, shupiigdеk, zagotovkalarnn, dеtallar yoki buyumlarni tashish uchun muljallangan moslamalar ypshndisi. Texnologik karta — biror buyum ga ishlov bеrish uchun muljallangan opеratsiyalarning kay tartibda bajarnlishn, kanday asboblar ishlatilishp, ish rеjimlari va shu kabnlar aks ettprilgan tsxnologik xujjat. Tеxnologik jarayon — ishlab chikarishning asosini tashkil etib, xomashyolarni ishlab chikarish (istе'mol) maxsulotlariga aylantirish jarayonida sarflanadigan ishlar majmui. Iboratdnr. Ishlab chpkariladigan maxsulotlar, nshlatilayotgan xomashyolar, kullanilayotgan jixoz va usullarnpng turli xilda bulishi tsxnologik jarayonning xam turlicha bulishini takozo etadi. Tеxnologiya — tayyor maxsulot olish uchun ishlab chikarish jarayonlari (xomashyo, matеrial yoki yarimfabrikatlarga ishlov bsrnsh, tayyorlash)da kullaniladi gan usul va usullar majmui; shunday usul va usullarni pshlab chikuvchn va

128 takom!ishashtnruvchp fan. Ishlab chikarish jarayonining tarkibiy kismi bulgan opеratsiyalar (matsriallarni kazpb olish, tashish, yuklash, yuklash — taxlash, saklash va b.) ularni bajarish buyicha yuriknomalar, tеxnik koida va talablar, grafiklar va boshkalar xam tеx'noloshyaga xisoblanadi.

Sеntrifugalash — tarkibi xilma-xil moddalardan iborat aralashmalarni (suspеnziya, emulsiya) markazdan kochirma kuch ta'sirida tarkibiy kismlarga ajratish. Sanoatning kimyo, ozik-ovkat, tof-koh va boshka soxalarida kullaniladi. Sikl — tеxnologiya opsratsiyasining ski ishlab chikarish jarayonining boshlanishidan aynan takrorlanishigacha kеtgan vakt. Chiqindilar — dеyarli xar kanday kimyoviy ishlab chikarishda asosiy maxsulotdan tashkari xosil buladigan kushimcha maxsulotlar. Chikindilardan foydalanish xozir kimyoviy ishlab chikarishning asosiy masalalaridai xisoblanadi. Chunki, buning iatijasida acociiii maxsulotnnng tannarxi nasayadi, atrof-mu^itga chikarib tashlanadigan zararli birikmalar mikdori ksskin kamayadi. Chiqindi suvlar — maishiy chikindilar va pshlab chikarish (sanoat) chikindilari, atmosfеra chikindilari bilan ifloslangan suvlar; axoli yashaydigan va sanoat korxonalari joylashgan xududdan kanalizatsiya sistsmasi yordamida uzoklashtiriladn. Shaxta — foydali kazilmalarni sr ostpdan kazib olish bilan shutullanuvchi konchplnk korxonasn. Shaxtada sr osti va sr ustp nshpootlari buladi. Iirpk shaxtalarda yiliga bir nеcha mln. tonna gacha foydali kazilma olish mumkin. Shaxtalarning chukurligi 100 m. dan bir nеcha km. ga stadi. Eng chukur shaxtalar Jaiubiy Afrika va Xindnstonda bulib, ularning chukurligi 3 km. dan oshadp. Shagal—diamеtri 1-10 sm. gacha bulib, suvda turli darajada yuvilgan tog jinslarining bulaklari. Kirrali shagal okar suv ta'sirida yoki kul va dеngnz suvlari tulknnpdan xosil buladi. Dsngiz shagali daryodagiga nisbatan ancha yassi buladi. Shagal ulchamiga karab mavda (1-2,5 sm), urtacha (2,5-5 sm) va yirik (5-10 sm) buladi. Shagal, asosan, yul kurilnshida ishlatiladi. Shisha sanoati—sanoatning shishadan listli oiina, ms'morlnk-kurilpsh, optika, sruglik tsxnikasi, elеktrotеxnika matsrpallari, shisha idishlar, idish-tovoklar, shisha tolalari va maxsu lotlar pshlab chikaru vchi tarmosh. Shnеk —vintsimon uk (val) yordamida sochiluvchan, sutok xamda xamnrеimon moddalarni bir еrdan ikkinchi srga utkazish xamda surish uchun muljallangan mеxanizm. Ekstraktsiya — aralashma tarkibidan aloxida komponеntli erituvchilar yordamida ajratib olish. Ekstraktsiya uchun organik (spirt, atsеton, bеnzin, bеnzol va b.) xamda anorganik (suv, kislo -talar) birikmalar ishlatiladi. Ekstrudеr — tеrmoplastik plastmassalardan trubalar, profilli maxsulotlar ishlab chikarish uchun muljallanilgan mashina. Bunda kayta pshlanayotgan massa ekstrudеrda yumshaguicha kizdiriladi va shnеk (k., Shpеk) yordamnda ekstrudеrning bosh kismiga urnatilgan kolin orkali sikib chikariladi. Elеktroliz — elеktrolitga tushirilgan va tok yuborilgan elеktrodlarda ruy bеradigan elsktr-kimyoviy oksidlanish kayta rnlish jarayonlarining majmuasi.

129

Elеktroliz kupgnna moddalar (mеtallar, vodorod, xlor va boshkalar) olishda, mеtall koplashda (galvanostеgiya), prеdmеtlarning shaklini kayta tiklashda (galvanoplastika ) kullaniladi. Elektr pеch — elеktr xodissalarinpng issiklik effеktpdan ({yuydalanpladigan eritish yoki kizdirish pеchn. Elеktron enеrgpyasnnp issiklik ensrgiyasiga aylantirish usuli buyicha yoy pеchi, induktsion pеch va b; ishlatilish soxasi buyicha sanoat, laboratoriya, kommunal xujalik uchun muljallangan tppl&rga bulinadi. Elеktr stantsiyasi — elеktr ensrgiyasi ishlab chikaruvchi korxona. Enеrgiya manbalarpga karab elsktr stantsiyalar issiklik elеktrstaitspyalari (but turbinali, gaz turbinali; dizеlli), gpdroelsktr stantsiya, shamol elsktrstantspya, gidroakkumulyatsiya elsktr stantsiya va magnitogidrodinamik gеnеratorln staitsiyalar ga bulinadi. Yakkalab ishlab chiqarish — maxsulot, dеtal yoki zagotovkalarning yakkalab tayyorlannshp. Yarim avtomat — zagotovkani urnatish, stanokni ishga tushirish va ishlov bеrilgan buyumni olishdan boshka xamma ish sikllari avtomatlashtirilgan stanok (mashina). Kushimcha maxsus kurilmalar joriy kilibG`yarim avtomatii tula avtomatlashtirish "mumkin. Yarim avtomat xozirgi zamon ishlab chnkarishida kеng kullanilmokda. Yarim maxsulotlar — kimyo sanoatida oralik maxsulotlar sifatida xosil bulib, ulardan kеynnchalik tovar maxsulot ishlab chikariladi. Ba'zi vaktlarda yarim maxsulotlar tovar maxsuloti xizmatini utaydi va kimyoviy ishlab chikarishlarda xomashyo sifatida ishlatiladi. Uzbеkiston mеtallurgiya zavodi — Uzbеkiston mеtallurgiya zavodi - kora mеtallurgiya saioati korxonasi Toshkеnt vnloyatining Bekobod shaxrnda joylashgan. U Urta Osiyo rеspublnkalaridagi mashinasozlik korxonalari va kurilish tashkilotlarini mеtall bilan ta'minlaydi, navli prokat, tunuka, emallangan ndishlar ishlab chikaradi. Urta Osnyoda yigaladigan tеmir-tsrsakni kayta eritadi. Uzbеkiston qiyin eriydigan va o’tga chidamli mеtallar kombinati — rangli mеtallurgiya sanoati korxonasi Chirchik shaxrida joylashgan. Mеtall kukunlar, molibdsnga kompakt maxsulotlar prokat qilib chuzilgan maxsulotlar va ulardan kuymalar, kеsuvchi va tof parmalovchi asboblar uchun volfram kobalt guruxlp mеtallokеramik kattik kuymalar, volfram va molibdеndan mopokristallar va boshka maxsulotlar ishlab chikaradi. O’rtacha ssriyalab ishlab chiqarish — ssriyalab ishlab chikarishning bir turi, bunda ixtisoslashtirish yirik ssriyalab ishlab chikarishga Karaganda ancha tor nomsnklaturada maxsulot ishlab chikarish bilan chеgaralanadp, shilab chikarish liiiyalari va sеxlar muayyan suratda va tsxnologik jixatdan ixtisoslashtiriladi. Urtacha ssriyalab ishlab chikarish, masalan stanoksozlik, dvigatslsozlik kiradi. O’tga chidamli matеriallar - 1580°S dan yukorn xaroratga chidaydigan minеral xomashyo asosida tayеrlanadpgan matеriallar. Utga chidamli matеriallar minеral tarkibi buyicha kumtuprok (dinas, kvarts buyumlari), alyumosplpkatln, magnеziatli, magnеzial-oxakli, magniеzial-silikatli, uglеrodli, karbid-krеmniy- tsirkoiiyli, okеndli (VsO, Mg'O, SaO vab.) va kislorodsiz (nitrid, borit'va b.) matsriallarga bulinadi.

130

Qayta ishlash sanoati — sanoat va qishlok xujaligi xo-mashееnni kayta ishlash bilan shugullanuvchi ishlab chikarish so-Xalari; i^opa va rangli mеtallar, kimyo va nеft kimyosi maxsulot-larn, mashinalar va uskunalar, yogochеozlik va sslyuloza – kofos saioati buyumlari, sеmеnt va boshka xil kurilish matsriallari, еngil va ozik-ovkat saioati maxsulotlari ishlab chikarish, sanoat maxsulotlari va xokazolarni ta'mir qiluvchi korxoialar.

131