Język Komunikacja Informacja Tom 10.Indd
1
język komunikacja informacja 2
Language Communication information
Special issue on Interlinguistic and Esperanto Studies
Edited by Ilona Koutny 3 10
język komunikacja informacja
Numer specjalny Interlingwistyka i Esperantologia
Pod redakcją Ilony Koutny
Poznań 2015 4 zespół redakcyjny / editorial board Jerzy Bańczerowski Sabine Fiedler Ilona Koutny Mária Ladányi Aleksandra Matulewska Nguyen Chi Thuat Piotr Nowak (przewodniczący) Paweł Nowakowski Kyong-Geun Oh Joanna Kozakiewicz (sekretarz redakcji)
REDAKTOR JĘZYKOWY / LANGUAGE EDITOR Michael Farris
Redakcja rocznika Język. Komunikacja. Informacja deklaruje, że wersja papierowa czasopisma jest jego wersją referencyjną The editors of this journal declare that the printed version should be used in citations recenzenCI tomu / volume reviewerS Marc Bavant, Vĕra Barandovská-Frank, Cyril Brosch, Sabine Fiedler, Zbigniew Galor, Seifu Gebru, Ilona Koutny
Czasopismo figuruje na liście punktowanych polskich czasopism naukowych z zakresu nauk humanistycznych i społecznych (5 punktów) The journal has been accredited by the Polish Ministry of Science and Higher Education (5 points)
Projekt okładki / cover Design Wydawnictwo Rys
Copyright © by Wydawnictwo Rys, Poznań 2015
Printed in Poland
ISBN 978-83-63664-96-1 ISSN 1896-9585
Wydanie / Edition Wydawnictwo Rys Dąbrówka, ul. Kolejowa 41, 62-070 Dopiewo tel. 600 44 55 80 e-mail: [email protected] www.wydawnictworys.com 5
Contents
From the Editors ...... 11
Iv a n Ei d t Co l l i n g Languages, so fascinatingly (im)perfect, so creatively logical...... 15
Id a St r i a Esperanto as a Natural Language...... 32
Il o n a Ko u t n y A typological description of Esperanto as a natural language...... 43
Nic o l a u Do l s Sa l a s Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions...... 63
Kr u n o s l a v Pu š k a r Common criticism of Esperanto: facts and fallacies...... 85
Jo h a n De r ks Theory of the grammatical character of roots: point of departure or stumbling block...... 117
Jes u s m o i n h o s p a r d a v i l a Proper names in Esperanto: forms, sets, relationships...... 140
Sa b i n e Fie d l e r Frequency Dictionaries for Esperanto...... 155
Sn a i g u o l e Ma l y c h Communicational strategies of Esperantists in contacts with non-Esperantists...... 170 6
Be r n h a r d Tu i d e r Collection on Planned Languages and the Esperanto Museum of Austrian National Library. History, holdings and research possibilities...... 184
Fe d e r ic o Go b b o Transnational communication in a ‘glocalized’ world: in search of balanced multilingualism...... 196
An d r é St a es Paradigms for languages and conflicts...... 209
Mi c h a ł Ko z i c k i Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture. Ways of expressing emotions by the use of somatic phraseology in Amharic...... 226 reviews
Duszak, Anna & Kowalski, Grzegorz (red.) 2013: Systemowo-funkcjonalna analiza dyskursu (Anna Zięba)...... 243
Wojan, Katarzyna 2015: Języki sztuczne. Zapotrzebowanie społeczeństw czy fantazja jednostek? (Zarys dziejów interlingwistyki) (Ida Stria)...... 250
CHRONICLE
Ma r c Ba v a n t Resultative, diathesis and possession in Basque, Old Persian and Elamite...... 254
Du n c a n Ch a r t e r s Polyglot Conferences and Gatherings: observing a new phenomenon...... 264
Polish abstracts...... 277 Authors...... 284 7
Enhavtabelo
De la Redakcio...... 12
Iv a n Ei d t Co l l i n g Lingvoj, tiom fascine (ne)perfektaj, tiom kreeme logikaj...... 15
Id a St r i a Esperanto kiel natura lingvo...... 32
Il o n a Ko u t n y Tipologia karakterizo de Esperanto kiel natura lingvo...... 43
Nic o l a u Do l s Sa l a s Diverseco, kompetento kaj normigo en Esperanto: sugestoj kaj demandoj...... 63
Kr u n o s l a v Pu š k a r Ofta kritiko de Esperanto: faktoj kaj eraroj...... 85
Jo h a n De r ks Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo?...... 117
Jes u s m o i n h o s p a r d a v i l a Antaŭnomoj en Esperanto: formoj, ensembloj, rilatoj...... 140
Sa b i n e Fie d l e r Oftecvortaro por Espranto...... 155
Sn a i g u o l e Ma l y c h Komunika strategio de esperantistoj en kontaktoj kun neesperantistoj...... 170 8
Be r n h a r d Tu i d e r La Kolekto por Planlingvoj kaj la Esperantomuzeo de la Aŭstria Nacia Biblioteko. Historio, havaĵo kaj esplorebloj...... 184
Fe d e r ic o Go b b o Transnacia komunikado en ‘tutmondiĝo-lokiĝo’: serĉante balancitan multlingvecon...... 196
An d r é St a es Paradigmoj pri lingvaj konfliktoj...... 209
Mi c h a ł Ko z i c k i La ŝlosado de ventro kaj ĝia signifo en la etiopia kulturo. Manieroj de montrado de emocioj per la korpa frazeologio en la amhara lingvo...... 226
Recenzoj
Duszak, Anna & Kowalski, Grzegorz (red.) 2013: Systemowo-funkcjonalna analiza dyskursu (Anna Zięba)...... 243
Wojan, Katarzyna 2015: Języki sztuczne. Zapotrzebowanie społeczeństw czy fantazja jednostek? (Zarys dziejów interlingwistyki) (Ida Stria)...... 250
KRONIKO
Ma r c Ba v a n t Rezulta aspekto, dispozicio kaj posedo en la lingvoj eŭska, malnovpersa kaj elama.... 254
Du n c a n Ch a r t e r s Poliglotaj konferencoj kaj kunvenoj: observante novan fenomenon...... 264
Polaj resumoj...... 277 Aŭtoroj...... 284 9
Spis treści
Od Redakcji...... 13
Iv a n Ei d t Co l l i n g Języki, fascynująco (nie)perfekcyjne, kreatywnie logiczne...... 15
Id a St r i a Esperanto jako język naturalny...... 32
Il o n a Ko u t n y Typologiczna charakterystyka esperanta jako języka naturalnego...... 43
Nic o l a u Do l s Sa l a s Różnorodność, kompetencje i standaryzacja w esperancie: wskazówki i pytania.... 63
Kr u n o s l a v Pu š k a r Typowa krytyka wobec esperanta: fakty i mity...... 85
Jo h a n De r ks Teoria gramatycznego charakteru rdzeni: punkt wyjścia czy blokada?...... 117
Jes u s m o i n h o s p a r d a v i l a Nazwy własne w esperanto: formy, zestawy, relacje...... 140
Sa b i n e Fie d l e r Słowniki frekwencyjne języka esperanto...... 155
Sn a i g u o l e Ma l y c h Strategie komunikacyjne esperantystów z nieesperantystami...... 170 10
Be r n h a r d Tu i d e r Zbiory języków planowych i esperanta w Austriackiej Bibliotece Narodowej. Historia, materiały i badania...... 184
Fe d e r ic o Go b b o Komunikacja ponadnarodowa w „zglokalizowanym” świecie: w poszukiwaniu zrównoważonej wielojęzyczności...... 196
An d r é St a es Paradygmaty konfliktów językowych...... 209
Mi c h a ł Ko z i c k i Zamykanie brzucha na klucz i jego znaczenie w kulturze etiopskiej. Sposoby wyrażania emocji za pomocą frazeologii somatycznej w języku amharskim...... 226
Recenzje
Duszak, Anna & Kowalski, Grzegorz (red.) 2013: Systemowo-funkcjonalna analiza dyskursu (Anna Zięba)...... 243
Wojan, Katarzyna 2015: Języki sztuczne. Zapotrzebowanie społeczeństw czy fantazja jednostek? (Zarys dziejów interlingwistyki) (Ida Stria)...... 250
KRONIKA
Ma r c Ba v a n t Aspekt rezultatywny, diateza i posesywność w baskijskim, staroperskim i elamickim...... 254
Du n c a n Ch a r t e r s Konferencje i spotkania poliglotów: nowe zjawisko...... 264
Abstrakty polskie...... 277 Autorzy...... 286 11
From the Editors
The present issue of this journal contains a wide range of articles on interlinguistics and esperantology. The subject matter is broad and ranges from philosophical languages to international communication. The idea for this issue came from the Third International Interlinguistics Symposium which was held in September of 2014 in the Institute of Linguistics at Adam Mickiewicz University in Poznań (which was reported on in JKI 9). Several articles developed from papers given at the symposium also appeared in JKI 9 and others, expanded on the basis of lectures and some proposed articles on similar themes appear now. Because the official languages of the symposium were Polish, English and Esperanto, articles in Esperanto are also published in this issue. The study by Ivan Colling presents the aspirations for logic, regularity and perfection in the philosophical languages of the 17th century, including the interesting efforts for a classification of notions byL eibniz, among others, in order to aid logical thinking. His voyage through the centuries reaches the 19th century and Esperanto which achieved a compromise between regularity and flexibility.I da Stria analyzes Esperanto in terms of artificiality and naturalness according to various linguistic criteria and concludes that it functions as a natural language. Articles on selected characteristics and the typology of Esperanto follow. Ilona Koutny systematically looks at various levels of language structure from phonetics to pragmatics looking for European and universal features of Esperanto in order to find its place among natural languages also using the WALS data base. Nicolau Dols Salas explores the phonetic, morphological and syntactic levels of Esperanto in a search for the formation of competence and norms among Esperanto speakers (who are never monolingual). Krunoslav Puškar takes up frequent criticisms made against Esperanto, examining its supposed structural flaws at the levels of orthography, phonology, mor- phology, semantics and syntax, comparing common misconceptions with the facts. Johan Derks treats a subject of frequent and heated debate surrounding Esperanto – the so-called grammatical character of Esperanto roots (morphemes) and discusses ways of systematizing them. Jesus Moinhos Pardavila collected a corpus of Esperanto- motivated proper names and analyzes their motives, forms as well as their regional and 12 From the Editors / De la Redakcio / Od Redakcji temporal distribution. Sabine Fiedler, after a review of previous Esperanto frequency dictionaries, presents the Esperanto frequency dictionary prepared at the University of Leipzig in the framework of a large multilingual project. On this basis she describes a number of the results concerning Esperanto word formation, vocabulary and even cul- ture. Snaiguole Malych undertakes a sociological study of the communication strategies of Esperantist with non-Esperantists, searching for their motivation of exaggeration in external information. Bernhard Tuider guides the reader through the largest collection of Esperanto and interlinguistics books and other holdings in the Vienna Museum. Federico Gobbo examines a very pressing current problem, communication in the context of globalization and glocalization which are interrelated in a number of ways. He examines solutions for multilingual equilibrium (based on the EU project MIME). André Staes reviews communication across the centuries and establishes paradigms for describing situations and conflicts. MichałK ozicki presents the expression of feelings via phrasemes related to body parts found in the Amharic language, which demonstrates a different linguistic picture of the world than do European languages.
De la Redakcio
La nuna numero entenas artikolojn pri interlingvistiko kaj esperantologio, la gamo estas larĝa: de la filozofiaj lingvoj ĝis la internacia lingva komunikado.L a ideon donis la 3-a internacia Interlingvistika Simpozio kiu okazis en septembro 2014 en la Lingvistika Instituto de UAM, Poznano (raporto en JKI 9). Kelkaj prilaboritaj artikoloj aperis jam en JKI9, aliaj artikoloj ellaboritaj surbaze de prelegoj kaj kelkaj proponitaj artikoloj al la temo aperas nun. Ĉar la oficialaj lingvoj de la simpozio estis: pola, angla kaj esperanto, en tiu ĉi volumo ni publikigas ankaŭ esperantlingvajn artikolojn. La studo de Ivan Colling prezentas la aspirojn al logikeco, reguleco kaj perfekteco en la t.n. filozofiaj lingvoj de la 17-a jarcento kaj interesajn strebojn al nociklasifoj de i.a Leibniz por helpi la logikan pensadon. En la vico li atingas la 19-jarcentan esperanton, kiu realigas kompromison inter reguleco kaj fleksebleco.I da Stria analizas esperanton laŭ diversaj lingvaj kriterioj en la kadro de artefariteco kaj natureco, kaj konkludas pri ĝia natura funkciado. Sekvas artikoloj pri la tipologia karakrerizo de esperanto. Ilona Koutny sisteme trari- gardas diversajn lingvajn nivelojn de esperanto de fonetiko ĝis pragmatiko, serĉante ĝiajn eŭropajn kaj universalajn trajtojn por loki esperanton inter la naturaj lingvoj uzante ankaŭ la tipologian datumbazon WALS. Nicolau Dols Salas esploras la fonetikan, morfologian kaj sintaksan nivelojn serĉante formiĝon de kompetento kaj normoj ĉe (neniam unu- lingvaj) esperantistoj. Krunoslav Puškar okupiĝas pri la oftaj kritikoj kontraŭ esperanto, From the Editors / De la Redakcio / Od Redakcji 13 li ekzamenas ĝiajn eblajn strukturajn mankojn ĉe la ortografia, fonologia, morfologia, semantika kaj sintaksa niveloj montrante faktojn kaj kutimajn erarojn. Johan Derks traktas ofte forte diskutatan kaj specialan por esperanto problemon, la t.n. radikkarakteron de esperantaj morfemoj kaj provas ilin sistemigi. Jesus Moinhos Pardavila kolektis korpuson de esperanto-motivitaj personaj nomoj kaj analizas iliajn motivojn, formojn kaj distribuon laŭregionan kaj tempan. Sabine Fiedler post trarigardo de ĝisnunaj oftecvortaroj prezentas la esperantan oftecvortaron pretigitan en la Univer- sitato de Leipzig enkadre de pli granda multlingva projekto, kaj surbaze de ĝi kelkajn rezultojn koncerne esperantan vortformadon, vortoprovizon kaj eĉ kulturon. Snaiguole Malych entreprenis sociologian studon de la komunikada strategio de esperantistoj kun neesperantistoj kaj serĉas la motivojn de la troigoj en la ekstera informado. Bernhard Tuider gvidas la leganton tra la plej granda kolekto de esperantaj kaj interlingvistikaj libroj kaj aliaj kolektoj de la Viena Muzeo. Federico Gobbo traktas problemon tre aktualan: la lingvan komunikadon en la kadro de tutmondiĝo kaj lokiĝo (globalization and glocalization) kiuj multflanke interrilatas inter si, li esploras la solvojn de ekvilibrita multlingveco (baziĝante al la eŭropunia projekto MIME). André Staes trarigardas komunikadon tra jarcentoj kaj starigas paradigmojn por priskribi la situacion kaj konfliktojn. Michał Kozicki prezentas la esprimon de sentoj perhelpe de korporilataj frazemoj en la amhara lingvo kiu montras alian lingvan bildon ol la eŭropaj lingvoj.
Od Redakcji
Bieżący numer zawiera artykuły na temat interlingwistyki i esperantologii; ich wachlarz jest szeroki: od języków filozoficznych do międzynarodowej komunikacji językowej. Pomysłu dostarczyło 3. Międzynarodowe Sympozjum Interlingwistyczne, które odbyło się we wrześniu 2014 roku w Instytucie Językoznawstwa UAM w Pozna- niu (raport w JKI 9). Niektóre artykuły ukazały się już w JKI 9, inne, opracowane na podstawie wystąpień oraz kilka zaproponowanych ponadto na ten temat pojawia się teraz. Ponieważ językami sympozjum były polski, angielski i esperanto, także w tym tomie publikujemy artykuły w esperancie. Studium Ivana Collinga przedstawia aspiracje do logiczności, regularności i do- skonałości w tzw. językach filozoficznych z XVII wieku oraz interesujące dążenia do klasyfikacji pojęć m.in.L eibniza, aby wspomóc logiczne myślenie. Następnie dociera do XIX-wiecznego esperanta, które osiąga kompromis między regularnością a elastyczno- ścią. Ida Stria analizuje esperanto pod kątem sztuczności i naturalności według różnych kryteriów językowych, w konkluzji stwierdzając jego naturalne funkcjonowanie. 14 From the Editors / De la Redakcio / Od Redakcji
Kolejne artykuły dotyczą typologicznej charakterystyki esperanta. Ilona Koutny dokonuje systematycznego przeglądu różnych poziomów językowych esperanta, od fonetyki do pragmatyki, szukając jego europejskich i uniwersalnych cech, aby umiejscowić esperanto wśród języków naturalnych również korzystających z bazy typologicznej WALS. Nicolau Dols Salas bada poziom fonetyczny, morfologiczny i składniowy w poszukiwaniu formowania się kompetencji i standardów wśród (nigdy jednojęzycznych) esperantystów. Krunoslav Puškar zajmuje się częstymi uwagami wobec esperanta; bada on kwestię braków strukturalnych na poziomie ortografii, fo- nologii, morfologii, semantyki i składni, przedstawiając fakty i typowe błędy. Johan Derks podejmuje często intensywnie dyskutowane i wyjątkowe dla esperanta zagadnienie, tzw. „radikkaraktero“ (czyli charakter części mowy rdzeni) i próbuje je usystematyzować. Jesus Moinhos Pardavila zebrał korpus nazw osobowych motywo- wanych esperantem i analizuje ich motywacje, formy oraz dystrybucję geograficzną i czasową. Sabine Fiedler, po przeglądzie słowników frekwencyjnych powstałych do tej pory, prezentuje esperancki słownik frekwencyjny przygotowany na Uniwersyte- cie w Lipsku w ramach większego wielojęzycznego projektu oraz na jego podstawie pewne wyniki dotyczące esperanckiego słowotwórstwa, słownictwa, a nawet kultury. Snaiguole Malych podjęła socjologiczne studium strategii komunikacyjnych esperan- tystów z nieesperantystami i szuka przyczyn przesady, z jaką informują innich o swojej kulturze. Bernhard Tuider prowadzi czytelnika przez największą kolekcję esperanckich i interlingwistycznych książek i innych zbiorów Muzeum w Wiedniu. Federico Gobbo zajmuje się wyjątkowo aktualnym problemem: komunikacją ję- zykową w kontekście globalizacji i glokalizacji, które przeplatają się ze sobą na wielu płaszczyznach; odkrywa rozwiązania zrównoważonej wielojęzyczności (opierając się na unijnym projekcie MIME). André Staes dokonuje przeglądu komunikacji przez wieki i tworzy paradygmaty dla opisania sytuacji i konfliktów. Michał Kozicki przedstawia wyrażanie uczuć za pomocą wyrażeń związanych z ciałem w języku amharskim, który pokazuje inny obraz językowy niż ten w językach europejskich. 15
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 15–31
Iv a n Ei d t Co l l i n g
Languages, so fascinatingly (im)perfect, so creatively logical
Resumo (Lingvoj, tiom fascine (ne)perfektaj, tiom kreeme logikaj). Kelkaj aspektoj pri logikeco, reguleco, perfekteco en lingvoj povas esti komprenataj surbaze de la rilato inter esprimtavolo kaj enhavtavolo kaj de la konekto de la tavoloj kun (onia kono pri) realo. En la dek-sepa jarcento, la serĉado de filozofiaj lingvoj instigis al klopodoj konformigi tiujn tavolojn kaj klasifiki aĵojn kaj nociojn, kiel oni povas vidi en la propono de Kartezio kaj en la verkoj de Wilkins kaj Lejbnico. La ĉefa celo de tiuj lingvoj estas helpi pensadon kaj rezonadon. Esperanto naskiĝis sub tute alia perspektivo: ĝi estas aposteriora planlingvo, proponita en la dek-naŭa jarcento, kies ĉefa celo estas komunikado, estante nuntempe vivanta lingvo de komunumo disa tra la mondo. Ekvilibro inter reguleco kaj fleksebleco fariĝas en Esperanto, kiu estas ĉi tie analizata kun fokuso en morfologio. Ĉi tiu artikolo estas bazita sur la fina laboraĵo prezentita en Esperanto en la Postdiplomaj Studoj pri Interlingvistiko, en la Universitato Adam Mickiewicz, Poznano.
Abstract. Some aspects of logicality, regularity and perfection in languages can be understood taking into account the relationship between the expression plane and the content plane, and the connection of the planes with (the knowledge of) reality. In the seventeenth century, the quest for philosophical languages instigated an effort to make these planes conform to each other and to classify things and notions, as can be seen in Descartes’ proposal and in the works of Wilkins and Leibniz. The main goal of these languages is to aid the processes of thought and reason. Esperanto emerged from a completely different perspective: it is an a posteriori planned language, proposed in the nineteenth century, whose main goal is communication, and is now a living language within a worldwide community. A compromise between regularity and flexibility is established inE speranto, which is here analysed with a focus on its morphol- ogy. This article is based on the final monograph presented inE speranto to the Postgraduate Programme in Interlinguistic Studies at Adam Mickiewicz University in Poznań. 16 Ivan Eidt Colling
1. Perfection, logicality, ideal languages, linguistic ideals
Comments on logicality and perfection in languages are often heard. In general, such opinions are based on common sense. Certainly in the field of planned languages these comments become more abundant. One of the criteria for a planned-language proponent can be precisely a high degree of conformity to logical postulates. In the classification of planned languages there is even a specific branch named Loglangs (‘logical languages’), whose goal is to facilitate logic or to prevent illogic (Rosenfelder 2012: 48). The most widely known language in this branch is Lojban. I list below some comments I have heard about this subject. a) “Latin is logical, mathematical” (Brazilian professor of electrical engineering; he is mainly captivated by Latin’s declension system); b) “Esperanto is certainly an interesting language; it works like mathematics” (Brazil- ian student of electrical engineering); c) “Completely illogical system” (German professor, on the German declension system); d) “Portuguese is not logical; it is wrong, and this should be changed!” (student of humanities, living in Brazil, born and raised in the United States, with Brazilian parents; he criticises double negatives, which are used in Portuguese, also in Span- ish, French and Polish... – but not in formal English); e) “Languages are not logical” (Brazilian doctoral student in linguistics). In these assertions two main tendencies can be found: an idealism about languages with which one does not have sufficient experience: the student in (b) does not know Esperanto at all, and even though the professor in (a) is skilled in written Latin, he never uses it in interactive, everyday situations. The other direction perhaps can be called consciousness of chaos, raised after acquiring knowledge of several languages and making comparisons among them; different approaches are possible: my language is not logical (c), the other’s language is not logical and – with a feeling of superiority – my language can be a model for bettering it (d), no language is logical (e). Latin indeed nourishes multifaceted idealism. Because the normative grammar of Portuguese lies far from the language actually spoken in Brazil, there is a widespread idea among Brazilians that many native speakers of Portuguese do not speak it well, and that its mastery should be improved by reintroducing the teaching of Latin in the educational system1. There exists also an idea that ‘Romance languages came about due to the ignorance of peoples who were not able to adequately learn Latin gram- mar’, so those languages are some kind of degeneration and somehow that classical language should be reinvigorated, for ‘it works perfectly within the Roman Catholic Church’. Even though there is a community which cultivates Latin nowadays, so that it cannot be called a dead language, it “now stands very little chance of survival in the Catholic Church. The simple truth is that many, too many, bishops no longer
1 latin as obligatory subject was withdrawn from Brazilian schools in 1961 (Picanço 2003: 42). Languages, so fascinatingly (im)perfect, so creatively logical 17 know how to speak it” (Vatican’s chief Latinist Abbot Carlo Egger, in an article by James Meek 1999 cited in Matthias 2002: 41). Also Hebrew had a privileged position in European culture; it was thought to be related to the pre-Babel, Adamic language, with mystical and magical implica- tions. But the discovery that the majority of European languages, with Sanskrit, Persian and others belong to the single Indo-European family took Hebrew out of focus in the 18-19th centuries (with terrible political consequences in later history) (Eco 1994: 16). Not surprisingly Latin occupies such an idealised position. It was the European interlanguage until the 17th century, when its hegemony began to decline. Of course, such a phenomenon happens as a result of social, political and economic changes (and specifically in this context science and religion played important roles). They challenge people, cause insecurity and instigate the pursuit of a new state of equilibrium, which could be promoted by a new generally accepted language: “the idea of forming a new universal language to replace Latin grew in part out of nostalgia for international Christendom” (Clauss 1982 cited in Maat 2004: 9). That linguistic ideal flourished not only in theE uropean culture and in the regions under its influence: “the utopia of a perfect language has not obsessed only theE uropean culture. The subject of confusion of tongues and the attempts to find a remedy for it by discovering or developing of a language common to all mankind crosses the history of all cultures” (Eco 1994: 16). Linguistic ideals, thus, oscillate among perfection, maybe with transcendental aspects, precision, mathematical logicality, passing through normative grammar, since a prescriptive standard language is also an ideal – as a consequence, in fact no one speaks it thoroughly (Bagno 2009: 36-39, see fig. 1).
Figure 1: Prescriptive standard language as a linguistic ideal: the effectively spoken language consists of a set of varieties (the regions in the circle), which influence the normative grammar and are influenced by it; no speaker, however, thoroughly masters that idealised standard (adapted from Bagno 2009: 39). 18 Ivan Eidt Colling
Concerns about perfection and rationality are present in the following assertion by Prof. Evaldo Pauli (1925-2014), a professor of philosophy, the president of the Filozofia Asocio Tutmonda, International Association of Esperantist Philosophers, and editor of the philosophical magazine Simpozio (I wish to highlight that, for him, Esperanto was still just a project):
“In 1946, when I was 21 years old, [...] I got involved in the project of the international language Esperanto. It could have been happened even earlier, if the instructional programmes at that time had been more attentive to the information that should be given to students, teaching them that also language can be rationally planned and perfected [...].
“[...] Considering finally the principle that science must be a guide to the more perfect, it [science] has to conduct us also on the way to a perfect language. [...] My commitment to Esperanto happened exactly for this reason: the search for perfection in everything, including in the field of language.A n engineer does not study only to fix existing machines, but also to invent more perfect ones.” (Pauli 1995: 101-102.)
In 1924, 42 scientists of the French Académie des sciences declared that Esperanto is a “masterpiece of logic and simplicity” (SAT-Amikaro, s.d.; Francini 1978: 74), and Andreo Cseh, a famous Esperanto teacher, said rather hyperbolically, after presenting the rules for forming plurals: “As you see, in Esperanto does not exist grammar. Only logic. This is why we learn it easily and quickly. And with pleasure. You do not need a book, because the logic is in your head” (Text from 1929, IEI 1992: 11). In the classical text Essence and future of the idea of an international language, from 1900, some opinions and ideals of the initiator of the international language Es- peranto, Dr. L.L. Zamenhof can be found:
“Where does this incredible ease of the international language come from? Every natural language was built blindly, following the way of accumulating the most varied and purely occasional circumstances; in it, there is no as- sistance of logic, no defined plan, but only the use. [...] For this reason, one can anticipate that a system of sounds for expressing thoughts, consciously created by human intelligence and according to laws rigorously defined and logical, must be many times easier than that system of sounds built occasion- ally and unconsciously” (Zamenhof 1992: 271).
“The second distinctive quality of an artificial language is itsperfection , which consists in mathematical precision, flexibility, and unlimited richness. [...] That an artificial language not only can, butmust be more perfect than natural languages, this will be understood by anyone who considers the following: every natural language was formed through a process in which one person repeated what was heard from others; no logic, no conscious decision of the human intelligence had here any power” (Idem p. 276). Languages, so fascinatingly (im)perfect, so creatively logical 19
“[...] every natural language is founded not on the logic, but on the blind ‘we say so’ and ‘we do not say so’. [...] But in an artificial language, consciously founded on the severe laws of thought, which do not allow exceptions or arbitrariness, nothing like that can take place” (Idem p. 277).
Zamenhof and Pauli clearly absorbed the modernist promise that reason and science would bring a wonderful future to humankind (Colling 2012b), that nature is perfectible by human action. As a result of the social, political, ecological catastrophes brought on by this way of thinking, postmodern people tend to doubt this promise – even though these same postmodern beings are surrounded by technological solutions, and ‘virtual reality’ (an attempt to create something better than ‘real reality’?) is grounded on ex- treme logic (bits, bytes, Boolean algebra). Another question, however, emerges from the text: Zamenhof uses the Esperanto expression ‘lingvo arta’ as opposed to ‘lingvo natura’. The former expression can evoke a rather positive meaning, since ‘arta’ is close to ‘artistic’. In the English translation I used the terms ‘artificial’ and ‘natural’, trying to reflectZ amenhof’s reasoning. This contrast, however, is not accepted by many Esperantists today (e.g. Cherpillod 2006); the preferred terms are ‘national’ or ‘ethnic’ languages in contrast with ‘planned’ (using the term proposed by Eugen Wüster in 1931, according to Barandovská-Frank s.d.; a) or ‘constructed’ languages:
“The terms ‘constructed language’ and its counterpart, ‘ethnic language,’ and ‘national language’ are replacing terminology formerly used for these tongues, i.e., ‘artificial’ and ‘natural’ languages. Advocates of the newer terminology point out that no language is ‘natural’ in the sense that a tree, a rock, or an animal is natural and that, on the contrary, all ethnic and/or na- tional languages, being a product of man’s mind and culture are essentially artificial” (Hagler 1971: 40-41).
Claude Piron (2007: 154) asserts that the concept ‘natural’ is relative, and he quotes Rabelais: “It is a mistake to say that we have a natural language: languages exist by an arbitrary institution and convention of peoples”. A similar reasoning is presented by Wilkins (quotations from 1668 and 1641, cited in Maat 2004: 150): “Tis [this is] evident enough that no one Language is natural to mankind”; “Languages are so far Natural unto us, as other Arts and Sciences. A Man is born without any of them, but yet capable of all”. Moreover, throughout history, the term ‘natural’ was and is used perversely and without foundation in order to render absolute rights that were historically constructed, as well as to keep and to legitimise an oppressive historical reality through the way of its naturalisation (according to a comment by Calmon and Pinto [2011]: 1). Actually, every ethnic language is a product of human intelligence. Its development happened and happens according to logical laws; on the contrary, there would be no mutual comprehension among speakers. Those laws were and are not always strictly defined. However, it cannot be said that in this process there isno logic, no conscious 20 Ivan Eidt Colling decision of human intelligence. Moreover, is there only one logic? (The logic, with definite article, appears in the above quotations from bothC seh and Zamenhof.) What does perfect language mean? Is it true that in a ‘perfect language’ there is no gram- mar, there is only pure logic? In a living planned language, are logic and mathematical precision strictly observed, or do habit and convention also play a role? Is there no arbitrariness or exceptions in it?
2. Expression plane, content plane, reality
According to Hjelmslev (Eco 1994: 31-33) language consists of two planes: the expression plane (the resources used for expressing: lexicon, phonology, morphology, syntax) and the content plane (everything that can be expressed). In each plane there are form and substance. The relationship between expression and content is established by greater unities (lexical unities), not by isolated phonemes: in Esperanto the sequence of sounds [ homo], with the meaning ‘human being’ (similar to German Mensch, Polish człowiek) is understandable only in its entirety – there is no special meaning attributed to each phonemeˈ so that the word cannot be decomposed and understood by summing them up [h]+[o]+[m]+[o]. (Or, more precisely, it consists of two morphemes: hom-, which carries the sense and cannot be further analysed, and -o, a grammatical mor- pheme pointing to the word class ‘substantive’.) This is why a change in a single sound can bring an enormous difference in meaning. Consider the Esperanto words homo [ homo], domo [ domo], komo [ komo], vomo [ vomo], pomo [ pomo], nomo [ nomo] (respectively ‘human being’, ‘house’, ‘comma’, ‘vomit’, ‘apple’, ‘name’); there is noˈ way to correlateˈ the change ˈof meaning thatˈ occurs betweenˈ homo/horo (‘humanˈ being’/‘hour’) with that of komo/koro (‘comma’/‘heart’), even though the same sound change [m] → [r] occurs in the same position in four-phoneme sequences. In other words, the relationship between the content form and the expression form is arbitrary. Hjelmslev calls this a non-conformal system.
It is advantageous to consider that at point (x0, y0) in plane xy there is an intersec- α tion of two curves C1 and C2, with angle . If this is mapped in plane uv, so that (u0, α v0), C′1 and C′2 are the corresponding images, and the angle is conserved under the transformation (both in its magnitude and in its sense, see fig. 2), the mapping or transformation is said to be conformal (Spiegel 1964: 200-201). In fig. 3 I try to show how links are established between the expression plane and the content plane – the imaginary line through points A, B, and C does not have the same form as that passing through A′, B′, and C′. Languages, so fascinatingly (im)perfect, so creatively logical 21
α Figure 2: Conformal mapping: the mapping is conformal at (x0, y0) because the same angle with the same sense is kept at (u0, v0), adapted from Spiegel 1964: 201.
Figure 3: The expression plane and the content plane. The mapping is not conformal.
3. The quest for perfection: philosophical languages, real character
In the epoch of Humanism in Europe there was a great interest on the elaboration of a philosophical universal language, which should be a ‘mirror of things’ (Baran- dovská-Frank s.d.; b). Its main goal was not to serve for communication (since Latin 22 Ivan Eidt Colling worked as common language among educated people), but to help thinking. In 1623, Francis Bacon proposed that a perfect language could be developed on the basis of comparison among existing languages: this was an a posteriori approach. In 1629, however, in a letter to his friend Marin Mersenne, Descartes wrote about defining “an order for every thought that can enter the mind of man”, similar to the order that exists for numbers: to understand ‘1629’, we do not need ever before to have thought about ‘1628’, ‘1627’: the rules of arithmetic allow us to grasp it directly (Zilah 1983; Descartes 1987; Colling 2012a). Knowing the order of thoughts implies a detailed classification of notions, and this is the basis of an a priori language. It would be a system built
“on a rigorous logical base. The common language was for Descartes a logical key, with which one could classify in a logical order the realities of the world and all the relationships among them. The apparent unboundedness of ideas and notions should be reduced to a limited amount of the most general unities. One could do this by a method similar to that applied for forming an infinite number of numerals using only ten figures” (Duliĉenko 2006: 48).
Zilah comments: “as far as I know, this letter is the only contribution of Descartes to the development of the idea of a universal language. Such a language he himself never tried to create. [...] He dreamt about a universal language completely rational. We shall not confuse the idea of a universal, philosophical language, with that of an international one” (1983: 14). In spite of Descartes’ warning that the implementation of the philosophical language, though possible, would imply “great changes in the order of things”, many intellectuals followed the apriori approach (Wilkins, Dalgarno, Leibniz, Boyle, Aubrey, Hooke, Lodwick, Wallis, Mersenne, Comenius, Campanella, Kinner, Urquhart, Newton, Ampère, Kircher2). The classificatory work needed to organize thoughts was based, to a greater or lesser degree, on Aristotelian categories. In his work De dignitate et augmentis scientiarum (1623), Bacon uses the ex- pression ‘real character’, indicating an “artificial sign to represent directly things and notions, and whose meaning depends only on convention and habit” (Albani and Buonarroti 2011: 85). This expression appears in the title of the work published by bishop John Wilkins in 1668, An essay towards a real character and a philosophical language and it was used by other scholars, like Leibniz. The goal of a philosophical language is “to eliminate ambiguities, dubiousness, absurdities of natural languages” (Albani and Buonarroti 2011: 146), and “real character” is an attempt to anchor signs to reality. According to Jones (cited in Maat 2004: 8), seventeenth-century scientists suspected of languages, associated with “the old science, which seemed to depend more upon words than upon nature”, and because they “tended to obscure rather than to describe realities”. This suspicion is found also in Locke (1690):
2 Maat 2004: 23, 28, 256; Duliĉenko 2006: 48-53; Eco 1994. Languages, so fascinatingly (im)perfect, so creatively logical 23
[...] I think we cannot be too cautious that words and species, in the ordinary notions which we have been used to of them, impose not on us. For I am apt to think therein lies one great obstacle to our clear and distinct knowledge, especially in reference to substances: and from thence has risen a great part of the difficulties about truth and certainty. Would we accustom ourselves to separate our contemplations and reasonings from words, we might in a great measure remedy this inconvenience within our own thoughts [...]. (Locke [1890]: 490-491 – book 4, chap. 4, paragraph 17.)
It can be imagined that the surfaces of fig. 3 are pieces of cloth, which must ‘fall’ on reality and take its form. This facet of perfection, an exact congruence between language and reality, resembles the effort of the cartographers in Borges’ tale, who constructed a map of the empire, as great as the empire itself, which later proved to be useless (Borges 1954). Physical models, for instance, are generally simplified de- scriptions of phenomena, developed up to the level of detail that is necessary for the problem under consideration. Not everything matters, and it is not possible to know everything. This same reasoning applies to the representation in language: “Making a word be a thing implies the elimination of the distance, without which the word does not live” (Cancela 2010). I see some Leibniz’s efforts as representative of this quest for extreme conformation of the surfaces with reality (or, more precisely, with the knowledge of reality). Leibniz considered possible the definition of the ‘alphabet of human thoughts’, i.e. terms should be analysed to smaller parts, which by their turn could also be analysed, and so forth, to the point where only “simple parts, i.e. indefinable terms” exist (Leibniz in Maat 2004: 278). In this doctrine – atomism –, the fundamental terms function like bricks. Facing difficulties in the quest for the primitives, he considers them as postulates and starts working on an ‘algebra of human thoughts’, with the purpose of discovering, through calculation, whether a sentence is true or false. He hoped someday “reasoning and calculating will be the same thing” (Maat 2004: 323). In one of his works, Leibniz associates primitives with prime numbers, while derivatives are expressed as products. For instance, if ‘animal’ is represented by 2; ‘rational’ by 3, ‘man’ is 6; a ‘monkey’ (10) is an ‘animal’ (10/2 = 5, exactly), but not ‘rational’ (10/3 is a non-integer) (Eco 2004: 226- 232). A mathematical analysis yields immediate interpretation; a subject itself comprises its predicates, so any assertion involving this subject can be mathematically verified (one of the principles of the ‘analytical theory of truth’). By pairing basic numerals with consonants and powers of ten with vowels, the resulting quantities can be spelled. A magnificent theoretical framework; bricks, however, are lacking: “syntax is more important than semantics” (Idem, p. 237). Leibniz (1646–1716) never lost optimism regarding the feasibility of his schemes (Maat 2004: 390). Since derivative concepts reflect their constituents and obey algebraic laws, the planes are ‘sewn’ on reality; the primitives, however, are arbitrary, so the aimed coincidence is not complete. More arbitrary is Wilkins’ proposal (1668). His classification follows theA ristote- lian hierarchy, as presented by Porphyry (Porfirio 1983): genus – difference – species. 24 Ivan Eidt Colling
As an example, ‘zibi’ is analysed as (zi)+(b)+(i). Zi stands for genus ‘beast’, b is the first difference within a genus, so zib is a ‘whole-footed beast’, and finally i indicates the fourth species, which is ‘elephant’ (Eco 1994: 204-205; Maat 2004: 218-222). The symbols associated with these concepts are shown in fig. 4. This endeavour seems not to be as strict as Leibniz’s algebra: its purpose is to conform the form of expression to the form of content, but there is more arbitrariness in the connection to reality: the author assigned elephant to the fourth position, and this assignment was his choice: “that ‘elephant’ should be listed as the fourth species is wholly arbitrary” (Maat 2004: 168).
Figure 4: Wilkins’ ideograms: a) genus ‘beast’; b) the first difference is indicated by the stroke at the left side (in this case, ‘whole-footed beast’); c) the ‘elephant’: the stroke at the right side marks the fourth species. Different angles and lengths of the strokes stand for other differences / species (Maat 2004: 218).
Another example of an a priori scheme is the Ro language, proposed in 1908 by Edward Powell Foster3. The first letterb indicates ‘existence, matter’; here are some derivatives (Drezen 1991: 201-202):
bod – universe; bodac – heaven; bodal – planet; bodala – planet Mercury; bodam – moon; bodar – star; bodas – sun.
And the basic numerals (Large 1987: 176):
1 – zab; 2 – zac; 3 – zad; 4 – zaf; 5 – zag;
3 in 1906, according to Albani and Buonarroti 2011: 353. Languages, so fascinatingly (im)perfect, so creatively logical 25
6 – zal; 7 – zam; 8 – zaq; 9 – zar; 10 – zax.
There is no doubt that the above examples obey logical criteria. These schemes make it possible to understand the general concept, even if the precise meaning of a word has not yet been learned (for instance, if a person perceives the word zibi and is able to decode only zi, this is enough to know that it concerns an animal – see Maat 2004: 224-225). The ‘logical’ function of language is, however, communication, and the use of similar expressions for similar concepts is an effective way to bring confusion – this can be imagined should someone recite a telephone number in Ro. In ethnic languages, the strategy for dealing with similar words and homonyms is that they generally have very different meanings; in other words: close regions in the expression plane point to regions far from one another in the content plane. This strategy is used in a posteriori planned languages as well. Non-conformality of the planes helps speakers to grasp the meaning of words according to the context. Philosophical languages were not intended for everyday conversation; they were primarily designed to help thinking and reason- ing, and to improve their users’ intellectual potentialities. It should not be supposed, however, that its users would never try to communicate. It is also possible to imagine a debate among philosophers and scientists – according to Duliĉenko (2006: 50), referring to Wilkins’ language: “it was said that the famous chemist Robert Boyle, one of the founders of the Royal Society, spoke that language”. In this situation, misunderstanding could arise from its features, the very features intended to avoid ambiguities. Being conceived as kinds of working languages, these schemes are not only not intended for everyday usage; they are actually incomplete for expressing the whole human experience. Their proponents tried to follow objective, scientific criteria, so that there is little space for mythical, instinctive or intuitive elements: Wilkins, for instance, does not include ‘fictitious animals’ like syrens and mermaids – if needed, they should be transcribed as names from the original English words (Maat 2004: 183). These elements, however, too merge into a whole, colourful mosaic of perceptions, which a language should be able to express. On the other hand, science is not so ‘pure’ and sometimes it creates its own myths. Moreover, a rational, scientific language does not allow users to joke...: “There can never be surprises in logic” (Wittgenstein 2010, § 6.1251). It is interesting to observe that Wilkins was aware of the limitations of the quest for essences, and he searched items that seemed changeless to him, which would confer stability to his language:
“Not only does he say nothing which one would expect him to say if he thought that the essences were still to be discovered, but the statement that ‘men should be content’ with descriptions of observable properties clearly suggests that he expected human ignorance of essences to be permanent. 26 Ivan Eidt Colling
Furthermore, we have Dalgarno’s testimony [...] that Wilkins was inclined to believe these ‘essences’ to be non-existent, and that he definitely regarded them to be unknowable. The reliance on observable rather than essential properties is also completely in line with the premises of experimental science conducted and promoted by Wilkins and his fellow-members of the Royal Society” (Maat 2004: 172).
“It is very probable that Wilkins omitted from his tables all kinds of things that constantly change, as well as things of which new varieties are constantly produced, precisely because he intended the radical words to denote solely a core of permanent items” (Idem, p. 224).
Obviously, he could not surpass the boundaries of knowledge of his time and space: it is so that he assigned a special position for the four elements (earth, water, air, and fire) – not without mentioning that ‘men do now begin to doubt’ the validity of the theory of the four elements. Wilkins, as well as other philosophers, was successful in establishing his proposal, which later became obsolete due to the developments in science and in society. Leibniz’s intent, however, was too pretentious: the algebra of human thoughts and the analytical theory of truth are not feasible – which is a relief for us, thinking beings whose creativ- ity cannot be determined mathematically or bounded by logic. Today’s comprehension is that truth is relative and plural, science is a human construction, and it is impossible to fully describe reality being part of this reality, so it is understood that a philosophical language could only reflect viewpoints with more or less general acceptance in a place and time. I list below some additional comments on the matter. A philosophical language cannot be completely elaborated – it is impossible to thoroughly know reality, and to express it; maybe Descartes had this in mind when he wrote that the development of a philosophical language depends on the ‘true philoso- phy’ (Descartes 1987). If we admit that science gives the best description of reality, we must be aware that it never presents a definitive portrait.A n ideal of definitiveness is congruent with the belief in eternal truths. The language could at most reflect (in fact, barely reflect!) the state of the art at a given time. It cannot be updated – the dynamic characteristics of science implies readiness to deal with changes – some of them quite radical – at any time. Ideally, science is open to doubts and is based on constant participative construction. A language that is a ‘mirror of things’, based on scientific description, must have a lexicon able to reflect it and prone to change accordingly. A commission of intellectuals from different fields, therefore, should devote itself to adapt it to recent developments. For instance, at the time of Wilkins, Pluto was not known; afterwards it was discovered and classed as a planet, so a character should be introduced in the language; now it is no more con- sidered a planet – its ‘real character’ should accompany the new definition.S imilarly, concepts like phlogiston, caloric, ether lost their validity. If words were to be proposed Languages, so fascinatingly (im)perfect, so creatively logical 27 today, certainly it would be interesting to have single signs for concepts like wave- particle, matter-energy, space-time.... It cannot be fully learned – if the language really accompanies science, so that its signs show the properties of the related objects/notions (more explicitly in Leibniz’s proposal; with more arbitrariness, for instance, in Wilkins’), it would be a Herculean task for a speaker to keep track of the changes.
4. Esperanto: establishing a compromise between regularity and flexibility
The apriori direction, inspired by Descartes’ letter, was dominant for two centuries. One exception must be mentioned: Juraj Križanić (1617/1618-1683) and his a posteriori Common Slavic Language (Duliĉenko 2006: 54-60). However, only in the 19th century did the a posteriori approach become stronger (of course, apriori schemes continue to be proposed, such as the aforementioned Ro language). The most successful a posteri- ori planned language is Esperanto, whose bases were launched in 1887 in Warsaw by Ludovic Lazarus Zamenhof (1859-1917). It became an effectively spoken language within a worldwide community, with native speakers and its own cultural expressions. Like any other language, Esperanto has been developed by the speakers according to their needs in communicative situations. The most evident morphological feature of Esperanto are the grammatical mor- phemes. A basic list is given in table 1. All the Esperanto words presented in Section 2 end in -o, for they are nouns. The word class is changed by altering the endings: domo, doma, dome (house, domestic, at home); nomo, nomi (name, to name); the verb nomi is conjugated in indicative nomas, nomis, nomos (respectively indicative present, past, and future, for all persons). This system works with extreme regularity in Esperanto, and it applies also to neologisms, like modemo (modem), mojosa (‘cool’, in the sense ‘good’ – an acronym of modernjunstila ‘modern, young style’, used generally by young Esperantists; ReVo, s.d.). In this way, the relationship between the forms in the content plane and in the expression plane are arbitrary, as it can be seen from the list presented in Section 2. The endings, however, give information of the three mentioned word classes, and morphological operations can be easily performed: granda elefanto (big elephant), grando elefanta (size of an elephant). Of course, similar procedures do occur in ethnic languages, but in Esperanto a great degree of regularity was achieved for these three word classes, as well as for plural (whose morpheme is ‑j, placed after ‑o or ‑a, respectively for nouns and adjectives). 28 Ivan Eidt Colling
Table 1: Basic grammatical morphemes of Esperanto.
-o noun -a adjective -e derivative adverb -i verb, infinitive -as conjugated verb: indicative, present tense -is conjugated verb: indicative, past tense -os conjugated verb: indicative, future tense
Another important feature of Esperanto is the use of affixes.I emphasise here three suffixes:-ej , -il, and -ar. Their meanings are, respectively: ‘place’, ‘instrument’/‘tool’, ‘collective’, and some examples of use can be seen in table 2.
Table 2: Examples using suffixes-ej , -il, and -ar.
Primitive word Suffix Derivative word to cook kuiri kuirejo kitchen to pray preĝi preĝejo church a cool place, where people (gen. young cool, good mojosa -ej mojosejo people) can meet and chat; it can also be a virtual place* cinema (art) kino kinejo cinema, movie theater to learn lerni lernejo school teaching material, to learn lerni lernilo learning aids to calculate using an komputi komputilo computer algorithm -il to watch television televidi televidilo television set to cut tranĉi tranĉilo knife to comb kombi kombilo comb word vorto vortaro dictionary tree arbo -ar arbaro forest, woods human being homo homaro humankind *According to ReVo, s.d.
All derivatives shown above are nouns, but of course, there is no restriction to the use of other endings: kuireja pordo (kitchen’s door), Homara Epopeo (Epic of Human- kind4). Often used words become lexicalised, so preĝejo (church) refers not to any
4 title of a poem originally written in Esperanto by the Brazilian author Sylla Chaves. Languages, so fascinatingly (im)perfect, so creatively logical 29 place where one can pray, but to a building destined for religious services; the same occurs with lernejo (school); vortaro is not any set of words, but it means specifically ‘dictionary’; homaro includes all human beings. Since -ej brings a rather ‘material’ meaning, the word eklezio is used when referring to the institution ‘church’, and skolo for ‘school’ in the sense ‘group of people whose work or ideas are similar’. With the passing of time, Esperanto affixes became independent, soejo is a lexical unit: e.g. ejo por lerni (a place for learning) has a broader meaning than lernejo. When computers became popular, different words were used: komputoro, kom- putatoro, ordinatoro, komputero, kompjutro, kompjutero (Monato 2014), but finally komputilo was widely accepted, since it is more congruent with the system. This system, however, does not work like an algorithm to be processed by robots, adding -ej to every concept related to ‘place’ and ‑il to every ‘tool’. More appropriately, it is a resource Esperantists have at hand. Kombilo (comb) and broso (brush) live side by side, and so do also tranĉilo (knife), kulero (spoon), and forko (fork), or kinejo (cinema [place]) and teatro (theatre [place, or art]). This comes to a disagreement with Zamenhof’s claims on logicality and perfec- tion, and Esperanto was and is criticised for this apparent lack of logic. However, being a speaker of the language for almost thirty years, I think that in Esperanto there is a compromise between logicality and freedom. In the expression form there is a region that concentrates concepts related to ‘place’ (suffix‑ ej), another for ‘tool’ (suffix ‑il) and so forth. It concentrates but it does not confine. Speakers are not forced to use a strictly logical reasoning – in fact in this case they should learn the proponent’s logic first, since what sounds acceptable for one group of people may not seem logical for another group –, but they feel secure to use the resources of the language when needed. There is a balance between regularity and flexibility; for instance, metaphor appears in a poem authored by Zamenhof himself (Ho, mia kor’, ‘O heart, my heart’5), included in the very first book in whichE speranto was presented. Moreover, this also allows Esperantists to joke (see fig. 5).
Figure 5: “I ordered you to fill the tyres” – a confusion betweenradaro (radar-o), radar, and radaro (rad-ar-o, rad – wheel, ar – collective suffix), the set of tyres (Rodgers 2004: 4).
5 as translated to English by Marjorie Boulton (Boulton 1960: 38). 30 Ivan Eidt Colling
Bibliography
Albani, Paolo & Buonarroti, Berlinghiero 2011: Aga magéra difúra – dizionario delle lingue im- maginarie ‘Aga magéra difúra – dictionary of imaginary languages’. Bologna: Zanichelli. Bagno, Marcos 2009: Nada na língua é por acaso – por uma pedagogia da variação linguística ‘Nothing in language exists by chance – for a pedagogy of language variation’. 3rd ed. São Paulo: Parábola. (Educação Linguística) Barandovská-Frank, Vĕra (s.d.; a). Interlingvistiko kiel scienco ‘Interlinguistics as science’. In: Barandovská-Frank, V.: Interlingvistiko ‘Interlinguistics’. Chapter 1, 4p. – part of an online course (RITE) at
Francini, Walter 1978: Esperanto sen antaŭjuĝoj ‘Esperanto without prejudices’. Rio de Janeiro: Kultura Kooperativo de Esperantistoj; São Paulo: San-Paŭlo Esperanto-Asocio. Hagler, Margaret Grace 1971: The Esperanto language as a literary medium – A historical discussion of Esperanto literature, 1887-1970, and a stylistic analysis of translated and original Esperanto poetry. Doctoral thesis, Comparative Literature Program, Indiana University, Aug. 1970. IEI (Internacia Esperanto-Instituto, International Esperanto Institute) 1992: Baza Cseh-kurso ‘Basic Cseh Course’. 8th ed. Den Haag: IEI. Large, Andrew 1987: The artificial language movement. Oxford, New York: Basil Blackwell. (The Language Library) Locke, John [1890]: An essay concerning human understanding. New York; Melbourne: Ward, Lock. Maat, Jaap 2004: Philosophical languages in the seventeenth century: Dalgarno, Wilkins, Leibniz. Dordrecht: Kluwer Academic. Matthias, Ulrich 2002: Esperanto – the new Latin for the Church and for Ecumenism. English transla- tion by Mike Leon and Maire Mullarney.
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 32–42
Id a St r i a
Esperanto as a Natural Language
Resumo (Esperanto kiel natura lingvo). Esperanto estas planita internacia helplingvo, konstruita de L.L. Zamenhof kaj eldonita en 1887. Ĝi disvolviĝas, tamen, en parolkomunumo kaj ĝiaj karakterizaĵoj ebligas klasifiki ĝin kiel proksiman al naturaj lingvoj multrilate. Tiu ĉi artikolo celas taksi Esperanton laŭ diversaj kriterioj kaj pruvi ke ĝi povas esti traktata kiel natura lingvo.
Abstract. Esperanto is a planned international auxiliary language, constructed by L.L. Zamenhof and published in 1887. It develops, however, in a speech community and its features allow for classifying it as nearing natural languages in many respects. This paper aims to assess Esperanto in terms of a variety of criteria and to demonstrate that it can be treated as natural.
Esperanto is a deliberately constructed international auxiliary language (henceforth IAL) based on elements from selected natural languages. Created by L.L. Zamenhof and first made public in 1887, it is classified as artificial according to various encyclopaedia definitions (i.e. artificial languages are created on purpose by (a) known creator(s) in a relatively short period of time; viz. e.g. Kennaway 2010; Large 1994). Malmkjær (2002) also points out that ethnic natural languages normally evolve along with their speech community. However, this condition is satisfied by Esperanto’s dynamically interacting and growing community of many thousands of speakers (a reasonable estimate would be 1-2 million according to Corsetti (2012) and Wandel (2015); Gledhill (1998: 10) speaks of at least 40,000 fluent speakers). In this paper Esperanto is assessed in terms of Hockett’s design features and Lyons’ classes of naturalness as well as statistical proportions and evolutionary tendencies. The community is also briefly discussed. These assessments demonstrate that Esperanto, although “genetically” artificial, is in many aspects indistinguishable from natural ethnic languages. Esperanto as a Natural Language 33
1. Properties of human language
A famous quote by Chomsky claims “Esperanto is not a language. It’s just parasitic on other languages”. It is therefore advisable to take a closer look at properties that assumedly characterise human language as opposed to animal language. The number of properties varies from five/six (Yule 2010: 11–15)1 to sixteen (Hockett and Altman 1968, in Nöth 1995). The features have been repeatedly shown to occur also in animal languages, however in diverse combinations. Hockett (1960) listed thirteen (initially seven) “design features” of language, grouped according to classes of chordates (the higher the class, the more features its language displays). Humans are characterised by duality of patterning (double articula- tion), displacement and productivity/openness; hominoids by discreteness and tradi- tional/cultural transmission and primates by specialisation (communicative function), arbitrariness and semanticity. A further three are added later by Hockett and Altman (1968, in Coleman 2006): prevarication, reflectiveness/reflexivity and learnability.T he sixteen features grouped in five dimensions are (Nöth 1995: 235f.): • relating to the channel o vocal-auditory channel o broadcast transmission and directional reception o rapid fading/transitoriness • pragmatic o interchangeability (speakers can be receivers and vice versa) o complete feedback (the speaker can monitor their own message by immediately hearing it) o specialisation • semantic o semanticity o arbitrariness o displacement (ability to talk about things remote in time and place) o prevarication (ability to produce false or meaningless statements) o reflectiveness (ability to consciously reflect on language) • semiogenetic o traditional transmission o learnability (ability to learn other languages) • characteristics of the code o discreteness o productivity/openness o duality/double articulation (larger entities built from minimal units, not neces- sarily phonemes)
1 The five main features are displacement, arbitrariness, productivity, duality and cultural transmission, and the sixth is reflexivity (or reflexiveness). 34 Ida Stria
Sometimes added to the list are structure dependence (as opposed to linearity) and recursion (Coleman 2006). These features are said to characterise every human language. However, they assume that the primary channel of communications for humans is the vocal-auditory one (written language being secondary). Visibly, Hockett’s design features were meant to describe human spoken lan- guages as opposed to animal languages. Yet, the proposal has met with criticism on the grounds that some animal species are capable of communicating in a similar fashion to humans (Coleman 2006) and that it does not take into consideration sign languages (see example in Table 1). Unquestionably, sign languages as having naturally evolved in human communities also have to be taken into consideration, although they employ rather the visual-gestural channel. The only feature not present in sign languages other than the visual-auditory channel is total feedback (it is not possible to see exactly signs produced, especially if we consider the fact that signing employs also head movements and facial expressions). There is therefore no great difference between sign and oral languages. Interestingly, as we shall see, Esperanto does not differ from ethnic spoken languages when assessed by Hockett’s criteria. A closer look should be taken at some of the design features and their interpreta- tion. Semanticity is, according to Lyons, a vaguely defined category (1977: 79f.), too general to be useful. As such, it applies to all human languages. As inherent features of human language I shall also consider specialisation, discreteness and duality. Sev- eral of Hockett’s design features of language do not in fact pertain to language but to species. If learnability is understood strictly along the lines of Hockett, that is to say, as the human faculty to learn languages, then probably all languages are learnable – meaning that humans have the ability to learn any other language than their own, the complexity of the language notwithstanding. The same could be said about transmission. If understood as “the ability to speak a particular language […] passed on from one generation to the next by teaching and learning, rather than by instinct” (Lyons 1977: 82), it applies to IALs to the same extent as it does to natural human ethnic languages. As Coleman (2006) explains, “the meaningful details of the communication system are not instinctive, but are learned from other members of the species”. All human languages are learned within culture. However, if transmission is to be understood sociolingustically as actual generation-to-generation transmission in the natural process of acquisition, only some artificial languages should be treated as meeting the require- ment, for example Esperanto as a nativised language but not formal languages, which have to be taught to children at school (cf. Lyons’ environmental acquisition and class
Nat3L in the next section). Esperanto as a Natural Language 35
Table 1: Hockett’s design features applied to Esperanto and sign languages
feature Esperanto sign vocal-auditory yes n o broadcast and directional yes yes reception transitoriness yes yes interchangeability yes yes complete feedback yes n o specialisation yes yes semanticity yes yes arbitrariness yes yes displacement yes yes prevarication yes yes reflectiveness yes yes tradition yes n o learnability yes yes discreteness yes yes productivity yes yes duality yes yes
The table shows clearly that Esperanto satisfies all conditions to be counted among human languages, not, as Chomsky claims, “a parasite”.
2. Lyons’ classification
A classification of language-systems is given byL yons (1991). According to him, there is a four-class division of naturalness: • Nat1L – systems conforming to nature • Nat2L – ‘species-specific’;species , i.e. biological classes and artefacts • Nat3L – acquirable in the normal process of maturation/socialisation (e.g. sign languages) • Nat4L – “conforming to the linguist’s expectations about what is normal or typical” (Lyons 1991: 61).
It is unfortunately unclear, what is the specific difference betweenN at1L and Nat2L classes, especially when under naturalness1 Lyons (1991: 58) writes:
For present purposes, I am going to select another interpretation of ‘conform- ity with nature’: I am going to interpret it as meaning “being constrained by the laws of nature”. […] I am going to interpret this gloss in a rather particular 36 Ida Stria
sense: a natural1 language, I will say, is one that could be used by organisms or devices that are subject to the laws of nature.
Later on, under naturalness2, he defines Nat2L as “constrained by the nature – i.e. constrained by the physical, or psychophysical, make-up – of the organism or device using it” (1991: 59). What is important though, is that Nat2L class is a subclass of
Nat1L, i.e. Nat1L Nat2L. From the definitions given by Lyons it follows that any language possible on Earth is natural1. It is difficult though to conclude, what kind of ⊃ languages belong to class Nat2L. The issue of the inclusion of Nat3L in Nat2L or vice versa remains unresolved. The last class, i.e. Nat4L does not seem to be contained in any of the previous three classes. Before the membership of particular languages to each class is discussed, the no- tions ‘non-natural’ and ‘unnatural’ should be reviewed. For Lyons ‘non-natural’ means “constructed” or “conventional”, while ‘unnatural’ represents a more pejorative sense of artificiality and awkwardness (see Gobbo 2012: 185; Lyons 1991: 54, 68). In this interpretation, any language-system created (wholly or partly) by humans is non-natural which in fact supports the view presented in the previous section. A language can be non-natural without being unnatural as well as unnatural in one class (e.g. in Nat3L), being natural in a different class at the same time (e.g. in Nat2L). A table with diverse languages distributed according to class is presented by Gobbo (2012: 188; Table 2), where means natural, means unnatural and [ ] means non- natural. As can be seen, Gobbo claims that sign languages, child speech, pidgins and ⊤ ⊥ ⊥2 formal languages are unnatural1. This results clearly from a mistake made on pp.
183-184, where he wrongly writes that Nat2L Nat1L. ⊃ Table 2: Languages and their naturalness. Reprinted from Gobbo 2012: 188
in English Esperante Nat1L Nat2L Nat3L Nat4L Urdu, Chinese, etc. la urdua, la ĉina, ktp Neapolitan, Cornish, etc. la napola, la kornvala, ktp ⊤ ⊤ ⊤ ⊤ Latin, Sanskrit, etc. Latino, Sanskrito, ktp ⊤ ⊤ ⊤ ⊤ Esperanto, Ido, Interlingua Esperanto, Ido, Interlingua ⊤ ⊤ ⊥ ⊤ Volapük and similar Volapuko kaj similaj ⊤ ⊤ ⊤ ⊥ sign languages signolingvoj ⊤ ⊤ ⊥ ⊥ child speech infanaj variaĵoj ⊥ ⊤ ⊤ ⊤ pidgins piĝinoj ⊥ ⊤ ⊤ [⊥] creoles kreoloj ⊥ ⊤ ⊤ [⊥] predicate calculus, etc. predikata kalkulo, ktp ⊤ ⊤ ⊤ ⊤ BASIC, Python, etc. BASIC, Pitono, ktp ⊥ ⊤ ⊥ [⊥] 2 F. Gobbo acknowledges his error as resulting from a typing⊥ mistake⊥ (private ⊥conversation).[⊥] Esperanto as a Natural Language 37
A discussion of Gobbo’s table (Table 2) in view of what has been said until now would be advantageous. Class Nat1L should actually contain only because it is a class of all languages conforming to nature (although it is not certain what kind of ⊤ languages could be unnatural here). Class Nat2L seems to include one exception, namely programming languages; they alone could be glossed unnatural. However, if Lyons’ suggestion that computers are artefacts or pseudo-species is accepted, those languages too are natural2. More interesting are classes Nat3L and Nat4L.
Gobbo writes that dead languages are not natural3 anymore. This is obviously true; nevertheless, it should be noted that such languages as Latin belonged to class Nat3L once and that the continuity of revived languages was broken and so their naturalness3 must be considered taking into account a specific period.A nother problem is the natural- ness3 of pidgins. If naturalness3 (understood by Lyons as environmental acquisition) is to be granted to pidgins, then in extreme cases any language learnt at school could be deemed natural3, including predicate calculus and programming languages. Pidgins are not and cannot be native languages (unless they are creolised) and they are very often acquired semi-consciously. However, as naturalness3 is a gradable property, pidgins should be described neither as fully natural3 nor as fully unnatural3. But if naturalness3 is granted to sign languages, pidgins might then be judged as natural3 to a lesser degree. Regardless of how transmission is understood (see also previous section), Esperanto should certainly be deemed natural3.
A notable difference between Nat4L in Gobbo’s table and Table 3 in this section is that here this class is divided in two. One reason is that, as it was said before, non- naturalness does not exclude unnaturalness or naturalness of a language. Another reason is suggested by Lyons himself, who claims that all languages that are the product of human construction are non-natural (1991: 71). This implies that naturalness4 not only is a gradable property and that it depends on the views of researchers but also that it should be assessed according to the “genetic” source of the language. Therefore, the first Nat4L column of Table 3 is filled in with if the language type conforms to the definition of ‘artificial language’ given in the introduction to this paper (e.g.E speranto as a consciously built language-system) and with⊥ if it has evolved in a speech com- munity and has no particular creator. The second column, that is, Nat4L (2) contains exclusively the “expectations” of linguists. The number⊤ sign (#) marks controversy. 38 Ida Stria
Table 3: Languages and their naturalness II. Modified Gobbo 2012: 188
name Nat1L Nat2L Nat3L Nat4L Nat4L (2) Urdu, Chinese, etc. Neapolitan, Cornish, etc. ⊤ ⊤ ⊤ ⊤ [⊥] Latin, Sanskrit, etc. ⊤ ⊤ ⊤ ⊤ Esperanto, Ido, Interlingua ⊤ ⊤ ⊤/⊥ ⊤ Volapük and similar ⊤ ⊤ ⊤ ⊥ [⊥] sign languages ⊤ ⊤ ⊥ ⊥ [⊥] child speech ⊤ ⊤ ⊤ ⊤/⊥ [⊥]# pidgins ⊤ ⊤ ⊤ ⊤ [⊥] creoles ⊤ ⊤ ⊤ ⊤ [⊥]# predicate calculus, etc. ⊤ ⊤ ⊤ ⊤ Basic, Python, etc. ⊤ ⊤ ⊥ ⊤/⊥ [⊥]# ⊤ ⊤/⊥ ⊥ ⊥ [⊥]
Two instances are marked in Nat4L, namely sign languages and formal lan- guages. Formal languages may seem natural4 or unnatural4 depending on the philosophi- cal beliefs of researchers and the⊤/⊥ specific context of their creation.I f they are assumed to mirror the structure of langues or the structure of human thinking (whatever the interpretation), then they are clearly natural4. But if the view that they are constructed and not discovered is taken, those languages should be marked as unnatural4. Sign languages present even more trouble. Lyons indicates that sign languages are probably natural to the same degree as langues; they are surely natural1,3 and perhaps a little less natural2. A problem occurs when such systems as ‘signed languages’ are considered. For example, in Poland there are two sign/signed languages: Polish Sign Language (PSL), i.e. a natural language used by deaf people and simultaneously Signed Polish, i.e. gestural mixture of PSL and written Polish. Such languages as Polish, American or British Sign Language, not to mention Nicaraguan Sign Language, which has come into existence relatively recently, are natural4, while Signed Polish or German are constructed, unnatural4 languages. Another important point of discussion here should be the non-natural class of the so-called quasi-N-languages (QNLs). Lyons (1991: 69) wants it to include “all those
(more or less unnatural4) languages which may be constructed from attested N-languages [langues] by deliberately changing one or more of their structural properties”. This class contains, among others, child languages. As can be seen, they are marked both in Table 2 and in Table 3. This stems from the fact that it is hard to agree with Lyons that child languages are conceived on purpose. As Gobbo (2012: 186) notices they⊤ are
“notably unplanned and creative” and therefore should be counted as natural4 but still non-natural4. A similar situation concerns pidgins. Esperanto as a Natural Language 39
The last column is filled in with [ ], where a language type is considered to be non-natural. However, as Lyons writes, abstract grammar descriptions and standardised language-systems satisfy the definition⊥ of non-naturalness. According to this line of reasoning, other systems could be marked as non-natural as well, namely all that are the product of human creation. It is now visible that the proposal of Lyons includes all types of languages, some of which normally are not considered artificial, that is, standard languages, highly regularised ethnic languages such as Sanskrit or Israeli/ Modern Hebrew, planned languages, scientific notation, programming and machine languages. It is also clear, that only genetically (i.e. in class Nat4L) Esperanto differs from so-called natural languages.
3. Statistical proportions
As previously shown, the naturalness of Esperanto is acknowledged in three classes of Lyons’ categorisation, namely in Nat1L (systems conforming to nature),
Nat2L (‘species-specific’) and in Nat3L (acquirable in the normal process of matura- tion/socialisation). The first two classes do not need further attention. Class Nat3L is, in turn, worth discussing and therefore the problem of speech community will be taken up again in section 4. Typologically Esperanto is agglutinative language with isolating traits with a de- veloped system of over 40 prefixes and suffixes.I ts core vocabulary comprises mostly Latinate roots. The word order is usually SVO, but free word order is available thanks to the accusative marker -n. Manaris et. al (2006) have demonstrated that Esperanto exhibits statistical proportions similar to European languages (English, French, Ger- man, Italian and Spanish were controlled in the experiment) and is generally indis- tinguishable from them by means of Zipf’s law analysis. Parkvall (2010) shows that Esperanto shares most typological features with Indo-European languages of Europe (around 75% and less than 70% for the most related Russian). However, its features in comparison with languages of the world as a whole are 54 % similar. Several scholars discuss changes in Esperanto and show that the language in its current form might be regarded as a naturally changing language. Joshua Herring (2005) observes that of all the predictions about historical changes in Esperanto (frequent in natural languages) only one does not hold, namely the less frequent occurrence of adverbial forms. For example a higher rate of loanwords with specific, narrower meaning simultaneous with a more widespread genericity of “native” words and relative clauses replaced by adjectival modifier phrases were confirmed in the experiment. However, the prediction about disappearing adverbials disproved not only in this study but also by Piron (1989) and Gledhill (1998: 69) seems to attest to another very common natural feature, that is simplification of syntactic patterns. Piron (1989) and Jansen (2010) present more examples of spontaneous changes in the language: semantic shifts, the tendency of bound 40 Ida Stria morphemes to become autonomous lexemes (i.e. the suffix -et- ‘small, (a) little, some’ becomes an adverb: ete ‘a little’ or an adjective: eta ‘small’; the suffix-ebl- ‘possible, able to be done’ becomes a verb: eblas ‘it is possible’), non-verbal forms become verbal (see previous example; predicative adjective constructions such as estas blua ‘is blue’ become verbs: bluas) and the obsolescence of some forms.
4. Speech community
A feature most often required of a language to be considered natural is the existence of native speakers (not necessarily monolingual). Yet, it has to be noted there are many languages where native speakers are few, multilingual or abandon the language when grown up. Lindstedt (2006), for example, lists three characteristics of natural languages: the existence of non-codified norms, spontaneous changes (e.g. bound morphemes become free lexical morphemes; more synonymous and polysemous forms) and native speakers (at least bilingual). According to these criteria pidgins are not fully natural – their norms are not codified and therefore allow for changes; these changes, though, may form an expanded pidgin or even a creole if native speakers emerge. However, a pidgin is never a native language unless it changes into a creole. A pidgin is “native to no one” (although considered natural), whereas “a creole is a nativized pidgin expanded in form and function” (Romaine 2009). Esperanto, in turn, is a natural language if Lindstedt’s criteria are applied – there are norms possible to learn only in the commu- nity, the language develops spontaneously and has a small number of native speakers. Esperanto usage in families is not uncommon as an extreme form of language loyalty, expanding the language through new expression means (both linguistic and literary) such as onomatopoeia, euphemisms, nursery rhymes and fairy tales. The language has therefore about a thousand native speakers. However, as Fiedler (2012) remarks, native speakers of Esperanto are not norm-givers. They constitute a relatively small group inside the community and about 50% of them abandon the language at some point in their lives in favour of some other language. Moreover, they might repeat erroneous patterns of their parents, who typi- cally are L2 speakers. Therefore native speakers of Esperanto cannot be treated as the sole determinant of the naturalness of the language or even its correctness. However, Esperanto culture seems to have a strong foothold in the community, in spite of not being taught to children at schools, as it is traditionally done in the case of national languages. Esperanto is the only fully functional artificial language (i.a. existence of original and translated literature, journals, broadcasts, language courses, professional communication and university programmes), although the community is principally composed of L2 speakers. Esperanto as a Natural Language 41
5. Final remarks
Esperanto meets all of Hockett’s criteria of human languages. The naturalness of the language is established also in three classes of Lyons’ categorisation. Esperanto not only shares most statistical proportions with European languages but also over 50% with world languages. It shows tendencies expected in a “naturally” developing language as well, that is, evolving in a speech community. It can be concluded that genetically Esperanto is an artificial language designed to be a natural means of com- munication and its sociolinguistic status does not depend on its native speakers. It is a model case of how a deliberately created language may evolve similarly to living ethnic languages. An important issue emerging from the present theoretical analyses is that although Esperanto is nearing naturalness, its community still remains a com- munity of L2 speakers.
Bibliography
Coleman, J. 2006: Design Features of Language. In: Brown, K. ed. Encyclopedia of Language and Linguistics. 2nd ed. Oxford: Elsevier, 471–475. Corsetti, R. 2012: The movement for Esperanto: between creolization and the Report Grin / La movado por Esperanto: inter kreoliĝo kaj la Raporto Grin. InKoj. Philosophy & Artificial Languages 3(1): 58–78. Fiedler, S. 2012: The Esperanto denaskulo: The status of the native speaker of Esperanto within and beyond the planned language community. Language Problems & Language Planning 36(1): 69–84. Gledhill, C. 1998: The grammar of Esperanto: a corpus-based description. München: Lincom Europa. Gobbo, F. 2012: Alan Turing creator of Artificial Languages / Alan Turing kreinto de Artefaritaj Lingvoj. InKoj. Philosophy & Artificial Languages 3(2): 181–194. Herring, J. 2005: Syntactic and Lexical Changes in Esperanto: A Quantitative and Corpus-Based Survey. http://cllt.osu.edu/mclc/paper/syntactic_herrring.pdf [Accessed: 23 February 2014]. Hockett, C.F. 1960: The origin of speech. Scientific American 203: 88–96. Jansen, W. 2010: Esperanto: een taal van mij, een taal om van te houden / Esperanto: lingvo malfremda, lingvo aminda. InKoj. Philosophy & Artificial Languages 1(1): 12–34. Kennaway, R. 2010: ArtificialL anguages. In: Malmkjær, K. (ed.): The Linguistics Encyclopedia. 3rd ed. London, New York: Routledge. Large, A. 1994: Artificial languages. In: Asher, R. E. (ed.): The Encyclopedia of language and lin- guistics. Oxford: Pergamon Press. Lindstedt, J. 2006: Native Esperanto as a test case for natural language. In: Suominen, M. (ed.) A Man of Measure: Festschrift in Honour of Fred Karlsson on His 60th Birthday. SKY Journal of Linguistics. 47–55. Lyons, J. 1977: Semantics. Reprint. Cambridge: Cambridge University Press. Lyons, J. 1991: Natural language and universal grammar. Cambridge, New York: Cambridge Uni- versity Press. 42 Ida Stria
Malmkjær, K. 2002: ArtificialL anguages. In: Malmkjær, K. (ed.) The Linguistics Encyclopedia. 2nd ed. London, New York: Routledge. Manaris, B. & Pellicoro, L. & Pothering, G. & Hodges, H. 2006: Investigating Esperanto’s statistical proportions relative to other languages using neural networks and Zipf’s law. In: Proceedings of the 24th IASTED international conference on Artificial intelligence and applications. Innsbruck, Austria: ACTA Press. 102–108. Nöth, W. 1995: Handbook of semiotics. Bloomington, Indianapolis: Indiana University Press. Parkvall, M. 2010: How European is Esperanto? A typological study. Language Problems & Language Planning 34(1): 63–79. Piron, C. 1989: A few notes on the evolution of Esperanto. In: Schubert, K. (ed.) Interlinguistics: Aspects of the Science of Planned Languages. Berlin, New York: Mouton de Gruyter. Romaine, S. 2009: Pidgins and Creoles. In: Brown, K. and Ogilvie, S. (eds): Concise encyclopaedia of languages of the world. Amsterdam, Boston: Elsevier. Wandel, A. 2015: How Many People Speak Esperanto? Esperanto on the Web. Interdisciplinary Description of Complex Systems 13(2): 318–321. Yule, G. 2010: The study of language. 4th ed. New York: Cambridge University Press. 43
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 43–62
Il o n a Ko u t n y
A typological description of Esperanto as a natural language
Resumo (Tipologia karakterizo de Esperanto kiel natura lingvo). Por tipologie karakterizi esperanton kaj trovi ĝian lokon inter la naturaj lingvoj, necesas esplori ĝin laŭ diversaj krite- rioj aplikataj por etnaj lingvoj kaj kompari ĝin kun la paletro de naturaj lingvoj. En diversaj niveloj de lingva priskribo troveblas multaj kriterioj, kiuj estis esplorataj en la datumbazo Wals, kvankam ili ne egale karakterizas ĉiujn nivelojn kaj ĉiujn lingvojn. Tial statistika analizo de esperanto laŭ tiuj kriterioj estas grava kaj interesa, sed ne definitive lokas esperanton.L a demando pri la internacieco kaj facila alproprigebleco de esperanto restas ne solvitaj. La nuna studo serĉas respondon surbaze de elektitaj trajtoj el fonetiko (soninventaro kaj ilia kombiniĝo), sintakso (esprimo de sintaksaj rilatoj, akordo, vortordo), morfologio (konsisto de mofemoj kaj ilia produktiva kombiniĝo), semantiko (semantika kombinebleco de signifoj, segmentado de la mondo per vortoj ekz. kaze de koloroj) kaj pragmatiko (esprimo de ĝentileco per pronomoj), ĝi montras la eŭropecajn kaj specialajn trajtojn de esperanto por alveni al la konkludo, ke eĉ se ĝi ne estas averaĝa lingvo el statistika vidpunkto, havas trajtojn por esti facile alirebla internacie.
Abstract. In order to typologically describe Esperanto and find a place for it among natural languages, it is necessary to examine it according to diverse criteria that are applied to eth- nic languages and to compare it with the gamut of natural languages. Various criteria can be found for different levels of language description and these are explored in the WALS database, although they do not apply to all levels of all languages. Statistical analyses of Esperanto according to these criteria are important and interesting although they do not definitively locate Esperanto. The questions of internationality and ease of acquisition of Esperanto remain unsolved. The goal of the present study is to find an answer based on selected elements of phonetics (the sound inventory and the ways its elements are combined), syntax (expression of syn- tactic relations, agreement, word order), morphology (the repertoire of morphemes and their productive combinations), semantics (semantic compositionality of meanings, segmentation of the world by words, for example segmentation of the color spectrum), and pragmatics (the expression of politeness through pronouns). It shows both the Europeanness as well as the special characteristics of Esperanto and comes to the conclusion that even if it is not a very typical language from a statistical viewpoint, it does have characteristics that make it easily accessible internationally. 44 Ilona Koutny
1. Introduction: Esperanto and the languages of the world
The concept of language covers the language systems from ethnic, regulated languages through secret and artistic to planned and even formal languages. The com- municative function is common to them all, whether between people among themselves (even a single person with himself as in the case of secret languages) or with machines (in the case of programming languages). The function of identity occurs with ethnic languages but not with artistic or programming languages. It can appear with evolved planned languages when a speech community exists and the language also serves to express belonging to the community just as with ethnic languages. Esperanto fulfills this function and part of its language community accepts that identity and considers Esperanto to be their language. Some members write works in Esperanto (either along with works in other languages or in Esperanto alone). The language community of Es- peranto is larger than that of many ethnic languages (according to Culbert it numbers about two million throughout the world). This speech community is different from ethnic ones in that it is voluntary, non-ethnic and non-territorial (Wood 1979). Planned languages are different from ethnic languages in their origin which is tied to a particular person and their conscious language planning. As far as their sources and structures are concerned a posteriori languages they can be linked to a particular language family. Zamenhof, in the creation of Esperanto, took the basic word stock from the Romance, Germanic and Slavic languages which all belong to the Indo- European language family. He also utilized Greco-Latin derived international words. In order to describe planned languages, Blanke (2001) lists 28 criteria ranging from language structure, role in communication and even cultural factors. Using these criteria he considers Esperanto to be the only full-fledged planned language, a few others as halfway to this point and the majority to be language projects. Stria (2013) points out that many smaller ethnic languages do not fulfill these criteria, in which case they are considered endangered. The speech community and its cultural background is essential for the viability of both ethnic and planned languages. In its current use, Esperanto functions like a natural language. It is capable of express- ing the thoughts and feelings of its users and is developing in a speech community. It serves, however, primarily international communication since it is not the native language of those communicating but rather their second, third or more language. Many already consider Esperanto to be a natural language (Schubert 1989, Blanke 2000, Lindstedt 2006, Koutny 2009, see also Stria in this issue). Liu (2011) showed though a quantita- tive analysis that the structure of Esperanto is that of a normal human language. In any case, the division between natural and planned languages is not dichotomous (Sakaguchi 1996, Schubert 1989) but rather form a continuum since many ‘natural’ languages have undergone planning in their history (Koutny 2009, 2015; Stria 2013). If Esperanto is considered as a natural language, it is normal to examine its place among the natural languages. The classic article by Piron (1977): Esperanto European or Asian language? took up this topic but it treats Esperanto primarily from the view- A typological description of Esperanto as a natural language 45 point of vocabulary, morphology and word formation in order to find more universal features beyond the European exterior of the language. In this article a linguistic analysis of Esperanto will be undertaken using a larger typological approach from phonetics to semantics and pragmatics. The UPSID database (which includes 451 languages) and the WALS (The World Atlas of Language Structures Online 2013) will be used in a number of cases. In its analysis of 151 features, WALS involves more than 2000 languages. It is difficult to find universal features but it is possible to group languages together according to various features and find the most common. Parkwall (2010) statistically analyzed to what degree Esperanto is an average, neutral and European language according to 76 features examined by WALS. Accord- ing to his statistic analysis Esperanto is not the most neutral language – which would be desirable for an international language according to Parkwall – and its average rating is 44.3 %. The question arises however whether all these features are equally important. Overall, semantic and pragmatic features are not sufficiently elaborated en WALS. Parkwall does not use any weighting for features. There are no exact results about which features are most crucial for internationality. It is also not clear whether an overall more ‘neutral’ language would be more easily learnable than Esperanto. Typological frequency does not necessary indicate ease of learning. Looking at the full gamut of languages in the world there are many lesser used languages which con- tribute to the spectrum of linguistic features. An average calculated on the basis of all languages gives a very different picture than one in which the number of speakers and geographic range of various languages is considered. As regards the currently most spoken languages (as first languages and in different countries) European languages such as English, Spanish, Portuguese, Russian, German and French stand out (http:// www.ethnologue.com/statistics/size), of course after Chinese. In the following sections a number of features found at various levels of language structure, which are considered by the author to be important for language appropria- tion will be analyzed.
2. The sound system of Esperanto within the global sound inventory
The languages of the world on average have between 20 and 40 sounds accord- ing to the UPSID database, which are taken from a larger sound inventory. The two extremes in ethnic languages are on one hand Pirahã from Brazil and the Papua New Guinea language Rotokas both of which make do with 11 sounds and on the other the !Xũ language from Southwest Africa and which utilizes 141 sounds including many clicks. The question then arises how many sounds an artificial language should have. Trubetzkoy (1939) proposed 14: a e i o u; p t k m n l s w j, which are frequent and sufficiently different from each other. Esperanto with 27 sounds is average from the 46 Ilona Koutny phonetic standpoint. But apart from the number of sounds, easy pronunciation and combinability are also important factors. The five main vowels – a e i o u – are the most common in the world and are eas- ily distinguishable. When different varieties are included they are found in 89.4 % of the world’s languages (for example Spanish, Russian and Japanese have just these). Hungarian on the other hand has 14 vowels and German has 17 but these do include the five basic vowels. The vowel system assures a high degree of internationality for Esperanto as they all are very frequent. According to Marisco et a. (2004) based on the UPSID database:
/i/ 87,1 %, /a/ 86,9 %, /u/ 81,8 %, /o/ 68,7 %, /e/ 64,5 %.
There are also two diphthongs aŭ and eŭ. The WALS database (which contains more languages than does UPSID) has ascertained that the average language has 5 or 6 vowels without taking length and nasalization into account (Maddieson in WALS). The most commonly occurring consonants are as follows (Marsico et al. 2004 after the UPSID database):
/m/ 94,2%; /k/ 89,4 %; /j/ 83,8 %; /p/ 83,2 %, /w/ 73,6 %; /b/ 63,6 %; /h/ 61,9 %; /g/ 56,1 %; /N/ 52,6 %.
The 22 consonants of Esperanto [b ts̑ t d f g d h x j k l m n p r s t v z] although frequent include systematic voiced and unvoiced pairs (such as p-b, t-d, k-g in words like pala – bala (pale – ball (adj)), rido – riʃto (laughterʒ –ʒ rite), logi – loʃ ki (to lure – to place)) which vary in pronunciation so that the distinction is not easy for those whose language does not utilize voicing distinctions (such as Chinese). Also well known is the difficulty that Japanese speakers experience in distinguishing l and r (such as in rektoro (rector) and lektoro (instructor). The most common consonants listed above – m k j p w b h g – all belong to the sound system of Esperanto but it also has more. The independent status of ŭ [w] apart from diphthongs is a subject of debate as is the status of the possible independent phoneme dz, as in edzo (husband) and adzo (adze) and nj as shown in the pair pano (bread) – panjo (mommy). For this reason they are not considered as separate consonants here. It is also possible to mention the proportion of vowels and consonants as a characteristic feature of languages. A calculation based on the sound inventory of Esperanto reveals a proportion of 5 : 22 in percentages 18.5 : 81.5 %. If diphthongs are counted then the proportion is 7 : 22 or in percentages 25.9 : 74.1 %. Hungarian and French are more vowel dominant languages. It is more appropriate to calculate the proportion of vowels and consonants on the basis of their appearance in texts and speech. According to the calculations of Dominte (2001) the proportion is 43 : 57 %, which shows a greater occurrence of vowels though not the same extent as Finnish (51 : 49 % in Dominte’s list). There are a number of calculations for Esperanto but based on small corpora. A typological description of Esperanto as a natural language 47
The pronunciation of sounds remains the same in different contexts if the sugges- tion by Zamenhof in Lingvaj respondoj (Language answers, 1989-1912) to pronounce all sounds separately is followed. While assimilatory factors may change this somewhat in rapid speech (for example absoluta ekzameno [apsoluta egzameno] (absolute exam) it is not however necessary to state complex contextual rules for pronunciation. The letter-sound transformation is regular and also simplifies speech synthesis (Koutny 2001). The later evolution of the language shows a tendency to reduce the sound inventory via the marginalization of the uvular consonant ĥ, which is now most often replaced by k (for example ĥemio > kemio (chemistry)). Consonant combinations complicate the pronunciation with words such as strato (street) and ekstrebi (to strive). The insertion of vowels to facilitate pronunciation is only possible with compound words such as dorm(o)ĉambro (bedroom), vort(o)speco (part of speech). The consonant combination similarly make the pronunciation difficult for Japanese and Korean speakers (in whose languages the syllable form consonant-vowel is usual) while sc also causes problems for French speakers. Excessive modification of words would render them unrecognizable (as in Volapük). Zamenhof took words into Esperanto somewhat haphazardly so that word initially both st [st] and ŝt [ ap- pear though typically st is found in English and ŝt in German, for example strato < street (en), Strasse (ge), ŝteli < stehlen (ge), steal (en). It is not possible to constructʃt] a language that is easy for all to pronounce at all times. While the use of frequently occurring sounds contributes to the internationality of Esperanto consonant clusters can be a hindrance. The accent regularly appears on the penultimate syllable of content words and there are no changes in unaccented syllables. Prosody in Esperanto shows variation due to the lack of explicit rules and under the influence of the speakers’ native languages. This does not, however, cause misunderstandings. Yes/no questions are marked by the initial particle ĉu. Esperanto’s orthography reflects the pronunciation. It is phonemic and regular although frequent coarticulation makes 100 per cent unambiguous mapping between sounds and letters impossible. It is extremely simple compared to the complex and non-transparent orthography of English (for example the pronunciation of the sequence ough varies widely in words such as enough, thought, through and others).
3. Esperanto syntax 3.1. Phrase structure
Unambiguous part of speech endings make the syntactic structure of Esperanto clear (Liu 2004 also considers it to be explicit) as in the example below. The very important feature of syntactic categories is not included in the features examined by WALS. 48 Ilona Koutny
La vizitantoj admire rigardis la faman bildon en la muzeo. (The visitors were looking admiringly at the famous picture in the mu- seum.)
The syntactic roles based in morphology are clear due to endings and preposi- tions:
subject (-o ending, Ø morpheme as case ending), object (accusative case ending -n for nouns, pronouns and adjectives) predicate (verb ending: tense and mood ending together, here -is), adjunct (-e ending or prepositional phrase) and attribute ( -a adjective ending with grammatical ending of characterized word)
The system is not however completely unambiguous because the nominal predicate, like the subject, has neither a case ending or a preposition as in La najbaro estas la kuracisto (The neighbor is a doctor) or La najbaro restis infano (The neighbor remained a child). In addition the accusative ending is sometimes used with temporal or locative adverbials as in Li legis la tutan tagon (He read the whole day), Ŝi iris hejmen (She went home). Number and case agreement between adjectives and nouns (also not found in WALS despite being a feature of many languages) shows which elements belong to each other. Numbers (>1) are followed by plural substantives, for example kvin ovoj (five eggs) unlike Hungarian,J apanese, Korean and others where plural marking does not occur after numerals, a feature not found in WALS. Agreement between subject and verb is not found which necessitates the use of personal pronouns in the absence of a subject noun. For other features see Koutny 2013.
3.2. Word order
Word order, more precisely constituent order in the Esperanto sentence is not fixed. Object marking makes this possible:
mi rigardas filmon; filmon mi rigardas; rigardas mi filmon I watch a-film, a-film I watch; watch I a-film I’m watching a film.
The second version is usually used for emphasis and the third is rare and very marked. The theoretically free word order is usually realized as SVO (subject – verb – object ) as is usual in European languages (cf. research by Jansen, 2007). SOV and SVO are the two most common word orders: 41 and 35 % according the WALS data- base; the other four possible sequences are far less frequently found; 14 % belong to the category “no dominant word order” (for example, Hungarian). The order in which A typological description of Esperanto as a natural language 49 the verb – the most important element of the utterance – occurs finally, as inJ apanese or Korean, is possible in Esperanto but not common. The phrase internal order is more bound: prepositions, the article and numerals precede the adjective and noun. The majority of languages (49%) have prepositions, which serve to express syntactic functions. The adjective usually precedes the noun, the reverse order is marked or appears when there is more than one adjective (facila lingvo internacia ‘easy language international’ ‘easy international language’). In 64.3 % of languages the adjective follows the noun and in 27.3 % it precedes it.
En la tri flavaj domoj; en la tri domoj flavaj (markita) In the three yellow houses; in the three houses yellow (marked)
Possessive structure: The possessed precedes the possessor (la domo de la najbaro ‘the house of the neighbor’), but the reverse order is more common. The relative clause is added after the noun, usually with a relative pronoun. This is a feature of right branching (most common in WALS at 70 %). This is also characteristic of European languages. For this reason the Korean author Bak Giŭan (1994) finds the sentence structure of Esperanto to be difficult for speakers of Korean which uses left branching. Transforming the relative clause into a participle phrase makes it possible to place it before the noun, but is considered awkward, for example:
La domo, kiu troviĝas dekstre de la teatro, estas nia celo. --> La dekstre de la teatro troviĝanta domo estas nia celo. The house that is located to the right of the theater is our destination. --> The to the right of the theater located house is our destination.
On the basis of a number of syntactic features (prepositions, agreement, posses- sive structures, use of possessive adjectives) Szerdahelyi considered Esperanto to be a minimal Indo-European language model in reference to the language family that most European languages belong to. The flexible structure however makes it possible to express the same idea in various ways, not just through different words but using constructions that involve more or less synthesis:
altlernejo por instruistoj = porinstruista altlernejo; (college for teachers = teachers college
veturi per trajno = trajni; dum la sekva semajno = sekvontsemajne. (to travel by train = to train; during the next week = nextweek)
This flexibility makes it possible to transfer, to some degree, structures from differ- ent languages and to adapt to different ways of thinking. This makes Esperanto a truly international language (cf. Piron 1977, Janton 1985). 50 Ilona Koutny
4. Esperanto morphology 4.1. Morphological structure
Traditionally, morphological typology distinguishes: • isolating languages in which elements remain unchanged (also in compounding) and the context matters in the comprehension of words (such as Chinese and to some degree English); • inflectional/fusional languages, in which basic words change form and various grammatical categories are merged together in single morphemes (such as German and Polish); • agglutinative languages have rich morphological systems and additional functions are expressed through additional morphemes (such as Hungarian and Turkish) which have different forms and which are not independent. In isolating languages, linguistic grammatical functions are expressed in analytic form (by separate elements) while the two last language types are synthetic as a single word can express several grammatical functions. Often a distinction is made between extremely synthetic, that is polysynthetic languages, which can incorporate more than one argument in a words, from agglutinating ones. An example of agglutination from Hungarian:
Beszélhetek a filmeiről. I can speak about his/her films. Mi povas paroli pri liaj/ŝiaj filmoj.
Hungarian is characterized by synthetic forms at the level of the phrase, in which a number of syntactic functions appear within a single word like the above filmeiről (about his/her films). This is less applicable to Esperanto. The agglutinative nature of Esperanto appears in the basic grammatical functions (the plural and accusative endings in nouns, tense and mood in verbs have some fusional elements) and in word formation. Esperanto has relatively few lexical morphemes, the roots and grammatical mor- phemes, about 40 affixes serve word formation.A ll morphemes are unchanging. Only the diminutive affixes -ĉj kaj -nj trigger changes in the radical: patro > paĉjo (father > daddy), patrino > panjo (mother > mommy), but these are only used with personal names and with some words referring to members of the family. A particular trait of Esperanto is that affixes have mostly become independent roots, but because of their usual role in word creation it is worth retaining the distinc- tion between roots and affixes, which might be better labeled vortfara radiko (word forming roots). The affixes make up a closed class. There are several closed classes of independent morphemes: pronouns, numerals, particles, prepositions, the article and simple adverbs. The appearance of new candidates to these groups causes heated debate. The other morphemes are finaĵbezonaj radikoj ’bound roots’ which require grammatical endings. The structure of Esperanto words is as follows: A typological description of Esperanto as a natural language 51
(prefiksoj) (radikoj) (sufiksoj) (vortiga finaĵo) (vortklasa finaĵo) (prefix) (root) (suffix) (word ending) (word class ending), where at least one element must appear before the word ending unless the root is in- dependent, in which case the word ending does not appear. There may be more than one affix and root.T his results in a simple transparent structure for Esperanto words, for example:
parolilo (loudspeaker): parol- il- -o (speak tool N), ekmarŝis (began to go): ek- marŝ- -as (start go PAST) gelernantoj (pupils): ge- lern- -ant- -o -j (both-sexes learn-er N Pl) varmeta (tepid): varm- et- -a (warm DIM ADJ) rapidege (very quickly): rapid- eg- -e (quick AUG –ly).
4.2. Declension and conjugation
The declension of Esperanto consists of just two cases, the nominative and the accusative. Other types of governments are expressed by prepositions which are used with either the nominative or accusative form of the noun. The fusional Polish language has seven cases and Hungarian which uses agglutination has 18. In WALS 38 % of languages do not have case marking and the others have at least two cases. The structure of Esperanto nominals uses agglutination. From the root or stem (root with affixes) the word class ending makes either a noun or adjective.T he nominative is unmarked while the accusative is made by adding the ending -n which may follow the plural.
tabl → tablo → tablon; tabloj → tablojn table (root) → table (nom sg) → table (acc sg); tables (nom pl) → tables (acc pl)
The nominal marker remains in all the different forms, as in flor-o-j-n (flowers acc pl). The index of agglutination of Greenberg (number of morphemes / number of functions) is very close to 1 (Wells 1978). The conjugation of the Esperanto verb shows the tense and mood but not number or person. A syntactic consequence of this is the obligatory use of subjects with verbs. Verb structure is one place where the language is not fully agglutinative because there is no separate step for making a root or stem into a verb, the verb endings themselves contain “verbness”, mood and tense:
parol → parolas / parolus speak (root) → speak (present indicative) / speak (conditional) 52 Ilona Koutny
In the form parol-as, there is no separate word element to indicate the word is a verb but the ending -as simultaneously indicates that it is a verb and the indicative mood. Compared with both agglutinating languages like Hungarian or fusional languages like Polish, Esperanto shows a low level of complexity in the grammatical structure of words, the system is regular and transparent. However problems do occur in constructing more complex forms. The passive voice requires a precise determination of forms which involves the problem of interpreting aspect, a topic of endless discussion among Esperantologists (see a more detailed treatment of the -ata/-ita problem e.g. in Brosch 2013). The full paradigm of three active and three passive participles (past, present and future) makes a total of 9 verb structures in the active and passive forms, which despite the transparency demands more distinctions than are usual in European languages and in this way leads to greater complexity. With the analytic form of the passive structure synthetic forms are used more and more often ((la libro) estas legata → legatas (the book is read)) but these do not solve the problem outlines.
5. Semantic aspects of Esperanto 5.1. Compositionality of elements and meaning
Word formation is a regular and productive procedure in Esperanto. The unchang- ing morphemes can be combined and this is only limited by their semantics (it is not possible, for example to form female forms of objects) or other structure features, so only transitive verbs can have passive participles or adjectives with the suffix -ebl (-able). This contributes to language economy and decreases the time needed to learn vocabulary. However, no statistics can be found in WALS regarded productivity in word formation. Many morphemes combine to form new Esperanto words whose meaning is usually understandable from the meaning of the elements, for example:
eks-ge-lern-ant-ar-o (grupo de iamaj gelernantoj) former both-sexes learn-er-collective N (group of former pupils, alumni)
The interpretation of the word begins with the core root lern-, then the endings -ant, ge- and finallyeks - and -ar. It is then closed by -o which determines the nominality of the word. The sequence of interpretation is intuitive. With the word mislernado (incor- rect learning) the order in which mis- and -ad are added does not matter. Zamenhof himself writes in the Unua libro in 1887 (First book in 1889): “Each word always retains its original unalterable form — namely, that under which it ap- pears in the vocabulary. The various grammatical inflexions, the reciprocal relations of the members of a sentence, are expressed by the junction of immutable syllables. But the structure of such a synthetic language being altogether strange to the chief European nations, and consequently difficult for them to become accustomed to,I have adapted this principle of dismemberment to the spirit of the European languages, in A typological description of Esperanto as a natural language 53 such a manner that anyone learning my tongue from grammar alone, without having previously read this introduction — which is quite unnecessary for the learner — will never perceive that the structure of the language differs in any respect from that of his mother-tongue” (translation Geoghegan). Piron (1977) compares Esperanto to Chinese and Vietnamese because of their unchanging and combinable elements. Kimura (2008) speaking of de-Europeanizing Esperanto emphasizes its creative usage, that is the way that the tools of Esperanto are used to create new expressions. The agglutinative word formation is closer to patterns of though found in Asian languages and makes Esperanto relatively easy for speakers of Asian languages (see also Bak Giŭan 1994, Liu 2004). Yamasaki (2000) indicates however that agglutination is not a specialty of Asian languages but a generally logical form which is more understandable for speakers of Asian languages. Exploring the structure of Esperanto it can be seen that it regularizes and generalizes what ethnic languages do on a limited scale (Koutny 2015): for a particular semantic function one affix is chosen which is always regularly and productively used. For example the suffix ec- serves to express traits in a consistent manner.
beleco, inteligenteco, moderneco, natureco, beauty, intelligence, modernity, naturalness
German has two suffixes for this set (schön –S chönheit, klug – Klugheit, modern – Modernheit, natürlich – Natürlichkeit) and English uses four different procedures (beautiful – beauty, intelligent – intelligence, modern – modernity, natural – natural- ness). In Esperanto not only is there a single form but it is freely used to express any trait, for example it is possible to speak of the plurpiedeco (many-footedness) of an animal or the kvinsteleco (five-starness) of a hotel. Additionally, eco (the suffix -ec and the nominal ending) can function independently like the word trajto (trait). It is possible then, to draw parallels between Esperanto and Chinese where semantic units can be found one next to the other:
action + instrument = instrument by which the action of the core meaning is realized, e.g. skrib- -il > skribilo (writing implement),
action / object of action + profession + woman = woman whose profession is related to the core word, e.g. instru- -ist- -in > instruistino (female teacher), mebl- -ist- -in > meblistino (female carpenter).
These morphemes together, however, make up one word which is closed by the part of speech marker. In this way it is not the context that determines the function of a word (as happens in Chinese or English) but the word manifests its function (verbal or other) as happens in agglutinating languages. It is possible to use forms like skribile (writing implementishly) or instruista (teacher/teachers ADJ) because it is in practi- cal terms the four basic word category endings -o (noun), -a (adjective), -e (adverb), 54 Ilona Koutny
-i (verb) can be added to basic roots. Piron (1977) emphasizes the isolating nature of Esperanto but for this it is necessary to accept that a word can contain more than morpheme. He returns to Zamenhof for whom all morphemes (although he did not use this term) are words. Wells (1978) and Cherpillod (1988) consider Esperanto to be agglutinative because they apply the original definition of isolating (which refers to single morpheme words). The author of this article introduced the concept of semantic valency (Koutny 2009) which characterizes roots by the number of words that are derivable from it by derivational affixes. Here is an example of derived words from the rootlern - compared with Hungarian and English versions (~ is used in place of the Esperanto root):
lerni (learn tanul): el~ (to learn, megtanul), ~igi (to teach, tanít), ~egi (to cram, magol), ~eti (study a little, tanulgat) 4 (1, 2); ~a (learning, tanuló), ~ema (diligent, szorgalmas), ~iva (teachable, tanulékony), ~ebla (learnable, megtanulható), ~inda (worth learning, érdemes megtan- ulni), ~enda (to be learned, megtanulandó) 6 (2, 4); ~(ad)o (learning, tanulás), ~anto (pupil, tanuló), ~antino ((female) pupil, tanulólány), kun~anto (classmate/schoolmate, tanulótárs), mem~into (au- todidact/self-taught, autodidakta), ~aĵo (subject matter, tanulnivaló), ~ejo (school, iskola), ~ilo (teaching tools, tanszer), 8 (1, 5).
The summarized semantic valency for the root lern- is 18, for the Hungarian stem tanul 11, and for the English word learn only 4. Derivation is the basic principle utilized in Esperanto, so that the semantic valency of Esperanto is outstanding. The ability to derive meaning from the meaning of the elements, that is its ‘compositionality’ makes Esperanto very useful for computer processing (Schubert 1993) which the machine translation system DLT made use of. Esperanto vocabulary consists of a core vocabulary and the words derived thanks to productive processes of word formation which gives its great expressive power.
5.2. General and concrete meanings of derived words
The question arises whether the meaning of derived words in Esperanto are always unambiguous and comes from the meaning of the constituent parts. Despite the tra- ditional Esperanto affirmative this should be analyzed further. In order to express the idea of a place where something happens the affix-ej is used, so that:
manĝejo: place where one eats; trinkejo: place where one drinks; lernejo: where one learns; malsanulejo: where sick people can be found, etc.
However usually these include the idea of “institution”. Lernejo is not a simple loca- tion or a room in a house where children learn things, but an institution where a group of children follow an organized course of learning. Lernejo has ben lexicalized in this A typological description of Esperanto as a natural language 55 way and for the other role (at home) it is preferable to use lernoĉambro (study room). In this institution not only learning takes place but instruction as well so theoretically one could use the word instruejo. The case of malsanulejo (sick person place) is similar. This again is not a room where a sick person stays at home but an institution where many people stay in order to receive medical treatment. It would also be possible then to use kuracejo (cure place) or sanigejo (make healthy place) or resaniĝejo (become healthy again place). The form malsanulejo was probably lexicalized under the influ- ence of the German Krankenhaus (sick person house). Other examples:
vortaro: collection of words – in a specially organized form (originally on paper); vagonaro: collection of (railway) wagons – in a specially organized form: train arbaro: collection of trees – over an area homaro: all humans, not any group of people.
The (non)lexicalization of similar words is shown by a survey on the meaning of the word libraro (collection of books) which is not been lexicalized (Koutny 2010): li- brokolekto (book collection), biblioteko (library) and librovendejo (bookstore) appeared to possible meanings for those surveyed. An inverse experiment also had interesting results. The question, on logical word formation, was how to express ganto (glove) in other words. The most obvious manujo (hand container) was only one of many responses and not even the most often. Other possibilities that occurred were maningo (hand- sheath), manŝuo (hand-shoe, probably influenced by German Handschuh), mansako (hand-bag) also occurred. It is possible to expand the list of lexicalized derived words, with, for example, tranĉilo (cut-instrument, knife), lernanto (learning [person], pupil) among others where in addition to the possible general meaning expressed by the root and affix a special concrete meaning has been added. The lexicalization of different meanings is a normal process in ethnic languages and Esperanto cannot escape it. More commonly used elements are stored as units and are used without analysis according to psycholinguistics (Pléh et al. 2008). Esperanto words have a basic meaning – depending on the source languages and the derivational affixes are used as needed. For example ŝanĝi (to change sth) is a transitive verb (like French changer or Polish zmienić) but in Hungarian the basic word is intransitive and becomes transitive by the addition of a suffix.T he English word change can be transitive or intransitive according to context. The professions fizikisto (physicist) and kemiisto (chemist) are derived from the scientific disciplines fiziko (physics) and kemio (chemistry). On the other hand biologo (biologist) and psikologo (psychologist) are the base words referring to professionals which are not derived from the respective sciences of biologio (biology) and psikologio (psychology). Similarly aktoro (actor) contains the idea of a professional person while kanti (sing) requires an affix to refer to a professionalkantisto (singer). Hungarian at times makes greater use of word formation so that színész (actor) is a derived word and the same root appears 56 Ilona Koutny in színház (theater) and színdarab (play, theater piece) and does not need a separate word for library because uses könyvtár (library, book-collection). With mal-words the base is more general and often used in a neutral sense, as in Kiom granda estas via loĝejo? (How large is your apartment?) which is the ques- tion even for an apartment known to be small. Zamenhof found the base words but the choice of base in the case of some like fermi – malfermi (close – unclose/open) is unconventional and at times confusing. In the creation of new words two principles are in competition in Esperanto. One is schematicism which does not increase the number of morphemes and in this way contributes to lexical economy and the other is naturalism which prefers to adopt international words which increases complexity. Schematic forms which reveal the meaning of words are more understandable especially for those who do not speak Eu- ropean languages. Piron, in his 1989 book La bona lingvo (The good language) argues for transparent words. At present the bonalingvo movement also urges for the usage of transparent simple words, providing schematic versions of borrowed neologisms utilizing the creative word building capabilities of Esperanto (www.bonalingvo.org. Some examples include absolvi (absolve) → pekliberigi (sinliberate), malkondamni (discondemn); agendo (agenda) → tagordo (day-order).
5.3. Segmentation of the world and models for Esperanto
The meaning of basic Esperanto words come from European source languages, mostly Romance and Germanic. The delimitation of the original meanings, as Zamen- hof planned an unambiguous language, was often influenced by Russian or Yiddish. For example in the case of the plena vortaro (unabridged dictionary) the meaning of plena is understandable on the basis of its Russian equivalent (Szerdahelyi 1976, Piron 1977). The beginning dictionary (in the Unua libro / First book) was a short vocabu- lary (fewer than one thousand listings) with translations into other languages, which differ somewhat among themselves. Only the prototypical meanings of these words are internationally understood. Therefore, for example, the Esperanto tablo does not include the meaning „eating“ from the French table (Szerdahelyi 1976). The segmentation of the world by words usually happens somewhat differently in different languages and this characterizes the linguistic picture of the world in a given culture. Esperanto follows its source languages in various fields such as the distinction between living and non-living (Koutny 2010, 2013):
arbo – ligno follows (en: tree – wood, fr: arbre – bois, de: Baum – Holz, pl: drzewo – drewno), but Hungarian and Japanese use a single word for both (hu: fa, ja: ki). Similarly:
haŭto – ledo (en: skin – leather, fr: paux – cuir, de: Haut – Leder), but Hungar- ian and Polish use a single word for both (hu: bőr, pl: skóra). A typological description of Esperanto as a natural language 57
Family relations differ in various cultures. In many Asian and also in Hungarian age matters more than sex in terms for siblings while in other European languages sex is the primary distinction.
frato en: brother, de: Bruder, fr: frère fratino en: sister, de: Schwester, fr: soeur
In Hungarian the basic words are:
báty ’older brother’ and öcs ’younger brother’ nővér ’older sister and húg ’younger brother’.
Color terms are similarly used as their equivalents in European languages, although there are a number of different systems in the world. The 11 color terms are not as universal as Berlin and Kay initially thought on the basis of 100 languages examined. Most languages have fewer, between four and seven color terms (Kay, Muffi in ALSW ). The basic colors are nigra ‘black’, blanka ‘white’, ruĝa ‘red’, flava ‘yellow’, blua ‘blue’, verda ‘green’ (later considered to be primary colors), in addition bruna ‘brown’, oranĝa ‘orange’, roza ‘pink’, griza ‘gray’ and viola ‘purple’ (known as mixed colors, since gray, for example is a mix of black and white). What follows is a comparison of blua with color terms in other languages.
blua: en: blue, fr: bleu, ge: blau, hu: kék.
Polish distinguishes more than one type of blue: in addition to niebieski (sky blue) there is also błękitny (light blue) and granatowy (dark blue). Russian also distinguishes two sinij (dark blue) and goluboj (light blue). On the other hand, in many languages, including Japanese and Vietnamese there is a single basic color term for both blue and green:
ja: aoi, vi: xanh –– blue xahn da trỏi (of the sky) green xahn lá cây (of leaves)
From the semantic fields mentioned it follows that Esperanto chooses the Euro- pean model. Comrie (1996) also questions the neutrality of Esperanto since it makes similar semantic distinctions as the European languages. But different languages also make different distinction due to cultural differences and it is impossible contain them all – the cognitive load would be too large (Comrie 1996) so it is necessary to choose. Esperanto often is more abstract and general than its source languages, but in some cases unnecessarily imports distinctions from several languages, for example defendi (to defend) protekti (to protect) and ŝirmi (to shield) all of which correspond with a single Hungarian word véd. 58 Ilona Koutny
6. Pragmatics and culture
If a language is used in a speech community it evolves autonomously. The meta- phorization of meanings begins as Saussure foresaw (Saussure in Horváth 2009). For example, animal names also relate to qualities of stupidity:
Vi azeno! (You donkey!) or uncleanliness Vi porko! (You pig!) La preleganto tuŝis la problemon. (The lectures touched the problem.)
At present there are synonyms, homonyms and polysemous words in Esperanto. The culturally marked words and proverbs often reflectE uropean culture based on Greco- Latin culture and Christianity, e.g. mano manon lavas (one hand washes the other), dorloti serpenton sur sia brusto (nourish a snake in one’s bosom), nigra merkato (black market). But special expressions characteristic of Esperanto culture have also been formed, such as krokodili (use an ethnic language in an Esperanto setting), finvenkisto (one who believes Esperanto will become a universal second language), eterna komencanto (“eternal begin- ner”), kongresa edzino (“congress wife”: woman in a relationship that takes place during Esperanto congresses). For detailed analyses see Melnikov 2001 and Fiedler 2002. A language used internationally like Esperanto should be less context dependent so that people coming from different cultural backgrounds can understand each other. The language use reflects European and North American communication norms, so that forms of address are direct and often personal names are used without the addition of any titles (Koutny 1998). This also is a result of the solidarity between members of the same self-selected voluntary community. The official and familiar communication is often expressed in the pronoun system (as in German, French, Russian and Hungarian) and the choice is determined by differences in social position, age, sex and degree of intimacy in the relationship. From WALS (see Helmbrecht) it is clear that 66 % of the languages examined do not make use of this possibility. Most often however there are possibilities of expressing the difference. In Esperanto there is no difference in pronouns and more formal forms of address such as sinjoro, sinjorino (sir, ma’am), samideano, samideanino (comrade) or sinjoro profesoro (mr professor) are only rarely used.
7. Conclusions
In order to typologically describe Esperanto and find its place among the natural languages, it is necessary to examine it according various criteria usually applied to natural languages and compare it with the gamut of natural languages. It is possible to find many criteria at different levels of language structure in the ALSW database, A typological description of Esperanto as a natural language 59 although these do not equally apply to all levels. In addition, not all languages are analyzed there by all criteria. Therefore, while the statistical analysis of Esperanto by these criteria is important and interesting (see Parkvall 2010) it does no definitive for Esperanto. The question of internationality and ease of learning for Esperanto remain unsolved. On the basis of selected features answers were sought using information from WALS and other sources. The conclusions are as follows: • From a phonetic viewpoint, Esperanto has an average sound system with 28 pho- nemes. Its vowel system is very simple, similar to systems found in many diverse languages, but the consonants and especially consonant clusters can cause problems for non-Europeans and for some Europeans as well. • The sentence structure of Esperanto is more similar to European (more precisely Indo-European) languages. This can be, for example, in its use of prepositions, agreement between adjective and noun or number and noun. In this way it presents a model of European languages as Szerdahelyi ascertained. The constituent order SVO and right branching are characteristic. Syntactic rules (expressed mostly analytically) are more transparent due to the unambiguous word endings. • Esperanto word structure follows the agglutinative model, although due to the unchanging and semantically independent word elements it is similar to isolating languages – as Piron emphasizes. Because of the productive and logically con- structed complex words Esperanto is easier for non-Europeans to learn than other European languages. Comrie (1996) also recognizes the advantages of Esperanto’s derivational morphology. Functioning as a natural language Esperanto cannot avoid lexicalization (the assumption of specific meanings that differ from the general ones) of some elements. • Esperanto semantics follow the model of its Indo-European source languages (as in the names of colors and family members) but the productive and flexible word formation gives it a special quality in that semantically similar words are also linked morphologically. The compositionality contributes to lexical economy and gives Esperanto powerful expressive potential and greater word creation capabilities than in ethnic languages (Koutny 2015).
In summary, the language system of Esperanto is autonomous; underneath the Ro- mance exterior lies a more general logical form which is also internationally accessible. But while the semantics bring it closer to European languages the productive word formation give it great and special abilities. Even if it is not a typical language from the statistical viewpoint it has characteristics which make it easily accessible internationally.
Bibliography
Bak Giŭan [1994]: Esperanto sentata de koreoj. Prelego dum la 17-a Esperantologia Konferenco. http://bakgiwan.com.ne.kr/data/17ek.htm 60 Ilona Koutny
Blanke, Detlev 2001: Vom Entwurf zur Sprache. In: Schubert, K. (ed.): Planned Languages: From Concept to Reality. Interface. Journal of Applied Linguistics 15.1. 37-89. Brosch, Cyril 2007: Kia lingvo estas Esperanto laŭ tipologia vidpunkto? Laboraĵo por la Interlingvis- tikaj Studoj. http://www.cyrilbrosch.net/wb/media/ese_eg_4.pdf Brosch, Cyril 2014: Kelkaj pensoj pri la Esperanta verbosistemo (la ĉiama -ata/-ita). Lingva Kritiko. http:// lingvakritiko.com/2014/01/03/kelkaj-pensoj-pri-la-esperanta-verbosistemo-la-chiama-ata -ita/ Cherpillod, André 1988: La aglutinaj lingvoj kaj Esperanto. Nanterre: eldono de la aŭtoro Comrie, Bernard 1996: Natural and artificial international languages:A typologist’s assessment. In: Journal of Universal Language 3: 35-55. Culbert, Sydney: letero: http://www.panix.com/~dwolff/docs/culbert-methods-eo.html Dominte, Constantin 2001: Fonemstatistikaj rimarkoj pri Esperanto. En: Fiedler, S. & Liu H. (eds): Studoj pri interlingvistiko. Festlibro omaĝe al la 60-jaroĝo de Detlev Blanke. Dobřchovice: Kava-Pech. 337-345. Fiedler, Sabine 2002: Esperanta frazeologio. Rotterdam: UEA. Horváth Katalin 2009: Polisemio, sinonimio kaj Esperanto. In: Koutny I. (ed.): Abunda fonto. Memo- rlibro omaĝe al Prof. István Szerdahelyi. Poznan: ProDruk & Steleto. 201-207. Jansen, Wim 2007: Wortstellungsmodelle im ursprünglichen und im heutigen Esperanto – Zeugen einer natürlichen Entwicklung der Syntax? In: Blanke, D. (ed.): Esperanto heute. Wie aus einem Projekt eine Sprache wurde. Proceedings of the 16th annual meeting of the Gesellschaft für Interlinguistik. Berlin: GIL; http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/14/heft14- jansen.pdf Jansen, Wim 2013: Radikoj kaj vortoj en esperanto. In: Esperantologio / Esperanto Studies 6: 7-41. www2.math.uu.se/esperanto/ees6.pdf Janton, Pierre 1985: Ĉu ekzistas lingvaj kriterioj de internacieco? In: Acta Interlinguistica 12. Varsovio: Akademickie Centrum Interlingwistyczne. Kimura Goro 2008: Kiel deeŭropigi esperanton. http://bonalingvo.it Koutny Ilona 2009: Esperanto im Rahmen der Sprachtypologie. In: Sabine Fiedler (ed.) 2009: Esperanto und andere Sprachen im Vergleich. Beiträge der 18. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 21.-23. November 2008, in Berlin. (Interlinguistische Informationen, Beiheft 16). Berlin: GIL. 117-130. http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/16/ beiheft16-koutny.pdf Koutny Ilona 2010: Esperantlingva bildo de la mondo. In: Detlev Blanke, Ulrich Lins (eds) 2010: La arto labori kune. Festlibro por Humphrey Tonkin. Rotterdam: UEA. 290-305. Koutny Ilona 2013: Kiel niaj pensoj vortiĝas. In: Christer Kiselman & Mélanie Maradan (eds) 2013: Leksikologio, frazeologio, historio, semantiko kaj terminologio: du kontinentoj renkontiĝas en Hanojo. Aktoj de la 35-a Esperantologia Konferenco. Rotterdam: UEA. 35-48. Koutny Ilona 2013: Ĉu esperanto estas eŭropa lingvo? In: Esperanto aplikata. Sciencaj kajeroj nro 1. (eds) Lidia Ligęza & Adam Lomnicki. Plock: Szkola Wyższa im. Pawla Włodkowica w Plocku. 55-64. Koutny Ilona 2015: Can complexity be planned? In: INDECS 2015. 236-249. Liu Haitao 2004: La lingvistikaj konceptoj de Zamenhof. In: grkg Humankybernetik 2004/4: 155-165. Liu Haitao 2011: Quantitative analysis of Zamenhof’s Esenco kaj estonteco. In: Language Problerms & Language Planning 35/1: 57-81. Manaris, Bill & Pellicoro, Luca & Pothering, George. 2006: Investigating Esperanto’s statistical proportions relative to other languages using neural networks and Zipf’s law. Proceedings of the 24th IASTED International Conference on ArtificialI ntelligence and Applications (AIA 2006), Anaheim, USA: ACTA Press. 102-108. Marsico, Egidio & Maddieson, Ian & Coupé, Christophe & Pellegrino, François 2004: Investigating the „hidden” structure of phonological systems; http://www.ddl.ish-lyon.cnrs.fr/fulltext/Marsico/ Marsico_to%20appear_BLS.pdf A typological description of Esperanto as a natural language 61
Melnikov, Aleksander 2001: Elementoj de originala esperanto-kulturo kaj ilia lingva reflektiĝo. In: D. Blanke (ed.): Esperanto kaj kulturo – sociaj kaj lingvaj aspektoj. Aktoj de la 19-a Esperan- tologia Konferenco, Prago 1996. Rotterdam: UEA. 33-46. Nagata Akiko 1985: Fremdaj elementoj de Esperanto laŭ la vidpunkto de japanlingvano. In: Plan- lingvistiko – Literatura Foiro 1985/4: 5-9. Phillipson, Robert 2004: Ĉu nur angla Eŭropo. Defio al lingva politiko.T rad. I. Ertl. Rotterdam: UEA Parkvall, Mikael 2010: How European is Esperanto? A typological study. LPLP 2010/1: 63-79. Piron, Claude 1977: Esperanto: ĉu eŭropa aŭ azia lingvo? Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio. English version: http://claudepiron.free.fr/articlesenanglais/europeanorasiatic.htm Piron, Claude 1977: Esperanto, a western language? http://claudepiron.free.fr/articlesenanglais/ westernlanguage.htm Piron, Claude 1987: Créativité et expression linguistique. In: Michel Duc Goninaz (ed.): Studoj pri la internacia lingvo. Gent: AIMAV 145-153. Pléh Csaba & Lukács Ágnes & Kas Bence 2008: A szótár pszicholingvisztikája. In: Kiefer Ferenc (ed.): A szótár szerkezete. Strukturális magyar nyelvtan 4. Budapest: Akadémia Kiadó. 789-852. Sakaguchi, Alicja 1996: Die Dichotomie künstlich vs. natürlich und das historische Phänomen einer funktionierenden Plansprache. In: Language Problems & Language Planning, 20 (1996) 1: 18-38. Schubert, Klaus 1989: Interlinguistics – its Aims, its Achievements, and its Place in Language Sci- ence. In: Schubert, K. (ed.): Interlinguistics. Aspects of the Science of Planned Languages. Berlin: Mouton de Gruyter. 7-44. Schubert, Klaus 1993: Semantic Compositionality. Esperanto Word Formation for Language Tech- nology. Linguistics 31: 311–65. Stria, Ida 2013: Classifications of artificial languages. In: JKI 8: 125-132. Szerdahelyi István 1976: La esperanta morfemaro. En: Esperantologiaj kajeroj 1. ELTE BTK. Budapest. Szerdahelyi István 1976: La semantika modelo de Esperanto. In: Tišljar, Zlatko (ed.): Internacia Lingvistika Simpozio. Kumrovec 1975. Zagreb: Internacia Kultura Servo. 85-148. Trubetzkoy, Nikolay 1939: Wie soll das Lautsystem einer künstlichen internationalen Hilfssprache beschaffen sein? In: Haupenthal, Reinhard (ed.) 1976: Plansprachen. Beiträge zur Interlinguistik. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. 198-216. UPSID: UCLA Phonological Segment Inventory Database, compiled by Ian Maddieson [1984]; http:// web.phonetik.uni-frankfurt.de/upsid_info.html WALS: The World Atlas of Language Structures Online. Dryer, Matthew S. & Haspelmath, Martin (eds) 2013: Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology; http://wals.info Maddieson, Ian: Consonant Inventories; Vowel Quality Inventories. dryer, Matthew S.: Order of Subject, Object and Verb. kay, Paul & Maffi, Luisa: Number of Basic Colour Categories Helmbrecht, Johannes: Politeness Distinctions in Pronouns Wells, John (1978): Lingvistikaj aspektoj de Esperanto. Rotterdam: UEA-CED Wood, Richard 1979: A voluntary, non-ethnic, non-territorial speech community. In: W. F. Mackey & Jacob Ornstein (eds): Sociolinguistic Studies in Language Contact: Methods and cases. Trends in Linguistics, Studies and Monographs 6. The Hague & New York, NY: Mouton. 433–450. Yamasaki Seikô 2000: La aglutineco kaj la neeŭropeco. In: De A al B. Festlibro por André Albault. Reinhardt & Irmtraud Haupenthal (eds). Schliengen: Ed. Iltis. 233-246. Zamenhof, L. L. 1887: La Unua libro; English version: 1889: Dr. Esperanto’s International Lan- guage. Translated by R.H. Geoghegan. Oxford: Balliol College http://www.genekeyes.com/ Dr_Esperanto.html Zamenhof, L. L. 1905: Fundamento de Esperanto http://akademio-de-esperanto.org/fundamento/ index.html 62 Ilona Koutny
Zamenhof, L. L. 1889-1912: Lingvaj respondoj http://www.esperanto.org/Ondo/L-lr. htm#03elparolado
Web pages checked: 2014-12-07 Translated from Esperanto by Michael Farris 63
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 63–84
Nic o l a u Do l s Sa l a s
Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions
Resumo (Diverseco, kompetento kaj normigo en esperanto: sugestoj kaj demandoj). En tiu-ĉi artikolo la tradiciaj aliroj al limo inter artefaritaj kaj naturaj lingvoj estas defiitaj, speciale: eksplicitaj konvencioj devas esti konsentitaj kaze de naturaj lingvoj, dume lingvaj universalaĵoj ne mankas en lingvo kiel esperanto. La elformiĝo de kompetento en espe- ranto komence eliras el la gepatralingva kompetento de la parolantoj, kiel tion malkovras fonetika analizo de elstaraj parolantoj. Tamen en skriba lingvo eblas kapti tendencojn kiuj demonstras la aperon de certanivela implicita normigo, eĉ kontraŭ la naturaj lingvoj de la parolantoj.
Abstract. In this paper traditional views on the dividing line between artificial and natural languages are challenged, especially: explicit conventions have to be agreed upon in natural languages, while linguistic universals are not dispensed with in a language like Esperanto. The creation of competence in Esperanto is initially embedded in the speakers’ first language competence, as phonetic analysis of outstanding speakers reveals. However, in written lan- guage, trends are detected that demonstrate the emergence of a certain degree of implicit standardisation, even against the tendencies of the speakers’ natural languages.
1. Introduction. Diversity and standard language
All languages tend to reduce diversity and adopt standard solutions which normally conceal the origin of writers and, nowadays, also the origin of speakers. Language standardisation is not different from the standardisation of other aspects of life. This type of standardisation can be observed in mass media and education. Is this reduc- tion of diversity convenient? If so, why? Does this occur in Esperanto as well? What developments are to be expected when a language planned for communication among speakers of a vast diversity of languages irrupts in the mass media and finally serves 64 Nicolau Dols Salas its purposes? In this paper I shall focus diversity in intonation, pronunciation, word order and lexical selection. I analyse these features under the scope of classic concepts by Haugen and other authors on language standardization. In a recent series of articles, Gobbo reviews the history of language planning after the Second World War. In Gobbo (2014) the final comment on similarity between ques- tions arising around language planning and problems related to the use of Esperanto suggests the need for a revision of this constructed language according to mechanisms normally implemented for the standardisation of natural languages. At this point a re- minder of the discussion on “constructed language” opposed to “natural language” is required, as in Alòs i Font (2007) or Duličenko (2001). As Duličenko states, differences between constructed languages and natural languages tend to decrease after socialisa- tion of the former:
Planlingvo (PL), aŭ alie internacia artefarita lingvo (IAL), estas objekto, kiu troviĝas inter lingvokonstruo (LK) kaj etna lingvo (EL). LK estas plene produkto de racia kreado ellaborita de unu homo aŭ, plimalofte, de malgranda kolektivo. EL estas spontana-racia kreado ellaborita dum longa tempo de unu konkreta etna kolektivo. LK estas pankronia – nur de momento de ĝia ensociiĝo komencas kreiĝi ĝia diakronio: EL, male, estas elkomence socia kreado kaj tio ĉi estas bazo de ĝia diakronio. LK estas refoja, ĝi kreiĝas laŭ similo al EL; EL estas tiamaniere elkomenca laŭ sia genezo kaj uziĝas kiel bazo por konstruo de PL. La menciitaj parametroj esence diferencigas EL de LK. Sed diapazono de similaj diferencoj mallongiĝas post kiam LK eniĝas en la socion kiel ilo de la interkomunikado, t.e. kiam ĝi akiras sociolingvistikajn kvalitojn necesajn por funkciado- fariĝas lingvo de skriba kaj parola komunikado, de periodaĵo, de arta k.a. literaturo, de radio ktp. Ni povas diri plu: ensociiĝinta PL (= SPL) fakte enplektiĝas en sistemon de la lingva produktaĵo de la homaro kaj firmigas determinitan lokon en hierarkio de tiu ĉi lingva produktaĵo.
Furthermore, there seems not to be a real basis for neatly distinguishing between “artificial” and “natural” languages (Alòs i Font 2009; Barandovská-Frank 1995): writ- ing systems and terminology imply language planning, while a fully planned language (the status of a planned language prior to its socialization) would not work if isolated from linguistic universals. In natural language, evolution is as follows: (1) there exists a lexical inventory (sounds, stems, morphemes) and rules of grammar. No one has doubts about meanings and functions, and no one remembers in which meeting or conference they were agreed upon. There is no need for explicit instruction for children to learn them. (2) There appear some parts of the language which require explicit instruction: writing, for instance. (3) Decisions are taken on specific parts of the language: im- provement of writing, terminology, reduction of variants. As is known, not all natural languages reach the third stage, and it does not seem wrong to consider that most human languages have passed by without attaining even the second stage. Languages evolve and stage 1 continues even when stage 2 and 3 are reached: new words and grammar Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 65 rules are implicitly developed while decisions are taken at stage 3. In artificial languages explicit decisions are taken from the starting point. However, not everything is allowed in their construction, and implicit knowledge of how human languages work underpins the whole process. When a language is a posteriori, borrowings are present from the very beginning, but even in an a priori language, borrowings from natural linguistic ability appear via language universals. In successful artificial languages new words and grammar rules may appear, and new decisions are to be taken. Language planning deals with language roles in society, especially in multilingual societies. Work on language status cannot neglect corpus planning: language must adapt to new uses. Speaking in Latin is possible of course, but Cicero’s Latin is not appropriate to communicate modern scientific developments.T his line from a former prime minister of Spain sadly became famous: “Nuclear chemistry in Catalan? Don’t make me laugh!”1. Every language is good for any purpose; there is only a point to be made about adapting languages to new communicative needs. Haugen (1972) set the cornerstone of language planning. In this classic work, four phases in language planning are identified: selection, codification, acceptance, and elaboration. Selection is about decisions on language use for specific purposes (education, justice, science, or all functions simultaneously: a national language). For this reason selection is set in the field of political or social action.C odification works with code reshaping for new functions: writing, explicit grammar, dictionary, etc. It is mainly about corpus planning. Acceptance of planned solutions affects again status planning, while elaboration returns to corpus planning. In both cases these operations are set in the long term, in a continuous process of which selection and codification are just the starting points.
Form Function Society Selection Acceptance Language Codification Elaboration
(Haugen 1972: 110).
Lamuela (1994) calls both processes in the “Form” column above “codification”, and refers to those under “Function” as “standardisation”. “Normalisation” tends to circulate a referential form of the language, as the language heard or read in mass media or learnt by foreigners. The standard language may be identified with a specific pre-existing dialect of the language (as in standard Italian), or may be constructed with elements confluent from different dialects (as in standardC atalan). What matters here is that the standard language is a specific code and not the result of adding all existing social, functional and geographic dialects of a language. Not everything is allowed in standard language.
1 Paris Match, 1422 (28/8/1976). 66 Nicolau Dols Salas
Eco (1973) distinguishes between intentional (communicative) and non-intentional (expressive) signs. Non-intentional signs show the speaker’s origin: place, age, culture, education, social class, etc. Standardisation tends towards the reduction of this type of signs. The audience prefer speakers who do not reveal their original accent, and therefore they can concentrate on the what is said, and not on accents. Standardised languages also play a role in reinforcing a language community by establishing clear borders with neighbouring communities. Consider communication across the Romance territories before standardised languages appeared: the linguistic continuum had no inner boundaries. Only after the different processes of standardisa- tion did national languages appear. In this sense, standard language acquires a clear referential function, and can be identified by non-native learners as a pattern that replaces native competence during their learning process, i.e. their acceptability judgements depend on whether units and structures match those circulated by the standard, a hypothesis discussed in Lesniewska & Witalisz (2007) and referred to below.
2. Building up competence
The reasons for diversity in Esperanto are clear: there exist no monolinguals in the language and there does not exist a single local Esperanto community either. Most speakers of Esperanto are not native and for this reason their linguistic competence is built up around their competence in other languages. What diachronic linguistics call “adstratum” may be useful here via the concept of linguistic “transfer” as used in psycholinguistics. The transfer hypothesis of linguistic competence proposes that the evolution of competence in the second or a further language depends on the evolution of competence in the speaker’s first language: “a strong foundation in one language facilitates second language development” (Umbel & Oller 1995:73). The basis for this seems to be a connection between competence in the two lan- guages, which cannot be neatly split:
This compartmentalisation seems to be prominent in most of the teaching methods in the 20th century. The argument of putting the two languages in two different compartments in the mind (compartmentalisation) is doomed to failure since they are connected in many ways. As Stern (1992, p. 282) puts it, “the L1 - L2 connection is an indisputable fact of life (Halasa & Al- Manaseer 2012: 73).
The contents of transferred competence can be words, but also word structures and even sounds, and phonological and syntactic rules. Semantic structures of the first Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 67 language, together with certain notions of language communication, can be interpreted as universal by the speaker, and be easily transferred:
I have used the term common underlying proficiency to refer to the interde- pendence of concepts, skills and linguistic knowledge that makes transfer possible. In reference to the interdependence of L1-L2 academic proficien- cies, this common underlying proficiency is probably better conceived in a more dynamic way in terms of a central processing system comprising (1) attributes of the individual such as cognitive and linguistic abilities (e.g. memory, auditory discrimination, abstract reasoning, etc.) and (2) specific conceptual and linguistic knowledge derived from experience and learning (e.g. vocabulary knowledge). The positive relationship between L1 and L2 can thus be seen as deriving from three potential sources: (1) the application of the same cognitive and linguistic abilities and skills to literacy develop- ment in both languages; (2) transfer of general concepts and knowledge of the world across languages in the sense that the individual’s prior knowledge (in L1) represents the foundation or schemata upon which L2 acquisition is built; and (3) to the extent that the languages are related, transfer of specific linguistic features and skills across languages (Cummins 2000: 191).
Empirical evidence proves the hypothesis. Upton & Lee-Thompson (2001) already showed how competence in the new language is not founded on new material, and it is not placed on the zone of proximal development, i.e., in the region of interpersonal or interpsychological relations. Instead, it appears in the intrapsychological sphere, emerging from the first language competence:
When looking at how sociocultural theory manifests itself in the L2 acquisi- tion process, the focus to date, and naturally so, has been most predominantly on the “interpsychological,” or between-people, plane (Vygotsky, 1986). That is, research has focused on how teachers or more knowledgeable peers facilitate, through language, cognitive development of the L2 within the zone of proximal development, which is defined as “the interactional space within which a learner is enabled to perform a task beyond his or her own current level of competence, through assisted performance” (Ohta, 2000). The results of the study presented here suggest that L2 readers attempt to construct on an intrapsychological, or cognitive, plane a scaffold using their own expertise in their L1 as a means of pushing their L2 competence beyond its current level (Upton & Lee-Thompson 2001: 491).
L1 competence is not constant: the better the subject learns L2, the lesser L1 inter- feres with L2, as in the Figure (1), by Upton & Lee-Thompson (2001:488): 68 Nicolau Dols Salas
Figure 1:
The figure shows how L1 influence is long-lasting, but with decreasing strength. Vainio, Pajunen & Hyönä (2014) also found evidence of L1 competence influenc- ing L2. Their research compares the reaction time needed by speakers to comprehend Finnish words. Speakers had Finnish, Russian or Chinese as their first language. Na- tive Finnish and native Russian speakers needed a longer time for the interpretation of complex words in comparison with the time they needed to interpret simple words. This difference was greater than the difference showed by native Chinese speakers confronted with the same two tasks. The reason appears to be typological: Finnish is an agglutinative language, and Russian is inflectional.C hinese, being isolating, treats all words as if they were monomorphemic, and thus no analysing task is put into opera- tion. The experiment shows how competence in native language is transferred to the interpretation of words in a second language. Grosjean (2012) distinguishes between permanent or long-lasting influence ofL 1 on L2, called transfer, from that which is just ephemeral, called interference, a parallel distinction to Paradis’s (1993) “competence interference” and “performance interfer- ence”. In a way consistent with Upton & Lee-Thompson (2001) above, the longer the immersion in L2, the less transfer is present, replaced by mere interference. Leaving aside native speakers of Esperanto, how does competence evolve in this language? To what extent does transfer remain or is substituted by interference? The point is not easy to answer without a clear division between what belongs to Esperanto and what is borrowed from other languages. Again, the limits of a language, and thus the ability to state what belongs and what does not belong to that language is a matter of perception. For Grosjean, features with a high level of acceptability are transferred, while those perceived with a low acceptability are classified as interference.A cceptabil- ity statements in a non-native language can evolve from acceptability in the speaker’s own first language to statements on matching to a perceived ideal form of the new language. And this new “competence” seems to be modelled on the standardised form of the language. Lesniewska & Witalisz (2007) put into test Kellerman’s (1977, 1978, 1979, 1983) concept of “perceived transferability”, by which speakers would refrain from transferring expressions from L1 to L2 if they perceive that a given expression is marked in their L1. Lesniewska & Witalisz conclude that for advanced speakers of L2 a new competence has evolved that allows them to state judgments in terms of Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 69 semantic justification, away from L1 influence. However, a chance is given to differ- ences between both competences:
We could speculate here that the fact that this level of agreement is very similar in the case of both languages could perhaps be explained by the gen- eral tendency of the learners to rely on clear-cut notions of correctness vs. incorrectness in the case of a foreign language. This tendency, which results from extensive exposure to EFL materials and tests, makes the learner think in terms of the correct-incorrect dichotomy when the L2 is concerned, while allowing for a degree of uncertainty about the L1 with which the learner is happy to live with Lesniewska & Witalisz (2007: 42-43).
Now if the point is to identify a clear division between correct and incorrect in L2, and this is to be applied not only to explicit grammar rules, but also to non-explicitly codified language usages as collocations, intonation, etc., where is the source of the model for a language like Esperanto? The standard form of the language enters the L1-L2 competence debate with Pires & Rothman (2009), who analyse bilinguals’ acquisition of their heritage language, and adhere to the concept of “incomplete acquisition” coined by Montrul (2008). In their application to their case study, along with “true incomplete acquisition of properties clearly available in H[eritage]S[peaker] input”, they propose the concept of “missing- input competence divergence”:
HSs do not acquire properties that are part of the competence of educated monolingual speakers primarily because monolingual speakers, differently from HSs, had sufficient exposure to a standard dialect (i.e. through formal education) that is distinct in certain respects from their colloquial dialect (Pires & Rothman 2009: 214).
As a hypothesis I propose that competence in Esperanto is built up initially by transferring competence from other languages already mastered by the speaker. Fur- ther questions immediately arise: Do expert speakers of Esperanto get rid of their first language influence? In such a case, how is the new competence generated? Is there a pattern similar to a standardised language as that offered to foreigners when trying to learn a new (natural) language? And, in the case that its existence cannot be proved, are all Esperanto speakers to be deemed affected by missing-input competence divergence in Pires & Rothman’s terms? But, if such a pattern exists, to what extent does it reduce variation? Has it been explicitly codified and elaborated or is it the result of a natural adaptation to prestigious varieties of the language? I shall review below some examples of diversity and diversity reduction in Espe- ranto. The reduction of diversity would point at the existence of a variety perceived as standard, independently of its origin, that is either planned or has evolved naturally. It seems to be a constant that standardisation affects mainly the written form of a lan- guage: 70 Nicolau Dols Salas
[I]nitially, the standard language is a written language – let us remember that the standardisation of modern European languages starts after the invention of the printing press – although traditional formal usage of oral communica- tion should not be dismissed, where in each case we need to determine the influence of the written norm. With the arrival of audio-visual mass-media, an oral standard norm has appeared modelled on the traditional norm for the written language. In other words, the written standard language has gone oral (Bibiloni 1997:22-23, my translation).
Not only is what Durant (1984) calls secondary orality of interest here, but also the fact that oral and written language are hardly separable:
[E]ven in the most seemingly literate of environments, such as the law court, a schoolroom or a university office, most of the conventions of how to act and what to do are passed on orally. [Spoken and written language] are not actually separable in real life, since spoken language is an important context for most literacy events (Barton 1994: 50 as cited in Slembrouck 2009:52).
It is reasonable that the aspects of orality less vulnerable to the influence of writing are those related to its physical support, and therefore pronunciation, especially – but not only – of details not mapped into writing, is a good ground to search for clues in the variation/standardisation disjunction. Strange as it may appear, experienced Esperanto speakers have acquired the ability to state acceptability judgements on matters which have been never established by rules. Let us take as an example the following statement by a postgraduate student in Interlinguistics during a class debate: It is an obvious fact that the aspirated pronunciation of stops is not standard in Esperanto2. Probably a good deal of Esperanto speakers would agree with the statement... which does not belong to the official codification of the language (Dols Salas 2009). In the following section I shall revise some sources of divergence in oral usage of Esperanto.
3. Some divergences 3.1. Vowel qualities
Differences in vowel quality among famous Esperanto speakers have already been analysed in Dols Salas (2009). In detail, the Esperanto vowel system of four famous speakers (P = Edmond Privat; Z = Louis-Christophe Zaleski Zamenhof; T = Humphrey Tonkin; F = Mark Fettes) appear in the following figure.
2 Estas evidenta la fakto ke aspiracia prononcado de plozivoj ne estas norma en Esperanto (Suso Moinhos, Adam Mickiewicz University of Poznan, 24/9/2014). Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 71
Observe the differences among their vowels, and, especially, their round vowels, where even confusion can appear. No common pattern can be said to exist.
Figure 2: x = F1, vowel closure degree; y = F2, place.
3000 Fi Pi 2500 Zi Ti
Ze Pe 2000 Fe Te
Pa Fa
F2 1500 ZaTa
Zo Tu FoTo 1000 Pu Fu Po Zu 500
0 200 300 400 500 600 700 800 900
F1
3.2. Voice Onset Time
The English version of the Unua libro de Esperanto (First Book of Esperanto), translated by R. H. Geoghegan and published in 1889, introduces the letter
Figure 3: William Auld “erotika”
Figure 4: Broadcaster from Radio Vatikana “Ĝuste pro tio”
Values for VOT are 0.041253 seconds (Auld) vs. 0.016015 (Vatican broadcaster). The English speaker’s stop outranks the Italian by 2.5 times. However, both of them were speaking the same language. Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 73
3.3. Intonation
Intonation is an often-neglected part of pronunciation, although it is usually the first notice that one receives of a new language. In Figures 5-7 three different intonation patterns are given for the same type of question (wh-questions): falling intonation in (5), rising in (6) and neutral in (7). Certainly, (7) is a much shorter question with no inner pause, but (5) and (6) remain comparable and show different intonations for the same question type.
Figure 5: Mark Fettes: Kio okazas al la celo de lingvoegaleco? Falling intonation
Figure 6: Ana Pana (3rd Lesson) – Lernu: Kiom da jaroj havas mia frato? Rising intonation 74 Nicolau Dols Salas
Figure 7: Miguel Fernández: Kio okazas tie? Neutral intonation
3.4. Phonological processes
In some languages consonantal assimilation is progressive, while in others it ap- pears as regressive, following these schemes: AB AA = progressive assimilation AB BB = regressive assimilation Observe now the devoicing of /v/ as pronounced by broadcaster from Radio Verda:
Figure 8 Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 75
No voice is found in the marked time lapse corresponding to /v/: it seems to have received unvoicedness from previous /t/, so that a sequence [tf] is generated. Compare to Figure (9), my own pronunciation of the same word, where voicedness of /v/ has been preserved:
Figure 9
In some languages cross-syllabic consonantal sequences are minimal, an example of such a language is Italian. Observe now how a Radio Vatikana’s broadcaster of Ital- ian origin pronounces the sequence “mil naŭcent okdek ok”:
Figure 10 76 Nicolau Dols Salas
It can be observed in the marked time lapse how a vowel has been placed, just between consonants [l] and [n], so that “mile naŭcent” has been generated. Compare now Figure 10 to Figure 11, where [ln] has been marked to show that no vowel has been inserted between both consonants.
Figure 11
Many other examples of diverging pronunciation in Esperanto could illustrate divergences here. For instance, a usual pronunciation of the words tiuj and ĉiuj as [‘ti. wi] and [‘t i.wi] instead of the “canonical” [‘ti.uj] and [‘t i.uj]. In [‘ti.wi] and [‘t i.wi], together with̑ cases of assimilation (Figure 8), epenthesis̑ (Figure 10), Zamenhof’s̑ Rule 9 mightʃ be invoked to dismiss such pronunciations.ʃ However, it would remainʃ true that pronunciations as in figures 2, 3, 4, 5, 6 and 7 are fully acceptable, although they show important divergences in every case. An important question is whether all those diverging – and acceptable – pronuncia- tions can be labelled as “standard” or only one of them in every case. The first option would give as many “standard” pronunciations as first languages ofE speranto speakers around the world. However, this would oppose the core concept of “standard language”. The second option implies discriminating against losing variants, but more important: who is then to decide between competing variants? The answer is not easy at all. In the following section I shall try to come to terms with the concepts of imposed and spontaneous standard language. Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 77
4. Establishing the standard language
This is not a brand new topic. The discussion has been running for more than a century, and it suffices to mention the differences between poet Robert Bridges and phonetician Daniel Jones regarding British Received Pronunciation. In his foreword to the 2nd edition of English Pronouncing Dictionary, Jones opposed in this way Bridges’s insistence on a normative pronunciation of English:
I do not claim that RP is intrinsically ‘better’ or more ‘beautiful’ than any other form of pronunciation […] I wish to state that I have no intention of becoming either a reformer of pronunciation or a judge who decides what pronunciations are ‘good’ and what are ‘bad’[…] I would add that I am no one of those who believe in the feasibility of imposing one particular form of pronunciation on the English-speaking world. If the public wants a stand- ard pronunciation, I believe that a standard will evolve itself without any interference by phoneticians. If there are any who do not share this view, it must be left to them to undertake the invidious task of deciding what is to be approved and what is to be condemned (Jones 1926: ix).
Prior to any other consideration, it is worth revisiting discussions on implicitness and explicitness. As a social convention, language usage equals any other aspect of behaviour. Orwell’s concept of “common decency” can shed light here. Although he did not offer a clear definition, some others have worked with it.A ccording to Michéa (2003), it is the “reason of the common people”; according to Dittrich-Lagadec (2010), two features define common decency: 1. the guiding principles of society are not the result of any rational system or philo- sophical theory; instead, they arise from experience; 2. the values of common decency are linked to local cultures. Jones’s prediction (I believe that a standard will evolve itself without any inter- ference by phoneticians) is appealing enough in the matter under study here, and the links to local cultures are undoubtedly a challenge in the case of Esperanto. Consider the following dilemma: 1. language standardisation can be either based on explicit conventions or the result of an internal evolution, as in Jones’s prediction or wish. 2. common decency depends on local culture. In Esperanto diversity exists and depends mostly on the speaker’s first language. However evidence also exists of linguistic confluence, especially in the highest layers of language use, as in scientific writing. On the other hand, syntax and lexical mor- phology appear to be more uniform than pronunciation. This difference is no surprise, as many nuances in pronunciation do not depend on conscious behaviour. Language modernisation, as modernisation of other areas of behaviour involves the erasing of differences, first in the language of mass-media and further on in other functional uses of language. 78 Nicolau Dols Salas
In section (3) I have revised some examples of language diversity in Esperanto pronunciation. In the following section, I put forth two cases of apparent confluence in syntax and lexical morphology.
5. Spontaneous standardisation? 5.1. The place of adjectives
The place of attributive adjectives in Esperanto is not strictly fixed.N othing is said about in the Plena gramatiko de Esperanto, the 16 rules of grammar by Zamenhof (1887), and both Noun + Adjective and Adjective + Noun are found in the grammar’s text, as in the following sequences:
N+A: artikolo nedifinita, artikolo difinita, numeraloj fundamentaj, prono- moj personaj, pronomoj posedaj, finigxo adjektiva, tempo estanta, tempo estonta, tempo estinta, modo kondiĉa, modo ordona, modo sendifina, vortoj kunmetitaj, etc. A+N: ceteraj kazoj, simpla kunigo, responda formo, bezonata verbo, difinitan kaj konstantan signifon, la tiel nomataj vortoj, fina vokalo, etc.
The same indeterminacy is found in the pioneer grammars of Esperanto, as for instance in de Beaufront (1900), Fruictier (1903), Pujulà i Vallès (1906) or Kellerman (1910):
Le qualificatif précède ou suive le nom à volonté le nom qu’il qualifie. e x e m p l e – Via ĝentila letero ou Via letero ĝentila. Votre amable lettre (de Beaufront 1900: 118). Apudmetita adjektivo estas uzata laŭvole antaŭ aŭ post ĝia substantivo en loko, kie ĝi plej bone altiras atenton (Fruictier, 1903: 21). Les parts de l’oració ordenades com en català seran ben ordenades (Pujulà i Vallès, 1906: 144).
An adjective is said to modify a noun whose quality it expresses. When di- rectly preceding or following its noun, it is called an attributive adjective: la granda ĉevalo, the large horse. bela birdo, a beautiful bird. floro flava, a yellow flower. forta knabo, a strong boy. (Kellerman, 1910: 5).
However, in Kalocsay’s & Waringhien’s Plena Analiza Gramatiko de Esperanto (1985) things appear to have changed, and commitment to describe the real usage of Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 79 the language can be found. They state that the accustomed place for adjectives is before the noun, and the circumstances that force the opposite order are listed as below:
Epitetojn kutime oni metas antaŭe; sed oni povas loki ilin post la substantivo: a) por ilin akcenti […] b) se du epitetoj estas ligitaj per kaj: li estas homo malgrandanima kaj ege avara. c) se ili havas suplementon: vizaĝo plena de cikatroj; homo ŝatata de ĉiuj. […] d) en kelkaj kutimaj esprimoj: Lingvo Internacia. e) ofte ĉe alparolo: Patro nia; kara mia. (363)
Lesson three of the classic Teach yourself Esperanto (London, 1957), not a descrip- tive grammar in principle, sticks to the old rule, and states:
The adjective may be placed after the noun with no change in meaning: bonA hundo and hundo bonA both mean ‘a good dog’. junAJ virOJ and viroJ junAJ both mean ‘young men’ (28).
However, a concession is made for frequent usage:
although in the majority of cases the adjective comes first as in English (28).
Cresswell & Hartley, the authors of TYE, do not state an explicit rule on noun phrase ordering, but a standard norm, as if describing the habits of a natural language community. How could this ordering be established if it is not in the writings of the language’s creator? Also Wennergren’s Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko3 takes the way of frequency, with “plej ofte” implying a norm of usage not prescribed by grammar:
A-vortoj estas uzataj precipe por priskribi O-vortojn. Rekte priskribantaj A- vortoj staras plej ofte antaŭ la priskribata O-vorto, sed ili povas stari ankaŭ post ĝi. Eĉ povas esti A-vortoj samtempe antaŭ kaj post la sama O-vorto: • granda domo • domo granda • la tago longa • la longa tago • fama Franca verkisto • fama verkisto Franca where “plej ofte” implies a norm of usage not prescribed by grammar.
3 as in its web version of 14/06/2013. 80 Nicolau Dols Salas
In order to dismiss an eventual intromission of the authors’ first languages, it will be useful to observe that the usage norm is also mentioned in Esperanto teaching methods for Romance-language speakers:
O adjetivo pode colocar-se antes ou depois do substantivo. Os exemplos acima poderiam ser: domoj belaj, domon belan, domojn belajn; mas é mais usado antes do substantivo (Gomes Braga, 1952: 29) Encara que l’ordre és lliure, s’acostumen a posar davant dels substantius: granda tablo (Curs elemental de la Llengua Internacional, 21).
Again, the Portuguese “é mais usado” or the Catalan “s’acostumen a posar” refer to a free self-developed standard norm. The place of adjectives is a well-known topic in language typology, as in Green- berg (1963). Normally, OV-languages tend to place the adjective before the noun, while VO-languages tend to place it after the noun, English being an exception to this rule. Romance languages are VO-languages and tend to place the adjective after the noun in unmarked sentences. Observe now this screen capture from www.esperanto. es (Spain) about the donation of an Esperanto version of Don Quixote to the Spanish National Library (20.04.2015):
Why not “Biblioteko Nacia”, translating the Spanish ”Biblioteca Nacional”, or, in the same way, why not ”Esperanto-Federacio Hispana”, “verkojn historiajn”, “tradukoj partaj”, “celebradoj publikaj”, “medioj kulturaj”, instead of “Hispana Esperanto-Federacio”, “historiajn verkojn”, “partaj tradukoj”, “publikaj celebradoj”, “kulturaj medioj”. The Spanish version of the same piece of news reads “Federación Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 81
Española de Esperanto”, “obritas históricas”, “traducciones (total y parciales)”, “medios literarios”4. The option for Adjective + Noun phrases, which seems counterintuitive in Romance-language speakers’ utterances, is the preferred order when they speak or write in Esperanto. Should this be analysed as a spontaneous evolution tending to the level of unity normally achieved after a process of standardisation? Certainly, there seems to be little doubt about its spontaneity. There is a clear difference between the initial grammars of Esperanto and those written about half a century after the creation of the language: while in the former their authors adhered to a choice purposely left open by Zamenhof, the latter already witness how the language users have chosen a given option, not impelled by an explicit rule, but following an implicit tendency, maybe an instantiation of the “common sense” applied to language. In this case, the required locality has been surpassed to such an extent that even those speakers whose first language’s word order differs, apply a perceived norm, not a sanctioned grammatical rule. There is little doubt about the importance of the written transmission of the language as a substitute for locality. In this way, the concept of ‘Esperantujo’ as the homeland of Esperanto speakers, even if not a physical one, seems to function as such in this convergence.
5.2. A note on word synthesis
Compound words are a typical feature of Esperanto. They are a way to express new concepts. However, they can coexist with adjectival or adverbial adjuncts and with prepositional phrases, as in the example:
eseverkado (ese+verk+ad+o) ‘essay writing’ esea verkado (ese+a##verk+ad+o) verkado de eseoj (verk+ad+o##de#ese+o+j)
The three options are possible. In some cases, compounds have been lexicalised because of their frequent use:
matenmanĝo (maten+manĝ+o) ‘breakfast’ / ?matena manĝo / ?? manĝo de la matena mondmilito (mond+milit+o) ‘world war’ / ?monda milito / ???milito de la mondo nuksoŝelo (nuks+o+ŝel+o) ‘nutshell’ / nuksa ŝelo / ŝelo de la nukso (not metaphoric!).
4 the phrase “publikaj celebradoj” has been undertranslated by “conmemoraciones”, with no adjective to replace “publikaj”. 82 Nicolau Dols Salas
Languages differ in their degree of synthesis/analysis: it appears that German normally prefers compounds (Rechtschreibreform), while English tends toward adjunc- tions (spelling reform), and Romance languages to prepositional phrases (reforme de l’écriture / reforma de la escritura / reforma de l’escriptura, etc.). After examining four texts from the same journal5, the results on lexical synthesis / analysis appear to respond to the articles’ subject matter rather than to the language origin of authors:
Author Language Subject Total of Number of Percentage origin Words compounds1 examined Gobbo Italian Language planning 751 32 4.26 Tonkin English Esperanto literature 502 14 2.78 Valle Portuguese An episode in the 601 11 1.83 history of Esperanto Cabrera Spanish 99th “Univer 343 4 1.16 sala Kongreso de Esperanto”, his own memories
1 Only words with two stems or more (affixes not counted).
The decreasing number of compound usage in the table above parallels a decrease in the degree of subject specialisation, which appears to be the crucial factor. The samples have no statistical value at all, and they are used only to illustrate a possible tendency that deserves further analysis. But if this turns out to be true, and new evidence can be provided, then Esperanto users conceive compounds as more suitable for technical texts than for simple narration. The importance of this is the independence between the option and the language origin of speakers: again a usage norm would have developed with no normative indication.
6. Concluding remarks
• Standardisation processes of natural languages require the sort of explicit decisions required in language creation. After a given point of diffusion, natural languages are to follow the same planning processes that natural languages follow in Haugen’s terms of selection, acceptance, codification, and elaboration. • Previously or simultaneously-learnt languages affect new adopted languages, and help to build competence. Long term instances of transfer are to be gradually
5 Esperanto, 9/2014, already cited. Diversity, competence and standardisation in Esperanto: hints and questions 83
replaced by ephemeral interference: the longer the exposure to the new language, the less influence of the first language(s). • The nonexistence of monolinguals in Esperanto, and the non-local status of the lan- guage, allows a high amount of transfer and interference. More than anywhere else, Esperanto is a crossroads of accents. The linguistic origin of Esperanto speakers is traceable especially due to unconscious details of speech, such as vowel qualities, certain phonological processes not affecting segment identification, or intonation. • Language standardisation is not just a matter of language planning, the Orwellian term of “common sense” can be applied as a countermeasure for diversification, resulting in unconscious moves towards language unification.E vidence of this can be found at least in the areas of syntax and lexical morphology. • Early grammars and methods for the learning of Esperanto tended to stick to the fundamental initial rules, while after a given point a greater importance was paid to real usage and the development of implicit norms, thus witnessing the arise of a more or less ‘natural competence’ in an artificial language, and challenging the strict locality requirement in building up a linguistic ‘common sense’.
References
Alòs I Font, H. 2007: Les llengües planificades com a mètode d’investigació lingüística: alguns casos. Manuscript. – 2009: L’artificialitat de les llengües: estandardització i planificació. Kataluna Esperantisto, 350 (116): 11-19. http://www.esperanto.cat/ke/ke0902w.pdf. Barandovská-Frank, V. 1995: Enkonduka lernolibro de interlingvistiko. Sibiu-Hermannstadt: Editura Universitatii http://www2.cs.upb.de/extern/fb/2/Kyb.Paed/INT/ttlo-int.htm Barton, D. 1994: Literacy. Oxford: Blackwell. de Beaufront, L. 1900: Commentaire sur la Grammaire de la Langue International Esperanto. Épernay. Bibiloni, G. 1997: Llengua estàndard i variació lingüística. València: 3 i 4. Cresswell, J. & J. Hartley 1957: Teach Yourself Esperanto. London: The English Universities Press. Cummins, J. 2000: Language, Power and Pedagogy. Bilingual Children in the Crossfire. Clevedon: Multilingual Matters. Associació Catalana D’esperanto 2005: Curs elemental de llengua internacional. Sabadell: KEA. Dittrich-Lagadec, Q. 2010: Conceptualizing a non-concept: defining Common decency. Manuscript. http://storage.canalblog.com/40/16/745353/53902740.pdf. Dols Salas, Nicolau 2009: Perspektivoj en fonologia kaj fonetika esplorado de Esperanto. In: J. A. VERGARA (ed.) Internacia Kongresa Universitato – 62a sesio. Bialystok: UEA 24-47. Duliĉenko, A. D. 2001: Planlingvo: inter lingvokonstruo kaj etna lingvo. In: S. Fiedler & H. Liu (eds): Studoj pri interlingvistiko. Studien zur Interlingvistik. Dobřichovice: Kava-Pech. 109-115.
Fruictier, P. 1903: Esperanta sintakso. Paris: Lingvo Internacia. Gobbo, F. 2014: La kunfluo de lingvoplanado kaj planlingvoj.Esperanto , 1283 (9): 188-189. Gomes Braga, I. 1952: Gramática de Esperanto. Rio de Janeiro: Cooperativa Cultural dos Esper- antistas. Greenberg, Joseph H. 1963: Some universals of grammar, with particular reference to the order of meaningful elements. In: J. H. Greenberg (ed.) Universals of Language. Cambridge, Mass.: MIT Press, 73-113. Grosjean, F. 2012: An attempt to isolate, and then differentiate, transfer and interference. International Journal of Bilingualism, 16(1): 11–21. Halasa, N. H. & M. Al-Manaseer 2012: The use of the first language in second language learning reconsidered. College Student Journal, 46(1): 71-81. Haugen, E. I. 1972: The Ecology of Language. Stanford: Stanford University Press. Jones, D. 1926 (revised ed.): An English Pronouncing Dictionary. New York: E. P. Dutton & Co. Kalocsay, K. & Waringhien, G. (1935=1985): Plena analiza gramatiko. Rotterdam: UEA. Kellerman, I. 1910: A Complete Grammar of Esperanto. New York: Heath and Company. Kellerman, E. 1977: Towards a characterization of the strategy of transfer in second language learn- ing. Interlanguage Studies Bulletin, 2: 58–145. Kellerman, E. 1978: Giving learners a break: Native language intuitions as a source of prediction about transferability. Working Papers on Bilingualism, 15: 59–92. Kellerman, E. 1979: Transfer and non-transfer: where are we now?” Studies in econd Language Acquisition, 2: 37–57. Kellerman, E. 1983: Now you see it, now you don’t. In: S. Gass & L. Selinker (eds.) Language Transfer in Language Learning, 112–134. Rowley, Mass.: Newbury. Lamuela, X. 1994: Estandardització i establiment de les llengües. Barcelona: Edicions 62. Lesniewska, J. & E. Witalisz 2007: Cross-linguistic influence and acceptability judgments ofL 2 and L1 collocations. A study of advanced Polish learners of English. EUROSLA Yearbook, 7: 27–48. Michéa, J.-C. 2003: Orwell éducateur. Castelnau-le-Lez: Climats. Montrul, S. 2008: Incomplete acquisition in bilingualism: Re-examining the age factor. Amsterdam: John Benjamins. Paradis, M. 1993: Linguistic, psycholinguistic, and neurolinguistic aspects of interference’ in bilingual speakers: The Activation Threshold Hypothesis. International Journal of Psycholinguistics, 9: 133–145. Pires, A. & J. Rothman 2009: Disentangling sources of incomplete acquisition: An explanation for competence divergence across heritage grammars. International Journal of Bilingualism, 13(2): 211-238. Pujulà I Vallès, F. 1906: Gramàtica catalana de la llengua internacional Esperanto. Barcelona: Joventut. Slembrouck, S. 2009: Channel. In: J. VERSCHUEREN & J.-O. ÖSTMAN: Key Notions for Prag- matics, 48-61. Umbel, V. M. & D. K. Oller 1995: Developmental Changes in Receptive Vocabulary in Hispanic Bilingual School Children. In: B. Harley (ed.): Lexical Issues in Language Learning, 59-80. Amsterdam: John Benjamins. Upton & Lee-Thompson 2001: The role of the first language in second language reading.Studies in Second Language Acquisition, 23: 469-495. Vainio, S., A. Pajunen & Hyönä, J. 2014: Examining L1 Effects on L2 Processing of Morphological Complexity and Morphophonological Transparency. Studies in Second Language Acquisition, 36(1): 133-162. 85
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 85–116
Kr u n o s l a v Pu š k a r
Common criticism of Esperanto: facts and fallacies
Resumo (Ofta kritiko de esperanto: faktoj kaj eraroj). La internacia helplingvo Espe- ranto estas verŝajne la plej konata planlingvo en la mondo, sed ankaŭ unu el la plej severe kritikataj lingvoj. Kvankam Esperanto celis solvi la problemon de internacia kompreno, kaj laikoj kaj lingvistoj hodiaŭ disvastigas la troan kritikon ke ĝi efektive ne povas fari tion: ili, pro diversaj kialoj, konsideras ĝin lingvistike malsuperan kompare kun siaj denaskaj lingvoj. Kiel rezulto, tiu ĉi artikolo traktas la motivojn malantaŭ la nepopulareco de Esperanto kaj aliaj planlingvoj, konatajn kritikistojn de Esperanto, kaj ofte proponitajn ŝanĝojn al ĝi. Ĝi ekzamenas 16 komunajn strukturajn ‘mankojn’ de Esperanto ĉe la ortografia, fonologia, morfologia, semantika kaj sintaksa niveloj, kaj ĝi ankaŭ provas montri ke ekzistas signifaj sciomankoj malantaŭ la rimarkoj. Ni devas atentigi ke ĉiujn kritikitajn strukturajn trajtojn en tiu ĉi artikolo ni pritraktas objektive kaj science, provante montri ke ĉiujn lingvojn ni povas riproĉi kiel Esperanton. Tamen, ni bone konscias ke naturaj lingvoj ne konformas al la samaj reguloj kaj rimarkoj kiel planlingvoj hodiaŭ.
Abstract. The international auxiliary language Esperanto is probably the best known con- structed language in the world, but also one of the most heavily criticised ones. Although it was meant to solve the problem of international understanding, there is still widespread and excessive criticism on Esperanto’s account by lay people and linguists alike who think it actually cannot solve it and who, for various reasons, consider it linguistically inferior to their native tongues. As a result, this paper deals with the reasons behind the unpopularity of Esperanto, well-known critics of Esperanto, and widely proposed changes to its most criticised points. It closely examines 16 common structural ‘flaws’ of the language at the orthographic, phonologic, morphologic, semantic and syntactic level, trying to show that there are still significant knowledge deficits behind these persistent objections.I t has to be pointed out that all the criticised structural characteristics in this paper are dealt with objectively and scientifically, trying to show that all languages can come under close scrutiny as Esperanto often does. However, we are well aware that natural languages do not conform to the same rules and objections as planned languages still do. 86 Krunoslav Puškar
1. Introduction
When dealing with criticism of Esperanto, critics usually compare Esperanto to other planned languages or even natural languages which share ‘better’ or ‘more advanced’ language characteristics. Such linguistic features, which ultimately do not meet the expectations of a keen critical eye, are then often called deficiencies or ‘flaws’, and, as a result, the whole language is considered linguistically inferior. According to the principles of descriptive linguistics, this procedure is misguided. In particular, descriptive linguistics1 pleads for a scientific approach which would explain language features according to the inherent logic of the language itself. This approach is called a bottom-up approach and it deals with every language inductively, explaining it ac- cording to its own structural rules and not comparing it to other languages, whether planned or not. Therefore, the intention of this article is not to compare Esperanto to other lan- guages or to advocate any particular language or language project, as is often the case. It has rather been written as a scholarly presentation of the most common structural criticisms of Esperanto and their argumentation according to the principles of descrip- tive linguistics.
2. Linguistic fact vs linguistic prejudice
When talking about language criticism it is necessary to first discern linguistic fact from linguistic prejudice. Since the mention of planned languages is almost always loaded with various value judgments, so is Esperanto often susceptible to unfair treat- ment due to the issue of artificiality.A s Jespersen (1960: 705) succinctly put it, ‘(...) very much in the so-called natural languages is “artificial’’, and very much in the so-called artificial languages is quite natural’ (his quotation marks), but laymen often fail to see the connections.2 For them, the idea of a planned language always corresponds to the
1 Descriptive linguistics is a scientific study and analysis of languages with respect to their features at a certain point in time. It is contrasted with prescriptive linguistics which seeks not to describe a given feature objectively, but to specify one feature to be used over another or even one variety over the other. Descriptive linguistics has its roots in American structuralism and American linguistics which primarily dealt with the exploration of American Indian languages whose struc- tures could not be explained in prescriptive European terms (which were heavily based on Latin and Greek grammars), but in their own descriptive terms. For that very reason, it was decided to use the descriptive approach to analysing planned languages, in this case Esperanto, because it strongly dif- fers from natural languages, and other planned languages as well, and it deserves to be analysed in its own terms. 2 cf. de Courtenay’s (1976: 98-99) conclusion on this point: ‘Alle sogenannten Schrift- sprachen (Deutsch, Französisch, Englisch, Italienisch, Russisch, Polnisch usw.) sind zweifelsohne Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 87 notion of an imperfect and artificial language,3 and even the term ‘planned language’ which by far sounds more positive than ‘artificial language’, often gives rise to many preconceived notions owing to the ‘unnatural’ background of such languages. According to Tove Skutnabb-Kangas (1988: 13), such critics can easily be ac- cused of linguicism, discrimination based on language, because of their perpetuation of common misconceptions about planned languages and their unrelenting attacks on these terms. As Zamenhof (2000[1903]: 35) clearly pointed out in his famous treatise Esenco kaj estonteco, ‘all of them [i.e. attacks] come from the mouth of people who have no knowledge of artifical languages or have never even seen them’ (transl. by K.P.).4 Although Skutnabb-Kangas’ term originally referred to linguistic discrimination primarily against languages of minority groups, it can also be applied to the discrimination against Esperanto speakers since they form a kind of language minority, similar in many aspects to other language minorities.5 As Zamenhof stated already in 1887 in his Unua Libro: ‘International Language [i.e. Esperanto], similar to every national one, is a social property’ (transl. by K.P.).6 In particular, Esperanto is no longer a project: since 1887 it has been a full-fledged language with a sizable and vital language community, a sociolinguistic phenomenon which is highly sensitive when it comes to language issues.
3. Esperanto and its critics
Since its inception, the Esperanto community had to learn to defend its language from excessive criticism, mostly riddled either with deficits of knowledge or subjec- tive ideas. It is astonishing that this excessive criticism mainly originated from highly respectable linguistists, making it even more difficult to advocate or defend the ideas of an international language to laymen. For instance, Jespersen’s criticism of Espe- ranto’s orthography, Leskien’s criticism of Esperanto’s difficult pronunciation, or de Courtenay’s criticism of Esperanto’s linguistic sexism etc., clearly show a diversity of criticised linguistic features which for them unavoidably called for serious structural
“künstlich’’ und vom Bewußtsein geregelt, nicht viel weniger als das Esperanto und andere derartige Sprachen’ (his quotation marks). 3 cf. Piron (1991) for his argumentation on the psychological reactions and defence mecha- nisms of non-Esperantists when it comes to the mention of Esperanto. 4 in the original: ‘ĉiuj ili eliras el la buŝo de homoj, kiuj pri lingvo arta havas nenian scion kaj neniam ĝin eĉ vidis (...)’. 5 Here it is necessary to differentiate between linguistic prejudice and linguistic discrim- ination: while linguistic prejudice is usually perceived as negative attitudes towards individuals due to the language they speak, linguistic discrimination is seen as negative acts towards those individuals. In the case of Esperanto, the Esperanto community has faced both in its turbulent history (Lins 1988). 6 in the original: ‘Internacia Lingvo, simile al ĉiu nacia, estas propraĵo socia’. 88 Krunoslav Puškar
‘improvements’ mainly according to their individual preferences.7 Consequently, as Eco (1995: 326) pointed out, ‘especially in the first decades, theE speranto movement was nearly torn apart by battles raging over proposed lexical and grammatical reforms’, and there were not many linguists at that time who unanimously and officially wanted to side with the language and its structural characteristics, leaving Meillet’s famous remark to stand alone: ‘All theoretical argument is beside the point: Esperanto works’ (transl. by K.P.).8 Had it not been for Zamenhof who adamantly insisted on the continuity of his language and the Esperanto community determined to reject the proposed reforms, Esperanto would have experienced the fate of many planned projects and eventually landed in the vast landfill of interlinguistic history.
4. To reform or not to reform?
However, Zamenhof knew he had to put an end to constant calls for reform which plagued the progress in the language so he collected commonly criticised features of Esperanto in 1894 in the magazine La Esperantisto and offered them up for a vote, cunningly stressing that either all the features are reformed or none at all. Some of the features which were opened up for a vote back then and are criticised even today concerned the change in or total abolition of: the supersigned letters, the article, the marked accusative, the plural with a -j ending, grammatical distinctions between adjec- tives and adverbs, pronouns, verb endings, the number of participles, composite words, correlatives, words not of Romance origins etc. Of course, due to the gravity of the criticised features for the language and the language community, no reform occured, even though some individuals still called for it,9 which made now (apparently) stable Esperanto an eligible candidate for an international language.10
7 For reasons of space, in this paper all the critics and all Esperanto’s ‘defects’ and ‘flaws’ they attempted to cure will not be mentioned, as here only criticism of Esperanto’s linguistic struc- ture will be dealt with. The Esperanto community, culture, literature and other aspects will not be ad- dressed. For argumentation on the comprehensive criticism of Esperanto cf. Francini (1978). Puškar (2015) offers a quantitive and qualitative analysis of the 33 most criticised points of Esperanto in general. 8 in the original: ‘Toute discussion théoretique est vaine: l’espéranto a fonctionné’. 9 in 1907, in the wake of schismatic tendencies in the community, Zamenhof made a few proposals to appease the critics: apart from some changes in Esperanto’s word stock, the letter ĥ was to be suppressed in favour of k, the ending -aŭ was to be replaced with the ending -e, the accusative was no longer regarded as compulsory, the suffix -i- was to be used instead of -uj- in the names of countries etc. 10 as Zamenhof (2000: 45) wrote self-confidently in 1903: ‘for the role of an international language, Esperanto is the sole candidate in the whole world, the only, completely without any rival’ (transl. by K.P.). Compare the original phrase: ‘por la rolo de lingvo internacia Esperanto estas nun la sola kandidato en la tuta mondo, la sola, tute sen iaj konkurantoj.’ Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 89
In order to ensure that no changes would be made in the language, Zamenhof pub- lished the Fundamento of Esperanto (Foundation of Esperanto)11 in the spring of 1905, making Esperanto’s foundations – primarily grammar and core vocabulary – binding for all and netuŝeblaj ‘untouchable’. On 9 August of the same year, at the First World Congress of Esperanto taking place in Boulogne-sur-Mer, France, he pronounced the basis of Esperanto as represented in the Fundamento of Esperanto official (theD ecla- ration of Boulogne) and limited future changes to the language core. Also, at the First World Congress of Esperanto, the Academy of Esperanto (originally Lingva Komitato ‘Language Committee’) was founded following the suggestion of Zamenhof, with a task to conserve and protect the fundamental principles of Esperanto and to monitor its evolution. However, even though Zamenhof’s acts seem possessive and authoritative from a certain point of view, he, in contrast to Schleyer and other language inventors, ac- tually relinquished his rights to Esperanto, stressing the importance of the language community and its contribution to Esperanto’s further development. In particular, once he had established the foundation of his language, other language speakers could build upon it, according to rules stated in the preface to his Fundamento: ‘If any authorita- tive central institution finds that this or the other word or rule in our language is too inconvenient, it must not remove or change the very form, but may propose a new form which it will recommend to be used parallel with the old form. In time, the new form will gradually push out the old form which will in turn become an archaism, as this is seen in every natural language’ (his italics) (transl. by K.P.).12 As a result, Esperanto remained stable, but due to still unsatisfied adherents another language project was developed in 1907, a reformed Esperanto called Ido (Esperanto for ‘offspring’), which offered ‘improvements’ on the features that the Esperanto community obstinately rejected to improve from the very beginning: it offered an invariable adjective, abolished supersigned letters, permitted the accusative case only in inversion, introduced an Italianesque -i for the plural marker etc. This language project cost the Esperanto community many adherents who defected to the Ido com- munity, triggering the so-called Ido Schism. However, owing to constant reforms, this new language community never took roots in order to pose a serious threat to the Esperanto community. What is more, as David K. Jordan (1997: 44) suggested, ‘Ido probably drew reformists out of Esperanto, leaving the movement loyalists it required. Without Volapük to set the stage and Ido to draw away perfectionists, Esperanto might have collapsed.’
11 the Foundation of Esperanto consisted of four parts: a Foreword, a Grammar, a Collec- tion of Exercises, and a Universal Dictionary. It mostly combined Zamenhof’s earlier works which were officialised in 1905. 12 in the original: ‘Se ia aŭtoritata centra institucio trovos, ke tiu aŭ alia vorto aŭ regulo en nia lingvo estas tro neoportuna, ĝi ne devos forigi aŭ ŝanĝi la diritan formon, sed ĝi povos proponi formon novan, kiun ĝi rekomendos uzadi paralele kun la formo malnova. Kun la tempo la formo nova iom post iom elpuŝos la formon malnovan, kiu fariĝos arĥaismo, kiel ni tion ĉi vidas en ĉiu natura lingvo.’ 90 Krunoslav Puškar
5. The future of Esperanto
As can be seen, Esperanto went through a long and painful birth trauma. However, as Schubert (1989: 20) pointed out, ‘[t]he Esperanto which Karl Brugmann, August Leskien, Hugo Schuchardt, Jan Baudouin de Courtenay, and their contemporaries were discussing at the beginning of the century was still in many features a project, while we today can observe a language.’ What he actually meant to say is that despite constant criticism and calls for reforms, Esperanto has established a solid standard and a sizable language community to this day, even though it has (still) not achieved the level of success desired. As Blanke (2009: 253) concludes, ‘[t]he relative success of Esperanto is therefore due to the interaction of various factors, primarily having to do with linguistic structures and with non-linguistic conditions.’ In this paper, the focus will be on common criticisms of Esperanto’s linguistic structures which have been perpetuated ever since its invention (cf. Brugmann and Leskien 1907, Collinson 1976, de Courtenay 1976, Francini 1978, Jespersen 1928, Puškar 2015, Trubetzkoy 1976 etc.). Since Esperanto is no longer a mere language project and major changes cannot be made to the language, the (un)purposefulness of those changes today according to the inherent logic of Esperanto will be indicated. The purpose of this paper is not to extol the virtue of Esperanto, but to dispel the myths behind certain criticisms in a scholarly manner. For reasons of space, this paper will not encompass all criticisms – it will focus only on 16 common criticisms (corresponding in number to the 16 basic grammatical rules of Esperanto) that have been encountered in the (inter)linguistic literature, pertaining to the orthographic (one), phonological (two), morphological (five), semantic (six), and syntactic level (two criticised points).T hese criticisms were analysed according to six principles of a planned language, as formulated by Zamenhof (2000) in the already mentioned essay Esenco kaj estoneco, originally published in 1903: economy, flexibility, logic, richness, precision, and simplicity.
6. Common criticism of Esperanto 6.1. The orthographic level 6.1.1. Six Supersigned letters
The first and perhaps major criticism directed at Esperanto in general is the one regarding its letters with diacritics (ĉapelitaj literoj), that is ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, and ŭ (cf. Col- linson 1976: 116; de Courtenay 1976: 73-74; Francini 1978: 166). Although Esperanto is written in a Latin alphabet of 28 letters, out of which 22 are widely known, the six supersigned letters mentioned distinguish it from any other language or language project, provoking various reactions to such an unusual look. Possibly the most well- Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 91 known reaction to it is the one by Jespersen (1928: 49) who considers these six letters ‘the greatest blunder in the history of auxiliary languages.’ However, it is not perhaps advisable to, as resolutely as Jespersen, simply discard the orthographic innovation made by Zamenhof, for several reasons. The first reason is its linguistic (especially orthographic) utility. Having established a one letter – one sound relationship, Zamenhof succeeded in creating a highly phonetic and orthographically systematised language, the likes of which are not to be found in any other written language system in the world. In particular, Zamenhof was aware that it is by far easier and more economical to write ŝnuro with a unigram such as ŝ than with a bigram (e.g. shnuro) or trigram (e.g. schnuro), which are graphically redundant. However, aware of certain orthographic complications at that time, Zamenhof did allow already in his Unua Libro (1887) and later in Fundamento (1905) the usage of a set of bigrams such as ch, gh, hh, jh, sh13 for ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, which would facilitate the way Esperanto was written, and completely omitting the usage of the unigram ŭ at the same time. However, the times have changed and, therefore, the usual criticism that the given Esperanto orthography only complicates writing systems could be considered a fairly outdated criticism since it is now possible to include it easily in all computer programs, as is the case with other languages. In other words, the writing system should always be adaptable to language, and not vice versa. The second reason in favour of Esperanto’s orthography considers its linguistic identity. Namely, it is more than obvious that a different orthography also supposes a different manner of displaying identity, making it distinguishable among other lan- guages. Since almost every language possesses a distinctive orthography, why should Esperanto be different in this respect? Six non-Latin diacritics (ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ), which in turn give Esperanto a certain Slavic outlook, make it linguistically only more recognis- able. As William Auld concluded in a 1982 decision of the Academy of Esperanto, ‘[t]he orthography of Esperanto is an integral part of the history and culture of the language, and it conforms perfectly to the character of the language. Any orthographic change would only compromise the language and its tradition’ (transl. by K.P.).14 Because of its specific orthographic tradition, it is also highly unlikely that the recognition of international words in Esperanto is made difficult (cf. Francini 1978: 166). Once the phonetic values of ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, and ŭ are learned, learners instantly know how to pronounce the words ĉasi, ĝardeno, ĥaoso, ĵaluzo, ŝalo, and maŭzoleo. Here, one can see that many of Zamenhof’s principles of a planned language have been respected.
13 this method is widely known as the ‘h-system.’ There is also a relatively recent method called the ‘x-system’ (iksosistemo), which supposes the addition of an x to letters c, g, h, j, s and u (as in, for instance, cxapelo, gxirafo, hxaoso, jxurnalo, masxino, and bedauxri), but this method is not as popular due to its unusual outlook: letter x, namely, is not a traditional Esperanto letter. However, the Academy of Esperanto has permitted its usage since 2007 in cases where it presents the best technical solution. 14 see: http://www.akademio-de-esperanto.org/decidoj/alfabeto_kaj_ortografio.html. 92 Krunoslav Puškar
6.2. The phonologic level 6.2.1. Lack of euphony
Another issue connected with the criticism of Esperanto is the issue of its linguistic beauty at the phonologi level (cf. Collinson 1976: 119; Puškar 2015: 329). In particular, there are many who do not consider Esperanto equally euphonious as, for instance, Italian or Spanish, due to its alleged phonetic imperfection. Even though there is an unwritten rule concerning planned languages saying that they should always strive for phonetic perfection, and even Comenius himself emphasised that language should be beautiful, it should be pointed out that language euphony is actually a matter of a highly personal opinion. To be more precise, who can have the final say on which language, either planned or not, possesses a higher aesthetic value than the other language? The answer is no one can. The same language can be considered euphonious by a majority of people, but still categorically denied for its linguistic beauty by a minority. There is no universal agreement on the presence or lack of euphony of any language. The phonological system of Esperanto consists of 29 phonemes: five vowels (a, e, i, o, u), one semi-vowel (ŭ) and 23 consonants (b, c, ĉ, d, f, g, ĝ, h, ĥ, j, ĵ, k, l, m, n, p, r, s, ŝ, t, v, z, dz), making the above mentioned alphabet almost phonemic.15 Although the vowel inventory is simple, the consonant system tends to present certain difficul- ties. In particular, one often criticises Esperanto’s difficult consonant clusters such as ekskluzive ‘exclusively’, ekskremento ‘excrement’, ekstra ‘extra’ etc., containing up to four consonants within a morpheme. However, these are no clusters intrinsic only to Esperanto: these are actually adaptations of internationally used and pronouncable words. It would be unnatural if Esperanto broke these clusters, because, by doing so, it would make its vocabulary less recognisable. Another common phonetic criticism mostly concerns initial consonant clusters of basic words which Esperanto also unyieldingly retained, such as sc, as in sceno ‘scene’, scienco ‘science’, sceptro ‘sceptre’ etc. However, if Esperanto had changed this two- consonant onset, the words would have lost their international character. What is more, Zamenhof kept complex consonant onsets in some instances in order not to create homonyms in the language, as it was the case with the kn initial consonant cluster, as in knabo ‘boy’ or knapo ‘esquire’, which Zamenhof decided to keep regardless of its difficulty for some speakers in order not to have them mistaken withnabo ‘hub, nave’ and napo ‘turnip’, respectively.16 In other words, Zamenhof tried to be consistent while adapting various words to the system of Esperanto.
15 an exception to a completely phonological orthography is the affricate /dz/ which does not have a special grapheme in the Esperanto orthography. It is written with the digraph dz, as in edzo ‘husband’. ͡ 16 other ‘problematic’ and commonly known two-consonant onsets which were retained for the same reasons are the following: ft- (as in ftizo ‘tuberculosis’), ks- (as in ksilofono ‘xylophone’), kt- (as in ktenoforoj ‘ctenophora’), mn- (as in mnemoniko ‘mnemonic’), pn- (as in pneŭmatiko ‘pneu- Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 93
Another common phonetic criticism concerns complex consonant clusters in compounds, the most known example being the compound majstrskribisto ‘master scribe’, with a seven-consonant cluster. However, it is sometimes forgotten that a compound can be connected with an epenthetic vowel, most commonly -o-, which facilitates its pronunciation. Of course, whether one uses this epenthetic vowel or not it largely depends on one’s linguistic background and habits.17 At any rate, Zamenhof retained an obligatory epenthetic vowel in cases when at a morpheme boundary a) one sound is voiced and the other one is voiceless, such as: bp (skribo- plumo ‘pen’), dt (ludotablo ‘playing table’), fb (kafobabilado ‘chat over coffee’), vf (vivofonto ‘source of life’) etc., or b) there are two identical consonants, such as: bb (rabobirdo ‘bird of prey’), pp (kapoparto ‘part of the head’), ss (ĉasoservisto ‘servant of a hunter’), vv (vivovespero ‘twilight of life’) etc. (cf. Kalocsay and Waringhien 1980: 417). By doing so, Zamenhof showed great sensitivity when it comes to language euphony. Of course, Zamenhof could not have foreseen everything in his language and arranged it in the best possible way. During its more than a century long history, Es- peranto’s sound system has evolved in many ways. For instance, the sound ĥ [x]18, as in ĥina ‘Chinese’, has mostly either been replaced by ĉ (ĉina) or by k (as in the word kemio ‘chemistry’). Similarly, the semi-vowel ŭ, as in ŭato ‘Watt’, has been replaced by the consonant v. However, the letter ĥ is still retained especially at the word on- set due to differentiation in case of minimal pairs such as kolero ‘anger’ vs ĥolero ‘cholera’. Interestingly, the same cannot be said for the sound ŭ and its orthographic representation at the word onset which is consistently being replaced by the sound v at the expense of potential minimal pairs: vato now meaning both ‘Watt’ and ‘cotton wool’. As it will be explained later (section 6.4.6.), Esperanto goes to great lengths to avoid homophones and homographs. In conclusion though, since Zamenhof decided on retaining all consonants in the phonetic inventory, it can be said that he adhered to his principle of richness.
6.2.2. Invariance of phonetic values
One other criticism at the phonologi level concerns the invariance of Esperanto phonetic values (cf. Sherwood 1982). In particular, in order to have easily recognis- matic’), ps- (as in pseŭdonimo ‘pseudonym’), pt- (as in pteropodo ‘pteropoda’), sf- (as in sfinkso ‘sphinx’) etc. 17 However, the insertion of an epenthetic vowel does not occur in verb compounds. Here, if one feels the pronunciation of consonant clusters in verb compounds such as inkskribi ‘to write in ink’ or plenŝtopi ‘to block completely’ difficult, one can freely express them either adverbially or predicatively (inke skribi, ŝtopi plena), respectively. 18 compare Esperanto ĥ [x] with German Bach, Czech chlap, or Spanish jota. 94 Krunoslav Puškar able words, Esperanto does not permit changes in its morphologi structure, that is, it consists of invariable morphemes. For instance, the orthographic sequence kz in the following words should always be pronounced [kz] and not [gz]:
ekzerci ‘to exercise’ ekzisti ‘to exist’ ekzameno ‘exam’ ekzemplo ‘example’
However, even though vocing assimilation is prohibited, it nonetheless happens in rapid speech, especially common is regressive assimilation when the first consonant adapts to the following consonant. In the following examples, it is evident that regres- sive assimilation occurs in both cases: a) with a voiceless consonant in front of a voiced one: ekzemple [egzemple] ‘for example’, okdek [ogdek] ‘eighty’ and b) with a voiced consonant in front of a voiceless one: absolute [apsolute] ‘abolutely’, subteni [supteni] ‘to support’. Although the strict maintenance of Esperanto phonetic values may seem unnatural to many speakers of the language, it is vital that it is retained because of the homo- phones that can occur if the phonetic values are not respected. This can best be seen on the example of the s sound in Esperanto which should be pronounced the same in all situations in order not to create ambiguity with its possible pronunciation as a z or even ŝ sound, as can be seen in the following examples: roso ‘dew’ and rozo ‘rose’ or kaso ‘cash register’ and kaŝo ‘hiding’, respectively. Regardless of the fact if ambiguity can occur or not, the phonetic value of the s sound should also be maintained after r or n, as in: diversaj ‘diverse,’ kurso ‘course’, and pensi ‘to think’ etc., for otherwise these words would tend to be pronounced as [diverzaj], [kurzo] and [penzi]. Another criticism refers to the intervocalic j which fairly regularly appears in words such as revolucio [revolutsijo] or internacia [internatsija]. However, although there is less possibility for the occurence of homophony at word end, it sometimes does appear, as the following example shows: gea [geja] ‘referring to both sexes’ and geja [geja] ‘gay, homosexual’. With the clear rule of invariance of phonetic values, Zamenhof complied with his principle of precision.
6.3. The morphologic level 6.3.1. Linguistic sexism
Certainly the most known criticism at the morphologi level is the one dealing with the apparently intrinsic linguistic sexism in Esperanto (cf. de Courtenay 1976: 87-89; Puškar 2015: 329). In particular, since female nouns in Esperanto are built by adding the suffix -in- to the default root, for instance patrino ‘mother’ from patro ‘father’, it Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 95 has been considered pervasively sexist and discriminatory against women to generally conform to such a word-building system. This notion of sexism and discrimination against women in Esperanto is perhaps more expressed today in the era of gender equality than at the end of the 19th century when Zamenhof created the language. However, this made the traditional way of Esperanto’s word-formation obsolete due to social changes and in dire need of reforms, as many critics postulated.19 Having published his language back in 1887, Zamenhof surely did not give much thought to the issue of gender equality or the role it was gradually going to play in subsequent decades. What he actually had in mind, were the principles of economy and logic in language and how to make them represented to a great extent in his own language. Therefore, when talking about gender representation, Zamenhof succeeded in reducing memory strain which would likely occur if we had to learn two separate roots, one for male and the other one for female (e.g. patro and *matro).20 Having added the German-derived female ending -in- to male stems, Zamenhof complied with his own language principles.21 Critics, either oblivious or ignorant of these principles, often demand either a sepa- rate female root or an additional male affix. For instance, one of the suggestions was the inclusion of the prefixvir- denoting male, as in virbovo ‘a bull’, virhundo ‘a dog’, virkoko ‘a rooster’ etc. Even though it was frequently used to denote male animals in early Esperanto, the prefix soon became obsolete due to the fact that it was perfectly possible to express the same male concept without the mentioned prefix, and for that reason it was never included in establishing human relations. Another proposed ex- plicit masculine suffix was the suffix -iĉ-, as in amikiĉo ‘a friend’, but it also never took roots owing to the very same reasons above: it is both economical and logical to employ the existing root (amiko) as a basis for the male stem than to introduce a superfluous suffix. In addition, linguistic sexism has also been detected in the usage of the Esperanto prefix ge- which represents both sexes taken together. Examples such as gepatroj for ‘parents,’ gesinjoroj for ‘Mr and Mrs,’ and geavoj for ‘grandparents’ are very common
19 Riismo is one such reform proposal, dating back to the 1970s, according to which the pronoun ri should replace male (li) and female (ŝi) pronouns when there is no need to make the sex in the sentence(s) precise. This is somewhat in analogy with the English their that is being more and more used. However, since this form is non-canonical, it is highly unlikely that it is going to be accepted. 20 according to some calculations (Brosch 2015), Esperanto should change approximately 30 roots in order to have a non-discriminatory language. However, if this be permitted, it could trig- ger additional changes in the system and make it unstable. 21 there are not many examples of a word originally denoting a female concept in Espe- ranto, but also representing a male concept after the omission of the female suffix. In particular, the word fraŭlo indicating ‘a bachelor’ has been originally derived from German (Frau, Fräulein), from which a word for ‘a single woman’ can be created in Esperanto by simply adding the female suffix -in-. Similarly, edzo ‘husband’, feo ‘male elf’ and kuzo ‘male cousin’ were made by the process of back-formation from edzino ‘wife’, feino ‘female elf’ and kuzino ‘female cousin’ by simply omitting the female suffix in-- . 96 Krunoslav Puškar in Esperanto, but again considered sexist because of their extensive use of a male stem. It is interesting to note that such a word-building system is also common to some natural languages, for instance, Spanish: los dueños ‘masters’, los Marqueses ‘marquises’, los padres ‘parents’, los Reyes ‘kings’, los tíos ‘uncles’ etc. Although in this analysis of Esperanto the attempt is made not to compare it to other languages, comparisons are actually unavoidable. As can be seen, language can have at its disposal both special roots and endings for certain concepts, but it will usu- ally resort to the most economical and logical way of expressing them. These ways, therefore, hardly make Esperanto or any other language an inherently sexist language. According to previous research carried out (Puškar 2015: 329) which dealt with Es- perantists’ attitudes to Esperanto, only 2.88% of participants agreed that Esperanto is a sexist language, 87.50% disagreed, and 9.62% were not certain. Additional qualita- tive research only corroborated this fact, as it can be seen from the following answer by a female Esperantist: ‘Even though I’m a woman, I am not affected by the fact that female gender is created by adding the suffix-in- . To me, this easily recognisable word of female gender is much easier than it is in many languages with some other word’ (57 years female, ibid.: 336). Or as Francini (1978: 173) put it, ‘[t]he unisex fashion and especially the convenience clothes both sexes similarly. What makes them distinctive? It is neither the trousers nor the hair style, but, obviously… the content. Exactly as in the following Esperanto words: patro, patrino; avo, avino; profesoro, profesorino…’ (his emphasis) (transl. by K.P.).22 Zamenhof was well aware of this fact and for this reason resorted to the principles of economy and logic. It is highly unlikely that while working on Esperanto he actu- ally had the theological-cosmogonic picture of Eve being created from Adam’s rib in his mind and, as a result, came up with the suffix-in- which would be then attached to the male stem.23 However, in spite of plausible arguments against this view, many still obstinately tend to believe it happened exactly this way.24
6.3.2. Superfluous two-case noun system
Other common criticism of Esperanto concerns the two-case (nominative and ac- cusative) noun system it employs (cf. Brugmann & Leskien 1907: 36).25 Even though Zamenhof introduced it in order to avoid ambiguity in the language, the compulsory
22 in the original: ‘La unuseksa modo kaj precipe la oportuneco vestigas simile ambaŭ sek- sojn. Kio distingas ilin? Nek la pantalonoj, nek la hararanĝo, sed, evidente… la enhavo. Ĝuste kiel en la esperantaj vortoj: patro, patrino; avo, avino; profesoro, profesorino…’. 23 compare J. B. de Courtenay’s (1976: 88) view on the suffix -in- in Esperanto. 24 For an overview of debates on linguistic sexism in Esperanto and other (planned) lan- guages, see Brosch (2015), Fiedler (2015a; 2014), and Cramer (2014). 25 in Esperanto, other case functions are expressed by prepositions and usually occur in the nominative case. Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 97 accusative in Esperanto has been actually considered superfluous by critics.I n particular, Esperanto uses the -n suffix to express a) direct objects or b) the direction of motion, as in the following sentences:
a) Li trafis ŝin. ‘He hit her.’ or Ŝi trafis lin. ‘She hit him.’ b) Mi iras hejmen. ‘I am going home.’
Although the direction of motion can also be expressed with a prepositional phrase, for instance Mi iras al la hejmo, and in that way without the accusative form, direct objects by contrast must use the -n suffix.N aturally, critics would like to dispense with this -n suffix for reasons of economy.A ccording to them, it is actually unnecessary for the language because it is difficult to acquire for learners and because its usage does not change anything in the semantics of Esperanto. However, for Zamenhof the usage of the obligatory accusative was considered highly necessary since it functioned well in the languages he learned prior to working on Esperanto. Also, it was considered highly useful due to the fact that his language is an agglutinative one and that by add- ing a certain affix it can simply distinguish complex semantic-sytactic relations. For instance, if we used the sentences above without the marked accusative, it would be unclear who the agent and who the patient is:
*Li trafis ŝi. *‘He hit she.’ or *Ŝi trafis li. *‘She hit he.’
Therefore, since Zamenhof created an agglutinative language, accusativity can manifest itself through morphological case marking and easily distinguish subjects from objects in sentences. This allows greater freedom in the sentence, permitting the object to be placed before the subject or the verb:
Hejmen mi iras. *‘Home I’m going.’ Aŭton aĉetis mi. *‘A car bought I.’
Therefore, Esperanto is primarily a synthetic language since it displays grammatical relationships in a sentence through inflectional morphemes.I n order to be an analytic lan- guage, which many critics would want it to be, it should do away with inflections, which is impossible. In particular, this inflection system is considered useful in many ways: it not only allows for syntactic flexibility, but also economy of expression, since it can express complex concepts in one word, as it is the case with the following accusatives:
a) the accusative of direction: Li iris ĝardenon. ‘He went to the garden.’, b) the accusative of time: Li alvenos dimanĉon (je dimanĉo). ‘He will arrive Sunday (on Sunday).’, c) adverbs expressing direction of motion with a verb expressing motion: Li estas marŝanta suden. ‘He is walking south(ward).’, and d) the accusative of measure: Ŝi kuris dek mejlojn. ‘She ran ten miles.’. 98 Krunoslav Puškar
It should be pointed out that in spite of the free word order, Esperanto speakers mainly use the SVO sentence structure, leading critics to claim once again that this two-case noun system is actually superfluous. However, despite one major possibil- ity prevailing it is not necessary to eliminate all other language possibilities, because they add to the economy, flexibility, logic, precision and richness of the language.A s Janton (1993: 85) concluded, ‘Esperanto can assimilate to itself more structures than any individual ethnic language. In this adaptability lies its true internationality.’
6.3.3. Superfluous adjective-noun agreement
However, even though some critics can be persuaded by the previous formulation, most of them completely reject adjective-noun agreement in Zamenhof’s language (cf. Collinson 1976: 122-123). In particular, in Esperanto adjectives end in -a (e.g. malnova ‘old’) and nouns in -o (e.g. domo ‘house’), and when they occur together in a noun phrase in the nominative case they do not display any marked grammatical concord:
Tio estas malnova domo. ‘This is an old house.’
However, when they co-occur in a noun phrase in the accusative case, they indicate the adjective-noun agreement with the shared accusative suffix n- :
Mi vidas malnovan domon. ‘I see an old house.’
Also, when it comes to agreement based on grammatical number, the plural suffix -j is added to the root always in front of the accusative suffix:
Mi vidas malnovajn domojn. ‘I see old houses.’26
Of course, critics of Esperanto consider such agreement and Zamenhof’s grammati- cal consistency completely unnecessary. According to them, there is no need for the ad- jective to agree with the noun in case and number, suggesting it be left uninflected:
*Mi vidas malnova domojn.
For them, these Greek finals, ‘the aj’s and oj’s’ of Esperanto, as Jespersen (1928) would mockingly call them, are actually superfluous (cf. Francini 1978: 166).A planned
26 there is also predicate concord in Esperanto: La domoj estas malnovaj. ‘The houses are old.’. Naturally, it is widely criticised and considered superfluous as well.C ritics would most likely have this sentence written without the plural marker: *La domoj estas malnova. Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 99 language, fit for international communication, should not be burdened with compli- cated rules of concord, some modern languages, such as English, have already done away with. However, this rule is in no way complicated – it is actually easy because it adds up to the consistency of the language. It is fairly easy for a language learner to remember that adjectives and nouns agree for case and number. What is more, the consistent adjective-noun concord diminishes the possibility of a misunderstanding, the likes of which could arise in sentences similar to the following:
Mi vidas malnovajn domojn en strato detruita de tornado. ‘I see old houses in a street destroyed by a tornado.’
The English sentence is dubious as to what was destroyed by the tornado, the ‘old houses’ or the ‘street’, but the Esperanto sentence makes it clear: it is the ‘street’ that was destroyed. If the statement referred to the ‘old houses’, the Esperanto sentence would go as follows:
Mi vidas malnovajn domojn en strato detruitaj de tornado.
In Esperanto, the usage of the plural suffix -j in adjectives can also indicate the number of entities it relates to:
malnovaj domo kaj strato (a house and a street, both old) malnova domo kaj strato (an old house and a street)
In other words, the plural suffix -j in adjectives is used only when it refers to two or more entities in the sentence. Here, as also in the above examples, many of Zamenhof’s principles of language are exemplified, most clearly logic and precision.
6.3.4. Derivational non-transparency
Whereas the above criticisms were mainly directed at an allegedly ‘excessive’ consistency of Esperanto, the following criticism deals with its inconsistency at the morphological level due to loanwords (cf. Francini 1978: 181-182). In particular, there are some derivational instransparencies that go against the inherent logic of Esperanto: the author’s analysis of Esperanto vocabulary has shown that in Esperanto many concepts are not derived from an original linguistic material but are borrowed instead. For instance, the word ambasado ‘embassy’ did not serve as a basis for the word ‘ambassador’ by adding the suffix -ist- (in analogy with apoteko ‘chemist’s’ – apotekisto ‘chemist’), but another word was borrowed instead: ambasadoro, without 100 Krunoslav Puškar any Esperanto suffix.I nterestingly, one can find many other examples where different stems are used for semantically related concepts:27
armeo ‘army’ – armi ‘to arm’ (cf. armilo ‘arms, a weapon’) bombo ‘bomb’ – bombardi ‘to bomb, to bombard’ civilizacio ‘civilisation’ – civilizi ‘to civilise’ komisii ‘to commission’ – komisiono ‘commission’ konfidi ‘to confide’ – konfidenca ‘confiding’ redakti ‘to edit’ – redaktoro ‘editor’ – redakcio ‘editorial board’28 resurekcio ‘resurrection’ – resurekti ‘to resurrect’ vagi ‘to wander’ – vagabondo ‘vagabond’
More interestingly, in Esperanto one can easily find two or more words made of a different linguistic material for the same concept:
komputero, komputoro, komputilo for ‘computer, PC’ (cf. komputi ‘to compute’) sekretariato, sekretariejo for ‘office’ skulptaĵo, skulpturo for ‘sculpture’ (cf. skulpti ‘to sculp’) spontana, spontanea for ‘spontaneous’ vipero, vipuro for ‘zool. Vipera berus, viper’
These numerous examples clearly show Esperanto’s violation of the principles of both logic and economy, since they are neither derived logically nor do they in any way economise Esperanto’s vocabulary.29 Here, Zamenhof obviously employed his principle of richness which, according to the 15th rule of Esperanto, allows borrowing of international stems, but to the detriment of its basic vocabulary and inherent word- building possibilities, as it will be discussed later on.
27 there are many other common examples: apendico – apendicito, direkti – direktoro – direkcio – direktorio, evolui – evolucio, inspekti – inspektoro, organizi – organizacio – organizatoro etc. In any event, there are some attempts at making all these forms regular, that is, using the same stem for all parts of speech. However, these non-regular forms are still omnipresent in Esperanto dictionaries. 28 a similar example would be taŭro ‘a bull’ and toreadoro ‘a bull fighter’ where we are confronted with two different stems instead of one for a single semantically related concept. 29 compare von Wahl’s (1930: 24) criticism on original and regular Esperanto words such as redaktisto ‘editor’ and redaktejo ‘editorial office’ standing side by side with new and irregularE spe- ranto words redaktoro and redakcio, respectively. He admits that even though the newer forms are more international in aspect, being exceptions they only make the dictionary and learning of Espe- ranto arbitrary and, therefore, complicated. ‘Wo Esperanto international ist, ist es nicht regelmäßig, und wo es regelmäßig ist, ist es nicht international, sondern groteske Willkür’ (ibid.) Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 101
6.3.5. Inconsistently used affixes
Inconsistencies, according to critics (cf. Francini 1978: 174-175), also abound in affixes.T he first and most criticised affix is certainly the antonymous prefixmal- widely used to denote negative opposites, such as: alta ‘high’ → malalta ‘low’, bona ‘good’ → malbona ‘bad’, juna ‘young’ → maljuna ‘old’ etc. However, even though it is gen- erally very productive and even though one can easily make the opposite concept for almost every lexeme with it, for Leskien (Brugmann and Leskien 1907: 34) this prefix is actually illogical, since its formation rules are highly arbitrary.30 In particular, de Courtenay (1976: 89-90) asks himself why one cannot build antonyms the other way round: ‘high’ from ‘low’, ‘good’ from ‘bad’, ‘young’ from ‘old’ etc. That is, what are the inherent rules behind its usage? The truth is, as critics have observed, this prefix is indeed highly arbitrary and illogical since it is also widely used to form positive opposites, such as malfermi ‘to open’ and malpeza ‘light, not heavy’. Its inconsistency is probably one of the reasons why some loanwords entered the language, such as aperti ‘to open’, basa ‘low’, hu- mida ‘wet’, mava ‘bad’ or olda ‘old’ etc., without the prefix mal-. These loanwords are especially preferred when the prefixed lexeme is far longer than the loanword, cf. malmultekosta and ĉipa for ‘cheap, inexpensive’. However, according to Gledhill (2000: 121), mal- forms are found to be more frequent than their borrowed counterparts, such as: malfermi in contrast to aperti, malseka in contrast to humida, maljuna in contrast to olda etc., which he explains with the fact that they have been integrated better in the language. Also, one can be very creative with these forms by creating nonce words: malinaŭguro ‘closing ceremony’, mallerni ‘to unlearn’, malpesimisma ‘optimistic’ etc. (cf. Piron 1989a: 138-139). This all goes on to show that due to its arbitrariness, the mal- prefix is generally quite preferred.A s Janton (1993: 64) concludes, ‘[o]f all the derivational prefixes used, the prefix mal- is the most original and economical, since it is used to form all opposites (...)’. Also, there is certain inconsistency as far as suffixes are concerned. For example, the endings used for country names, the official suffix -uj- and the unofficial suffix -i-,31 are constantly applied in most concepts (cf. Kroatujo or Kroatio for ‘Croatia’), however, they are avoided for mostly unexplainable reasons in the following examples: Brazilo, Israelo, Kanado, Nov-Zelando, Peruo, Sudano, Usono etc.32 In short, country names
30 the most commonly criticised example is the dichotomy dekstra ‘right’ – maldekstra ‘left’, where the lexeme for left is made from the lexeme for right. Critics ask themselves: what were the reasons behind such a decision? Also, it is unclear why other dichotomies, such as norda ‘north’ – suda ‘south’, do not employ the antonymy prefix for opposite concepts, when it would actually be cognitally recommendable to do so. 31 the official suffixuj- - was originally used to denote country names, but due to its multiple meanings it has almost lost its place to the more and more popular unofficial suffixi- - . 32 see the Academy’s official list of country names which are only recommendations: http:// www.akademio-de-esperanto.org/oficialaj_informoj/oficialaj_informoj_11_2009.html. 102 Krunoslav Puškar made with one of those two suffixes are usually called gentobazaj nomoj (people-based names) because they are formed on the basis of the name of the people. For instance:
Francoj ‘the French’ → Francio or Francujo ‘France’ Germanoj ‘the Germans’ → Germanio or Germanujo ‘Germany’
On the other hand, country names made without any special suffix are calledlan - dobazaj nomoj (land-based names) and they make up the majority of country names.33 This arbitrary division existed since early Esperanto and it was employed to distinguish country names which can form a lexeme for their members with the -an- suffix from those which cannot. As a result, people-based country names do not make use of this suffix (cf.Franco ‘French’, Kroato ‘Croatian’, Polo ‘Polish’ etc.), whereas land-based country names do (cf. Brazilano ‘Brazilian’, Kanadano ‘Canadian’, Usonano ‘Ameri- can’ etc.). The fact is that one has to be acquainted with members of both groups in order to know if this suffix is to be used or not. However, critics ask themselves how it is possible to have two ways of building country names in Esperanto instead of one, which would be more economical. According to the Academy of Esperanto’s decision from 2009, every country name is only a recom- mendation and is generally valid only if all or the majority of speakers agree with its usage.34 In case of two or more forms for a country name, one should be more inclined to the international form.35 In other words, there are, for instance, two names for Korea at the moment: Koreujo/Koreio (people-based name) and Koreo (a land-based name), but it is actually up to speakers themselves which form they are going to prefer. Another criticised suffix is the suffix -il- which is normally used to form nouns (mostly) from verbs to denote an instrument. For instance, the suffix is added to the verb ŝlosi ‘to lock’ to make the noun ŝlosilo ‘key’. However, even though highly transpar- ent, it is not consistently used to denote every instrument, probably due to too general a notion this suffix carries: it is present in aviadilo ‘aeroplane’ but not in aŭto ‘car’, in kombilo ‘comb’ but not in broso ‘brush’, in sintezilo ‘synthesizer’ but not in gitaro ‘guitar’, in tranĉilo ‘knife’ but not in kulero ‘spoon’ etc. For more on this suffix, see section 6.4.4. of this paper. The last criticised suffix is the suffix -ec- expressing an abstract quality or state which is very often confused with the suffix -o- mostly denoting concrete notions,36 as in the following example:
33 it is a known fact that Zamenhof differentiated these two groups of country names due to their belonging to the Old World (people-based names) and the New World (land-based names). Although his classification is useful and true in the majority of cases, there are many exceptions to the rule. 34 see: http://www.akademio-de-esperanto.org/decidoj/landnomoj/listo_de_rekomendataj_ landnomoj/index.html. 35 due to this fact, there are some speculations that both the suffix -i- and -uj- would fall out of usage since international forms are actually preferred. Since all forms are only recommendations, the actual usage will show if the suffixes will be retained. 36 there are many other affixes which carry a similar meaning (such as the suffix -aĉ- in hundaĉo ‘cur’ denoting a defect in quality or condition and the prefix fi- as in fivirino ‘slut’ denot- Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 103
homo – homeco: La homo de pasinteco. ‘The human of the past’ / La homeco de pasinteco. ‘The humanity of the past’
As it can be seen, these suffixes are generally not interchangeable without a change in meaning. However, they can sometimes be translated similarly in native tongues, which often accounts for the common misconceptions behind the usage of these suf- fixes:
belo – beleco: La belo / beleco en ŝiaj okuloj. ‘The beauty in her eyes.’ ruĝo – ruĝeco: La ruĝo / ruĝeco en ŝia vango. ‘The red/redness on her cheek.’
For that reason, the criticism of the suffix -ec- is unfounded, even though under- standable. However, the following criticism is not understandable (cf. Francini 1978: 179-180). In particular, Esperanto is criticised for the extensive usage of quasiaffixes with no official status, such as -ion- (as in leciono ‘lesson’), -ment- (as in parlamento ‘parliament’), -or- (as in aŭtoro ‘author’), and -ura- (as in natura ‘natural’) etc. As it can be seen, even though widespread, they are no suffixes whatsoever: they actually play the role of word endings in Esperanto and, therefore, cannot be used in the word building process.37 All in all, we can say that the above mentioned suffixes do not employ the prin- ciple of logic and precision, but they do add up to the flexibility and richness of the language.
6.4. The semantic level 6.4.1. Etymons in various forms
This leads us to the criticism that Esperanto makes a non-uniform use of etymons, that is, etymologically related lexemes in various forms. Some of the examples would be the following:
ĉambro ‘room’ and kamero ‘camera’; kun ‘with’ and kom- as in kompari ‘to compare’; lango ‘tongue (organ)’ and lingvo ‘language’; skribi ‘to write’ and manuskripto ‘manuscript’. ing a defect in morality) and which are, therefore, confusing to a beginner in Esperanto. However, once when Esperanto speakers become proficient in the language, they also become cognizant of the semantic nuances of certain affixes. 37 they also cannot be used autonomously to stand for concrete words as official Esperanto affixes do, e.g. -ec in eco meaning ‘quality (of something)’. 104 Krunoslav Puškar
According to critics, Zamenhof should have used these etymons in a more uni- form way and not employ multiple forms. However, etymons are frequent in every language and, therefore, unavoidable. If Zamenhof had tried to dissect the words at his disposal and look for possible etymons, he would not have published his language project so soon if ever.38 What is more, a lay person does not even perceive these forms as related etymons. Therefore, this criticism seems to be a bit far-fetched, as well as in the previous example. Here, Zamenhof clearly adhered to his principle of richness in the language.
6.4.2. Euro-centric vocabulary
Although Esperanto’s grammar is basically not Euro-centric, its vocabulary is. As Janton (1994) suggested, the origin of Esperanto’s vocabulary is divided as follows: Romance (including Latin) comprises 80%39, Germanic 10%, Greek 5%, and Slavic 5%40, making it a convincingly Euro-centric language. For that reason, critics complain of its lack of internationality and an arbitrarily drawn word list (cf. Francini 1978: 176-179; Puškar 2015: 328-329). As far as the first criticism dealing with Esperanto’s lack of internationality is concerned, it has to be pointed out that Esperanto actually is international in character since it is composed of languages which are largely spoken internationally, that is, it employs roots that are international in character to a great extent (Latin, French, Eng- lish etc.). Of course, many other internationally spoken languages should have been included in Esperanto, but this would be impossible to achieve. There would always be some language missing and the other claimed overrepresented, which is known for being a common problem of a posteriori planned languages. The same would apply to the second criticism dealing with the chosen word list, it is impossible to equally represent words from all included languages. In order to do so, one would have to devise a certain quota system regulating the right number of words from every language, but this is not how language planning works. The words
38 even if he had managed to give a similar outlook for various etymons, he would have been left with many homonyms, which is something he largely avoided. 39 it is interesting to note that earlier researches determined a larger extent of Romance lexicon, c. 90% (cf. Corsetti et al. 1980). Whatever the real percentage, as Blanke (2009: 253) put it, an ‘overwhelming Romance element’ in the planned languages of the twentieth century is actu- ally a reference to the historical influence ofL atin. However, it is also a probable indication of what Zamenhof actually wanted his language to sound like. 40 in an earlier analysis by Janton (1993: 51), 75% Romance, 20% Germanic, and 5% other mostly European lexicon was determined. However, as Blanke (2009: 253) concluded, the per- centage of lexical roots depends primarily on the very nature and quantity of the text (everyday language, literary language, technical language), but also, probably, on its source. In particular, the speaker’s original language and the word he chooses to use. Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 105
Zamenhof chose for the foundation of his language were indeed largely arbitrarly, but they were also chosen according to some principle, mostly to avoid homophony or polysemy, or to increase the internationality of the language (as it will be shown in the following sections). At any rate, as Jespersen (1960: 747) concluded, ‘internationality ought not to be measured by the number of languages in which the word occurs, but by the number of people who through their native language are acquainted with it.’ For that reason, Esperanto is indeed a Euro-centric language, but owing to the fact that it comprises a well-known lexical stock, it is also an international language in its own right. Here, Zamenhof again employed his principle of language richness.
6.4.3. Importation of new Stems – profusion of synonyms and loanwords
The first textbook of Esperanto, Unua libro, published in 1887, contained some 900 basic roots optimal to hold a conversation in the language. Approximately 115 years later, La Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto (The New PIV) was pub- lished, a 2002 edition of the well-known monolingual Esperanto-Esperanto dictionary, consisting of 16,780 words (roots) and 46,890 lexical units, clearly showing how the language has lexically developed over time. Esperanto’s lexical development was, of course, necessary since the language needed to incorporate new civilisational concepts, especially in view of various technical terms, but it also enriched its literary language to vary expression, making extensive use of borrowing processes. This left Esperanto with three different lexical systems: basic roots, compounds, and borrowed words (commonly known as neologisms).41 Even though Esperanto is encouraged to borrow ‘international words’, according to its 15th rule, many critics (cf. Francini 1978: 181-182; Puškar 2015: 329) and many Esperantists as well disagree with this fact, expecting from the language speakers to use and make words according to the inherent morphological possibilities of the language (e.g. compounds) and refrain from unnecessary loanwords (cf. Piron 1989b).42 However, is borrowing really unnecessary? Can Esperanto really rely solely on its morphological possibilities? Are compounds made from basic Esperanto word stock really as transparent as single-root loanwords? History has shown that many compounds (e.g. malsanulejo and vagonaro) were widely used at the beginning, but gradually lost their frequency of usage to the morphological simplicity of their borrowed counterparts (hospitalo and trajno, respectively):
41 neologisms represent something different in general linguistics, but in esperantology and Esperanto discourse the term neologismo is often used to denote a loanword, that is, not a basic Esperanto word. 42 according to René de Saussure, one should resort to the so-called ‘law of sufficiency’ which takes into consideration and makes use of only original language material, which is more than sufficient in the word building process. 106 Krunoslav Puškar
mal-san-ul-ej-o ‘negative-healthy-characteristic-room-noun’ → ‘hospital’ hospital-o ‘hospital-noun’ → ‘hospital’ vagon-ar-o ‘railroad car-a collective group-noun’ → ‘train’ trajn-o ‘train-noun’ → ‘train’
As Gledhill (2000: 120) finds in his corpus analysis, loanwords are generally more widespread than their original compound forms, which he puts down to the complexity of the compound forms in comparison to loanwords (e.g. profundaĵo in opposition to abismo meaning ‘abyss’) and a difficulty for speakers to interpret them correctly, even though this cannot be ascertained for all lexemes. In particular, some compounds tend to be more transparent and, therefore, more widely used than their borrowed counter- part (e.g. supreniri in comparison to ascendi meaning ‘to ascend’). It seems that both compounds and loanwords serve their role in the language, the one group being more popular than the other at times, mostly depending on speaker’s preferences.43 However, whereas compounds encourage creativity in language through its logic, loanwords expand the vocabulary. As Zamenhof (2001[1903]: 24-25) concludes in his Lingvaj respondoj, the ‘pure’ Esperanto forms are not better than the ‘borrowed’ forms. What is more, loanwords are even more natural and they should not be avoided. According to him, the usage will show which roots will prevail. This certainly adds up to Esperanto’s richness of expression (and Zamenhof’s principle of richness), but it does not economise its vocabulary. In particular, one can tolerate one loanword beside its corresponding compound. However, in some cases this sameness is violated, as it can be seen from the following examples, where even three words for the same concept occur:
‘prison’ – malliberejo, karcero, prizono ‘tape recorder’ – magnetofono, sonbendregistrilo, surbendigilo ‘aeroplane’ – avio, aviadilo, aeroplano
Here, this profusion of synonyms is in no way to be interpreted as lexical enrich- ment, but more likely as a lexical burden.44 Who is to blame? Are lexicographers not doing their job properly? Although variation occurs in every language, it is no wonder it also appears in the complex international community of Esperanto speakers. Complete invariance is virtually non-existent. Therefore, the optimal view would not be to limit variation and discard synonyms (for this is not something descriptivists do), but to have
43 it is interesting to point out here Piron’s (1989b: 94) fear that this duality of expressions could potentially lead to linguistic snobbery among Esperanto speakers. In particular, he feared that the higher classes would be more inclined to use words of Greek origin, such as aŭtodidakte for ‘autodidactic’, whereas the lower classes would use a corresponding word created from a domestic linguistic material – memlerne. 44 in contrast to dictionaries, Esperanto technical terminology has striven for standardisa- tion. According to Wera Blanke (2008: 47), the Terminological Esperanto Center (TEC) is being formed in order to create and ensure a systematic Esperanto technical terminology. Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 107 a dictionary which would also suggest and recommend one lexeme over the other. In particular, some lexemes are already archaic, some are almost limited to the literary or some other field etc. Complete synonymy is also virtually non-existent. It seems that there are two camps inside and outside the Esperanto community: the proponents of schematicity (sĥemismo), who prefer to create new concepts by way of basic vocabulary and in the form of compounds, and the proponents of naturalism (naturalismo), who rather rely on borrowing in order to enrich the vocabulary. The truth is that both strategies, the endogenous (compounds) and exogenous (loanwords) strategy, have their pros and cons, and are in no way mutually exclusive, as some might like them to be. They are more likely complementary. In particular, whereas the exogenous strategy makes the language acquisition for European language learners somewhat easier, the endogenous strategy might facilitate the language learning process for non-Europeans.45 The only thing that should be regulated in Esperanto dictionaries is, again, the number of official synonyms for one concept.A s long as this is not solved, there will always be a heated debate concerning this subject.
6.4.4. Vocabulary imprecision
Another criticism in Esperanto which comes to the fore is the problem of considerable imprecision when it comes to certain vocabulary, mainly with the following two suffixes: -ej- (de Courtenay 1976: 90; Francini 1978: 171) and -il- (Francini 1978: 174). The suffix -ej- denotes a room or a place determined for something. For instace, juĝejo indicates ‘a court (room)’, kuirejo indicates ‘a kitchen’, and vendejo ‘a store’, all of them being more or less transparent in what they represent. However, lexemes such as preĝejo indicating ‘a place where one prays’ and lernejo indicating ‘a place where one studies’ are often confusing for learners of Esperanto since they are semantically too general. In fact, it is actually impossible for them to signify something specific, thus serving as a sort of umbrella term. In particular, even though preĝejo today also indicates ‘a Christian place where one prays’, when one wants to be more specific, one should then use baziliko ‘basilica’, kapelo ‘chapel’, katedralo ‘cathedral’, kirko ‘church’, moskeo ‘mosque’, pagodo ‘pagoda’, sinagogo ‘synagogue’, templo ‘temple’ etc. The same goes for lernejo: one should be more inclined to use gimnazio ‘high school’, instituto ‘institute’, kolegio ‘college’, liceo ‘lyceum’, seminario ‘seminar’ etc. in order to be clear. The suffix -il- denotes an instrument, e.g. pafilo ‘a gun’, sidilo ‘a seat’, skribilo ‘a pen’, and is also criticised due to being too general. As in the above example, one
45 it is actually debatable to what degree Esperanto compounds are easier for non-European Esperanto speakers than loanwords. Since English is today more or less widespread, non-Europeans (e.g. Chinese and Japanese) may find loanwords much easier, e.g.ĉipa in contrast to malmultekosta. This issue should be researched as soon as possible. 108 Krunoslav Puškar must resort to more specific lexemes when one wants to be clear, such as fusilo ‘ri- fle’, kanono ‘cannon’, revolvero ‘revolver’ for ‘a gun’, brakseĝo ‘armchair’, kanapo ‘couch; sofa’, seĝo ‘chair’ for ‘a seat’, and fontoplumo ‘fountain pen’, krajono ‘pencil’, plumo ‘pen’ for ‘a pen’. Instead of using a word with this suffix, one can also make a compound word which will inherently be more specific: e.g. kovrotuko ‘curtain’, presaparato ‘printing machine’, segmaŝino ‘sawing machine’, vendaŭtomato ‘vend- ing machine’ etc. As Blanke (1979: 139) pointed out, various words in Esperanto show a different scale of transparency, such as necesejo ‘a place for necessity, a toilet’ and tranĉilo ‘a knife’, where the suffix -il- seems to be more transparent than the suffix-ej- . However, this is only in this example. As shown above, preĝejo, since it also denotes a Chris- tian place for praying, tends to be more specific than, for example, skribilo, which is somewhat general as an instrument for writing. This does not mean that Esperanto vocabulary is imprecise, it actually means that these suffixes serve, first and foremost, as umbrella terms, but some of them have managed to obtain a higher grade of motiva- tion and transparency in the process, probably owing to their immense frequency of usage. Therefore, these suffixes are of great use at the beginning of Esperanto study, but higher the proficiency, more specific lexemes are incorporated in the language learning process. Even though Zamenhof’s principles of economy, logic, precision etc. are violated here, the principle of richness is nevertheless present.
6.4.5. Slavic and Germanic semantics
When it comes to semantic transparency, a predominant criticism is that the semantic system of Esperanto is too based on Slavic and Germanic semantics. In particular, even though many Esperanto words appear in several Indo-European language families, they do not share the same meanings. This is quite natural. While diligently working on his language, Zamenhof borrowed only one meaning which he considered the most fitting. Perhaps the most common example of a semantic borrowing that Zamenhof incorporated in Esperanto is the word plena meaning ‘full’ as it often occurs in the syntagm plena vortaro meaning a ‘complete dictionary’ (literally ‘full dictionary’), according to the Russian polnyj slovar (полный́ словарь́ ). Here, the question arises as to why in a lexically predominately Romance language one should not be more inclined to the Slavic and Germanic elements which were to a great extent neglected while creating Esperanto. In order to increase the Slavic and Germanic share in his language, Zamenhof also adapted Esperanto’s word-building system to Slavic and Germanic semantics, making the following expressions possible: trinkmono ‘tip, extra money’ (Ger. Trinkgeld), bon- vena ‘welcome’ (Ger. willkommen), gefratoj ‘brothers and sisters’ (Ger. Geschwister), eldoni ‘publish’ (Cro. izdati), prizorgi ‘to see about sb/sth’ (Cro. pobrinuti se), foriri Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 109
‘to leave, depart’ (Cro. otići, Ger. weggehen, fortgehen), elkuri ‘to suddenly run out of a place’ (Cro. istrčati, Ger. herauslaufen), ekami ‘to start loving sb/sth’ (Cro. zavoljeti), alveturi ‘to travel from one place to another by a vehicle’ (Cro. dovesti se, doputovati, Ger. anreisen, ankommen), plifortigi ‘to make sth more stronger’ (Cro. ojačati, Ger. erstarken) etc. Although difficult to acquire for non-Slavic and Germanic speakers, these expressions make use of endogenous word-building, which adds up to the complexity of Esperanto, making it, as Lindstedt (2009: 131) pointed out, ‘an East European contact language with Romance lexifiers and Slavonic and Yiddish substrates.’ However, because of the heavily reliance on Slavic and Germanic semantic systems, Esperanto has been further accused of not showing any semantic autonomy of its own, especially in the field of phraseology. In particular, the following expressions feature prominently in the language: altiri atenton ‘draw attention’, fari demandon ‘to pose a question’, ĵeti rigardon ‘to throw a look’, preni en konsideron ‘to take into consid- eration’, tiri konkludon ‘to draw a conclusion’, ludi ŝlosilan rolon ‘to play a key role’, porti la titolon ‘carry a title’, krokodilaj larmoj ‘bitter tears’, la malvarma milito ‘the Cold War’ etc. However, the mentioned expressions took roots in the language very much due to its internationality and not due to Esperanto’s lack of semantic autonomy. Concerning Esperanto phraseology, Fiedler (2015b: 252-253) distinguished three groups of phraseological units on the basis of their origin: a) loan translations and ad hoc loans from various other languages, such as: mano manon lavas ‘one hand washes the other’ (cf. Latin manus manum lavat), enverŝi oleon en la fajron ‘to add fuel to the fire’, mono ĵetita al la vento ‘money down the drain’, which make up the quantitatively largest group. b) planned phraseological units, mostly made by Zamenhof himself, such as: Ĉio transmara estas ĉarma kaj kara. ‘Everything beyond the ocean/far away is charm- ing and dear’. or Neniu estas profeto en sia urbeto. ‘No one is a prophet in their own town.’ c) and original phraseological units from the Esperato community, such as: esperanto – edzperanto ‘Esperanto – husband-provider/matchmaker’, Ne krokodilu! lit. ‘Don’t be a crocodile! = Don’t speak other languages while around Esperanto speakers! etc. As it can be seen, other languages greatly influenced Esperanto at the semantic level, but owing to its long tradition, many expressions also originated in the Esperanto community, which testifies to its autonomy but also creativity: samideano ‘fellow- idealist’, Esperantujo ‘Esperantoland, a community of Esperanto speakers’, rondo familia ‘family circle’, kabeisto46 ‘someone who leaves the movement’, verda papo ‘green pope, someone who is always preaching about the ideals of Esperanto’ etc. Since it is to a great deal a language movement, language notions such as denaskulo
46 the very notion kabei was created according to the initials of Kazimierz Bein (1872- 1959), a Polish ophthalmologist, and a prominent Esperanto author, translator and activist, who in 1911 without explanation left the Esperanto movement. The fact that this expression has remained in use in the whole Esperanto community testifies to the movement’s sensitiveness to the loss of (prominent) members. 110 Krunoslav Puškar
‘native speaker’, eterna komencanto ‘eternal beginner’, krokodili ‘to speak one’s own language in an Esperanto environmnet’ and aligatori ‘to speak a third language (not one’s own, not Esperanto) in an Esperanto environment’ also abound, clearly indicating Zamenhof’s principle of language richness.
6.4.6. Ambiguities
Owing to the fact that Esperanto is both a morphologically and semantically rich and complex language, it is not surprising that homonymy and polysemy also play a significant role in the language, often giving rise to ambiguities to which critics tend to object (cf. Francini 1978: 184-186). The first group of ambiguities are words that are written or pronounced similarly (homonyms), but usually display a significant difference in meaning: diamant-o ‘diamond’ – di-am-ant-o ‘god lover’, radar-o ‘the radar’ – rad-ar-o ‘a set of tyres’, sent-em-a ‘sensitive’ – sen-tem-a ‘without a subject, topic’, veter-o ‘weather’ – vet-er-o ‘part of a bet’ etc. Of course, as in every language, ambiguities are also difficult to avoid inE speranto and they will always occur. However, since there is always a certain context in every sentence, it is fairly easy to discern what the discourse is actually about. The same goes for international words that mean different things in different languages and which also cause misunderstandings for certain Esperanto speakers, mostly at the basic level. It is a known fact that such kinds of false friends exist in every language and are, thus, also unavoidable in Esperanto:
embarasi ‘to jam, obstruct’ – hontigi ‘to embarrass’ kalumnio ‘slander’ – libelo ‘a dragonfly’ novelo ‘a short story’ – romano ‘a novel’ preciza ‘accurate’ – akurata ‘punctual’ rento ‘dividend income’ – lupago ‘a rent’
In fact, Zamenhof went to great lengths to eliminate such ambiguities from his language that he in turn created some more:
humoro ‘spirit’ – humuro ‘humour’ litero ‘letter, a grapheme’ – letero ‘letter’ nacia ‘national’ – nazia ‘Nazi’ prezidanto ‘president of a society, a club’ – prezidento ‘president of a state’
In particular, by trying to avoid polysemy in his language, Zamenhof also managed to create a profusion of paronyms, or etymologically related lexemes with a difference in meaning. Even though the meaning of a lexeme became then more specified, the memory strain also became greater for those trying to learn these words, making them Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 111 popular Esperanto confusibles. (Compare also the well-known akordi ‘to agree’ vs agordi ‘to tune’, germana ‘German’ vs ĝermana ‘Germanic', trinki ‘to drink’ vs drinki ‘to drink alcoholic beverages’ etc.) What is more, in some instances, Zamenhof even used four-five paronyms in his effort to avoid multiple meanings, as evident in the fol- lowing words: procedo ‘procedure’, proceduro ‘procedure’, proceso ‘trial’, procesio ‘procession’, and procezo ‘process’ or tablo ‘table’, tabelo ‘table of contents’, tabulo ‘(black)board’, and tavolo ‘layer’. Interestingly enough, Zamenhof (2000: 44) criticised Volapük for having many similar and in effect confusing words. Also, in order to avoid coincidental forms of a lexeme and morpheme, here in or- der to avoid congruence with the suffix -et- meaning ‘small’, Zamenhof created many words which show little resemblance to the original word, such as: bankedo ‘banquet’, cigaredo ‘cigarette’, kasedo ‘cassette’, planedo ‘planet’, rakedo ‘rocket’ etc. One could go on with many more examples. However, it is already more than obvious from the examples above that by adhering to his principle of richness and precision, he violated his principles of economy and simplicity, having made the vocabulary of his language more complex than it perhaps ought to have been.
6.5. The Syntactic level 6.5.1. The definite article
Esperanto makes use of two articles: the zero and the definite article. The zero article (1) denotes indefiniteness while in front of a noun, whereas the definite article (2) is used to specify the presence or absence of the known referent in a sentence. For instance,
(1) domo = a/some house (i.e. a house unknown to the speaker or interlocu- tor) (2) la domo = the house (i.e. the house known to the speaker or interlocutor)
Critics (cf. Collinson 1976: 120) usually criticise the usage of only one article in Esperanto – the definite article – because it is generally perceived as superfluous. According to Zamenhof, the role of this mainly invariant article la47 is to serve as a determiner to the noun phrase, denoting persons or things mentioned or somehow implied in a sentence or discourse. By doing so, it facilitates the overall discourse
47 For certain reasons, mostly in Esperanto literature, the article la can be shortened to l’ in front of a noun. It is also possible for the definite article to be shortened in book titles (such as, La batalo de l’vivo, La trezoro de l’oraĵisto, Libro de l’humoraĵo etc.) with the final vowel elided either in front of a vowel or a consonant. For the usage of the definite article, compare the 16th rule of Esperanto. 112 Krunoslav Puškar comprehension. In order to exemplify this, we will enumerate only some of the major usages of the definite article: a) the usage of the definite article can be anaphoric, withla referring to a previously mentioned item: Hieraŭ nekonata persono rabis bankon en Novjorko. La ŝtelisto ŝtelis du milionojn da eŭroj!
‘Yesterday, an unknown person robbed a bank in New York. The thief stole 2 mil- lion euros!’ b) esperanto makes use of the definite article also in a cataphoric sense by referring to something which follows later in the discourse, usually as part of a relative clause (1) or part of a prepositional phrase (2):
(1) Tiu estas la filmo, kiun vi devas spekti. ‘This is the film you have to watch.’ (2) Kiu estas la nomo de la lernejo? ‘What is the name of the school?’ c) the reference of the definite article can also be situational inE speranto. In particular, la often occurs when an entity is known from the situation: either in the immediate situation (1) or in the wider situation (2) for which knowledge of both the speaker or the interlocutor is implied:
(1) Ĉu vi aŭdas la bruon? ‘Do you hear the noise?’ (immediate situation) (2) Ĉu vi ŝatus renkonti la prezidentinon? ‘Would you like to meet the presi- dent?’ (wider situation)
At the end, one should ask oneself if the above mentioned criticism is justifed? Should Esperanto do away with the definite article? When one only reads the above mentioned sentences without the definite article in a sense that is indefinite, one realises that the usage of the definite article inE speranto is actually obligatory. Without it, the interlocutor is faced with dubious sentences and has to ask for clarification.48 For that very reason, it is clear that the definite article is needed in the language.I t also complies with Zamenhof’s principles of logic and precision.
6.5.2. Irregular (in)transitivity
The final criticism, as Kiselman (1995: 24) pointed out, ‘is about a grammatical field where Esperanto seems to be as irregular as many other, natural languages. In particular, it deals with the irregular transitivity and/or intransitivity of some Esperanto
48 a similar structure is to be observed in the Welsh language which makes use of the zero article and three forms of the definite article. Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 113 verbs, which is also sometimes a subject of criticism, even though not to the extent as the previously mentioned language features. What is more, this problem is not even known to the majority of Esperanto speakers, since it concerns on the whole a minority of verbs, many of which speakers encounter only at higher levels of language learning.49 In short, Esperanto differentiates transitive (with an object) from intransitive (with- out an object) verbs. In Esperanto, a transitive lexeme is usually made intransitive by adding the anti-causative suffix -iĝ-. For instance, fini – finiĝi ‘to finish’ and komenci – komenciĝi ‘to begin’. Also, an intransitive lexeme is made transitive by adding the causative suffix -ig-. For instance, ĉesi ‘to stop’ – ĉesigi ‘to make sth stop’ and daŭri ‘to continue’ – daŭrigi ‘to make sth continue’. Apart from the fact that some Esperanto speakers tend to use finigi instead of fini or dauriĝi instead of daŭri, the story here is still more or less logical. What makes the picture more complex, however, are some transitive verbs which can occur either with or without the object (see the example below), such as the following: dolori ‘to hurt’, fumi ‘to smoke’, kuiri ‘to cook’, legi ‘to read’, manĝi ‘to eat’, regi ‘to rule’, respondi ‘to respond’, trinki ‘to drink’, which additionally only complicate the system. Here, both the causative suffix -ig- and the anti-causative suffix -iĝ- rarely or never occur.
Mi fumas tro multe. ‘I smoke too much.’ (intr.) Mi fumas pakon da cigaredoj ĉiutage. ‘I smoke a package of cigarettes every day.’ (tr.)
Another category of verbs are those which can be both transitive and intransitive, regularly with a difference in meaning: bati ‘to beat’, blovi ‘to blow’, cedi ‘to give up’, pasi ‘to pass’ etc.
Mia apetito jam pasis. ‘I have already lost my appetite.’ (intrans.)
There is also a category of verbs which can either appear with the accusative case or with a certain preposition without any change in meaning. These are: helpi (al) ‘to help’, kredi (je) ‘to believe’, ludi (per) ‘to play’, memori (pri) ‘to remember’, odori (je) ‘to smell’, partopreni (en) ‘to participate’, profiti (de/el) ‘to profit’, sekvi (post) ‘to follow’ etc. Here, one must either know the right property of the verb or the right preposition which follows it in order to use it correctly:
Ŝiaj haroj odoris cinamon / je cinamo. ‘Her hair smelt like cinnamon.’
As it can be seen, the category these verbs were allocated is arbitrary to a great extent, but it is hard to agree with the common claim that the certain category of a verb is irregular. The fact that the category of the verb boli (intrans.) ‘to boil’ does not correspond with the category of the same verb in English or another language, does
49 it is interesting to point out that the subject of the irregular (in)transitivity in Esperanto is not even dealt with in more comprehensive Esperanto grammars. 114 Krunoslav Puškar not mean that it is instantly irregular. Although it presents a certain learning load for learners, the verb system of Esperanto shows order. One only has to become aware of its classification with respect to (in)transitivity. Here, one can identifyZ amenhof’s principles of flexibility and richness.
7. Instead of Conclusion
This paper has tried to shed light on the most common linguistic features of Es- peranto which have been criticised since its inception. Relying on the principles of descriptive linguistics, an overview of 16 common criticisms was given according to their corresponding linguistic level of analysis and a concise objective discussion thereof. (Of course, due to the complexity of the topic, one could write 16 more papers, one for every criticised feature at the very least.) In this analysis, as far as linguistic levels are concerned, there was altogether one criticised point at the orthographic level, two criticised points at the phonological level, five at the morphological level, six at the semantic level, and two criticised points at the syntactic level. These criticised Esperanto features were analysed through the prism of six principles of a planned language as formulated by Zamenhof: economy, flexibility, logic, richness, precision, and simplicity. The analysis has shown that one can identify almost all of Zamenhof’s principles behind the criticised points, but also clashes between them. In particular, the principle of richness comes to the fore in points where it actually violates all other principles. To be more precise, Esperanto uses suffixes inconsistently, imports new roots, consists of imprecise (intransparent) vocabulary, where the principle of richness is given more attention than the principles of economy, logic, precision etc. On the basis of those criticised points, this paper has also shown that Esperanto can- not be reformed to the extent critics would like it to be, but it can evolve and is evolving, having become more simplified in some aspects, but also more complex in others.T he Foundation of Esperanto and the 15th rule of grammar give Esperanto a steady basis for its development. As Koutny (2015: 246) concluded, Esperanto has ‘matured into an autonomous linguistic system which continues to develop in an international speech community.’ Due to its unique linguistic features, which have been analysed in this paper, and its unique language community, Esperanto has become a sui generis language. Because of its distinctive outlook, further research should also be more inclined to highlight the difference between linguistic facts and linguistic prejudice. Since Esperanto has a sizable and vital language community, more research should be carried out based on its opinions concerning certain language issues. By doing so, linguistic prejudice behind common criticisms of Esperanto could be reduced. Because, as Francini (1978: 13) would say in his time, ‘it is easier to tear down the Berlin wall than to eliminate prejudices.’50 For
50 in the original: ‘elimini antaŭjuĝojn estas pli malfacile ol faligi la Berlinan muron.’ Common criticism of Esperanto: facts and fallacies 115 that reason, it is the task of both esperantology and interlinguistics to try to scientifically prove or disapprove the prejudices in question. As Blanke (2009: 260) concluded, ‘[t]he present and future position of Esperanto depends on relatively broad scholarly analysis and description of the language’, with which this author wholeheartedly concurs. It is to be hoped that this paper has succeeded in being an incentive for other linguists to also deal with the criticism of Esperanto in the future in a scholarly manner.
Bibliography
Blanke, Detlev 1979: Motivado de la signifo de esperantaj vortoj. In: Detlev Blanke (ed.): Espe- ranto, la internacia lingvo: sciencaj aspektoj. Berlin: Kulturligo de GDR, Centra Laborrondo Esperanto, 135-144. Blanke, Detlev 2009: Causes of the relative success of Esperanto. In: Language Problems and Lan- guage Planning 33(3): 251-266. Blanke, Wera 2008: Esperanto – Terminologie und Terminologiearbeit. New York: Mondial. Brosch, Cyril 2015: Seksa egaligo en la lingvo – laŭfundamente. In: Lingva Kritiko. Studoj kaj notoj pri la Internacia Lingvo. Esperantologio Interreta. http://lingvakritiko.com/2015/01/31/seksa- egaligo-en-la-lingvo-laufundamente/. Brugmann, Karl & Leskien, August 1907: Zur Kritik der künstlichen Weltsprachen. Straßburg: Verlag von Karl J. Trübner. Collinson, W.E. 1976: Esperanto und seine Kritiker. Eine Prüfung einiger idistischer Einwände. In: Reinhard Haupenthal (ed.): Plansprachen. Beiträge zur Interlinguistik. Darmstadt: Wissen- schaftliche Buchgesellschaft, 113-132. Corsetti, R. & La Torre, M. & Vessella, N. 1980: Pliriĉigo de la morfemaro en Internacia Ligvo. In: István Szerdahelyi (ed.): Miscellanea interlinguistica. Budapest: Tankönyvkiadó, 368-379. Courtenay, J. Baudouin de 1976: Zur Kritik der künstlichen Weltsprachen. In: Reinhard Haupenthal (ed.): Plansprachen. Beiträge zur Interlinguistik. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesells- chaft, 59-110. Cramer, Marcos 2014: Esperanto kaj sekso. In: Lingva Kritiko. Studoj kaj notoj pri la Internacia Lingvo. Esperantologio Interreta. http://lingvakritiko.com/2014/10/16/esperanto-kaj-sekso/. Eco, Umberto 1995: The Search for the Perfect Language. Oxford: Blackwell Publishers Ltd. Fiedler, Sabine 2014: Geschlecht im Esperanto. Eine sprachwissenschaftliche Betrachtung zu gender- spezifischen Bezeichnungen in einer Plansprache. In Cyril Brosch and Sabine Fiedler (eds.): Interlinguistik im 21. Jahrhundert. Beiträge der 23. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlin- guistik e.V., 29. November 2013 - 01. Dezember in Berlin. Berlin: Gesellschaft für Interlinguistik e.V. (Interlinguistische Informationen, Beiheft 21), 85-106. Fiedler, Sabine 2015a: Esperanto. Gender in a planned language. In: Marlis Hellinger and Heiko Mot- schenbacher (eds.): Gender Across Languages. Volume 4. Amsterdam: John Benjamins, 97-123. Fiedler, Sabine 2015b: Esperanto phraseology. INDECS 13(2): 250-263. Francini, Walter 1978: Esperanto sen antaŭjuĝoj. Rio de Janeiro-São Paulo: Kultura Kooperativo de Esperantistoj, San-Paŭlo Esperanto-Asocio. Gledhill, Christopher 2000: The Grammar of Esperanto: A Corpus-based Description. München: Lincom Europa. Janton, Pierre 1993: Esperanto: Language, Literature, and Community (ed. by Humphrey Tonkin). Albany: State University of New York Press. 116 Krunoslav Puškar
Janton, Pierre 1994: L’Espéranto. Que sais-je?. Paris: Presses Universitaires de France. Jespersen, Otto 1928: An International Language. London: Allen & Unwin. Jespersen, Otto 1960: Selected Writings of Otto Jespersen. London-Tokyo: George Allen & Unwin, Senjo Publishing Co. Jordan, David K. 1997: Esperanto and Esperantism: Symbols and Motivations in a Movement for Linguistic Equality. In: Humphrey Tonkin (ed.): Esperanto, Interlinguistics, and Planned Lan- guage. Lanham, MD: University Press of America, 39-65. Kalocsay, Kálmán, Waringhien & Gaston 1980: Plena analiza gramatiko de Esperanto. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio. Kiselman, Christer O. 1995: Transitivaj kaj netransitivaj verboj en Esperanto. In: Petr Chrdle (ed.): La Stato kaj Estonteco de la Internacia Lingvo Esperanto. Praha: Kava-Pech, 24-40. Koutny, Ilona 2015: Can complexity be planned? In: INDECS 13(2): 236-249. http://indecs.eu/2015/ indecs_13_2.pdf Lindstedt, Jouko 2009: Esperanto – an East European Contact Language? In: Christian Voß and Al- icja Nagórko (eds.): Die Europäizität der Slawia oder die Slawizität Europas. Ein Beitrag der kultur- und sprachrelativistischen Linguistik (Studies on Language and Culture in Central and Eastern Europe, 2). München – Berlin: Otto Sagner, 125-134. https://helda.helsinki.fi/bitstream/ handle/10138/25664/Lindstedt_2009_Contact.pdf Lins, Ulrich 1988: Die gefährliche Sprache. Die Verfolgung der Esperantisten unter Hitler und Stalin. Gerlingen: Bleicher. Piron, Claude 1989a: A few notes on the evolution of Esperanto. In: Klaus Schubert (ed.): Interlinguistics: aspects of the science of planned languages. Berlin – New York: Mouton de Gruyter, 129-142. Piron, Claude 1989b: La bona lingvo. Vieno: Pro Esperanto. Piron, Claude 1991: Psikologiaj reagoj al esperanto. In: William Auld (red.): Nova Esperanta Kre- stomatio. Rotterdam: Universala Esperanto-asocio, 326-335. Puškar, Krunoslav 2015: Esperanto (s)en perspektivo? Croatian Esperantists on the International Auxiliary Language Esperanto. INDECS 13(2): 322-341. Schubert, Klaus 1989: Interlinguistics – its aims, its achievements, and its place in language science. In: Klaus Schubert (ed.): Interlinguistics: aspects of the science of planned languages. Berlin – New York: Mouton de Gruyter, 7-44. Sherwood, Bruce Arne 1982: Variation in Esperanto. Studies in the Linguistic Sciences 12(1). Skutnabb-Kangas, Tove 1988: Multilingualism and the education of minority children. In: Tove Skutnabb-Kangas & Jim Cummins (eds.): Minority Education: From Shame to Struggle. Avon: Multilingual Matters, 9-44. Trubetzkoy, Nicolai Sergeyevich 1976: Wie soll das Lautsystem einer künstlichen internationalen Hilfssprache beschaffen sein? In: Reinhard Haupenthal (ed.): Plansprachen. Beiträge zur In- terlinguistik. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 198-216. Wahl, Edgar von 1930: Occidental – die Weltsprache. Stuttgart: Franckh‘sche Verlagshandlung. Zamenhof, L. L. 1905: Fundamento de Esperanto. Paris: Hachette et Cie. Zamenhof, L. L. 2000[1903]: Esenco kaj estonteco de la lingvo internacia. Tyresö: Inko. Zamenhof, L. L. 2001[1936]: Lingvaj respondoj. Tyresö: Inko.
Web references http://www.akademio-de-esperanto.org/decidoj/alfabeto_kaj_ortografio.html. http://www.akademio-de-esperanto.org/oficialaj_informoj/oficialaj_informoj_11_2009.html. http://www.akademio-de-esperanto.org/decidoj/landnomoj/listo_de_rekomendataj_landnomoj/index.html. 117
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 117–139
Jo h a n De r ks
Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo?
Abstract (Theory of the grammatical character of roots: point of departure or stum- bling block?). The Universal Dictionary (Universala Vortaro) of Esperanto in its 1905 form and as part of the “netuŝebla Fundamento” (untouchable Foundation) of Esperanto contains only word roots while their meanings are given in the forms of nouns, adjectives, adverbs or verbs from the source languages Russian, German, Polish, French and English. Zamen- hof gave users of the language the freedom to add to these roots the grammatical endings -o, -a, -e or -i and to conclude for themselves from the meanings given in the Fundamento how these words function in sentences. He was not aware of the fact that the meaning of, for example, a nominalized root defined with a verb is often not unambiguously derivable from the definition.T he meaning depended on the manner in which the concept of the root functions semantically and syntactically in the source language. It was necessary to find the rules to specify in what manner Esperanto users should understand these changes in word type from root to word. The first linguist who thought to try to solve this problem was René de Saussure (1915). His theory was analyzed and elaborated by Kalocsay (1931) and Waringhien (1935), with special attention given to word-forming role of the suffixes-ad (for forming abstractions), -aĵ (something concrete), -ec (property of something) and -ig (transitivizing suffix). It was not until 1967 that the Academy of Esperanto (Akademio de Esperanto) authoritatively recognized one version of this theory, namely the Grammatical Character of Roots (GKR: Gramatika Karaktero de Radikoj) which later because of its supposed properties encountered strong opposition from some linguists. However, GKR plays an important role as a guidepost and unifying factor on preventing excessive polysemy, an essential characteristic for an easily learnable auxiliary language and it is useful for Esperanto lexicology. Part of this debate is shown in sections 1. and 2. Unfortunately an authoritative overview of the debate and forum is lacking although it is to be expected that the Academy of Esperanto would provide this. The debate continues, because in no language is there complete specifi- cation of meaning by means of affixes or other morphemes and the evolution of Esperanto has been strongly influenced by the majorE uropean languages. The ideal of the sufficiently complete specification of meaning is presented by Functional Discourse Grammar (FDG: Funkcia Diskurs-Gramatiko) in section 3. In section 4 the author summarizes and comments on criticism of GKR and concludes that they are not sufficiently strong to overthrow the theory. But a more useful verbalization is needed, one in which the assignment of any special grammatical nature of affixes would be superfluous. 118 Johan Derks
Resumo. La Universala Vortaro, en sia formo el 1905, parto de la “netuŝebla” Fundamento de la lingvo Esperanto, enhavas nur vortradikojn, dum iliaj signifoj estas donitaj en formo de substantivo, adjektivo, adverbo aŭ verbo el la fontolingvoj rusa, germana, pola, franca kaj angla. Zamenhof donis al esperantistoj liberecon aldoni al tiuj radikoj gramatikan finaĵon -o, -a, -e aŭ -i kaj mem konkludi el la signifo donita en la Fundamento, kiel tiuj vortoj funkcias en frazo. Li ne konsciis, ke la signifo de ekzemple substantivigita radiko kun verba difino ofte ne estas unusence derivebla el la difino.T iu signifo ja dependas de la maniero en kiu la koncepto de la radiko funkcias semantike kaj sintakse en la fontolingvo. Necesis tial eltrovi regulojn por specifi en kiu maniero esperantistoj komprenu tiujn transspecigojn de radiko al vorto. La unua lingvisto, kiu pensis solvinti tiun problemon estis René de Saussure (1915). Lian teorion interpretis kaj ellaboris Kalocsay (1931) kaj Waringhien (1935), kun speciala at- ento al la vortkreada rolo de la sufiksoj -ad (por formi abstraktaĵon), -aĵ (konkretaĵo), -ec (propraĵo) kaj ‑ig (transitivigo). Nur en 1967 la Akademio de Esperanto aŭtoritate konfirmis varianton de tiu teorio (GKR: Gramatika Karaktero de Radikoj), kiu poste pro sia supozata kategorieco renkontis fortan kontraŭstaron ĉe kelkaj lingvistoj. Tamen GKR ludas gravan rolon en la orientado, eĉ unuecigo de opinioj pri prevento de troa polisemio, esenca eco por facile lernebla helplingvo, kaj taŭga Esperanta leksikologio. Parton de la debato montras la ĉapitroj 1. kaj 2. Bedaŭrinde aŭtoritata superrigardo de la debato kaj forumo mankas, kvankam oni atendus, ke la Akademio de Esperanto provizus en tio. La debato daŭras, jam pro tio, ke en neniu lingvo ekzistas kompleta signifospecifigo, pere de afiksoj aŭ aliaj morfemoj kaj la pragmatikan evoluon deE speranto forte influas la grandaj eŭropaj lingvoj. La idealon de sufiĉe kompleta signifospecifigo prezentas la FunkciaD iskurs- Gramatiko (FDG, ĉapitro 3). En ĉapitro 4 la aŭtoro resumas kaj komentas kritikojn al GKR kaj konkludas, ke ili ne estas sufiĉe fortaj por renversi la teorion.S ed pli taŭga vortumado estas dezirinda, en kiu la asignado de speciala gramatika karaktero al afiksoj estas superflua.
Mallongigoj
AdE akademio de Esperanto. http//www.akademio-de-esperanto.org/ BRO baza Radikaro Oficiala, 1974.V idu aktoj/aktoj2/bro.html#notofoso sub AdE FDG Funkcia Diskurs-Gramatiko GKR (Teorio de la) Gramatika Karaktero de la Radikoj ISU internacia Somera Universitato (nuntempe Internacia Kongresa Universitato) JD johan Derks, aŭtoro de ĉi tiu laboraĵo origine ĉe Interlingvistikaj Studoj, UAM, Poznan LSF Lingvo Stilo Formo. Vidu Kalocsay 1931 lr lingvaj Respondoj de Zamenhof 1913 NPIV Nova Plena Ilustrita Vortaro. Vidu Duc Goninaz 2002 OA oficialaA ldono (al la Universala Vortaro) PAG Plena Analiza Gramatiko. Vidu Kalocsay & Waringhien 1985 PIV Plena Ilustrita Vortaro. vortaro.net PMEG Plena Manlibro de la Gramatiko de Esperanto. Vidu Wennergren en bibliografio TTT tut-Tera Teksaĵo UV Universala Vortaro. Vidu fundamento/universala_vortaro.html sub AdE Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 119
1. Komparoj pri vortfarado inter Kirilo Brosch kaj GKR a. Ĉu la verba karaktero de radiko kun -o estas derivebla de ĝia signifo?
Deproksima legado de ĉefaj partoj de GKR laŭ Kalocsay1 kondukis min al jena resumo en tabelo 1:
Tabelo 1: Gramatika Karaktero de la Radikoj laŭ Lingvo Stilo Formo de K. Kalocsay
Se la finaĵo ‑o sufikso finaĵo -a sufikso finaĵo -i sufikso gramatika donas -aĵo donas donas -eco donas donas –ado karaktero esprimon esprimon esprimon esprimon1 esprimon donas de la esprimon3 radiko estas substantiva, pleonasman manĝaĵo el de sama de samk- de agi de agado de objekto organika kvalito aŭ valiteco/ per la per aŭ aŭ koncepto materialo aparteno samapar- objekto aŭ kiel la aŭ aĵo de la kiel al la teneco kiel koncepto objekto aŭ objekto objekto aŭ la objekto aŭ agi kiel koncepto koncepto aŭ kon- ĝi cepto adjektiva, de sensebla pleonas- de kvalito de agi en de daŭra kvalito aŭ manifestiĝo man de la kvalita kvalito aŭ abstraktaĵo2 de la kvalito aŭ maniero abstraktaĵo kvalito aŭ rilato, ekz. aŭ havi la rilato aparteneco kvaliton verba, de (okaza) konkreta de sama kvaliteco pleonasman de (daŭra) ago aŭ manifestiĝo kvalito karakteri- de ago aŭ ago aŭ stato de la ago kiel aŭ zita per la stato stato karakter- ago3 izita per la ago
1 la priskriboj de la esprimado per la sufiksoj -eco kaj -ado estas troveblaj sur paĝoj 19-20 kaj 27-28. 2 vidu Kalocsay p. 9-10 kaj 20. 3 kalocsay donas kiel nuran ekzemplon: fiksi fikso kvalito de (farita) fikso.
1 Laŭ Kalocsay mem temas pri „la vortteorio de Saussure, kompletigita de Eugen Wüster”. Vidu Kalocsay 1931: 8, por la parto, kiun mi resumas en la tabelo 1 mi uzis precipe paĝojn: 21, 28, 31-32. 120 Johan Derks
Cyril Brosch donas jenan koncizan vortumon de GKR en sia diplomlaboraĵo (2008: 28):
Ĉe unu klaso (ni nomu ĝin I) substantivo, kiu esprimas adon, nepre finiĝas je -ado, dum substantivo kun eca signifo finiĝas je -eco; en alia klaso (II) ada substantivo havas la saman formon, dum la eca finiĝas simple je-o ; fine ĉe tria klaso (III2) la ada substantivo havas simplan -o, dum la eca denove havas nemalhaveblan finiĝon-eco .
Mi komprenas el tio: Brosch ne eliras de la gramatika karaktero en vortaro, sed de nekontrolebla “signifa” karaktero. Tio malfermas la pordon al debatoj kaj al akompana necerteco pri la signifoj de multaj simplaj (= unuradikaj plus kategoria finaĵo) vortoj. Ekzemple: . Ĉu konfuzo esprimas adon? Oni povus ekkompreni ĝin kiel vorton kun substantiva radika karaktero anstataŭ kun verba karaktero. Kio tiam okazos kun la signifo de konfuzi? Ĉu oni ŝanĝos ĝin al esti en stato de konfuzo? En tiu okazo konfuzigi certe promociiĝos de ofte erare uzata vorto al kutima vorto. . La radiko propon’ havas en UV verban difinon kaj do propono signifas “la ago proponi ion”. Fakte propono alprenis ankaŭ la signifon de proponaĵo, pravigeblan laŭ la Principo de Neceso kaj Sufiĉo (Saussure 1915: 12), sed pro ofta uzado espe- rantistoj rigardas ĝin substantiv-radika. Tiu nova signifo de propono konfliktas kun la vortumo de Brosch, ke ada substantivo (kies radiko havas verban karakteron) havas simplan -o. Ekzistas principe du reagoj al ebla necerteco: postuli obeon al GKR surbaze de la Fundamenta gramatika finaĵo aŭ ŝanĝi en la vortaro la gramatikan finaĵon de kelkaj vortoj. La lasta solvo estas ne-oficiala kaj do malfacile ĝenerale aplikebla.E ĉ tiam en nur kelkaj okazoj, ekz. propon/i propon/o, sed ne kun konfuz/i konfuz/o, ĉar sinonimeco inter konfuzi laŭ UV kaj konfuzigi kiel derivaĵo de konfuzo, estas neakceptebla.3
b. Ĉu aldono de -eco al radiko kun adjektiva karaktero estas pleonasma?
Pri la karakterizo de la dua klaso Brosch skribas: “la eca (substantivo) finiĝas simple je -o”. Denove la problemo estas pri la signifo, nun de eca substantivo. Ĉu grando havas ecan signifon kaj grandeco estas sinonimo? Ĉu anstataŭ beleco oni uzu ‘simple’ belo?
2 la klasoj I, II kaj III respondas kun vortoj, kies radiko havas respektive substantivan, ad- jektivan kaj verban karakteron. 3 la procedo estas imagebla por ne-fundamentaj vortoj, sed ne-verŝajna, pro statuta kaj pro- cedura blokadoj de la AdE. Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 121
Ĉu la semantikaj trajtoj4 ekzemple de grando en jenaj du trovitaj frazoj estas la samaj:
La Jukatana duoninsulo havas grandon (an: size) pli ol 160 kilometroj en diametro kaj Ĉiu egalaĵo enhavas almenaŭ unu nekonatan grandon (an: quantity)?
Serĉo per Corpuseye5 donas 41 okazojn de grandon, el kiuj tri aŭ kvar havas ab- straktan signifon6, dum en la aliaj 38 oni trovas la signifon de grandonombro. Saman rezulton donis alton en la signifoj de abstraktaĵo (4/5 okazoj7) kaj de altonombro8 (37/38). Tiurilate tre interesa estas diskuto en [email protected] el 1992, kie Don Harlow, post skizo de la problemo9 donas praktikan konsilon: “Rimarku, ke “virginity” ne havas la saman signifon en la du anglalingvaj esprimoj: en la unua ĝi estas abstrakta kvalito; en la dua ĝi estas difinita trajto de io aŭ iu. Fakte, mi uzas la -EC-formon de tiaj vortoj, kiam oni povas sekvigi ĝin per DE-esprimo, kaj la simplan O-formon, kiam tio ne eblas”. Unuflanke oni havas la opinion de sinonimeco, tenata laŭ la plimulto de trovlokoj tra Corpuseye, aliflanke striktan aplikon de laK aloĉaja preskribo10, el kiu mi komprenas belecon, grandecon kiel abstraktaĵon, triaflanke la opinion deD on Harlow, ke grando estas abstrakta eco, dum grandeco estas mezurebla.. Simila, sed ne identa kun la opinio de Harlow estas la priskribo de Bertilo Wen- nergren en PMEG11 kaj paragrafo de Wim Jansen (2013), kie tiu serĉas “specifan instrumenton por krei Abstraktaĵon”:
4 brosch, 28: Ĉiu radiko… havas aron da semantikaj trajtoj. 5 tekstaro de Eventoj, Monato kaj Wikipedio 2010. Vidu http://corp.hum.sdu.dk/cqp.eo.html 6 modifi, enhavi (egalaĵo, enhavanta almenaŭ unu nekonatan grandon), nomi grandon. Unu duba kazo. 7 difini (2x), mezuri, priatenti alton. 8 atingi (20x), havi (11x), ĵeti (en alton), montri, postuli, superi, taksi (2x). Unu duba kazo. 9 „Virgo” estas vorto kun signifo paralela kun tiu de „ruĝo” aŭ „bluo”, aliaj vortoj, kiuj devenas de radikoj adjektivecaj. „La ondlongo de ruĝo estas pli granda ol tiu de bluo.” Ken Miner aldonas: se radiko estas esence nominativeca, kiel tiuj de „viro” aŭ „estro”, anstataŭ adjektiveca, kiel tiuj de „virga” aŭ „ruĝa”, la situacio aliiĝas. Tiam la sufikso-eco certe ne implikas „de iu” sed referencas tute abstraktan kvaliton: la ruĝeco (*ruĝo) de ŝia peruko... (kaj) ruĝo (*la ruĝeco) estas bela koloro kontraŭ: la vireco (*viro) de lia poezio... (kaj) la vireco (*viro) estas respektinda kvalito. 10 Lingvo Stilo Formo, 9-10 kaj 20: Beleco estas belo eco, do belo, kiel eco. 11 oni trovas sub Sufiksoj/EC/Mezuroj: Kelkaj simplaj O-vortoj montras ian mezuron kiel neŭtralan ideon. Se oni aldonas EC al tia vorto, temas pri multeco (multe-eco, JD) de mezuro: o Ni mezuris la longon de ĝiaj kruroj, kaj trovis, ke ili estas tre mallongaj. o La longeco de ĝiaj kruroj tre surprizis nin. (La kruroj estis surprize longaj.) o La rapido de la aŭto estis nur 20 kilometroj en horo. (JD: Harlow skribus rapideco.) o La aviadilo pasis kun fulma rapideco. 122 Johan Derks
... Sed mankas al ni forme rekonebla sufikso por derivi mensaĵon aŭ abstraktaĵon el bon-. Sekvante PAG kaj NPIV, ni povas dedukti tiun rolon el la rekta substantivigo, t.e. el la manko de videbla sufikso aŭ ĉeesto de nula sufikso. Tiel bon·0-, kiu substantiviĝas kiel bon‑0-o = bono, proponas sin por esprimi la Abstraktaĵon. Komplikaĵo estas ke (tro) rigora apliko de la Principoj de Neceso kaj Sufiĉo povas rezultigi vortigojn kiel bono, per kiu la aŭtoro ne celas la Abstraktaĵon, sed elipse, ŝparante sufikson, ekzemple la konkretan bonaĵon aŭ ies karakter- ize atribueblan bonecon.
Tiu alineo de Jansen povus klarigi la troan uzadon de grando ol grandeco aŭ de alto ol alteco, kiam temas pri takso aŭ mezuro de tiuj kvalitoj, konstateblan tra Cor- puseye.
c. La vortefiko de -igi ĉe Brosch kaj Kalocsay
Brosch rimarkigas (sub 4.1.3 La t.n. vortefikaj reguloj): igi ne adjektivigas sian flankelementon, sed predikatigas ĝin, kio ĉe substantivoj kaj adjektivoj esprimiĝas per predikativo. GKR, kiel vortigita de Kalocsay, ne kontraŭas tion, sed preskribas absolute kaj severe:
La verba flankelemento estas antaŭ ili (antaŭ la sufiksoj igi kaj iĝi, viduLS F: 25, JD) ĉiam adjektiva predikata atributo. (Starigi = igi stara) … la a-finaĵo ĉiam substantivigas la antaŭan flank-elementon, stara do propre estas staro-a: ………..preskaŭ staranta.
Tamen Zamenhof (LR 13: pri la sufikso -ig kun verbaj radikoj) klare, alie ol Ka- locsay, jam 24 jarojn pli frue eksplikis:
Oni ofte demandadis sin, ĉu kun la verbaj radikoj “igi” signifas “igi -anta” aŭ “igi -ata”. Sed la demando per si mem estas ne ĝusta, ĉar “igi” kun verbo
Ŝajne Raymond Gérard (http://remush.be/tezauro/kapvortoj.html) defendas la saman star- punkton, sed distingas malpli klare kaj malpli severe: o profundo 1. Dimensio de io mezurita laŭ la malproksimeco for de la supraĵo aŭ aperturo o profundeco Eco de io profunda o grando Io, kio povas esti pli-malpli granda, kaj estas ĝenerale prezentata per nombro- grandeco Eco de tio, kio estas granda; relativa amplekso Reta Vortaro faras la saman distingon kiel Jansen inter abstraktaĵo, esprimebla per rekta sub- stantivigo, kaj sufiksado per ec- , se temas pri kvalito de iu aŭ io. Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 123
signifas nek “igi -anta”, nek “igi ‑ata”, sed nur “igi -i”, sekve ĝi povas tre bone esti uzata en ambaŭ sencoj (aktiva kaj pasiva).
Diferenco inter Brosch kaj Kalocsay & Waringhien estas la ekspliko de la rekta vortefiko.L aŭ PAG (416): la sporadaj objekto-verbaj kunmetoj ne estas simple identaj kun la grupo verbo + agobjekto. Kio do estas la diferenco inter leterskribi kaj skribi leteron? En la lasta kazo la letero havas propran individuan ekziston ... estas io konkreta .... Male estas ĉe la flankelementa agobjekto .... do ĉi tiu etendiĝas en ian ĝeneralecon ... li okupiĝis per skribo de leteroj ktp. Brosch (13) priskribas la karakteron de kunmetaĵoj en la hindeŭropaj lingvoj kaj konkludas kun Ortner/Ortner, ke la flankelemento referencas al la ĝenerala speco, ne al unuopa ekzemplero. Li malaprobas la analizojn en PAG de formaĵoj kiel transformitaj sintagmoj kaj konkludas (30): ĉe ili (fiŝkapti kaj leterskribi, JD) temas simple pri precizigaj, do determinaj kunmetaĵoj (leterskribi = skribi el la vidpunkto letero), kie la FE havas ĝeneralspecan signifon …. kaj alie ol kapti fiŝon kaj skribi leteron la rezultaj vortoj estas netelikaj kaj netransitivaj.
2. Poruloj kaj kontraŭuloj de GKR
Mi trovis sekvajn aŭtorojn-lingvistojn konsiderataj kiel malaprobaj je GKR: Michel Duc Goninaz (2009), István Szerdahelyi (1976), Wim Jansen (2013), Jouko Lindstedt (1983), François Lo Jacomo (1981), Ilona Koutny (2003), Janton (1987). Kiom mi povis atingi iliajn tekstojn, tiom mi trovis, ke ofte la kritikoj estas teoriaj, ne ellaboritaj kaj koncernas nur kelkajn aspektojn de GKR, ekzemple terminologiajn, sen provisigno “savi” la esencon de GKR, reviziante ĝin. Kompreneble estas ankaŭ multaj subtenantoj ekster tiuj, kiuj iam proponis kaj el- laboris ĝin: Isbrücker, Bertilo Wennergren12, Kirilo Brosch, Ken Miner13, Marc Bavant k.a.. Mi timemas, ke en la lingvika debato oni estas malhelpata pro la enkonduko de lingvikaj konstruoj14, t.e. konceptoj, kiuj ne havas fundon en la reala mondo. “Gramatika
12 rigardu sub La graveco de la radikosignifo en Vortfarado/Vortfaraj principoj/Vortelemen- toj kaj signifoj de PMEG 13 Mi ne certas ĉu li gardas principe la teorion (http://sunflower.com/~miner/STUDOJ_pac- kage/studoj.html) aŭ malaprobas ĝin (Vortbazita Teorio: Ĉu struktura aŭ transforma kaj Noto pri la neceso de signifaj ĝeneraligoj en lingvakritiko.com). 14 ekzemple la pleonasmeco de -o malantaŭ radikoj kun substantiva karaktero estas tia kon- struo. Kvankam ties signifo estas dubinda, ĝi akiras iun “filologian” substancon kaj la termino “ple- onasma” estis heredata de unu lingvisto al alia. 124 Johan Derks karaktero” estas abstraktaĵo. Se ĝi ne estas kontrolebla, oni enkonduku alian pli bone kontroleblan ideon. Neniu asertas, kiom mi scias, ke la gramatikaj karakteroj, fiksitaj de Zamenhof en la Universala Vortaro estas la plej bone elektitaj. Kiel ŝanĝi ilin estas lingvojura problemo, pro la netuŝeblo de la Fundamento, sed eble vivi sub reĝimo de netuŝebla UV kaj malfacile tuŝeblaj oficialigitaj vortoj estas pli bone ol krei kolektaĵon de primaraj vortiĝoj de elementaj diskursagoj (laŭ Szerdahelyi) kaj difini ilin karakteri- zantan valentaron (laŭ B. Wacha). Ĉar en kiu maniero tia eble aŭ ne plibonigita teorio devos esti tradukita al la didaktika nivelo?
3. Funkcia Diskurs-Gramatiko laŭ Wim Jansen a. Resumo de “Radikoj kaj vortoj”
La artikolo Radikoj kaj vortoj de Wim Jansen eliras de teorio pri la homa lingvo, nomata Functional Discourse Grammar (FDG), laŭ kiu oni klasifikas artikolojn en vortaro de ajna vortospeco en dek du signifospecoj. Li uzas FDG por priskribi la sistemon de signifospecoj de vortoj en Esperanto kaj konstatas ke la priskribado de signifoj de verbo, substantivo kaj adjektivo kun sama radiko aparte respondas al tri- membra sistemo. Komence ekzistis la ebleco de fleksebla (unu-membra) sistemo, t.e. ke priskribo de la signifo de la radiko sufiĉas por travideble konkludi al la signifoj de ĉiuj kvar gramatikaj vortospecoj (verba, substantiva, adjektiva kaj adverba), sed tio bedaŭrinde ne estis antaŭvidita en la Fundamento. Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 125
Kalocsay kaj Waringhien kaj iliaj posteuloj provis klarigi la uzadon de la radikoj laŭ la tri-membra sistemo, kiu estas propra al la sistemo de signifospecoj en la plimulto de eŭropaj lingvoj (kaj ne distingas signifojn pure inter radikoj por atribui al la gram- atikaj finaĵoj sole sintaksan rolon).T io kondukos, tiel antaŭvidas Jansen, al kreskanta disspecialiĝo de la radiksignifoj, tiel ke paŝon post paŝo vortaristoj devos akcepti du- membran sistemon (de verbaj kaj ne-verbaj radikoj). Maldekstre supre la radiko jam havas substantivan, adjektivan aŭ verban karakteron (tri-membra sistemo). Se finaĵo aldoniĝas, tiu havas du efikojn: (eventuale) signifoŝanĝo kaj rolmontro. En vortaro povas esti necese priskribi la signifon de la radiko plus ĉiu el la ‘signifoportantoj’ -i, -o, -a kaj -e. Maldekstre sube la radiko, eventuale inkluzive de afikso, apartenas al iu signi- fospeco, sen alpreni vortospecon (laŭ la angla: parolparto). En vortaro devus sufiĉi priskribi nur la radikon. Se tio ne sufiĉas, oni fakte havas aferon kun signifovariantoj (‘polisemio’), kio necesigas plurajn artikolojn. La raporto pri GKR priskribas la ŝanĝojn je signifo de tri vortospecoj, se ili al- prenas gramatikan finaĵon alian ol tiu kiu apartenas al la karaktero de la radiko. FDG rekonas dek du vortospecojn laŭ signifo. La tri plej grandaj sendependaj klasoj de signifospecoj estas 1. Individuaĵo estas ento kiu estas laŭpercepte konstanta en la tempo, lokebla en la tridimensia spaco, publike observebla kaj referencebla, kutime difinita de persono, besto aŭ objekto. 2. Aferstato estas ento kiu estas lokebla en la tridimensia spaco kaj en la tempo, kutime difinita de evento aŭ procezo. 3. Abstraktaĵo estas ento kiu ne estas lokebla en la tridimensia spaco kaj en la tempo kaj kiu ne estas observebla.15. Dum en la supraj kazoj ekzistas specialaj deriviloj por krei individuaĵon, nome per -ul aŭ -aĵ, aferstaton per -ad aŭ propraĵon per -ec, ne ekzistas alia afikso ol la nula por signi laabstraktaĵon . Tio havas la malavantaĝon, ke (tro) rigora apliko de la Principoj de Neceso kaj Sufiĉo povas rezultigi vortigojn kiel bono (kaj propono, JD), per kiu la aŭtoro ne celas la Abstraktaĵon, sed elipse, ŝparante sufikson, ekzemple la konkretan bonaĵon aŭ ies karakterize atribueblan bonecon.
La tri supre priskribitaj signifokategorioj kovras grandparte jenajn specialajn kate- goriojn el la raporto de la Sekcio pri Gramatiko: la substantive tradukitajn radikojn kun finaĵoj -o, -a kaj -i, la verbe aŭ adjektive tradukitajn radikojn kun -o kaj la derivitajn vortojn je -ado, -aĵo, -ulo kaj –eco.
15 tiu ĉi kategorio estas rememoriga pri la adjektiva kategorio de radikoj kun o-finaĵo, se temas pri la kvalito, aŭ pri la verba kategorio de radikoj kun o-finaĵo, se temas pri ago konsiderata kiel fakto (sen sia konkreta manifestiĝo aŭ rezulto). Sed laŭ Aktoj de la Akademio 1963 – 1967 sub Vortfarado: (NI KONSTATAS ke la infinitive tradukitaj radikoj) kun la o-finaĵo (...) signas la no- mon de la ago donita en la Universala Vortaro, ago konsiderata kiel fakto kaj kune kun sia konkreta manifestiĝo aŭ rezulto (promeno, flego, parolo; altaj konstruoj, sigelita skribo, rompita baro). 126 Johan Derks
La priskribita de Jansen subdetermineco de konvertitaj simplaj vortoj estas ĝenerale agnoskata. Lia sistema konstato helpas pli konsciiĝi pri la problemo. Reage al eventuala dubo ĉe Jansen pri la stabileco en longa tempodaŭro de la travidebleco de Esperanta diskurso surbaze de tradicia leksikono16 mi volas tiri la atenton al kelkaj intencoj deklaritaj de la Akademio de Esperanto. 1. en paragrafo de la Sekcia raporto pri GKR staras:
Tamen ni konstatas, ke tiuj verkoj (UV, OficialajA ldonoj kaj “la bonaj vor- taroj”, JD) principe ne estis verkitaj kun la intenco montri la signifo-kate- goriojn, kaj tial en pluraj okazoj oni devas esplori la Zamenhofan lingvuzon kaj la lingvuzon de bonaj aŭtoroj por konstati la kategoriecon, ĉar okazis, ke elementoj transiris el unu kategorio en alian.
2. tiu intenco ricevas konkretigon en Aktoj de la Akademio II 1968-1974, kie traktatas la okazo de senpera substantivigo (-i -o) sen la preskribita signifo de konkreta manifestiĝo aŭ rezulto. La Akademio tie konkludas: “se o-derivaĵo de radiko supozita verba neniam povas signifi agon, ĝi tutsimple ne estas verba radiko”. Ĝi daŭrigas: E“ kzemple, floro, pako, urino neniam signifas agon, sed male ion tute konkretan; sekve la radikoj flor’, pak’, urin’ ja ne estas verbaj, sed substantivaj. Plie de tiuj sub- stantivaj radikoj tute logike kaj facile deriviĝas la verboj flori, paki, urini. Kaj tio plene respondas al la preskriboj de Zamenhof en siaj vortaroj rusa, germana kaj franca kaj ankaŭ al la uzado ĉe la bonaj aŭtoroj”. Plu vidu ĉapitron 4 a. b. Ceteraj sendependaj signifospecoj de FDG
En FDG oni konsideras la ekziston de malkompleksa relativa (aŭ demanda) pronomo indiko por tio, ke bezonatas aparta klaso de signifospecoj. Do en Esperanto ‘loko’, ‘tempo’, ‘kaŭzo’ estas aferkoncernaj, ĉar ni havas kie, kiam, kial ktp. El tio sekvas jene priskribitaj klasoj, aldone al la tri klasoj, priskribitaj en ĉapitro 3.c.: 4. Loko karakterizita de radikoj kiel lok-17 kaj kamp- kaj de la specifa, produktiva lokdifina procezo, efektivigata per la sufikso -ej-( ekzemple bak- > bak·ej-) … 5. Tempo karakterizita de radikoj kiel jar- kaj moment-… 6. Maniero karakterizita de radikoj kiel manier- kaj proces-… 7. Kvanto karakterizita de radikoj kiel kvant-, nombr- kaj funt-…
16 kie la kapvortoj estas radikoj kaj ĉiuj senchavaj konvertoj, derivaĵoj kaj kunmetaĵoj estas organizitaj sub ĝi. 17 la vorto najbaro kutime signifas ‘homo loĝanta en domo apud la mia’, sed najbara domo jam havas tri signifojn: ‘domo en la najbaraĵo’, ‘domo de la najbaro apud la mia’ kaj ‘domo kie ajn, posedata de la najbaro’. Ili havas tri malsamajn signiferojn: de loko, de poseda referenco kaj de asocia referenco. Tio montras klare la subdeterminecon de la vorto najbara. La signifospecifigoloka laŭ FDG nur povas esti ‘domo en la najbaraĵo’. Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 127
8. Kialo karakterizita de radikoj kiel motiv- kaj kaŭz-… 9. Instrumento kiel speciala kategorio ... plie subtenata de specifa, produktiva instrumentdifina procezo kiu estas efektivigata per la sufikso -il. Al tiu kategorio apartenas ankaŭ broso, ankro, beko, kubuto.18 c. Dependaj signifospecoj de FDG
Sed mia trarigardo de la artikolo de Jansen, laŭ kiu li refutas la Akademian pozicion favore al tri-membra kategoria radikaro ankoraŭ ne estas kompleta. Kien estas klasitaj la verbe tradukitaj radikoj kun -a kaj la adjektive tradukitaj radikoj kun -i? La FDG-teorio konsideras ilin aparte kiel dependajn kategoriojn19, ĉar ili ne povas porti iun parolagon sen apogo de aliaj kategorioj: verbo bezonas unu, du aŭ tri komple- mentojn (oni ankaŭ diras ‘konstituento’ aŭ ‘argumento’), kiuj nur kune povas signifi la priskribendan situacion. La frazo “Mi donas libron” bezonas kompletigon per indiko kiu ricevis la libron. Do ‘doni’ havas principe tri argumentojn: mi, la libron kaj la (eble prisilentita) ricevanto. La verbo estas tri-valenta. La verbo ‘legi’ estas du-valenta kaj ‘kuri’ estas unu-valenta. Same adjektivoj formas dependan kategorion, ĉar ili bezonas, por porti parolagon, substantivon. Pro tio ekzistas superklaso de dependaj propraĵoj (aŭ funkcioj, pro tio markitaj per litero f) kun kvar klasoj, konsistaj el verboj de tipo 1f, 2f, 3f kaj f. La epitetoj formas la kategorion de adjektive tradukitaj radikoj f, dum la verbe tradukitaj radikoj eniras unu el la klasoj 1f, 2f, kaj 3f, laŭ sia valento.
La semantika aspekto de la adjektivigo de (1f, 2f, 3f)-radikoj Por ĉiu signifospeco Jansen sĥeme20 prezentas la signifospecifigon, kiun vorto be- zonas, helpe de afikso, en lingvoE speranto laŭ fleksebla vortospeca sistemo.E kzistas
18 pri la subdetermineco de ilia verbigo Jansen rimarkigas: ‘plenumi agon per N’ … ne klari- gas la diferencon inter frapi per martelo, froti per broso, ĵeti ankron, piki per beko, forpuŝi per la kubutoj k.t.p. ( Jansen 2013: 29). 19 kontraste al la sendependaj kategorioj kies membroj, en substantiva formo, ne referencas al alia vorto. 20 v = Verbo, N = Substantivo, Adj = Adjektivo, MAdv = maniera adverbo 128 Johan Derks laŭ lia observo tri kategorioj de signifospecifigoj de la radiko: p por indiki lap rincipojn de Neceso kaj Sufiĉo. “Akt/Pas + Prf/Imp/Prd” indikas la signifigon de aktiva aŭ pa- siva formo de prezenco21 (viva = vivanta, daŭra = daŭranta ktp22, sed ankaŭ bezona = bezonata), perfekto (morta = mortinta), imperfekto (sekva = sekvanta/sekvinta), aŭ predikto (=estonteco). Jansen uzas As por referi al asocia ligo23 kaj Ref por referenci al suplementa epiteto24. Tiu specifigo ekzistas ĉe la adjektivigo de x-radikoj (la simbolo por la signifospeco individuaĵo, kutime difinita de persono, besto aŭ objekto).S ed en pluraj okazoj tiu speco de priskribo ne eblas25 aŭ ekzistas pluraj signifoj. (Sĥemo ne prezentiĝas.)
Pli senpera estas la adjektivigo de (f)-radikoj, ekz. serioz- serioza, vast- vasta. (Memoru, ke dependa propraĵo ne havas difinitan gramatikan karakteron!) Neniu specifigo estas bezonata.
Same senpera estas la verbigo de f-radikoj: beli = esti bela, ktp.
21 Ĉu la aŭtoro forgesis signi Prez? 22 manka, enkonduka, tima, kontaĝa, mova, varia, emocia, ordona, plaĉa, impona, necesa, interesa, soifa. 23 ekzemple patra aŭtoritato = aŭtoritato de la patro (fremdigebla posedo), trajna vojaĝo = vojaĝo en trajno 24 ekzemple patra mano = mano de la patro (nefremdigebla posedo) 25 precipe ĉe derivado el ne-transitivaj verboj (dorma, okaza, ira, revena), sed ankaŭ ĉe kel- kaj transitivaj verboj (ama, detrua, komenca, honora, noma, konscia) Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 129
4. Korektoprovoj pri la gramatika karaktero de la radikoj a. La recenzo de Bertilo Wennergren pri PIV 2005 rilate bazoformojn
Tute konforme al la Akademia deklaro26 Duc Goninaz montris en la vortaroj NPIV 2002 kaj PIV 2005 radikojn priskribitajn kiel verboj en UV, kiel cel’, direkt’, flor’, glu’, gut’, pak’, plant’, teg’, urin’ kaj vest’ kiel kapvortojn kun substantiva finaĵo27. Tiu decido estas argumentita en la antaŭparolo de ambaŭ verkoj kaj bone eksplikita en Bertilo Wennergren, 2008. Wennergren tamen rimarkigas, ke Duc Goninaz ne konsekvence agas laŭ la deklaro de AdE. Kial li ne substantivigas iujn kapvortojn kun Fundamente verba priskribo, kvankam la formoj kun -o ne havas signifon de ago, ekzemple provizo, kolekto, kopio, stampo, produkto, registro kaj foso? Wennergren mem respondas al tio: La kriterio de la Akademio por konsideri la karakteron de radiko substantiva ne estas ‘ne havi agan signifon’, estas ‘ne povi havi tion’. Ekzistas indikoj en la praktika lingvuzo por kontroli tion, skribas li. Ekzemple la ekzisto (en vortaroj) de kunmeto kun -aĵo: produktaĵo, registraĵo, fosaĵo, eble por eviti konfuziĝon kun simpla konvertaĵo. Kunvivado de produkto en ne-aga signifo kun produktaĵo, registro kun registraĵo ktp. estas neverŝajna. Se ili kunvivas, iuj esperantistoj ŝajne sentas produkto, registro kaj foso kiel agajn. Ĉu la vortaroj (ĉi-okaze PIV) registras la ekziston? Sed por Wennergren ankaŭ la praktika uzado ne estas decida. Li skribas en paragrafo titolita “Praktika uzado kaj ak- ceptebla uzado”: “Ke io povas signifi ion, ne nepre signifas, ke ĝi vere iam uziĝas kun tia signifo”. Li do ne ekskludas, ke provizaĵo, kolektaĵo, stampaĵo kaj kopiaĵo ekzistos. Tio, laŭ mi, estas hipoteki la estontecon. Mi kontrolis per corpuseye28 kun jena rezulto:
Tabelo 4: okazofrekvencoj de substantivigo per -o aŭ -aĵo por ses radikoj kun verba priskribo
radiko+aĵo “ekzistas” radiko+aĵo “ne ekzistas” vorto verba fosi produkti registri kopii kolekti stampi absoluta frekvenco de 56 146 50 76 188 42 substantivigo absoluta frekvenco de 103 54 1 3 5 1 radiko+aĵo relativa frekvenco de 64,8% 27,0% 2,0% 3,8% 2,6% 2,3% radiko+aĵo
26 se o-derivaĵo de radiko supozita verba neniam povas signifi agon, ĝi tutsimple ne estas verba radiko. Vidu ĉ. 3 sub a. 27 la radikoj direkt’, flor’, gut’, teg’ kaj vest’ estas menciataj en la UV kun verba priskribo kaj kun priskribo de la formo kun finaĵoo . Ili ricevas en PIV du asteriskojn. UV mencias la radikojn cel’, glu’, pak’, plant’ kaj urin’ nur kun verba priskribo kaj pro tio en PIV sub la kapvorto kun -o troveblas nur asterisko apud la verba formo interne de la artikolo. 28 Mi prenis kiel tekstaron Esperanto litterature (8,2 milionoj da vortoj) 130 Johan Derks
Kien meti la marklinion sub kiu radiko+aĵo “ne ekzistas”? La ciferoj sugestas, ke registraĵo(j|jn|n) estas tro malofta por akceptigi verban signifon de registro. Wennergren ankaŭ entemigas la demandon, ĉu la kapvorto de artikolo (tion li nomas la bazformo) ĉiam devas esti la radiko kun la gramatika karaktero. Li rimarkas en paragrafo “Malsamaj elektoj en PIV kaj BRO”, ke serio da vortoj, kiuj havas agan karakteron29 aperas kun substantiva bazformo: abnegacio, arbitracio, deklaracio, demonstracio, ekspozicio, manifestacio, navigacio, operacio, opozicio, revelacio, spekulacio. Tial ne estas facile kompreni, kial PIV elektis o-finaĵajn kapvortojn.30 Wennergren metas ilin kontraŭ aliaj oficialaj radikoj kiujn prezentis PIV sub verba bazformo: adicii, apelacii, interpelacii.31 Kiel Direktoro de la Sekcio pri la Ĝenerala Vortaro – tiu Sekcio kreis BRO antaŭ kvar- dek jaroj – Wennergren devas bedaŭri tiun malatenton al BRO. Tamen fine la lingvisto rimarkigas, ke lia ĉefa zorgemo estas, ke la okazo de radikoj prezentataj sub o-formo kun aga signifo … tamen ne povas konduki al ia reala mislerno aŭ misuzo. … Kondiĉe ke la vortaro donas ĝustan difinon de la o-formo kun mencio de ties aga signifo. Nu, laŭ tiu gvidlinio abnegacio, arbitracio, deklaracio, demonstracio, ekspozicio, manifestacio, navigacio, kaj revelacio estas akcepteblaj kiel primaraj formoj. Restas la ŝanĝo de bazformo de operacii, opozicii kaj spekulacii. Ĉar opozicii estas priskribebla per ‘esti (en) opozicio’ kaj opozicio havas sufiĉe malsamajn signifojn, interalie la kon- kretan ‘parto de parlamento’, mi preferus la bazformon opozicio. La verboj operacii kaj spekulacii havas forte agan karakteron, kiu ne povas esti esprimata per ‘esti operacio’ kaj ‘esti spekulacio’. Mi elektus gardi ilian verban karakteron. Sed la debato pri kelkaj vortoj finiĝantaj je acio- , -icio supozeble mutiĝos vide al la populariĝo de pli simplaj, parte sinonimaj oficialaj vortoj deklari, oponi, riveli kaj la novvortoj demonstri, eksponi, manifesti, navigi kaj --. En la sama paragrafo Wennergren mencias eventualan problemon pri verbeco de radikoj bar’ kaj lot’. Pri la verbeco de bar’ apenaŭ povas esti dubo kaj tion iom konfir- mas la frekvenco de baraĵo (15 kontraŭ 156 por baro, sed kun alia tekstaro 139 kontraŭ 267 32), nek kun tio de lot’ (12 por lotaĵo kontraŭ 79 por loto, t.e. 13,2%).33
29 tiuj vortoj ne estas fundamentaj (krom ekspozicio), sed oficialigitaj kaj la Akademio ne fiksis ilian priskribon. Sed ĝi deklaras en sia retejo (Aktoj ‘63-’67 kaj Aktoj ‘68-’74), ke la Univer- sala Vortaro kaj ties Oficialaj Aldonoj ne estis redaktitaj kun la celo fiksi la signifokategoriojn de la radikoj. Tiun kategorion nerekte fiksas la uzado ĉe Zamenhof kaj la bonaj aŭtoroj. Por esperantistoj kiuj ne konas “la uzadon de Zamenhof kaj de la bonaj aŭtoroj” BRO estas bona konsilanto (vidu antaŭan noton) por ekscii kion la akademianoj mem pensas pri tiu karaktero. Oni do ne devas fidi Plenan Ilustritan Vortaron pri la gramatika karaktero, se temas pri oficialigita vorto. 30 anstataŭ ‘gramatika karaktero de la radiko’ pluraj lingvistoj preferas alian terminon: pri- mara formo, bazformo, kapvorto, signifoklaso. Aldone ne estas klare ĉu temas nur pri alia termino aŭ ke oni donas al ili ankaŭ alian difinon. 31 Wennergren signalas ankaŭ pri la ŝanĝo al substantiva karaktero de vortoj, kiuj en Baza Radikaro Oficiala havis primaran formon je -i: komplezi, konversacii, operacii, opozicii, paŭzi, pro- pagandi, reklami, respekti, riverenci, sonĝi, spezi, striki. 32 8,8% por baraĵo en la tekstaro de noto 58, 34,2% kun la tekstaro Monato, Eventoj kaj Wikipedia 2010 33 Ĉu estas fantazie pensi, ke tiun dubecon kaŭzas la polisemio (plurnuanceco) de la vortoj: baro kiel abstraktaĵo (konverto de abstrakta bari) kaj baro kiel aferstato (fizika bariero, de kiu oni Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 131
Je la fino de sia ellaborita artikolo Wennergren obĵetas kontraŭ la sinonimeco de pako kaj pakaĵo, feko kaj fekaĵo, vesto kaj vestaĵo, foso kaj fosaĵo. Li finas la paragrafon per “Mankas nur, ke la simpla o-formo havu ankaŭ agan signifon, por ke ni povu konstati klarajn okazojn de verbaj radikoj prezentindaj sub verba kapvorto”. Tio, konsentite, donos gramatike ĝustan korekton al la ŝajna sinonimeco de la formoj je -o kaj -aĵo, sed mi demandas min, antaŭ ol decidi al verbeca radiko, kiuj semantikaj distingoj en la fontolingvoj franca, angla kaj germana ekzistas por objektoj kiuj substantivigas paki, feki, vesti kaj fosi. Wennergren rimarkigas, ke “la asertitaj signifodistingaj efikoj de la aldona AĴ, estas en tiuj tri okazoj tute diversaj, kaj apenaŭ klarigeblaj per iaj principoj”. Oni povas distingi por tiuj vortoparoj po du aŭ tri signifoakcentoj. Mi ordigis ilin en tabelo 5: Tiamaniere oni alstrebas semantikan konformecon inter vortoj en Esperanto kaj en gravaj eŭropaj lingvoj, eble malgranda paŝo al konformeco kun la pretendataj universalaj signifospecoj de FDG.34
Tabelo 5: Kompara morfologio inter E-o kaj tri fontolingvoj por sugesti la signiforolon de -aĵo
koncepto angla franca germana nederlanda Esperanto kvanta pack boîte Packung pak skatolo, aro unuobjekta package paquet Paket pakket pak(et)o unufunkcia luggage bagage Gepäck bagage pakaĵo agrezulta excrement excrément Exkremente ontlasting feko materia shit merde Kot stront fekaĵo, merdo funkcia clothes habillement Kleidung kleding vesto piece of vêtement Kleidungs- kledingstuk vestaĵo elementa clothing stück agrezulta pit fosse Delle kuil foso funkcia trench fossé Graben greppel fosaĵo
Ĉu la supra analizo malkaŝas iun principon? Mi pensas, ke la sufikso -aĵo kreas, kontrastite kun la simpla substantiva formo, specialiĝon: pakaĵo (persona, dum vojaĝo), povas formi fizikan bari)? Same loto kiel ago de abstrakta loti kaj loto kiel partoprenbileto. La su- fikso -um povus en tiuj ĉi okazoj servi kiel abstraktigilo: verboj barumi kaj lotumi kaj radikoj bar’ kaj lot’ kun substantiva karaktero. 34 la metodo havas parencecon kun la statistika determinado de GKR. Pri tio eksperimentis K. Miner, 2004. Oni ankaŭ trovas ĝin ĉe Vilho Setälä 1955: Kategorioj de vortoj, glosoj, radikoj (Bologna: ISU): se vorto troviĝas en tekstoj pli ol 5 fojojn el dek kun la sama gramatika finaĵo, oni povas atribui la radikon al tiu gramatika klaso. (citita el Gregor 1958). Ankaŭ Szerdahelyi menciis tiun eblaĵon, sed mi ne memoras la lokon. La diferenco estas, ke Miner, Setälä (kaj Szerdahelyi?) baziĝas sur frekvencoj de vortoj en Esperanto, dum mi proponas inspekti gramatikan karakteron de radikoj en Eŭropaj lingvoj surbaze de ilia morfologio. 132 Johan Derks vestaĵo (rigardata kun atento pri kvalitoj, ne nur kiel io por kovri la korpon), fosaĵo (foso kun iu speciala celo). Nur en fekaĵo mi ne vidas tiun specialiĝon kompare kun feko. Tial mi konsentas, ke tiu vorto havu primaran verban signifon, feko estas la ago kaj la rezulto kaj fekaĵo la materio. (Mi pledas por tiu ĉi speco de kompara morfologio, kiun mi ankaŭ klopodis apliki en studo pri landonomoj35.) La artikolo de akademiano Wennergren estas grava kiel kritiko al leksikografio. Sed ĝi levas ankaŭ la demandon, kiun rolon oni aljuĝu al la Akademio. Ĉu la Akademio havas programon por decidi pri eventualaj ne-oportunaj karakterizoj de radikoj? Aŭ ĉu la Akademio konfidas tiun „laboron” sole al vortaristoj?T io estas eraro.
b. Primara formo anstataŭ gramatika karaktero, aŭ statistika determino?
Michel Duc Goninaz faris trastudon de Esperanta-rusa vortaro de Zamenhof, kiu sekvas la sistemon de UV, donante por la Esperanta flanko nur la radikon. Li donas 39 ekzemplojn, el kiuj nur tri (mir’, obe’ kaj putr’) donas ruslingvajn ekvivalentojn substantivan kaj adjektivan kaj verban. Tio konfirmas la tezon de Szerdahelyi, ke Zamenhof transprenis el la fontolingvoj ne radikojn, sed vortojn. Eĉ kiam la radiko havas plurkategorian tradukon, tion kaŭzas, ke la rusaj vortoj ne estas tute samsig- nifaj36. Laŭ Duc Goninaz (2009) la karaktero de la radiko tre dependas de la nacia lingvo, en kiu oni pensas. Li rekonas tiun tendencon ekzemple ĉe I. Koutny, kiam ŝi demandas: “Kial kis- kaj danc- estas verbaj?” Duc Goninaz eksplikas: “Evidente, en la hungara lingvo, tiuj du nocioj aperas primare kiel substantivoj: la infinitivo kaj la verbaj formoj estas morfologie derivitaj. Sed la samo observatas en aliaj lingvoj, precipe en kvar traduklingvoj de la UV (franca, germana, pola, rusa). Kial do ĝi estus “verba” en Esperanto? En la franca lingvo, la vortoj danse, chant, cri, appel, gêne, embarras kaj multaj aliaj estas reale substantivoj, el kiuj deriviĝas verbaj formoj”. Mi ne volas refuti la aserton de Duc Goninaz pri la influo de la nacia lingvo, nur rimarkigi, ke liaj ekzemploj ne taŭgas. Laŭ etimologiaj informoj en interreto mi trovis, ke el la ses substantivoj de li donitaj nur gêne estas reale substantiva37, la aliaj kvin en
35 statistika apliko de la 15a regulo al individuaj landonomoj (vidu en lingvakritiko.com: Kvara perspektivo en Johan Derks: Kvar ideoj por akordigi io al ujo) kaj en la sama retejo: Komparo de derivada sistemo de lando- kaj etnonomoj en kvin lingvoj kun la dukategoria Zamenhofa sistemo. 36 konata ekzemplo de plurkaraktera traduko en UV estas tiu de stamp-: estampille, timbre (fr.)| stamp, mark (an.) (en ambaŭ lingvoj substantivoj, JD)| stempeln (germ.)| класть штемпель (ru.)| stemplować (pl.) (en ĉiuj tri lingvoj verba sintagmo, JD) 37 gêne: registrita kiel gehine, de malnovafranca gehir (konfesi, rekoni) kun sufikso -ine; gêner: de gêne kun fleksio -er. Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 133 la citaĵo estas derivitaj de verbo38. Do fakte, la hungara havas alian kategorian preferon ol la franca rilate al kis’39 kaj danc’. Leviĝas alia konjekto pri la maniero en kiu kontroli la oportunecon de la elektita de Zamenhof karaktero de certa radiko, nome ĉu tiu vortokategorio estas plej multe uzata. Ja imageblas, ke en la fontolingvoj okazadis ŝoviĝo de la signifo de la plej multe uzata formo de la vorto al la plej karakteriza signifo. Por esplori tion mi elektis la radikojn, pri kiuj respektive Lo Jacomo kaj Duc Goninaz asertas, ke ilia “primara formo” (ek- vivalenta maniero por diri, ke la radiko havas la karakteron de tiu formo) “ne bezonas esti unika”. Tio ja ĵetas dubon sur la ĝusteco de ununura karaktero en UV. Jam estas menciita la plurkaraktereco de stamp’. Fakte en TTT 2009 verbaj kaj participaj formoj troviĝas 108 fojojn, substantivaj 118 fojojn kaj adjektivaj 3 fojojn40. Lo Jacomo menciis: ĝen’, embaras’, odor’, kolor’, aspekt’, kis’, sprit’, logik’. Mi aldonas danc’.
Tabelo 6: Testoj pri koincidado de primara formo kaj plej frekvenca vortospeco41
radiko ĝen’ emba- ((mal) kolor’ aspekt’ kis’ sprit’ logik’ danc’ ras’ bon) odor’1 verba 1260 126 349 67 3836 1266 23 12 1756 sub- 219 356 940 2761 4223 527 23 1106 1225 stan- tiva adjek- 353 172 243 638 99 18 461 1714 110 tiva/ad- verba
1 Mi prenis la stamojn odor’, bonodor’ kaj malbonodor’, ĉar odor’ ŝajnas al mi ne-sufiĉe signi- fospecifa.
Duc Goninaz menciis ebl’, prav’, not’, intenc’, hont’, kurag’, fervor’, rapid’, cert’.
38 dancer: de malnovfranka dintjan (retiriĝi) aŭ de dansôn (tiri, treni); danse: derivaĵo de danser chanter: de malnovfranca chanter, de Latina cantāre; chant: de malnovfranca chant, de Latina cantus crier: de malnovfranca crier, de mezepoklatina crīdāre; cri: ekde Mezepoko, derivaĵo de crier appeler: de Latina appellare; appel: derivaĵo de appeler embarrasser: de hispanlingva embarazar; embarras: derivaĵo de embarrasser. 39 sed la saman preferon pri kis’. En la (malnov)ĝermanaj lingvoj la verbo estas derivita de verŝajne onomatopea substantivo. Sed Zamenhof preferis verban priskribon de kis’ ol substantivan. 40 formuloj: word=”stamo(ad)?(i|is|as|os|u|us|(a|o|i)n?t((o|a)(j|jn|n)?|e))», word=»stamo((a|o) (j|jn|n)?|e)». 41 kursiva nombro indikas la vortospecon kun la plej alta frekvenco, grase presita nombro la kategorion de la radiko. 134 Johan Derks
radiko ebl’ prav’ not’ intenc’ hont’ kuraĝ’ fervor’ rapid’ cert’ verba 11477 1869 1492 3488 884 1318 62 1472 1496 sub- 2468 77 1998 1956 587 969 508 498 26 stan- tiva adjek- 26903 1712 93 794 156 1188 1164 10661 18600 tiva/ ad- verba
Oni povas vidi, ke elinter la unuaj naŭ radikoj sesfoje la plej uzata vortospeco koin- cidas kun la gramatika karaktero. Esceptoj estas ((mal)bon)odor’, aspekt’ kaj logik’.42 Elinter la naŭ vortoj de Duc Goninaz nur prav’ kaj kuraĝ’ faras escepton: la adjektiva kaj verba specoj konkuras inter si, sed mi ne konstatas iun ne-koherecon inter ili: pravi = ‘esti prava’, kuraĝi = ‘esti kuraĝa’.
c. La didaktika argumento de Michel Duc Goninaz
Duc Goninaz fulminas kontraŭ la ideo, ke Esperanto ankoraŭ estas projekto kiel en 1907 kaj ke esperantistoj bezonas rigorajn malpermesojn rilate la uzadon de sufiksoj, ekzemple en brosilo, muzikilo, fabrikejo, kelejo, salonejo, ĉevalejo, aŭtejo, pensiulo, reĝisto. Kial ili estus malpermesitaj ? Ni prenu brosilo (‘instrumento por brosi’), kiu formiĝas el bros’o-i-ilo, sed ankaŭ la formado bros’i-ilo estas ebla por iu, kiu ne scias, ke bros’ jam estas la instrumento. Ĉar sinonimoj broso kaj brosilo estas ne-permeseblaj, oni devas lerni la gramatikan karakteron de bros’. Efektive pli facile estus, se ekzistus regulo, ke verba formo en kiu oni anstataŭigas -i estas per -ilo signifas la instrumenton. Tio validas por komb’i, sed ne por bros’o-i. Miner nur vidas avantaĝon en la lernado de la gramatika karaktero, ne malfacilaĵon, ĉar lerninte,
ke komb’ estas verba radiko, oni samtempe eksplikas plurajn fenomenojn, kies koincido alie estus tute hazarda:(i) ke la signifo de kombo estas aga kaj ne substantiva; (ii) ke kombisto signifas friziston kaj ne entrepreniston, kiu
42 Ĉu Lo Jacomo obĵetis, ke odoro (‘eligi odoron’) neniam povas havi la signifon de ago/ stato (vidu Ĉap. 3 sub b), ke aspekti oni povas difini kiel ‘esti laŭ aspekto’ (konforme al OA1), sed egale bone aspekto kiel ‘konkreta manifestiĝo de aspekti’ (konforme al BRO7) kaj ke logika malfa- cile priskribatas kiel ‘karakterizata de logiko’? Bedaŭrinde mi ne trovis referencon al la artikoloj en kiuj li kaj Duc Goninaz esprimis siajn opiniojn pri la gramatika karaktero de tiuj vortoj. Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 135
fabrikas kombilojn; (iii) ke kombiĝi signifas ŝanĝiĝon de stato kaj ne aliiĝon al nova objekto; (iv) ke kombe priskribas manieron kaj ne ilon; (v) ke ekkombo estas ebla E-vorto (kaj enestas vortarojn).
Por bros’ la avantaĝo estas malpli granda, sed tamen povas formiĝi brosi, brosisto (kiel ŝuisto) kaj brose. Ne ekzistas malpermeso por brosilo, laŭ Miner; ĝi signifus ‘ilo por brosi, kiu ne estas broso’. Miner do ne helpus sin per bremsatoro, kiel faris Eich- holz en Bildvortaro, 1988. Estas klare, ke la avantaĝeco dependas de la produktiveco de afiksoj.T iu varias laŭ la stamo, laŭ signifospecoj kaj eble parte laŭ vortospecoj. Laŭ la spuro de Miner mi konsideras, ke ne ekzistas tabuo je vortoj kiel muzikilo (muzikinstrumento), fabrikejo (‘produktejo de fabriko’?), kelejo (keletaĝo?), salonejo (‘ejo por ĉiujara ekspozicio de vivantaj artistoj’?), ĉevalejo (‘konstruaĵo por tenado de ĉevaloj’), aŭtejo (‘aŭt-atendejo antaŭ riparado’), pensiulo (‘ricevulo de pensio’), reĝisto (‘favorulo de reĝa reĝimo’). Ĉar tiel oni ricevas altan ‘morfologian densecon’ de vortoj surbaze de (lernado de) relative malpli da vortoj, tio povas ankaŭ kaŭzi konfuzojn kaj kelkaj derivaĵoj devas aparte esti lernataj. Se tiaj vortoj estas laŭsence kaj unusence uzataj, ilia akcepto en vortaroj estas dezirinda. Ŝuisto43 (PIV jes, 71) estas sufiĉe unusenca vorto, sed ĉevalisto ne estas en PIV, troviĝas 23-foje en tekstaro E-litterature, tamen ne unusence. Ĝi povus signifi ‘ĉevalservisto’, ‘ĉevalŝtalisto’, ‘ĉevalestro’, ‘ĉevalkomercanto’, ‘ĉevalrajdisto’, ‘ĵokeo’ aŭ ‘kavaliriano’. Do ĝi evitindas. Alie ĉevalejo estas verŝajne sufiĉe unusenca kaj havas 32 trafojn en la tekstaro. Sed ĉevali nenie troviĝas. Duc Goninaz (2009) arde kritikas la adeptojn de GKR. Min mirigis li per jena riproĉaĵo:
Se oni argumentas pri la granda semantika diferenco inter la besto ĉeval’ kaj la ago kuir’, (pro la diferenco en karaktero, JD) kion diri pri la diferenco inter ĉeval’ kaj muzik’, kiujn la partianoj de la gramatika karaktero senrimorse metas en la saman kategorion? La adeptoj de la diskutata teorio proponas do duŝtupan analizon: unue per ilia trikategoria sistemo, due per determino de la senco de la radiko, kiu por ili estas ia subkategorio.
La prisilentita sugesto de Duc Goninaz verŝajne estas, ke vortaristoj devus libere povi decidi, ke la primara vorto (respektive la kapvorto de artikolo) estas muziki anstataŭ muziko. Kiu aŭ kio baris al li la vojon fari tion? Ne-oportunaĵoj ĉiam restos. Ekzistas problemo pri ĉarpento (ne en PIV, kvarfoje en E-litterature, ĉiam en la signifo ĉarpentaĵo = ‘trabaro’) kaj ĉarpentisto (jes en PIV, 89-foje en E-litterature)? Ne ĉiuj ĉarpentistoj prilaboras trabojn kaj ĉarpento nenie signifas la agon. Duc Goninaz ne grumblas ankoraŭ, sed li riproĉas la teorion de GKR, ke ĝi ne povas klarigi la diferencon inter ŝuo kaj ŝuisto (ŝufaristo). Kiu natura lingvo nomdonas konsekvence analogie ene de semantika kategorio? Se en la franca charpentier construit la charpente, ĉu chaussurier fait la chaussure?
43 piv: ‘homo, kies metio estas fari ŝuojn’, 71 trafoj en E-litterature 136 Johan Derks
Mi disopinias de Duc Goninaz (2009), kiam li skribas, ke la aserto, ke (la nuntempa) Esperanto … povas kaj eĉ devas esti priskribata sen referencoj al alia lingvo estas aprobinda. Esperanto estas lingvo, kiu semantike troviĝas inter la hind-eŭropaj lingvoj. Por strukturigi ĝin ni bezonas la “fantazion” de parolantoj de tiuj lingvoj, des pli ĉar (mi nun citas Miner 2009): “(l)a termino “idiolekto” apenaŭ eviteblas. Ŝajnas, ke la plej ĝusta priskribo de la stato de nia lingvo estas svageco kiel rezulto de disidiolektiĝo, ŝajne neevitebla rezulto de la “diaspora” naturo de nia uzantaro, kune kun malesto de detala aŭtoritata normaro.” Mi trovis multajn tekstopartojn de Duc Goninaz (2009), kiuj vekis miajn miron kaj reziston. Des pli admirveka estas la majstraĵo PIV 2002/2005, kiun li, sur la ŝultroj de Waringhien kaj siaj kunlaborantoj, kreis, plurfacete laŭ principoj, kiuj verŝajne ne estas la liaj.
d. Kvar versioj de la teorio pri GKR
Ofte en la kritikoj al (adeptoj de la) teorio pri la gramatika karaktero de la radikoj oni ne trovas indikon de tio pri kiu versio de la teorio temas. Ja ekzistas minimume kvar versioj aŭ eble fazoj: tiu de René de Saussure (1915), du de Kalocsay – el 1931 kaj kune kun Waringhien en PAG el 1935 – kaj tiu de la Akademio de Esperanto (1967) kiu ankaŭ mencias la rolon de Eugen Wüster44. Mi bazis min sur Kalocsay 1931 kaj Akademio de Esperanto 1967, sufiĉe distin- gante inter ili, mi esperas. Bedaŭrinde la spaco por tiu ĉi artikolo ne permesas al mi eksponi la diferencojn. Mi nur prezentas superrigardan tabelon de la akceptiĝo de afiksoj kaj aliaj ligeblaj vortelementoj al la gramatikaj klasoj s(ubstantiva), a(djektiva) kaj v(erba), ĉar ĝuste la submetado de tiuj vortelementoj al la reguloj de la teorio pri la gramatika karaktero de radikoj vekadas grandan miron. Tamen vi vidos el suba tabelo ke tiu submetado ne estas tiom ĝenerale kiel oni ofte pensas.
44 eugen Wüster (1923): La oficiala radikaro kun enkonduko kaj notoj. Berlin kaj Dresden Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 137
Tabelo 5: Asignoj de afiksoj kaj aliaj ligeblaj vortelementoj al la gramatikaj klasoj s, a kaj v
prefiksoj bo ĉef1 dis ek eks ge, mis pra re fi, mal for, kun Kalocsay ‘31 - - a2 ------Akademio ‘67 - a a a - - a - a a sufiksoj aĉ ad aĵ an ar ebl ec eg ej em Kalocsay ‘31 - v s s s a s - s a Akademio ‘67 - s s s s a s - s a pseŭdo- iko ito eska, oida, izi ve!, aliaj konj- unu- ad- afiksoj iva oza per3 prep- oj sila- ver- oj baj boj ad- je ver- -aŭ boj Baghy ‘774 s s a a v - -5 - - - Akademio ‘67 - - - - - v a? ? a a sufiksoj end er estr et id ig iĝ il in ĉj, nj Kalocsay ‘31 a s s - s v v s s - Akademio ‘67 a s s - s v v s s s sufiksoj ind ing ism ist obl on op uj ul um Kalocsay ‘31 a s s s - - - s s - Akademio ‘67 a s s s s s s s s sav
1 surbaze de Baza Radikaro Oficiala nuntempe oficiale – en la retejo de laA kademio – akceptita kiel prefikso. 2 prenita de Julio Baghy, 1977 laŭ http://miresperanto.com/konsultoj/metodiko-demandaro.htm, n-ro 46. 3 tiu prepozicio ne estas verba pro ĝia funkcio en perlabori (per laboro)-i, sed en peri. 4 li verkis ĝin antaŭ 1967. 5 vidu Kalocsay 1931: 8.
La ĉefa zorgo por ĝuste klasi la ligeblajn vortelementojn nur estis, ke ili obeu la ĝeneralajn regulojn pri vortkunmetado validajn laŭ la asignita klaso. Tio estas kvazaŭ oportunisma motivo, kiu ne maltrankviligu la supre referencitajn studantojn de la oficiala gramatiko de Esperanto.45
45 Grandan miron ĝenerale vekas inter studantoj de la oficiala gramatiko de Esperanto, ke afiksoj havas iun gramatikan karakteron. (persona komuniko de prof.Wim Jansen). 138 Johan Derks
Konkludoj kaj rekomendoj
Pro du kaŭzoj la teorio de la Akademio ne povas esti plene komparata kun teorio de lingvisto. Unue, la Akademio sentis, pro la longa tempo kiu pasis post la publikigo de la teorio de R. de Saussure en 1915 kaj pro la maloportuna necerteco46, ke ĝi devas doni gvidilon, eĉ se ne-perfektan. Due, la Akademio estas interne demokrate organizita korpo, kie pro la neceso de plimulto la strebo al kompromiso povas fortiri atenton al la simpleco de la teorio. Mi konstatis, ke la teorio pri la Gramatika Karaktero de la Radikoj estas interne kohera, kvankam ne perfekta47, kaj ke ĝi povas esti vortumita ankaŭ sen asignado de speciala gramatika karaktero al afiksoj. Ĝi estas, kun ĝiaj mankoj, nuntempe la plej akceptata teorio kaj, pro la kontinueco de la lingvo ne devas esti renversita, sed adaptita al la postuloj de klara kaj facile uzebla lingvo. Por tiu adaptiĝo mankas bedaŭrinde debatforumo. La AdE fermis ĉiujn kanalojn kun la publiko, ankaŭ al tiuj kiuj estas forte interesitaj kaj ŝatus kontribui kaj dokumenti.48 Kiel diplomita sociologo mi bedaŭras la emon debati pri la grandaj lingvikaj prin- cipoj kvazaŭ ili estus ontologiaj. Mi kredas, ke Esperanto devas evolui kiel aŭtonoma lingvo, kiu restas en daŭra kontakto kun la hindeŭropaj lingvoj sur la praktika nivelo kaj kun la lingvoj tutmonde (por la 15a regulo!) sur teoria nivelo. Pro la nuna stato de la lingvo mi rekomendas ke (1) la Akademio verku didakti- kan version de la teorio pri GKR, eble broŝuron, kiu senas je defendemo de “grandaj” principoj, donante senperajn, sed motivitajn, ne diktajn regulojn; (2) la Sekcio pri la Ĝenerala Vortaro iniciatu debaton kun ĉiuj koncernatoj pri aplikado de principoj de vortfarado kaj la kontribuado de vortaristoj sur tiu tereno, rigarde al travideblaj difinoj de leksemoj.
Bibliografio
Akademio de Esperanto 1967: Aktoj de la Akademio 1963-1967. http://akademio-de-esperanto.org/ aktoj/aktoj1/vortfarado.html Baghy Julio 1977: Metodiko-Demandaro. Budapeŝto: HEA. http://miresperanto.com/konsultoj/ metodiko-demandaro.htm Brosch Cyril, 2008: Vortfarado el la vidpunktoj de la hindeŭropista lingvoscienco kaj de esperanto- logio. Diplomlaboraĵo. www.cyrilbrosch.net/wb/media/diplomCB.pdf
46 artikoloj daŭris aperi, ekz. D.B. Gregor, 1958. Vidu ankaŭ la enkondukan leteron de A. Albault sub RAPORTO DE LA DIREKTORO en Akademio de E-o, 1963-67. 47 albault en Akademio de E-o: „Verŝajne ankoraŭ eblos fajli detaletojn, fiksi la karakteron de kelkaj radikoj (iam Stojan asertis: ducento) ktp... (nova teorio) ... povus esti nura parafrazo”. 48 vidu mian laboraĵon Prilingvaj institutoj de dek ok naciaj lingvoj, havebla ĉe johan. [email protected]. Teorio de la gramatika karaktero de radikoj: elirpunkto aŭ stumblaĵo? 139
Duc Goninaz, Michel 1987: Studoj pri la Internacia Lingvo. Gent: AIMAV Duc Goninaz, Michel 2002: Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto. SAT Duc Goninaz, Michel 2009: Szerdahelyi kaj la ‘gramatika karaktero de la radikoj’. En: Koutny, Ilona (red.): Abunda fonto: 166–177. Gregor, D.B. 1958: Kion la U.V. vere instruas pri la gramatika karaktero de la E-aj radikoj? En: La fontoj de E-o kaj du notoj pri la U.V. el Scienca Revuo, vol. 9. https://scienca-revuo.info/issue/ view/88. Jansen, Wim 2013: Radikoj kaj vortoj en Esperanto. En Esperantologio – Esperanto Studies 6: 71-96. http://www.cb.uu.se/esperanto/ees6.pdf. Janton, Pierre 1987: Latentaj strukturaj trajtojde la esperanta gramatiko. En Duc Goninaz 1987 Kalocsay, K. 1931: Lingvo Stilo Formo: studoj. Budapest: Literatura Mondo Kalocsay, K. & Waringhien, G. 1985 (kvina eld.): Plena Analiza Gramatiko. Rotterdam: UEA Koutny Ilona, 2003: La obstinaj radikoj. En: Pola esperantisto, n-ro 2. Serĉu tra www.gazetejo.org/ node/2002. Koutny Ilona (red.) 2009: Abunda fonto. Memorlibro omaĝe al Prof. István Szerdahelyi. Poznan: ProDruk & Steleto Künzli, Andy 2001: René de Saussure (1868-1943). Tragika sed grava esperantologo kaj interlingvisto el Svislando. http://www.lingviko.net/db/35_Kuenzli.htm. Lindsted, Jouko 1983: Recenza eseo de Plena Analiza Gramatiko de Esperanto. http://www.helsinki. fi/~jslindst/pag_rec.html Lo Jacomo, François 1981: Liberté ou autorité dans l’évolution de l’espéranto. Doktora disertaĵo, Paris. Miner, Ken 2004: Eksperimento pri statistika determinado de bazaj kategorioj. http://sunflower. com/~miner/EKSPERIMENTO_package/eksperimento.html Miner, Ken 2005: Recenza artikolo pri “Studoj pri Esperanto” (1993). http://sunflower.com/~miner/ STUDOJ_package/studoj.html Miner, Ken 2008: Noto pri esperantaj radikoj. En: Lingva Kritiko 2008 http://lingvakritiko.com/ author/ken/ Miner Ken, 2008: Noto pri la neceso de signifaj ĝeneraligoj. En: Lingva Kritiko 2008 http://lingva- kritiko.com/author/ken. Miner, Ken 2009: Situacia aspekto en Esperanto. En: Serĉu sub http://lingvakritiko.com/author/ken/ Rokicki, Ryszard 1987: Leksemstrukturaj aspektoj klasifiki la Esperantan morfemaron. En: Duc Goninaz: 91-108. Saussure, R. de 1915: Fundamentaj reguloj de la vort-teorio en Esperanto. Bern. http://i-espero.info/ files/elibroj/eo - saussure, rene de - fundamentaj reguloj de la vort-teorio.pdf. Szerdahelyi István 1976: Vorto kaj vortelementoj en esperanto. Studoj 10. La Chaux-de-Fonds: Kultura Centro Esperantista Vaha, Blazio (Wacha Balázs) 2001: Antaŭ-Sosurumo: Fragmentoj el verkata studo pri René de Saus- sure. En: Festlibro al la 60-jariĝo de Detlev Blanke. www.lingviko.net/db/36_Vaha.htm Wennergren, B. 2008: Bazformoj de radikoj en vortaroj. En: :Lingva Kritiko 2008. http://lingvakritiko. com/2008/04/18. Wennergren, B. 2013: Plena Manlibro de la Esperanta Gramatiko. http://bertilow.com/pmeg. 140
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 140–154
Jes u s m o i n h o s p a r d a v i l a
Antaŭnomoj en Esperanto: formoj, ensembloj, rilatoj
Abstract (Proper names in Esperanto: forms, sets, relationships). This article discusses the existence of an anthroponymic system in Esperanto. First the author collected a corpus of Esperanto-motivated names. Further analysis showed that not all cases were found inside the Esperanto language community, and that there are more cases of female than of male names. A taxonomical study enabled a classification into several sets which was compared with the situation in other languages; two of those sets, the culture-motivated names (and its subdivisions) and the nature-motivated names, presented a diachronic distribution. Finally, the author studies the strategies in name-giving practices in the Esperanto language com- munity and the role therein played by language loyalty, and describes regional differences in name-giving practices.
Resumo. Tiu ĉi artikolo esploras la ekziston de antroponimia sistemo en Esperanto. Unue la aŭtoro kolektadis korpuson konsistantan el Esperanto-motivitaj nomoj. Posta analizo de la korpuso montris, ke ne ĉiuj kazoj lokiĝis en la esperanta lingvokomunumo, kaj ke estas pli da kazoj de inaj nomoj ol de viraj. Taksonomia studo ebligis klasifikon en plurajn ensemblojn, kaj tio estis komparita kun la situacio en aliaj lingvoj; du el tiuj ensembloj, nome la kulture motivitaj nomoj (kaj ties subdividoj) kaj la nature motivitaj nomoj, montris diakronian distribuon. Fine, la aŭtoro studas la strategiojn en nomdonado ene de la esperanta lingvokomunumo kaj la rolon ludatan en ĝi de lingva lojaleco, kaj priskribas la regionajn diferencojn en nomdonado.
Enkonduko
En ĉiuj lingvokomunumoj ekzistas propraj personaj nomoj. Oni ofte parolas pri la antroponomia sistemo de lingvo. Tiu antroponomia sistemo radikas en la historio de la koncerna lingvokomunumo, kaj evoluas samtempe kun ĝi. Tamen la esperanta lingvokomunumo ne havas longan historion. Tiel leviĝas la demando, ĉu ekzistas antroponomia sistemo en Esperanto. Ĉi tiu laboraĵo prenas la supran demandon kiel orientigilon kaj samtempe celas trovi respondon al ĝi. Antaŭnomoj en Esperanto: formoj, ensembloj, rilatoj 141
1. Teoria kadro kaj rilataj fakaj priskriboj
La koncepta kadro en kiu disvolviĝas tiu ĉi esploro estas antroponomastiko, branĉo de onomastiko, kiu siavice estas la fako pri la studo de propraj nomoj. Antroponomastiko temas pri personaj propraj nomoj. La jena studo fokusiĝas sur la ekziston de antroponomia sistemo en Esperanto de vidpunkto enkadrigebla en lingvosciencon kaj socilingvistikon. Du estas la ĉefaj terminoj uzataj en filologiaj aliroj al la komplekseco de personaj nomoj: antroponomastika (aŭ hiperonime: onomastika) korpuso kaj antroponomas- tika sistemo. Korpuso estas kolekto por analizo, dum la termino sistemo implicas la ekziston de interna organizo, kiu donas formon al ĝi1. Aldone, mi uzas la koncepton lingvokomunumo por montri homgrupon kies ĉefa trajto estas uzado de kundividita lingvo (Ruiz i San Pascual, Sanz i Ribelles kaj Solé i Camardons 20012). La nacilingvaj onomastikaj sistemoj ne estas senŝanĝaj. Ilia konstanta ŝanĝiĝo estas determinata de spaca-tempaj parametroj. Aliflanke, propraj nomoj estas sociaj fenomenoj, kaj ili dependas pli ol komunaj nomoj de eksterlingvaj faktoroj ― ilin reguligas sociaj kaj historiaj leĝoj (Habibli 2011). Mankas studoj pri la nomdonaj kutimoj de esperantistoj, kio rekte kondukis al konsultado de ĉefe neesperantaj fontoj. De tiu vidpunkto, montriĝis aparte inter- esaj por dokumentiĝo fakaj artikoloj pri onomastiko en aliaj lingvoj. Ekzemple, Boullón kaj Tato (1999) rikoltas informojn pri la formiĝo de la galega sistemo de personaj nomoj kaj prezentas tiujn datumojn kronologie. Ili poste konigas la nunajn nomdonajn tendencojn. En posta laboraĵo Boullón (2007) centriĝas sur la elekton de nomoj en Galegio fine de la pasinta jarcento kaj analizas la fontojn por nom-renovigo, kio ĵetas lumon sur la temon de ĉi tiu esploro. Similaj studoj pri alilingvaj onomastikaj sistemoj kompletigis la menciitajn laboraĵojn. Pro alireblaj kialoj, krom galegaj studoj ankaŭ rumanaj iĝis grava informfonto. Samtempe kun la ampleksiĝo de la esplorado, aliaj laboraĵoj montriĝis utilaj, kiel tiu de Watanabe (2009) pri nomdona lingvopolitiko en Japanio kaj la studoj de Saarelma (2009) kaj Neethling (2000) pri nomoj en Afriko.
2. Antaŭkonsideroj kaj hipotezoj
Antaŭ ol komenci la esploradon, kelkaj konceptoj evidentiĝas kiel konsider- indaj:
1 Difino desistemo en NPIV: 4. Kompleksaĵo, kunaranĝo de aĵoj diversaj, sed analogaj, aŭ partoj en organizitan tuton (PIV) 2 la aŭtoroj aldonas, ke la difino taŭgas nur por la naturaj lingvoj historie difinitaj (tio estas, kontraste kun la artefaritaj lingvoj, por kiuj ili ne akceptas la ekziston de lingvokomunumo). Tiu ĉi specifaĵo ne konsideriĝis en la nuna studo. 142 Jesus moinhos pardavila
1) studo pri esperantaj nomoj devas alfronti la fakton, ke la parolantoj de Esperanto troviĝas dise en multaj mondregionoj kaj landoj, kio ne faciligas la inform-kolektadon. 2) tio signifas ankaŭ ke mankas nomregistroj, kiuj konsistigas gravan referencon en aliaj onomastikaj studoj. Mankas ankaŭ onomastikaj universitataj fakoj, kiuj okupiĝu pri esperanta antroponomastiko. 3) aliflanke, ne estas unueca leĝaro por reguligo de nomdonado. Leĝoj ŝanĝiĝas de unu al alia ŝtato, kio povas kondiĉigi la rezultojn de la esplorado. 4) la ekzisto de diversaj socikulturaj devenoj povas krei barojn por la esplorado; gravas do klarigi la celojn de la enketo al informantoj. Samtempe kun tio, estas espereble: a) trovi antroponomikan korpuson, kiu strukturiĝas laŭ analoga maniero al tiu de sistemoj ekzistantaj en etnaj lingvoj, kaj diakronie kaj laŭloke. b) trovi nur aŭ ĉefe eŭropajn informantojn. La dono de esperantaj nomoj al idoj povas esti ligita al la fenomeno de familia uzado de la lingvo kaj do al denaskaj esperantistoj. Tiaspecaj familioj ekzistas ĉefe en Eŭropo (Corsetti 2004). c) trovi personojn kun esperantaj nomoj nur ene de la esperantlingva parolkomu- numo.
3. Proceduro
Surbaze de tiuj antaŭkonsideroj kaj hipotezoj mi esploris la nomdonajn kutimojn ene de la esperanta lingvokomunumo. Mi elektis sortimenton da diversspecaj esplormeto- doj, nome individua parola intervjuo, individuaj enketiloj, kaz-studado kaj bibliografia esplorado (gazetoj kaj revuoj, libroj kaj artikoloj, filmoj). Konsiderante la vastan ge- ografian areon en kiu enkadriĝas la nuna studo, interreto evidentiĝis tre utila; ĝi ebligis rektan kontakton kun informantoj kaj serĉadon de kazoj per sociaj retoj (Facebook) kaj dissendo-grupoj (Denask, Esperanto en Togolando, Iberia esperantistaro). La ĉefa tekniko uzita por individuaj parolaj intervjuoj kaj enketiloj estis la t.n. neĝobulo: oni komencis per malgranda nombro da kazoj, kiu sekve gvidis al aliaj, tiel ke la aro grandiĝis. Mi garantiis al la intervjuitoj kaj enketitoj absolutan anonimecon rilate ilian identecon (tio inkludis ne riveli iliajn familiajn nomojn) kaj samtempe ne diskonigi biografiajn informojn.T amen baza kono pri la vivo de informanto povas helpi por sukcesaj rezultoj: kiam montriĝis, ke la koncerna homo ne plu rilatas al Esperanto, aŭ neniam faris tion, mi preferis nacilingvan aliron al li/ŝi por ebligi neŭtralan, neper- fortan interagon. La korpuson mi kolektadis inter septembro 2014 kaj junio 2015. Ŝlosila parametro por kribrado de la studotaj nomoj estis motiviĝo. Por Naumann (1987) “propraj nomoj, almenaŭ ĉe la momento de sia naskiĝo, estas pli-malpli motivi- taj”; se Esperanto estas unu el la motivoj de nomdonado (ĉar la nomo havas signifon en Esperanto aŭ estas E-kulture motivita), tiu nomo eniris la studitan korpuson. Per tiu kriterio mi celis forigi hazardajn koincidojn. Antaŭnomoj en Esperanto: formoj, ensembloj, rilatoj 143
Do la demandoj, (al gepatroj, nomportantoj, iliaj idoj) celis kolekti informojn pri tio, ĉu Esperanto influis sur la nom-elekton, kaj pri la kompleta oficiala nomo, genro kaj naskiĝ-jaro de la koncerna homo. En la studo estis konsideritaj: A. loko. Ĉiuj landoj kie estas alireblaj, kontakteblaj esperantistoj. Mi sendis anoncojn pri la esplorado al diversaj landaj kaj fakaj E-asocioj en la kvin kontinentoj. B. tempo. Kadre de la leksiko de lingvo, kaj eĉ kompare kun aliaj kampoj de ono- mastiko, antaŭnomoj konsistigas areon aparte sentivan al kulturaj ŝanĝoj (Boullón kaj Plaza 1999). Tiel, la antroponimia sistemo de lingvo radikas en la historio de la koncerna lingvokomunumo kaj evoluas samtempe kun ĝi. Laŭ tiu perspektivo, mi konceptis tiun ĉi studon kiel diakronan, ĉar la ebleco pri tratempa aspekto de nomdonado montriĝis tre interesa por kompletigi la rezultojn bazitajn sur nuntempaj ekzemploj. C. Genroj. La studo ne estis genre orientita, kaj ĝi ampleksas virajn kaj virinajn nomojn. D. Formoj. Por la la celoj de la nuna studo mi konsideris unuopajn substantivojn, eĉ se ili estas formantoj de kunmetitaj (plur-eraj) leksikaj unuoj. Aliflanke, kiam la diferencoj inter diversaj nomoj estis minimumaj aŭ ŝuldiĝas al la specifaj reguloj de nacia lingvo (kio tamen ne malebligas esperantan prononcon), ili estis arigitaj en unu solan kapnomon: Esperantina, Esperantyna. Same, se la nomo estis oficiale registrita laŭ la ortografio de loka nacia lingvo, ĝi estis envicigita en la studitan korpuson ĝuste en tiu formo: Stella, Wanda. E. oficialeco. Nur oficialaj antaŭnomoj estis akceptitaj. Karesnomoj kiel Bela (el Isabella), esperantigoj kiel Antono aŭ aliigoj kiel Novulo (de la oficial-dokumenta Nobuo) ne estis enkorpusigitaj.
4. Rezultoj kaj diskuto
En la sekvaj tabeloj montriĝas la personaj nomoj kolektitaj en la nuna esploro, klasifikitaj laŭ genroj, ofteco, lando kaj jardeko.E ntute mi trovis 88 nomportantojn. La virina tabelo ampleksas 42 nomojn3. Siavice, la tabelo kun viraj nomoj estas malpli granda kaj entenas nur 24 nomojn.
3 en la kazoj, kiam estis transloĝiĝo, mi registris en la fako Landoj nur la nomon de la naskiĝlando. 144 Jesus moinhos pardavila
Tabelo 1. Esperante motivitaj virinaj nomoj en la periodo 1887-2015.
N-ro Virinaj nomoj Ofteco Lando(j) Jardeko 1 Aminda 3 Svedio 1980 Togolando 1990 Italio 2000 2 Esperantina, 3 Bulgario 1920 Pollando 1950 Esperantyna Pollando 1940 3 Mirinda 3 Svedio 1990 Benino 1990 Togolando 2010 4 Vera 3 Germanio 1960 Italio 2000 Hispanio 2010 5 Benata 2 Nederlando 1950 Togolando 1990 6 Flora 2 Hispanio 2000 Francio 2000 7 Linda 2 Ĉeĥoslovakio 1980 Hungario 1980 8 Maja 2 Jugoslavio 1970 Germanio 2010 9 Milda 2 Argentino 1940 Novzelando 1990 10 Suna 2 Kanado 1950 Germanio 2000 11 Altina 1 Benino 2010 12 Ami 1 Togolando 1990 13 Amindas 1 Togolando 1990 14 Beatrico 1 Brazilo 1950 15 Belonia 1 Francio 1980 16 Benita 1 Togolando 2010 17 Brila 1 Kanado 1960 18 Danka 1 Jugoslavio 1970 19 Dia 1 Benino 2000 20 Donita 1 Nederlando 1950 21 Esperanto1 1 Rumanio 1900 22 Etelka 1 Nederlando 1970 23 Etulo 1 Togolando 2000 24 Feina 1 Sovetunio 1920 25 Feliĉa 1 Nederlando 1950 26 Florida 1 Benino 2010 Antaŭnomoj en Esperanto: formoj, ensembloj, rilatoj 145
27 Frida 1 Germanio 2010 28 Idea 1 Benino 2000 29 Ina 1 Pollando 1960 30 Ino 1 Germanio 1910 31 Klara 1 Germanio 2000 32 Kristina 1 Kolombio 1970 33 Lilia 1 Brazilo 1950 34 Luma 1 Francio 2000 35 Lumo 1 Japanio 1980 36 Marta 1 Portugalio 1990 37 Meva 1 Germanio 1990 38 Sana 1 Japanio 1980 39 Serena 1 Italio 1960 40 Stella 1 Norvegio 1960 41 Venko 1 Togolando 2000 42 Wanda 1 Nederlando 1970
1 Maria Esperanto estis la kompleta nomo.
Tabelo 2. Esperante motivitaj viraj nomoj en la periodo 1887-2015.
N-ro Viraj nomoj Ofteco Lando(j) Jardeko 1 Esperanto 3 Brazilo (2), ?1 Hispanio (1) 1910 2 Ludoviko 32 Nederlando 1930 Usono 1960 Kolombio 1970 3 Alko 2 Kanado 1950 Hungario 1970 4 Espero 2 Nederlando 1950 Togolando 2000 5 Kai 2 Svislando 1980 Japanio 1990 6 Roberto 2 Nederlando 1930 Nederlando 1930 7 Amato 1 Nederlando 1930 8 Atuto 1 Japanio 1970 9 Bennato 1 Nederlando 1970 10 Ernesto 1 Kolombio 1970 11 Fidel 1 Svislando 1980 12 Fidul 1 Benino 2000 146 Jesus moinhos pardavila
13 Gravul 1 Benino 2000 14 Holdo 1 Germanio 1910 15 Ideal 1 Francio 1980 16 Johano 1 Nederlando 1930 17 Kamilo 1 Kolombio 1970 18 Kanto 1 Japanio 1960 19 Karlo 1 Brazilo 1960 20 Lariko 1 Hungario 1980 21 Libereso 1 Italio 1925 22 Preghi 1 Togolando 1990 23 Samideano 1 Italio 1970 24 Zamenhof 1 Brazilo 1950
1 temas pri patro kaj filo, probable ambaŭ naskiĝintaj en la unua duono de la 20-a jc. 2 en la esploroj aperis plia Ludoviko el Kolombio. Temas pri esperantigo en adolta aĝo de la nacilingva nomo. Pro tiu ĉi aparta trajto ĝi ne enkalkuliĝis en la grafikaĵoj.
4.1. Aparteno al la esperanta lingvokomunumo
Kvankam preskaŭ ĉiuj unuopaj kazoj troviĝis ĉe personoj apartenantaj al la es- peranta lingvokomunumo, estas kelkaj ekzemploj, en kiuj tio ne okazas: Samideano, Zamenhof kaj du Esperanto.
4.2. Genro
Konstateblas pli alta nombro de virinaj nomoj ol de viraj (Figuro 1). Oni devas rilatigi tion al la fakto, ke la vira nomdonado ofte estas pli konservativa en pluraj lingvokomunumoj. Nomdonado al filinoj estas konsideratamalpli grava ol al filoj, kaj tial oni lasas pli da spaco al fantazio. Novkreitajn nomojn oni aljuĝas ĉefe al virinoj, kio vastigas la gamon da elekteblaj nomoj; tio aparte okazis fine de la 20a jarcento (López Franco 2009). Tiel, en la studita korpuso 63% el la nomoj estas inaj kaj nur 36% estas viraj. La elcentoj laŭ la nombro de nomportantoj estas 63% da virinoj kaj 36% da viroj. Antaŭnomoj en Esperanto: formoj, ensembloj, rilatoj 147
Figuro 1. Elcentaĵoj el inaj kaj viraj nomoj en la studita korpuso.
4.3. Taksonomio. Kronologio
Laŭ la ekzemploj de diversaj aŭtoroj (kiel Boullón 2007, Morără u kaj Drugă 2011, Raátz 2008 k.a.) eblas prezenti taksonomian klasifikon de la kolektita nomkorpuso. Kelkfoje tamen la divido ne evidentiĝas tiel simpla, kaj nomoj povas șsamtempe aparteni al diversaj kategorioj: 1. tradiciaj kristanaj eŭropaj nomoj: Beatrico, Marta, Klara, Kristina; Ernesto, Jo- hano, Kamilo, Karlo, Roberto. Temas pri la t.n. kalendaraj nomoj, kiuj aperas en unulingvaj esperantaj vortaroj (PIV, NPIV). 2. aliaj kristanaj eŭropaj nomoj: Benata, Benita, Dia, Bennato, Preghi. Kristanaj nomoj malpli oftas en okcidentaj socioj, ĉiam pli laikaj, ekde la dua duono de la 20a jc. (López Franco 2009), kion signas la disflorado de nomoj apartenantaj al aliaj kategorioj, ĉefe en Eŭropo. 3. nomoj devenantaj el la esperanta kulturo (Figuro 2). Apartan subgrupon en ĝi konsistigas la nomoj kun la radiko esper-: Espero, Esperanto kaj Esperantina (kun pola varianto Esperantyna). Aliaj estas Zamenhof, Ludoviko, Stella, Samideano, Ideal, Venko kaj Wanda (nomo de filino deZ amenhof). Tiun ĉi ensemblon estigas la unuaj specife esperantaj nomoj, kun du aperoj de la formo Esperanto jam en 1909 kaj 1910. Kvankam komence oni uzis la nomon Esperanto kiel epicenan (danke al kunmetado kun inaj substantivoj: Maria Esperanto), kelkajn jarojn poste aperis la kreita formo Esperantina, inigo kiu iom sukcesis. La subgrupo estis produktiva ĝis la 50aj jaroj de la 20a jc., kiam laste aperis la mildigita formo Espero. Nur en la komenco de la 21a jc. registriĝas alia kazo (denove Espero) en centra Afriko, neligita al la unuaj aperoj. La kazo de Fidel estas duba, ĉar kvankam laŭ la gepatra informo ili elektis tiun nomon interalie ĉar Fidel Castro partoprenis en la UK en Havano (1990), la ligo kun ĉi tiu nom-grupo estas diskutebla. 148 jesUs MoinHos pardavila
duan, malgrandan subgrupon konsistigas nomoj devenantaj el literaturo: Etelka (nomo de rolulino en La Cikoni-kalifo, kies esperantigo fare de karlo bodó en 1929 estis tre sukcesa4) kaj Marta (nomo de fama romano de e. orzeszkowa kaj de ties ĉefrolulino, tradukita de zamenhof en 1910). literaturo malfrue aperis kiel motiviĝo por nomdonado, nur en la 1970aj jaroj. notindas, ke en alilingvaj onomastikaj sistemoj troveblas antaŭnomoj kun kompare- blaj motiviĝoj. tiel, estas nomoj devenantaj de literaturo, historio kaj mitologio en la galega onomastika sistemo (inaj: Rosalía, Ultreia, Suevia, Noega, Celtia; viraj: Breogán, Artai) kaj en la rumana (inaj: Doina ‘balado’; viraj, aperintaj jam en la 19a jc.: August, Aurelian, Decebal, Octavian, Tiberiu, Traian).
Figuro 2. kronologia apero de kulture motivitaj nomoj. la fajnaj linioj entenas la subgrupon de nomoj kun la radiko esper-; la dika linio enhavas la subgrupon de literature motivitaj nomoj.
4. nature motivitaj nomoj. ilia apero estas relative malfrua, kaj ili aparte koncentriĝas en la lastaj jardekoj. Menciindas la fakto, ke pluraj el ili registriĝis pli ol unu fojo, kio eble montras al solida enradikiĝo. tri subgrupoj montreblas: a) luma: Lumo, Luma, Suna5. b) Flaŭra: Flora, Florida, Lariko, Lilia, Maja. c) Faŭna: Alko, Meva.
4 La Cikoni-kalifo kalkuleblas inter la plej famaj kaj infl uaj tradukoj en esperanto. pri ĝi totsche asertis, ke „nemultaj tradukaĵoj ricevis tiom da favoraj recenzoj, ankaŭ la Akademio rekom- pencis ĝin per laŭdo”, kaj k. r. G. sturmer nomis ĝin “gemo de nia literaturo” (totsche (1932). valén (2004) asertis, ke ĝi estas “impresa traduko en sia epoko”. 5 komparu kun la galegaj Estrela ‘stelo’, Luz ‘lumo’ kaj Sol ‘suno’, kun la rumanaj Luminița ‘lumeto’ kaj Steluța ‘steleto’, aŭ kun la hispanaj Estrella ‘stelo’, Lucero ‘stelo’, Luz ‘lumo’ kaj Sol ‘suno’ (Mora Monroy 1976), ĉiuj inaj. en la 19-jarcenta turkio aperis pluraj lumaj nomoj arab-deve- naj laŭ la elstara metaforo pri lumo en tiamaj nacia, intelekta kaj persona vekiĝoj: Nuri ‘mia lumo’, Ziya ‘lumo’, Șemsi ‘suna’ kaj Enver ‘luma’ (Gürpınar 2012). en esperanto la formo Ste(l)la havas alian motiviĝon, nome kulturan. antaŭnomoj en esperanto: formoj, ensembloj, rilatoj 149
Figuro 3. kronologia apero de nature motivitaj nomoj.
same kiel en esperanto, en eŭropaj antroponomastikaj sistemoj la fl aŭra subgrupo estas la plej ofta kaj ampleksa en la nature motivitaj nomoj, kutime kun nomoj de fl oroj kulture ligitaj al la ideo virino. escepto en esperanto estas la vira Lariko, nomo de arbo kun similaj ekvivalentoj en la hispana Olmo ‘ulmo’ kaj en la rumanaj Codruț ‘arbareto’ (kaj ĝia inigo Codruța) kaj Crenguța ‘branĉeto’. aparta estas la faŭna subgrupo, kun nomoj (Meva, Alko) nekutimaj en hindeŭropaj lingvoj. 5. nomoj signifantaj trajtojn de la portanto. ili jen baziĝas sur ecoj de la ĵusnaskito, jen estas aŭguraj nomoj, laŭ la latina moto nomen est omen ‘nomo estas aŭguro’: efektive, la ideo, ke estiĝas ligo inter nomo kaj ties posedanto ekzistas de ĉiam en multaj kulturoj (zăbavă 2008). tiel, troveblas: Altina, Aminda, Amindas, Atuto, Belonia (el belo+nia), Brila, Danka, Etulo, Feina, Feliĉa, Fidul, Frida (laŭ raporto de la gepatroj, ĉar la infano naskiĝis en vintro), Gravul, Ina, Ino, Linda, Milda, Mirinda, Sana, Serena, Vera. kelkaj el tiuj nomoj, kiel Aminda, Amindas, Mirinda, baziĝas sur alilingvaj nomoj vaste konataj ĉar ekzistantaj en la angla onomastika sistemo, laŭmoda en la lastaj jardekoj: Amanda, Miranda. rilate la naturon de Ina, Ino, estas memorinde, ke kristana nomo internacie konata: Andreo (Andrew/ André/Andrés/Andreas...) etimologie signifas ankaŭ genron (aŭ sekson); ĝi venas el la greka anḗr, andrós ‘viro’. 6. originalaj esperantaj nomoj kreitaj per mallongigo de aliaj nomoj: Holdo, aferezo el la germana nomo de la patro, Reinhold. Ĉi tiu estas la sola ekzemplo de katego- rio, tiu de karesnomoj, sufi ĉe fruktodona en la sistemoj galega (Catuxa, Maruxa, Sabela, Xela; Xan, Xandre, Xaquín; boullón 2007, 2008) kaj rumana (Anicuța/ Anuța; Dorel, Costel, Ionuț, Nicu, Sandu, Vlad; Felecan 2010, trebe 2014). en la du menciitaj lingvoj karesnomoj estas elinterna maniero renovigi la nomkorpuson kaj, kvankam ĝi ekzistas de mezepoko, ĝi estas aparte uzata ekde la șfi no de la 20a jc. (tamen ne en esperanto).
la drasta forlaso de tradiciaj nomoj en eŭropo en la dua duono de la 20a jc. estas vaste studita fenomeno (kohlheim 1999), kaj ĝi same konstateblas en la esperantaj ekzemploj. Ĉi-kaze tradiciaj nomoj, t.e., tiuj formitaj per la radiko esper-, etendiĝas ĝis la 1950aj jaroj, kaj ilin samtempe anstataŭas nature motivitaj nomoj, al kiuj poste aldoniĝas nomoj literature motivitaj. samtempe kun tio, nomoj kulture motivitaj 150 Jesus moinhos pardavila
(ĝenerale) konsistigas daŭran kernon ĝis nun. Siavice, nomoj signifantaj trajtojn de la portanto ekzistas jam de tre frue (Ino, 1910) sed ili aparte koncentriĝas de la 1970aj jaroj ĝis nun.
4.4. Strategioj en nomdonado
Alia menciinda aspekto rilatas al tio, kion Ofhoy nomas la gepatra projekto ĉe la elekto de la antaŭnomo, aŭ alivorte, kiel la elekto de esperanta nomo povas kondiĉigi la vivon de la filo aŭ filino (López Franco 2009). Se instruado de Esperanto al propra filo aŭ filino estas konsiderebla kiel ekstrema formo delingva lojaleco (Fiedler 2012), ankaŭ doni esperantan nomon estas sammaniere rigardebla. De tiu vidpunkto, menci- indas du strategioj celantaj ne kompromiti la idon pro la nomdono: a) elekto de nomo en Esperanto ekzistanta ankaŭ en la antroponomia sistemo de la loka lingvo aŭ en tiu de kulture proksimaj lingvoj. Tiel oni evitas, ke la ido estu nepridubeble ligita al la lingvo Esperanto, oni ne altrudas ĉi lastan kaj faciligas, ke eventuala estonta rompo de la lingva lojaleco ne komplikiĝu pro la elektita nomo. Temas pri relative oftaj ekzemploj kiel Flora, Linda, Maja, Vera, kaj de aliaj kiel Danka, Klara, Marta, Serena; Ernesto kaj Roberto. b) elekto de duobla, triobla aŭ multobla nomo, tio estas, plur-era leksika unuo. Tio ebligas la ŝanĝon de nomo se la ido ne plu deziras esti nomata per esperanta nomo. Paradigma ekzemplo, tre frua, estas la longa nomo Francisco de Asís Teodosio Esperanto el Hispanio, sed aliaj kazoj estas troveblaj en diversaj landoj. Entute en la studita korpuso kalkuliĝis 27 kazoj de plur-eraj leksikaj unuoj, 33% de ĉiuj nomportantoj.
4.5. Formoj
Kiel dirite, kelkaj nomoj estis adaptitaj al la reguloj de la nacia lingvo: Esperantyna, Stella. La kazo de Libereso estas iom aparta: adapto al la ortografio de la itala postulus la ( formon Liberezo, ĉar Libereso sonas [libe’tsezo] en la itala. Kaj kvankam la informinto (ĉi-kaze la nomportanto) certigas, ke lia patro estis esperantisto kaj donis al li nomon en Esperanto, la formo eble ne hazarde koincidas kun la vorto por ‘libereco’ en ido. El alia vidpunkto, notindas la transkategoriigo de pluraj el la kolektitaj nomoj. En la korpuso ne nur aperas nomoj substantivaj (viraj, en -o) kaj adjektivaj (inaj, en -a), kiel tradicie en Esperanto (Kalocsay k Waringhien 1985). Unu el la nomoj estas konjunkcia: Kai (adaptita formo de Kaj, elektita pro la kuniga eco de la vorto). Sed en Afriko troveblas ankaŭ nomoj infinitivaj6 (Ami, Preĝi) kaj prezencaj (Amindas)7.
6 eble pro la substantiva karaktero de infinitivo, kiu povas roli kiel subjekto, objekto, kom- plemento ktp. (Wennergren 2005). 7 eble ĉar prezenco povas havi signifon eternan, ĉiaman, same kiel infinitivo (Wennergren 2005). Antaŭnomoj en Esperanto: formoj, ensembloj, rilatoj 151
4.6. Regionaj aspektoj
En la kolektita korpuso la nomportantoj apartenas al kvin kontinentoj (Figuro 4). Iom pli ol la duono estas el Eŭropo, kaj konstateblas grava, similkvanta grupo da afrikanoj kaj amerikanoj, malgranda aro el Azio kaj preskaŭ sensignifa ĉeesto de nomportantoj el Oceanio.
Figuro 4. Laŭkontinentaj elcentaĵoj de nomportantoj en la studita korpuso.
Landaj leĝoj kondiĉigas nomdonadon, kaj en pluraj kazoj malebligas la elekton de nomo en Esperanto. Ekzemple, ekzistas oficialaj nomlistoj al kiu ŝtatanoj devas adaptiĝi (Svislando) kaj aliaj entenantajn la oficialajn rezultojn de laŭvicaj konsultiĝoj pri eblaj nomoj (Portugalio). En Japanio listo da antaŭnomoj vigoras de 1951, kaj en 2004 ĝi estis draste ampleksigita. La ŝtata lingvopolitiko en Japanio decidas kiuj ideogramoj povas esti uzataj en la dokumentoj, inkluzive naskiĝ-registrilojn; se la ideogramoj de iu nomo ne aperas en la listo jinmeiyō kanji hyō, tiu povas esti rifuzata. La nomlisto en Japanio montriĝas aparte grava nuntempe, kiam nomdonado baziĝas pli sur la dezirata identeco de la infano ol sur la konvenciaj nomoj por identigi la knabon en grupo (Wa- tanabe 2007). La nomoj el Japanio ekzistantaj en la studata korpuso (Lumo, Sana; Kai, Atuto, Kanto) konformas al tiuj postuloj. Ekzemple, la nomo Atuto estas laŭleĝa ĉar la ideogramoj kiuj ĝin formas 淳人 aperas en la registara nomlisto. La nomon oni legas japane [ats to] sed ĝi estas transskribita de la nomportanto kaj liaj familianoj kiel Atuto laŭ unu el la transskribaj metodoj, kio igas ĝin legebla en Esperanto kiel signifohavan personan ͡nomon.ɯ En la japana ĝi signifas ‘sincera kaj honesta homo’. En granda parto de Afriko ekzistas nuntempe du sistemoj de nomdonado, ĝenerale distingeblaj per la kriterio pri signifa karaktero de la antaŭnomoj: la tradicia kaj la eŭropa, alportita de la koloniaj potencoj (Saarelma 2009). La tradicia sistemo de nom- donado spertis reviviĝon en la 60aj jaroj, kiel sekvo de la afrikaj naciismaj movadoj. Ĝin karakterizas, kontraste kun la eŭropa, signifeco ― afrikaj tradiciaj nomoj portas semantikan ŝarĝon, havas signifon. 152 Jesus moinhos pardavila
La plej granda parto de la esperantaj nomoj en Togolando kaj Benino aperantaj en la kolektita korpuso sekvas tiun ĉi principon. La signifo laŭ Saarelma povas rilati al: • la emocioj de la gepatroj je la naskiĝo de la bebo (Ami, Amindas, Etulo), • zorgoj de la gepatroj pri la estonto de la ĵusnaskito (Altina, Idea, Mirinda, Venko; Espero, Fidul, Gravul) • kaj nom-unikeco (Florida, kaj ĝenerale ĉiuj esperantaj nomoj). En multaj regionoj de Afriko estas kutimo krei novajn nomojn per la rimedoj de la loka lingvo; tial la ebloj pri lingva kreivo per nomdonado estas vastaj (Neethling 2000). En la kazo de la esperantaj nomoj el Afriko konstateblas la sama gvidlinio, ĉi-foje efektivigata per la uzo de la sufiksoj -ind, -in, -id, kaj aparte la antonomazie person-karakteriza –ul. Aliflanke nomoj kiel Benata aŭ Benita estas klasifikeblaj kiel eŭrop-devenaj nomoj (pli konkrete: kristanaj), tamen ankaŭ ili havas signifon.
5. Konkludoj
Kolektado kaj klasifikado de esperantlingva nomkorpuso pruvis, ke ekzistas nom- portantoj ne nur en Eŭropo, sed ankaŭ grand-elcente en aliaj kontinentoj. Ĝenerale ili apartenas al la lingvokomunumo de Esperanto, sed estas kelkaj esceptoj. La analizo montras, ke la studita korpuso de esperantaj nomoj prezentas organizon analogan al tiu de antropononomastikaj sistemoj de aliaj lingvoj, al kiuj ĝi estas komparebla. Ilin influas genro, historia momento (kelkaj nomoj ne plu estas rigardataj kiel taŭgaj por nuntempo) kaj la estonta vivo de la gefiloj (respektante eventualan malliĝiĝon al la lingvo kaj ties kulturo). Krome, en ĝi oni povas distingi grupojn kaj subgrupojn, kiuj spegulas diversajn tendencojn, konstateblajn ankaŭ en nacilingvaj sistemoj. Notindas ankaŭ la ekzisto de regionaj nomgrupoj (Japanio, Gvinea golfo) kiuj, kvankam kun- dividas nomojn kun aliaj landoj, havas siajn proprajn. Tiel, la ensemblo de esperantaj nomoj sin montras kiel kompleksa antroponomastika sistemo, plene vigla kvankam magra pro la apartaj kondiĉoj propraj al ties lingvokomunumo.
Bibliografio
Boullón Agrelo & Ana Isabel 2007: A escolla dos nomes en Galicia a finais do século XX ‘La elekto de nomoj en Galegio fine de la 20a jarcento’.I n: Luz Méndez & Gonzalo Navaza (eds.): Actas do I Congreso Internacional de Onomástica “Frei Martín Sarmiento”. Santiago de Compostela, 2, 3 e 4 de setembro de 2002. Santiago de Compostela: Asociación Galega de Onomástica / Instituto da Lingua Galega. 99-114. — 2008: Antón, Sabela, Catuxa… De como os hipocorísticos deveñen en nomes ‘Antón, Sabela, Catuxa… Pri la maniero kiel karesnomoj iĝas antaŭnomoj’. En: Brea, M.; Fernández Rei; F.; Antaŭnomoj en Esperanto: formoj, ensembloj, rilatoj 153
Regueira, X. L. (eds): Cada palabra pesaba, cada palabra medía. Homenaxe ao profesor Antón Santamarina. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. 77-93. Boullón Agrelo & Ana Isabel & Tato Plaza, Fernando 1999: Personal names in Galicia as a sign of cultural identification: storical scope and current situation. In: Onoma 34: 14-44. Corsetti, Renato & Pinto, Maria Antonietta & Tolomeo, Maria 2004: Regularizing the regular: The phenomenon of overregularization in Esperanto-speaking children. In: Language Problems and Language Planning 20/3: 263-273. Esperantina Radoslavova Trickova, Vraca 1925: In: Bildarchiv Austria. Österreichische Nationalbib- liothek. www.bildarchivaustria.at/Pages/ImageDetail.aspx?p_iBildID=5351666 Feixó Cid, Xosé 2003: Diccionario galego do nomes. Vigo: Xerais. Felecan, Ovidiu 2010: Antroponime recente romanice în Maramure ‘Freŝdataj latinidaj antaŭnomoj en Maramure ’. En: Fonetică și dialectologie XXIX. 5-19. Fiedler, Sabine 2012: The Esperanto denaskulo. The status of the nativeș speaker of Esperanto within and beyond theș planned language community. In: Language Problems and Language Planning 36/2: 69-84. Gürpınar, Doğan 2012: What is in a Name? The Rise of Turkic Personal Male Names in Turkey (1908–38). In: Middle Eastern Studies 48:5: 689-706. Habibli, R. 2011: Pragmatic Meaning of Onyms. In: Matveeva, Galina G. & Zyubina, Irina A. (ed.): IV International Conference on Pragmalinguistics and Speech Practices. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing. 215-217. Instituto dos Registos e do Notariado. Vocábulos Admitidos ou Não Admitidos como Nomes Próprios. http://www.irn.mj.pt/sections/irn/a_registal/registos-centrais/ docs-da-nacionalidade/vocabulos- admitidos-ou/ Internacia Jaro de Familio. Simpozio. Internacia Familio ― Utopio aŭ Realaĵo. 06-09 julio 1994. Graz, Aŭstrio (1995). Maribor: Inter-kulturo Kalocsay, K. & Waringhien, G. 1985: Plena Analiza Gramatiko de Esperanto. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio Kohlheim, Rosa 1999: The change of cultural values as reflected in modern name-giving inC atalonia. In: Onoma 34: 229-248. Koopmans-Schotanus, Jelly 2007: Preĝo por ĉiu Tago [Nova eldono]. Poděbrady: Kristana Espe- rantista Ligo Internacia. http://keli.chez.com/Preghlibreto%20reta.pdf Kroniko/Crónica (Aprilo 1910). En: La Suno Hispana Jaro VII nº 76. 60. http://www.gazetoteko. com/sh/sh76.pdf Jagnjić, Ankica & Tišljar, Krunoslav (reĝisoroj) 1994: Kreski kun Esperanto [videoregistraĵo]. Rot- terdamo: Universala Esperanto Asocio. 39:03 min. López Franco, Yolanda Guillermina 2009: La prénomination à Tlalnepantla de Baz, État de México, au Mexique, tout au long du XXe siècle. In: Proceedings of the 23rd International Congress of Onomastic Sciences. York: York University. 688-698. Mora Monroy, Siervo Custodio 1976: Breve estudio sobre apellidos y nombres propios de persona en Colombia ‘Mallonga studo pri familiaj kaj personaj nomoj en Kolombio’. In: Thesaurus. Boletín del Instituto Caro y Cuervo 31 (3): 536-560. Morăra u, Nadia Nicoleta & Drugă, Lumini a 2011: Projecting the ethnic identity of Romanian gipsy/ roma through contemporary first name-giving practices. In: Onoma 46. 77-96. Naumann,ș Horst et al. 1987: Familiennamenbuchț der DDR ‘Libro de familiaj nomoj de GDR’. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut. Neethling, S. J. 2000: An onomastic renaissance: African names to the fore. In: South African Journal of African Languages 20:3: 207-216. NPIV. La Nova Plena Ilustrita Vortaro. 2002. Parizo: SAT Raátz, Judit 2008: Trends in the choice of first names in Hungary since the second half of the 20th century. In: Arcamone, Maria Giovanna & De Camilli, Davide & Porcelli, Bruno (eds): XXII Congresso Internazionale di Scienze Onomastiche (28.8–4.9.2005) II. Pisa: ETS. 195-207. 154 Jesus moinhos pardavila
Saarelma, Minna 2009: African and European anthroponymic systems – similarities and differences. In: Onoma 44: 191-216. Totsche, L. 1932: De paĝo al paĝo. Budapest: Literatura Mondo Trebe , Tatiana 2014: Tendin e de modernizare a sistemului onomastic tradi ional (cu referire la pre- numele din ora ul Orhei) ‘Tendencoj al modernigo de la tradicia onomastika sistemo (koncerne laș antaŭnomojn el urbo țOrhei)’. In: Limba Română, nr. 2: 63/69. ț Valén, Antonio 2004:ș El esperanto: lengua y cultura. Santander: mga Watanabe, Noriko 2009: Politics of Japanese naming practice: language policy and character use. In: Current Issues in Language Planning 8:3: 344-364. Wennergren, Bertilo 2005: Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko. Elektronika versio. http:// bertilow.com/pmeg/. Zăbavă, Elena-Camelia 2008: Onomastica românească sub influenţa modei lingvistice europene ‘Rumana onomastiko sub influo de eŭropaj lingvomodoj’. In: Distorsionări în comunicarea literară și etnofolclorică românească și contextul european ‘Deformadoj en rumana literatura kaj etnofolklora komunikado kaj la eŭropa kunteksto’. Ia i: Alfa. 393-400. — 2009: Sistemul antroponimic oltenesc. Caracteristici generale ‘Onomastika sistemo de Oltenia. Ĝeneralaj trajtoj’. In: Analele Universităąii din Craiova.ș Seria tiin e filologice. Lingvistică. Anul XXXI, nr. 1-2: 416-423. Ș ț 155
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 155–169
Sa b i n e Fie d l e r
Frequency Dictionaries for Esperanto1
Resumo (Oftecvortaro por Esperanto). Oftecvortaroj prezentas la vortoprovizon de iu lingvo, aŭtoro, ĝenro ktp. laŭ la uzo en korpuso. Ili provizas informojn pri la vortoj kiuj estas plej ofte uzataj en iu lingvo kaj pro tio ili devus esti lernitaj unue. Tiu ĉi artikolo konsistas el du partoj. La unua parto celas trarigardi la ofteclistojn kaj -vortarojn de Espe- ranto. La unua ofteclisto estis publikigita de S. Rublev en 1927 okaze de la 40-jara jubileo de Esperanto. Poste aperis dek kolektoj. Ankaŭ la Baza Radikaro Oficialaestas bazita sur oftecokriterioj. La dua parto prezentos la novan oftecvortaron por Esperanto kiu estis publikigita en la Uni- versitato de Leipzig (Germanio) en 2014. Ĝi apartenas al serio de oftecvortaroj por diversaj lingvoj kiuj kunmetiĝis sur granda empiria bazo. En la pasintaj jaroj publikiĝis vortaroj por la germana, angla, franca, islanda kaj hungara. La vortarserio ebligas esplorojn de kompar- lingvistikaj temoj kaj de unulingvaj temoj kaj studoj pri vortoformado kaj aliaj oftecbazitaj leksikaj analizoj por uzo en leksikografio aŭ lingvoinstruado. La artikolo skizos la ĉefajn rezultojn de nia laboro koncerne vortoformadon, silaban strukturon, literoftecon, plej longajn vortojn kaj aliajn fenomenojn en esperanta vortoprovizo.
Abstract. Frequency dictionaries present the vocabulary of a language, of an author, a genre etc. according to its use in a corpus. They provide information about the words that are most frequently used in a language and that therefore should be learnt first.T his article consists of two parts. The aim of the first part is to give an overview of frequency lists and dictionaries for Esperanto. The first frequency list was published by S. Rublev in 1927 on the occasion of the 40th anniversary of Esperanto. Since then ten collections have appeared. The Baza Radikaro Oficiala is also based on frequency criteria. The second part of the paper will give an introduction to a new frequency dictionary for Esperanto that was published at the University of Leipzig (Germany) in 2014. It is part of a series of frequency dictionaries for various languages that are compiled on a large-scale empirical basis. In previous years, dictionaries were published for German, English, French,
1 A shorter version of this paper was given at the Interlinguistics Symposium at Adam Mickiewicz University Poznań on September 25th, 2014. I am grateful to the participants of the symposium for their valuable comments and suggestions. This article includes passages from the introduction to the print version of the Frequency Dictionary Esperanto/Oftecvortaro de Esperanto authored by Uwe Quasthoff, Dirk Goldhahn and myself. 156 Sabine Fiedler
Icelandic, and Hungarian. This series of dictionaries provides the opportunity to explore comparative linguistic topics and such monolingual issues as studies on word formation and frequency-based examinations of lexical areas for use in dictionaries or language teaching. The paper gives a summary of the main results of our work with regard to word formation, syllable structure, letter frequency, longest words and other phenomena in the Esperanto vocabulary.
1. Introduction
In 2014 the project of a new frequency dictionary for Esperanto was initiated at the University of Leipzig (Germany) (Quasthoff et al. 2014). It is part of a series of frequency dictionaries for various languages that are compiled on a large-scale empiri- cal basis. In previous years, dictionaries were published for German (2011), Icelandic (2012), English (2012), French (2013), and Hungarian (2013). The dictionaries in the series are available in both print and electronic versions. Each dictionary provides the most frequent 1,000 word forms in order of frequency and the 10,000 most frequent word forms in alphabetical order. They provide an introductory description of the data and the methodological approach used. In addition, language-specific statistical information is provided with regard to letters, word structure and structural changes. The enclosed CD-ROM contains a more comprehensive version of the dictionary as an e-book. It includes data on the relative frequency of up to 1,000,000 word forms. For less-resourced languages the lists are shorter due to the reduced size of the corpora. The Esperanto word list of this volume contains 250,000 word forms. This article focuses on the Frequency Dictionary / Oftecvortaro de Esperanto. It begins with an overview of previous frequency lists and dictionaries for Esperanto in Sect. 2. Sect. 3 describes the character of the dictionary and Sect. 4 the corpus that is used as its basis. Sect. 5 gives a summary of the main results with regard to word forma- tion, letter frequency, longest words and other phenomena in the Esperanto vocabulary. This section also addresses the question of whether a frequency dictionary can give us an insight into the culture of a speech community. The paper ends with a summary of the most important findings and offers an outlook.
2. Previous frequency lists and dictionaries for Esperanto
Previous frequency studies for Esperanto have mainly served educational purposes (cf. the surveys by Haupenthal 1991 and Pabst 2010). The planned language is pre- dominantly learnt as a second language, and the frequency of words can be important for vocabulary selection in language teaching. The first frequency list was published Frequency Dictionaries for Esperanto 157 by S. Rublev in 1927 on the occasion of the 40th anniversary of Esperanto and is based on an analysis of six documents (mainly Esperanto journals and translated novels) including about 100,000 running words. Danneil (1928) studies frequent words in 29 national Esperanto textbooks and com- pares them with their equivalents in German, English and French frequency dictionaries. A list of 50,000 words was published by Blaas (1949-1955) who used 200 randomly selected pages from a broad variety of 110 works in Esperanto (novels, journals, and encyclopaedias) as a basis. In his investigation of 3,000 words taken from prose texts, Sadler (1959) presents data on the frequency of phonemes, affixes, function words, and word classes. His results were confirmed by a comparable study conducted ten years later by Harry (1967). A list of 577 internationally frequently used words compiled by P. Bovet and H. Ith (1948/1956) is based on the comparison of frequency lists in Espe- ranto and national languages. In addition, the results of a French project (Le français fondamental) were used for Esperanto purposes. A list of words most frequently used by children in spoken and written communication was translated into the planned language. Using the above mentioned studies as a point of departure, the Academy of Esperanto compiled the Baza Radikaro Oficiala (Albault 1975), a collection defining the basic vocabulary of Esperanto arranged in nine frequency groups. In 1986, H. Vatré published his results on Esperanto word statistics based on liter- ary texts, whereas spoken Esperanto was the basis of Z. Tišljar’s (1982) list of about 1,300 different morphemes found in a corpus of about 24,000 words. J. Dietze (1989) presents a collection of about 1,000 frequent Esperanto roots together with their Ger- man translations. His corpus includes about 30,000 word forms taken from Esperanto journals. Data on the frequency of words can also be found in C. Gledhill’s corpus-based The Grammar of Esperanto (1998). It should be mentioned that several Esperanto writers have compiled frequency lists in order to have a lexical basis for their “easy-to-read” novels. An example is Sten Johansson, a Swedish author, who created a list of frequent Esperanto morphemes on the basis of the following three sources: first, the Baza Radikaro Oficiala, second, a collection of 1,000 morphemes used by the journal Kontakto to produce texts in “sim- ple Esperanto” and, third, a list of the 665 most frequent morphemes used in spoken Esperanto (665 plej oftaj morfemoj de parolata Esperanto) published by the Internacia Kultura Servo en Zagrebo (International Cultural Service in Zagreb). He combined this collection with two other sources to create a lexical basis for his four novels for learners of Esperanto (2001-2004).2 In 2003 V.S. Ivanov published a frequency list of 250,000 word forms extracted from a corpus of original Esperanto literature. The most recent Esperanto frequency dictionary by Z.D. Usmanov, F. Šukurov and S. Jokubzoda is based on a rather large corpus, as the authors analysed 1,450,000 word forms taken from translated and original Esperanto literature (by mainly Russian authors).
2 cf. www.angelfire.com/co/alfabeto/facila/index.html. (5 July 2015) 158 Sabine Fiedler
3. Conception of a dictionary of word forms
The Frequency Dictionary Esperanto shows the words as they occur in the corpus. This means that not only base forms (or lexemes; e.g. antaŭ [before; in front of]; dom/o [house]), but also words with their grammatical morphemes (e.g. antaŭa, antaŭen, antaŭajn; domon, domoj, domojn) are included. This principle has been followed for several reasons, the main reason being that the consistency of the approach maintained for all frequency dictionaries published in this series allows for comparability between the languages analysed. In addition, for a number of word forms, assignment to more than one base form is possible. This concerns, above all, the morphological homonyms – popular in Esperanto wordplay – whose base form coincides with polymorphemic words, e.g.:
amuzo [entertainment] – am/uzo [use of love] eraro [error] – er/aro [set of elements] investo [investment] – in/vesto [woman’s clothing] kolego [colleague] – kol/ego [huge neck] konkludi [to conclude] – konk/ludi [to play with shells] ordoni [to order/command] – or/doni [to give gold].
Similarly, there are words that can occur both as common nouns and proper names. As words are capitalized at the beginning of a sentence, it is sometimes difficult to decide what is meant: Marko (first name or common noun meaning ‘mark / sign’),Roza (first name or common noun meaning [1] ‘pink’, [2] like / made from a rose), Timo (first name or common noun meaning ‘fear’), Julio (first name [e.g. of the famousE speranto poet Julio Baghy] or the month July), and Blanke (family name [e.g. of a well-known German esperantologist] or the adverb meaning ‘white’). Finally, the principle of presenting the words as they occur in the corpus allows us to study authentic language use. It is possible, for example, to gain valuable insights into the use of competing forms (e.g. komputilo (11) – komputoro (17) [computer] 3), of words that have not yet been officially recognised by the Academy of Esperanto (e.g. alies [sb. else’s] (13), aliel [otherwise] (14)) and writing variants (e.g. vid-al-vide – vidalvide (14), ĉifoje (12) – ĉifoje (13) [this time]; ŝatas (9) – shatas (13) – sxatas (13) [like / think well of]) and to study innovative verb forms (e.g. konsideratas (16), devintus (13)). The Esperanto alphabet includes six accented letters: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ. Their frequencies are presented in Table 1. The diacritics can pose problems in printed and typed texts, as the letters do not appear on standard typewriters and keyboards. L.L. Zamenhof, the initiator of the language, himself proposed adding the letter h as a typographical
3 the numbers in brackets present frequency classes (FCs) (see Sect. 5.1). The lower the FC, the higher the frequency is. I.e., considerably more people use komputilo than komputoro to refer to computer in Esperanto. Frequency Dictionaries for Esperanto 159 alternative to the diacritic and to use u instead of ŭ: ch, gh, hh, jh, sh, u. The h-system, however, upsets alphabetical order (for example, chu, the surrogate of ĉu, appears before ci, although ĉ is to be placed after c) and can cause ambiguity (e.g. in words such as flughaveno and longhara). Meanwhile, another system, the x-convention has become popular (cx, gx, hx, jx, sx, ux), although it is not part of the Fundamento de Esperanto, the obligatory foundation of the language. As x is not a letter in the Esperanto alphabet, it does not lead to ambiguity. As described above, this frequency dictionary includes all word forms as they occur in the corpus and, therefore, lists the words in traditional orthography, those written in the h-convention and those in the x-convention as independent word forms. Our investigation reveals that Zamenhof ‘s alternative writing system (the h-convention) is preferred to the x-convention: h-spellings belong to a higher FC, and in all cases in which the two variants have the same frequency class the h-variant is more frequent than the x-variant.
4. Data basis
The words and their frequency were determined on the basis of five different sources: • newspaper texts collected from the Internet in 2011 (approx. 50,000 sentences), • texts from the Esperanto edition of Wikipedia (as it appeared in 2012) (approx. 650,000 different sentences), • literary texts collected from various web sources in 2012 (approx. 600,000 sen- tences), • randomly collected Internet texts, crawled in 2011 (approx. 280,000 sentences), • randomly collected Internet texts, crawled in 2012 (approx. 1.1 million different sentences). The underlying corpus contains approximately 2.5 million sentences. These include a total of 55 million running words (i.e., repeatedly occurring words are counted several times). Among these are about 1.35 million different Esperanto word forms. A word form was included in the dictionary if it occurred in the sources at least 5 times in total. This minimum frequency is a necessity resulting from limiting the most frequently occurring words to 250,000. Due to the size and contemporaneity of the corpus, Esperanto is well represented. However, in comparison to the other dictionaries published in this series, the corpus is relatively small. The absolute frequencies determined by means of the corpus can- not claim to arrange the words of the planned language into a universally applicable order and a different composition of the corpus would alter the positions of almost all the words within the total scheme. Therefore, rather than giving absolute frequencies, frequency classes alone are provided in the alphabetical list of the dictionary. These 160 Sabine Fiedler classes are relatively stable, for, as experience shows, the frequencies of individual words in a collection of other texts compiled according to similar criteria vary by one frequency class at most. One field that is largely under-represented is spoken language. At the present time, spoken communication cannot be considered, due to the lack of frequency data available.
5. Results 5.1. The most frequent words
The ten most frequent words in our corpus are:
Table 1: The 10 most frequent words, their frequency and frequency class
Rank word Frequency (in ‰) Frequency class 1 la 75.9 0 2 de 41.6 1 3 kaj 30.5 1 4 en 20.3 2 5 estas 14.2 2 6 al 12.5 3 7 La 9.9 3 8 ne 9.9 3 9 ke 8.3 3 10 por 7.9 3
In the corpus, la [the] is the most frequent word. Hence, its frequency is used as the reference frequency. The word la is the only word in frequency class 0. The next most frequent words, the preposition de [of / from] and the conjunction kaj [and] already belong to frequency class 1. This approximately corresponds to a 50% reduction in word frequency. Thus, la (frequency class 0) occurs about 1,000 times more frequently than rezulto [result] and centra [central] (frequency class 10).4 Tables 1 and 2 show that the most frequent words are function words and that there is considerable similarity between the ranks of these words in different frequency dictionaries. However, the frequency of autosemantic words (content words) is heavily dependent on the corpus in use, as we shall see in Sect. 5.5.
4 this is because 210 = 1;024 Frequency Dictionaries for Esperanto 161
Table 2: A comparison between the most frequent words in various dictionaries
Dietze (1989) Ivanov (2003) Usmanov et al. (2010) La la la De de kaj Kaj kaj de En en mi Est estas esti Al al en
5.2. Character statistics
Table 3 presents the relative frequency of characters without distinguishing between capital and small letters.
Table 3: Character frequency
Character without multiplicity with multiplicity Frequency in ‰ of words of words a 114.6 125.1 b 15.5 9.7 c 14.2 9.7 ĉ 3.2 5.3 d 27.3 32.0 e 79.8 92.7 f 13.4 10.1 g 21.6 12.3 ĝ 6.2 5.5 h 7.9 4.9 ĥ 0.4 0.1 i 85.1 93.5 j 33.3 35.4 ĵ 2.2 0.9 k 36.2 41.6 l 44.7 61.7 m 31.3 29.0 n 82.7 76.7 o 102.6 89.2 p 26.4 28.2 q 0.2 0.1 162 Sabine Fiedler
r 67.5 58.1 s 52.0 59.8 ŝ 2.9 2.4 t 62.6 54.5 u 31.1 31.4 ŭ 2.6 4.7 v 16.7 17.3 w 0.9 0.3 x 2.0 0.8 y 1.4 0.3 z 7.1 5.5
5.3. Word length
Fig. 1 shows the length of Esperanto words in the corpus (with multiplicity). The average value is 5.01 letters. The cusp at length four results from a comparably limited number of high-frequency words of length four.
Figure 1: Word length (with multiplicity) Frequency Dictionaries for Esperanto 163
The maximum word length increases with N: As the more frequent words tend to be shorter in length, the rarer words show a tendency to become longer. Table 4 provides the longest words in the corpus. Only two examples are Esperanto words: Lanvajrpulg vingilgogeriĥrindrobllantisiliogogogoĥo is the Esperanto version of the famous Welsh place name and dinitropolisakarozidoputinidometilenoido is a word invented by Gonçalo Neves for his story Fakistoj (1991) to mock scientists and their language.
Table 4: Longest words with number of letters and frequency class
Word (Translation) Length FC töredezettségmentesítőtleníttethetetlenségtelenítőtlenkedhetnétek 65 22 (Hungarian) Rindfleischetikettierungsüberwachungsaufgabenübertragungsgesetz 63 20 (German) lanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysilio gogogoch 58 20 (Welsh) Lanvajrpulgvingilgogeriĥrindrobllantisiliogogogoĥo 50 22 (Esperantized name of the Welsh location) Pneumoultramicroscopicossilicovulcanoconiótico (Portuguese) 46 21 Chargoggagoggmanchauggagoggchaubunagungamaugg 45 22 Lake in the USA Hottentottenstottertrottelmutterattentäter (German) 42 22 dinitropolisakarozidoputinidometilenoido 40 22 (name of a substance, invented term)
5.4. Word structure
In Esperanto hyphens are relatively frequent. Words with one hyphen occur from frequency class 9 onwards (see table 5). Those with more than one hyphen are ex- tremely rare. Words with two hyphens can be found from frequency class 14 onwards (see Table 6). The hyphen is used in Esperanto to join words together or to structure long words (e.g. Esperanto-parolanto [Esperanto speaker], malsan-asekuro [health insurance]), to add grammatical suffixes to proper names that have not been Esperantized (e.g. taiwan-aj [Taiwan, adj., pl.], Kalocsay-n [acc.]). In addition, it is often found in modi- fying phrases (e.g. pli-ol-60-jara [more than 60 years old]), in abbreviations (e.g. n-ro [numero, number], ekz-e [ekzemple, for example]), set expressions (e.g. vole-nevole [nolens volens], pli-malpli [more or less], foreign multiword names (e.g. Nov-Jorko [New York], Bulonjo-ĉe-maro [Boulogne-sur-Mer]). 164 Sabine Fiedler
Table 5: Most frequent words with one hyphen
Position in wordlist Frequency class word 408 9 s-ro 762 9 S-ro 1,438 10 Esperanto-Asocio 1,573 10 Esperanto-movado 2,126 11 D-ro
Table 6: Most frequent words with two hyphens
Position in wordlist Frequency class word
12,213 14 TEJO-aktuale-n 14,685 14 Rio-de-Ĵanejro 15,631 14 Ku-i-o 17,604 14 vid-al-vide 21,420 15 Chaux-de-Fonds
5.5. Language and culture
Language and culture are intrinsically linked. Language use reflects characteristics of its speakers and provides an insight into the history, values, traditions and artefacts of the speech community. This is true for all living languages, including Esperanto (Fiedler 2012). How can frequency investigations make this close relationship visible? as mentioned above, the frequency of a word is heavily dependent on the corpus that is used (see also Pabst 2010). With the sources listed in Sect. 4 and despite its limitations, the corpus that the Frequency Dictionary Esperanto / Oftecvortaro de Esperanto is based on is relatively balanced and representative. Content words that are closely related to the culture of the speech community might be expected to occur frequently. This hypothesis is confirmed by the list of the most frequent 1,000 words, which includes, for example, Esperanto (and words derived from it) (rank 67), UEA (= Universala Esperanto-Asocio ‘Universal Esperanto Association’) (rank 228), and Zamenhof (rank 436). As table 7 shows, the frequency dictionaries for English and French include these word with considerably lower frequencies. Frequency Dictionaries for Esperanto 165
Table 7: Frequency classes of selected words in Esperanto, English, French, and Hungarian
Word FC Esperanto FC English FC French FC Hungarian Esperanto 6 17 19 201 UEA2 8 19 20 21 Zamenhof 9 22 18 18
1 the word in Hungarian, Eszperantó, is in frequency class 17. 2 it has to be considered that the abbreviation UEA can also represent other proper names, as the following example from the English corpus illustrates: The new central library was built in 1963 and the University of East Anglia (UEA) at Earlham took its first students in the same year. (www.castle-mail.co.uk 2001-11-30)
Another indicator of cultural specificity might be the frequency of words within semantic fields (e.g. animals, food, proper names). The following table presents the names of the months according to their frequency in English and Esperanto. Whereas in both languages the frequency classes for designations of the months show only mi- nor variations (in English, all of them belong to FCs 8 and 9; in Esperanto almost all of them to 9 and 10), the position and FC of decembro [December] is striking. It can be assumed that the name of this month occurs considerably more often in Esperanto because of the many events dedicated to Zamenhof, the initiator of Esperanto, that are traditionally held in the Esperanto community on the occasion of his birthday on 15 December.
Table 8: Ranks and FCs for the months of the year in English and Esperanto
Name of the Rank FC Name of the Rank FC month in month in English Esperanto May 421 8 decembro 390 8 September 426 8 junio 401 9 June 468 8 majo 591 9 July 494 8 septembro 597 9 April 524 8 marto 642 9 March 541 8 julio 643 9 January 693 8 aprilo 647 9 October 703 8 januaro 653 9 November 755 9 oktobro 693 9 December 770 9 aŭgusto 720 9 August 787 9 novembro 794 10 February 951 9 februaro 897 10 166 Sabine Fiedler
The Frequency Dictionary Esperanto / Oftecvortaro de Esperanto is largely based on Wikipedia articles. For an analysis focusing on cultural specificity, a comparison with WikiTrans texts might be promising.5 The texts are not originally produced by Esperanto speakers and represent a much broader spectrum of topics. It can therefore be expected that the WikiTrans corpus includes a huge number of words that are not found in the corpus used for the Frequency Dictionary Esperanto and that it encompasses fewer Esperanto-specific items. The first part of this hypothesis is easily confirmed. The WikiTrans corpus includes 51,165 words that cannot be found among our 250,000- word corpus.6 Concerning our example, the designations of the months of the year, the WikiTrans list is more similar to the list in English than to the one in Esperanto, and there is no peculiarity found with regard to decembro (cf. table 9).
Table 9: Occurrences and FCs for the months of the year in Esperanto (based on the WikiTrans corpus)
Name of the month Occurrences FC in Esperanto majo 170486 8 septembro 163583 8 junio 160158 8 januaro 158849 8 oktobro 158627 8 marto 155405 8 julio 154952 8 decembro 149413 8 aŭgusto 147094 8 novembro 143901 8 februaro 126353 8 aprilo 118523 8
5 WikiTrans is a project that has been run by the Danish language technology company GrammarSoft ApS, in cooperation with the University of Southern Denmark. It provides machine- translated versions of Wikipedia articles. The idea of the project is to make the largest Wikipedia of all - the English one - available in Esperanto and Danish translations. Meanwhile over three million articles have been translated into Esperanto. (cf. www.wikitrans.net [15 July 2015]). 6 i am grateful to Uwe Quasthoff and Dirk Goldhahn from the Natural Language Processing Group, Department of Computer Science at the University of Leipzig for providing me with a corpus that is based on WikiTrans texts (24 million sentences) and a list including the words that can be found in this corpus (among the most frequent 100,000 words), but not in the mixed corpus that forms the basis of the Frequency Dictionary Esperanto. A partial corpus that encompasses only the Wikipedia texts that form the basis of the dictionary shows more similarity with the WikiTrans corpus. Frequency Dictionaries for Esperanto 167
As regards the vocabulary that relates to Esperanto-specific topics studied above, we find higher frequency classes (i.e. lower frequencies) in WikiTrans than in our corpus: Esperanto (12), UEA (14), Zamenhof (15), although words in their immediate neighbourhood have similar ones in the two corpora: jaroj (rank 66: FC 6), estu (rank 229: FC 10), prenis (rank 437: FC 8). In addition, a look at text examples and collocators can be intriguing. Compare, for instance, the first three examples given for the wordmovado [movement]. Whereas two of them refer to Esperanto in our corpus (to the Esperanto movement itself and the role of Esperanto in the scout movement), the range of themes is much larger in the WikiTrans corpus. • Eble estas tiel ke la Esperanto-movado al la ekstera mondo faras impreson de ĝuste tia vire dominita asocio kio ĝi ankaŭ estas, kaj se virinoj estus pli videblaj ili ankaŭ logus aliajn virinojn al la movado? (www.liberafolio.org/2005/Komentario/ virintagoccb4., 2012-05-17) [Might it be that the Esperanto movement gives an impression to the external world of it being exactly the man-dominated association that it really is, and if women were more visible, they would also attract other women into the movement?] • Sin kunliginte kun la liberiga movado de la ĉina nacio, Esperanto trovis la direkton por sin disvolvi en Ĉinio kaj enkorpigis la valoron de sia ekzisto en la ĉina socio. (esperanto.china.org.cn/esperantujo/2011-05/20/cont, 2012-05-15) [By joining with the liberation movement of the Chinese nation, Esperanto found the means to develop in China and incorporated the value of its existence into Chinese society.] • Esperanto en la skolta movado Esperanto radikiĝis en ĝi nur malrapide. (eo.wiki- pedia.org/wiki/Skolta_movado, 2009-07-24) [Esperanto in the scout movement Esperanto became rooted in it only slowly] • 10 familioj de elstaraj judoj, inkluzive de tiuj de rabeno Weisz kaj ortodoksa Ĉefrabeno Strasser, kune kun la estroj de la cionisma (neortodoksa) movado eniris la Kasztner-trajnon. (source: http://epo.wikitrans.net/Debrecen) [10 families of prominent Jews, including those of Rabbi Weisz and orthodox chief Rabbi Strasser, along with the heads of the Zionist (non orthodox) movement joined the Kasztner train.]7 • Observu la Ĉefprincipojn de la movado kaj estu gvidita en ĝia laboro per la principoj de internacia humanitara juro. (source: http://epo.wikitrans.net/International%20 Red%20Cross%20and%20Red%20Crescent%20Movement?redir=Red+Crescent) [Respect the Fundamental Principles of the Movement and be guided in its work by the principles of international humanitarian law.] • Tiuj estas la taskoj de la movado dum la periodo de suvereneco kaj elsaviĝo. (source: http://epo.wikitrans.net/Lehi%20(group)?redir=Stern+Gang) [These are the tasks of the movement during the period of sovereignty and redemp- tion.]
7 This and the following two “translations” are taken from the original articles in English. 168 Sabine Fiedler
Our observation is verified by a comparison between the recurrent partners of the word movado in the two corpora:8 (a) significant co-occurrences in the mixed corpus that forms the basis ofFrequency Dictionary Esperanto la (2,071), nia (1,882), laborista (1,570), de (1,523), en (887), esperantista (764), Esperanto(711), junulara (584), pri (548), esperanta (501), revolucia (425), por (387), politika (385), UEA (367), esperantistoj (341), kaj (327), Esperanta (316), socia (289), movadon (271) (b) significant co-occurrences in the WikiTrans corpus laborista (7938.56), la (7754.52), de (7692.59), rezista (6723.46), civitanrajta (5926.27), fenimisima (3373.96), ribela (3251.95), politika (3115.43), liberiga (2938.15), pormedia (2099.67), jaroj (1786.22), movadoj (1728.11), Movement (1713.89), anarkiisma (1688.93), movadon (1661.27), gvidanto (1574.49), komu- nista (1543.93), protesta (1539.2), religiema (1532.46), gvidantoj(1491.73)
The study confirms our hypothesis that the culture of a speech community is mir- rored by the vocabulary of its language and the texts its speakers produce and that frequency lists can help us to describe this phenomenon. The research conducted and presented here was limited to few examples only. Further work needs to be done to better understand the complex relationship between culture and planned language and to gain a deeper insight into what one might call the “worldview” of Esperanto and its speech community.
6. Conclusion
The article provided an overview of frequency lists and dictionaries for the planned language Esperanto. A special focus was put on the presentation of a new dictionary that was recently published at the University of Leipzig, the Frequency Dictionary Esperanto / Oftecvortaro de Esperanto and is part of a series of frequency dictionaries for various languages. Frequency dictionaries serve educational purposes and supply us with information about the words that are most frequently used in a language and that should be learnt first.I n addition, this series of dictionaries provides the opportunity to explore comparative linguistic topics and such monolingual issues as studies of word formation and frequency-based examinations of lexical areas for use in dictionaries. It has been shown that frequency investigations can even help us to study the cultural peculiarities of a language. It is recommended that further research be undertaken in this area which should be combined with the examination of pragmatic aspects, including ways of structuring text or putting forward an argument.
8 co-occurrences can be found on the Website of the Leipzig Corpora Collection: http:// corpora.informatik.uni-leipzig.de/. Frequency Dictionaries for Esperanto 169
Bibliography
Albaut, André 1975: Baza radikaro oficiala. In: Aktoj de la Akademio II (1968-1976). Rotterdam/ Paris: Akademio de Esperanto. 28-54. Blaas, Leo: Statistiko de 50.000 tekstvortoj. In: Esperantologio, Vol. I (1949-1955), 107-132; 160-200. Bovet, Pierre & Ith, Henriette 1948: Listo de 577 internacie plej oftaj vortoj. In: Bovet, P.: Enketo pri internacia helplingvo. Stockholm: Sveda Esperanto-Federacio, (also published in Revuo Esperanto 11/1956: 173). Danneil, Henrikino: Esplorado pri vortofteco en Esperanto kaj en aliaj lingvoj. In: Internacia Ped- agogia Revuo 8/1928, 1-15. Dietze, Joachim 1989: Frequenzwörterbuch Esperanto-Deutsch. Die meistgebrauchten Wurzeln der Esperanto-Literatursprache. In: Wissenschaftliche Beiträge der Martin-Luther-Universität. Halle (Saale): Halle-Wittenberg 1989/56 (F96). Fiedler, Sabine 2012: Kultur und Plansprache: Betrachtungen zum Esperanto. In: Busch-Lauer, Ines- Andrea (Hrsg.): Kaleidoskop der Kulturen. Berlin: Frank & Timme. 181-202. Gledhill, Christopher 1998: The Grammar of Esperanto. A corpus-based description. München: LINCOM Europa, Harry, Ralph 1967: Relativaj oftecoj de lingvaj elementoj en Esperanto. In: Scienca Revuo 19 (2): 49-50. Haupenthal, Reinhard 1991: Lexikographie von Hilfssprachen und anderen Kommunikationssyste- men. In: Hausmann, F.J.; Reichmann, O.; Wiegand, H.E.; Zgusta, L. (Hrsg.): Wörterbücher. Dictionaries. Dictionnaires. Berlin/New York : De Gruyter. 3120-3137. Ivanov, Vjačeslav Slavik 2003: Frekvencvortaro de Esperanto. http://slavik.babil.komputilo.org/ frekvencvortaro-ofteco.html [01 Dec 2015]. Kalocsay, Kálmán & Waringhien, Gaston 1985: Plena Analiza Gramatiko de Esperanto. Rotterdam: UEA. Pabst, Bernhard 2010: La du plej oftaj vortoj: ‚la’ kaj ‚kaj’ – iom pri oftcvortaroj. http://www.ipernity. com/blog/bernardo/204877 [10 Jan 2013]. Quasthoff, Uwe & Fiedler, Sabine & Hallsteinsdóttir, Erla 2014: Frequency Dictionary Esperanto. Oftecvortaro de Esperanto. Leipzig: Leipziger Uni-Verlag Rublev, Sergej 1927: Provo de kvanta element-analizo en la lingvo Esperanto. In: Kvardek Jaroj (Kolekto da originalaj verketoj dediĉitaj al al 40-jara jubileo de Esperanto). Paris/Leipzig/ Moskvo: SAT. 7-15. Sadler, Victor 1959: Relativaj oftecoj de kelkaj lingvaj elementoj en Esperanto. In: Scienca Revuo 10 (2-3): 67-72. Tišljar, Zlatko 1982: Frekvencmorfemaro de Parolata Esperanto. Zagreb: Internacia Kultura Servo. Usmanov, Z.D. & Shukurov, Firdaus & Jokubzoda, S. 2010: Ofteca Vortaro de Esperanto. Dushanbe. http://www.esperantotj.narod.ru/vortaroj/ofteca.htm [10 Jan 2013]. Vatré, Henry 1986: Vortstatistikaj Esploroj. Saarbrücken: Iltis. 170
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 170–183
Sn a i g u o l e Ma l y c h
Komunika strategio de esperantistoj en kontaktoj kun neesperantistoj
Abstract (Communicational strategies of Esperantists in contacts with non-Esperantists). In the focus of this sociological research is one of the aspects of behavior of Esperanto speakers with non-speakers of Esperanto. The Author has explored the reasons why Esperanto speakers deliver non-speakers exaggerated information about Esperanto language, movement and culture. In ac- cordance with the principle of triangulation in sociology the phenomenon is explored through three different instruments: one theoretical and two empirical. Previous sociological, socio-psychological research on Esperanto was also analyzed. A qualitative profound expert interview and quantitative research were conducted with Esperantists through the internet. In the case of qualitative research, the phenomenon in question was analyzed by sociological means, and in the case of quantitative research the Author has tried to confirm the hypothesis and collect socio–demographic character- istics of respondents. This article is based on the final monograph presented to theP ostgraduate Programme in Interlinguistic Studies at Adam Mickiewicz University in Poznań.
Resumo. En la fokuso de tiu ĉi sociologia esploro estas unu el aspektoj de konduto de espe- rantistoj kun neesperantistoj. La Aŭtorino esploris la kaŭzojn kial esperantistoj liveras al neesperantistoj troigitajn informojn pri esperantaj lingvo, movado kaj kulturo. Laŭ la principo de triangulado en sociologio, fenomeno estas esplorata pere de tri malsamaj rimedoj: unu teoria kaj du empiriaj. Analizataj estas ankaŭ antaŭe plenumitaj sociologiaj, sociologi-psikologiaj esploroj pri esperantistoj. Kadre de la nunaj esploroj efektiviĝis kvalita pli profundigita eksperta intervjuo kaj kvanta reta enketado. Per la analizo de la kvalita esploro mi strebis klarigi la esploratan fenomenon per sociologiaj rimedoj, kaj pere de la kvanta esploro mi provis konfirmi la hipotezon kaj kolektis sociajn–demografiajn karakterizojn de pridemanditoj. Ĉi tiu artikolo estas bazita sur la fina laboraĵo prezentita en laP ostdiplomaj Interlingvistikaj Studoj, en la Universitato Adam Mickiewicz, Poznano.
Enkonduko
Persono, indikanta sin esperantisto kaj uzanto de esperanto tiamaniere esprimas sian ligon al esperanta medio, tamen ne nepre estas partoprenanto de esperanto-movado. Komunika strategio de esperantistoj en kontaktoj kun neesperantistoj 171
De 1887, la jaro de sia lanĉo, esperanto iĝis ne nur lingvo, sed ankaŭ ekhavis originan literaturon, socian kaj socikulturan movadon. Tiuj ĉi fenomenoj kunigas esperantistojn al la tuto – specifa, lingva komunumo. Socio konsistas el diversaj grupoj, distingeblaj laŭ kolekto de iliaj ecoj. Esperanto-komunumon kreas diversaj homoj laŭ nacia deveno, aĝo, sekso, hobio. En la esperanto-medio sociologiaj, sociologi-psikologiaj esploroj estis realigataj malofte. Ĝis nun preskaŭ ĉiujn esplorojn realigis esperantistoj. Plejofte tiuj estis kvantaj enketadoj, per kiuj esploristoj strebis kolekti datumojn pri disvastiĝo de la lingvo esperanto, ĝia demografia fono, kleriĝo de esperantistoj k.s. Malmulte aŭ entute ne estis uzataj sociologiaj esplormetodoj, ekz. eksperimento aŭ observado. Esperanto-komunumo, kiel kultursocia fenomeno posedas siajn specifajn trajtojn. Kelkaj el ili ŝanĝiĝas en la tempofluo, kelkaj el ili restas relative stabilaj. Unu el la lastaj estas en la fokuso de miaj esploroj. Temas pri komunikado inter esperantistoj kaj espe- rantistoj kun neesperantistoj. Oni povas observi partoprenante vivon de esperantistoj, legi en iliaj gazetoj, ke esperantistoj kutimas malĝuste, troige informi neesperantistojn pri la lingvo esperanto kaj ĝia kulturo. Ili pligrandigadas la realan kvanton de esperan- tistoj, kaj troigas la facilecon de esperanto. Por malkovri kaŭzojn de malĝusta informado pri esperanto far esperantistoj al neesperantistoj devas helpi superrigardo de sociologiaj, sociologi–psikologiaj esploroj pri esperanto-komunumo. Tiel eblas studi kiel partopreno de esperantistoj en esperanto- movado influas ilian informitecon kaj liveron de informoj.K oncerne la esplorrezultojn eblas difini esperanto-komunumon, prezenti perfektigajn eblecojn de informliverado al neesperantistoj. Surbaze de antaŭaj sociologiaj–psikologiaj esploroj estas kreita la hipotezo: Probable esperantistoj traktas sin iluzie elstara. Tio kaŭzas malĝustan informadon pri esperanto. Ili posedas nesufiĉan kvanton da informoj kaj ne povas konvene informi neesperantistojn pri esperanto. Por realigi esploron estas elektitaj: 1) kompara analizo de sciencaj artikoloj, libroj, retaj artikoloj, 2) pliprofundigita intervjuo, 3) enketado. La esploroj estis faritaj por la diplomlaboraĵo kadre de la Interlingvistikaj Studoj de UAM.
1. Sociologiaj, sociologi-psikologiaj esploroj pri membroj de esperanta komunumo
Analizo de antaŭe faritaj esploroj pri esperantistaro estas necesa por fiksi konvenajn informojn, kiuj estos aplikataj al preparo kaj efektivigo de sekvaj partoj de esploro. La unua statistika esploro celanta kalkuli esperantistojn estis en 1927 far Dietterle (Forster 1982). La unua sociologia-psikologia esploro pri esperanto estis farita en Minesota universitato (Usono, 1927), tio estis magistriga laboraĵo de Tanquist (Raŝiĉ 1994). La esploro celis konstati disvastiĝon de Esperanto, aparte priatenti anglalingvanojn. La enketilon plenigis duoble pli multe da viroj ol virinoj. Post longa paŭzo en 1968 aperis alia sociologia esploro. Ĝin faris P.G. Forster sociologia lektoro en Hull universitato. Li esploris la britan Esperanto-movadon, 172 Snaiguole Malych strukturon de komunumo kaj valorojn. La esploro ampleksis proksimume 25 %-ojn de la membroj de brita Esperanto-Asociacio, estis uzataj 40 variabloj (Forster 1982). Tiu ĉi esploro estis detala. Estis esplorataj rilatoj al movado, ligoj inter partopreno en la movado kaj idealismo-pragmatismo. En la esploro dominis pli aĝaj esperantistoj – viroj, prezentantaj mezan socian tavolon. Inter esploritoj estis multe da instruistoj. Estis multe pli da personoj, pli alte kleriĝintaj ol averaĝe en Britujo. La esploritoj pli ofte elektis centrajn aŭ maldekstrajn partiojn. Ofte ili estis ateistoj (30 %), aktive par- toprenantaj aliajn organizaĵojn. Multe da inter la esploritoj estis vegetaranoj (signife pli alta nombro ol averaĝe en Britujo). Tre interesa estas la dua parto de la esploro, en kiu Forster levis hipotezon pri du vidpunktoj al esperanto: norma kaj valora, t.e. idealisma–pragmatisma. En la esplo- ro estis prezentita nur unu demando, kiu poste estas detaligita per du demandoj: ĉu estas diferenco inter persona en esperantistaj prijuĝoj pri graveco de esperanto, kion necesas prezenti kiel la plej signifan argumenton al „ekstera mondo”. Respondintoj pli orientiĝis al valoroj interne de la movado. Korelaciaj rezultoj estis fiksitaj inter partopreno en esperanto-kunsidoj, kongresoj kaj – idealisma vidpunkto al Esperanto. Idealisma vidpunkto kaj staĝo de esperantisto ankaŭ korelaciis. Esperanto ne elstariĝas per radikalismo, tamen esperantistoj mem distingas partoprenon en esperanto-movado kiel alternativan eblecon por memesprimo. Interesa sociologia enketado estas farita far Stocker en 1992, kiam estis esplorataj strukturoj de germana Esperanto-asocio kaj germanaj junularaj esperantistaj organizoj post la unuiĝo de Germanio (Stocker 1993). Al la enketilo respondis 70,5 % viroj kaj 29,5 % virinoj, kvankam diferenco inter viroj kaj virinoj en organizo estis ĉirkaŭ 2,3 %. Inter respondintoj pli multis reprezentantoj de meza socia klaso. Disvastiĝo laŭ aĝo estas jena: junaj – ĝis 30 kaj ekde 50 jaroj prezentas la plej grandan parton de la enketitoj. Kiel ankaŭ en aliaj enketadoj malplias respondintoj en la aĝgrupo 30–50 jaroj. Rilate al profesio unu trionon konsistigas emeritoj, unu trionon – ŝtatoficistoj, la kvinonon – studantoj. Kompare al disvastiĝo en la lando – ĉi tie malplimultas labo- ristoj kaj dommastrinoj. Kleriĝo: naskiĝintoj ĝis 1924 ~50 % finis mezlernejon; inter naskiĝintoj post 1965 90 % da respondintoj havis mezlernejan atestilon, en Germanio respektive 6.2 % kaj 26,7 %. Kono de fremdaj lingvoj: esperantistoj parolas averaĝe 3,3 lingvojn, averaĝe en Germanio 7 % de loĝantaro konas 1 fremdan lingvon. Esperanto- lingvon pli multo de respondintoj uzas ĉiutage aŭ ofte, 31 % foje, kaj 20 % malofte aŭ neniam. Enketitoj ofte veturas al alilandaj esperantaj aranĝoj – 46.7 % el ili. Pli multo el ili lernis esperanton pro idealismaj instigoj, gepatroj de 8 % da respondintoj – parolas esperante. Ofte esperantisto estas membro de partio – 19,77 %, kompare en Germanio averaĝe – 4,7 % da la loĝantaro. Laŭ la aŭtoro de esploroj Frank Stocker: «esperantistoj estas forte socie emancipitaj» ( Raŝiĉ 1994). Internacia esploro de Nikola Raŝiĉ «Konsistigaj elementoj de la Esperanto-Kulturo» realigita en 1985. Enketilon plenigis ĉ. 75 % da reprezentantoj el Okcidenta Eŭropo (enketilo disvastigita en Aŭstrio dum UK, naciaj itala kaj kataluna kongresoj) kaj 19 % da reprezentantoj el Orienta Eŭropo. Al enketaj demandoj respondis ~70 % viroj. 61,54 % el respondintoj finis altgradan lernejon, pli multo el respondintoj apartenas al meza Komunika strategio de esperantistoj en kontaktoj kun neesperantistoj 173 socia klaso. Rilate al kono de fremdaj lingvoj, religio, membreco en partioj – datumoj pri respondintoj similas al tiuj de antaŭaj esploroj. En 1997 estis farita sociologia esploro dum internacia esperantista renkonto Eŭropo- Azio‘97 (Jekaterinburg, 9-17 aŭg. 1997). Pridemanditaj estis 31 personoj. El ili plimulto estas viroj, plej granda parto de personoj apartenas al meza generacio – inter 30 kaj 50. Absoluta plimulto estis rusoj, ankaŭ plimulto posedis diplomon de altlernejo, duono de ili geedzoj kaj du trionoj havis infanojn. Pridemanditoj ŝatis fremdajn lingvojn kaj havis diversajn ŝatokupojn. Interesaj respondoj ricevitaj al demando pri plej alta entuziasmo pri esperanto. Plej ofta respondo informis, ke la entusiasmo okazis: dum la unua renkontiĝo de esperantistoj, unua kontakto kun alilanda esperantisto, unua interparolo. Respondintoj, inter kiuj estis ankaŭ aktivaj partoprenantoj de esperantistaj organizoj, multe legis esperantajn eldonaĵojn kaj eĉ pli ol duono – verkis esperante. En la fino de la dudeka jarcento homoj ankoraŭ emis aktive korespondi esperante (pli ol duono de respondintoj). En 2007 Hector Alois i Font faris esploron pri katalunaj esperantistoj. Li komparis iliajn ecojn kun la trajtoj de esperantistoj el antaŭaj esploroj. Evidentiĝis simileco de bazaj ecoj. La plej interesa rezulto rilate al esploro far aŭtoro estas la kaŭzo por parto- preni esperantan movadon: «40 % asertas, ke ili partoprenas en la esperanto-movado, ĉar ili deziras ŝanĝi la socion, kontraŭ 19 % da asertantoj, ke ili tion faras, ĉar ili fartas bone en la grupo (...). Ankaŭ pli ol la duono esprimas, ke la esperanto-movado povas ŝanĝi la socion» (Font 2007). Klare idealisma aliro al engaĝiĝo en esperanto-movado. Multaj esploritoj de Font – aktivuloj en Esperanto-medio. Aktuale sociologiaj priesperantaj esploroj estas faritaj plejparte en Eŭropo, krom kelkaj internaciaj samploj: far Dietterle, Tanquist, Raŝiĉ. Naciaj kaj internaciaj esploroj de esperanta komunumo kaj ties anoj prezentas sufiĉe unuecan bildon de respondintoj: ili estas pli ofte viroj, kvankam en esperantistaro preskaŭ samkvantas virinoj (nur 2-3 % malpli). Pli multo el respondintoj havas pli altan kleriĝan gradon ol averaĝe iliaj samlandanoj aŭ pli ekzakte – sameŭropanoj, ili scipovas pli multajn fremdajn lingvojn. Esploroj montras pligrandiĝon de kleriga grado kaj pli grandiĝantan kvanton de rega- taj fremdaj lingvoj. Respondintoj ne emas esti tiel religiemaj kiel cetera parto de iliaj samlandanoj, sed volonte pli aktivas en politikaj maldekstremaj, centraj partioj (Stocker 1993). Respondintoj havas malpli grandajn familiojn ol averaĝo en sia lando (Forster 1982, Font 2007 ka.) kaj probable kompensas tion per elspezo de libera tempo al abundaj hobioj. Ili estas pli toleremaj al fremdaj religioj, lingvoj, landoj (Raŝiĉ 1994). Plimulto el respondintoj sin klinas al idealisma mondkoncepto. Tia idealismeco determinis elekton de lingvo esperanto kaj ofte instigis partoprenon en esperanta movado. Konkludante la faritajn komparajn analizojn ĉiujn samplojn de ĝis nun faritaj kvantaj esploroj (krom esploro de Forster) ne indas pritraki kiel reprezentativan pro malgranda kvanto da respondintoj. Eblas aserti, ke rezultoj de faritaj esploroj ne spegulas faktan staton, ekz.: inter respondintoj plimultas viroj, kvankam membroj en esperanto-movado laŭ sekso pli malpli proporcias. Ne estis esplorita sociologie kial esperantistoj liveras malverajn – idealigitajn informojn al neesperantistoj. Tio indikis, ke estis dezirindaj novaj esploroj. 174 Snaiguole Malych
2. Propra esploro – triangulado
Problemo pri komunika strategio de esperantistoj kun neesperantistoj ne estas nova. Pri ĝi interesiĝis kelkaj esploristoj. Interesan karakterizon de konduto de esperantistoj prezentis Biruljin en artikolo Kial oni nin ne ŝatas? (Birjulin 1985). La aŭtoro skribas pri kreo de malamikoj inter neesperantistoj pere de uzo de esperanto kaj substrekas soci-psikologian aspekton de personeco “deziro de rekono”: “Tio rilatas al konscia allogo de la publika atento per la lingvouzo. Ekzistas allogo ankaŭ nekonscia”. Kial esperantistoj liveras al neesperantistoj malĝustajn informojn pri esperanto, – el tiu ĉi aspekto la problemo ne estis rigardata. Kiuj faktoroj influas liveron de tiaj informoj? Ĉu nevera informado de neesperantistoj fontas el personeco de esperantisto, ĉu el la esperanta medio? Al tiuj demandoj eblas provi respondi per empiriaj esploroj de kvanta kaj kvalita sociologiaj metodoj. Apliko de la principo de triangulado – uzo pli ol unu metodo – en sociologaj empiriaj esploroj helpas ricevi datumojn pli alte validajn kaj redukti teorie eblajn sistemajn erarojn (Triangulation, 2012). Paradigmoj de kvantaj kaj kvalitaj sociologiaj esploroj inkluzivas malsamajn teori- ajn metodologiajn fundamentojn kaj planadon de esploroj. Funkcioj de kvalita esploro: 1. informa – livero de informoj pri esplorata fenomeno; 2. projekta – prezento de rekomendoj al probablaj solvoj de la problemo. Dum kvalita esploro necesas elekti el la respondintoj ekspertojn – personojn, kiuj konas la esploratan problemon. Koncepto de eksperto gravas ĉi tie ne kiel personeco, sed kiel posedanto de scio. Difinas personojn kiel ekspertoj esploristo laŭ ilia scio, kio estas aparte ampleksa kaj profunda en esplorata kampo kaj neposedata de aliaj personoj. Eksperto devas esti sendependa, nekontrolata en esperanta medio. Eksperta kvalita metodo permesas premisi: • ekspertoj profunde konas esploratan problemon; • opinio de grupo de ekspertoj estas proksime al ebla solvo de problemo. Per kvalita esplora instrumento serĉata respondo al la demando: • kial esperantistoj liveras neverajn informojn al neesperantistoj? Helpe de rezultoj de la kvalita esploro estos kompilita alia – kvanta esplora instru- mentaro. La celo de la kvanta esploro estas distingi kaŭzojn de la problemo: respondi al la demandoj: • kiu (averaĝe statistika) esperantisto liveras neverajn informojn al neesperantistoj? • kiaj kaŭzoj instigas al livero de neveraj informoj al neesperantistoj? Evoluo kaj aprobo de kvalitaj metodoj en sociologio estas sub influo de certaj faktoroj. Aperas novaj metodoj, kiuj malfacile difineblas aŭ kunmetiĝas el jam apro- bitaj metodoj. Tiu fenomeno nomita kognitiva pluralismo (Полухина 2012) influas preskaŭ ĉiujn elementojn de kvalita sociologio: metodaj direktoj, esploraj strategioj kaj metodoj. Tie ĉi estas aplikata kvalita esplora metodo de skriba intervjuo, kiu ebligis distingi respondintojn al ekspertoj kaj neekspertoj laŭ kono de fenomeno esperanto. Sekvis prilaboro de ricevitaj enketiloj de ekspertoj laŭ kvalita esploro de skriba in- Komunika strategio de esperantistoj en kontaktoj kun neesperantistoj 175 tervjuo kaj enhava analizo de neekspertoj. Pere de la kvanta kaj kvalita esploroj mi provis konfirmi hipotezon.
2.1. Premisoj de propra esploro
Mi premisis, ke esplorata fenomeno estas mikrosocia, ĝi aperas interne de esperanta medio. Por mikrosociaj fenomenoj konvenas apliki kvalitajn esplorajn metodojn. En fokuso de kvalitaj esploroj individuo estas traktata ne kiel persono dependa de ĝeneralaj sociaj reguloj, sed kiel unika personeco kun sia percepto de realeco, posedanta kon- cepton kaj esprimanta realecon per siaj opinio, konduto (Tidikis 2003). En fokuso de esploro estas percepto kaj konduto de esperantistoj rilate al informado pri esperantaj lingvo, kulturo kaj movado. Por kompili kvantan sociologian enketilon mankas datumoj. Pro tio estas konvene esplori kampon de fenomeno per iu kvalita esploro: intervjuo, fokuso-grupo, etnografa (narativa), observa ks. Elektita esploro estis pli profundigita intervjuo, kiu konsistas el striktaj, malfermaj demandoj – oni devis respondi al demandoj, sed ne estis proponata elekto de respondoj. Respondanto mem elektis respondon – esprimis sian opinion. Demandoj de la kvalita esploro estis kompilitaj sub influo de analizo de sociaj, soci-psikologiaj esploroj de esperanta komunumo, konsultoj kun spertuloj – gvidantoj, propra praktika observo de Esperanto-medio. Intervjuo estas kompilita per malfermaj direktitaj demandoj, ĉar la situacio estas konata el antaŭaj esploroj (Forster 1982). La samplo de intervjuo estas hazardeca – lingvouzantoj havas la saman probablecon trafi provon – enketo lanĉita en la reto dum unu monato en 2008 nereprezenta (rezultoj nereprezentas populacion, ne estos resumo en ĝia kadro). Kvanta metodo. Elektita anonima enketado kun diverstipaj demandoj: ili estas alte fidindaj, sed supraĵaj – fiksita tipo kun respondoj jes/ne, demandoj de Likerta skalo. Demandoj kun libere formulataj respondoj en la enketilo ne estis prezentitaj, krom aldonaj respondoj kiam aperas ebleco de alia respondo, kiun ne eblas antaŭe diveni aŭ enskribi (ekz.: denaska lingvo – ne eblas prezenti ĉiujn lingvojn de la mondo). Al ĉiu variablo estas destinita po unu demando.
2.2. Kvalita esploro
Por la esploro estas kompilita intervjua enketilo el kvin malfermaj demandoj. Intervjuo estis lokigita en rete dissenditaj leteroj kun peto respondi al la demandoj. La enketilo estis prezentita al parte cele elektitaj personoj: estroj de la esperanta movado, 176 Snaiguole Malych
ĉefdelegitoj, delegitoj de UEA k.s. kun peto lanĉi la intervjuon al siaj membroj, ĉiuj atingeblaj esperantistoj. Por kompilo de intervjuo estis distingitaj variabloj po unu al ĉiu demando: 1. Mal- sama maniero de konduto de esperantistoj inter si kaj kun neesperantistoj koncerne informadon pri la esperanta fenomeno; 2. Influo de esperanta medio al livero de informoj de esperantistoj al neesperantistoj; 3. Troigo de liverata informo al neesperantistoj; 4. Deziro altiri novajn membrojn al esperanta komunumo; 5. Neceso de la livero de vera informo al neesperantistoj. Datumoj estis analizitaj laŭ metodo de Meuser kaj Nagel (Švedaitė 2004) kaj enhava analizo – laŭ la metodo de Bitinas (2008). La empiriaj rezultoj atribuas al tipologíoj kaj teorioj. Empiriaj rezultoj rigardataj en teoria perspektivo, speciale altiras atenton tiam, kiam empiriaj datumoj malfermas eblecojn evoluigi novajn teoriajn enrigardojn.
3. Rezultoj de propra esploro
Enkadre de kvalita aliro intervjuitoj estis dividitaj al du grupoj: ekspertoj kaj uzantoj de Esperanto – membroj de komunumo. Respondoj de ekspertoj kaj uzantoj estis sufiĉe unuecaj laŭ iliaj grupoj, sed respondoj de ekspertoj kaj de uzantoj forte distingiĝas. Se de unu flanko ekspertoj konsciiĝas pri la problemo, deziras ĝin foririgi kaj prezentas sian opinion kiamanie tion eblas fari, tiam aliflanke la uzantoj entute ne vidas la problemon, aŭ akceptas ĝin kiel normalan fenomenon, eĉ pli – ili opinias ke troigita informado de neesperatistoj estas akceptebla. Manko de konsciiĝo pri la livero de trompa informado al neesperantistoj indikas al manko de informo inter membroj de komunumo kaj manko de efika eduka programo pri informado deE speranto-uzantoj. Antaŭ tio indas rekonsideri ideologion sur kiu estas bazita la tradicia informado (Sikosek 1999). Rezultoj de la kvalita esploro estis uzitaj por kompili enketilon de la kvanta esploro. Adepto de la baza teorio Schwandt substrekas, ke la tasko ligita kun kvalita analizo ne estas pure indukcia t.e. argumentita per evidenteco (Valackienė & Mikėnė 2008). La elekto estas bezonata por argumenti por skemoj, kiuj aperas el primaraj konoj, konvenaj konceptoj, ideoj kaj s.m.
3.1. Analizo de datumoj de la kvalita esploro
Analizo de 13 ricevitaj respondoj prezentis du grupojn de respondintoj. En la unua grupo da respondintoj konas la esploratan fenomenon: a) traktas ĝin grava; b) agnoskas ĝiajn negativajn konsekvencojn; c) proponas eblajn solvojn de la problemo. En la dua grupo respondintoj: a) ne konas la esploratan fenomenon; b) konas, sed ne traktas ĝin grava; c) konas kaj traktas ĝin kiel veran ago-modelon rilate al neesperantistoj. Komunika strategio de esperantistoj en kontaktoj kun neesperantistoj 177
El 13 respondintoj estis elektitaj kompetentaj respondintoj. Tiuj ĉi personoj kon- sideritaj kiel ekspertoj. En Esperanto-movado difinitaj personoj estas sufiĉe longe – ĉ. 20 jarojn (krom unu – verkinta laboraĵon por scienca grado pri esperanto). Unuaj el ili agas en Esperanto- movado/organizoj, aliaj agadis pli frue. Ili ĉiuj profunde konas fortajn kaj malfortajn ecojn de la medio, ili interesiĝas pri foririgo de la problemo – malĝusta informado de neesperantistoj. Respondintoj difinitaj kiel neekspertoj, ne pritraktas esploratan problemon serioze, kelkaj opinias, ke la malveraj informoj devas esti liverotaj. Do laŭ ili – livero de mal- veraj informoj estas ĝusta: oni devas pligrandigi la kvanton de esperantistoj parolante pri esperanto, por liveri pli allogan informon al neesperantistoj, interesigi ilin, instigi lerni la lingvon, altiri novajn membrojn al la movado. Kiam respondoj estis distingitaj laŭ kategorioj, klariĝis la plej gravaj respondoj: Esperantistoj liveras al “neesperantistoj” trompan informon. Inter “si” modelo de ilia konduto estas tute alia: esperantistoj konscias pri mankoj de sia movado, pridisku- tas, disputas ilin. Unu modelo de konduto estas por ekstero, kiam esperantisto sentas sin reprezentanto de la “granda ideo”, alia modelo de simplaj, homecaj rilatoj – inter esperantistoj. Esperanta lingvo, ideoj de la movado atribuas “sekretecon” kaj senton de aparteco al interna komunikado por esperantistoj. Neniu el “neesperantistoj” rajtas kontroli la veran staton. Liveratajn informojn estas komplike kontroli. Adeptoj de esperanto-ideo deziras altiri la mondon al esperanto-komunumo de unu lingvo – paca, feliĉa, sen lingvaj bariloj. Esperanto devas esti neŭtrala rilate al neesperantistoj. Liverataj informoj devas esti ĝustaj. Fidi al “fremduloj” oni devas same kiel al “internuloj”, liverante informon al neesperantistoj pri esperanto – oni devas sekvi principojn de la malfermiteco, vero.
3.3. Karakterizoj de la respondintoj de la kvanta esploro
La enketilo de kvanta esploro estis prezentata sur la retpaĝo publika.lt ekde 09.2008 ĝis 09.2009. En centro de esploro estis esperantistoj uzantaj reton kaj partoprenantoj de aranĝo Zamenhofa Tago en Litovujo, urbo Kaunas en decembro 2008. Partoprenan- toj ricevis surpaperigitan enketilon. Entute la demandilon plenigis 258 respondintoj. Enketilon konsistigas fermitaj demandoj. Samplo estas hazardeca, nereprezentiva. La enketilon plenigis multe pli da viroj – 180 ol virinoj – 78. Aĝo de la respondintoj estas ekde > 15 jaroj ĝis 61 kaj pli alta. La plej granda parto de la respondintoj estas ekde 61 jaraĝo – 66 respondintoj. El la grupo 21–30 jaruloj estas 29 respondintoj, en la grupo de 31–40 – 35 personoj, signife pli grandan grupon konsistigas la 41–50 jaruloj – 62, 51–60 – 58 personoj. Familia stato: la plej granda parto estas edziĝintaj – 141 personoj. Needziĝintaj 74, divorcintaj – 28, gevidvoj – 12 personoj. Familia grandeco: plej oftaj estas malgrandaj 178 Snaiguole Malych familioj – el 2 membroj – 83, 52 personoj loĝas sole, familioj el 3-4 membroj – po 46, el 5 membroj estas 20, pli ol – 10 familioj. Kleriĝo: pli multas inter enketitoj posedantoj de atestiloj de altaj teknikaj lernejoj – 98, ricevintoj de diplomo ĉe altaj humanismaj lernejoj – 95, 3 personoj posedas diplomojn de duspecaj altaj lernejoj. Mezajn lernejojn finis – 30, elementan lernejon – 7 personoj. Ne raras inter enketitoj posedantaj sciencan doktoran gradon – 24, habilititaj doktoroj estas 6.
Figuro 1: Kleriĝo de respondintoj
120 humanisma teknika altlernejo altlernejo 100
80
60
Respondintoj 40 mezlernejo doktoro elementa habilitita 20 lernejo doktoro alio 0 Kleriĝo
Loĝloko de la respondintoj: plej granda parto loĝas en mezgrandaj urboj (ĝis 500 000 loĝantoj), tio estas 112 personoj aŭ 44 %, tamen nemalmultaj loĝas en plej grandaj urboj de la mondo (pli ol 1 mln. Da loĝantoj) – 71 respondanto aŭ 28 %. Sekvas loĝantoj de vilaĝoj – 44. En grandaj urboj (ekde 500 000 ĝis 1 mln. loĝantoj) loĝas 30 respondintoj. La plej granda parto de enketitoj laŭ agokampo estas dungitoj – 119, ilin sekvas 64 emeritoj, laboristoj – 26, entreprenistoj – 24, studentoj – 22 kaj senlaboruloj, dom- mastrinoj, lernantoj je malpli ol 10, 13 personoj indikas je 2 statoj. Profesian distribuon prezentas la 2-a bildo. En la enketilo estis listigitaj nur plej la ofte elektataj profesioj. La plej granda parto estas inĝenieroj – 65 kaj pedagogoj – 58, oficistoj – 29.P rofesioj estas sufiĉe vaste prezentitaj.T amen la plimulto okupiĝas pri intelekta laboro. Komunika strategio de esperantistoj en kontaktoj kun neesperantistoj 179
Figuro 2: Profesioj de respondintoj
Distribuo de la respondintoj laŭ denaska lingvo respegulas pli vaste eŭropajn na- ciojn. Estas iom da personoj kun hebrea, aziaj kaj afrikaj denaskaj lingvoj. Parolantaj litovan lingvon – 45, ilin sekvas germanlingvanoj – 33, ruslingvanoj – 30, denaske parolantaj angle – 24, hungare – 17, dane kaj uzbeke po 12, france – 11, 8 personoj kun du, 4 kun tri 3 denaskaj lingvoj, entute denaskaj parolantoj de 42 lingvoj. Konoj de la fremdaj lingvoj estas prezentataj en la 9-a bildo. La plej ofte konata lingvo estas la franca en baza nivelo – 75 personoj. Bone kaj tre bone konas la plejmulto de enketitoj la anglan lingvon. Respondintoj indikas al 41 fremdaj lingvoj.
Figuro 3: Konoj de fremdaj lingvoj
80 70 baza meza 60 bona 50 tre bona 40 30 Respondintoj 20 10 0 alia alia alia rusa itala pola ĉina angla ĉeĥa sveda litova japana franca ukraina bulgara hispana germana hungara norvega bjelorusa Fremda lingvo nederlanda 180 Snaiguole Malych
Uzodaŭro de esperanto: La plej longan tempon parolas esperante – pli ol 41 jarojn – 28 respondintoj, sekvas pli multo de parolantoj – 92 (36 %), kiuj uzas lingvon 21–40 jarojn. Dum 9–20 jaroj parolas esperanton 65 personoj kaj dum 3–8 jaroj – 53 personoj, 1–2 jarojn parolas 16 personoj kaj denaske – 4 personoj. Pli multo de la pridemanditoj estas spertaj lingvouzantoj. Al la demando „Ĉu laŭokaze vi informas neesperantistojn pri esperanto (ekz.: se iu havas intereson, demandas vin)?“ neajn respondojn prezentis 15 respondintoj. Ili ne plu plenigis la enketilon.
3.3. Analizo de datumoj de la kvanta esploro
Datumoj pri uzofteco de esperanto buŝe, skribe disvastiĝas pli malpli samkvante: kiu ofte parolas, tiu ankaŭ pli ofte skribas. Malgranda kvanto el familianoj parolas esperanton (nur al 4 personoj esperanto estas denaska – familia lingvo). Al plejmulto de respondintoj okupiĝo pri esperanto estas difinita kiel libertempa, tamen al nemalgranda parto esperanto estas profesia okupiĝo – 33 respondintoj, kaj 10 personoj indikas esperanton kiel studobjekton. Partopreno en agado kaj membreco en organizoj korelacias, ciferaj valoroj de la tempo preskaŭ identaj. La plej ofta staĝo – en grupo 11–20 jarojn, iom malpli estas personoj kiuj membras/agadas 21–40 jarojn. Sufiĉe multaj enketitoj nek agadas, nek estas membroj en iu ajna esperanta organizo. Faktoroj, instigintaj respondintojn agadi en esperanto-medio iom kuriozaj: agrabla medio – 64 personoj, plaĉa statuto – 57. Kutime tiuj dokumentoj estas seke verkitaj, nevolonte legataj. Absoluta plimulto de respondintoj inklinas opinii, ke priesperanta agado kaj medio influas ilin dum informado pri esperanto.T iuj rezultoj korelacias. Ĉirkaŭ 22 % da re- spondintoj indikas, ke dum la informado ilin influis aĝo de ricevinto.N emalgrandan in- fluon faras profesio de la informato.A lia ofte trovata respondo: simpatia informato. La plej granda parto de respondintoj reklamas pri esperanto – 198. Reklamo en konscio de la plimulto estas taksata kiel altrudata afero. Probable pro tio negativaj respondoj pligrandiĝis kompare al pli frua demando. Pri sento de elstareco: esperantisto – portanto de granda ideo indikas multaj personoj – 144. Ankoraŭ 55 estas proksime tion opinii. Tio estas tre forta esprimo de idealigo de propra personeco uzante esperanton kiel rimedon. Esperantisto estas neordinara persono pro sia esperantisteco – tion asertas 69 kaj inklinas al tio 71 persono. Tamen 64 personoj neas tion – posedas senton de realeco, ne troigas signifon de sia elstareco. Komunika strategio de esperantistoj en kontaktoj kun neesperantistoj 181
Figuro 4: Portanto de granda ideo
160
140 portanto de granda ideo 120 sento de elstareco(esperantisto) 100
80
60 Respondintoj 40
20
0 jes mi ne scias, sed mi ne scias, sed ne pliverŝajne jes pliverŝajne ne Opinio
Koncerne la demandon pri neesperantistoj, kiuj ne interesiĝas pri esperanto – la plejmulto de enketitaj esperantistoj (167) konsideras, ke tiuj personoj havas siajn okupojn, aliajn interesojn, 99 respondintoj opinias ke neesperantistoj havas antaŭjuĝojn kontraŭ esperanto. Necesas diri, ke la demando celis al “plej foraj de realeco”, kvazaŭ kontraŭ tio ricevitaj sufiĉe realismaj respondoj.P ri la demando “ĉu vi komunikas – al neesperantistoj same malferme kiel al esperantistoj” estas ricevitaj 100 respondoj “jes”, ankoraŭ 54 elektis kristanan modelon de amo al proksimulo (“jes, ĉar ĉiu estas nia proksimulo”), 80 personoj elektis respondon – “ne ĉiam, ĉar pri ili mi nenion scias”, kaj 14 personoj komunikas alimaniere al neesperantistoj – ili ja, estas fremdaj. Tio prezentas, ke esperantistoj deklaras sin sufiĉe malfermaj al ĉirkaŭata ilin mondo. Datumoj pri informiteco de esperantistoj pri la lingvo, literaturo, organizoj estas kontentigaj: 70 % de respondintoj opinias, ke sufiĉas al ili informoj. En kontrola de- mando pri sufiĉo de informo pri esperanto por informi pri ĝi neesperantistojn prezentiĝas malpli pozitiva situacio: 32 respondintoj konfesas pri manko de informo pri lingvo; pri manko de faktoj, statistikaj datumoj pri organizoj, movado – indikas 27 respondintoj, kaj 23 personoj respondis, ke mankas al ili faktoj, statistikaj datumoj pri kulturo. Entute estas 82 respondintoj – tio estas signifa parto de respondintoj, kvankam ne eblas pruvi ke tiu ĉi parto influas la plej grandan parton de malĝuste liverataj informoj al neespe- rantistoj pri esperanto. Elekto de esperantista tipo: finvenkisto (opinio: esperanto venkos) kaj raŭmisto (la esperanta-komunumo estas lingva minoritato, kies ĉefa identigilo estas la lingvo espe- ranto). Ĉi tie estas kvar kategorioj. Nesignife pli granda parto de enketitoj konsideris sin kiel finvenkisto – 75, raŭmistoj estas malpli granda parto – 56, hezitis respondi – 60. Krome 55 respondintoj esprimis sian opinion el kiuj 12 akceptas kaj finvenkismon kaj raŭmismon. 182 Snaiguole Malych
Kvanta esploro prezentis sociajn–demografiajn datumojn de respondintaj esper- antistoj kaj taksadon de ilia informiteco pri esperanto-fenomeno, influo de esperanto- medio, informato mem al liverataj informoj, gradon de malfermeco al ekstera mondo kaj elekton de valoroj.
4. Konkludoj
La realigita esploro indikas similecon de enketitaj esperantistoj al tiuj, kiuj plenigis antaŭajn enketilojn: multe estas aktivaj, nejunaj, diplomitoj de altlernejoj, viroj. Ili konas kelkajn fremdajn lingvojn, laboras plej ofte en intelekta laborkampo (inĝenieroj kaj pedagogoj). Rilate al Esperanto inklinas forte idealigi sian personecon. Oni montras sufiĉe fortan idealigon rilate al esperanto kiel portanto de “granda, elstara” ideo kaj konsciiĝo pri aparteco de sia personeco. La ĉefa kaj kontrola deman- doj liveras korelaciajn rezultojn. Koncerne sekundarajn fontojn (Forster 1982) eblas konkludi, ke sento de elstareco de esperantisto estas tiu kaŭzo, pro kiu ili idealigas la veran staton de Esperanto. Konsidero de la iliuzia realeco kiel la vero estas transdonata al rilatoj kun neesperantistoj liverante al ili nerealan bildon de la fenomeno esperanto. Sekve hipotezo ke verŝajne “esperantistoj traktas sin iliuzie elstara, tio kaŭzas malĝustan informadon pri esperanto” – estas pruvita. Laŭ sekundaraj fontoj eblas konkludi, ke la staĝo de esperantisto en esperanto- medio kaj idealigo de esperanto-fenomeno korelacias. Sugesto, laŭ kiu esperantistoj posedante nesufiĉan informkvanton nekapablas ĝuste informi pri esperanto-fenomenoj neesperantistojn – restis ne pruvita. Respondintoj asertis pri posedo de sufiĉa kvanto de informoj, alikaze preskaŭ triono de ili indikis al manko de scio por informi neesperantistojn pri esperanto-fenomenoj. Pro tio necesas mezuri konojn de respondintoj pri esperantaj lingvo, literaturo kaj kulturo. Tiujn ĉi variablojn necesus enkonduki. Ili devus esti facile konsiderataj sed respondoj al ili nefacile troveblaj en la reto (ne eblas kontroli ĉu la respondinto uzis la reton por trovi la respondon – (tiamaniere rezultoj de la esploro estos malĝustaj). Konklude laŭ rezultoj de la kvalita esploro esperanto devas esti neŭtrala rilate al neesperantistoj. Liverataj informoj devas esti ĝustaj. Fidi al “eksteruloj” oni devas same kiel al “internuloj” – oni devas sekvi principojn de la malfermeco, vero. Necesas detale esplori sociologiajn kaj psikologiajn kaŭzojn de idealigo de realeco; Evoluigi efikan edukan programon/sistemon pri informado de neesperantistoj. Ĉiu es- perantisto estas portanto de informoj pri esperanto, kiun preferas prezenti al la mondo plej eble ĝuste kaj trafe. Nerealeca konsidero kaj tia prezento de esperanto malhelpas altiri novajn membrojn, malesperigas jam venintajn al la komunumo. Ĝi estas ne reala kaj nur ŝajne utila ankaŭ al esperantistoj. Komunika strategio de esperantistoj en kontaktoj kun neesperantistoj 183
Bibliografio
Alos i Font H. 2007: La katalunaj esperantistoj Socilingvistika trarigardo. http://esperanto. cat/web/ La-katalunaj-esperantistoj?lang=eo Birjulin A. 1997: Kial oni nin ne ŝatas? LodE 5/6 http://esperanto-ondo.ru/Ind-hist.htm Bitinas B. 2008: Kokybinių tyrimų metodologija: vadovėlis vadybos ir administravimo studentams ‘Metodologio de kvalitaj esploroj: manlibro por studantoj de manaĝado kaj administro’. Klaipėda: S. Jokužio leidykla-spaustuvė. Forster P.G. 1982: The Esperanto Movement. Hague/Paris/New York: Mouton Public. Galor Z. 2010: Ĉu «diabla cirklo»? Direkte al sociologia esploro de UEA. En: La arto labori kune. Festlibro por Humphrey Tonkin. D. Blanke & U. Lins (red.): UEA. Rotterdam. Kardelis. K. 2007: Mokslinių tyrimų metodologija ir metodai ‘Metodologio kaj metodoj de sciencaj esploroj’. Šiauliai: Lucilijus. Korĵenkov A. 1985: Kiaj ni estas? Leonavičius J. 1987: Metodiniai patarimai pradedantiems sociologinius tyrimus ‘Konsiloj pri metodoj al komencantoj sociologiajn esplorojn’. Kaunas: KPI. Luobikienė I. 2009: Sociologinių tyrimų metodika ‘Metodiko de la sociologiaj esploroj’. Kaunas: Technologija. Merkys G.ir kt. 2004: Užsakomų tyrimų ataskaitų rengimas: švietimo ir mokslo ministerijos reko- mendacijos tyrėjams ‘Preparo de menditaj esploroj: rekomendoj de ministerio de klerigo kaj scienco al esploristoj’. Vilnius / Kaunas. Raŝiĉ N. 1994: La rondo familia. Sociologiaj esploroj en Esperanto. Pisa: Edistudio. Полухина Е. 2012: Этнографическая фокус-группа как метод: особенности и процедура про- ведения ‘Etnografia fokus-grupo kiel metodo: karakterizaĵoj kaj proceduro de realigo. Москва. manuskripto. http://dissers.ru/avtoreferati-kandidatskihdissertatsi1/a893.php Stocker F. 1993: Wer spricht Esperanto? ‘Kiu parolas Esperanton?’ Esperanto Aktuell 1/1993. Sikosek. Z.M. 1999: Esperanto sen mitoj. Amsterdam: Flandra Esperanta ligo. Švedaitė B. 2004: Sėkmingos socialinės pedagoginės veiklos veiksniai: empirinės išvados/ Meuser, M. & Nagel, U. 1997: Das ExpertInneninterview – Wissenssoziologische Voraussetzungen und methodische Durchfurung / Hb. Qualitative Forschungsmethoden in der Erziehungswissenschaft ‘Faktoroj de la sukcesa socia-pedagogia agado: empiriaj konkludoj’. Juventa Verlag. Tidikis.R. 2003: Socialinių mokslų metodologija ‘Metodologio de sociaj (sociologiaj) sciencoj’. Vilnius: Lietuvos Teisės Universitetas. Triangulation (Sozialwissenschaften) ‘Triangulado de sociaj sciencoj’. http://de.wikipedia.org/wiki- Triangulation_(Sozialwissenschaften). Valackienė A. & Mikėnė S. 2008: Sociologinis tyrimas: metodologija ir atlikimo metodika ‘Sociologia esploro: metodologio kaj metodiko de proceduro’. Kaunas: Technologija. Woite E. 1991: La diabla cirklo. Budapest: Peranto. 184
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 184–195
Be r n h a r d Tu i d e r
La Kolekto por Planlingvoj kaj la Esperantomuzeo de la Aŭstria Nacia Biblioteko. Historio, havaĵo kaj esplorebloj
Abstract (Collection on Planned Languages and the Esperanto Museum of Austrian National Library. History, holdings and research possibilities). Thanks to almost ninety years of continuous collection the Department of Planned Languages and the Esperanto Museum – founded in 1927 as the Internacia Esperanto-Muzeo – has become the world’s greatest specialist library on Esperanto and interlinguistics. The institute is not only a library and a museum, but since its founding it has also collected archival items. The first part of the text gives an introductory overview on the history, the holdings and the goals of the Department of Planned Languages and the Esperanto Museum. The second part presents the modern library – the current projects on cataloguing and on digitalisation (of books, periodicals, photographs, picture postcards, posters and museum items), the posthu- mous estates of Kálmán Kalocsay and Eugen Wüster, efforts on preservation – and the Espe- ranto Museum. Thereby the text also aims to call attention to the strategies and possibilities for research and studies in the Department of Planned Languages of the Esperanto Museum.
Resumo. La Kolekto por Planlingvoj kaj la Esperantomuzeo – fondita en 1927 kiel Internacia Esperanto-Muzeo – fariĝis per sia preskaŭ naŭdekjara kolekta laboro la plej ampleksa fak- biblioteko por Esperanto kaj interlingvistiko. La instituto ne estas nur biblioteko kaj muzeo, sed ekde la fondiĝo ĝi kolektas ankaŭ diversajn arkivaĵojn. La unua parto de la teksto donas enkondukan superrigardon pri la historio, la havaĵo kaj celoj de la Kolekto por Planlingvoj kaj de la Esperantomuzeo. En la dua parto estas prezentitaj la moderna biblioteko – aktualaj projektoj pri katalogado kaj ciferecigo (libroj, periodaĵoj, fotoj, bildpoŝtkartoj, afiŝoj, muzeaj objektoj), la postlasaĵoj deK álmán Kalocsay kaj Eugen Wüster, agadoj pri konservado – kaj la Esperantomuzeo. Tiel la teksto informas ankaŭ pri serĉstrategioj kaj esplorebloj en la Kolekto por Planlingvoj kaj Esperantomuzeo.
Fondita en 1927 kiel privata asocio la Internacia Esperantomuzeo estas ekde 1928 parto de la Aŭstria Nacia Biblioteko. Atentigante, ke la Kolekto por Planlingvoj kolektas, konservas kaj disponigas literaturon ne nur en kaj pri Esperanto, sed ĝenerale materialon en kaj pri planlingvoj, la nomo ŝanĝiĝis en 1990 en Kolekto por Planlingvoj kaj Internacia Esperantomuzeo, ekde la jaro 2005 la oficiala nomo estas Kolekto por Planlingvoj kaj Esperantomuzeo de la Aŭstria Nacia Biblioteko. La Kolekto por Planlingvoj kaj la Esperantomuzeo de la Aŭstria Nacia Biblioteko... 185
1. Historio
La Esperantomuzeo estis fondita en 1927 de Hugo Steiner (1878-1969), pensiiĝinta fervojisto, kiu eklernis Esperanton jam en 1911. Laŭ Steiner la ideo por la fondo de la muzeo ne venis de li mem, sed de Felikso Zamenhof (1868-1933), kiu esprimis en 1927 dum la 19-a Universala Kongreso de Esperanto en Gdańsk la penson, fondi internacian Esperanto-bibliotekon okaze de la 50-jara jubileo de Esperanto en 1937. Ĉeestante la kongreson en Gdańsk, Hugo Steiner senhezite transprenis la iniciaton:
“Estis la 31. de julio 1927, kiam en kunveno de la reprezentantoj de la Landaj Asocioj dum la XIX-a Univ. Kong. de Esp. en Danzig, kiun mi ĉeestis estante prezidanto de la Aŭstria Esperanto-Asocio, Felikso Zamenhof, la frato de nia neforgesebla Majstro Dro Ludoviko Lazaro Zamenhof, faris la proponon, krei okaze de la 50-jara jubileo de Esperanto ie en la mondo Internacian Esperanto- Bibliotekon. (...) Reveninte el Danzig mi tuj ekagis” (Steiner 1957: IX).
Ekde la komenco Hugo Steiner intencis katalogi ne nur librojn kaj gazetojn, sed li deziris, ke lia Esperanto-biblioteko ankaŭ plenumu muzeajn kaj arkivajn funkciojn, kaj tial li ankaŭ kolektis fotografaĵojn, muzeajn objektojn, afiŝojn, glumarkojn kaj arkivaĵojn. Krome ekde tiam Steiner ekkonservis ne nur literaturon en kaj pri Espe- ranto, sed ĝenerale materialon pri planlingvoj. Tamen li elektis la nomon Internacia Esperanto-Muzeo, ĉar li supozis, ke ĉirkaŭ 90 procentoj de la havaĵo koncernos Es- peranton. Tio signifas, ke laŭnome temis pri centro de dokumentado pri Esperanto, sed fakte la Esperantomuzeo estis ekde sia fondiĝo muzeo, biblioteko kaj arkivo pri planlingvoj, kion Hugo Steiner retrospektive komentis jene:
“Ŝajnis al mi, ke la fondo de simpla biblioteko ne sufiĉus, kaj mi decidis starigi pli ampleksan Instituton [sic] kun pli vaste fiksitaj celoj, nome kolekti kaj konservi la tutan materialon, ligitan kun la historia movado de Esperanto kaj de la mondhelplingvaj sistemoj kaj mondlingvaj problemoj sur scienca bazo kaj dokumente pruvi la disvastiĝon de Esperanto en la tuta mondo” (Steiner 1957: IX).
La 20-aj jaroj de la 20-a jarcento estis florepoko de Esperanto en Aŭstrio – same kiel en multaj aliaj eŭropaj landoj – kaj tial la jaro 1927 estis tre favora por fondo de internacia Esperantomuzeo: en 1922 okazis en Vieno pli ol 70 Esperanto-kursoj, kiuj ĉefe estis organizitaj de policanoj, laboristoj kaj katolikoj.1 Membro de la forta laborista Esperanto-movado en Aŭstrio estis ankaŭ Franz Jonas (1899-1974)2, kiu eklernis Espe-
1 Afiŝo: Wegweiser für Unterricht u. Fortbildung inE speranto. Anfängerkurse und Übungs- zirkel in Wien, 1922. Signo: ÖNB ESP Pla-5-207. 2 Franz Jonas iĝis post la dua mondmilito urbestro de Vieno (1951-65) kaj poste prezidento de la Aŭstria Respubliko (1965-74). 186 Bernhard Tuider ranton en 1922 kaj redaktis ekde 1926 dum pluraj jaroj la socialdemokratian Esperanto- gazeton “La Socialisto”. Ankaŭ konservativaj politikistoj okupiĝis pri Esperanto en Aŭstrio, precipe progresigis la lingvon Johann Schober (1874-1932), kiu estis siatempe unu el la plej eminentaj aŭstriaj politikistoj3. Fine de la 20-aj jaroj Johann Schober aktive partoprenis la “Esperanto-vivon”4, li subtenis Esperanton per sia politika aŭtoritato, kaj tial li ankaŭ konatiĝis kun Hugo Steiner. En biografia noto Hugo Steiner eĉ atentigis, ke fakte Johann Schober estis la decida forto kaj dum la fondo de la Esperantomuzeo kaj dum ĝia alligo al la Aŭstria Nacia Biblioteko (Steiner 1938: 7)5. La solena malfermo de la Internacia Esperantomuzeo okazis en aŭgusto 1929 en la pompa salono de la Aŭstria Nacia Biblioteko. La inaŭguron ĉeestis ĉirkaŭ 600 gastoj el pli ol 30 landoj, inter ili ankaŭ Lidia Zamenhof (1904-1942), Julia Isbrücker (1887- 1971), Odo Bujwid (1857-1942), Hugo Steiner, Johann Schober kaj Wilhelm Miklas (1872-1956), la tiama prezidento de Aŭstrio. Origine troviĝinte en iama ĉevalstalo en la centro de Vieno, la Esperantomuzeo situis dum la 30-aj jaroj en la dua etaĝo de la Hofburg ĉe Heldenplatz. Tiam la havaĵo sufiĉe rapide pliampleksiĝis, precipe pro multaj donacoj, sed pro la aneksado deA ŭstrio en marto 1938 tiu pozitiva evoluo finiĝis, kiam la Gestapo, la nazia sekreta polico, fermis la Esperantomuzeon:
“La 11-an de marto 1938 Steiner devis paroli en Radio-Wien, sed la saman ta- gon jam estis enmarŝantaj la trupoj de Hitler. Mi skribis al la Ĝeneraldirektoro [d-ro Josef Bick] de Nacia Biblioteko, ke mi konfidis s-anonR eg. Kons. Fritz STENGEL anstataŭi min kaj duontage ankoraŭ laboris en la Muzeo ĝis la 20.IV., por ordigi la kancelarion. Kiam mi la 20.IV. posttagmeze venis en la Muzeon, ĝi estis fermata de GESTAPO” (Steiner 1957: XXIX).
Post la fermo la Gestapo intencis transporti la tutan havaĵon de la Esperantomuzeo al Berlino, kie ĝi plej verŝajne estintus detruita, sed la tiama ĝenerala direktoro de la Aŭstria Nacia Biblioteko, Paul Heigl (1887-1945), povis interveni kaj preventi tion per letero, en kiu li substrekis, ke la planlingva materialo estas posedaĵo de la Aŭstria Nacia Biblioteko, kaj tial ne rajtas forlasi Vienon. Pro tio la havaĵo estis metita en kestoj, poste stokita en la keloj de la Hofburg, kaj tiel ĝi bonŝance ne perdiĝis dum la dua mondmilito (Köstner 2005: 177-186). En 1947 la Esperantomuzeo estis denove malfermita en la Hofburg, nun en la 3-a etaĝo ĉe Michaelerplatz. En tiu subtegmenta etaĝo la kondiĉoj rilate la ĉambrojn
3 dum la 20-aj jaroj, Johann Schober estis interalie prezidanto de la viena polico (1918- 1932), unua prezidanto de Interpol (1923-1932), li estis ministro pri instruado, pri ekonomio, pri eksterlandaj aferoj kaj trifoje ankaŭ federacia kanceliero de Aŭstrio. 4 interalie Johann Schober partoprenis la 7-an Aŭstrian Esperanto-Kongreson (1927), kiun li ankaŭ prezidis. 5 „1927 begann ich mit den Vorarbeiten zur Gründung des Internationalen Esperanto-Mu- seums in Wien, dem einzigen in der Welt. Ich fand hiebei größte Förderung durch den damaligen Polizeipräsidenten Schober und dann besonders als er Bundeskanzler war“ (Steiner 1938: 7). la kolekto por planlingvoj kaj la esperantomuzeo de la aŭstria nacia biblioteko... 187 kaj la klimaton estis relative malfavoraj, sed ekzistis ankaŭ progresoj, ĉar la esperan- tomuzeon nun prizorgis du bibliotekistoj, kiujn disponigis la aŭstria nacia biblioteko: Walter Hube (1923-2000), kiu iĝis direktoro post la morto de Hugo steiner en 1969, kaj Herbert März (1929-1995). post la 2-a mondmilito la plej grava atingo estis la daŭra pliampleksigo de la havaĵo, sed la efi ko eksteren sur la publikon estis relative malgranda. Ĝis la 80-aj jaroj ne ekz- istis muzea koncepto, kaj krom tio ankaŭ mankis la fi nancaj rimedoj por modernigo de la muzeo. tiu malagrabla situacio ekŝanĝiĝis nur fi ne de la 80-aj jaroj, kiam Herbert Mayer fariĝis direktoro de la internacia esperanto-Muzeo. kiam d-ino johanna rachinger iĝis la ĝenerala direktorino de la aŭstria nacia biblioteko, en 2001, ankaŭ komenciĝis nova epoko por la planlingva sekcio. johanna rachinger tuj perceptis la mankojn kaj tial ŝi komencis en 2003 la translokigon de la kolekto por planlingvoj kaj de la esperantomuzeo en la teretaĝon de la palais Mollard, kiu situas en Herrengasse 9, tre proksime de la antaŭa sidejo. en la nova loko, kiu estis inaŭgurita en 2005, troviĝas la esperantomuzeo kaj la legsalono de la kolekto por planlingvoj kaj ankaŭ la problemo de malgranda spaco por la havaĵo estis solvita per la plej moderna kaj ampleksa konservejo. la magazeno, kiu nun grandas ĉirkaŭ 180m2, estas klimatizita kaj sekura kontraŭ incendio, ĝi protektas la tutan havaĵon de la kolekto por planlingvoj kaj enhavas ĉirkaŭ: – 40.000 fl ugfoliojn – 35.000 volumojn – 22.000 fotojn kaj fotonegativojn – 3.000 muzeajn objektojn – 2.500 diversajn gazetojn kaj revuojn – 5.000 manuskriptojn kaj aŭtografojn – 1.200 afi ŝojn – 850 aŭd-vidajn materialojn
2. La moderna biblioteko
kiel parto de la aŭstria nacia biblioteko la kolekto por planlingvoj plenumas ĉiajn taskojn kaj postulojn de moderna biblioteko. la konkretaj celoj estas: – pligrandigi la havaĵon per daŭra kolektado – konservi kaj protekti la planlingvan materialon – katalogi la tutan havaĵon – disponigi la planlingvan materialon al la publiko 188 Bernhard Tuider
– respondi demandojn, skribe kaj buŝe – esplori kaj publikigi planlingvan materialon
2.1 La biblioteka katalogo “Trovanto” kaj la bilddatumbanko “Bildarchiv Austria”
La celoj de la projektoj pri katalogado de la Kolekto por Planlingvoj kaj de la Espe- rantomuzeo estas la kompleta elektronika katalogado de la havaĵo, kaj la disponigo de la katalogoj per la interreto. Tiuj projektoj ankaŭ parte inkluzivas – ekzemple koncerne la librojn kaj revuojn, la fotografaĵojn, la bildpoŝtkartojn, la muzeajn objektojn kaj la afiŝojn – la interretan prezentadon de jam ciferecigitaj dokumentoj. En la Kolekto por Planlingvoj komenciĝis en 1996 la elektronika katalogado de libroj, gazetoj kaj revuoj, en 2005 la retrospektiva katalogado finiĝis, kaj tiam ankaŭ realiĝis la datummigrado en novan biblioteksistemon (Aleph). Tiel oni povas jam dum preskaŭ 20 jaroj tute sendepende de la loko kaj horo traserĉi la havaĵon per la katalogo Trovanto, kiu estas parto de la ĝenerala katalogo – la tiel nomata Quicksearch – de la Aŭstria Nacia Biblioteko. Trovanto estas alirebla per la retejo de la Kolekto por Plan- lingvoj, kiu estas legebla ne nur en la germana kaj la angla, sed ankaŭ en Esperanto. La katalogeroj en Trovanto ricevas kapvortojn en la germana kaj en Esperanto, tial ambaŭ lingvoj estas uzeblaj por reserĉado. Pro la integrado de la bildkatalogo – Bildarchiv Austria – en Quicksearch oni povas ekde 2013 traserĉi per Trovanto ĉiujn katalogitajn materialojn – pli ol 45.000 katalogerojn – de la Kolekto, ne nur librojn, gazetojn kaj revuojn, sed ankaŭ kompaktajn diskojn, DVD-jn, sonbendojn, bildmaterialojn – fotojn, bildpoŝtkartojn, glumarkojn, muzeajn objektojn, afiŝojn – kaj arkivaĵojn6. La katalogeroj de la bildmaterialoj enhavas kaj skribitan informon kaj bildeton de la koncernanta objekto. Krome de tio la datenaro de pli ol 500 libroj7 kaj 50 diversaj periodaĵoj8 havas rektan ligilon al la ciferecigita verko, por ke bibliotekuzantoj, kiuj ŝatus legi unu el tiuj presaĵoj, povu tute libere kaj senpage foliumi kaj legi ilin ĉe ĉiu ret-aliro, ankaŭ ekstere de la Aŭstria Nacia Biblioteko. Tiu servo ankaŭ montras, kiel la esplorebloj kaj uzebloj ŝanĝiĝis dum la pasintaj 25 jaroj. En 1990 legantoj devis – ankoraŭ per relative granda elspezo de tempo – iri al la biblioteko, traserĉi la katalogon de slipoj, mendi la presaĵojn surloke kaj atendi
6 inter la arkivaĵoj, kiuj estas konservitaj en la Kolekto por Planlingvoj, troviĝas ankaŭ 21 antaŭ- kaj postlasaĵoj. La plej ampleksaj estas tiuj de Kálmán Kalocsay (1891-1976), Eugen Wüster (1898-1977), Engelbert Pigal (1899-1978), Walter Mudrak (1904-1998), Andreas Juste (1918-1998), Jacques Bol (1922-2009) kaj Manuel de Seabra (1932*). Listo de la antaŭ- kaj postlasaĵoj rigardeblas sur la retejo de la Kolekto por Planlingvoj. Ligilo: http://www.onb.ac.at/esperantomuseum/15364.htm. 7 la skanitaj libroj koncernas precipe la fruajn Esperanto-presaĵojn, kiuj estis publikigitaj antaŭ 1910. Ligilo: http://www.onb.ac.at/sammlungen/plansprachen/fruehdrucke.htm. 8 entute estis ciferecigitaj ĉirkaŭ 600 jarkolektoj (fine de 2014) el la periodo inter 1889 kaj 1943. Ligilo: http://www.onb.ac.at/sammlungen/plansprachen/19056.htm. La Kolekto por Planlingvoj kaj la Esperantomuzeo de la Aŭstria Nacia Biblioteko... 189
ĝis kiam ili povis legi ilin en la legsalono, sed nuntempe reserĉado kaj mendado eblas komforte per la interreto. Pro la daŭre kreskanta nombro de ciferecigitaj verkoj ofte eĉ ne necesas iri surlo- ken en la bibliotekon por ricevi la deziritajn informojn, ĉar jam multaj diĝitaj verkoj estas rigardeblaj per la katalogo Trovanto. Alia granda avantaĝo de ciferecigado estas la senfinaj malfermaj horoj de la virtuala legsalono, kiu estas – alirebla per la retejo de la Aŭstria Nacia Biblioteko – malfermita 24 horojn dumtage, 7 tagojn dum la se- majno kaj kiu iĝas daŭre pli ampleksa pro la regula aldonado de novaj reproduktaĵoj. La apliko kaj uzo de la interreto tiel kaŭzas masivan ŝanĝon rilate al utiligstrategioj, relative ampleksan virtualan legsalonon kun permanentaj malfermaj horoj kaj sekve de tio instigon kaj potencialan intensiviĝon de sciencaj esploroj.
Ekde la jaro 2007 granda parto de la 22.000 fotografaĵoj de la Kolekto por Planlingvoj estas sisteme skanita kaj katalogita en la bilda katalogo de la Aŭstria Nacia Biblioteko, la tiel nomata Bildarchiv Austria. Krome de tio ankaŭ realiĝis ampleksa ciferecigo kaj kata- logado de bildpoŝtkartoj, glumarkoj, muzeaj objektoj kaj afiŝoj tiel, ke nuntempe troviĝas pli ol 17.000 katalogeroj en la datumbanko, de kiuj ĉirkaŭ 12.000 estas serĉeblaj per la interreto. Novakiraĵoj de la Kolekto por Planlingvoj estas regule katalogitaj, tial la nombro de la katalogeroj daŭre plialtiĝos – kaj en la Bildarchiv Austria kaj en Trovanto. La projektoj pri ciferecigo havas plurajn funkciojn: unuflanke ili plibonigu la videblecon kaj alireblecon de la havaĵo, por ke la ciferecigaĵoj estu reserĉeblaj per la interreto. Aliflanke ili protektu la dokumentojn, por ke ciferecigitaj endanĝerigitaj ob- jektoj forlasu la klimatizitan kaj protektitan konservejon nur esceptokaze. Aldone, pro la daŭra ciferecigado la bildkatalogo jam iĝis tre bona instrumento por serĉi pruntaĵojn por specialaj ekspozicioj aŭ ilustraĵojn por publicaĵoj. 190 Bernhard Tuider
2.2 Antaŭ- kaj postlasaĵoj en la Kolekto por Planlingvoj
La Kolekto por Planlingvoj ankaŭ konservas multajn arkivaĵojn, interalie plurajn antaŭ- kaj postlasaĵojn, kiuj entenas multnombrajn unikajn dokumentojn kiel ekzemple leterojn, manuskriptojn kaj taglibrojn. Du gravaj postlasaĵoj, kies dokumentoj grandparte jam troveblas en Trovanto, estas jenaj de Kálmán Kalocsay kaj Eugen Wüster.
2.2.1 Kálmán Kalocsay (1891-1976)
La postlasaĵo de Kálmán Kalocsay, kiu estis transdonita en 2008 al la Esperan- tomuzeo, entenas lian bibliotekon kun pli ol 1.000 volumoj kaj pli ol 40 arkivskatoloj kun multaj fotoj, manuskriptoj, objektoj kaj korespondaĵoj. Tiel ĝi tre bone dokumentas la vivon de la verkisto, kies gravecon por la Esperanta literaturo Reinhard Haupenthal substrekis interalie per la noto “ke oni ĉiam devas denove reveni al li [Kálmán Kalocsay] kaj ne ekzistas vojo, kondukante preter li” (Haupenthal 1978: 4). En sia junaĝo Kalocsay lernis kaj Idon kaj Esperanton, sed fine li elektisE speranton, ĉar li opiniis ĝin pli poezia lingvo ol Ido. En 1921 aperis lia unua poemaro en Esperanto „Mondo kaj koro“, kiu estas la komenco de riĉa poezia verkaro. Krom poezio, Kalocsay, kiu laŭ sia profesio estis ĉefkuracisto por infektaj malsanoj en Budapeŝta malsanulejo kaj universitata docento, ankaŭ verkis librojn pri literaturaj kaj lingvaj temoj. Kvankam li opiniis, “ke Esperanto estis mia nobla hobio” (Haupenthal 1979: 14), lia verkaro estas tre aparta kaj ampleksa. Kune kun Gaston Waringhien li publikigis la volumon Plena Analiza Gramatiko kaj li ankaŭ estis redaktoro de la Enciklopedio de Esperanto. Ne nur kiel medicinisto li estas konata, sed ankaŭ kiel originala lirikisto, la lingvon riĉiganta art-tradukisto, esperantologo, literaturisto, redaktoro, eldonisto kaj recen- zisto. Liajn plej diversajn rolojn tre bone dokumentas liaj korespondaĵoj, konservataj en la Kolekto por Planlingvoj. Inter ili troviĝas jenaj kun Giordano Azzi (1910-2002), Gyula Baghy (1891-1967), Pál Balkányi (1894-1977), Marjorie Boulton (1924*), Probal Dasgupta (1953*), Hilda Dresen (1896-1981), Reinhard Haupenthal (1945*), Aleksandr Logvin (1903-1980), Perla Martinelli (1938*), Tomáš Pumpr (1906-1972), Reto Rossetti (1909-1994), Vilho Setälä (1892-1985), Giorgio Silfer (1949*), Ferenc Szilágyi (1895-1967), Poul Thorsen (1915-2006), Willem Verloren van Themaat (1931- 1996), Gaston Waringhien (1901-1991) kaj multaj aliaj. Tiuj leteroj vidigas la reton de esperantistoj, kun kiuj Kálmán Kalocsay komunikis, kaj ili ankaŭ bone ilustras la interrilaton kaj kunlaboron de Kalocsay kun la unuopaj personoj. De 1976 ĝis 2007 la postlasaĵon prizorgis Ada Csiszár (1930-2007), tial troviĝas en la kolekto ankaŭ multaj dokumentoj pri ŝi, precipe leteroj, kiujn ŝi ricevis de konataj esperantistoj. La Kolekto por Planlingvoj kaj la Esperantomuzeo de la Aŭstria Nacia Biblioteko... 191
2.2.2 Eugen Wüster (1898-1977)
Eugen Wüster estis ne nur unu el la fondintoj de la moderna terminologiscienco, sed ankaŭ grava interlingvisto kaj kunfondinto de la esperantologio – vorto, kiun li enkondukis en 1921. Tiam Wüster uzis “esperantologio” nur por nomi la lingvistikon de Esperanto, nuntempe la moderna difino estas pli vasta, kaj rilatas al la scienco, kiu esploras la fontojn, konstruprincipojn, strukturon, evoluon, funkcion, komunikadan kapablecon kaj lingvo-komunumon de Esperanto (Blanke 1996: 169; 1998: 140). La planlingva postlasaĵo de Eugen Wüster entenas lian bibliotekon – kun pli ol 1.000 volu- moj – kaj pli ol 20 arkivskatolojn, kiuj precipe enhavas manuskriptojn kaj tiposkriptojn pri la Enciklopedia vortaro kaj la Zamenhof-radikaro. Esperanton Eugen Wüster eklernis aŭtodidakte en 1913, jam en 1915 li tradukis fabelojn de Gotthold Ephraim Lessing kaj en 1918 partojn de La Dia komedio en la ankoraŭ relative juna lingvo. Studante elektroteknikon, li interesiĝis pri internacia interkompreniĝo sur la kampo de tekniko kaj tial li ankaŭ engaĝiĝis por la uzado de Esperanto kiel faklingvo. Dum la 20-aj kaj 30-aj jaroj Wüster verkis plurajn Esperanto- vortarojn, inter kiuj elstaras lia leksikografia ĉefverko, la kvar-voluma Enciklopedia vortaro Esperanta-germana (576 paĝoj, a ĝis korn-o). Tiu enciklopedia vortaro – kies fonto estis la ampleksa planlingva biblioteko de Wüster – aperintus en sep partoj kaj ĝi estintus ne nur vortaro por germanlingvanoj, sed ankaŭ fonto, bazo kaj ekzemplo por Esperanto-vortaroj en aliaj lingvoj. La unuaj kvar volumoj enhavas ĉirkaŭ 35.000 kapvortojn, la sep partoj enhavintus ĉirkaŭ 80.000, kaj tiel la verko estintus preskaŭ tiel ampleksa kiel akademia vortaro. Ĉar la volumoj kvin ĝis sep ne aperis, la Aŭstria Nacia Biblioteko publikigis en 1994 la duan parton de la Enciklopedia vortaro mikro- forme – 2161 manuskriptpaĝojn (de korn ĝis zz). Eugen Wüster ankaŭ estis la unua, kiu uzis – respektive difinis – la vorton “plan- lingvo”, en 1931 en sia disertaĵo Internationale Sprachnormung in der Technik (Kon- turoj de la lingvonormigo en la tekniko). Fakte lingvo, normigo kaj tekniko restis la centraj temoj, pri kiuj li science laboris kaj verkis dum lia tuta vivo. Ĉirkaŭ triono de lia disertacio temas pri “frazkapabla internacia terminsistemo”, analizo, kiu ne nur baziĝas sur Esperanto, sed ankaŭ Volapük, Ido, Occidental, Latino sine Flexione kaj Novial. Sekve, lia disertaĵo estis komence de la 30-aj jaroj unu el la plej ampleksaj kaj valoraj laboroj pri planlingvoj kaj ankaŭ pro tio li iĝis jam en 1933 honora membro de la Universala Esperanto-Asocio. Lia profunda okupiĝo pri planlingvoj havis konsiderindan influon sur la evoluon de liaj terminologisciencaj konceptoj. En tiu kunteksto Eugen Wüster ankaŭ pledis por uzo de internacia helplingvo por teknika komunikado kaj laŭ lia vidpunkto Esperanto estus la plej taŭga rimedo por tio (Blanke 1998: 151). En 1931 Eugen Wüster transprenis la direktorecon de la familia maŝinfabriko Wüster & Co. en Wieselburg, kie li poste starigis kaj financis esplorcentron pri ter- minologio, kiu gajnis mondskalan reputacion. Partoj de la vivo kaj verko de Eugen Wüster ankaŭ estas temo en aliaj postlasaĵoj konservataj en la Kolekto por Planlingvoj, 192 Bernhard Tuider ekzemple en tiu de Engelbert Pigal (1899-1978), kiu estis – same kiel du pluaj spertuloj pri planlingvoj, d-ro Hans Homolka kaj Karl Janotta – dungito en la esplorcentro de Eugen Wüster (Lang 1998: 42).
2.3 Konservado de la havaĵo
Grava tasko de la Aŭstria Nacia Biblioteko estas ne nur la disponigo de la doku- mentoj al la publiko, sed eĉ en pli alta grado la savado de la kultura heredaĵo. Pro tio konservado estas esenca okupo de la Kolekto por Planlingvoj, kaj en ties plenumo subtenas ĝin la Instituto por Konservado de la Aŭstria Nacia Biblioteko. La Instituto por Konservado regule kontrolas la tutan havaĵon de la kolekto, ĝi mezuras per aŭtomataj iloj la humidecon de la aero kaj la temperaturon – en la librokonservejo, en la legejo kaj en la muzeo – kaj tiel oni protokolas kaj korektas eĉ etajn deviojn de la normoj. La Instituto por Konservado ankaŭ transprenas la restaŭradon de damaĝitaj objektoj kaj dokumentoj, kio precipe gravas okaze de nov-akiro de malnova materialo, ekzemple ĉe postlasaĵoj. Alia grava punkto en la klopodo pri konservado estas protektado kontraŭ acido: papero kaj similaj materialoj tre ofte enhavas sufiĉe altan kvanton da diversaj acidoj, kaj – kun la paso de la tempo – tiuj acidoj povas kaŭzi disfalon. Koncernataj estas presaĵoj kaj manuskriptoj – sed ankaŭ la ujoj, en kiuj oni gardas la dokumentojn, ekzemple kovertoj aŭ skatoloj, povas transigi acidajn substancojn al la originaloj. Pro tio dum la lastaj jaroj 10.000 fotoj kaj bildpoŝtkartoj, 5.000 broŝuroj kaj manuskriptoj kaj 1.000 revuoj estis metitaj en novajn senacidajn kovertojn, kaj tiu projekto de sistema transkovertigo estos daŭrigita ankaŭ en la venontaj jaroj.
3. La Esperantomuzeo
Ankaŭ pro ĝia favora situo en la centro de Vieno multaj personoj perceptas kaj vizitas la Esperantomuzeon. En la pasintaj jaroj la nombro de vizitantoj daŭre kreskis, ankaŭ pro tio, ĉar la muzeo direktas sin al ĉiuj, kiuj interesiĝas pri la fenomeno “lingvo”. Rilate la ekspozician spacon – ĉirkaŭ 80m2 – la Esperantomuzeo starigis en 2013 tre rimarkindan rekordon, kiam 14.288 personoj vizitis ĝin. Tio signifas, ke ene de nur 10 jaroj la nombro de la vizitantoj pli ol kvinobliĝis (2003: 2.644 vizitantoj). La Kolekto por Planlingvoj kaj la Esperantomuzeo de la Aŭstria Nacia Biblioteko... 193
La Esperantomuzeo ne nur prezentas la lingvon Esperanto kaj temojn el la histo- rio de la Esperanto-movado, sed ankaŭ ĝenerale la rilaton de homo al lingvo kaj al la lingva problemo. La muzeo montras, ke planlingvoj ekestis en specifaj kaj konkretaj, historiaj kaj kulturaj kuntekstoj, kaj tiel ĝi ankaŭ ilustras, ke Esperanto estas parto de kulturhistorio kaj manifestado de speciala lingva kreiveco. Filmo kaj objektoj en vitrinoj klarigas la historian dimension de la fenomeno planlingvo kaj kvar interaktivaj komputiloj ebligas aktivan informadon, per kiu la vizitanto mem povas elekti la amplekson de la informoj. Video-kurso donas enrigardon en la Esperantan gramatikon kaj peras impreson kiel sonas parolata Esperanto. Krome ankaŭ aliaj planlingvoj estas prezentataj, ekzemple la Lingua Ignota de Hildegard von Bingen (1098-1179), la muzika lingvo Solresol de Jean François Sudre (1787-1862), la Novslava Lingvo de Ignaz Hošek (1852-1919) aŭ la Klingona de la lingvisto Marc Okrand.
Bibliografio
Presaĵoj
Blanke, Detlev 1996: Wege zur interlinguistischen und esperantologischen Fachliteratur. En: Language Problems and Language Planning 20(2): 168-181. Blanke, Detlev 1998: Terminology Science and Planned Languages. En: Oeser & Galinski: 133- 168. Blanke, Detlev (red.) 2008: Plansprachliche Bibliotheken und Archive. Beiträge der 17. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 23.-25. November 2007 in Berlin (= Interlinguistische Informationen, Beiheft 15). Berlin: Gesellschaft für Interlinguistik. Gastgeber, Christian et al. (red.) 2009: Change! Zukunft gestalten. Festschrift für Johanna Rachinger (= Biblos-Schriften. Beiträge zu Buch, Bibliothek und Schrift. Band 180). Wien: Phoibos- Verlag. 194 Bernhard Tuider
Haupenthal, Reinhard 1978: La kontribuo de Kalocsay al la Esperanta kulturo (= Vulpo Studkajero). Lelystadt: Vulpo-Libroj. Haupenthal, Reinhard 1979: Du intervjuoj. Interparoloj kun Kálmán Kalocsay kaj William Auld. Saarbrücken: Iltis. Hube, Walter 1967a: 40 Jahre Internationales Esperanto-Museum. En: Biblos. Österreichische Zeitschrift für Buch- und Bibliothekswesen, Dokumentation, Bibliographie und Bibliophilie 16(3), 149-153. Hube, Walter 1967b: 40 Jahre Internationales Esperanto-Museum, 90. Geburtstag von Hofrat Hugo Steiner (= nepublikigita tiposkripto en la Kolekto por Planlingvoj). Kalocsay, Kálmán 1921: Mondo kaj koro. Budapest: Markovits kaj Garai. Kalocsay, Kálmán & Waringhien Gaston (red.) 1935: Plena gramatiko de Esperanto. Vorto kaj frazo. Budapest: Literatura Mondo. Kölbl, Andrea et al. (red.) 2012: Zwischen Utopie und Wirklichkeit. Konstruierte Sprachen für die globalisierte Welt. Begleitband zur Ausstellung an der Bayerischen Staatsbibliothek (14. Juni bis 9. September 2012). München: Allitera Verlag. Köstner, Christina 2005: Glück im Unglück. Das Esperantomuseum an der Nationalbibliothek Wien 1938-1945. En: Language Problems & Language Planning 29(2): 177-186. Lang, Friedrich 1998: Eugen Wüster – Erinnerungen eines Zeitzeugen. En: Oeser & Galinski: 27-69. Mayer, Herbert & März, Herbert 1987: Der Welt eine Sprache. Das Internationale Esperantomuseum. En: Mazal, Otto (red.): Ein Weltgebäude der Gedanken. Die Österreichische Nationalbibliothek. Graz: Akademische Druck- u. Verlagsanstalt. 318-322. Mayer, Herbert 1989: Das internationale Esperanto-Museum. Sammlung für Plansprachen. En: Biblos. Österreichische Zeitschrift für Buch- und Bibliothekswesen, Dokumentation, Bibliographie und Bibliophilie 38(3): 188-191. Mayer, Herbert & Cimpa, Christian 1992: La Internacia Esperanto-Muzeo. Historio, taskoj, per- spektivoj. Wien: IEM. Mayer, Herbert 2008: Eine traditionelle Bibliothek und neue Herausforderungen: Die Sammlung für Plansprachen der Österreichischen Nationalbibliothek. En: Blanke: 33-36. Mayer, Herbert 2009: Wachgeküsst. Das Esperantomuseum. En: Gastgeber et al.: 71-74. Mayer, Herbert 2012: Die Sammlung für Plansprachen der ÖNB: Geschichte und Gegenwart. En: Kölbl et al.: 151-163. Mazal, Otto (red.) 1987: Ein Weltgebäude der Gedanken. Die Österreichische Nationalbibliothek. Graz: Akademische Druck- u. Verlagsanstalt. Oeser, Erhard & Galinski, Christian (red.) 1998: Eugen Wüster (1898-1977). Leben und Werk – Ein österreichischer Pionier der Informationsgesellschaft (= Proceedings of the International Conference on Professional Communication and Knowledge Transfer (Vienna, 24-26 August 1998) Volume I). Wien: TermNet. Österreichische Nationalbibliothek (red.) 1976-2014: Jahresbericht. Steiner, Hugo 1938: Mein Leben und Wirken (= nepublikigita tiposkripto en la Kolekto por Plan- lingvoj). Steiner, Hugo 1957: Katalogo pri la kolektoj de Internacia Esperanto-Muzeo en Wien. Parto I.: Sis- tema Katalogo pri la Esperanto-presaĵoj laŭ la Internacia Dekuma Klasifiko. Wien: Internacia Esperanto-Muzeo en Wien. Steiner, Hugo 1962: La Scienca Instituto de la Internacia Lingvo… La Internacia Esperanto-Muzeo en Wien (= nepublikigita tiposkripto en la Kolekto por Planlingvoj). Steiner, Hugo 1963: Vivo en la servo de la popolinterkompreniĝo. Wien: Internacia Esperanto- Muzeo. Wüster, Eugen 1923, 1925, 1927, 1929: Enciklopedia vortaro Esperanta-germana. Kun speciala elmontro de la Zamenhof-a lingvouzo. Enzyklopädisches Wörterbuch Esperanto-Deutsch. Mit besonderer Aufweisung des Zamenhofschen Sprachgebrauchs. 1,2,3,4. Leipzig: Hirt. La Kolekto por Planlingvoj kaj la Esperantomuzeo de la Aŭstria Nacia Biblioteko... 195
Wüster, Eugen & Kirschke, Paul (red.) 1927: Zamenhof-radikaro. Kun derivaĵoj kaj fontindikoj. Leipzig: Hirt. Wüster, Eugen 1931: Internationale Sprachnormung in der Technik, besonders in der Elektrotechnik. (Die nationale Sprachnormung und ihre Verallgemeinerung). Berlin: VDI-Verlag. Wüster, Eugen 1936: Konturoj de la lingvonormigo en la tekniko. Budapest: Literatura Mondo.
Retpaĝoj
Aŭstria Nacia Biblioteko: www.onb.ac.at Kolekto por Planlingvoj de la Aŭstria Nacia Biblioteko: www.onb.ac.at/sammlun- gen/plansprachen.htm Esperantomuzeo de la Aŭstria Nacia Biblioteko: www.onb.ac.at/sammlungen/ plansprachen/esperantomuseum.htm Biblioteka katalogo Trovanto: http://search.obvsg.at/primo_library/libweb/action/ search.do?dscnt=0&scp.scps=scope%3A(ONB_aleph_esperanto)&tab=onb_sondersa mmlungen&mode=Basic&vid=ONB Bilddatumbanko Bildarchiv Austria: www.bildarchivaustria.at/Pages/Search/ QuickSearch.aspx Skanitaj libroj de la Kolekto por Planlingvoj: www.onb.ac.at/sammlungen/ plansprachen/fruehdrucke.htm Skanitaj periodaĵoj de la Kolekto por Planlingvoj: www.onb.ac.at/sammlungen/ plansprachen/19056.htm Antaŭ- kaj postlasaĵoj en la Kolekto por Planlingvoj: www.onb.ac.at/ esperantomuseum/15364.htm 196
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 196–208
Fe d e r ic o Go b b o
Transnational communication in a ‘glocalized’ world: in search of balanced multilingualism
Resumo (Transnacia komunikado en ‘tutmondiĝo-lokiĝo’: serĉante balancitan mult- lingvecon). Post la falo de Sovetunio, la uzo de la angla inter nedenaskaj parolantoj disvastiĝis pli multe ol antaŭe. Simila situacio ne okazis en la historio de la homaro, tial ne estas simpla respondo al la demando kiel trakti ĝin. Unuflanke, nedenaskaj angle parolantoj nun estas pli multaj ol la denaskaj angle parolantoj, kio defias la neceson de ilia distingo.A liflanke, lokaj identitecoj aspiras esti naciaj identecoj en diversaj partoj de la mondo, eĉ tiam se la parolantoj de fikse establitaj naci-ŝtatoj ne bonfartas pro tio. Mi argumentas, ke en la 21-a jarcento ekspertoj de lingvopolitiko kaj -planado, lingvaj aktivistoj ne povas okupiĝi pri la tutmonda nivelo de la angla sen konsideri la superanaciajn kaj naciajn nivelojn, kune kun la tuta komplekseco de la lokaj situacioj. Tiu ĉi nova situacio, ofte sumigita per la moto ‘pensu tutmonde, agu loke’, priskribeblas per la termino ‘glocalization’ (tutmondiĝo-lokiĝo). La Darwina unulingva modelo ne konvenas al la tutmondiĝo-lokiĝo, kie lingvoj kunekzistas, kompletigante unu la alian en diversaj funkcioj kaj en la komuna nivelo (multlingvismo) kaj en la individua nivelo (plurlingvismo). Kvankam la kunekzisto tute ne estas paca kaj estas malfacile trovi ekvilibron tiel ke oni povu vivi en kuntenaj socioj subtenantaj balancitan multlingvismon. En tiu ĉi artikolo, mi esploros diversajn socilingvistikajn faktorojn kiujn necesas konsideri analizante ‘tutmondan-lokan’ kuntekston. Speciale mi fokusiĝos al lingvoj uzataj en transnacia komunikado kun la celo redukti lingvan maljustecon al la minimumo. Mi celas eltiri socilingvistikajn variablojn por provizi plurnivelan analizon de la kunteksto mem. Tia analizo povas helpi por trovi analogiojn kaj diferencojn en diversaj lingvaj scenaroj, same eltiri socilingvistikajn formojn kiuj ebligas modeligi la direktojn de enmiksiĝo.
Abstract. After the fall of the USSR, the use of English between non-native speakers spread even more than it had before. This situation has no precedent in the history of mankind, hence there is no straightforward answer to the question of how to deal with it. On the one hand, English non-native speakers are now more numerous than English native speakers, challenging the relevance of the distinction. On the other hand, local identities aspire to be promoted to national identities in various parts of the world, even if speakers of languages of well-established nation-states are not comfortable with this. I argue that in the 21th century language policy and planning experts as well as language activists cannot deal with the glo- bal level (spread of English) without also considering the supranational and national levels, together with all the complexity of local situations. This new situation, often summarized by the motto ‘think globally, act locally’, can be described with the term ‘glocalization’. Transnational communication in a ‘glocalized’ world: in search of balanced... 197
The Darwinian monolingual model does not fit a glocalized world, where languages do co-exist, each one complementing the other in different functions both on a collective level (multilingualism) and on an individual level (plurilingualism). However, the co-existence is far from peaceful, and it is hard to find a point of equilibrium so that people can live in cohe- sive societies maintaining a balanced multilingualism. In this paper, I will examine various sociolinguistic factors that should be taken into account when analysing a ‘glocal’ context. In particular, I will focus on the languages used for communication in transnational settings in order to reduce linguistic injustice to the minimum. The aim is to elicit sociolinguistic vari- ables in order to provide a multi-layered analysis of the context itself. This analysis can help to find analogies and differences in different linguistic scenarios, so as to elicit sociolinguistic patterns that make it possible to model possible directions of intervention.
English now: current perception
To introduce the main argument of this paper, let me start from the end of the story: the reactions of the current spread of English worldwide. As noted by many linguists – the first being perhapsC rystal (2003) – the sociolinguistic position of English in the new millennium has no precedent in the history of humankind: it has never happened before that a language was learnt as a second language by more people than the native speakers of the language itself on a global level. It is not easy to cope to such a new phenomenon, because of its widespread and pervasive impact. For these reasons, reactions can vary a great deal. Here, I will try to summarize the current perception of English that can be found in the literature. I will apply Umberto Eco’s dichotomy ‘apocalyptic vs. integrated intellectuals’ (Eco 1964, 1994), elaborating what already stated in Gobbo (2009). There are two opposite reactions to English now. On one side, we have the ‘apocalyptic intellectuals’ who fear that English will ruin or destroy the existence of other languages. On the opposite side, the ‘integrated intellectuals’ embrace the change as a world of new challenges. Apocalyptic scholars often link their analyses to an ecological view, underlying the dominant position of English in respect to every other language, and pointing out that this inequality is a serious threat to many languages in the world. In his many works, Robert Phillipson investigates the history of the rise of English, showing that the situation nowa- days is not haphazard, but is rather the product of a political project fostered in particular by Winston Churchill after the end of the Second World War as a postcolonial, new kind of control and dominance. The idea is to establish an “empire of the mind” obtained by the massive anglicization of every population in the world, a linguistic imperialism that leads to the “linguicide” of other languages – see for instance Phillipson (2009). Even well-established languages supported by nation-states, such as French or German, suffer the loss of specific domains in favour ofE nglish, notably those linked with information, communication and technology (ICT) – see for instance Bastardas-Boada (2012). In other words, no language of the world is in a secure position vis-a-vis English. 198 Federico Gobbo
Nonetheless, it seems that even native speakers of English should not be too con- fident.A ccording to these ‘integrated’ scholars – often linked to postmodernism and its ability to demolish myths – English is now seen as a benefit for humankind, as it permits people to access a mass of otherwise unavailable information. With a metaphor mutuated from economics, English is perceived as a commodity. Like water or time, the idea is that English is a commodity that does not belong specifically to anybody in particular. Therefore, according to this approach, non-native English speakers simply speak a language that is publicly available. Table 1 illustrates the schematisation. The critical point here is the role of native speakers, who are supposed to not play a specific role in the maintenance of the linguistic norm anymore.A common example is the fact that in many English classes in the world the teacher is a non-native, who teaches non-natives as well. Widdowson (1994) was one of the first scholars who spoke of the “irrelevance of the native speaker”, which was popularized after the influent book by Graddol (2006). Paradoxically, this supposed irrelevance leads to a position of disadvantage of the monolingual English speaker in a global world where competitiv- ity is (also) based on multilingual abilities. It can be argued that Graddol’s position is the reversal of Phillipson’s: English nativism, far from being a instrument of linguistic imperialism, becomes a threat in itself. The idea is that English is the property of neither Anglos nor of any other ethnicity. From this premise comes the idea that people should not talk anymore of English as a Foreign Language (EFL) but of English as a Lingua Franca (ELF). In the essentialist view by Jenkins (2007) and Seidlhofer (2013), ELF is an emerging distinct variety of English with some simplified traits, especially on the phonological level.
Table 1. Reaction to English by language policy and planning scholars
groups apocalyptic intellectuals integrated intellectuals language as marker of identity neutral commodity principle issue power communication metaphor imperialism market conceptual frame ecolinguistics postmodernism
English or Englishes?
A common point between the positions of both apocalyptic and the integrated intellectuals is the fundamental integrity of English. In other words, the internal so- ciolinguistic differences are not central to the purpose of the arguments of both sides. Quite often laymen treat languages as if they were alive per se, with free will and even a soul of their own. Sometimes this happens to linguists too, especially when dealing with English, treated as if it were a single agent. For example, on the apocalyptic side, Transnational communication in a ‘glocalized’ world: in search of balanced... 199
English has been considered even as a sort of linguistic T-Rex, the well-known ag- gressive dinosaur, in an famous paper by Swales (1997). On the side of the integrated intellectuals, Seidlhofer (2013) defines ELF as an additional code spoken by native speakers as well, for pure communication purposes only with non-natives, as if no identity issues were involved for native and non-native speakers. The notion of ELF as a distinctive code is based on essentialism, namely there is a distinctive essence of ELF that distinguishes it from ‘normal’ English. This view has been challenged by some authors. For example, Brosch (2015) and Fiedler (2011) advocate a non-essentialist, context-based definition ofEL F. For them, ELF can be retained as a specialized term only when English is used in situations where native speakers are never involved in any phase of the process. When a native speaker comes into the scene, the magic of ELF vanishes. Even so, she admits that ELF is perceived by its users not only as a language of communication but also as a language of identification. Moreover, there is a crucial field where the essentialist view of ELF seems to fail: where ELF ends and where standard varieties such as General American English or Standard British English begin? It is not by chance that the demand of the acquisition of English as a second language is driven by formal, norm-driven English (typically, British or American) across the world, never referring to ELF as a variety (Gazzola and Grin 2013). In other words, nobody wants to have a certificate of ELF proficiency on their resumé, but rather proof of mastery of a standard native variety of English. The observation by integrated authors such as Graddol (2006), that is that ELF undermines the primacy of native speakers, should not be overestimated. The disadvantage “suffered” by native speakers in losing the advantage of learning can be solved in few hours of language courses focused on pragmatics, i.e. how to avoid cul- turally bound expressions that can puzzle the non-native (for instance, ‘pigeon holes’ for ‘mail boxes’); it is nothing compared to the effort in acquiring a second language from scratch (Gazzola and Grin 2013). It is rather intuitive that the role played by English in multilingual settings differs both in communicative and symbolic terms. Take for example Wales, Catalonia or Hong Kong (respectively, a part of the British Isles, a region of continental Europe, a former colony of the British Empire): obviously, the symbolic and communicative role played by English turns out to be quite different in each case. In describing the role of English in multilingual settings, I argue that sociolinguistic data from fieldwork about the relation between language, identity, power and function in the society under scrutiny must be taken into account. For this reason, ELF or other fuzzy notions like ‘global English’ should be avoided in favour or more explicit labels rooted in context. In order to do so, attention can be turned to an important tradition of sociolinguistic analysis, which significatively refers to ‘Englishes’ – in the plural – in the analysis of post-colonial situations. Kachru (1985) introduced the notion of circles to describe the relation between World Englishes and the standard varieties. Interestingly, the fundamental tenet is grounded on the relation between English and national identity. In fact, the Inner Cir- cle, made of English native speakers, is made by nations where English plays either 200 Federico Gobbo a monolingual role in terms of official status or a main, undisputed role: Australia, Britain, Canada, Ireland, New Zealand and the United States are the nation-states that constitutes the kernel of the English language and culture. In fact, they provide the norms to the others. Advocates of ELF like Jenkins (2007) often invoke the ‘intelligi- bility principle’ (i.e., mutual understanding is the priority) in order to legitimate ELF as an indpendent, self-sufficient variety of English. But “[even] if we limit ourselves in the Inner Circle, [the] varieties are not always mutually intelligible... the argument that standard varieties as world English, global English or lingua franca English are to be cultivated for assuring intelligibility in international communication and writing is spurious” (Kachru and Smith 2009:6). The Outer Circle is mostly made by post-colonial countries, such as India, Nigeria, Pakistan, the Philippines, Singapore, South Africa and many more. Here, English is an adopted identity vis-à-vis complex multilingual contexts where one or more languages are promoted to official status. While for English natives the language is a sense of property, for the English speakers in the Outer Circle the language of the former colonizers gives a feeling of a sense of belonging. In other words, English is not mine (Inner Circle), but at least it belongs to me (Outer Circle). An important example comes from the African writers using French or English with a lot of local expressions from local languages, in order to strengthen their attachment to the language (Dijté 2006). There is a development of a norm, linked to the concrete context of usage, but this norm is still dependent from the norms of the Inner Circle, as a variation of one of them, typically British. Finally, the Expanding Circle, which is the largest in terms of numbers and of importance, is formed by the countries which were not former colonies of the British Empire: continental Europe, China, Indonesia, Iran, Japan, Korea, among others. Here the appeal of ELF also as a means of identity is stronger, as there is no direct connection with the nation’s past in order to justify the spread of English, in particular there is no direct relation between English and colonialism in the given context. Table 2 illustrates the circles and their relation with identity.
Table 2. Identity and English in the Krachuvian circles
circle Inner Outer Expanding English is native adopted pragmatic relation to norm providing developing dependent sense of property belonging thirdness
Is it possible to have a language variety that only serves purposes of communica- tion, without any sense of identification with it?T his does not seem to be possible: a language having some living community of practice behind it is both a bridge (com- munication) and a wall (identity) so to reinforce the in-group (centripetal force, using a metaphor introduced by Calvet 1999/2006) and to separate the members from the Transnational communication in a ‘glocalized’ world: in search of balanced... 201 outsiders (centrifugal force, for Calvet). It is the equilibrium between the two forces that makes a language stable. English varieties of the Expanding Circle show a limited centripetal force, hence the role played for – identity – in those areas of the world, by definition always structured along plurilingual users – is little, compared to the cen- trifugal one. In many cases, the label ELF covers the sociolinguistic reality of produc- tion of interlanguages with a distinctive role played by English. Here, for the study of ‘interlanguages’ I follow the tradition begun by Selinker (1972): by ‘interlanguage’ I mean here every non-native language variety produced whenever users attempt to convey meaning in a second language in contexts of language contact. In the field of second language acquisition, a distinction is made between “language transfer”, when the learner transfers structures and meaning from their native tongue and “fossiliza- tion”, when the learner gets stuck in interlanguage patterns which are far from the target language norms (Gass and Selinker 2008). I argue that what is covered by ELF is a continuum of English-based interlanguages. This view is coherent with the concept of “thirdness” illustrated by Fiedler (2011). She starts from an analysis of the phraseology of ELF, noting that in non-native in- teractions the point of departure of English culture is often enriched by expressions borrowed from the other lingua-cultural backgrounds of the users. Eventually this creating a hybrid space, a sort of ‘thirdness’, fluid and perpetually negotiated, because the English variety in use is norm-dependent – all examples come from interactions in the Expanding Circle. This does not imply that ELF (meaning here the non-essentialist, context-based definition) is prevented from being adequate for conveying meaning, even if it depends on others’ norms:
a lingua franca can also serve expressive purposes. People want to be expres- sive and creative when they communicate, even in a foreign language, and phraseology because of its imagery and its connotative potential is a means of achieving this (Fiedler 2011:90).
The ‘third linguistic space’ negotiated between two or more non-native users of English does not mean that there are no rules in using English, or that everything is permitted. This seems a truism, but recent studies in multilingualism and linguistic diversity are challenging the traditional boundaries between languages, because, after the fall of the USSR and the spread of the World Wide Web, in the early 1990s, hu- manity has entered a new era of rapid change and mobility which leads it to the next level of linguistic diversity, called “superdiversity”. In particular, in the superdiversity framework, the concept of linguistic repertoire as a collection of languages should be substituted by “superdiverse repertoire”, which is, according to Blommaert and Backus (2011) a complex set of language varieties “distributed in a patchwork of competence and skills” (2011:2). According to Blommaert, multilingualism itself “should not be seen as a collection of ‘languages’ [please note the scare quotes!] that a speaker con- trols, but rather as a complex of specific semiotic resources, some of which belong to a conventionally defined ‘language’, while others belong to another ‘language’” 202 Federico Gobbo
(2010:102). The superdiversity framework proposes a language ideology – i.e. a set of beliefs about what language is and should be – claiming that there are fuzzy or even no boundaries between languages; in the case of ELF, the hybridization is so high that English remains a mere label, an abstract concept linked to language ideologies of the past that should be overcome in the superdiversity era. Although observations in the fieldwork by superdiversity authors can be useful, the fundamental theoretical tenets of the framework do not consider the results in the tradition of language management, policy and planning. The perception of the speakers of their repertoire is rarely expressed in form of varieties or register: has anyone ever heard questions like: “how many language varieties and registers do you speak?” or “I am attending a class to learn variety X?” it is probably that such formulations would be reserved for ironic registers. Quite normally humans shape their anthropologic maps in forms of languages – without scare quotes – even in this era of mobility and technology. It is true that languages are ideological constructs, but it is also true that constructs are made by setting boundaries – for the needs of identity. It is true that Danish, Swedish and Norwegian, or Serbian, Croatian and Bosnian can be considered, for the sake of internal linguistics, very similar, on the other hand there are the external factors – political and cultural, or, if one prefers, the relation between language, power and society – that makes their speakers consider them to be different languages, despite being very similar to each other. The name makes the language: language boundaries are still well alive. For this reason, in order to deal with multilingual matters, the con- crete contexts of use of the languages that are part of the linguistic repertoires should be considered, paying attention not only to the language ideology being adopted but also to the perception of the users.
Linguistic interstices in a glocalized world
The role of English cannot be understood without taking into account all the languages in play. In the early 2000s, most people were convinced that the spread of the World Wide Web would have lead to a substantially monolingual, English-only internet for the masses. However, what happened was exactly the opposite: the more the World Wide Web spreads, the more multilingual it becomes. Tonkin and Reagan (2003) envisaged new possibilities of linguistic interstices after the computational turn implemented by Information and Communication Technologies (ICTs):
the very technology that drives communities apart also offers opportunities for the maintenance of linguistic and cultural ties: if more people are drifting apart, more people are also drifting back together. It is possible to live on one side of the world and main- tain active ties with the other. The old notion of the single, isolated, fully self-sufficient language may be fading before a Transnational communication in a ‘glocalized’ world: in search of balanced... 203
different model – that of the language functioning in linguistic interstices, co-existing with other languages. (2003: 13).
How many levels of analysis are needed? In general, sociolinguistic scholars rely to two or three levels. In order to compare different sociolinguistic situations for the purposes of language policy (and planning), what is needed is a model that describes the linguistic interstices of a given society. For example, studies on Catalonia often deal with Catalan for the local level and Spanish for the national level – Bastardas-Boada (2012) being a notable exception. It has been previously seen that the role of English cannot be underestimated: unfortunately, quite often case studies in the literature of minority and lesser-used languages deal only with two levels, i.e., the local one (be- longing to the lesser-used language) and the national one (the dominant language). The most obvious solution is to add another level of abstraction for the international level. The levels are usually named ’local’, ’national’ and ’international’ (which stands for ’English’) – one of the first models was proposed by Crystal (2003). On the other hand, the study by Calvet (1999/2006) shows that an additional level is needed. Even if the terminology of his model is quite original and not straightforward, the underly- ing intuition is still very valid. He labels the international level ’hyper-central’ and the nation-state level ’super-central’. In many areas of the world, there are two distinct sub-national levels with different roles, the strongest labelled ’central’ and the weakest ’peripherical’. Calvet offers some examples to explain his model. For example, a speaker of Wolof in Senegal will see this language as ’central’, even if she speaks also Serere or Diola for in-group communication purposes (’peripherical’). French is the official language of Senegal (’super-central’), and of course English is the symbol of contem- porary modernity (’hyper-central’). An analogue situation is with Bambara, which is the Dachsprache (roof language) of many local languages, having again French and English in the two superior levels. Outside of Africa, another example is Gujarati, one of the official languages ofI ndia, having in the two superior levels Hindi and English. For a European example, it is possible to imagine a speaker of Occitan in Catalonia, having Spanish and English in the upper positions. The main merit of the model by Calvet is that there are four levels – some of which can remain unfilled in some situations, although they are still there – describe the linguistic interstices from the point of view of the speakers of a given first-language. However, it does not deal with recent phenomena of migration (i.e., permanent or quasi- permanent resettlement in a host country, for necessity or opportunity) and mobility (i.e., more fluid, non-permanent, seasonal, resettlement). However, it can be adapted for this purpose with ease. What happens when people move across boundaries? Quite often their native language, if different from the languages of the hosti society, will be downplayed to the peripheral level whatever status had in the original country. An example would be a Greek citizen moving in Munich, Germany, for a prestigious work in an international company. The working language in the host working place will probably be English, even if at the coffee breaks people quite normally will switch to standard German. Outside the working place, in the streets and in the markets, they 204 Federico Gobbo will be exposed to Bavarian, the local variety of German. For the host society, Greek is peripherical, while Bavarian is the means of in-group communication for the local community. Standard German covers the national level, while English dominates in specific prestigious domains.
The many faces of transnational communication
By ‘transnational communication’ I mean an non-essentialist use of linguas francas (LFs) such as the context-driven definition ofE nglish as a lingua franca stated above. What I argue is that transnational communication can take place not only through the use of English among non-native speakers, but also on the other three levels. It is evident that the four levels are hierarchical: therefore, it is possible to distinguish ‘horizontal vs. vertical bilingualism’ according to the prestige of the source and target language. On the 6,000 languages of the world, Calvet indicates that only the most prestigious languages in the world can play the role of LFs, besides English: Arabic, Chinese, French, Hindi, Malay, Portuguese, Russian, Spanish, Swahili (Calvet 2006). For historical reasons these languages have high prestige and they are used in the world as ‘regional’ LFs. But the observation by Calvet is too limited: first, national languages like Dutch can be used as LFs by migrants settled in the Netherlands, without any code switching to English. As a personal observation, when soon after arriving in Amsterdam my knowledge of Dutch was very limited, and in the streets Dutch immediately switch to ELF, while the only local residents who spoke to me in Dutch were immigrants. But there are even more extreme cases. Let me quite a small fact in the Italian chronicle. In the year 1998, in Friuli, the jury of the literary prize “Le Torate” of Cussignacco awarded the best literary novel in Friulan, the local language, to the work Fûr dal timp (‘outside time’, in Friulan). The jury was not aware that the author of that novel was Ridha Brahim, from Tunisia, who learnt the local language in order to be accepted in the host society. The fact got the attention of the national newspapers (Fiume 1998). Even if examples like these are rare, they do exist, so they should be taken into account. Brahim’s literary use of Friulan does not fit the above cases, rather it opens a new, small window, in the possibilities of use of LFs even for regional and minority languages. Finally, mention should be made of the use of Esperanto for transnational com- munication. It is a LF alternative to all the other options seen above (for a recent his- torical account, see Garvía 2015; for an account of the norms of conduct of the actual community, see Fettes 2013). Table 3 summarizes the possible types of transnational communication. On the international level the only alternative in transnational com- munication to English is Esperanto. The roots of the narrative of ‘global English’ can be traced to one of the competitors of Esperanto, Basic English, a simplification of English proposed in the 1930s by Charles Ogden – for a recent account of Esperanto and its competitors in science, see Gordin (2015). In fact, one of the properties of the Transnational communication in a ‘glocalized’ world: in search of balanced... 205 essentialist view of ELF is that this supposed variety of English is ethnically neutral like Esperanto. On the other hand, the sociolinguistic relevance of Esperanto is more similar to a minority language, as Esperanto is a lesser-used language – see Gobbo (2015). Regional LFs are both super-national and national languages, according to the ‘glocal’ context. Finally, minority LFs are regional and minority languages used in all situations where the ancestral link between ethnicity and the speaker is not straighfor- ward, as in the extreme case of the Tunisian writer in Friulan seen before.
Table 3. Possible types of transnational communication
ELF regional LFs minority LFs alternative LF international English Esperanto super-national Arabic, Chinese, German, Swahili, etc. national Dutch, Greek, etc. sub-national Friulan, Welsh, etc.
Toward balanced multilingualism
Transnational communication, defined as above, is one of the common situations in the forefront of multilingual settings. But interactions occur not only between non- native speakers but also with native speakers involved. Therefore, a strategy fostering multilingualism should consider all the four levels considered until here (international, super-national, national, sub-national) in transnational as well as in intra-national set- tings. The linguistic choices made by the language users affect the vigour and vitality of the language(s) in their linguistic repertoire, which is never perfectly symmetric. In other words, in any multilingual context, there is no perfect matching in all domains where each language is used: some degree of functional differentiation is unavoidable. Of course, there is no magic formula valid for every sociolinguistic context. A situation of balanced multilingualism implies that functional differentiation does not lead to diglossia, i.e., with a basilect (for domains with low prestige) and an acrolect (for prestigious domains), but rather to diacrolecty, where two or more languages share prestigious and non-prestigious domains accordingly. The role of English should be limited according to the symbolic role that plays. Let me conclude with two personal observations. For an American, fast-foods do not represent luxury restaurants, but 206 Federico Gobbo simply food commodities. but in the city center of amsterdam (photo 1) the presence of a kentucky Fried chicken (kFc) fast-food becomes a symbol of english-driven internationalization and americanization. in the chinese city of Haikou, island of Hainan (photo 2), the same kFc becomes a landmark of the openness of china to the Western world. note that prices there are quite high – like a good restaurant – and in fact it is considered an important place to meet by the local population, especially young adults, according to my informants and personal observation on site. languages are the same: they can only be understand ‘glocally’.
photo 1: kentuky Fried chicken in the city center of amsterdam, the netherlands
photo 2: kentuky Fried chicken in the city center of Haikou, Hainan island, china Transnational communication in a ‘glocalized’ world: in search of balanced... 207
Acknowledgements
Earlier versions of this paper were presented in conference panels organized within the Project MIME (Mobility and Inclusion in Multilingual Europe). The research lead- ing to these results has received funding from the European Community’s Seventh Framework Programme under grant agreement No. 613344. The author is appointed as holder of the Special Chair in Interlinguistics and Esperanto at the University of Amsterdam on behalf of UEA (Universala Esperanto-Asocio, Rotterdam, the Nether- lands). The content and opinions expressed here are the author’s and do not necessarily reflect the opinions of UEA.
Bibliography
Bastardas-Boada, Albert 2012: Language and identity policies in the ‘glocal’ age: New processes, effects and principles of organization. Barcelona: Institut d’Estudis Autonomicos. Brosch, Cyril 2015 : On the conceptual history of the term Lingua Franca. Apples – Journal of Ap- plied Language Studies 9/1, 2015, 71–85. Calvet, Louis-Jean 1999 : Pour une ecologie des langues du monde. Paris: Plon. Calvet, Louis-Jean 2006: Towards an Ecology of World Languages. London: Polity. Crystal, David 2003: English as a global language. Cambridge: Cambridge University Press. Dijté, Paulin G. 2006: Shifts in linguistic identities in a global world. Language Problems and Lan- guage Planning. 30(1). 1-20. Eco, Umberto 1964: Apocalittici e integrati. Bari: Laterza. Eco, Umberto 1994: Apocalypse Postponed. Indiana University Press. Fettes, Mark 2013: The ethics of esperanto: Norms of conduct in a cosmopolitanized speech com- munity. Edukado.net, October 2013. Toolkit Wassenaar. Fiedler, Sabine 2011: English as a lingua franca - a native- culture-free code? Language of communica- tion vs. language of identication. Apples: Journal of Applied Language Studies. 5(3). 79-97. Fiume, Cesare 1998: Il friulano che non t’aspetti. Sette: 43. 23. Garvía, Roberto 2015: Esperanto and Its Rivals: The Struggle for an International Language. Phila- delphia: Penn Press. Gazzola, Michele and Grin, François 2013: Is ELF more effective and fair than translation? An evaluation of the EU’s multilingual regime. International Journal of Applied Linguistics. 23:1. 93-107. Gobbo, Federico 2015: Interlinguïstiek, een vak voor meertaligheid. Interlingvistiko, fako por mult- lingveco. Interlinguistics, a discipline for multilingualism. Amsterdam: Amsterdam University Press. Gobbo, Federico 2009: Fondamenti di Interlinguistica ed Esperantologia. Milano: Raffaello Cor- tina. Gordin, Michael D. 2015: Scientific Babel: How science was done before and after global English. Chicago: Chicago University Press. Graddol, David 2006: English Next: Why global English may mean the end of ‘English as a Foreign Language’. British Council. 208 Federico Gobbo
Jenkins, Jennifer 2007: English as a Lingua Franca: Attitude and Identity. Oxford: Oxford University Press. Kachru, Braj B. 1985: Standards, codification and sociolinguistic realism: the English language in the Outer Circle. In: R. Quirk and H. Widdowson (eds): English in the World: Teaching and Learning the Language and Literatures. Cambridge: Cambridge University Press. 11-30. Kachru, Yamuna and Smith, Larry E. 2009: The karmic cycle of World Englishes: some futuristic constructs. World Englishes. 28(1). 1-14. Phillipson, Robert 2009: Linguistic imperialism continued. London and New York: Routledge. Seidlhofer, Barbara 2013: Understanding English as a Lingua Franca: A Complete Introduction to the Theoretical Nature and Practical Implications of English used as a Lingua Franca. Oxford: Oxford University Press. Selinker, Larry and Gass, Susan M. 2008: Second Language Acquisition: An introductory course. London and New York: Routledge. Third edition. Swales, John M. 1997: English as Tyrannosaurus Rex. World Englishes. 16(3). 373-382. Tonkin, Humphrey and Reagan, Timothy (eds) 2003: Language in the Twenty-First Century. Am- sterdam: John Benjamins. Widdowson, H. G. 1994: The Ownership of English. TESOL Quarterly. 28. 377-389. 209
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 209–225
An d r é St a es
Paradigms for languages and conflicts
Resumo (Paradigmoj pri lingvaj konfliktoj). Per tiu ĉi artikolo ni deziras kontribui al la teorumado pri lingvoj kaj konfliktoj.N i povas alivortumi tiun ĉi temon per ‘lingvokonfliktoj’ aŭ ‘lingvoj en konfliktaj situacioj’. Estas necese kompreni, ke nur parolantoj de lingvoj po- vas kaŭzi konfliktojn.K ompreneble konfliktoj povas esti esprimitaj per lingvo.S ed ‘lingvaj konfliktoj’ estas pli ol aliaj konfliktoj kaŭzitaj pro lingvo. Kio vere interesas nin estas la ‘lingva problemo’. La probemo estas kiu lingvo prefere estu aŭ povus esti elektita ĉe speci- faj cirkonstancoj. Tiu ĉi elekto ne ĉiam, eĉ rare, estas libera elekto. Kontraŭe, de la naskiĝo lingvolernado estas deviga parto de edukado. Iu socio povas aplikigi oficialan lingvon en parlamento, publika administrado, lernejoj, justico, armejo, hospitaloj, ktp. En internacia nivelo okazas kontaktoj inter diversaj lingvogrupoj. Tio povas konduki al la ekesto de kontaktlingvoj, piĝinaj kaj kreolaj lingvoj. Sed se ne ekzistas interkonsento pri la komunikiloj, okazas problemoj, tiam ni parolas pri lingvokonflikto.E blas distingi diversajn tipojn de lingvokonfliktoj. Ĉefe interesas nin la perspektivoj el kiuj oni povas rigardi al ling- vokonfliktoj, teorioj kaj paradigmoj kiuj povas trakti ilin. Ĉar ĉiuj paradigmoj entenas regule revenantajn konceptojn, utilas unue prezenti tiujn, kiuj estas la valoroj, normoj, sintenadoj, celoj kaj atendoj de lingvaj grupoj? Tiuj ĉi konceptoj revenas en pli komplikaj kombinoj en internacia nivelo, pro tio ni emas paroli pri paradigmoj pri lingvaj konfliktoj.
Abstract. In this article we want contribute to theories on language and conflict. We can describe this issue with ‘language conflicts’ or ‘languages in conflict’. It is necessary to see that only speakers of languages can cause conflicts. Of course conflict can be expressed by language. But ‘language conflicts’ are more than other conflicts caused by language. What we really call upon is the ‘language problem’. The problem is what language should, could or has to be chosen given certain circumstances. It is obvious that this choice is not always, or even rarely, a free choice. On the contrary from birth on language is a compulsory part of education. Society can impose its norms for an official language in parliament, administra- tion, schools, court, army, hospitals, etc. On the international level, there is contact between language groups. This can lead to contact languages, pidgin and creole languages. But if there is no agreement, if friction is the rule, then we usually call this language conflict. There are different kinds of language conflicts. What we want to do is to distinguish the different views, theories or paradigms that deal with these language conflicts.A s these paradigms contain concepts that can be interpreted on different levels, it is necessary to explain these levels in detail; what are the values, norms, 210 André Staes
attitudes, goals and expectations of language groups? All these concepts can come back in a more complicated way on the international level. That’s why we prefer to speak of paradigms for international language conflicts.
1. Attitudes , values, norms and goals to do with language
Language is a phenomenon that links up individuals in groups or social categories (if people don’t know each other). Social relations are based on values, norms, expec- tations, goals and attitudes. The use of language is also tied up to this variables. We can see in history some evidence of this. This approach to language can be found in sociolinguistics, sociology, social psychology, history, anthropology and other sciences that accentuate the role of language for groups or social categories.
1.1. Attitudes in the middle ages
After the Roman era in the late middle ages in territories of present day Italy nobility was looking for a common language between the Italian dialects. The aris- tocracy needed a ‘lingua cortigiana’, a language for its courts. This language had to be modern in the perspective of time, not dependent on local variations, and bridge class distinctions. This language should also enhance communication. This aspira- tion countered the ambitions of the humanists from a philosophy of culture point of view. Humanists wanted to promote Latin and Greek, languages that were not adapted anymore to the needs of that time. Humanists wanted to acquire glory, fame and suc- cess with the renaissance of the classic European languages. The nobility of the 16th century on the contrary was more interested in graciousness, subtlety, elegance and style. They called this attitude ‘sprezzatura’, which nowadays might be interpreted as ‘coolness’. This socio-cultural type appeared in the 17th century in France, where he was called the ‘honnête homme’. This means something like the honest man, trustworthy, sincere and kind. 100 years later this type of man would give shape to the idea of a ‘gentleman’. The tradition of the flexible and pragmatic use of language with which one could manipulate the world, as Cicero did before in the Roman era, is coming to a climax here. Language means social conduct and aristocracy was mainly interested in innovations in this field (Trabant 2006). Language is an element of conduct, and whenever possible of good behavior. Conclusion: Language can be a matter of style. What the best style is, is however a matter of dispute. Paradigms for languages and conflicts 211
1.2. Values in the middle ages
Philosophers such as Bacon (17th century) and Locke (18th century) once more dis- covered the cognitive functions of language. Until this time people were convinced that ideas were the same for everybody and that only the form of words were variable. This point of view was borrowed from Aristotle. Now, Bacon and Locke asserted that this point of view may very well be true for simple ideas, but not for complicated ones. In fact we are all of us inventing our own truth. This can only be tempered by common prejudices and coerced points of view that live in social relations. Moreover every language has its own semantics and up to a certain level also its own genius. Therefore no language is perfect. Bad will and misunderstandings can easily damage mutual comprehension between people and endanger peace. Not surprisingly in the 17th and 18th century there were many wars in Europe. Therefore languages had to be purified and if any Whorfian symptoms were found they had to be eliminated. (Whorf asserted in the 20th century that the nature of language could influence the way of thinking of people). Not all philosophers were as pessimistic as Bacon and Locke. Leibniz admitted that every language delivers its own ‘Weltansicht’ (its own view on the world, but all together they present a complete harmony). He was searching for the origins of lan- guages on the one hand and wanted to create a universal planned language that could serve peace on the other (Trabant 2006). His reasoning was as follows: If it’s true that language can rule the mind, then it can also provoke thoughts that lead to peace. Na- tional languages were not yet accurate enough. So the solution must be found in the creation of a new universal language. Thereby he declared all other languages deficient. Languages became important again, but wars continued on. Conclusion: If it is all in the language, then there must be a language of peace. But it is not clear which language this could be.
1.3. Norms in the era of the french revolution
French intellectuals in the era of the French revolution wanted to organize the politi- cal world according to scientific tenets. This had consequences for the way language was used. From then on language became more than a means of codifying thoughts and communicating them. The old Aristotelian point of view relied on the idea that language is merely an arbitrary code. One could communicate with language, what could be thought without language with the help of the concepts in the mind. With language one can transmit this information, so Aristotle saw no cause for problems. But for the revolutionaries language and thoughts are tied together. Ordinary people think according to classifications and logic, that do not correspond to the findings of science. Therefore dialects were considered reactionary. Only reformed French could be an appropriate language for science. As Latin lost his influence other languages sud- denly became important as well. These competitors had to be eliminated. This statement could be taken to the letter. Those who were too fond of ‘Oldspeak’ (the old tongue 212 André Staes containing many words and expressions based on prejudices) or publicly resisted the new government were often decapitated. French was to become the universal language of the epoch. The revolutionaries understood that in order to attain this goal a good working education system was necessary. The French were as to say very critical as far as their language was concerned and had no sympathy at all for those who defended minority languages or dialects. Conclusion: There is no language without politics. Also, interpretation of good and bad can change overtime.
1.4. Goals and expectations in the epoch of colonialism
Around 1650 it became clear that Latin had lost its universal power. National lan- guages acquired more and more rights. From this time on philosophers began to invent formal and artificial languages.T he latter had to be logic, to be applicable to scientific issues and later on to be easily learnable, according to the new principles of perfection (Eco, 1995). In the meantime natural languages also received more attention. The art of printing technical books in the European natural languages was very profitable. Moreover for some contingents of speakers the study of Latin appeared to be very troublesome. Especially the speakers of English had difficulties with the pronunciation of Latin. Their motivation to learn Latin diminished when during their colonial voyages in Asia and Africa they discovered that they couldn’t make use of Latin at all. From the 17th century on the English found it more advisable that other people should learn English (Large 1986). There was a strong need for a language for commerce. So the English thought that English might work as the universal language. But until World War I in the 20th century French would counteract this goal in mainland Europe. It was only because of the technological evolution that impelled both World Wars in the previous century that English began to soar, also in political contexts. Mass communication and tourism made English a popular language. In the 21th century English grew from a second language (ESL: English as a second language) to a lingua franca (ELF: English as a lingua franca) for people that historically had no contact with speakers of English (EC 2011). Today ELF, Globish or World English can claim equal rights and become independent from British or American English (Jenkins, 2009). Conclusion: Languages respond to certain needs and are a means to attain specific goals. For every goal there is a language that is currently being used given certain circumstances.
2. Paradigms for international language conflicts
A paradigm sets an example, but it is not a full blown theory. Nor are all the hy- potheses these theories contain proven. We are modeling ideas and looking at reality from different points of view. Perhaps these models appear more as clusters of preju- Paradigms for languages and conflicts 213 dices than as the result of scientific analysis. Our paradigms on language conflicts may overlap in some or more characteristics. They are myths of which traces can be found in literature of interlinguistics, sociolinguistics, sociology of language, social psychology, anthropology, ethnology, ethology, ethics, and other neighbor sciences. Therefore we give our paradigms suggestive names that make reference to the power of fairy tales.
2.1. The evolution of demographics
The world’s population is soaring. This implies several dynamic processes that go together. Several languages are nominally more spoken as a first language than others. There is no discussion about the position of Mandarin, Spanish and English as a first language (L1). If the learning of a language as a second language (L2) is included English will jump over Spanish and perhaps over Mandarin-Chinese. The places in the top 10 languages are disputed but according to ethnologue (https://www. ethnologue.com) Hindi, Arabic languages, Portuguese, Bengali, Russian, Japanese and Javanese are also there. But Javanese doesn’t pass the border of 100 million people. Nor do German and French, though they are internationally propagated. The speakers of these languages will have to fight for their linguistic rights in in- ternational institutions. They are competitors on the international level. Nowadays language contact is not merely present at borders but also and mainly in international organizations and corporations. But the power of a language doesn’t depend on the number of speakers alone. Even if it is true that nominally English is more and more becoming a tongue for international contacts in commerce, technology, science, education, politics and tour- ism we must also see that the proportional participation of English, for example on the internet, is decreasing. Other languages do not necessarily become less important. Moreover all big languages are a menace for the survival of the smaller languages. English is not the only cause of this phenomenon. Spanish and Russian weaken less spoken languages as well. Big fish eat smaller fish and so it goes with languages.
2.2. Paradigms of language conflicts on the international level
Not only the world population is soaring but also the amount of linguistic contacts between all ethnic groups is increasing. Dynamic processes like migration and tourism cause contacts to increase. This has an influence on the use of languages.I f not protected by national laws or academies languages are shown to be very liquid. They can very rapidly change and absorb new elements. Because of this the borders of ethnic groups or social categories are not clear cut and permanent (Barth 1969). These phenomena can be appreciated or disapproved. This is a political point of view. We accept that as far there is a difference between languages and speakers of different languages there will also be conflict.T here will always be pressure on any given equilibrium. A choice 214 André Staes
(voluntary or not) made towards the use of one language, excludes other choices. This is not a paradigm, we’d rather call it an axiom. But it is possible to work with the op- posite axiom that there are no conflicts unless some conditions are not met anymore.I t is possible to escape from this axiomatic dichotomy while using more neutral concepts to measure social and linguistic reality. We think that ‘social distance’ might be a good variable to observe tensions. But ‘social distance’ is a concept that can be operational- ized in different ways (Magee & Smith 2013). For reasons of ease we start from the equation difference = conflict to build up our paradigms. For the moment being our paradigms can be considered to be under construction. They are large hypotheses. Their application on reality will give insight in future. And future itself will separate nonsense from workable paradigms.
2.2.1. The paradigm of the unfaithful sheep
The question here is whether a language is of much value for its speakers? Why would speakers give up their native tongue? And how can people be stopped from changing code? Two opposite hypotheses explain the code switching of language users to the code of another language group. The first hypothesis highlights the interests of the speak- ers. Would they do everything for money, even switch codes? We have mentioned earlier that in the past aristocracy usually didn’t see a problem in switching to another language. Although it must be said that the language of their subjects was usually not their first choice. How can this be explained? The attitude of aristocracy was most often that they were not so much interested in truth and objectivity as such but rather in exploiting their power to master or to change their environment. Some aristocrats were great inventors. But the practical side and the application of inventions were more important. Objects were more important than ideas. Today this attitude is valid for many people. Ideals, utopias, principles are too often forgotten because of practical problems and lack of money. Sheep move for greener pastures as the saying goes. The second hypothesis explains with which effort language users can be obliged to stay in their own linguistic group. All kinds of strategies that make a culture specific or unique also prevent sheep from running away. The more a culture becomes unique the more this cultural group will become isolated and depending of its own culture. The same goes for local dialects. Once you are stuck into a dialect it will become difficult to be at home elsewhere. A dialect sets a frontier for intruders but insiders cannot get out either. Culture is like a watchdog and without a watchdog sheep will run away. Both hypotheses show that loyalty is not evident. If advantages are offered or freedom is too big language users will not resist changing codes once the opportunity is given to gain an advantage. These hypotheses will not only work with children but also with adults even if for adults the learning curve for a new language is very high. The first hypothesis is based on the market principle of ‘rational choice’.I f language users are free and have the right to choose a language that fills their needs for welfare Paradigms for languages and conflicts 215 and wellbeing then it becomes comprehensible that today many choose English. This language is the motor of global economy all over the world and not only for nations with an Anglo-Saxon background. Economic survival can drive populations to wipe out linguistic borders. In Belgium this occurred in the 19th century as many people speaking a Dutch dialect at home preferred speaking French elsewhere for economic reasons or social prestige. This is not surprising. Language-economic research gave evidence that states with fewer languages will make more economic progress than states with a rich diversity of languages (Coulmas 1992). The first hypothesis becomes interesting in the context of ‘diglossia’ (to be able to speak two languages). People can deny their language to grow socially. The economi- cally more powerful language will than win. But, in several commercial feasibility studies about suppliers it appears that speaking the language of the clients can be profitable for the company, though. In the world of commerce it can be important to understand the culture of the client as well (EC, Grin 2011). In the second hypothesis the most important value is a social value and not an economic one. It can become apparent that the risks of losing identity might cost more than it enables profit.I n that case preventing people from moving linguistically, cultur- ally and even socially becomes important (Grin, 2003). By backing up specific values a nation can fortify its structure. Arabic is a good example of a language protected by social and cultural, and even more specifically, religious values. Because of the importance of rituals and tradition free choice is limited. Speakers of other languages can only achieve superficial contact. The only way to come closer is adaption to the foreign language and culture. The ways to enter are narrow, but the same goes for the exit. Even if one would decide deliber- ately and rationally to move oneself towards other cultures this would not be possible. In societies dominated by religious values, there will be a stress on immaterial values even when welfare is within reach. In other words the importance of cultural values is not typical for poor nations only. On the contrary why would one leave its culture when everything is within reach? The two hypotheses concentrate on socio-economical or religious and cultural values respectively. With these two models the American and Arab areas of influence can be described. But like speakers of Russian and English in the cold-war period and even today most often speakers of Arab have to learn English and not vice versa. This inequality gives birth to conflicts if social distance between the speakers is large. This paradigm begins with values but ends with power. Without societal constraints based on power, language change can occur very rapidly. The right to language sounds like the right to use the dominant or preferred language. Language conflicts are here found on the level of countervailing powers within society. In a free society these powers can cause language change without conflict.I n a society where there are legal, cultural or religious constraints on language change, it is only through conflict language that change can occur. Any restriction will cause reaction. Our point of depart was the infidelity of language speakers.S o it must not be sur- prising that nations try to improve their socio-economic basis to prevent infidelity. 216 André Staes
2.2.2. The paradigm of the black sheep
Another way of looking at language conflicts is based on the difference between ‘Ethnos’ and ‘Demos’. The reason for the use of these concepts is that the Greek in antiquity named the speakers of other tongues ‘barbarians’. Barbarians spoke a differ- ent and incomprehensible language. The Ancient Greek were aware of the existence of other languages but they acted if these languages did not exist. The point of depart is again clearly a matter of values. Different values will lead here to social distance and to conflict. With Ethnos we mean every group or social category that feels united and uses the same language to confirm this.T hose who don’t belong to this group are different and are therefore not obliged to meet the same requirements. ‘Ethnos’ doesn’t have to be understood as a pure racial concept. A subculture can also become an ‘Ethnos’. It is important to see that because of the level of acquisition of the language one can be accepted or not. All members of an Ethnos are supposed to speak their own language at a high level and are a-priori understood and accepted by other members of the same group or social category. With ‘Demos’ we want to highlight that all members of a group or social category are equal, whether they speak the same language or not. Language speakers within a ‘Demos’ can have different levels of competence. Both concepts are used to make distinction between different forms of nationalism. In the first concept the stress relies on identity and in the second one on communication. There are languages that serve identity more and others serve communication more. Often local languages support the feeling of identity and the national or official languages the need for communication. This goes for all languages that coexist with dialects. These two points of view do find their realization in reality and have caused and will cause conflicts.A s many federal states contain diverse language speakers and dif- ferent classes, many of them have to deal with this juxtaposition. If one wants to show respect for the other and its culture than the only way to obtain this is to speak a neutral language (Grzybowski 2011). It is this idea that plays a role in the formation of languages groups of the communicative kind. Basically families, clans and other small groups have their own tongue. Unity and identity are marked by language. If communication with black sheep appears necessary then a more intermedi- ate interlanguage has to be used. This interlanguage follows the movement of a spiral. On the level of dialects we can see that the national language will serve as the neutral platform. Once the national language becomes the new identity the desire for a neutral international language appears. It is bottom up thinking. The desire or necessity to communicate with black sheep will lead to new platform languages for communication that in the end will be the expression of a new identity. Not everybody agrees on this. Van Parijs (2011) says: “In other words, while not sufficient to turn a population into an ‘Ethnos’, a shared language can suffice to turn it into a ‘Demos’”. Paradigms for languages and conflicts 217
Are ‘Ethnos’ and ‘Demos’ two sides of the same coin? Precisely the technical and neutral side of a language bridge is the warranty for the survival of the smaller languages. Esperanto has been proposed as the new platform that respects all other languages, but ‘de facto’ English is playing this role. When twenty years ago this language was still seen as an imperialist language today it is spoken by nations who had barely contact with English at all (Phillipson 2008). But also other languages like Spanish, Classic Arabic, Russian and Hindi and to a lesser degree French, German and Portuguese play similar roles. According to this paradigm conflicts arise because outsiders are initially prevented to get in into a culture with a specific language.E xpanding of this culture goes together with adoption of the relevant language for a specific culture.T his is a dynamic process. But as long as there is linguistic diversity in a given context there will be black sheep.
2.2.3. The paradigm of the peaceful sheep
The third model deals with motives such as ‘profit’ and ‘peace’. Here the points of departure are norms and ethics. Thinking about reality is divided in how the world should or should not be. Languages can be seen as an evolutionary step in evolution in which human mankind is growing towards a better world. On the other hand languages do not only cause misunderstanding and ambiguity but they can also be used to fool, manipulate, exploit and subjugate others. Occidental thinking is influenced by the parable of Babel (Bible). Linguistic di- versity was the result of punishment by God. Originally in paradise there was only one language and ever since than human mankind is desperately seeking to restore this situation. The most pessimistic moment in philosophy of language can be found in the theories of Bacon and Locke. They came to the conclusion that languages are very different and in the end everybody speaks more or less his own language. Leibniz made an end to this thinking with his optimistic concept of harmony. All languages together can offer an approximation of the ‘truth’. For profit seekers any language can serve their purposes.S peakers usually pursue their interests rather rationally. Practices that do not lead to a better world are accepted. Conflicts are caused by interests.L inguistic conflicts have to do with elimination of one or another language. It is all a matter of free competition. The strong eats the weaker. For profit seekers the purpose validates any choice of language. For peace keepers more communication will automatically lead to more tolerance and peace. So if people can learn an easy universal language this will stop hate and misunderstanding. Unfortunately the many battles that are fought between people with the same language prove that this is not sufficient to guarantee peace. The desire to understand each other and to feel or think (peacefully) in the same way is even more important (EC, Grin 2011). Self-restraint is an elementary step, but the initial cost will prove to be an investment that gives hope for a return. 218 André Staes
Speakers of Esperanto also make a distinction between the concepts profit and peace. Some speakers of Esperanto think that Esperanto can be used for any activity, good or bad. They stress the use of Esperanto in practice (la praktika utilo de Esperanto). Other speakers believe that Esperanto is linked up with a kernel of idealistic beliefs about human understanding (la interna ideo de Esperanto).
2.2.4. The paradigm of the battle of the wolf and the sheep
Another perspective for linguistic conflicts is the highlighting of the ‘survive or die’ struggle between all languages. This struggle is inevitable and without mercy. Should one language obtain more rights or do all languages in the world have the same rights? Is a solution to this problem urgent and necessary? Is it now or never? This paradigm is based on principals of justification. Defenders of a universal language want to solve linguistic problems in a simple manner, once and for all. Defenders of English claim that the position of English is optimal now. Decisions to institutionalize this language in all aspects of international life should be taken now . If not, it may soon appear that speakers of other languages will become too strong to be persuaded (Van Parijs 2011). Or there will be too many competitors with the same strength and it will be too difficult to make a choice. Defenders of multilingualism talk about linguistic capital and highlight that because of smaller languages dying off a lot of knowledge will be lost for humanity (Harrison 2007). If protection will not be provided soon by means of adequate language politics then a lot of linguistic resources and elements of civilization will be lost forever. There are many relations between elements of civilizations. One missing brick can make a wall collapse. Defenders of multilingualism assert that any universal language will always place other languages at a disadvantage. Few truly understand the meaning of language loss and the tragedy it brings about (Derrida 1996). So the fact of the loss of linguistic diversity is not really felt to be a tragedy. Critics of linguistic diversity will ask how much diversity is needed after all. This question has been dealt with in ecology (Haring 2011) but the same can be said about languages (Ginsburgh & Weber 2011). In this model, the aspirations of the defenders of unity and diversity are contrary and exclude each other. Monolingualism can be legitimated by democracy and equal- ity. Today English is used for communication in international organizations tourism, science, transport, music business, and other fields. English is used in countries that have never suffered from colonialism. It is a matter of free choice. Translations enhance equality but translations are expensive and because of this the knowledge of languages means power for those who master them. Speakers can fight for their linguistic rights.I n general a linguistic right means the right to speak a particular language (Keller 2013). Rights attributed to speakers of one language usually lead to the decreased use of another language. This is how French got onto the map (Trabant 2006). From the very moment that French was accepted as Paradigms for languages and conflicts 219 the language to be used in court the sake of Latin was sealed (Trabant 2006). Usually the acceptance of a form of standardized language leads to the suppression of local languages or dialects. This is precisely why Esperanto is considered undemocratic and too uniform. It will unify all kinds of plurality, political points of view included. It will end up as a kind of ‘Newspeak’ (Orwell, 1945) it has been said. Esperanto is the highway to domination of us all. Of course if this is true for Esperanto, it might be true for other international languages as well. Universality or internationality can lead to one-size- fits-all-solutions. Another critique is that the economic advantages are for the benefit of a specific group of speakers, more precisely native speakers of English. On the other hand from a practical point of view English excludes the smallest amount of people. Because there are already so many cultural products on the market this will make the learning less costly. Some critics warn against linguistic imperialism, though (Phillipson 1992) and have more faith in the little and poor player Esperanto. There aren’t many native speakers and so everybody has to make an effort to learn the language. Also this characteristic serves democracy and equality. Nobody has to imitate an existing culture or to copy language related attitudes and therefore some consider Esperanto as a neutral language. But will this situation last forever once Esperanto appears to be successful. Protagonists of universalism and diversity tend to exclude each other but in reality both trends coexist. The situation is complex. Speakers of Esperanto defend a universal language but find themselves in the court of the defenders of linguistic diversity.B ecause of this Esperanto is considered a language that is dying and in need of protection. The chances of Esperanto depend a lot on how states relate to each other. If ‘re- alism’ (Nye 2011) prevails then Esperanto will be of no importance and will not get many opportunities to play the role it was created for. The more ‘idealism’ is involved in decision making, the lesser national interests (read national languages) will play a role in the search of a universal language. Typical for this paradigm is the process of justification. A world where English reigns is a necessary evil to which one cannot escape (EC, Van Parijs 2011). There is no way out. Also the believers of Esperanto count on irrevocable processes. Speakers of Chinese, Spanish, Russian, Arab, Hindi, French and to a lesser degree Portuguese and German will not stop defending their interests. There was already talk of a clash of civilizations (Huntington 1993/1996). This can easily be seen as respective clashes of culture, religion and languages. So even in an idealistic scenario, the victory of Esperanto will always cause a clash of others. A necessary step to understand the fight for life or death has to do with linguistic com- petence. If people with different linguistic backgrounds start using an auxiliary language in commerce, tourism, science or in international organizations than this will occur at the cost of other less universal languages. On the other hand if in a group of N speakers N-1 speakers can speak a common language on a high level then this group will choose to switch for a common language on a lower level if N speakers can be attained. This will slow down the elimination power of the unifying auxiliary language. 220 André Staes
Anyhow in this model the choice of English for example is an evil human mankind cannot escape from (EC, Van Parijs 2011). But also defenders of Esperanto show to be open for this kind of inescapable evolutionary thinking (Zamenhof 1903). The evolu- tion is cumulative, the more a language is successful, the more cultural products are provided in this language, the more atractive this language becomes.
2.2.5. The paradigm of the wolf in sheep’s clothing
Perception can also play a role. People who prefer English as a ‘lingua franca’, instead as a carrier of culture, gradually lose their interest if the context becomes more complicated. In ‘quick and dirty’ situations and when mistakes are tolerated enthusiasm for a particular language can be very high. In Europe many students start taking les- sons in English, Spanish, Chinese, Arab and Russian or many other languages that are spoken in vast areas of the world, but only few can really speak these languages fluently at a high level. Moreover what appears to be a neutral lingua franca in the beginning ends up as a channel for defending interests in the end (Phillipson). Therefore older people are more wary of the danger of losing their own language. As already has been said only few people understand the tragedy of losing their language (Derrida 1996). Languages find themselves on the market. The market of tutorials and courses for languages is very large. There is no market without marketing and publicity. The promotion of a language undergoes the same processes as for other products. Without stimulation and protection from a government, the use of any language is rapidly menaced. Language is complicated, vulnerable, variable and needs a (sub)culture to be embedded. This goes also for planned languages. The choice of a specific strategy to cope with a language conflict is a matter of language policy or should at least be the matter for the speakers concerned. There is always a need for compensation (Nelde 1997) because choosing any specific strategy to solve a problem caused by language always results in disadvantages for the users of one or another language.
2.2.6. The paradigm of the sheep that loves the wolf
A ‘lingua franca’ is originally considered as a contact language. It is a mixed lan- guage, that lacks the full features of the languages that are linked up to a specific culture and that forms the basis for the lingua franca. Today some authors speak of English as a Lingua Franca (ELF). Of course this is not a new form of mixed language. It is full featured English, perhaps not exactly the same English as is spoken in Britain, the United States, Australia or any other state where many native speakers live although it is very close (Jenkins 2009). Some call it ‘global English’ or ‘Globish’ or ‘World Englishes’. In principle the defenders of ELF have the same intentions as the defenders of Esperanto. Some are convinced that ELF can be used as a neutral language detached from its historical, cultural and economic context. But the road to hell is paved with Paradigms for languages and conflicts 221 good intentions. Only with the right linguistic politics on a universal level this can be arranged. The same goes for the claims of Esperanto speakers. Some consider Esperanto as the most appropriate universal language that can be used because of its neutrality. But some Esperanto speakers are convinced that only with international norms and institutions can the ideals of peace and linguistic neutrality be achieved. Other speak- ers of Esperanto believe that this languages is opening the way to a real interculture or a new common culture for all mankind (Grzybowski 2011). But can ELF still be stopped? (Graddol 1998) Everybody can see that resources of English language acquisition are available in abundance and therefore people most often prefer English to other languages, like Esperanto (EC, Van Parijs 2011). In any accounting a universal language would be cost reducing. Not only in terms of money but also time could be saved. Today linguists are convinced that all languages are equally beautiful and easy to learn at least for children. So the most impressionable social category is the youth. Adults always have go through a hard period of language learning. For them easiness and internationality doubtless do count. The pretentions of ELF and Esperanto suggest that there is a language problem. The lack of linguistic comfort because of linguistic diversity is constantly pushing people towards formulas of linguistic unity on different levels.
2.2.7. The paradigm of the gaming wolf
Language can serve different purposes. Material interests are the basis for thinking and also for language. Human beings reserve mainly acoustic and optical techniques for working with language. But from ethologists we know that communication between animals does not only serve the transfer of information. Animals and humans can feel and express their emotions. Basically we are concentrating on attitudes here. Some say that the appearance of language as such has perhaps more to do with expression of the self than with rational thought. How irrational can people be? What is the foundation of their will and desire? Some planned languages called conlangs and mainly artlangs fill this need of expressing feelings (Okrent 2009). Languages can be developed to be used for one or several specific language games. To some extent the concept of language games can lead to the forming of a ‘com- munity of practice’ (Lave 1998). Learning is a social matter. Common ideas, values, preferences can be the common denominator of people. Today many people don’t have to stick to their place if they don’t want to. The internet makes it possible to live in a culture with only those people you want to live with. This is not futuristic thinking. The idea of artificial environments, where only those people live together who share a common constructed culture is real and exists in the United States (Rifkin 2000). Today this is possible in regions with a high degree of linguistic homogeneity like in the United States, but why not in China or Latin America or in the virtual world. For some learning a specific language can be a ‘secret vice’. How many people tried to learn the Elvish languages of Tolkien such as Quenya or Sandarin. In Europe 222 André Staes many youngsters learn Latin or Greek. These languages have not only a cultural-historic but also a propaedeutic value. Esperanto also described as facilitating the learning of other languages (Fischer 1931). Not many people have an idea with what aims inventors of artificial languages elaborate their projects. Artificial languages can be masculine or feminine, easy of difficult to learn, very logical or very full of expression, etc. To learn a language tal- ent and time and means are necessary. Usually people have only limited possibilities to experiment with languages. Motives for learning a language can be very diverse. Therefore conflicts caused by language can be infinite. Every word can be the matter of dispute.
3. Language and space
Languages are ductile and change over time. There are many variables that play a role in diachronic change. This goes for natural and planned languages alike. Some claim that planned languages are born to a short life. Like sand castles they will be swept away by time (Verschueren 1998). But frequent use on a large scale and standardization can stabilize a language. Standardization can be set up by the media, academies, rule setting by public institutions or be desired by speakers. As language users usually are not isolated from each other compensation is often needed to solve conflicts. On a macro level, communication is located in space and on a global level. The most striking problem here is solidity. Can a language remain the same over time and on global level? Is it possible that all over the world the same language is spoken? We have already mentioned that leverage will be necessary. According to one constructivist theorist in international politics a world government can be possible if there is a high degree of interdependence between states, and if these states have a common fate, show a certain degree of homogeneity and are capable to self-constraint (Wendt 2003). Esperanto is a planned language aimed to serve as a language for the whole world and not for Europe alone. This language is semantically close to European languages and syntactically closer to agglutinative and isolating languages because the roots are unchangeable. Some people fear the idea of planned languages, but all languages are a kind of language game, based on rules that are agreed upon (Duliĉenko 2003). Without a global and corrective language politics all languages are located in an hierarchical order, in which the languages underneath will face more costs to remain on the scale. In the meantime the BRIC-countries (Brazil, Russia, India and China) have shown that many economies of fast growing countries have more and more influ- Paradigms for languages and conflicts 223 ence on the world level (O’Neill 2011). A competitor of the IMF is under construc- tion which should enhance the solidarity between the above-mentioned and other countries. We know about India that Hindi is getting grip on English. Will English be maintained as a common tongue as for example, in the Asian cooperation or will Chinese play a more important role in future? In Latin American mainly Spanish is used as a common language. How will the competition between languages end up if there is no settlement on a world scale, except for the language policy of the United Nations? At intermediate level one can look at linguistic situations at the national level or geographically by continent or socio-economically according to classes or segments of society. Often linguistic problems at the world level are mixed up with those of Europe or other continents. English as a leading language in the European Union requires another treatment than the use of English on world scale. The use of English in the global world market in which the United States is still playing an important role is perhaps more comprehensible than the use of English in the European Union where the United Kingdom is only a member between many others. So what is true for the world is not necessarily true for Europe. After the birth of a European currency perhaps a European language could be suggested. Will Latin get a new chance (Trabant 2008) or will English be the favorite European tongue (Van Parijs 2011) or Esperanto, perhaps as partial solu- tion (Grin, 2011) or a relatively small number of “core” languages (Ginsburgh & Weber 2011). On a micro-level usually the battles between regional and national languages are highlighted. In many European states local variants of national languages are in com- petition. The degree of competition varies from state to state and from region to region depending on specific historical circumstances.B ut many European national languages have to cope with the pressure from English. Without a strict language policy these languages will be constantly inundated by English expressions. The large migrations of the 20th and recently in the 21th century to Europe weaken the solidity of regional and national languages in this continent even more. Also small languages remain competitors. Tendencies to disconnect the balance continuously cause conflicts. With language policy positive or negative discrimination can be applied, equality can be imposed or if nothing works anymore a territorial split up can be the solution (Witte 2010). The perception of speakers play a role at several levels. Linguistic needs can grow and be expressed bottom up or can be supposed or denied from top down. Esperanto speakers call this ‘desuba agado’ (bottom up) or ‘desupra agado’ (top down). Languages can evolve freely or by intervention. It all depends on the level and kind of power of those who decide over language issues. Language problems are not considered the most important social problems. At least if problems remain problems and don’t become conflicts.B ut not all conflicts are problematic. As we have suggested language conflicts correlate with social distance. 224 André Staes
But we left fine tuning aside. We considered it an axiom that any linguistic difference will feed conflicts.S ome conflicts are solved violently others peacefully and many are not solved at all. Consciousness or being aware of the situation is an important variable. Sometimes we simply have to live with conflicts. Conflicts can be badly defined and not understood at all. With the underlying text we wanted to collect and present some insights that may be inspiring.
Bibliography
Barth, Frederik 1967: Pathan Identity and its Maintenance. In: Ethnic Groups and Boundaries. The Social Organization of Culture Difference. Bergen: Universitets Forlaget. 117-134. Coulmas, Florian1992: Die Wirtschaft mit der Sprache. Frankfurt am Main: STW. Crystal, David 2010 (9th ed.): English as a global language. Cambridge UK: Cambridge Univer- sity. Derrida, Jacques 1996: Le monolinguisme de l’autre, ou la prothèse d’origine. Paris: Galilée. Duliĉenko, Aleksandr 2006: En la serĉado de mondolingvo aŭ interlingvistiko por ĉiuj. Serio Scio, Volumo 7. Kaliningrado: Sezono. European Commission (EC) – Directorate-General for Translation 2011: Lingua Franca; Chimera or Reality? Studies on translation and multilingualism,. Eco, Umberto 1995: Europa en de volmaakte taal. Amsterdam: Agon BV. Fischer, Alexandra 1931: Languages by way of Esperanto – The experiment of Bishop Auckland (GB) during the years 1918–1921. In: Internacia Pedagogia Revuo. Ginsburgh, Vicor & Weber, Shlomo 2011: How many languages do we need? – The Economics of Linguistic Diversity. New Jersey: Princeton University Press. Graddol, David 1998: The future of English. London: The British Council. Grin, François 2003: Language Planning and Economics. Current issues in language planning, Vol. 4, N°1. Grzybowski, Przemysław 2011: Ankaŭ vi estas Fremdulo! Bydgoszcz: ISTK. Haarmann, Harald 2010: Weltgeschichte der Sprachen, München: Verlag C.H. Beck. Haring, Bas 2011: Plastic Panda’s. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar. Harrison, K. David 2007: When languages die – The extinction of the World’s languages and the erosion of human knowledge. Oxford: Oxford University Press. Jenkins, Jennifer 2009: English as a lingua franca: interpretations and attitudes. In: World Englishes, Vol. 28, N°2: 200-207. Keller, Stefano & Skutnabb-Kangas, Tove 2013: Linguistic Human Rights, the UN’s Human Rights system, and the Universal Esperanto Association’s work on Language Rights. In: Język, Komu- nikacja, Informacja, tom 8. Large, Andrew 1985: The artificial language movement. Oxford: Basil Blackwell. Lave, Jean & Wenger, Etienne 1991: Situated Learning – Legitimate peripheral participation. Cam- bridge: Cambridge University Press. Magie, Joe C. & Smith, Pamela K. 2013: The Social Distance Theory of Power. In: Personality and Social Psychology Review, 17(2): 158-186. Nelde, Peter Hans 1997: Language conflict.I n: Coulmas, Florian: The Handbook of Sociolinguistics. Oxford: Blackwell Publishers. Paradigms for languages and conflicts 225
Nye, Joseph S. Sr & Welch, David A. 2011 (8th ed.): Understanding Global Conflict and Coopera- tion, Pearson-Longman. Okrent, Arika 2009: In the land of invented languages. New York: Spiegel & Grau. Phillipson, Robert 1992: Linguistic Imperialism. Oxford: Oxford University Press. Phillipson, Robert 2008: Lingua franca or lingua frankensteinia? English in European integration and globalization. In: World Englishes, Vol. 27, N°2: 250-267. Rifkin, Jeremy 2000: The age of access. New York: Tarcher/Putman. Trabant, Jürgen 2006: Europäisches Sprachdenken – Von Platon bis Wittgenstein. Nördlingen: Verlag C.H. Beck. Trabant, Jürgen 2008: Was ist Sprache? Nördlingen: Verlag C.H. Beck. Van Parijs, Philippe 2011: Linguistic Justice for Europe and for the World. Oxford: Oxford Univer- sity Press. Verschueren, Jef 1999: Understanding pragmatics. Understanding language series. London: Arnold University Press. Wendt, A. 2003: Why a world state is inevitable?. In: European Journal of International Relations, 9, 4: 451-542. Witte, Els & Van Velthoven, Harry 2010: Strijden om taal – De Belgische taalkwestie in historisch perspectief. Kapellen: Pelckmans. Zamenhof, Ludoviko L. 1903: Esenco kaj estonteco de la ideo de lingvo internacia. In: Fundamenta Krestomatio. 1969. Anglujo: The Esperanto Publishing Company Limited. 226
Język. Komunikacja. Informacja Language. Communication. Information I. Koutny (red./ed.) 10/2015: 226–242
Mi c h a ł Ko z i c k i
Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture. Ways of expressing emotions by the use of somatic phraseology in Amharic.
Resumo (La ŝlosado de ventro kaj ĝia signifo en la etiopia kulturo. Manieroj de mon- trado de emocioj per la korpa frazeologio en la amhara lingvo). La ĉefa celo de tiu ĉi artikolo estas montri la uzadon de somataj frazemoj far la Etiopianoj por esprimi diversajn emociojn tipajn por ilia kulturo. La amharajn metaforojn ligitajn al korpopartoj pritraktas plejparte la etiopiaj sciencistoj, sed indas ilin esplori ankaŭ ekster Etiopio pro ilia riĉeco, nekutimaj metodoj de vortkunmetado kaj tute aliaj manieroj de perceptado far la denaskaj parolantoj de la amhara lingvo. La amhara somata frazeologio ebligas al esploristo atingi la lingvan bildon de la mondo fiksita en tiu ĉi lingvo kiu ŝokas per sia originaleco, ĉar la saman homan korpon eblas priskribi el diversaj perspektivoj, nedepende de la koloro de haŭto. Tio aliflanke ebligas la ekkaptadon de la diverseco de juĝoj pri la mondo kiuj estas fiksitaj en diversaj kulturoj de la mondo.
Abstract. The main goal of the article is to illustrate how somatic phraseology is used by Ethiopians to express a variety of emotions that are embedded in their culture. The Amharic body imagery is usually not touched upon by the scholars from outside Ethiopia, though it is worth being studied because of its abundance in this language, the unusual methods of combining words as well as the utterly different ways of perceiving the world by Amharic speakers that are not found elsewhere. Amharic somatic phrasemes make it possible for the researcher to discover the language worldview in this language that surprises them by its originality as the same sort of body and its identical anatomical functions can be described from different perspectives regardless of skin colour. This, in turn, makes it possible to rec- ognise a diversity of judgements about the world in various cultures.
1. Introduction
Metaphors referring to the human body are a rich part of not only the corpus of Amharic but also other languages in the world. For this reason, human body phrasemes Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture... 227 are often the subject of linguistic research. The aim of this article is to describe the somatic metaphors in Amharic and the way they are used to express various emotions by taking into account the cultural contexts in which they are embedded as well as their linguistic worldview. The Amharic imagery was collected predominantly from the Amharic dictionaries, both monolingual and bilingual, though some related arti- cles and books written by the Ethiopian scholars were also important sources. The abundance of somatic phraseology in Amharic encourages the researcher to analyse the ways of expressing emotions and to bring the linguistic worldview consolidated in that language to light.
2. The linguistic worldview of emotions expressed in Amharic
The Amharic language can boast a variety of phrasemes linked with the body parts that can be used to describe Ethiopian social relations. The richness of somatic meta- phors in that language facilitates the expression of emotions in a way that is practically unknown for Europeans. Even though Amharic somatic phraseology has been analysed by few scholars, it’s really worth being studied as it allows the researcher to observe various contacts of the Ethiopian people with the world, which are diversified by their language and culture (Aschale 2013). Having been the richest source of phrasemes, the human body is a means of observation which is essential for each observer. The component composition of the Amharic phrasemes shows that a human being is the centre and measure of all things for an average individual so it is not surprising that the phraseological resources in a given language are an almost perfect reflection of a typical human attitude to the world (Pajdzińska 1999). Because the presence of a number of somatic phrasemes not only in Amharic but also in other languages can be a sign of an anthropocentric comprehension of the world by human beings who relativize everything to themselves and for whom the body is the most important fact. Phraseology plays a vital role among the language stereotypes which determine both the human perception of the world and thinking about it (Bartmiński 2006). It should not be overlooked that not only the language but also the culture has an impact on the image of reality created by humans as it makes it possible to approach the world from an utterly different perspective. Thanks to the phrasemes created in relation to the respective body parts one can thoroughly analyse the language worldview of social relations in Ethiopia where the Amharic language is recognised as the official language of the country as well as the carrier of theE thiopian civilization. In regard to the somatic imagery in different cultures of the world, it can be marked by some linguistic universals, which means that some body part phrasemes and their meanings are similar in different languages. The human heart is linked with love, forgiveness and bravery in a number of cultures while the head can be associated with 228 Michał Kozicki power and egoism, for example, the head of sth or e.g. flattery or fame that befuddles one’s brain. Moreover, having one’s head screwed on is present not only in European languages but also in Amharic. Such Amharic phrasemes as to bet one’s life (“to have one’s head cut off”) and “to give someone a finger and they take the whole hand” have their counterparts in the European languages, such as English or Polish. Furthermore, in both cultural circles one associates the belly with food culture and blood with audacity or love of country. In the opinion of J. Maćkiewicz (1999), the linguistic worldview can be recon- structed in each community who speaks a given language and the linguistic metaphors are the basic source of its reconstruction. Having been both repeated and conventional- ized, these metaphors are typical for the entire larger or smaller community but not for individual speakers. Even though the different structural methods of word combining whose semantic mechanisms are important to reconstruct the language worldview may seem chaotic, they characterise such phenomena whose complexity impedes or precludes their simple determination as A. Pajdzińska (1999) wrote. As for the lan- guage worldview in the words of J. Bartmiński (2006), it is not only a part of the whole picture of the world, that is the knowledge about reality in which non-scientific and pre-scientific knowledge is included apart from scientific knowledge. The linguistic picture of the world features, though, both the judgements and experiences common to the humankind and the judgements that are more individual because of different living conditions.
3. The linguistic worldview in the Amharic body part phraseology
Encompassed by the Muslim countries from the beginning of Islam until now, Ethiopia has never abandoned its Christian culture and many of its customs and tradi- tions can be traced to the early ages of Christianity. As its contacts with the Middle Eastern and European Christian cultures were constrained for a number of centuries, it is not surprising that the lack of such contacts translated into the originality of not only religious and secular practices but also the ways the world is perceived by the Ethiopians. Because the Amharic language has been used by the royal court as well as by common people, though for oral communication, since the 12th century and it has been heavily influenced by Geez or Classical Ethiopian up to present, it is marked by unusual word combinations, especially in somatic phraseology. As for the phrasemes used in the article, the original Amharic phrasemes will be written in italics, their English translations will be placed in quotation marks while their literal translation which reflectsA mharic word order will be rendered in brackets. Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture... 229
3.1. The heart as a symbol of love, forgiveness, sincerity and cruelty
Having been attached to the Christian culture for many centuries, the Ethiopians associate the heart as the source of love and forgiveness (Aschale 2013). Many Am- haric heart phrasemes illustrate such values as sincerity, intelligence, generosity and bravery. If a man wants to say that he fell in love with a woman, he uses the expression siet-yie-wa lib-ie gebtalech – she entered my heart (woman my this my heart entered). When something is well considered, it is said by heart – lib tebale ([by] heart said). A heart of silver (libe birr [heart of silver]) means an intelligent person who often has a good judgement while a great heart (libe tilq [heart great]) is associated with ambi- tious people. The blood from the heart (ye-lib dem [of heart blood]) is also linked with intelligence. Those who are particularly wise are referred as libam (“heartful”). The heart is often associated with a good choice and people who go on the path their heart advised them to – libu bemekerew hiede [lit.heart how advised (he) went] – are always successful in their lives. A wide heart (libe sefi) means a generous individual, whereas those who have a bold heart (libe difar [heart bold]) usually fear nothing. A number of other metaphors are collations of the word heart and a negatively marked adjective whose aim is to characterize people who are ruthless, enraged, stupid, hesitant and weak spirited. If someone’s heart burns, they seethe with rage. In order to describe those who think only of malicious things, the Ethiopians use the Geez adjective hat’i [sinful] (libe hat’i) – a heart which persists in sin. Lazy people, in turn, are referred to as having a “dead heart” (libe mut [heart dead]). For describing cruel people, the Ethiopians use the phraseme (libe aderg – an importunate heart [heart that wants something endlessly]). Libe godlo (a deficient heart [heart deficient, deceased]) marks people of limited intelligence who don’t have the knowledge or ability to think, while a “lazy heart” (libe senef [heart lazy]) is a marker of indecisive, hesitant people. A “light heart” (libe qelal [heart light, easy]) denotes those who are short-tempered. Moreover, when someone loses consciousness, they are said to have lost their heart or even courage (lib at’a [heart he lost]) and they receive it (lib geba [heart he received]) as soon as they regain consciousness. When Ethiopians see something bad, their hearts become sick (lib asamami [heart became sick]) (Kane 1990).
3.2. The head as a symbol of control, sensibility, love for the country and egoism
Having been regarded by scientists as the part responsible for the management of all the vital functions in the body, the head is a marker of personality and a representation of the human body in the world. For the human head is anatomically the most important body part, head imagery is an important source of many metaphors in every language. In Ethiopian culture, the head is associated with the human ego, rather than a means of controlling all the body parts (Aschale 2013). Although the head is the commander of moving and walking also in Amharic, it is as well the source of common sense and sacrifice for the motherland. He who has a head inA mharic (ras allew [head has 230 Michał Kozicki
(he)] is endowed with particular sensibility. At the time of war or other political unrest someone can have their head cut off (ras-u-n qoret’e [head+the+suffixed accusative cut off]) for the sake of their country, having lost the hope for any improvement. When one places another person in their trust, they kiss their head (ras same [head he kissed]). Ascetic people tend to “blame their head” (rasun bedele [head his he blamed]), which means that they eschew comfort or bodily pleasure or just repent for having been un- just. Those who win with their head (ras-u-n ashenefe [he won his head]) can control themselves well. Removing one’s head (ras-u-n awet’a [head his he removed]) means saving someone from danger. A pampered head (ye-te-kebekebe ras [head which is pampered]) is a metaphor of living in happiness and pleasure. Ethiopians are likely to link the human head with negative things more than Europeans are. Such expressions as ras-u-n amets’edeqe (praise oneself [his head he praised]), ras-u-n teshekeme (hold one’s head high [his head he held high]) and ras- u-n akora (make the head proud [his head he made proud]) illustrate the Ethiopian approach to the head as a source of egoism very well. The human head is linked in Abyssinia with getting oneself in a hopeless situation (ras-u-n qebere [bury one’s head], ras-u-n sewere [hide one’s head]). Enraged people can shake their heads as a sign of disapproval (ras-u-n neqeneqe [he shook his head]). When a human head is set on fire (ras aqat’ele [head that burns from hurt]), it is blown out in an act of suicide. What is more, a fainting head (ras sate [his head fainted) is a symbol of losing consciousness or even being drunk, whereas regaining consciousness is expressed in Amharic as getting to know one’s head (ras-u-n aweqe [he got to know his head]). Cleansing one’s head (ras-u-n at’era [he cleansed his head]) means exculpating oneself. As for perplexed or crazy people, they are said to turn or rotate their heads angrily (ras-u zore [he turned his head]) (Kane 1990).
3.3. Amharic eye imagery and its meaning for social relations in Ethiopia
Eye imagery in Amharic is predominantly linked with sight and blindness. Nev- ertheless, it also conveys some important moral values. As in other Middle Eastern cultures, the idea of the evil eye is present also in Amharic. Furthermore, various eye metaphors are used as curses or even epistolary formulas. As for the phrasemes associ- ated with various ways of sight, they are abundant in Amharic. If someone has an eye (ayn alle-w [eye has he]), they are perceived as good workers who give good results of their job and they can choose something aptly. Laughing eyes are a marker of joy. When hungry people look at food with anticipation, their eyes move forward (ayn-u-n aramede [eye+the+suffixed accusative he moved forward]). “Robbing somebody of his eye” (ayn-u-n sereqe [he stole his eye]) means looking in one direction while pretending to be looking in another one. Someone who breaks his eye (ayn-u-n sebere [he broke his eye]) usually cast down his gaze on something. Drunken eye (ayn-u sekere [he got his eye drunk]) is a method of expressing the in- ability to make a good choice. As in Europe, the idea of taking a look is expressed as Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture... 231 ayn-u-n t’ale [he threw his eye with interest]. When an Ethiopian looks at someone menacingly, he looks at their eye with scorn (ayn gelamet’e [eye looked at sth with scorn]). A person who makes big eyes can be described as aynun afet’et’e [his eye stared intently] – he whose eyes stared intently (Kane 1990). In Amharic, there are many phrasemes linked with blindness and eye illnesses. Blind people are those whose eyes died (ayn-u motwal [his eye died]), darkened (ayn-u ts’eleme [his eye darkened]) or went off (ayn-u t’efa [his eye went off]). Myopic or those weak of vision (ayne lem [his eye [is] fertile]) are perceived in Ethiopian culture as having excellent vision and a tendency to be cunning. Sunken eyes (ayne serege [his eye sunk]) is an Amharic equivalent for having dark rings under the eyes. There are also some eye phrasemes referring to moral values. When two persons are like an eye and an ear (ayn-na joro [eye and ear]), it means that they do not contact one another due to a quarrel, though they can be close in relationship. A mother whose child is the apple of her eye can say that as ayn blien [pupil of the eye] in Amharic. Ethiopians often say that a thief’s effrontery is more enraging than the theft in a way that a thief’s eye is far worse than the theft itself – ye-lieba ayn dereq melso lib yaderq (the hardness of a thief’s eye turns worse than his heart). An eye that remained alone (ayn bicha qere [eye alone remained]) is a well known Amharic metaphor describing the inability to help someone in distress. Interestingly, people who have a shadow in their eyes (ayn t’ila [eye [is] shadow]), which is understood as an evil spirit, usually have an aversion to something. It may be of interest to say that to satiate one’s eye means to lose one’s appetite (Aschale 2013). Finally, some Ethiopian eye phrasemes are used as curses. The exclamation ayn yi-bla-h (may they eat your eyes [eye may they eat you]) is used to curse someone who persists in doing something bad despite the elders’ good advice. In order to say farewell to a hated person, the Ethiopians use the following formula: Ayn-u-n ay-asaye-gn alle! (May my eyes not let me see you! [(by) my eye may not see I is]), which means that they don’t want to see that person again. The wish: Ayn-ie-n ginbar yargemu! (May God make me blind! [may God turn my eye into a forehead]) is used to deny something with a clear conviction that the speaker tells the truth. Of interest is also an epistolary formula: be ayn na siga le-megenaniet y-abqa-n (May God keep us to see each other in the flesh (by eye and flesh to see each other may he bring at the end of the world) (Kane 1990).
3.4. The mouth, lips and tongue associated with power and manners of speaking
In Ethiopian culture, speaking is the fruit of the lips that can be half of the human power according to a well known Amharic proverb – ye gulbet gimash af new (of power [knee] half mouth is). While one should be sure of what one is saying in Ethiopia, that is saying with a full mouth (af-u-n mola [his mouth filled], and eloquence which is achieved by winning one’s mouth (af-u reta [his mouth won]), one is advised to watch one’s tongue (af-u-n t’ebeqe [his mouth he watched]) all the time in order not to hurt 232 Michał Kozicki someone. Having acquired the power of speech, people are obliged to speak carefully and not to be too loquacious (af leqeqe [set the mouth free, he said too much]). This is particularly important for Ethiopian women who should be taciturn (grasp their mouth [lips] – afun yaze) as their garrulousness can be like pneumonia, which is regarded as the worst illness in that country. As the sting of a tongue is more piercing than the tipe of a spear (t’or kewegaw mlas yewegaw [if you poke the spear, the tongue stings the same]) and it is as sharp as a razor blade (afe mlach’ [mouth (like) a razor blade], it is advisable to watch one’s tongue (af-h-n sebseb [clamp your mouth]) in order not to offend one’s interlocutor because obscenities cannot be spread with butter or sugar (ye-af welemta be qibie aytashim [of mouth obscenities by butter they don’t spread]). For a person who speaks unthinkingly and offensively, it would be better to shut up (af mezegat [mouth to shut up]) so that they could stop sharpening their lips (kenfer ashole [lips he sharpened]) to insult someone (Aschale 2013). Other phrasemes linked with the mouth, lips and tongue are interesting examples of human manners, behaviour and attitudes towards life. An Ethiopian who wants to honour his interlocutor often says wetafer be kenfer (respect for your lips), which is supposed to epitomise the good manners of the speaker. Those who speak well of oth- ers behind their backs are said to have a peaceful mouth (afe selam). However, one’s indiscreet words can be more harmful than the deliberate malice of others, which is rendered by the proverb af sikeda kelolie yibsal – when one’s mouth betrays one, it is worse than a servant’s betrayal [mouth if betrays servant pierces (something)]. The so-called afe guba’ie (the mouth of an assembly) is a spokesman for the solidarity of a group. During a meal in Ethiopia the host often puts food repeatedly in the mouth of a person whom he respects in particular as a sign of hospitality and this custom is called gursha (derived from [b-af b-af-u] agoresew [he gave him a piece of food to his mouth]). The favoured guest should accept a gursha from his host, otherwise the host will be offended. If someone is marked by patience, they are able to endure the pain with clenched teeth or lips (kenfer-u-n nekese [he gritted the lips]). The human mouth is also linked with duplicity and naiveté. In order to describe a person who is pleasant to others but cruel to his family, the Ethiopians use the prov- erb afe ch’oma libe t’emama (fat mouth and twisted heart [mouth [like] fat heart [is] twisted]). A false friend (ye-kenfer wedaj [of lips friend]) has lips like butter and heart like a dagger (afu qibie libu ch’ubie [his mouth butter his heart dagger]). Another expression afe ts’adeq (justified mouth) is used to describe a man who masks an evil character with pious utterances. As for those who are gullible, they are often duped by liars (afe wushit [false mouth]) whose credulous words often make them beggars, which is depicted by the proverb ye-af amagn aderegegn lemagn (the confidence in the mouth made me a beggar). Evidently, the mouth phrasemes are linked with the acquisition of language and knowledge. An af mefcha language is understood by the Ethiopians as the first language of a child, literally the mouth unbinding language.T he Ethiopian people set great store to the ability of speaking foreign languages (be ferenj af tenagere [he spoke by a foreign mouth]), while the word ferenj (foreign, white) is associated only with white people. Those who cannot speak any foreign language are Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture... 233 referred as af aychilim – literally not knowing the mouth. The phraseme af ch’ewa (public, urbane mouth [mouth public]) is used in Ethiopia to describe uneducated people whose knowledge comes only from the spoken word (Kane 1990).
3.5. The nose and ears linked with contentiousness, arrogance, eavesdropping and intelligence
In the Amharic language, the nose and ears have more negative connotations than positive ones. For many Ethiopians a long nose is a symbol of having a tendency to be quarrelsome. What is more, some people carry anger on their noses (qut’aw afinch’a lay new [his anger on the nose is]), which means that their ire can be easily provoked. The exclamation: Afinchahin las! (Lick your nose!) is the Amharic equivalent of a well known curse, namely “Go to the devil!”. Bafinch’a tegotete [by the nose he was led] is the Amharic calque of being led by the nose. When one’s nose melts (afinch’a aqlit’ [nose melt]), it is a symptom of having caught a cold. Similarly, the human ear is also associated more negatively in Ethiopian culture. Listening to loud music may cause the ear to hurt (joro ye-mit’elz [an ear which hears bad news]). When the music is pleasant to hear, it’s a feast for the ears (ye-joro migib [of ear food]). The ear is also linked with eavesdropping, overhearing and turning a deaf ear for one’s arguments and so on. Having been given an elephant’s ear (ye-zhon joro yi-st’e-gn alle) means for an Ethiopian ignoring what someone says. The ear which lets someone hear thunder (joro mebreq yisemal [ear lightning hears]) doesn’t distinguish between good and bad sounds. Curiously, Ethiopians think that turning a deaf ear may cause quarrels with one’s neighbour (y-al-sema joro ke gorebiet yitelal [ear which doesn’t hear makes neighbour angry]) when one fails to respond to a friendly greeting or doesn’t understand well his neighbour’s good intentions. If someone reveals a secret, the sufferer can say that an ear usually doesn’t hear its own money [worries], which can be explained that people tend to see the flaws and weaknesses of other people very easily, overlooking their own faults at the same time. Those who are forced to work, are being pulled by the ear by others (joro-w-n yizo aseraw [having pulled his ear forced him to work]) (Kane 1990). Nevertheless, there are some ear and nose phrasemes associated more positively by Ethiopians. A soft nose (afinch’a sisnose soft]) is linked with the ability to smell to every detail. Having a (good) ear means selling something as quickly and beneficially as possible. Giving someone one’s ear is perceived in Ethiopia as being able to listen to someone patiently and attentively. A quick-witted person is an ear hearer (semi joro [hearing ear]). However, hitting someone in the nose will make their eyes weep (afinch’a si-metu ayn yaleqsal [nose if one hits eye weeps]), which means that they will be avenged by their victim’s relatives. 234 Michał Kozicki
3.6. The face as a marker of leadership, pride, anxiety and disapproval
Having been the least covered body part, the face can give the first impression about a person. Not surprisingly, the Amharic language has a rich imagery with this part of the human body. The main aim of using them is to discourage people from looking down on others and teach them good manners. The leading men in a community are referred as the faces of a society (fitoch [faces]) who should press forward their faces (fit qedeme[face he moved forward]) carefully. It’s of crucial importance for any leader to lead their people from the back – fit meri hwala qeri (the leader is at the end [face leader back remaining]). What is more, people should not take precedence when speak- ing because they are likely to be hated by others as they are like first ripen fruit that is eaten by birds – fit yetenagerew sew yi-t’elewal, fit yetederesew wef yibelawal [the first face that spoke is hated, the first ripen face (fruit) bird eats] (Aschale 2013). As for the moral values conveyed by means of the somatic phraseology, the most important are that one cannot take the money from others all the time, which is com- pared to eating a meal placed in front of the other person. On no account are enraged people, that is those whose face resembles blood (fit-u dem mesele [his face like blood was]), allowed to go away in anger and having their faces turned from a conflicted person. They should show them favour by giving their face back to them (fit-u-n melese [face+his+affixed accusative return]) in order to become friends again making their chagrined and anxious faces (fit agewedede[anxious face]) solemn and of grave mien (fit kebad [heavy, serious face]). In some cases one has to give their face (fit set’e [face he gave]) to another person as a sign of giving in even if the conflicted person looks on coldly, averting their face as a sign of deep disapproval. People’s face should be never ashamed (fit afar [shy face]) of changing their faces despite their anger (fit telewawe’te [face he changed]) on their way to reconciliation as the worst thing of people’s face is its burning or hurting power (ye-sew fit kifatu mefajetu [of man face bad killing]). Worth mentioning are a few of proverbs related to the face whose meanings are connected with religion and religious rites. For pious Ethiopian Christians, God plays an important role in their lives and He can experience His people with suffering or heal them from illnesses. It is believed that God can turn His face from the sinner (Igzier fit-u-n ke-nie melese [God his face from me turned]) becoming hostile to him or turn His face towards the sinner (Igzier fit-u-n melese-lign [God his face turned for my sake]) making him return to good. In Ethiopia, there is a funerary custom that consist in wiping the temples of the deceased with a cloth which is known as beating the face of the dead, which is rendered in Amharic as fit-u-n meta (he beat his face). As a sign of mourning people literally consume their faces (fit-u-n bela [his front he ate]) by scraping them with their nails or with a coarse cloth (Kane 1990). Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture... 235
3.7. The neck as a marker of good counsel, beauty, common sense and impossibility
Amharic neck imagery is predominantly linked with hugging oneself when saying hello. After having bowed one’s head (anget-u-n qereqere [neck-his-suffixed accusa- tive he inserted]) as a sign of respect to a guest, the Ethiopian people give a welcomed person a huge hug or they grab their neck almost making the person asphyxiate (angetin aneqe – he strangled the neck [neck the he strangled]) by putting their arms around one’s neck (angetu lay tet’emet’eme [his neck on he wrapped]). They can also give the person they greet deep love from the bottom of their hearts or even from the bottom of their neck (ke-anget betach – [lit.from neck under]). One can move one’s head or neck for many reasons. In Ethiopia, people shake their heads or necks (angetun neqeneqe – neck his he shook) in anger, as a sign of disapproval or even as a threat. Having been possessed by the zar evil spirit, they shake their neck vigorously from side to side (angetun awaqa [he shook his neck]) as if they were horses trying to get rid of flies. What is more, one can bow the head (neck) by bending it over a book or something else, which is rendered in Amharic as angetun azenebele – he turned his neck to the side [neck his he declined]. The neck can be also turned up for the head to look upwards (angetun angat’et’e – he turned his neck to sneer [head his he sneered]), which is associated with the bad habit of looking down on people. In order to express rejection, ignorance or refusal in Amharic one can say angetun t’emezeze (he twisted his neck [neck his he twisted]), which means averting one’s gaze as a sign of displeasure. For people who constantly move their heads, one can give a sobriquet qalcha anget [(of) a witch doctor neck] or the neck of a witch doctor. Moreover, the Amharic neck metaphors can be used to express common sense and give other people advice so that they could well understand the effects of their deci- sions and attitudes. Those gifted with common sense just have a neck (anget allew [neck has he]) while those who don’t have it are regarded as inconsiderate and selfish or as those who fail to return a favour. In addition, people who lack good judgement can be described as those who can’t see around their neck (azuro maya anget yelewm [around monitor neck he doesn’t have]). Other neck metaphors compare the neck that is not able to turn around with a government that can’t see its fall (azuro yemayay an- get mewedeqiwun yemayaweq mengist [around that can’t turn to fall that can’t know government]) or with courage locked in a cabbage (azuro yemayay anget ye gomen ti’ebit [round that can’t neck of cabbage courage]). Their aim is to tell people that they have to consider well all their decisions and all their possible results so as to avoid misfortunes in the future. Furthermore, one should remember that it is not good to pour more alcohol into the neck of a drunken person by topping off the so-called berelle carafe in front of them (Aschale 2013). There are some Amharic neck phrasemes linked with beauty or its lack because of an illness. A long or thin neck (anget qech’in [neck thin]) is a marker of beauty in Ethiopia. Even dead children have a beautiful neck (ye-mote lijj angetu rejim new [that is dead child neck his long is]), which means that people have a tendency to magnify 236 Michał Kozicki a dead person’s good points and overlook the bad ones. Conversely, a thick neck (anget wefram [neck thick]) is linked with arrogance and selfishness. However, the human neck can be also deformed by illness, for example, angetin at’ameme (he distorted the neck). When someone has a crick in their neck in Ethiopia, they can say that their neck comes down (anget werede-gn [neck fell down for me]). A broken neck (anget sebere [neck he broke]) means that someone became broken in spirit or they have to submit unwillingly. Some neck metaphors are also used in the contexts of death or slavery. In Ethio- pian culture beheaded people had their necks cut off but not the heads as expressed in most European languages. Stubborn people, that is those whose neck is hard (angete dendana [neck hardened]), are not likely to change their minds even if they have a knife at their throats (kara b-anget-ie [a knife at neck mine]). Curiously, those who refuse to budge would rather have their throat cut (b-anget-ie l-t-ared alle [may my throat be cut; by neck mine may be cut is]. The notion “slave, prisoner” was once understood in Ethiopia as one who came tied to a horse’s neck (be feres anget ye-meta [by horse neck he who came]). Interestingly, there are a number of neck metaphors associated with human life in general. About those who came together one can say in Amharic that they came with their necks bound (anget le-anget teyayizew met’u [neck in neck having been bound they came]). When someone’s neck is full, it means that they have eaten their fill.A n uprooted or pulled out neck (anget mezez [neck uprooted]) is a sign of being ready for gossip. What is more, those who speak down their neck (anget belay ye-hone [neck over that became]) are thought to talk insincerely. When someone is unable to do something, an interesting neck phraseme can be used, namely suri be anget [trousers through the neck], that is trying to take off one’s trousers by the neck. This metaphor can also be applied in relation to an excessive tax that is beyond one’s ability to pay or a regulation that compels one to pay money which one doesn’t have (Aschale 2013).
3.8. Hands linked to power, good luck, richness and generosity
Amharic boasts many hand phrasemes associated with many good or bad things. For many Ethiopians it is more than welcome to greet other person with bowing down with one’s hands up (ij nesa [hand he lifted]) and then holding and kissing each other’s hands (ij le ij tesasame [hand on hand kiss]) so as to pay them one’s respect. The wel- comed person should kindly turn their hand (ij melese [he returned his hand]), repaying the other person’s favours. Of interest can be the fact that Ethiopians shake their hands in greeting as well. Some people can be so close to one another that the enemy’s hand can’t come between them (ij al-asgeba-m [hand was not put inside]). Some proverbs can clearly depict generosity or its lack in human relations. A per- son who has a green thumb (ij lemlem [rich hand]) has always some money or other things to give for other people, particularly the needy. One should, notwithstanding be mindful that helping a person who has their hand out can make their benefactor go Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture... 237 bankrupt in the end because a destitute person often takes not only their hand but also everything that it contains of which warns the following proverb: ij yizew yasgebut, ij yizo yaswet’al (He who offered him his hand removes that hand [hand having caught which offered, hand having caught will remove]). For many self-sufficient people, that is those whose hand stayed overnight (ij adar [hand stayed overnight]), the metaphori- cal gold that they possess seems to be cheap or even worthless (be-ij adar werq rkash new [in hand (which) stayed overnight gold cheap is]), which is a proverbial expres- sion used to describe people who don’t appreciate the things they have. As a sign of telling the truth or concluding a deal many Ethiopian people slap their hands (ij meta [hand slapped]). Such way of affirming one’s oath is considered strong only when the right hand is struck. For those who have a golden hand in Ethiopia (ij werq new [hand golden is]) everything that they do turns out to be good. Hand metaphors can be also used in negative contexts. Someone whose hand col- lects ashes (ijuw amed afach’ new [his hand ash grind is]) is not likely to be promoted though their efforts are worthwhile because their boss is not grateful for their good work. Lazy people, however, tend to hide their hands under their clothing (ij shegot’e [hand he hid]), put them in their pockets or even cross them (ijen at’amro wale [he spent the day with crossed hands]) as a sign of doing nothing. When one’s hand loses the foot (ij igirun at’ew [hand the foot lost it]), it means for an Ethiopian that this person doesn’t know how to handle something, lacking the strength or skill needed to do it. Some people can have hands like poison (ije merz [hand (like) poison]), causing injury merely by touching someone or something. Weak vision or feeble limbs (ayn-u ke- fezeze, ij(i)gir-u ke-denegeze [eye his if weakened, arm and leg if feeble]) are a symbol of a monk, whose dedication to God by night prayers and excessive fasting is thought by the Ethiopian people as not too great a sacrifice as monks are not likely to live long because of their meagre diet, lack of sleep and other deprivations. Hand phrasemes in Amharic can also describe those who lose their supporters or defenders whose loss is compared with the hand that is cut out of the person whom they maintained (ij-n teqoret’-hu [I cut off my hand]). The hand that is literally put to an end (ij aqome [his hand he put to an end]) means ceasing to give someone money as alms or a favour. Dry handed (ije dereq [hand dry]) people are those stricken in poverty. Someone who cuts off his hand with the other one (ijen be-ije teqoret’-hu [I cut off my hand by the other one]) usually regrets their own wrong decisions and actions. Curiously, someone who gives his hand to another person usually does this to submit and not to help them. Shaking hands is perceived in Ethiopia as a sign of a well concluded deal (Kane 1990). In addition, there are some Amharic hand metaphors connected with the loss of mo- rality. The expression ij mensha can be understood in two ways, namely as a gift that was offered to Jesus by the Magi or any other present or as a bribe. Corrupt people are those who just have a hand (ij alle [hand he has]. Having been caught red-handed, they are taken by their hand (be ij yaze [by hand he took]) and taken into prison to be kept under control by prison officers (ij gebba – he took the hand). However, a locked or damaged hand (ijin yeteqolefe [hand that was locked or damaged]) is a metaphor for being paralysed. 238 Michał Kozicki
3.9. The feet/legs and fingers/toes and their metaphorical extensions of good luck, fear and unpredictability
When toddlers take their first steps, their legs come out and go free as they grow up like a plant, which is known in Amharic as igir wet’a (he set his foot free in order to go out) and igir tekel (leg [like] a plant). Voting with one’s feet is, in turn, rendered in this language as gathering or meeting one’s feet (igir-u-n sebesebe [his foot he gathered]). In Ethiopian culture even the sun can have its own “legs” (ye-tsehay igir [(of) sun leg]) or rays. Having an empty foot (bado igir [empty foot]) means going barefoot whereas a wet or moist foot is associated by Ethiopians as being lucky or fortunate. One who has a dry foot, that is he who arrived after the food has been eaten, is so much liked by other people that they want to share their remaining food with them. When people in Ethiopia meet by chance, it is said that their feet behave in an unexpected way, which is known in Amharic as igir agat’emachew (leg occurred unexpectedly for them). Nevertheless, there are some foot metaphors whose aim is to teach people that their abilities can be limited because of the lack of strength in their feet. The proverb hulet igir alegn blo hulet zaf aywet’am – having two legs one can’t climb two trees at the same time [two legs I have is said two trees he can’t climb]) can be explained that people should not be too ambitious in their lives and they should take into account their real abilities. Ethiopians often say that one can easily step in a python’s lair (yalarefech igir ke zendo gudgwad tigebalech – a tired foot steps in a python’s lair [tired food to python’s lair steps in]) when they act hastily and inconsiderately. Evidently, everything can go differently than expected as a well known Amharic proverb warns: igire qech’in yimotal igire wefram qedeme – the fat-legged dies earlier than the thin-legged one [(of) leg thin he dies (of) leg fat before] (Aschale 2013). As for finger/toe metaphors inA mharic, they are linked with lifting one’s finger in order to be allowed to ask a question (t’at-u-n anesa he lifted his finger [his finger he lifted]) or pointing at something with one’s finger (t’atun qesele [by his finger he pointed at sth]). Sucking one’s finger is associated with being a child, though a grown up man who sucks his protector’s finger dipped in honey is a well knownA mharic metaphor of being a protégé. Worth mentioning is the fact that the Amharic language speakers have a common word for finger and toe of which the latter is rendered as a foot finger (ye-igir t’at).
3.10. The belly as a symbol of sincerity, discretion, introversion and food culture
Even though the human belly has totally different biological functions than the heart, it plays a similar role to the heart in some Amharic body part metaphors. When someone’s belly is red, it means that their heart is in the right place. For a person who gives someone their belly (hod set’e [belly he gave]), it is very important to know each other intimately, that is “belly in belly” (hod le-hod [belly for belly]) by making their bellies know one another (hod le-hod tewawequ [belly by belly got to know]). Giving someone one’s belly in Ethiopia is then associated with opening one’s heart for other Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture... 239 person to whom one says frankly what they have in mind, which is known in Amharic as talking by one’s belly (be hod tenagere [by belly he spoke]). What is more, one can get one’s belly dressed (be saq hod lebese [by laughter belly he dressed]) by laughing one’s head off as well as read or count by the belly, that is reading or counting silently. People who have a wide stomach (hode sefi [belly wide) are marked by patience and they know well how to endure the pain keeping quiet (Kane 1990). Furthermore, when someone has something in their belly (neger be hodie alle [thing in belly he has]), it means that they have a secret that may trouble them. The best thing that a trusted person should do once told a secret is to lock their belly (hod qolefe [belly he locked]) so as not to regret having it cut off (hod qorete [stomach he cut off]) once the secret has been revealed. In Ethiopia, one should be mindful of the confidence that one placed in one especially when drinking alcohol as the traditional Ethiopian beer can bring forth easily what has been hidden in one’s mind – hod yabawun biqil yawet’al (what was kept in the belly, beer reveals unexpectedly). Usually, many people find it hard to keep secrets and they are often compared to the butter eaten by a dog, which is vomited quickly from its belly – ke wusha hod qibie ayader (in a dog’s belly butter won’t stay overnight). Other belly phrasemes are linked with introversion. People who “do something” in their bellies (be hod aderege [by belly he did]) are often said to conceal their feelings. They are referred to in Amharic as those who don’t let their bellies be known to other people (hod yemaytaweq – the belly that is not known). What is worse, their bellies can be also compared to cemeteries (hode meqaber – belly [like] cemetery), which can obviously be more insulting for them. For such people, their introversion can be evaluated by Ethiopians quite negatively, whom they can perceive as potential enemies because nobody knows what goes in their minds. It should not be overlooked that the Ethiopians associate the human belly with food culture. The Ethiopian Christian tradition says that one should not eat alone exceeding their belly (hod belet’e [belly (he) exceeded]) as people who eat alone (hod zemedu – belly’s relative) and don’t share their food with others are regarded as selfish and mean. It is also believed in Ethiopia that obese people (masero hod [belly like a clay pot]), that is those with paunchy [erected] bellies (qimbo hod), have many conflicts in their lives (hod sefi neger alefi [belly wide things pass by]). They should be aware of the fact that if their belly is full, the head will not absorb all the food they ate. In ad- dition, gluttonous people don’t know charity (hodamu fiqir ayaweqm[gluttonous love don’t know]). For all attempts to food and drink have sufferings, it is not surprising that they can literally bite the belly of each person – ye-hod neger hod yiqort’al (af- fairs related with belly cut the belly). Moreover, those who think of nothing else but how to fill their bellies can be trapped by those who take advantage of their concern, which means that their belly can be pierced by those who also want to eat – hodin yale hodin tewega new negeru (he who has a belly they said that they pierced it). When the quality of food leaves much to be desired, it locks the eater’s stomach (hodun qolefe [his belly he locked] making him unable to digest the food offered. Those who have their bellies cut often have a stomach ache (Aschale 2013). 240 Michał Kozicki
In Ethiopian culture, a fetus is the fruit of a belly (ye-hod fri). Pregnant women have their bellies literally like leftovers (hodwa qrit). When mothers-to-be have spots on their bellies (enat zigurgur new), it means that their wombs will bear children di- versified by the height, beauty and talents.
3.11. Blood and its metaphorical extensions of courage, bravery, revenge and sacrifice for the country
Amharic blood phrasemes are undoubtedly linked with people’s audacity and valour. Their primordial aim is to cheer people for the fight for the country as blood shed for the motherland (l-ageru demun afesese – he shed his blood for the country [for the country blood shed]) is recognised as a particular value. Once having been dipped in blood, one doesn’t have to fear anything, even a fly – dem tebekilh zinbin alt’ila, dem teqebto zinb ayferam (blood revenge a fly don’t fear, [in] blood anointed a fly don’t fear). Other blood metaphors speak of avenging the murder of a kinsman, recovering from an illness as well as people’s negative characteristics. Such expressions as dem melese [blood he returned]or dem afela [blood he shed] (he returned or shed the blood) are a marker of taking vengeance on one’s enemy especially for having murdered a relative. Sometimes peace can be made between the killer and the kin of a murdered man and such a state of affairs is rendered in Amharic as the blood that has dried (dem dereqe [blood dried]). Of those who regained their health it can be said that they changed blood (dem temelese [blood changed]) or their blood returned to them (dem geba – he received the blood). The colour of blood can also make a female attractive (demwa nech – she is beautiful because of her blood) or make her complexion dark (demwa tequrwal – her blood has darkened) or changed (dem telewawet’e [blood changed]) due to fear, hard- ship or suffering. As someone’s eyes become covered or “dressed” by blood (aynu dem lebese [his eye got dressed with blood]) it means that they are enraged by something. Mortal enemies, that is those who are blood thirsty (dem t’emash [blood thirsty]) or just anointed in blood (dem teqeba [blood anointed]) can act impetuously or with their hot blood (dem tikus [blood hot]). People prone to anger are usually hot-tempered (deme qwet’u [of hot-tempered blood]) and with a tendency to be quarrelsome that is marked by bitter blood (dem merar [blood bitter]) (Kane 1990). Of interest can be a couple of blood phrasemes that denote the parts of cardio- vascular system such as blood vessel or “blood root” (ye-dem sir [of blood root]) and aorta or major blood carrier (tliq dem qida [great blood carrier]). Blood pressure is expressed in Amharic as the power of blood (ye-dem hayl) while blood group is the sort of it (ye-dem aynet [of blood sort). Bloody sweat (demwez) is in turn a metaphor for payment (Taddese 2000). Locking one’s stomach and its meaning in the Ethiopian culture... 241
3.12. Skin as a symbol of conceit, pride, bravery and laziness
In Ethiopia, boastful people are referred as those who love and praise their skin (qoda aswedede [his skin he loved]) more than anything else. A person whose skin is stupid (qodaw mogn – his skin [is] stupid) seems to be smarter than he looks. A leathery student (qoda temari) is a stupid or obtuse student, whereas a fat-skinned person is said to be brave and indomitable. Obedience and forbearance is then rendered in Amharic as a metaphor of a person who has a thin skin which is allegedly able to hear – semi qoda alegn qoda sis new (I have a hearing skin, [my] skin is thin).
4. Conclusion
Even though there are some common phrasemes in the European and Abyssinian cultural circles, most of them have totally different meanings, which also predicts many radical differences between the linguistic worldviews of Amharic and Polish (or even English). For example, the blood from the heart symbolises intelligence for Ethiopians but not for Europeans. A dead heart is linked in Ethiopia as a symbol of laziness, the lack of intelligence or even hesitation, while for the Europeans it means ruthlessness. Moreover, the concept of a broken heart is rendered in Amharic as a broken neck. While Europeans speak with the tongue, Ethiopians speak with the mouth. For sensible people in Poland it is important to have one’s head screwed on or literally on the nape of the neck, whereas for the Amharic speakers having the neck is a marker of common sense. Radically different are also the images of belly for Europeans and Ethiopians. While in Poland, for example, sincere people know their hearts well, the frank Ethiopians are characterised by knowing well their bellies. What is more, in Ethiopia, it is the belly that is more likely linked with the mind, so locking it means keeping a secret or reading and counting by it means doing these things silently. Although shaking hands in Europe is linked with greeting, for the Ethiopians it is linked with giving up. One can thus infer that for Amharic speakers in Ethiopia and Poles or even Englishmen there are not many common ways of perceiving the world through the prism of body metaphors even if they share a Christian culture.
Bibliography
Addisu msalieyawi anegageroch meshaf 2007. Addis Ababa: Astier Nega asatami dirjit [monolingual amharic proverbs dictionary]. 242 Michał Kozicki
Amarinia mezgeb qalat 1993: Addis Ababa: Artistik Matemiya Biet [monolingual amharic diction- ary]. Amharic-English dictionary http://www.amharicdictionary.com Aschale, Alelign 2013: The human body metaphors: The metaphorical extensions of the human body parts in English and Amharic languages. www.addisababa.academia.edu [accessed 30 April 2015]. Bartmiński, Jerzy 2006: Językowe podstawy obrazu świata. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Kane, Thomas Leiper 1990: Amharic-English dictionary, vol. 1-2. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Maćkiewicz, Jolanta 1999: Wyspa – językowy obraz wycinka rzeczywistości. In: Językowy obraz świata. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Pajdzińska, Anna 1999: Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizę frazeologizmów do językowego obrazu świata. In: Językowy obraz świata. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Taddese, Takkele 2000: Ways and principles of developing new words and technical vocabulary. The case of Amharic. Addis Abeba: AAU Printing Press. 243
Recenzje / reviews
Duszak, Anna & Kowalski, Grzegorz (red.) 2013: Systemowo-funkcjonalna analiza dyskursu. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział Lingwistyki Stosowanej & Kraków: Universitas, 306 s.
Książka pod redakcją Anny Duszak i Grzegorza Kowalskiego, której tematem jest systemowo-funkcjonalna analiza dyskursu, to zbiór prac autorów zajmujących się zarówno jej teoretycznymi podstawami, a więc lingwistyką systemowo-funkcjonalną, jak i realizacją jej postulatów w formie prac odnoszących się do konkretnego materiału badawczego. Redaktorzy rozpoczynają od przedstawienia krótkiego zarysu historii opisywanej myśli językoznawczej, podkreślają wpływ prac M. A. K. Hallidaya na rozwój gramatyki systemowo-funkcjonalnej oraz wymieniają nazwiska pozostałych osób, które wniosły znaczny wkład w badania nad tekstem, gatunkiem i dyskursem. Uwaga zwrócona zostaje również na powiązania dziedziny z semiotyką oraz socjologią. Przede wszystkim jed- nak autorzy podkreślają fakt, że źródłem systemowo-funkcjonalnej analizy dyskursu są założenia związane ze społecznym systemem semiotycznym, a więc „uwikłanie” języka w sytuacyjny i kulturowy kontekst. Zbiór jest odpowiedzią na niedosyt publikacji z dziedziny systemowo-funkcjonalnej analizy dyskursu na polskim rynku. Poza nawiązaniami w pracach zbiorowych (redak- torzy wymieniają tu pracę Eggins i Martina w tomie Dyskurs jako struktura i proces pod redakcją van Dijka) brak przekładów monografii wiodących przedstawicieli tego nurtu na język polski. Zapewniają też, że zapełnienie tej luki jest tym ważniejsze, że zainteresowanie badaniami nad dyskursem rośnie nie tylko za granicą, ale również w Polsce. Recenzowana książka podzielona została na trzy części. Pierwsza z nich dotyczy podstawowych założeń lingwistyki systemowo-funkcjonalnej oraz przytacza zależności pomiędzy nią a systemowo-funkcjonalną analizą dyskursu. Część druga poświęcona jest konkretnym dyskursom, w szczególności dyskursowi wiedzy. Trzecia natomiast ma wymiar najbardziej praktyczny, dotyczy bowiem multimodalnej analizy dyskursu, której teoria przedstawiona została na przykładzie konkretnego materiału badawczego. Rozdział pierwszy „Język, rejestr, gatunek” to tłumaczenie pracy Martina z 2009 roku w opracowaniu Duszak i Kowalskiego. Wprowadza ona czytelnika w teorię lingwistyki systemowo-funkcjonalnej, podejmując w pierwszej części temat jej źródeł i ewolucji. Martin porusza kwestię związków języka i kontekstu, podkreśla wagę relacji paradygmatycznych. Kontekst dzieli za Malinowskim na sytuacyjny (którego relacje z językiem zostały nazwane przez uczniów Firtha mianem rejestru) oraz kulturowy (ściśle związany z gatunkiem czyli „zorganizowaną, zorientowaną na cel czynnością”; (s. 9). Uczniom Firtha przypisuje on również opis rejestru w kategoriach pola, ten- 244 Recenzje / reviews oru i sposobu komunikacji, które wyczerpująco przedstawia w dalszej części pracy, podkreślając ich związki ze strukturą języka, a następnie związki języka (rozumianego zarówno jako działanie i refleksja) z rejestrem i gatunkiem. Martin formułuje twi- erdzenie, według którego zarówno rejestr jak i gatunek tworzą znaczenia, korzystając z zasobów pozostałych systemów i, co zdaniem Martina jest kluczowe, wynikają z wyborów dokonanych przez uczestników komunikacji. Martin, wspólnie z Rose, jest również autorem drugiego rozdziału „Wartościowanie w dyskursie i negocjowanie postaw” odnoszącego się do interpersonalnej funkcji języka. Traktuje on o podstawowym systemie oceny, na który składają się: postawa, jej wz- macnianie i źródło. Ocena, zdaniem autorów, służy do negocjacji relacji społecznych, natomiast jej podstawowy komponent, czyli postawa jest wyrazem wartości przypi- sywanej rzeczom, charakterom osób czy uczuciom i może być stopniowana (mieć określoną siłę i ostrość). Martin i Rose podają szczegółową charakterystykę środków wyrażających postawy, tj. afektu, osądu i aprecjacji, podkreślając, że ich połączenie tworzy prozodię postawy, tzw. „tonację dyskursu”. Znaczenie odgrywa tu pozytywność lub negatywność, które charakteryzować mogą wszystkie trzy rodzaje środków oraz jawność lub jej brak w odniesieniu do afektu i osądu (który może być również per- sonalny lub moralny). Co ciekawe, autorzy twierdzą, że struktura oceny jest odwzo- rowaniem kulturowo nacechowanego modelu postrzegania i wyrażania uczuć. Ważną pozycję w wywodzie autorów zajmuje także źródło postawy, czyli informacja o tym, kto dokonuje wartościowania. Kluczowym elementem charakterystyki źródła jest możliwość projekcji, a więc cytowania lub relacjonowania postaw innych osób. Kon- kluzja płynąca z argumentacji Martina i Rose dotyczy konstrukcji stanowiska osoby oceniającej: wpływu jaki wywiera na nią prozodyczny charakter wyborów w ramach systemu oceny oraz budowy wspólnot opartych na podzielanych wartościach. Rozdział trzeci „Metafory gramatyczne w tekstach naukowych” rozpoczynający drugą część zbioru to tłumaczenie najstarszej z wybranych publikacji, pracy M. A. K. Hallidaya z 1998 roku. Punktem wyjścia do rozważań na temat metafor gramatycznych jest tu podział znaczeń na ideacyjne, interpersonalne i tekstowe oraz charakterystyka gramatyki języka naturalnego w ramach teorii ludzkiego poznania, realizacji relacji międzyludzkich i tworzenia dyskursu. Zdaniem Hallidaya rola gramatyki sprowadza się do kategoryzacji doświadczenia, której produktem są zbiory zjawisk postrzegane jako podobne lub różne. Znaczenie gramatyki jest według niego większe niż znaczenie leksyki, ze względu na jej udział w konstrukcji rozumienia świata. Język natomiast pojmuje on jako system dwóch warstw: semantycznej i leksykogramatycznej. Głównym założeniem pracy jest możliwość dekonstrukcji i reinterpretacji doświadczenia za pomocą gramatyki, czyli procesu metaforyzacji, na który składają się transformacje semiotyczne. Odbywają się one na dwóch płaszczyznach: kategorii i konfiguracji strukturalnej, i prowadzą do ponownego odwzorowania znaczenia na poziomie le- ksykogramatycznym, a w rezultacie formowania dyskursu. W języku nauki, o którym mowa w niniejszym rozdziale, metafory gramatyczne stosowane są w celu tworzenia specjalistycznych taksonomii oraz budowania spójnej argumentacji poprzez generow- anie łańcuchów rozumowania. Halliday zainteresowany jest następstwami owych Recenzje / reviews 245 procesów umożliwiających zmianę funkcji wyrażeń, a zatem łatwiejszą kategoryzację i argumentację. Podaje on typy metafor najczęściej spotykanych w tekstach naukowych, w tym nominalizację. Interesują go również rezultaty transformacji, m.in. wprowadzana do tekstu wieloznaczność będąca efektem stopniowej destylacji znaczenia. Tekst nau- kowy nazywa on dyskursem eksperckim posiadającym „status języka władzy i kontroli technokratycznej” (s. 136). W rozdziale czwartym „Procesy społeczne, struktury wiedzy i gatunki w semi- otyce systemowo-funkcjonalnej” ponownie spotykamy się z Martinem. Przedstawia on przykłady modelowania pola na przykładzie opisu procesu tworzenia chmur i wskazuje na możliwe różnice pomiędzy wiedzą zdroworozsądkową i niezdroworozsądkową Bernsteina, a także na sposoby ich łączenia. Martin opisuje użycie zdroworozsądkowego i niezdroworozsądkowego dyskursu naukowego w dziedzinach nauk ścisłych i przy- rodniczych oraz w dziedzinie historii. Przechodzi on następnie do charakterystyki ho- ryzontalnych i wertykalnych struktur wiedzy. Jako najistotniejszy czynnik kształtujący dyskurs wertykalny wymienia on metaforę gramatyczną. Koncepcje struktur wiedzy służą Martinowi do opisu lingwistyki systemowo-funkcjonalnej jako rodzaju dyskursu wertykalnego oraz konsekwencji „modelowania” innych dziedzin za pomocą LSF. W trzecim i ostatnim rozdziale części II dotyczącej wiedzy potocznej, specjal- istycznej i naukowej, Martin podejmuje temat nominalizacji, której rolę w tworzeniu znaczeń interpretuje bardzo ostrożnie. Podaje jej definicję i prowadzi dyskusję na temat relacji kongruencji pomiędzy semantyką a gramatyką. Głównym celem artykułu jest określenie funkcji metafor gramatycznych. Tak jak Halliday, rolę nominalizacji sprow- adza on do tworzenia specjalistycznej terminologii oraz organizacji tekstu, poprzez przypisywanie „szczytów ważności tematycznej” (s. 186) informacjom. Zauważa też, że nominalizacja pozwala na wartościowanie, co może, lecz nie musi służyć politycznej manipulacji. Krytyczną Analizę Dyskursu Martin charakteryzuje raczej jako „swoistą federację struktur wiedzy niż dyscyplinę” (s. 191) i proponuje jej pozytywną wersję polegającą na dążeniu do zrozumienia i rozwoju wiedzy. Rozdział szósty „Multimodalna analiza dyskursu: resemiotyzacja na potrzeby dys- kursów użytkowych” autorstwa Iedemy otwiera trzecią część zbioru. Resemiotyzację definiuje on jako „przesuwanie się procesów nadawania znaczenia między kontekstami lub między praktykami lub między poszczególnymi etapami praktyk” (s. 208). Wprow- adzenie terminu poprzedzone jest wstępem, w którym Iedema przybliża zagadnienia językoznawcze mające wpływ na rozwój multimodalnej analizy dyskursu poczynając od myśli socjolingwistycznej dotyczącej mowy i interakcji oraz gramatyki tekstu, przez prace m.in. Hallidaya, Firtha, Hjelmsleva i Fairclougha, po podział semiotyki społecznej na podejście teoretyczno-krytyczne i multimodalną analizę tekstu. Przedstawia też główne założenia badanej dziedziny, a więc detronizację języka na rzecz innych systemów semiotycznych, w tym przede wszystkim obrazu a także zmiany w rolach pełnionych przez owe systemy semiotyczne. Iedema wychodzi z założenia, że definicje pojęć podstawowych dla lingwistyki systemowo-funkcjonalnej są jedynie punktem wyjścia do podjęcia twórczych i innowacyjnych przedsięwzięć. Według niego celem multimodalnej analizy dyskursu powinno być badanie założeń będących podstawą 246 Recenzje / reviews konstrukcji tekstów tworzonych w ramach różnych systemów semiotycznych, tak więc również resemiotyzacja prowadząca do subiektywnej konstrukcji rzeczywistości, głównie poprzez separację dyskursu od interakcji społecznej. Dyskusja na temat resemi- otyzacji dotyka także takich zagadnień jak efektywność tworzenia znaczeń w ramach różnych systemów semiotycznych, multimodalność reprezentacji, wymiar materialny czy historyczny wyboru systemu semiotycznego. W rozdziale siódmym „Kolor jako system semiotyczny: wstęp do gramatyki koloru” Kress i van Leeuwen przekonują, że kolor realizuje zarówno metafunkcję ideacyjną, interpersonalną, jak i tekstową, a więc jego użycie w tekstach oparte jest na pewnej gramatyce. Podają oni przykłady realizacji poszczególnych metafunkcji, z których wynika, że kolor stanowi odrębny, choć nie samodzielny system semi- otyczny. Użycie barw oparte jest zdaniem autorów na modelu kombinatorycznym i generatywnym. Przytaczają oni tezy wysuwane przez Goethego, Kandinsky'ego czy badaczy psychologii koloru i dochodzą do wniosku, że „kolory są nośnikiem zbioru afordancji, spośród których twórcy znaków i ich interpretatorzy dokonują wyboru w zależności od potrzeb i celów komunikacyjnych w danym kontekście” (s. 243). Na znaczenie koloru zdaniem Kressa i van Leeuwena składają się proweniencja, a więc jego wartość symboliczna, oraz cechy dystynktywne: wartość, nasycenie, czystość, modulacja, dyferencjacja i barwa. Zauważają oni, że połączenie określonych cech może demonstrować dowolne ideologie. Ostatni rozdział „Multimodalna analiza dyskursu: reprezentacja wojny i pojednania” Martina dotyczy pozytywnej analizy dyskursu wobec relacji australijsko-japońskich, a więc badania dyskursów wpływających na ich poprawę. Martin zwraca uwagę na przepływ informacji, agentywność, znaczenia interpersonalne wyrażane przez przyjęcie określonych postaw, kadrowanie rozumiane jako ogniskowanie uwagi oraz ikonizację w książce dla dzieci, której zadaniem jest promowanie polepszania relacji między wymienionymi narodami. Analiza tego materiału badawczego prowadzi Martina do konkluzji na temat multimodalności. Powołując się m.in. na Iedemę, O’Halloran i Lem- kego pokazuje różnorodność podejść do intermodalności oraz podaje własną definicję opartą na relacji komplementarności, w ramach której różne znaczenia (np. werbalne i wizualne) współdziałają ze sobą w konkretnej realizacji danego gatunku. Podkreślić należy, że o kształcie recenzowanej publikacji decydują w dużej mierze tłumaczenia wykonane przez Marka Rybotyckiego, Aleksandrę Wiśniewską, Grzegorza Kowalskiego, Ewę Jendrej, Tomasza Konika, Monikę Żelewę oraz Joannę Dolińską, tak więc po części osoby związane z Instytutem Lingwistyki Stosowanej UW. Trudno nie zauważyć ich dużego zaangażowania w tłumaczenie poszczególnych prac, wykonane są one bowiem w sposób rzetelny i niebudzący wątpliwości. Autorzy zaznaczają, że główną trudność w przekładzie stanowił „hermetyczny metajęzyk”, jednak terminologia przedstawiona w książce wydaje się ekwiwalentna w stosunku do oryginału. Głównym atutem publikacji, zdaniem jej autorów, jest przybliżenie zainteresowa- nym osobom (i to nie tylko językoznawcom, ale także: polonistom, przekładoznawcom, badaczom komunikacji społecznej, kulturoznawcom, socjologom czy psychologom) prac z zakresu systemowo-funkcjonalnej analizy dyskursu dostępnych do tej pory jedynie Recenzje / reviews 247 w języku angielskim. Publikacja skierowana jest zatem do osób nieanglojęzycznych (choć wydaje się, że grono niemówiących w tym języku, w szczególności zajmujących się nauką, jest coraz mniejsze) i badaczy początkujących, tym bardziej że autorzy zdecydowali się opracować pierwszy rozdział tak, aby stanowił on swego rodzaju wprowadzenie do dziedziny oraz zamieścić w publikacji spis ważniejszych prac z za- kresu lingwistyki systemowo-funkcjonalnej oraz systemowo-funkcjonalnej analizy dyskursu. Redaktorzy twierdzą też, że możliwe jest jej zastosowanie w dydaktyce. Wydaje się jednak mało prawdopodobne, aby wiedza na temat podstaw systemowo- funkcjonalnej analizy dyskursu mogła być czerpana z artykułów czy rozdziałów w publikacji zbiorowej. Mimo niewątpliwie wysokiej wartości prezentowanych tu treści pamiętać należy, że przedstawiają one konkretne zagadnienia fragmentarycznie. Z drugiej strony, trudno wyobrazić sobie warsztat doświadczonego badacza dyskursu, który ze względu na ową niedostępność, nie zna prac Hallidaya, van Leeuwena, Martina czy Kressa; szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę dominację prac anglojęzycznych w dziedzinie. Wydaje się zatem, że mimo iż udostępnienie anglojęzycznych prac w języku polskim wpływa na ich rozpowszechnienie w naszym kraju, to jednak główną zaletą omawianej pozycji jest wyznaczenie aparatu pojęciowego dla systemowo-funkcjonalnej analizy dyskursu w języku polskim, którego podsumowaniem jest glosariusz zamieszczony na końcu publikacji. Ujednolicenie terminologii, przedstawienie modelowego wzorca daje bowiem możliwość swobodnej i przede wszystkim pozbawionej wieloznaczności dyskusji naukowej. Publikacja ma zatem znaczący wkład w budowanie podstaw polsk- iego dorobku w dziedzinie lingwistyki systemowo-funkcjonalnej, stanowi zachętę do tłumaczenia kluczowych monografii oraz przede wszystkim tworzenia oryginalnych prac polskich badaczy. Z tego względu trudno przecenić jej wartość. Wszystkie teksty zamieszczone w publikacji to tłumaczenia tekstów anglojęzycznych. Wybór taki redaktorzy tłumaczą tym, że większość prac z zakresu lingwistyki syste- mowo-funkcjonalnej pochodzi z krajów anglosaskich, a w szczególności z Australii, z kręgów tzw. australijskiej szkoły rejestru i gatunku. Faktycznie naturalnym jest, że myśl wywodząca się z tzw. szkoły londyńskiej, doczekała się realizacji głównie w tym języku. Ze względu na to, że zbiór jest jedną z pierwszych polskich publikacji w tej dziedzinie, dobrym wyborem wydaje się rozpoczęcie od tekstu, który stanowi wprow- adzenie do lingwistyki systemowo-funkcjonalnej, w którym znajdziemy definicje pod- stawowych dla niej terminów, tj. rejestru, gatunku czy funkcji metajęzykowych oraz eksplikacje dotyczące relacji zachodzących pomiędzy nimi. Pamiętając, że publikacja zdaniem redaktorów służyć może jako materiał dydaktyczny, dodatkowe opracowanie tekstu Martina podnosi jego walory. Uzasadnione jest też umieszczenie drugiego tekstu tego samego autora w części pierwszej, ponieważ i on dotyczy założeń teoretycznych, tym razem związanych z funkcją interpersonalną. Przyznać należy, że mimo iż temat ten w porównaniu z funkcją ideacyjną i tekstową jest podejmowany stosunkowo rzadko, to ma jednak istotne znaczenie dla dziedziny. Niemniej, żeby charakterystykę metafunkcji 248 Recenzje / reviews w tomie można było uznać za pełną, należałoby poświęcić miejsce wszystkim trzem elementom. Druga część pracy zdominowana jest przez temat metafor gramatycznych. Cieszy, że znalazł się tu artykuł Hallidaya, który pokazuje mechanizmy rządzące zmianami w ram- ach kategorii i konfiguracji strukturalnej prowadzącymi do reinterpretacji metaforycznej. Dziwi natomiast ponowienie tematu w rozdziale piątym, tym bardziej, że stanowisko Martina zgodne jest z założeniami przedstawionymi przez Hallidaya. Usprawiedliwienia szukać można w podejmowanej przez Martina polemice z przedstawicielami Krytycznej Analizy Dyskursu, jednak te same argumenty przedstawione zostają w rozdziale ós- mym. Szczęśliwie, inne spojrzenie przedstawione jest w rozdziale czwartym ujmującym lingwistykę systemowo-funkcjonalną w ramach struktur wiedzy. Wybór tekstów umieszczonych w części trzeciej nie budzi wątpliwości. Artykuł Iedemy spełnia funkcję wprowadzającą w multimodalną analizę dyskursu wymieniając etapy jej rozwoju, podając przykład zastosowania oraz komentując jakie konsekwencje niesie za sobą charakterystyczna dla tekstów multimodalnych resemiotyzacja. Oczy- wistym wydaje się również, że w publikacji dotyczącej multimodalności nie może zabraknąć pracy Kressa i van Leeuwena. W tym wypadku podjęcie tematu gramatyki koloru wydaje się bardzo trafne, szczególnie biorąc pod uwagę zainteresowanie jakie wzbudziła jedna z nowszych pozycji na rynku autorstwa van Leeuwena The Language of Colour: An Introduction z 2011 roku. W nurt analizy multimodalnej wpisuje się również tekst Martina promujący ideę pozytywnej analizy dyskursu. Sama koncepcja świadomej manipulacji tekstem w celu kreowania pożądanych dyskursów budzić może wątpliwości, jest to jednak temat na polemikę z Martinem i tylko w sposób marginalny wpływać może na ocenę zasadności uwzględnienia niniejszego tekstu w recenzowanym zbiorze. W publikacji zabrakło niestety miejsca dla ważnych dla systemowo-funkcjonalnej analizy dyskursu zagadnień, mianowicie relacji technologii i dyskursu1 czy jej wpływu na rozwój tzw. „nowego pisania2”. Zrozumiałe jest jednak, że ograniczona objętość wymusiła tego typu kompromisy, oraz że wybór tekstów kluczowych dla dziedziny zawsze pozostaje kwestią subiektywną. Zbiór porównać można z inną antologią dotyczącą lingwistyki systemowo-funk- cjonalnej pod redakcją Jewitt i van Leeuwena Handbook of visual analysis z 2001 roku. Podstawową jednak różnicą jest to, że wymieniona pozycja w centrum zainter- esowania stawia jeden system semiotyczny, tj. wizualny. Ponadto, nie przedstawia ona tak jak recenzowana publikacja różnych elementów analizy (w tym przypadku) multimodalnej, a różne perspektywy na nią (m.in. antropologiczną, psychologiczną czy artystyczną).
1 o relacji tej traktuje m.in. van Leeuwen (2009) w „Discourse and Technology”. 2 tzw. „new writing”, opisywane jest szeroko przez Kressa (m.in.1998, 2003a, 2003b) i Je- witt (2005). Artykuły, jakie można by dołączyć do zbioru, to m.in.: „Writing in multimodal texts: a social semiotic account of designs for learning“ (Bezemer i Kress, 2008), „Writing in a Multimo- dal World of Representation“ (Kress i Bezemer, 2009) czy „Changing text: a social semiotic analysis of textbooks“ (Bezemer i Kress, 2010). Recenzje / reviews 249
Jeśli chodzi o zredagowanie książki, czytelnika drażnić może niesumienność edytorska, szczególnie że publikacja skierowana jest w dużej mierze do badaczy języka. Zauważyć można błędy w odmianie wyrazów (np. w kategoriach jakieś typu (s. 10), obok kondensacja (s. 101), tylko jednej Proces (s. 122), dwóch przeciwległe stron (s. 276)) oraz błędy w pisowni (np. przyt tych samych (s. 56), z perspektywy doświadczeniowje (s. 62), omówic (s. 114), społeczno-kulturowym. o ile (s. 243), sąsiedniczh (s. 265)). Dopracować należałoby również stronę wizualną publikacji, np. tabelę 8c (s. 72-73), która jest graficznie niespójna z częścią a oraz b; występują w niej też przesunięcia teksu i zbędne dywizy. Błędy te nie wpływają w znacznym stopniu na czytelność tekstu, jednak fakt, że tematem publikacji jest między innymi multimodalna analiza dyskursu traktująca o znaczeniu elementów wizualnych (tak więc również tabel) i ich relacji względem tekstu, sprawia, że owe błędy są bardziej widoczne. Z tego samego względu pokusić można by się o ujednolicenie tabel w całej książce. Mimo że omawiana pozycja jest zbiorem krótszych dzieł, to razem stanowią one jednak całość. Podsumowując, Systemowo-funkcjonalna analiza dyskursu pod redakcją Anny Dus- zak i Grzegorza Kowalskiego z pewnością może zainspirować czytelnika do zgłębiania wiedzy i stanowić swego rodzaju drogowskaz we współczesnych badaniach dyskursu charakteryzujących się dużą interdyscyplinarnością, na którą omawiana dziedzina jest otwarta. Przede wszystkim jednak uzbraja polskich badaczy w słownik niezbędny do opisu obserwowanych zjawisk, przeprowadzanych badań czy polemik w zakresie systemowo-funkcjonalnej analizy dyskursu. W ten szczególny sposób przyczynia się zatem do rozwoju polskiej nauki.
Bibliografia
Bezemer, J., Kress, G. 2008: Writing in multimodal texts a social semiotic account of designs for learning. Written communication, 25(2), 166-195. Bezemer, J., Kress, G. 2010: Changing text: A social semiotic analysis of textbooks. Designs for Learning, 3 (1-2), 10-29. Eggins, S., Martin, J. 2001: Gatunki i rejestry dyskursu. W: van Dijk, T. Dyskurs jako struktura i proces, przeł. G. Grochowski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Jewitt, C. 2005: Technology, literacy, learning. London: Routledge Falmer. Kress, G. 1998: Visual and verbal modes of representation in electronically mediated. Page to screen: Taking literacy into the electronic era, 53-79. Kress, G. 2003a: Literacy in the new media age. London: Routledge. Kress, G. R. (Ed.). 2003b: Multimodal literacy. New York: P. Lang. Kress, G., Bezemer, J. 2009: Writing in a multimodal world of representation. SAGE Handbook of Writing Development, 167-181. van Leeuwen, T. 2009: Discourse and technology. Journal of Applied Linguistics-London, 6(3), 379-392. van Leeuwen, T. 2011: The language of colour: an introduction. London: Routledge.
Anna Zięba 250 Recenzje / reviews
Wojan, Katarzyna 2015: Języki sztuczne. Zapotrzebowanie społeczeństw czy fantazja jednostek? (Zarys dziejów interlingwistyki). Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. ISBN: 978-83-7865-292-2 174 s.
Interlingwistyka jest w Polsce dziedziną dość mało znaną. Do tej pory ukazało się niewiele pozycji z tego zakresu, np. monografia M.J urkowskiego (1986), a także prace badaczek A. Sakaguchi (2003) oraz po niemiecku I. Koutny (2009). Z zadowoleniem należy więc przyjąć nową książkę na rynku dotyczącą fenomenu języków sztucznych – jednego z kluczowych zagadnień interlingwistyki. Recenzowana pozycja początkowo miała być rozdziałem w monografii wieloautorskiej, jednakże rozwinęła się do postaci osobnej monografii liczącej 174 strony.A utorka stawia pierwsze kroki w dziedzinie języków sztucznych (wcześniej opublikowała artykuł na temat esperanta w leksykografii polskiej w numerze 8. niniejszego czasopisma); tym bardziej godna uwagi jest próba odpowiedzi na tytułowe pytanie o potrzebę tych języków. Wyraźnie popularnonaukowy charakter publikacji oznacza adresowanie jej nie tyle do specjalistów, co do czytelników chcących poznać podstawy zagadnienia. Książka dr hab. Katarzyny Wojan składa się ze słowa wstępnego, czternastu niez- byt obszernych rozdziałów oraz aneksu. Jej celem jest, jak stwierdza sama Autorka, „holistyczne spojrzenie na ewolucję myśli filozoficzno-językoznawczej, zobrazowanie różnorodności języków sztucznie powołanych, a także ukazanie ich miejsca na skali sztuczności”. Ten ambitny, złożony cel zdaje się wyrażać zafascynowanie Autorki bogactwem rozpatrywanego zjawiska; nie zostaje on niestety zrealizowany w pełni. Rozdział I Confusio linguarum jest wstępem do historii języków sztucznych. Opisuje różne podejścia do możliwości istnienia protojęzyka oraz uniwersalnej struktury języka wspólnej wszystkim ludziom. Nawiązuje także do koncepcji o boskim pochodzeniu języka i mitu o Wieży Babel. To ciekawe, choć dość klasyczne wprowadzenie w temat opisuje ideę języka adamowego/adamickiego. Warto byłoby jednak przedstawić szersze tło historyczne – wspomniany jest Antal Velics, który stworzył język adamitik oparty na węgierskim (s. 14), brak natomiast wzmianek o wielu wcześniejszych badaczach, którzy twierdzili, że pierwszym językiem ludzkości był hebrajski czy nawet szwedzki (sic!). Podo- bnemu rozszerzeniu mogłoby również służyć (przy okazji Humboldta, s. 11) przytoczenie lingwistycznych badań porównawczych, mających swój początek już w ideach Leibniza, który przecież inspirował się właśnie poszukiwaniem źródeł ludzkiego języka. Rozdział II jest przeglądem literatury definiującej i kategoryzującej języki sztuczne. Autorka sięga – co prawda – do istotnych źródeł: tekstów A. Duličenki, D. Blankego, U. Eco czy A. Sakaguchi. Jednakże, zapewne z chęci zachowania perspektywy ho- listycznej, traktuje ona omawiane przez siebie pozycje raczej pobieżnie. Przykładem jest sposób wykorzystania tekstu A. Sakaguchi „Dychotomia ‘sztuczny’ i ‘naturalny’ z perspektywy języka międzynarodowego Esperanto” (2003). Katarzyna Wojan słusznie cytuje tę pracę w swojej książce. Nie czyni tego jednak na s. 24, której treść wydaje się odwołania do publikacji Sakaguchi wymagać. Podana jest także tylko jedna defin- icja interlingwistyki (s. 16), która jest definicją wąską i nie przez wszystkich badaczy Recenzje / reviews 251 akceptowaną. Należałoby uwzględnić także inne propozycje, choćby przez fakt, iż drugim podtytułem książki jest „Zarys dziejów interlingwistyki”. Za zagadnienie wiodące III rozdziału recenzowanej pracy uznać należy problem pierwszych języków planowych. Ujęcie Autorki może wzbudzać pewne wątpliwości, gdy mowa o „pierwszych językach planowych”, a rozdział przedstawia języki z różnych epok i w różnym stopniu planowane. Np. grecka katharevousa nie była ani pierwsza w Europie, ani też „planowa” w wąskim znaczeniu tego słowa. W rozdziale tym pojawia się błędne stwierdzenie, że sanskryt Paniniego bazował na prakrytach (s. 30). Sanskryt jako taki istniał już w postaci wedyjskiej, a Panini swoją gramatykę oparł na mówio- nym dialekcie zbliżonym do literackiego sanskrytu wedyjskiego. Prakryty natomiast to dialekty, które rozwinęły się równolegle (por. np. Maurus 2014). Rozdział IV obejmuje niecałe trzy strony. Autorka słusznie wymienia dialog Kratylos Platona oraz zaginione dzieła Galena. Podaje także istotną definicję pasygrafii oraz pasylalii. Wyjątkowo interesujący jest rozdział V, mówiący o związkach języków sztucznych z mistycyzmem i szyframi. To obszar wcale nieczęsto pojawiający się w tekstach o historii języków sztucznych. Niezwykle ważne są tu opisy języka św. Hildegardy z Bingen i kombinatoryki Rajmonda Lulla. Ze stwierdzeniem Autorki, iż język św. Hildegardy był aprioryczny w warstwie leksykalnej (s. 38) można się spierać (patrz Higley 2007). Rozdział VI traktuje o językach utopii, skupiając się na języku Tomasza Morusa. Po tymże krótkim fragmencie następuje obszerny rozdział VII o językach filozofic- znych w XVII w. Wymienia tu Autorka najważniejszych twórców i pokrótce opisuje ich projekty, niektóre opatrując ilustracjami. W rozdziale VIII ogólnie przedstawione zostały niezbyt doniosłe dzieła osiemnastowieczne. Szczególna uwaga poświęcona jest pasygrafii J. de Maimieux. Kolejny, IX rozdział ma na celu ukazanie różnorodności projektów w wieku XIX. Obszerny fragment dotyczy języka Solresol. Warto zauważyć, iż mimo że gramatyka tego języka ukazała się drukiem już po śmierci Sudre’a, to autor jeszcze za życia podróżował, przedstawiając swój pomysł w postaci koncertów i pokazów. W ten właśnie sposób Sol- resol stał się znany i uzyskał nagrody wspomniane przez Autorkę na s. 89. Rozdział X to krótka prezentacja bodaj najbardziej znanego języka planowego, czyli esperanta. Jest też pewnego rodzaju wstępem do rozdziału kolejnego o „złotym wieku XX”. Czytelnik mógłby spodziewać się tu nieco szerszej prezentacji języków ido, novial, occidental czy interlingua. Dla laika ta część wydaje się jednak być wystarczająca. Rozdział XII opisuje obszernie języki pansłowiańskie, na temat których pojawia się niezwykle mało pozycji. Literatura mogłaby jednak zostać wzbogacona poprzez przytoczenie artykułów zagranicznych interlingwistek, zajmujących się tym tematem (V. Barandovska-Frank, C. Mannewitz, np. w Brosch & Fiedler 2011). Rozdział XIII poświęcony został polskiemu wkładowi w powstawanie języków sztucznych (chodzi zarówno o polskich autorów, jak i projekty w Polsce powstałe). Jest to zupełne novum i ważny wkład w literaturę popularyzującą interlingwistykę. Ostatni rozdział XIV jest jednocześnie podsumowaniem. 252 Recenzje / reviews
Jak zauważa sama Autorka: „niniejsza pozycja jest adresowana do szerokiego kręgu czytelników […]” (s. 7). Wydaje się, że pozycja ta skierowana jest głównie do osób stawiających swoje pierwsze kroki w dziedzinie interlingwistyki i ma spełniać rolę kompendium wiedzy. Świadczyć mogą o tym pewne uproszczenia i nieścisłości, które nie należą do stylu naukowego, np. niejasne rozróżnienie na język migowy i migany (s. 15 oraz 128; ang. sign language może oznaczać oba), użycie słowa „konlang” na s. 94 w odniesieniu do języków skonstruowanych w ogóle, skrót myślowy, sugerujący, że konlang Zajdla używany jest obecnie w Chinach lub stwierdzenie, że volapük był stosunkowo prostym językiem (jak podaje np. Large 1985, istnieje w nim 505.440 możliwych form czasownikowych). Niewątpliwy fakt wielowymiarowości interlingwistyki „znajduje odzwierciedlenie w szerokim wachlarzu podejmowanych w tej książce zagadnień” (s. 7). Na uwagę zasługuje to fakt, iż Autorka przypomina i opisuje projekty bardzo rzadko wymieniane przez innych autorów (np. Ampère, Pallas, str. 84). Warto byłoby wprowadzić tu więcej informacji o Tolkienie (co zapewne interesowałoby współczesnego młodego czytelnika) czy, sięgając dalej w przeszłość, o F. Lodwicku, współpracy Wilkinsa i Dalgarno lub o językach muzycznych. Powierzchowne potraktowanie przyczyn powstawania języ- ków filozoficznych wVII X w. i tła intelektualnego tamtych czasów oraz uwarunkowań historycznych w XX w. sprawia, że trudno uznać stwierdzenie autorki, iż „w pracy przedstawiono najbardziej spektakularne i znaczące dla rozwoju myśli społeczno-filo- zoficznej systemy językowe [...]” (s. 7). Owszem, opisane są projekty istotne, ale nie idzie za tym powiązanie z ową myślą „filozoficzno-społeczną”, a w dodatku pojawia się w książce wiele projektów, które takiego spektakularnego wpływu nie miały. Przy tak obszernej bibliografii zaskakuje brak istotnych pozycji książkowych (Al- bani & Buonarotti 1994; Large 1985) oraz niedostateczne wykorzystanie kilku innych (wyrywkowe odniesienia do Higley 2007 czy Knowlsona 1975). Pojawiają się za to cytaty z mało istotnych źródeł (np. conlanger Gnoli, s. 37), czy fragmenty nadmiernie bazujące na tekstach innych autorów (np. Stria 2013: 126). Książka obfituje w niedopatrzenia redakcyjne. Sporo jest literówek, pojawia się kilka błędów w cytowaniach, kilka w bibliografii (redaktor niniejszego czasopisma podany jako P. Mowa zamiast P. Nowak; autor wpisu na forum to Nazgul L. – a nale- żałoby raczej podać tzw. nick w pełnym brzmieniu czyli Lord_Nazgul); pojawia się także niekonsekwencja w zapisie (Thot oraz Tot, s. 13; Hildegarda z Bingen oraz von Bingen, s. 40). Problematyczna jest także kilkakrotnie jakość grafik (np. s. 42, 50), ale także ich rozmieszczenie (celowość ilustracji na s. 31) oraz podawanie pełnych postaci odnośników internetowych do nich (np. s. 85). Pojawiają się również błędy wynikające z niedopatrzenia w tłumaczeniu, np. na s. 24 Autorka w punkcie trzecim wymienia międzynarodowe języki pomocnicze, jako przykład w nawiasie podając „języki plano- we, IALs”. IALs to angielski skrót od international auxiliary languages, co sprawia, że przykład staje się pleonazmem. S. 95 przynosi podobną pomyłkę: „esperanto (dosł. ‘doktor mający nadzieję’)”. Otóż esperanto znaczy ‘mający nadzieję’, natomiast sama ta nazwa pochodzi od pseudonimu twórcy tego języka, Ludwika Zamenhofa, który brzmiał właśnie Doktoro Esperanto. Dziwną etymologię ma również „homaranizm” Recenzje / reviews 253
(s. 126, „od Homo sum”). Homaranismo oznacza w Esperanto dosłownie ‘doktrynę o członkach ludzkości’, według schematu hom- (rdzeń, ‘człowiek’), -ar- (sufiks leksy- kalny, ‘zbiór’), -an- (sufiks leksykalny, ‘członek’), -ism- (sufiks leksykalny, ‘doktryna, nauka’), -o (sufiks gramatyczny, klasa rzeczowników). Publikacja unaocznia sprzeczności związane z popularnonaukową koniecznością uproszczeń i naukową zasadą ścisłości. Daje się odczuć brak hierarchii ważności (chaos treściowy) oraz zapowiadanych przez Autorkę przyczyn i okoliczności powstawania języków sztucznych. Skala naturalności jako taka nie pojawia się w żadnym miejscu – wspomniana jest zaledwie niewłaściwość zestawiania określeń „naturalny” i „sztuczny” w binarnej opozycji (s. 24, co zresztą wielokrotnie pojawia się w literaturze interlin- gwistycznej, np. w cytowanych na tej samej stronie Schubert 1989, Stria 2013 lub we wspomnianej wcześniej Sakaguchi 2003, Koutny 2009). Bez wątpienia jednak Autorce udaje się osiągnąć jeden cel, mianowicie zobra- zować różnorodność istniejących języków sztucznych. Istotne jest, iż wymienione niedociągnięcia wynikają z raczej popularyzatorskiego charakteru książki. Niemniej pojawienie się publikacji w języku polskim mającej być rodzajem kompendium o ję- zykach sztucznych jest godne uwagi.
Cytowana literatura
Albani, P. i Buonarotti, B. 1994: Aga magéra difúra: dizionario delle lingue immaginarie. Bologna: Zanichelli. Brosch, C. i Fiedler, S. (red.) 2011: Florilegium Interlinguisticum: Festschrift für Detlev Blanke zum 70. Geburtstag. Frankfurt am Main: Peter Lang. Higley, S.L. 2007: Hildegard of Bingen’s unknown language: an edition, translation, and discussion. New York: Palgrave Macmillan. Jurkowski, M. 1986: Od Wieży Babel do języka Kosmitów: o językach sztucznych, uniwersalnych i międzynarodowych. Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza. Knowlson, J. 1975: Universal language schemes in England and France, 1600-1800. Toronto; Buf- falo: University of Toronto Press. Koutny, I. 2009: Esperanto im Rahmen der Sprachtypologie. W: Fiedler, S. (red.) Esperanto und an- dere Sprachen im Vergleich. Beiträge der 18. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik. Berlin: Gesellschaft für Interlinguistik. 117–130. Large, A. 1985: The artificial language movement. Oxford; New York; London: B. Blackwell; A. Deutsch. Maurus III, B.V. 2014: The Sanskrit experience and language planning. Język, Komunikacja, Infor- macja 9: 58–70. Sakaguchi, A. 2003: Dychotomia „sztuczny” i „naturalny” z perspektywy języka międzynarodowego esperanto. Scripta Neophilologica Posnaniensia V. Schubert, K. 1989: Interlinguistics – its aims, its achievements, and its place in language science. W: Schubert, K. (red.) Interlinguistics: Aspects of the Science of Planned Languages. Berlin, New York: Mouton de Gruyter. 7–44. Stria, I. 2013: Classifications of artificial languages.Język, Komunikacja, Informacja 8: 125–132.
Ida Stria 254
KRONIKA / CHRONICLE
Ma r c Ba v a n t
Rezulta aspekto, dispozicio kaj posedo en la lingvoj eŭska, malnovpersa kaj elama
Prezentiĝas ĉi tie raporto pri la doktoriga disertacio, defendita en aprilo 2014 ĉe la Amsterdama universitato. La esploro efektiviĝis sub la gvido de prof. d-roj Kees Hengeveld kaj Wim Jansen. La teksto konsistas el adaptita esperantlingva traduko de la resumo aperanta en la franclingva disertacio. La grasigitaj terminoj ricevis difinon en la disertacio.
Motivigo
Se menciendus fonto por la esploro fundamentinta mian doktorigan disertacion (Bavant 2014), ĝi estus la artikolo de Benveniste (1952) pri “la pasiva konstruo de perfekto” en la lingvoj malnovpersa kaj klasik-armena. La demando pri perfekto, t.e. pri rezultindika aspekto, kaj pri ĝia voĉo, t.e. pli vaste pri verba dispozicio, ne povis ignori aktancon, ĉar la konstruo de la malnovpersa perfekto kreis fendon en la aktanca strukturo de iuj el ĝiaj idoj. Plie, en la du supraj lingvoj, la aganton oni markas same, kiel la posedanton en poseda predikatado: alidire, ilia perfekto estas poseda laŭnature. Ankaŭ posedo devis do eniri la esploron. La studotaj lingvoj spontane trudis sin al mi dum mia esplorado. Por akompani la malnovpersan, aparte taŭgis la eŭska pro sia tipa ergativeco, sia alireblo kaj la deman- dado ĉirkaŭ ties laŭdire multaj dispozicioj. La elama venis kiel tria lingvo pro sia statuso de helplingvo en Elamo (la nuntempa Irano), tre antaŭa al la setlado de Persoj tien, pro ĝia laŭdire duuma aŭ ergativa aktanca strukturo (la sciencistoj malsam opinias), kaj tial ke multaj atestaĵoj de la malnovpersa ekzistas ankaŭ en elama versio. La tri lingvoj ja posedis la necesajn trajtojn por mia celo: neniu konata parenceco, kaj interesaj ecoj en la kampoj de dispozicio, posedo aŭ rezultindika aspekto. Estis ankaŭ malavantaĝoj, nome ke la malnovpersa kaj la elama lingvoj estas mortintaj. La celo de la esploro difiniĝis kiel studo de la lingvoj eŭska, malnovpersa kaj elama rilate al la trajtoj de aktanco kaj dispozicio, de posedo kaj de rezultindika aspekto. Ankaŭ la interrilatado de tiuj trajtoj kaj komparado de la konduto de la studlingvoj rilate al ili estis parto de la celo. KRONIKA / CHRONICLE 255
Aktanco kaj dispozicio
En la ĉapitro 3a de la disertacio, post rememorigo pri la tri ebenoj de eldiro (mor- fologi-sintaksa, semantika, informa) kaj pri la informa strukturo, venas prezento de aktanco kaj dispozicio laŭ la instruo de Lazard (1997). Estas difinitaj lakernaj sintaksaj funkcioj, sur kiuj baziĝas difino de la tipaj aktancaj strukturoj (alignment types en la angla), spegulantaj la manierojn, laŭ kiuj iu lingvo reuzas la markadan sĥemon de la unuvalentaj propozicioj en la duvalentaj. Estas prezentitaj la akuzativa kaj ergativa aktancaj strukturoj kun la kutimaj deflankiĝoj disde ili:diferenciga markado de objekto, duuma strukturo, aktanca fendo, sintakse akuzativa kaj ergativa tipoj… La dispozicioj (diatheses en la angla) difiniĝas kiel tia aro de sintaksaj konstruoj, ke transiri de unu al alia modifas la verban voĉon (morfologia kategorio) kaj estigas modifon de la funkcia marko ĉe almenaŭ unu aktanculo, sed lasas neŝanĝita la semantikan enhavon. Ekzemplodone prezentiĝas la dispozicioj pasiva, kontraŭpasiva kaj duabsolutiva. La dispozicioj servas diversajn celojn: sintaksajn, semantikajn kaj informstrukturajn.
Posedo
En la ĉapitro 4a de la disertacio difiniĝasĉenomvorta posedo (attributive possession en la angla) kiel rilato de sintaksa dependo inter du substantivaj sintagmoj, la posedato (X) kaj la posedanto (Y), sendepende de la eksterlingvoscienca nocio de posedo: la posedanto estas la regato, kaj la posedato la reganto. La rilato povas vastiĝi tiel, ke ĝi ampleksu ankaŭ la rilaton inter nomvorto kaj epiteta adjektivo, aŭ rilata propozicio. La poseda rilato inter du substantivaj sintagmoj realiĝas helpe de vasta gamo de posedaj sĥemoj1, kiujn ilustras inter alie la angla war reporter (Y X) “militraportisto”, Pedro’s car (Y‑sec X) “la aŭto de Pedro”, the roof of the car (X link Y) “la tegmento de la aŭto”, la latina domus mea (X Y‑sec‑x) “mia domo”, la akada bīt šarr-im (X‑prim Y‑sec) aŭ bīt-um ša šarrim (X link Y‑sec) “la domo de la reĝo”, mārū-šu ša šarr-im (X‑prim‑y link Y‑sec) “la filo de la reĝo”.K iam stakiĝas pluraj posedaj rilatoj, povas stakiĝi ankaŭ iliaj markoj, kiel okazas en la sumera: e dumu lugal urim-ak-ak-a(k) ‘domo filo reĝo Uro-g e n -g e n -g e n ’ “la domo de la filo de la reĝo de Uro”. Apartan atenton mi dediĉis en la disertacio al la sĥemoj kun t.n. nota genitivi (“genitiva indikilo”), t.e. ligomorfemo eventuale kapabla akordi kun la posedato (X link‑x Y(‑sec)). Tia fenomeno estas vaste atestita en la ŝemida kampo kaj trovebla ankaŭ en la konstruo kun la novpersa iḍāfat ezafe aŭ izafat en la angla), en kiu la sĥemo iĝis X‑prim(‑x) Y(‑sec). Mi montras, ke tia konstruo povas deveni de antaŭa, laŭa al la latina domus ea regis (X T‑x y-sec) “la domo, tiu de la reĝo”, en kiu la genitiva termo substantiviĝas pere de anafora elemento T, kaj apoziciiĝas al la posedato. Alia
1 Klarigo: prim kaj sec indikas markon de unuaeco (t.e. de sintaksa reganteco) kaj de duaeco (regateco). Simbolo link indikas ian ligomorfemon, kaj x kaj y ian markon de gramatika akordo kun X kaj Y respektive. 256 KRONIKA / CHRONICLE evolupado povas konduki la saman apozician konstruon al t.n. duobla kaza akordo de la poseda sintagmo (double case agreement en la angla), fenomeno konata ankaŭ kiel Suffixaufnahme (“sufiksalpreno” germane). La nota genitivi ofte povas servi ankaŭ kiel rilata pronomo. Plie, en iuj lingvoj, rilata propozicio laŭforme identas kun la posedanto en poseda sintagmo (aŭ samdevenas). Aldone al ĉenomvorta posedo, ekzistas ankaŭ predikata posedo, kiu esprimas ekziston de iu poseda rilato inter posedato kaj posedanto. La posedaj predikatoj al- prenas multajn eblajn formojn, ekzemple: Y havas X‑on, X apartenas al Y, al Y estas X, X estas de Y, ekzistas X de Y... La disertacio aparte pritraktas la distingon fare de Benveniste inter “posedo” kaj “aparteno”, kiun mi konsideras nura respeguliĝo de malsamaj informaj strukturoj. Fine, la konstruo kun ekstera posedanto (external possessor construction en la angla) estas difinita, kiel transformo de ĉenomvorta posedo en predikatan, kun la celo substreki envolviĝon de la persona sfero de la posedanto en iu aferstato.
Rezultindika aspekto
En la ĉapitro 5a, post enkondukaj vortoj pri la nocioj de tempo (tempa lokado de la procezo rilate al la parolmomento) kaj de aspekto (bildigo de ĝia “propra tempa strukturo”), la rezultindikan aspekton mi difinas kiel esprimon de stato, rezultanta el antaŭa ago. La koncerna stato estas tiu de unu el la kernaj partoprenantoj en la estiga ago: la aganto (prezentata de aktanculo X), la priagato (Y), la ununura partoprenanto (Z) aŭ la ricevanto (W); de tie venas la skribaĵoj X‑, Y‑, Z‑ kaj W‑rezultindika. Estas cetere difinita la termino “posede rezultindika” por paroli pri rezultindika vortkunaĵo, konstruita helpe de poseda predikato. Rezultindika aspekto (konata ankaŭ kiel rezultindika perfekto) proksimas, sed ne identas kun procezindika perfekto, kiu lasta esprimas agon, estigintan iun postan staton. Ekzistas tamen inter la lingvoj forta diakronia emo, ke la rezultindikaj formoj evoluu al la signifo de procezindika perfekto, kaj, plue, de nura estinteca tempo: tio estas la aorista drivo. Paralele al tiu evoluo ekaperas novaj formoj por plu esprimi la rezultindikan signifon. Kaj tiuj formoj ofte konsistas el vortkunaĵoj, konstruitaj per kopulo aŭ poseda predikato. Ankaŭ la hindeŭropa perfekto, unuvortaĵa (synthetic en la angla) rezultindika formo, suferis aoristan drivon. Apartan atenton mi dediĉas en la disertacio al la diskutoj ĉirkaŭ la signifo kaj evoluo de la hindeŭropa perfekto en la malnovgreka, kaj kiel la tradicia kompreno de perfekto inter hindeŭropistoj konverĝas (aŭ, pli ĝuste, ne konverĝas) kun la moderna nocio de rezultindika aspekto. La rezultindikaj formoj, konstruitaj per kopulo, estas kutime uzataj Z‑ kaj Y‑rezultin- dike, sed malofte ankaŭ X‑rezultindike. Al ĉi-lasta tipo mi dediĉas apartan atenton pere de ekzemploj el la dialekta rusa, malnovslava, litova kaj Esperanto. Se temas pri la formoj konstruitaj per poseda predikato, ili estas pli diversaj, ol oni kutime opinias: ja la tipo kun “havi” kaj pasiva estinteca participo, kutima en multaj okcidentaj lingvoj malsamdevenaj, KRONIKA / CHRONICLE 257 ne estas la nura ebla. La poseda predikato povas baziĝi sur kopulo, anstataŭ verbo “havi”, kaj la verba signifo povas esprimiĝi per aktiva participo aŭ agsubstantivo. La engramatikigo kiel rezultindikaj de la vortkunaĵoj el kopulo kaj estinteca par- ticipo facile klariĝas per dupropozicieca analizo: [la pordo estas [tutece fermita]]. La engramatikigo kiel rezultindikaj, aŭ procezperfektaj, de la vortkunaĵoj el poseda predikato kaj estinteca participo estas ofta. Tio estas rilatiginda kun la specifa emo de la poseda predikato esprimi envolviĝon de ies persona sfero en iu aferstato. Ankaŭ tie dupropozicieca analizo eblas: [mi havas la taskon [tutece finita]]. Kvankam oni kutime konsideras, ke la vortkunaĵoj el poseda predikato kaj agsubstantivo (ekz-e infinitivo) emas engramatikiĝi kiel esprimo de disvolviĝa aspekto, mi montras, ke ili povas evolui ankaŭ al rezultindika signifo, kiel estas en la novgreka, kaj kial estas tiel. Fine de la ĉapitro resume listiĝas demandoj, ofte starigataj dum studado de la re- zultindikaj formoj en diversaj lingvoj: tempa ŝovo; konkordigeblo kun tempa adverbo; eblo aŭ neeblo esprimi la aganton de la estiga ago en Y‑rezultindika formo; evoluo de rezultindika aspekto al neatestanteca modo; malklara statuso de la posedaj rezultindikaj formoj en la faka literaturo; intermikso de Y‑rezultindika aspekto kaj pasiva voĉo.
Analizo de la eŭska
La 6a ĉapitro de la disertacio detalas la ecojn de la eŭska lingvo. Ĉefe mi pritrak- tas la unuigitan eŭskan (euskara batua). La eŭska estas viva izolita lingvo kun alglua morfologio. Malgraŭ ĝia nete ergativa aktanca strukturo, senfenda, mia analizo mon- tras ekziston en ĝi de pasiva dispozicio, senaganta, (ekz-e ogia jan da “la panon oni manĝis”, kontraste kun Kepak ogia jan du “Petro manĝis la panon”), kvankam oni ĝin malofte agnoskas tia, nomante ĝin pli volonte voĉo “netransitiva” aŭ “meza”. Mi male montras, ke la formoj kutime nomataj “pasivaj” aŭ “kontraŭpasivaj” ne rilatas al la samnomaj dispozicioj, sed konsistigas formojn Y‑rezultindika (ogia jana da “la pano estas manĝita”) kaj X‑rezultindika respektive (Kepa jana da “Petro estas manĝinta”). Ekzistas ankaŭ formoj W‑rezultindika (Kepa nik liburuak emana da “Petro estas done ricevinta de mi libron”, laŭvorte “estas donita”), kaj posede rezultindika, nomata “parfait” de Lafitte (1979) (Kepak ogia jana du “Petro havas la panon manĝita”). Male al la vera pasiva dispozicio la Y‑rezultindika formo toleras esprimon de agant- adjekto (ogia Kepak jana da “la pano estas manĝita de Petro”), kiel en Esperanto. Simetrie la X‑rezultindika formo toleras esprimon de priagat-adjekto (Kepa ogia jana da “Petro estas manĝinta la panon”), kio estigas du termojn en absolutiva kazo. Se temas pri la posede rezultindika formo, ĝi eĉ toleras esprimon de aganto, malsama kiel la spertanto: nik ogia Kepak jana dut “mi havas la panon manĝita de Petro”, kio estigas du termojn en ergativa kazo. Por formi siajn aktivajn, pasivajn kaj rezultindikajn formojn la lingvo tre vaste kontraŭmetas vortkunaĵojn el helpverboj “esti” kaj “havi”. Unuvortaĵaj verbaj formoj ja ekzistas en aktivo, sed nur por malmultaj bazaj verboj, kiaj estas la helpverboj mem. Rezultindikaj formoj distingiĝas de la procezindikaj, inter alie, per uzo de 258 KRONIKA / CHRONICLE specifa participa formo: rezultindike ĝi alprenas la substantivigan artikolon ‑a (en unuigita eŭska), kio substrekas ĝian predikativan funkcion, subjektan aŭ objektan, kaj instigas al dupropozicieca analizo. Tia analizo konfirmiĝas per konsideroj pri konsistiganto-ordo kaj participa akordo, kaj ankaŭ per la kontentigaj klarigoj, kiujn ĝi donas al la ŝajne enigmaj supremenciitaj konstruoj kun duobla ergativo aŭ duobla absolutivo. La poseda predikato ukan “havi” nedisigeble ligiĝas kun verba transitiveco, same en la rezultindika aspekto (en kiu ĝi estas en konkurenco kun eduki “teni, havi”), kiel en la procezindika, inkluzive de la estanteca tempo (ikusten dut “mi vidas ĝin”, laŭdevene “mi havas ĝin en vidado”). Kiom koncernas la ĉenomvorta posedo, la eŭska riĉas je du genitivoj (‑ren, ‑ko), kutime priskribataj kiel semantike malsamaj, sed prezentantaj grandajn similaĵojn en la uzoj: substantivigeblo, pludeklinacieblo, predikata uzeblo, formado de prediktaj participoj… La eblo uzi substantivigitajn genitivajn formojn apozicie proksimigas ilin al adjektivaj epitetoj kaj sugestas interpreti la substantivigan artikolon kiel specon de nota genitivi.
Analizo de la malnovpersa
La 7a ĉapitro de la disertacio detaligas la ecojn de la malnovpersa lingvo. Ĝi estas mortinta hindeŭropa lingvo, ano de la hindirana lingvaro. Ĝiaj unuaj skribaj atestaĵoj datiĝas de la 6a jc antaŭ nia erao. La skribsistemo estas silaba-alfabeta, specifa de la lingvo, kvankam influita de la kojnoforma sumer-akada skribsistemo. Temas pri sufiĉe komplika sistemo kun pluraj mankoj el la moderna vidpunkto, kiuj fojfoje ebligas malsamajn legojn de difinita signoĉeno. La lingvon oni relative bone konas ekde ĝia deĉifro en la 19a jc, sed la limigita kvanto da tekstoj, ilia formulemo kaj la fojfoje malbona stato de ilia portilo ĵetas ombrojn en ĝian gramatikon. Por ilustri la limigitecon de la tekstaro sufiĉas diri, ke la cifereca korpuso de la malnovpersaj tekstoj, kiun mi kunmetis, konsistas el ĉ. 7000 vortoj, kun apenaŭ mil malsamaj formoj el eĉ pli malgranda kvanto da leksemoj. Krude dirite, la malnovpersa similas al tipe hindeŭropa antikva lingvo kun ankoraŭ riĉa fleksia morfologio, sed jam pli simpla ol tiu de la sanskrita aŭ de la avesta. Ĝia aktanca strukturo ŝajnas nete akuzativa, sed la nenominativa enkodigo de aganto en la vortkunaĵa perfekto antaŭfiguras la aktancan fendon videblan en iuj modernaj iranaj lingvoj (ekz‑e en la kurda), kun paraleloj en la hinda branĉo (ekz‑e en la hindia). En la malnovpersa voĉosistemo konserviĝis la malnova kontraŭmeto inter voĉoj aktiva kaj meza, sed ekzistas ankaŭ iu verba derivaĵo per ‑ya, provizanta pasivan voĉon ene de la t.n. prezenca sistemo. La informstrukturan funkcion de la pasiva dispozicio ŝajnas tamen konkurenci pli viva procedo de topikigo per ekstermeto de la objekto kaj uzo de anaforaj pronomoj. Koncerne posedon, notindas, ke la malnovpersa kunfandis la originajn kazojn genitiva kaj dativa. Ĉenomvorta posedo esprimiĝas per genitiva enkodigo de la pose- danto, sola aŭ antaŭigita de iu nota genitivi, kiu cetere plenumas ankaŭ la rolon de KRONIKA / CHRONICLE 259 rilata pronomo. Ankaŭ predikata posedo esprimiĝas per genitive enkodigita posedanto, predikate uzata kun eventuala kopulo. La hindeŭropa perfekto unuvortaĵa malaperis el la lingvo, krom en unu okazaĵo de optativa formo. Ĝian rezultindikan signifon transprenis specifa vortkunaĵo el estinteca participo kaj eventuala kopulo, en kiu la aganto enkodiĝas genitive. Tiu agantohava perfekto estas do, laŭdevene, posede rezultindika formo. Se uzata senagante, tiu per- fekto devenas el simpla Y‑rezultindika formo. Kaj la perfekto el netransitiva verbo, tre malofta en la korpuso, devenas el Z‑rezultindika formo. Multokaze, pro la aorista drivo, la signifo de la malnovpersa perfekto apenaŭ distingiĝas de simpla estinteca tempo: ĝi tiam konkurencas la idon de la hindeŭropa imperfekta tenso, fariĝinta rakonta tenso, kaj la restaĵojn de la hindeŭropa aoristo. La transiro de tiu perfekto de rezultindika al procezindika pravigus la demandadon pri ĝia voĉo, sed la multaj vojoj esploritaj de mi montris, ke neniu el la argumentoj elvokitaj de tiuj sciencistoj, kiuj pristudis la demandon, vere pruvis ĝian aktivan aŭ pasivan kara- kteron. Laŭ mia starpunkto eĉ se la rezultindika signifo malprogresas, la vortkunaĵo de perfekto estas plu sentata kiel nomvorta predikatado en sufiĉa maniero, ke ĝia netransitiva karaktero malebligu ĝian eniron en la dispozician sistemon. Kvankam ili ne kondukis al konkludo, la dek sekvitaj esplorvojoj ebligis al mi pentri interesan bildon de la komplikaj rilatoj inter la rezultindikaj formoj kun predikata posedanto kaj pasiva dispozicio.
Analizo de la elama
La 8a ĉapitro de la disertacio detaligas la ecojn de la elama lingvo. Ĝi estas mort- inta izolita lingvo kun milde alglua morfologio, kies atestaĵoj etendiĝas de la fino de la 3a jarmilo ĝis tiu de la 1a jarmilo antaŭ nia erao. La elamparolantaj popoloj estis en kontakto kun la mezopotamia civilizo, prunteprenis ĝian kojnoforman skribsistemon kaj ĝin uzis sur diversaj portiloj: argiltabuloj, brikoj, montkrutaĵoj, steleoj, sigeloj... En sia elama versio la kojnoforma skribsistemo estas ĉefe silaba, kun spuroj de ideografia komponanto. La sciencistoj kutime distingas kvar stadiojn en la escepte longa vivo de tiu lingvo, el kiuj du estas precipe bone atestitaj: la stadio mezelama (proks. de la 14a ĝis la 10a jc) kaj la stadio aĥemenidelama (proks. de la 6a ĝis la 4a jc). La malnovelama stadio antaŭiras la mezelaman, sed prezentas tre malmultajn atestaĵojn, el kiuj la plej antikva datiĝas proks. de la 23a jc. La novelama stadio situas inter la mezelama kaj la aĥemenidelama, do malgraŭ la nomo ne estas la plej malfrua stadio. Dum la periodo aĥemenidelama la elama estis unu el la lingvoj de la Persa Imperio (imperio de la aĥemenidaj Persoj), apud la malnovpersa, la babilona (malfrua akada) kaj la aramea. La plej bone kompreneblaj pecoj el la elama korpuso estas tekstoj kun paralelo en la malnovpersa aŭ en la babilona, kiel estas por plimulto el la t.n. Reĝaj aĥemenidaj surskriboj. Tiuj paraleloj iam montriĝis esencaj por deĉifri la aĥemenidelaman, sed nesufiĉaj por akiri detalan komprenon de ĝia gramatika sistemo, estante limigitaj en kvanto (same kiel la malnovpersa korpuso mem) kaj sufiĉe formulemaj. Siaflanke la 260 KRONIKA / CHRONICLE mezelamaj surskriboj, ĉefe sur brikoj, estas eĉ pli formulemaj, ĉar ili kutime entenas rigidajn genealogiajn informojn, dediĉoformulojn, malbeno formulojn kontraŭ kiu ajn damaĝus la konstruaĵon, kaj dezirojn pri longa vivo por la reganto kaj ties parencoj. Pli longaj surskriboj, se ili distanciĝas de tia sĥemo, restas apenaŭ kompreneblaj. Kvankam malfacila por ekspluati, la havebla tekstaro estas signife pli ampleksa, ol la malnovpersa: el ĝi mi kunmetis ciferecan korpuson el ĉ. 18000 vortoj kun ĉ. 3500 malsamaj formoj. Malgraŭ tre granda nombro da kolektitaj donitaĵoj el la korpuso kaj el la faka lit- eraturo, al mi ne eblis precize determini la aktancan strukturon de la elama: nek nete akuzativa, nek ergativa (spite la opinion de antaŭaj sciencistoj), ĝi verŝajne havis duu- man tipon iam en sia antaŭhistorio, kiel sugestas la rolo de vivanteco en la nomvorta sistemo kaj la kontraŭmeto de ago al stato en la verba sistemo. La lingvo prezentas neniun sisteman voĉan kontraŭmeton, kvankam ĝia IIa konjugacio, t.e. formo baziĝanta sur predikata uzo de iu “pasiva estinteca participo”, provizas formojn fojfoje traduke- blajn per la (procezindika) pasivo de aliaj lingvoj. Kio ĉefe mirigas en la elama, estas la bunteco de ĝia ĉenomvorta posedo: konstruo per “klasakordo” (X Y‑x), genitivo kun -na (X Y‑sec), “inversa konstruo” (Y X‑y) kaj konstruo per nota genitivi (X link‑x Y). La nota genitivi de la aĥemenidelama, ofte imputata al persa influo, eble konsistas en nenio alia ol malfrua resurfaciĝo de antaŭhistoria fenomeno, kiu povus klarigi la originon de la konstruo per klasakordo, pli adekvate priskribebla miaopinie kiel konstruo kun genitivo akordanta kun la posedato. Male al ĉenomvorta posedo, la predikata restas apenaŭ senvualigita, pro manko de atestaĵoj en la mezelama (kiom mi povis prijuĝi) kaj tro maloftaj atestaĵoj en la aĥemenidelama, kiuj, plie, malbone konkordas kun la respondaj formoj de la malnovpersa versio. Se temas pri rezultindika aspekto, la elama disponas pere de sia IIa konjugacio je tipa Y‑rezultindika formo. Mi opinias, ke en la aĥemenida periodo la aorista drivo malpli forte efikis al tiu formo, ol al ĝia malnovpersa ekvivalento, t.e. la vortkunaĵa perfekto. Uzo de la IIa konjugacio kun agant-adjekto restas limigita al kelkaj pure aĥemenidaj okazaĵoj. La rezultan staton de la aganto eble esprimas pli adekvate la IVa konjugacio, aĥemenida specifaĵo, kiun mi proponas interpreti kiel posedan rezultindikan formon. Eble validas la sama interpreto por la IIIa konjugacio, ankaŭ en la mezelama, kvankam ĝi troviĝas ĉe neniu alia aŭtoro, ĉar ĝi kontraŭdiras la kutiman interpreton de tiu formo kiel “neperfektiva estanteca-estonteca” tenso, kaj prezentas tipologian malfacilaĵon, ĉar ĝi ŝajnas malebligi ĉian esprimon de procez indika aspekto krom en estinteco (kion signifas la Ia konjugacio). Por fundamenti la rezultindikan interpreton de la IIIa konjugacio, mi argumentas per inversigo de la poseda rilato inter la ebenoj sintaksaj kaj semantikaj, kiel okazas ekz‑e en la domo de la posedanto. Alidire la lingvo esprimus “li havas la leteron skribita” per “li (estas tiu) de skribi la leteron”. KRONIKA / CHRONICLE 261
Komparo
La ĉapitron 9an de la disertacio mi dediĉis al komparo de la tri studlingvoj rilate la tri trajtojn de aktanco-dispozicio, posedo, kaj rezultindika aspekto. Estas tie kunmet ita tabelo el 44 trajtoj kun takso, por ĉiu el ili, ĉu la koncerna lingvo ĝin prezentas aŭ ne. Ĉar ofte malfacilas doni firman respondon al la demando, iu grado de malcerteco tolerendas en la taksoj. Malgraŭ ilia plena manko de parenceco la tri studlingvoj prezentas gravan aron de komunaj trajtoj. Se pro la aktancaj strukturoj ĉiuj iel rilatas kun la ergativa tipo, estas malmultaj similaĵoj inter la karakteriza kaj stabila ergativeco de la eŭska, la fendiĝanta akuzativeco de la malnovpersa, kaj la firmiĝanta akuzativeco de la elama, kiu verŝajne devenas de pli frua duumeco. Cetere neniu pivoto estas observebla en ili, nek de la tipo X/Z, nek Y/Z. La neŭtrala konsistiganto-ordo en la tri studlingvoj estas XYV, t.e. maldekstro branĉa, sed ilia nomvorta sintagmo estas precipe dekstrobranĉa, krom por la nur maldekstrobranĉa rilato inter posedato kaj posedanto en la eŭska, kaj restaĵoj de la hindeŭropa maldekstrobranĉeco en la malnovpersa. Ĉiuj tri lingvoj konas kaj la pure verban predikatadon kaj la predikatan uzon de iu nomvorta formo de la verbo (“par- ticipo”), sed nur la eŭska posedas plene evoluigitan sistemon de helpverboj. La studlingvoj prezentas komunan posedan sĥemon (X Y‑sec), kvankam ekzistas aliaj. En tiusĥemaj konstruoj ili ĉiuj toleras esprimon de la posedanto pere de persona pronomo, eĉ se ekzistas ĉi-celaj personaj posedaj sufiksoj en la malnovpersa kaj la elama. Ili ankaŭ prezentas ian similecon inter la poseda konstruo kaj la konstruo de rilata propozicio kun ties reganto. La studlingvoj prezentas ankaŭ specon de senreganta poseda konstruo kun sub- stantiviga morfemo: difinita artikolo en la eŭska, nota genitivi en la malnovpersa, kaj klasigilo en la elama, tri ŝajne malsamaj iloj, sed funkcie kaj diakronie interligitaj. Koncerne la rezultindikecon la tri lingvoj prezentas formojn Z‑ kaj Y‑rezultindikajn, se preni en kalkulon la identecon en la malnovpersa inter la formoj posede rezultindika kaj agantohava Y‑rezultindika. En la faka literaturo oni priskribis la lingvojn, kvazaŭ ili havus “pasivon” aŭ “pasivan perfekton”, kiu aperas en mia analizo kiel rezultindika formo Y‑rezultindika aŭ posede rezultindika, fojfoje spertinta la aoristan drivon, sed ĉiuokaze senigita je la konsistigaj trajtoj de dispozicio. Vera pasiva dispozicio estas tamen observebla en la eŭska, kie ĝi estas senaganta, kaj en la malnovpersa, eĉ se limigita al la prezenca sistemo kaj sen bone engramatikiĝinta agant-adjekto. Neniu el la studlingvoj posedas kontraŭpasivan dispozicion konforman al la alprenita difino (kiel jam dirite, la t.n. kontraŭpasiva voĉo de la eŭska verdire estas X‑rezultindika formo). Aldone al la menciitaj komunaj trajtoj la esploro ebligis eltrovi ankaŭ la trajtojn specifajn de ĉiu aparta studlingvo, en la senco, ke ili ne aperas en la du ceteraj lingvoj. Efektive la subaj trajtoj estas specifaj de la eŭska: – neniu spuro de akuzativeco, – stabileco de la aktanca strukturo, 262 KRONIKA / CHRONICLE
– Minimuma rolo de la konsistiganto-ordo por marki sintaksajn funkciojn, – Maldekstrobranĉo de ĉenomvorta posedo, – Ĉefa maldekstrobranĉo inter reganto kaj rilata propozicio, – Manko de pura nomvorta predikatado (deviga kopulo), – Manko de personaj posedaj sufiksoj, – spuroj de ĉenomvorta posedo laŭ la sĥemo “Y X”, – ekzisto de verbo “havi”, – ekzisto de konstruo kun ekstera posedanto, – ekzisto de X‑rezultindika formo, – ekzisto de W‑rezultindika formo.
La subaj trajtoj estas specifaj de la elama: – neniu spuro de ergativeco (sed ja de duumeco), – Manko de rimedoj por marki la kernajn sintaksajn funkciojn, – Manko de vera pasiva dispozicio, – neniu klara uzo de kopulo kadre de nomvorta predikatado, – neniu klara uzo de poseda predikatado, – Ĉenomvorta posedo laŭ la sĥemo “X Y-x”, – Ĉenomvorta posedo laŭ la sĥemo “Y X-y”. La specifaj trajtoj de la malnovpersa estas malpli nete difinitaj: – indikaĵoj pri fendo de la aktanca strukturo, – Uzo de predikata posedanto por esprimi ekvivalenton de “havi”, – indikaĵoj pri konsiderinda aorista drivo.
Konkludo
La konata afineco inter rezultindika aspekto, dispozicio kaj posedo estas reaser tata en la konkludo de la disertacio (ĉapitro 10a). Mi tamen opinias, ke la graveco de rezultindika aspekto estas kutime subtaksata en la faka literaturo: oni kvazaŭ tenas la efikon de aorista drivo por neevitebla, rezultindikaj formoj estas erare konsiderataj kiel pasivaj, kaj la teorio donas tro fortan pezon al la verba semantiko kaj al la demando, kiagrade partoprenantoj estas “priefikataj” de la procezo. Gravan rolon en la studo ludas aorista drivo. Pro ĝi okazas, ke netransitivaj verbaj formoj aŭ vortkunaĵoj esprimas transitivan agon: do speco de “esprimo de transitiveco per netransitiveco” laŭ la vortoj de la pasivisma starpunkto. Se la aganto plenumas la topikan funkcion en la propozicio, kaj se ĝia enkodigo diferencas de tiu de netran- sitiva subjekto, povas aperi aktanca fendo. Plie, se poseda rezultindika formo estas konstruita per “havi”, ĝi prezentas konstruon similan al tiu de transitiva agverbo, kio kreas favoran grundon por la aorista drivo de tiaj formoj. Ĉi tie vidiĝas, kiel aktanco, dispozicio, rezultindikeco kaj predikata posedo estas en forta rilato kun aorista drivo. Mi asertas ankaŭ, ke rezultindikan formon oni devus nomi poseda surbaze de nur forma kriterio. Ĝi ja estas konstruita per poseda predikato, esprimanta la staton de iu KRONIKA / CHRONICLE 263 spertanto, kiu ofte identas kun la aganto de la estiga ago, sed ne devige. Tiaj formoj havas la povon esprimi du statojn: tiun de la priagato, kaj tiun de la spertanto. Depende de la lingvo kaj de semantikaj aŭ informstrukturaj faktoroj unu el la statoj povas reliefi pli ol la alia. Kiel atingojn de mia laboro eblas rigardi ankaŭ multajn direktojn de plua esploro. En la teoria kampo povas temi pri la strebado eltrovi universalaĵojn, de kiuj oni serĉos kandidatojn inter implicaj rilatoj ĉerpeblaj el la ellaborita kompartabelo: surbaze ĉu de la trajtoj komunaj al la tri lingvoj, ĉu de specifaj trajtoj de la eŭska aŭ de la elama, ĉu de la eco de iuj trajtoparoj dispartigi la lingvojn en tri malsamajn tipojn, ĉu, laste, de la eco de iuj implicaj rilatoj ariĝi en iun ĉenon, nomatan implica hierarĥio. Alia direkto konsistus en studado de la substantivigaj morfemoj kaj de apozicio kiel rimedoj por esprimi sintaksan dependon. Aliteme la esploro montris, ke iuj el la kriterioj uzataj por klasi la rezultindikajn formojn aŭ por difini la dispoziciojn meritus firmigon. Ja kion precize signifas por propozicio “esprimi la staton” de tiu partoprenanto, kaj ne de tiu alia? En kio konsistas “konserviĝo de la semantika enhavo”? Kiel ĝin konkordigi kun la semantikaj funkcioj de iu dispozicio? Kiel doni memstaran difinon de voĉo?... Ankaŭ la ekskurso dediĉita al la X‑rezultindikaj formoj povus sugesti studon pri tio, ĉu ilin oni malofte observas pro ia esenca kialo, aŭ pro nesufiĉa kono de tia kategorio. Plie, specifaj esplordirektoj estas prezentataj en la konkluda ĉapitro por ĉiu aparta studlingvo. Ili konsistas, ĉu en profundigo de la studo surbaze de la jam akirita mate- rialo, ĉu en plivastigo de la materialo (uzo de dialekta aŭ pli frustadia materialo por la eŭska, studo de la eblaj kontribuoj de la avesta kaj veda lingvoj al kompreno de la malnovpersa perfekto, plivastigo de la elama korpuso). Du de mi faritaj konjektoj pri la elama ŝajnas aparte profundigindaj: tiu pri la antaŭhistoria nota genitivi, kaj tiu pri la rezultindika signifo de la IIIa konjugacio. Gravan defion por solvi plu konsistigas senvualigo de aktanco en la elama, inkluzive de la sistemo de aktancaj indicoj kaj de la rimedoj por pliigi aŭ malpliigi valenton. Kaj, fine, post duonjarcento da progresoj en la studo de la kaŭkaza lingvaro kaj de la elama, al kiu lasta studo mi arde deziras plu kontribui, eble venis la tempo remalfermi la konjekton pri la parenceco de tiuj lingvoj, eĉ se necesas ĝin tuj refermi, se evidentiĝos, ke la kondiĉoj por scienca pritrakto de la demando ankoraŭ mankas.
Menciitaj verkoj
Bavant, Marc 2014: Résultatif, diathèse et possession en basque, vieux perse et élamite. Utrecht: LOT. Benveniste, Émile 1952: La construction passive du parfait transitif. In: Bulletin de la Société de Linguistique de Paris, vol. XLVIII: 52-62. Lafitte, P. 1979: Grammaire basque (Navarro-labourdin littéraire). Donostia: Elkar. Lazard, Gilbert 1997: Actance, diathèse: questions de définition. In: Bulletin de la Société de Lin- guistique de Paris, vol. XCII: 115-136. 264 KRONIKA / CHRONICLE
Du n c a n Ch a r t e r s
Polyglot Conferences and Gatherings: observing a new phenomenon
Some unanswered questions
What would happen if a call went out to people of all ages and professions to come to a conference prepared only for those who love the process and experience of “speak- ing in many tongues”? How would it be organized? Where would it take place? Would anyone come if there were no financial support? How would everyone communicate if no two individuals had the same set of languages? What would they talk about? Would there be a common thread linking people who knew and worked actively with several languages in their professional and personal lives and those who just loved learning languages for their own sake, both of which could be included in the definition of a polyglot? Would such a conference be a sharing of scientific research into language acquisition, or an ego-fest for people eager to find an audience more appreciative than their own family and friends to show off their language skills? Would it end up being a demonstration of the caustic definition of a “polyglot” as someone who can hold forth in many languages while lacking anything intelligent to say in any of them?
A new initiative to find the answers
Until recently, no one had been audacious enough to try such an experiment. How- ever, two individuals had been involved for some four years in encouraging language learning and the sharing of experiences among an already existing virtual community, and they prepared the way for a series of conferences and gatherings culminating in the 2015 event in Berlin, the focus of this article, with the largest attendance ever. The two initiators of live polyglot forums realized their dream of seeing what would happen when people of varied backgrounds and motivations came face-to-face with each other to share their experiences. What would the most likely venue be? How about a country whose language was considered fiendishly challenging even for the linguistically brilliant, and where, according to one survey cited in a conference by a representative of the Hungarian Ministry of Education, only 18% of the population claimed communicative ability in any language other than their own? (higher estimates, though declining: Eurobarometer studies, 2005, 2012). Yes, the first “Polyglot Confer- ence” saw light of day in Budapest, Hungary on the third weekend of May in 2013. KRONIKA / CHRONICLE 265
Internet contacts “go live”
Luca Lampariello and Richard Simcott, the two men who were devoting their lives to learning ever more languages and helping others find better ways to do the same, were together in Poznań, Poland in 2012 (Richard Simcott returned to Poznań to give a Polyglot Workshop with Michał Grześkowiak and Alex Rawlings on February 28, 2015). They began to develop the idea and the very next year were seeing the consummation of their vision (Jovin 2015). At the 2013 conference in Budapest there were young people who had found a talent for learning languages but who were apprehensive about what would hap- pen, having never spoken about their experiences before a large audience. Several failed language learners had broken through their fears by writing books or running websites on how to learn languages. Others were heading up YouTube channels dedicated to “add#1” language challenges such as the “Check my Czech” series of video chronicles of progress (Grześkowiak) or preserving Ladino (Simcott) and other languages with a dwindling number of speakers. The atmosphere was suddenly very compelling and exciting to those who had made the trek to Budapest. Something was happening indeed.
A conference gives birth to a “gathering”
By the end of the second and final day,J udith Meyer of Berlin, a language enthusiast with thirteen languages under her belt and her own language learning websites, got the blessing of the conference organisers to explore the option of a less formal “Polyglot Gathering”. With two fellow polyglots and Esperanto speakers, Chuck Smith and Martin Sawitzki, she devised what would be a more socially oriented event to appeal to an even broader clientele, especially the younger generation. Berlin was soon on the map for June 15-18, 2014. The organisers were convinced that extending the meeting from two to four days made long trips more worthwhile for the participants. Those who came could get to know interesting people from all around the world, practice their multiple languages intensively over communal hostel meals and just about everywhere else, and brush up their language learning skills under expert guidance. With over 200 people in attendance, this first gathering was a striking success. No longer a virtual community of individuals isolated behind their computer screens, it had become a liv- ing, vibrant workshop providing encouragement for those who had previously lacked ways to reinforce their calling in their daily lives. The experts who before were only names had become live mentors, accessible to everyone and delighted to help smooth the way for each attendee’s linguistic adventures. Most of those participating were quite willing to be labelled “language addicts”; many had travelled a long, weary road before reaching this opportunity to join others on their intuitive gallop to proficiency in a plurality of tongues. 266 KRONIKA / CHRONICLE
Developments on both fronts
Plans for follow-up conferences in Canada and the United States had to be deferred until a full program was finally scheduled for October 10-11, 2015 in the uniquely multilingual and multicultural city of New York. Meanwhile, in 2014, Europe enjoyed a bonus: the first gathering inB erlin was followed by a second, more academic confer- ence in Novi Sad, Serbia, just four months afterwards on October 10-12. The success of the first 2014 gathering in Berlin (231 participants from 35 coun- tries) guaranteed an even greater impact when repeated a year later, on May 1-4 (Popkins 2014, 2015). This second gathering brought together 352 people from some 53 countries, with 29 languages represented for a round of “Frère Jacques” which drew most of the participants into active celebration at the final party.T he previous evening event involved a much applauded concert by the multilingual French singer Jean-Marc Leclerq (ĴoMo), who, in a program of close to three hours with only one significant pause, managed to break his own record by singing in 25 languages, from his native French to Esperanto. The festive atmosphere was reinforced by dancers filling virtually all the available floor space.
Who came and what were they looking for?
While younger people predominated, all generations were represented. Since some of the organisers were familiar with activities developed with young participants in events designed for learning and practicing Esperanto, these had been well adapted to this audience. They were just as popular in this context even though only a quarter of those attending claimed to have any knowledge of that language. As would be expected, there were sceptics present, and some challenging debates would be occurring during and outside the sessions about its viability and value. During most of the conference, attendees had three options, with at least two formal addresses each hour. Speakers typically presented in English, since it was likely to be the language understood by the majority of those present. However, talks were given in a number of other languages as well, with some being multilingual. In at least one case, the speaker checked with the audience to make sure the majority would be staying with him as he changed languages during his talk. It was probably typical that almost all could follow in English, a large majority in French, and in descending order came German and Spanish, Esperanto and Italian. Many relished the challenge of listening to languages they were not yet comfortable speaking. An explanation of tonal languages was given entirely in simple Esperanto by André Müller to an audience of 120 (Müller 2015), the total number of attendees at the first conference.O ne enthusiastic listener who had not been exposed to the language before said in his blog that amazingly enough, he found himself understanding virtually everything. KRONIKA / CHRONICLE 267
What were the fields of interest?
Presentations were by category. For the linguistically oriented wishing to learn about languages they didn’t know, or find out how to work with challenging sounds in non-European languages they were interested in learning, there was an abundance of sessions presented by native speakers or scholars of those languages. Mini-courses were offered in several languages, from Indonesian to Irish, Slovak to Navaho. There were professionally-oriented talks from people who were devoting their lives to work- ing with languages in different ways. A major theme was naturally how to learn other languages better, more efficiently, and more enjoyably. There were representatives from both private and some commercial language learning websites (almost all .com), which include italki (a lead sponsor of this gathering), actualfluency, babbel, bbc.co.uk/languages, bliu bliu, busuu, fluentin3months, fluenz, fsi-languages.yojik.eu, hellotalk, howtogetfluent, Iwillteachyoualanguage, lan- guagecatalyst, languagetsar, learnlangs, livemocha, mangolanguages, mellomethod, memrise, omniglot, openculture, polyglotproject, rawlangs, rosettastone, speakingflu- ently, transparent, and the extraordinarily popular Duolingo, which had organized a summit within the main event for European developers. Among exhibitors was Assimil, the well-known publisher of language courses and a sponsor of both gatherings, and Hodder {“Teach Yourself”), which offered a free language course to participants.
Advice on language acquisition
Speakers offered a range of advice, some based on neuroscience research such as neuromuscular programming through activating our “mirror neurons”, training through micromovements or guided energy, language and brain issues (Ulysses Hsiúng-Lúo), and how to use thinking time effectively. Audiences learned about using breathing techniques and physical activity to relax, mind programming and other mental train- ing (Tim Keeley), guided imagery (Antonio Libertino), and being goal-oriented and “agile and lean” in language learning (Benson Hoi). Other speakers addressed how to develop curiosity, confidence and joy to support a positive language learning experi- ence; how to imagine oneself as a native speaker of the language one is learning (Tim Keeley, Irina Pravet), or enjoy being with native speakers. There was an address on the importance of each learner developing a “toolkit” to support his or her learning. Discipline to organize one’s learning each day without fail for the most effective length of time for each activity was considered crucial, with mastering one’s habits a major goal for success (Michał Grześkowiak, Claudio Santori). Others talked about empowering oneself; expecting and recording continuous improvement; learning through dramatic techniques (Michael Levi Harris); using lan- guage partners including through tandem exchanges (Claudio Santori, Cesco Reale), with language partner sites often mentioned (e.g. bliubliu, hellotalk, italki); memory techniques and mnemonic study to memorize, retain and recall vocabulary (Anthony 268 KRONIKA / CHRONICLE
Metivier). Still others advocated the use of blogs, YouTube, films and all kinds of authentic video sources; taking full advantage of electronic dictionaries and e-books; using mentors and tutors to keep the learner accountable (Claudio Santori). Listeners were urged to look for the methods that worked best for them: some advocate singing as the sine qua non of language learning, but while this may work brilliantly for some, those less interested could be completely turned off by being forced to learn that way. It was important to be aware of social, psychological and affective factors; self-identity, empathic sensitivity and flexibility; acquiring a positive self-image as a speaker of a language; overcoming anxiety, doubt and fear to establish self-confidence and emo- tional resilience. Christopher Huff addressed philosophy and language learning. Maria de Veria and others talked about the importance of creativity. Language acquisition theory today puts great stress on interactivity in learning (Gass & Mackey 2012, Seville-Troike 2012, Lightbown & Spada 2013). The polyglot experience on the one hand supports Krashen in his belief that comprehensible and compelling input is the most crucial factor for success, and that individuals can acquire languages through their own dedicated study. However, the search for partners (live or on the Internet) and the attraction of the polyglot gatherings indicates that for most learners, social interaction with other learners at any level, or with native or competent speakers, can be significant for motivation and even the crucial difference between suc- cess and failure. Social factors in language acquisition have been emphasized greatly in recent years, and the development of a strong sense of friendship and fellowship among polyglots reinforces what researchers have found about the effectiveness of developing supportive learning communities.
Broadening ideas on language learning
From just this selection of points elaborated on during the four days, this was clearly a forum on techniques of language learning from around the world unlike any that the participants would have experienced before, and very different in depth, range and tone from a typical language teachers’ conference. Here there were few formal disquisitions on scientific studies of language acquisition.T he presentations represented three approaches: what the speakers found from their own research into an area they thought would yield relevant language learning information for themselves and others (Irina Pravet on self-transformation); advice and conclusions from their own personal beliefs and experiences (Alex Rawlings); and observations from working with other language aficionados they had watched, mentored or tutored on their websites, or in groups getting together for conversation or mutual support in the enterprise of learning another language (Richard Simcott, Benny Lewis, Claudio Santori, Adriano Murelli). Several shared blog sites for language learners (Nagel 2015). There is clearly considerable interest in learning how to learn languages, and not just in the polyglot community. There have always been a few books available to the general public in English on language learning. Two significant ones were published KRONIKA / CHRONICLE 269 half a century ago within a year in England and the United States (Glendening 1965, Hall 1966), but only occasionally since then has a new one appeared (e.g. Fuller 1987, Farber 1991, Trimnell 2005). Until 2010, when there emerged the first of a group that would burst forth as a torrent in 2014, an interesting coincidence with the initiation of the polyglot meetings. This was clearly boosted by the phenomenon of e-books, the only format available for several of the more recent publications (Durham 2011, LaMar 2012, Blum 2013, Green 2014, Gullekson 2014, Harper 2014, Lewis 2014, Taggart 2014, Wyner 2014, Pimsleur 2015 [republished from 1990], Rocket Learning 2015).
Language in a wider context
Other presentations dealt with issues of world language problems and language discrimination in communication (Peter Baláž, Brian Loo), which resulted in deep dis- cussions of challenges for speakers of minority languages and endangered languages, as well as cultural domination through language. Lýdia Machová explained the demands of her profession as an interpreter, for instance the range of technical problems that can affect your work (how would you like listening to a workman hammering in the back of your interpreting booth to repair a wall?); why it is crucial to interpret the sense, not the words (an equivalent word in another language might have sexual or insult- ing connotations); the dangers of correcting a speaker’s mistakes (and also not doing so, thus creating a real double bind for the interpreter and those who are interpreter- dependent); how to handle jokes with heavy cultural content (a daunting task indeed, if not an impossible one).
Practice, practice, practice
Informal interactions took place constantly. Meals were a listening-comprehension challenge with no sound-deadening material in the cafeteria, but talking over a hundred or more other people actually proved feasible and made sure no one was shy about speaking up, whatever their level of competence in the language of the group. Sponta- neous small-group sessions gave people the opportunity to try out a range of challenge activities, including triads with three people trying as fast as possible to simultaneously interpret each other into two or more other languages. Quiz games were very popular, both as an evening event and in smaller groups.
Who are the polyglots?
Can we draw any conclusions about language acquisition or language behaviour from the four polyglot conferences and gatherings that have sprung up in the last two years? Since there has not been time for a serious scientific study, we are still in the area 270 KRONIKA / CHRONICLE of subjective impressions and suggestions as to what could be researched by scholars of the phenomenon. However, a voluntary survey of how attendees had learned their languages yielded 96 responses, which showed great diversity in the approaches of those responding, but were suggestive with some obvious patterns and some less expected. Polyglots, at least those in the sample, were not typically raised bilingually, though many were exposed to other languages at an early age. A significant plurality, 37%, started learning their initial second language as would be typical in many school systems, between the ages of 9 and 11. Of the others, 36% started earlier with 10% bilingual, and 27% later with only 5% beginning at age 21 or later. Surprisingly, 45% of the respondents claimed English as their native language. Were there a disproportionate number of native speakers of English present because the gathering and sessions were advertised mainly in English? Are English speakers more likely to respond to surveys, or was it just easier for them to respond since the survey was in English? This is actually an interesting question that would explain the response quotient and indicate a source of distortion in an international survey. Given that the gathering took place in Berlin, it was not surprising that 29% claimed German as their native language. In descending order, French, Dutch/Polish, Italian/Russian evidenced a statistically significant number of native speakers. When it came to the languages respondents claimed to read or speak, however, Spanish suddenly appeared in a stronger position than French, behind only English and German. Another surprise was that after Spanish, 18% claimed a fluency in spoken Esperanto, and 26% in reading the language, a typical and unsurprising skill distinction in the survey.
Why do polyglots want to learn languages?
Richard Simcott gave a new definition of a polyglot in one session in terms of a proc- ess, “someone who deliberately, but for no apparent reason, learns multiple languages” (Popkins 2015). The range of reasons for respondents’ motivation as language learners was very broad, but the one chosen among the three highest of ten by almost 70% was “I had an inherent motivation to learn languages in general”. The most important skill cited for focus in language acquisition was listening comprehension (85%), followed closely by reading (83%), a significant observation for all language learners. 68% stressed the importance of pronunciation, and 64% grammar and structure, so each one of these four was considered a crucial element by the majority. Besides listening and reading, the most significant recommendation (by 57%) was to “find friends who are willing to practice with you in person or online”. Only 20% recommended taking an actual live class, and just 6% an online class. This is in line with some recent questioning of the effectiveness of traditional classroom work and especially of online courses. The most significant purposes for language learning cited were “to understand and appreci- ate the diversity of languages, peoples and cultures” (45%) and “to be able to travel widely and not feel disoriented in other cultures” (41%). Almost a third considered inter-cultural communication to be a specific focus for their language learning. KRONIKA / CHRONICLE 271
Means for learning languages
From both the gathering and the survey, it was clear that the Internet was a heavy provider of material, since audio and video support reinforces reading and writing. Language partners seemed to take the place of formal class structure for many. Some of the most fluent had been able to move quickly from receptive reading to productive speaking, definitely not a typical skill shift among the majority population, but an indi- cation that general suppositions about language acquisition do not necessarily hold for everyone. It also came out that creative imagination can have a significant role in skill transfer, along with the point that imagining oneself as a fluent speaker can apparently help create the conditions for becoming one. One other interesting observation came through two authors of books on how to learn a language, both of whom had been “failed language learners”. One of these, Benny Lewis, had struggled with Spanish in Spain for six months with no learning at all, and had to keep working at it before he was finally able to experience a breakthrough. He then devoted his life to helping others learn what he had only painfully discovered in his long pilgrimage to where he could claim “fluency in three months” when learning a new language. Benny Lewis made sure we knew this was a goal, not a promise, when he wrote the book of the same name.
Toward some conclusions
1. Language acquisition happens outside traditional classes
Stephen Krashen posited a sharp distinction between “language learning” and “language acquisition” (Krashen 1982). For Krashen, typical language classes were about formal learning and were not structured to facilitate language acquisition. Few polyglots had learned to communicate fluently through traditional classes, although not all class experiences had been negative. They confirmedK rashen’s hypothesis that the key to language acquisition is massive “comprehensible input”, and the vast majority claimed to have acquired their skills through both reading and listening comprehen- sion. However, although Krashen claims that motivation is not a significant factor in language acquisition, as compared to comprehensible input that is of compelling interest to the listener or reader (Krashen 2015), much of the advice was directed to keeping up one’s long-term motivation in many different ways, especially through rigorous habit-formation and supportive partnering which many consider crucial to their own language acquisition. As recent studies have pointed out, motivation is much deeper than just keeping a positive attitude (Ushioda & Dörnyei 2012, Dörnyei, Henry & Muir 2016). Dörnyei’s studies of “Directed Motivational Currents” with other researchers emphasize how crucial it is to understand the motivation that keeps people totally fo- cused on their goals long-term. Language learners especially need to experience “the thrill of the long-distance runner” and all the factors in their lives must work together to make this possible. Polyglots appear to be especially attuned to this need. 272 KRONIKA / CHRONICLE
2. Immersion: not without its problems
It is usually taken for granted by many that the best way to learn a language and develop fluency in it is to immerse oneself in the culture where the language is spoken (Magnan & Lafford 2012). However, while many for good reason extol the virtues of this type of learning and have had the expected positive experience, in a surprising number of cases immersion ends up being counter-productive and stressful unless the learner is prepared psychologically and dispositionally. Immersion may end up reinforcing the tendency to force new vocabulary into the straightjacket of native-language structure, since internalizing the structure of another language may simply not happen under such time pressure. Most learners need some cognitive understanding imparted through their native language to facilitate acquisition. The vast majority of polyglots do not neglect grammar. Judith Meyer in her presentation on developing fluency in Mandarin Chinese maintained from her own experience that with effective approaches to learn- ing, an immersion period in the country was not essential. She has devoted herself to providing tools for achieving this on her websites. Nonetheless, many leading polyglots deliberately spend their lives living in different linguistic environments to support their learning, so the main question is how to ensure that the experience is as effective as possible, by realizing and countering the factors that would detract from it.
3. Pronunciation is important from the beginning
When audio-lingual teaching was at its height in the 1960s and 1970s, strong work in pronunciation was considered essential. This was seen as an example in the col- laborative project for developing the college-level text Modern Spanish by the Modern Language Association, in which there is heavy emphasis on pronunciation exercises in the early chapters of the book, from the very first introductory presentation. Students were drilled in minimal-pair exercises and encouraged to develop a pronunciation as close to native as possible, and teachers were to address pronunciation issues before fossilization of native-language habits took place. In one experiment at Indiana Uni- versity in Bloomington, students were taught French phonetics for six weeks prior to beginning the study of the language for communication. In this case, however, since the pronunciation had not been learned in context, the students’ phonetic learning did not transfer when they started to focus on meaning in actual communication. With the increasing emphasis on theories and practices derived from Krashen’s model, the emphasis on pronunciation shifted. Krashen maintained that learners should not be expected to perfect their pronunciation before massive exposure to compre- hensible input from correct native models. Paul Pimsleur in his audio courses would often give broad outlines of pronunciation in the first presentation, and later focus on finer distinctions when the learners had become more accustomed to the sound of the language. Current practice tends to support this approach (Applied Linguistics 2015). However, there is a clear trend among polyglots to focus first on pronunciation, from the belief that one must eliminate phonetic transfer or influence of native and other KRONIKA / CHRONICLE 273 languages from the very beginning, since it is crucial to success in communication to be clearly understood, whatever your level as a speaker. It is also felt that kindness to the listener makes it imperative to develop as accurate a pronunciation as possible. First contacts with native speakers are encouraged very early in the polyglot learning community. Native and non-native partners or buddies are considered one of the core elements of success for those whose conversational ability develops only through con- tinual interaction with other speakers, as many consider to be the normal experience for the average learner. For such contacts, however, as with other activities, success depends upon the full engagement of the learner.
4. Disposition of the learner
Is there solid enough research to justify tailoring teaching approaches to individual learning styles? Possibly not (Reiner & Willingham 2012), but it is clear that learners respond very individually to a variety of ways of keeping them alert, motivated and productive. The most effective teachers or methods are useless if the learner cannot engage with the learning process. If learners are not physically or mentally well, the first concern is to restore them to a more healthy state.I f under stress for any personal reason, the learning environment should diminish rather than increase that stress. Feel- ing demonstrable progress and success may be the most crucial element of all for many learners, and for that reason the necessary markers should be built in to any personal syllabus so that this becomes more than a vague feeling. Most language teachers do not place a lot of emphasis on the environment and on understanding the individual needs of each learner, and do not take the time at the beginning of a language course to support students in understanding how to learn in the way that will be most productive for them. They just start teaching the language from the first day. Of course they should be giving an example to the students of what will actually be happening in the class rather than just talking about it. However, without continuing attention to the processes that will lead to effective language acquisition, the learner in any context will likely be extremely inefficient. This is not an intuitive process for the average student, and even the very experienced can profit from a more systematic look at the range of approaches, as the polyglot gathering made clear. The original research in language learning strategies documented in two key publications released in the same year (Oxford, O’Malley & Chamot 1990) has been expanded and updated (Macaro 2001, Cohen 2013, Rose 2012, 2015), but many studies are contradictory or inconclusive. Oxford’s original six SILL measurements are all still relevant and recognized as significant factors in learning strategy by the polyglot com- munity, and each was addressed specifically in the 2015 Gathering (memory, cognitive, compensatory, metacognitive, affective, social). However, given the individuality of the learners, the complexity of the language acquisition process, and the challenge of doing controlled studies, the polyglot experience would appear to be useful in helping to refine and extend this research both within and beyond the limits of these categories. 274 KRONIKA / CHRONICLE
5. There is hope for the “languagelearningchallenged”
Probably this was the most encouraging message from the conference. Greater fulfillment and enjoyment can be experienced by both experts and novices when they become aware of all the factors involved in language acquisition. Even novices who see themselves as non-starters in the language race, if open to trying new approaches, can find their way to success.T hose who consciously or unconsciously have accepted self-limiting theories of learning styles or ability as governing their experience have found that training, discipline and support can break those barriers, if they can generate the motivation to persist until they get results.
Finally, given all of these perspectives and the enthusiasm with which participants share them with each other, the polyglot conferences and gatherings will continue to provide not only a meaningful and encouraging experience for the participants, but a potentially significant source for further studies of the conditions for successful second language acquisition.
Bibliography
Blum, Jeff 2013: How to Learn a Foreign Language: A Practical Guide with Tips and Resources (Location Independent Series Book 1). Amazon Kindle edition (e-book). Broholm, Kris 2015: Polyglot Beginnings: the right mindset for learning a new language. Download- able from actualfluency.com. Cohen, Andrew J. 2013: Styles and Strategies-Based Language Instruction: Selected Bibliography: Center for Advanced Research on Language Acquisition, University of Minnesota. http://www. carla.umn.edu/strategies/bibliography.html. Doughty, Catherine J. & Long, Michael T. (eds.) 2003: The Handbook of Second Language Acquisi- tion. Oxford: Blackwell. Dörnyei, Zoltán & Henry, Alastair & Muir, Christine 2016: Motivational Currents in Language Teaching: Frameworks for Focused Interventions. New York: Routledge. Durham, David 2011: How to Learn a Foreign Language: 7 Tips for Making the Daunting Doable. Seattle: Amazon Kindle edition Farber, Barry 1991: How to Learn Any Language. New York: Kensington (Citadel Press). Fuller, Graham 1987: How to Learn a Foreign Language. Seattle: Amazon Kindle edition. Gass, Susan M. & Mackey, Alison (eds.) 2012: The Routledge Handbook of Second Language Ac- quisition. London: Routledge. Glendening, P.J.T. 1965: Teach Yourself to Learn a Language. London: The English Universities Press Ltd. Green, Amelia 2014: Conquer Your Foreign Language Anxiety: Break Free From Your Fear of Speak- ing a Foreign Language. Seattle: Amazon Kindle edition. Grześkowiak, Michal 2013: Check my Czech add#1 challenge. https://www.youtube.com/watch?v=B_ dMX3thFPk. Grześkowiak, Michal 2015: Polyglot workshops in Poznan and Warsaw. http://polyglots.evenea.pl; https://www.toutube.com/watch?v=HsonCaV6QuU. Gullekson, Ron 2014: Language Master Key: How to Unlock Your Brain’s Ability to Learn Any Language. Seattle: Amazon Kindle edition. KRONIKA / CHRONICLE 275
Hall, Robert A., Jr. 1966: New Ways to Learn a Foreign Language. New York: Grosset and Dunlap (Bantam Books). Harper, Amelia 2014: Learning a New Language?: The Fast & Easy Way to Learn and Speak Any Language you Want. Seattle: Amazon Kindle edition. Jovin, Ellen 2015: Blog interview. http://blog.assimil.com/polyglot-conference-de-new-york-entretien- ellen-jovin. Krashen, Stephen1982: Principles and Practice in Second Language Acquisition. Oxford: Pergamon Press. Internet edition 2009: www.sdkrashen.com/content/books/principles_and_practice.pdf. Krashen, Stephen 2015: The End of Motivation. New Routes, vol 55: 34-35. www.disal.com.br/newr, www.sdkrashen.com. LaMar, Joseph 2012: How to Learn a Language: Using the Brain’s Natural Learning Process to Master New Languages. Seattle: Amazon Kindle edition. Larsen-Freeman, Diane and Long, Michael H. 1991: An Introduction to Second Language Acquisition Research. London: Longman. Lewis, Benny 2014: Fluent in 3 Months: How Anyone at Any Age Can Learn to Speak Any Language from Anywhere in the World. New York: HarperCollins. Lewis, Benny (#Add1): https://www.youtube.com/watch?v=YZBY4HIovpc. Lightbown, Patsy & Spada, Nina 2013: How Languages are Learned, 4th edition. Oxford: Oxford University Press. Macaro, E. 2001: Learning strategies in foreign and second language classrooms. London: Con- tinuum. Magnan, Sally Sieloff & Lafford, Barbara A. 2012: Learning through Immersion during Study Abroad. In: Gass, Susan M. & Mackey, Alison (eds.) The Routledge Handbook of Second Language Acquisition. Abingdon: Routledge. Mansaray, David 2015: The Polyglot Project. http://www.polyglotproject.com. Meyer, Judith (#Add1): https://www.youtube.com/watch?v=hUHyiLbVSjQ. Müller, André 2015: Don’t be afraid of tonal languages (Polyglot Gathering). In “easy Esperanto”. www.youtube.com/watch?v=HKLUImkDkn4. Nagel, Donovan 2015: 25 Prolific Language Learning Bloggers You Should Follow. http://www. mezzoguild.com/language-bloggers. O’Malley, J. & Chamot, A. 1990: Learning Strategies in Second Language Acquisition. Cambridge: Cambridge University Press. Oxford, Rebecca 1990: Language Learning Strategies: What Every Language Teacher Should Know. New York: Newbury House. Author of many other subsequent studies. Pimsleur, Paul 1990, republished 2015: How to Learn a Foreign Language. New York: Simon & Schuster. Popkins, Gareth 2014: http://howtogetfluent.com/reflections-on-the-polyglot-gathering-berlin-june- 2014. Report on first polyglot gathering. Report on second event: http://howtogetfluent.com/ the-polyglot-gathering-2015. Rawlings, Alex 2013: 10 Stages of Language Learning: How to Get Started and Keep Going. http:// blogs.transparent.com/language-news/2013/05/20/10-stages-of-language-learning-how-to-get- started-and-keep-going. Reiner, Cedar & Willingham, Daniel 2010: The Myth of Learning Styles. In: Change Magazine, September-October. Philadelphia: Taylor and Francis. Rocket Learning Books 2015: Language: How to Learn Any Language Fast! An Essential But Surprisingly Simple Guide to Learning Foreign Languages in Record Time. Seattle: Amazon Kindle edition. Rose, Heath 2012: Language learning strategy research: Where do we go from here? Studies in Self Access Learning 3 (2): 137-148. SISAL Journal. Chiba, Japan: Kanda University of Interna- tional Studies. 276 KRONIKA / CHRONICLE
Rose, Heath 2015: Researching language learner strategies. In: Paltridge, B. & Phakiti, A. (eds.) Research Methods in Applied Linguistics. New York: Bloomsbury. Seville-Troike, Muriel 2012: Introducing Second Language Acquisition. 2nd ed. Cambridge: Cam- bridge University Press. Simcott, Richard: http.www.speakingfluently.com. Simcott, Richard (#Add1): https://www.youtube.com/watch?v=WklvhM02MZM. Simcott, Richard (Ladino): https://www.youtube.com/watch?v=X3rJmqrQ9P0. Taggart, Dagny 2014: Language: Learn Any Language FAST! – The Ultimate Guide to Speed Up Your Language Learning Curve By Tricking Your Brain. Seattle: Amazon Kindle edition. Trimnell, Edward 2005: Why You Need a Foreign Language and How to Learn One. Cincinnati: Beechmont Crest Publishing. Ushioda, Emma & Dörnyei, Zoltán 2012: Motivation. In: Gass, Susan M. & Mackey, Alison (eds.) The Routledge Handbook of Second Language Acquisition. Abingdon: Routledge, 396-409. VanPatten, Bill and Jessica Williams 2015: Theories in Second Language Acquisition: An Introduc- tion, 2nd ed. London: Taylor and Francis. Wyner, Gabriel 2014: Fluent Forever – How to Learn any Language Fast and Never Forget It, Ran- dom House LLC (Harmony Books).
Web references (accessed 30.09.2015)
2014 Polyglot Gathering conference programme booklet: http://polyglotberlin.com/2014/wp-content/ uploads/Program.pdf 2015 Polyglot Gathering conference programme and booklet: http://polyglotberlin.com/programme/ http://www.docdroid.net/xcpg/conferencebooklet2015-final.pdf.html Eurobarometer study: http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf (see pp.5, 15) Latest research on the teaching and learning of pronunciation and grammar: Applied Linguistics 2015 (July), Volume 36 Issue 3. http://applij.oxfordjournals.org/content/current. Links to language learning websites: http://lingvo.info/en/lingvopolis. Also see: http://www.freemake. com/blog/top-20-websites-to-learn-a-language-online. Tips and information on the “Add#1challenge”: http://apolyglotworld.com. Interviews (#Add1): https://www.youtube.com/watch?v=V27q6sJ9G9A. 277
Abstrakty polskie
Ivan Eidt Co l l i n g : Języki, fascynująco (nie)doskonałe, kreatywnie logiczne
Niektóre aspekty logiki, regularności i doskonałości języków mogą zostać lepiej zrozumiane dzięki rozważeniu związku pomiędzy planem wyrażania a planem treści oraz powiązania tych planów z rzeczywistością lub wiedzą o niej. Poszukiwanie języków filozoficznych w XVII w. zaowocowało podjęciem wysiłków mających na celu opisanie tych planów oraz sklasyfikowanie rzeczy i pojęć, jak to miało miejsce w przypadku Kartezjusza oraz w pracach Wilkinsa i Leibniza. Główną rolą tych ję- zyków była pomoc w myśleniu i dedukowaniu. Esperanto wyłoniło się z całkowicie innej perspektywy: jest językiem planowym a posteriori zaproponowanym w XIX w., którego głównym celem jest komunikacja, używanym obecnie przez międzynarodową społeczność. W esperancie postawiono na kompromis pomiędzy regularnością a ela- stycznością, który analizowany jest w niniejszym artykule ze szczególnym uwzględ- nieniem morfologii. Artykuł został oparty na pracy dyplomowej napisanej w języku esperanto w ramach Podyplomowych Studiów Interlingwistyki na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w 2014.
Ida St r i a : Esperanto jako język naturalny
Esperanto jest planowym pomocniczym językiem międzynarodowym, skonstru- owanym przez L.L. Zamenhofa i opublikowanym w 1887 roku. Rozwija się jednak we wspólnocie komunikatywnej a jego cechy pozwalają na zaklasyfikowanie go jako zbliżającego się pod wieloma względami do języków naturalnych. Niniejszy artykuł ma na celu ocenienie języka esperanto ze względu na różnorodne kryteria i wykazanie, że może on być traktowany jak naturalny.
Ilona Ko u t n y : Typologiczna charakterystyka esperanta jako języka naturalnego
W celu typologicznego scharakteryzowania esperanta i wskazania jego miejsca wśród języków naturalnych konieczne jest zbadanie go pod względem różnorakich kryteriów stosowanych w przypadku języków etnicznych i porównanie go do wachla- rza języków naturalnych. Istnieje szereg kryteriów dla różnych poziomów typologii języków; część z nich, choć nie wszystkie i nie dla wszystkich języków, została ujęta w bazie WALS. Dane statystyczne odnoszące się do esperanta względem tych kryteriów są istotne i interesujące, ale nie określają definitywnie miejsca tego języka.Z agadnienia „międzynarodowości” i łatwości w akwizycji esperanta pozostają nierozstrzygnięte. 278 Abstrakty polskie
Celem niniejszego badania jest próba rozstrzygnięcia powyższych wątpliwości na podstawie wybranych elementów fonetyki (inwentarz dźwięków i ich łączliwość), składni (wyrażanie relacji syntaktycznych, szyk wyrazów), morfologii (inwentarz morfemów i ich produktywnych kombinacji), semantyki (semantyczna możliwość łączenia znaczeń, segmentacja świata poprzez słowa, na przykład segmentacja spektrum kolorów) i prag- matyki (wyrażanie grzeczności poprzez zaimki). Pokazują one zarówno europejskość esperanta, jak i jego cechy charakterystyczne, pozwalając dojść do wniosku, iż nawet jeśli esperanto nie jest bardzo typowym językiem ze statystycznego punktu widzenia, posiada takie własności, które sprawiają, iż jest on łatwo przyswajalny na całym świecie.
Nicolau Do l s Sa l a s : Różnorodność, kompetencje i standaryzacja w esperancie: wskazówki i pytania
W niniejszym artykule kwestionuję tradycyjne poglądy dotyczące granicy pomię- dzy językami sztucznymi a naturalnymi, szczególnie w kwestii formalnych konwencji przyjmowanych dla języków naturalnych, co do których powinna zapanować zgoda, zważywszy, iż w przypadku języków takich jak esperanto, również można mówić o uni- wersaliach językowych. Zdobycie kompetencji w esperancie jest początkowo zakorze- nione w pierwszym języku użytkownika tego języka, jak to ujawnia analiza fonetyczna mówców. Jednakże, w przypadku formy pisanej esperanta wykryto trendy demonstrujące pojawienie się pewnego stopnia utajonej standaryzacji, która utrzymuje się nawet wbrew tendencjom występującym w natywnych językach użytkowników esperanta.
Krunoslav Pu š k a r : Typowa krytyka wobec esperanta: fakty i mity
Międzynarodowy, pomocniczy język esperanto jest prawdopodobnie najbardziej znanym językiem planowym na świecie, należąc jednocześnie do tych najbardziej krytykowanych. Choć powstał w celu rozwiązania problemu międzynarodowej komu- nikacji, nadal podlega powszechnej i nadmiernej krytyce zarówno zwykłych ludzi, jak i lingwistów, którzy uważają, iż esperanto nie jest w stanie rozwiązać tego problemu i którzy, z różnych pobudek, traktują go jako język podrzędny względem języków na- tywnych. Niniejszy artykuł omawia szereg przyczyn niepopularności esperanta, jego dobrze znaną krytykę oraz powszechnie proponowane zmiany w najbardziej krytyko- wanych punktach. Szczegółowej analizie poddano szesnaście „wad” strukturalnych przypisywanych esperanto na poziomie ortografii, fonologii, morfologii, semantyki i syntaktyki, wykazując, iż w dalszym ciągu te powtarzające się zarzuty obciążone są znacznym deficytem wiedzy. Należy podkreślić, iż wszystkie krytykowane cechy są rozpatrywane w niniejszym artykule w sposób obiektywny i naukowy, pokazując, iż wszystkie języki mogą zostać poddane podobnie szczegółowej analizie, tak jak esperanto. Jesteśmy jednak świadomi, iż naturalne języki nie podlegają tym samym regułom i zastrzeżeniom, co języki planowe. Abstrakty polskie 279
Johan De r ks : Teoria gramatycznego charakteru rdzeni: punkt wyjścia czy blokada?
Słownik Uniwersalny (Universala Vortaro) języka esperanto w swojej formie z 1905 roku, będąc zarazem częścią tzw. „nietykalnego Fundamentu” (netuŝebla Fundamento) esperanta, zawiera tylko rdzenie wyrazów, podczas gdy ich znaczenia podawane są w formie rzeczowników, przymiotników, przysłówków i czasowników z języków źródłowych, tj. rosyjskiego, niemieckiego, polskiego, francuskiego i angiel- skiego. Zamenhof pozostawił użytkownikom esperanta swobodę dodawania do tychże rdzeni końcówek gramatycznych -o, -a, -e lub -i, a także możliwość samodzielnego wnioskowania na podstawie znaczeń zawartych w Fundamencie o tym, jak te wyrazy funkcjonują w zdaniach. Nie był on świadomy faktu, że znaczenie np. znominalizowa- nego rdzenia określanego przez czasownik często nie wynika jednoznacznie z definicji. Znaczenie to zależało od sposobu, w jaki koncept rdzenia funkcjonuje semantycznie i syntaktycznie w języku źródłowym. Konieczne było odnalezienie tych reguł w celu określenia, w jaki sposób użytkownicy esperanta powinni rozumieć zmiany w prze- kształcaniu rdzeni w wyrazy. Pierwszym językoznawcą, który próbował rozwiązać ten problem, był René de Saussure (1915). Jego teoria była analizowana i rozbudowywana przez Kalocsaya (1931) oraz Waringhiena (1935), ze specjalnym naciskiem na rolę sufiksów w budo- waniu wyrazów, tj. -ad (dla tworzenia pojęć abstrakcyjnych), -aĵ (coś konkretnego), -ec (cecha czegoś) oraz -ig (sufiks umożliwiający tworzenie czasowników przechodnich). Dopiero w 1967 roku Akademia Esperanta (Akademio de Esperanto) w sposób zde- cydowany uznała jedną wersję tej teorii, mianowicie Gramatyczny Charakter Rdzeni (Gramatika Karaktero de Radikoj [GKR]), która to z powodu pewnych jej założeń spotkała się z dezaprobatą niektórych lingwistów. Jednak teoria GKR odgrywa ważną rolę jako pewien drogowskaz i czynnik ujednolicający stosowany w celu ograniczania zbytecznej polisemii oraz jako istotna cecha tego dającego się łatwo nauczyć języka pomocniczego. Jest ona również ona użyteczna w leksykologii esperanta. Część tej debaty pokazano w rozdziałach 1. i 2. Brakuje niestety jasnego omówienia tejże debaty oraz forum, choć oczekiwałoby się, że Akademia Esperanta ich dostarczy. Dyskusja ta toczy się nadal, gdyż w żadnym innym języku nie ma takiej konkretyzacji znaczenia za pomocą afiksów i innych morfemów, choć na rozwój języka esperanto znacząco wpłynęły wiodące języki europejskie. Ideał tej wystarczająco pełnej konkre- tyzacji znaczenia prezentuje Gramatyka Funkcjonalnego Dyskursu (Funkcia Diskurs- Gramatiko [FDG]) w rozdziale 3. Z kolei w rozdziale 4. Autor streszcza i komentuje krytykę FDG oraz dochodzi do wniosku, że nie jest ona wystarczająco mocna, by móc obalić tę teorię. Potrzeba jednak bardziej użytecznej werbalizacji, w której asygnowanie jakiejkolwiek specjalnej natury afiksów byłoby zbędne. 280 Abstrakty polskie
Jesus Mo i n h o s Pa r d a v i l a : Nazwy własne w esperancie: formy, zestawy, relacje
Niniejszy artykuł dotyczy kwestii istnienia systemu antroponimicznego w espe- rancie. Autor zebrał korpus nazw osobowych zainspirowanych esperantem. Przepro- wadzona następnie analiza wykazała, iż nie wszystkie przypadki były usytuowane wewnątrz społeczności językowej esperanta, co dotyczyło częściej imion żeńskich niż męskich. Studium taksonomiczne umożliwiło klasyfikację kilku zestawów, która została porównana z sytuacją mającą miejsce w innych językach; dwa z tych zestawów, imiona motywowane kulturowo (i ich podgrupy) oraz imiona motywowane przez naturę, wy- kazywały dystrybucję diachroniczną. Ponadto autor bada również strategie nadawania imion we wspólnocie językowej esperanta oraz rolę, jaką odgrywa w tym lojalność językowa, opisując także zróżnicowanie regionalne w tego rodzaju praktykach.
Sabine Fie d l e r : Słowniki frekwencyjne języka esperanto
Słowniki frekwencyjne prezentują słownictwo danego języka, autora, gatunku itd. stosownie do jego użycia w korpusie. Dostarczają informacji na temat słów najczęściej używanych w danym języku, a tym samym także słów, które powinny być przyswajane jako pierwsze. Niniejszy artykuł składa się z dwóch części. Celem części pierwszej jest przedstawienie przeglądu list i słowników frekwencyjnych języka esperanto. Pierwsza lista frekwencyjna została opublikowana w 1927 r. przez S. Rubleva z okazji 40-lecia istnienia esperanta. Od tamtego czasu ukazało się dziesięć kolekcji tego typu. Publikacja Baza Radikaro Oficiala również została oparta o kryteria frekwencyjne. Druga część tekstu zawiera wprowadzenie do nowego słownika frekwencyjnego esperanta, który został wydany w 2014 r. na Uniwersytecie w Lipsku jako jeden z serii słowników frekwencyjnych opracowanych dla wielu języków w oparciu o badania empiryczne zakrojone na dużą skalę. W ostatnich latach słowniki te zostały wydane dla języka niemieckiego, angielskiego, francuskiego, islandzkiego i węgierskiego. Niniejsza seria słowników stwarza możliwość podjęcia badań w zakresie lingwistyki komparatywnej, słowotwórstwa czy zagadnień dotyczących leksyki w celu zastoso- wania zdobytej w ten sposób wiedzy w słownikach lub nauczaniu języków obcych. Artykuł podsumowuje najważniejsze rezultaty naszej pracy w zakresie słowotwórstwa, struktury sylab, częstotliwości liter, najdłuższych słów oraz innych zjawisk dotyczących słownictwa w esperancie.
Snaiguole Ma l y c h : Strategie komunikacyjne esperantystów z nieesperantystami
W centrum zainteresowania niniejszego badania socjologicznego stoi jeden z aspek- tów zachowania esperantystów wobec nieesperantystów. Celem pracy jest zbadanie przyczyn, które sprawiają, iż użytkownicy esperanta w kontaktach z użytkownikami innych języków podają przesadzone informacje dotyczące języka, ruchu i kultury Abstrakty polskie 281 esperanta. Zgodnie z zasadą triangulacji w badaniach społecznych dane zjawisko analizuje się przy użyciu trzech różnych instrumentów: jednego teoretycznego i dwóch empirycznych. W niniejszym artykule odwołano się najpierw do wcześniejszych badań socjologicznych oraz socjologiczno-psychologicznych dotyczących esperanta. Badanie jakościowe obejmowało pogłębiony wywiad ekspercki, ponadto przez Internet przepro- wadzono także badanie ilościowe (ankietowe) z esperantystami. Autorka uwzględniała w nim cechy społeczno-demograficzne respondentów. Poprzez metody jakościowe podjęła próbę wyjaśnienia badanego zjawiska w ramach zasobów socjologicznych, a poprzez metody ilościowe zweryfikowania hipotezy badawczej.A rtykuł został oparty na pracy dyplomowej napisanej w ramach Podyplomowych Studiów Interlingwistyki na UAM w 2014.
Bernhard Tu i d e r : Zbiory języków planowych i esperanta w Austriackiej Bibliotece Narodowej. Historia, materiały i badania
Dzięki nieustającemu od niemal dziewięćdziesięciu lat kolekcjonowaniu zbiorów, Kolekcja Języków Planowych Muzeum Esperanto – założony w 1927 r. jako Internacia Esperanto-Muzeo – stał się największą specjalistyczną biblioteką esperanta i interlin- gwistyki. Instytut nie zajmuje się jedynie prowadzeniem biblioteki i muzeum, lecz od momentu założenia także kolekcjonowaniem materiałów archiwalnych. Pierwsza, wprowadzająca, część artykułu prezentuje przegląd historii, zasobów i celów Kolekcji Języków Planowych Muzeum Esperanto. Część druga przedstawia współczesną bibliotekę – bieżące projekty katalogowania i digitalizacji książek, periodyków, fotografii, pocztówek, plakatów, muzealnych ekspo- natów; pośmiertny dobytek Kálmána Kalocsaya i Eugena Wüstera, wysiłki mające na celu konserwację – oraz Muzeum Esperanto. Tym samym tekst ma na celu zwrócenie uwagi na strategie i możliwości badawcze w obrębie Kolekcji Języków Planowych i Muzeum Esperanto.
Frederico Go b b o : Komunikacja ponadnarodowa w „zglokalizowanym” świecie: w poszukiwaniu zrównoważonej wielojęzyczności
Posługiwanie się językiem angielskim pomiędzy nienatywnymi użytkownikami znacznie rozpowszechniło się po upadku ZSRR. To bezprecedensowa sytuacja w historii ludzkości, dlatego nie istnieje oczywista odpowiedź na pytanie, jak z nią postępować. Z jednej strony, nienatywni użytkownicy języka angielskiego przekraczają obecnie licz- bę natywnych, kwestionując zasadność takiego rozróżnienia. Z drugiej strony, lokalne tożsamości aspirują do poziomu tożsamości narodowych w różnych częściach świata, nawet jeśli użytkownicy języków w dobrze już ugruntowanych państwach narodowych nie czują się z tym komfortowo. Uważam, iż w XXI w. eksperci zajmujący się polityką i planowaniem językowym, podobnie jak aktywiści, nie są w stanie poradzić sobie 282 Abstrakty polskie z kwestią powszechności języka angielskiego na poziomie globalnym bez uwzględ- nienia poziomu ponadnarodowego, narodowego, włączając w to złożoność sytuacji na poziomie lokalnym. Ta nowa koniunktura, streszczona w popularnym haśle: „myśl globalnie, działaj lokalnie”, może zostać określona terminem „glokalizacja”. Jednojęzykowy model Darwina nie pasuje do zglokalizowanego świata, w którym języki potrafią koegzystować, uzupełniając nawzajem swoje funkcje, zarówno na pozio- mie kolektywnym (multilingwalizm), jak i indywidualnym (plurilingwalizm). Jednakże koegzystencja ta daleka jest od bycia pokojową i ciężko osiągnąć punkt równowagi, w którym ludzie mogliby żyć w spójnych społeczeństwach, zachowując zrównoważoną wielojęzyczność. W niniejszym artykule zbadam różnego rodzaju czynniki socjolin- gwistyczne, które powinny być brane pod uwagę podczas analizowania „glokalne- go” kontekstu. W szczególności skupię się na językach stosowanych w warunkach ponadnarodowych w celu ograniczenia do minimum niesprawiedliwości językowej. Moim dążeniem jest wykazanie zmiennych socjolingwistycznych w celu uzyskania wielowarstwowej analizy samego kontekstu. Analiza ta może pomóc odnaleźć analogie oraz różnice w rozmaitych językowych scenariuszach oraz wykryć socjolingwistyczne schematy, które pozwolą kształtować kierunki ewentualnej interwencji.
Andre St a es : Paradygmaty konfliktów i językowych
W niniejszym artykule chcemy rozwinąć teorie dotyczące języka i konfliktu.P ro- blem ten możemy przedstawić jako ‘konflikty językowe’ oraz ‘języki w konflikcie’. Warto zauważyć, że tylko użytkownicy jakiegoś języka są w stanie wywoływać kon- flikty.N aturalnie konflikt może być wyrażony poprzez język, lecz ‘konflikty językowe’ są czymś innym niż pozostałe konflikty sprowokowane przez język. To do czego w rzeczywistości się odwołujemy, jest ‘problemem językowym’. Problem ten polega na tym, który język powinien, może i musi być wybrany, biorąc pod uwagę daną oko- liczność. Oczywiście wybór ten nie zawsze, a właściwie bardzo rzadko, jest wolny. Wręcz przeciwnie, od urodzenia język staje się nieodzownym elementem edukacji. Społeczeństwo może narzucić normy dotyczące oficjalnego języka w parlamencie, administracji, szkołach, sądach, wojsku, szpitalach itd. Na poziomie międzynarodowym zauważamy, iż grupy językowe pozostają ze sobą w kontakcie. Może to prowadzić do powstania języków kontaktowych, takich jak pidżyny i kreole. Ale jeśli nie ma porozumienia, jeśli tarcia są regułą, wówczas taką sytuację nazywamy konfliktem językowym. Uważamy, iż istnieją konflikty językowe różnego rodzaju. Pragniemy wyszczególnić różne poglądy, teorie i paradygmaty doty- czące konfliktów językowych.Z uwagi na fakt, iż paradygmaty te zawierają koncepcje, które można interpretować wielopoziomowo, uważamy, iż należy wyjaśnić te pozio- my szczegółowo. Jakie wartości, normy, postawy, cele i oczekiwania posiada grupa językowa? Koncepcje te mogą pojawić się na poziomie międzynarodowym w dużo bardziej złożony sposób, dlatego wolimy mówić o paradygmatach międzynarodowych konfliktów językowych. Abstrakty polskie 283
Michaeł Ko z i c k i : Zamykanie brzucha na klucz i jego znaczenie w kulturze etiop- skiej. Sposoby wyrażania emocji za pomocą frazeologii somatycznej w języku amharskim
Głównym celem niniejszego artykułu jest pokazanie użycia frazeologizmów so- matycznych przez Etiopczyków w celu wyrażania różnych emocji typowych dla ich kultury. Amharską metaforyką części ciała zajmują się przeważnie naukowcy etiopscy, choć ze względu na jej bogactwo w tym języku, niespotykane sposoby łączenia słów oraz zupełnie inne sposoby postrzegania świata poprzez rodzimych użytkowników języka amharskiego powinna być również przedmiotem badań poza Etiopią. Amharska frazeologia somatyczna umożliwia badaczowi dotarcie do utrwalonego w tym języku obrazu świata, który szokuje go swoją oryginalnością, jako że tak samo zbudowane ciało ludzkie można opisywać z różnych perspektyw, niezależnie od koloru skóry. To z kolei pozwala na uchwycenie różnorodności sądów o świecie, które są utrwalone w różnych kulturach świata. 284
Authors
Bavant, Marc PhD, alumnus of the postgraduate Interlinguistic Studies, Adam Mickiewicz University, Poznań, PL and Univer- sity of Amsterdam, NL [email protected]
Charters, Duncan phD, full professor, Principia College, U.S.A. [email protected]
Colling, Ivan Eidt Dr. Eng., assistant professor, Department of Electrical Engineering, Federal University of Paraná, Curitiba, BR; alumnus of the postgraduate Interlinguistic Studies, Adam Mickiewicz University, Poznan, PL [email protected]
Derks, Johan Retired teacher of mathematics; mag. in sociology and physics, Utrecht University, NL; postgraduate student, Interlinguistic Studies, Adam Mickiewicz University, Poznan, PL [email protected]
Dols Salas, Nicolau professor, Department of General Linguistics and Catalan Philology, University of the Balearic Islands, ES [email protected]
Fiedler, Sabine Dr hab., professor for English linguistics, University of Leipzig, DE [email protected]
Gobbo, Federico professor at the Universities of Amsterdam, Milano- Bicocca, Torino [email protected]
Koutny, Ilona Dr hab., associate professor, Institute of Linguistics, Adam Mickiewicz University, Poznań, PL [email protected]
Kozicki, Michał PhD student, Institute of Linguistics and postgraduate student, Interlinguistic Studies, Adam Mickiewicz Uni- versity, Poznań, PL [email protected] 285
Malych, Snaiguolė alumna of the postgraduate Interlinguistic Studies, Adam Mickiewicz University, Poznań, PL and the Technology University of Kaunas, LT [email protected]
Jesus Moinhos Pardavila postgraduate student, Interlinguistic Studies, University Adam Mickiewicz, Poznan, PL [email protected]
Puškar, Krunoslav phD student, Faculty of Humanities and Social Sciences, University of Zagreb, HR [email protected]
Staes, André Mag. in Political and Social Sciences, University of Ant- werp, BE; postgraduate student, Interlinguistic Studies, University Adam Mickiewicz, Poznan, PL [email protected]
Stria, Ida PhD student, Institute of Linguistics and postgraduate student, Interlinguistic Studies, Adam Mickiewicz Uni- versity, Poznań, PL [email protected]
Tuider, Bernhard Mag. phil., Collection for Planned Languages and Esperanto-Museum, Austrian National Library [email protected]
Zięba, Anna PhD, assistant professor, Institute of Linguistics, Adam Mickiewicz University, Poznań, PL [email protected] 286
Autorzy
Bavant, Marc Dr, absolwent podyplomowych Studiów Interling- wistyki, UAM, Poznań, PL oraz Uniwersytetu w Am- sterdamie, NL [email protected]
Charters, Duncan phD, profesor zw., Principia College, U.S.A. [email protected]
Colling, Ivan Eidt Dr. inż., adiunkt, Instytut Elektrotechniki, Federalny Uniwersytet w Paranie, Curitiba, BR; absolwent podyplo- mowych Studiów Interlingwistyki, UAM, Poznań, PL [email protected]
Derks, Johan Mgr socjologii i fizyki, Uniwersytet w Utrechcie, NL; student podyplomowych Studiów Interlingwistyki, UAM, Poznań, PL [email protected]
Dols Salas, Nicolau profesor, Instytut Językoznawstwa Ogólnego i Kataloń- skiego, Uniwersytet Wysp Balearskich, ES [email protected]
Fiedler, Sabine Dr hab., profesor anglistyki, Uniwersytet w Lipsku, DE [email protected]
Gobbo, Federico profesor, Uniwersytet w Amsterdamie, Uniwersytet w Milano-Bicocca i w Turinie [email protected]
Koutny, Ilona Dr hab., profesor UAM, Instytut Językoznawstwa, UAM, Poznań, PL [email protected]
Kozicki, Michał Doktorant, Instytut Językoznawstwa oraz student podyplo- mowych Studiów Interlingwistyki, UAM, Poznań, PL [email protected]
Malych, Snaiguolė absolwentka podyplomowych Studiów Interlingwistyki, UAM, Poznań, PL oraz Politechniki w Kownie, LT [email protected] 287
Jesus Moinhos Pardavila student podyplomowych Studiów Interlingwistyki, UAM, Poznań, PL [email protected]
Puškar, Krunoslav doktorant, Wydział Filologii i Nauk Społecznych, Uni- wersytet w Zagrzebiu, HR [email protected]
Staes, André Mgr nauk politycznych i społecznych, Uniwersytet w Antwerpii, BE oraz student podyplomowych Studiów Interlingwistyki, UAM, Poznań, PL [email protected]
Stria, Ida Doktorantka, Instytut Językoznawstwa oraz studentka podyplomowych Studiów Interlingwistyki, UAM, Poznań, PL [email protected]
Tuider, Bernhard Mgr fil.,Z biory Języków Planowych i Esperanto Muz- eum, Austriacka Biblioteka Narodowa [email protected]
Zięba, Anna Dr, adiunkt, Instytut Językoznawstwa UAM, Poznań, PL [email protected] 288
Wskazówki dla autorów
1. czasopismo Język. Komunikacja. Informacja poświęcone jest szeroko rozumia- nemu językoznawstwu, naukom o komunikacji i informacji, a także związkom zachodzącym pomiędzy tymi dyscyplinami. 2. rocznik prowadzi trzy działy: (i) artykuły, (ii) opinie i polemiki oraz (iii) recen- zje. 3. teksty, wyłącznie w języku polskim lub angielskim, można nadsyłać w formie elektronicznej do końca września każdego roku. 4. artykuł powinien mieć następujący układ: – imię i nazwisko autora(ów) – tytuł – abstrakt w języku angielskim (maksymalnie 1000 znaków) wraz z angielskim tłumaczeniem tytułu – abstrakt w języku polskim (objętość j.w.) wraz z polskim tłumaczeniem tytułu – treść – bibliografia 5. redakcja prosi wszystkich autorów o przygotowanie notatki o sobie w języku polskim i angielskim według następującego schematu:
Jan Wieczorek – doktor, adiunkt, Zakład Kognitywistyki, Instytut Filozofii UKW [email protected]
6. artykuły nadesłane do rocznika „Język. Komunikacja. Informacja” przechodzą dwuetapową ocenę. Wstępnej dokonuje zespół redakcyjny, biorąc pod uwagę przede wszystkim zbieżność tematyki nadesłanego artykułu z profilem czaso- pisma oraz poziom jego formalnej poprawności. Materiały, które pomyślnie przyszły pierwszą fazę oceny, przekazywane są dwóm niezależnym recenzentom (tzw. double-blind review process), którzy dokonują oceny artykułów pod kątem stopnia aktualności prezentowanego stanu wiedzy, poprawności sformułowań tez, wyboru, opisu i zastosowania metod badawczych, sposobu prezentacji wyników badań oraz oryginalności osiągnięcia naukowego, jakie nadesłany artykuł wnosi do dotychczasowego stanu wiedzy. Recenzenci dokonują także oceny formalnej struktury tekstu oraz poprawności języka, w jakim został napisany. 7. zespół redakcyjny rocznika „Język. Komunikacja. Informacja” przywiązuje dużą wagę do etyki i rzetelności w pracy naukowo-badawczej. Z tego powodu w przy- padku artykułu wieloautorskiego prosimy o dokładną informację dotyczącą stopnia i charakteru udziału wniesionego przez poszczególnych autorów w jego powstanie. Niedopuszczalne jest wymienianie nazwiska osoby, która ma niewielki udział w pracy nad tekstem w nagłówku artykułu jako jednego z autorów (sugerujemy wymienienie go na przykład w podziękowaniach). Nie można także pomijać na- 289
zwisk osób, które wniosły istotny wkład w powstanie artykułu. Redakcja deklaruje, że korzystając ze wszelkich dostępnych środków, w tym również instrumentów prawnych, przeciwdziałać będzie zarówno zjawisku „ghostwriting”, jak również „guest authorship”. W przypadkach artykułów raportujących prace badawcze finansowane ze środków zewnętrznych prosimy o podanie ich źródła w krótkim oświadczeniu. 8. redakcja rocznika „Język. Komunikacja. Informacja” nie płaci honorariów autor- skich.
Adres redakcji:
Redakcja Rocznika JKI Instytut Językoznawstwa UAM, al. Niepodległości 4 61-874 Poznań
E-mail: [email protected] [email protected] 290
Guidelines for Authors
1. langue. Communication. Information is an annual journal devoted to linguistics in its broad sense, communication and information sciences, as well as relationships between these research areas. 2. the journal consists of three major sections: (i) articles, (ii) opinions and polemics, and (iii) reviews. 3. texts, only in Polish or English, should be sent electronically by the end of Sep- tember every year. 4. each paper should have the following format: – name(s) of author(s) – title – english abstract (maximum 1,000 characters) including the English translation of the title – polish abstract (same length) including the Polish translation of the title – content – references 5. the editorial board kindly requests all authors to submit short notes about them- selves in Polish and in English in accordance with the following format:
Jan Wieczorek – PhD, assistant profesor; Department of Cognitive Science, Institute of Philosophy, Kazimierz Wielki University [email protected]
6. articles sent to the annual „Język. Kommjunikacja. Informacja” undergo a two stage review process. The first is carried out by the editorial board taking first and foremost into consideration whether the article is in line with the journal’s areas of interest as well as its level of formal correctness. Those articles that pass the first stage are sent to two independent reviewers (double-blind review), who evaluate the article in terms of accurate understanding of the current state of knowledge, the appropriateness with which research goals are formulated, the selection, descrip- tion and application of research methodology, the manner in which the results of research are presented and the originality of the contribution that the article makes to current knowledge. Reviewers also evaluate the formal structure of the text and evaluate the quality of the language in which it’s written. 7. the editorial board of the annual „Język. Komunikacja. Informacja” attaches a great deal of importance to issues of ethics and transparency in academic work. Therefore, in the case of articles with more than one author, precise information on the degree and nature of the contribution made by each author in its creation is requested. The naming of persons who have made only a modest contribution to the article as authors in the heading above the text is unacceptable (thanking them in the acknowledgements section is suggested instead). It is also not permissible to 291
omit the names of those persons who made a substantive contribution to the article. The editorial board declares that it will use all the means at its disposal, including legal recourse, to prevent articles that involve ghostwriting or „guest authorship” from being published. In cases of articles reporting on research funded by outside sources it is requested that these be given in a short declaration. 8. the editorial board of „Język. Komunikacja. Informacja” does not pay compensa- tion to authors whose articles are published.
Journal address:
Redakcja Rocznika JKI Instytut Językoznawstwa UAM, al. Niepodległości 4 61-874 Poznań
E-mail: [email protected] [email protected] 292