Arkusz HREBENNE (961)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy: Irena Grzegorzewska *, Jerzy Wójtowicz *, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Krystyna Wojciechowska***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – HYDROGEOTECHNIKA, Sp. z o.o., ul. Ks. P. Ściegiennego 262A, 25-116 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

I. Wst ęp (I. Grzegorzewska) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (I. Grzegorzewska) ...... 4 III. Budowa geologiczna (I. Grzegorzewska) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (J. Wójtowicz) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wójtowicz) ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wst ępowania kopalin (J. Wójtowicz) ...... 11 VII. Warunki wodne (I. Grzegorzewska) ...... 12 1. Wody powierzchniowe ...... 12 2. Wody podziemne ...... 13 VIII. Geochemia środowiska...... 15 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 15 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik) ...... 18 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 20 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (J. Wójtowicz) ...... 23 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (I. Grzegorzewska) ...... 25 XII. Zabytki kultury (I. Grzegorzewska) ...... 30 XIII. Podsumowanie (I. Grzegorzewska, J. Wójtowicz, K. Wojciechowska)...... 31 XIV. Literatura (I. Grzegorzewska) ...... 32

I. Wst ęp Arkusz Hrebenne Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000 opracowano w firmie Hydrogeotechnika Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środo- wiskowej Polski w skali 1: 50 000” (2005). Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Hrebenne Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Kacprzak, 2005). Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktuali- zowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informa- cyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni Ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Przedsta- wione na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bez- piecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb są u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegrado- wanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zaso- bami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane

były w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego w Lublinie oraz w Starostwach Powiatowych i Urz ędach Gmin, w granicach których poło Ŝony jest teren arkusza. Korzystano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę u konserwatorów zabytków archeologicznych i archi- tektonicznych, konserwatora przyrody oraz w Nadle śnictwach. Zebrane informacje zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej przeprowadzonej w lipcu 2010 r. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Hrebenne znajduje si ę pomi ędzy 23 °30’ a 23 °45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 50 °10’ a 50 °20’ szeroko ści geograficznej północnej. W granicach Polski poło Ŝona jest północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza o powierzchni 77 km 2. Administracyjnie obszar obejmuje cz ęś ci województw lubelskiego (powiat tomaszowski z gmin ą Lubycza Królewska) i podkarpackiego (powiat lubaczowski z gmin ą Horyniec).

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2000) obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie dwóch podprowincji: WyŜyna Lubelsko-Lwowska z mezoregionem Roztocze Wschodnie (Rawskie) i Wy Ŝyna Woły ńska z mezoregionem Równina Bełska (fig. 1). W krajobrazie obszaru arkusza le Ŝą cego w granicach kraju charakterystyczna jest dolina Sołokiji. W górnym odcinku rzeka płynie w ąską, wypełnion ą aluwiami dolin ą, a poni Ŝej miejscowo ści Mosty Małe gwałtownie skr ęca z kierunku południowo – wschodniego na kie- runek północno – wschodni. Od Korni Sołokija płynie szerok ą dolin ą wypełnion ą torfami. W zachodniej cz ęś ci charakteryzowanego obszaru wyst ępuj ą najwi ększe deniwelacje. Morfologia terenu jest urozmaicona, a spadki terenu znaczne. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt w granicach obszaru arkusza le Ŝą cego w granicach Polski znajduje si ę na zachód od Hreben- nego i lokuje si ę na rz ędnej 344 m n.p.m., najni Ŝej w dolinie Sołokiji – 215 m n.p.m. Deniwe- lacja terenu wynosi 129 m. Podstawowe cechy klimatu na tym obszarze kształtuj ą masy suchego, kontynentalnego powietrza ze wschodu, w mniejszym stopniu masy wilgotnego powietrza znad Atlantyku. Warunki klimatyczne kształtowane s ą dodatkowo przez lokalne czynniki fizjograficzne, takie jak: brak du Ŝych skupisk le śnych i du Ŝych zbiorników wodnych oraz mało urozmaicona rze ź- ba powierzchni terenu.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Hrebenne na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 4 – obszar miasta, 5 – rzeki, 6 – granica pa ństwa prowincja: Wy Ŝyny Ukrai ńskie (85) podprowincja: Wy Ŝyna Woły ńsko-Podolska (851) makroregiony: Wy Ŝyna Woły ńska (851.1), Kotlina Podbu Ŝa (851.2) mezoregiony: Grz ęda Sokalska (851.13), Równina Bełska (851.21)

prowincja: Wy Ŝyny Polskie (34) podprowincja: Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska (343) makroregion: Roztocze (343.2) mezoregiony: Roztocze Środkowe (343.22), Roztocze Wschodnie (343.23)

prowincja: Karpaty i Podkarpacie (51) podprowincja: Północne Podkarpacie (512) makroregion: Kotlina Sandomierska (512.4) mezoregion: Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki (512.49)

Lasy zajmuj ą około 55% powierzchni arkusza le Ŝą cej w granicach Polski. Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany obszar nale Ŝy do regionu XXVIII – Za- mojsko-Przemyskiego charakteryzuj ącego si ę bardzo mał ą zmienno ści ą wyst ępowania poszczególnych typów pogody. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7ºC, przy średniej temperaturze w lipcu do 18ºC i średniej temperaturze w styczniu na poziomie

do -5ºC. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych zawiera si ę w przedziale 550– 600 mm (opad klimatologiczny o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Wiatry wiej ą najcz ęś ciej z kierunków zachodnich (30%) i południowych (25%). Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę do 90 dni w roku (liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Średni czas trwania zimy termicznej ( średnia dobowa temperatura poni Ŝej 0ºC) wynosi 100 dni, a średni czas trwania lata termicznego ( średnia dobowa temperatura powy Ŝej 15ºC) dochodzi do 90 dni (Atlas…, 1995). Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi około 200–210 dni. W obr ębie arkusza w śród gleb chronionych wyst ępuj ą gleby kompleksów: pszennego dobrego, pszennego wadliwego, oraz Ŝytniego bardzo dobrego. Na omawianym obszarze przewa Ŝa osadnictwo typu wiejskiego usytuowane wzdłu Ŝ dolin rzecznych i dróg. Ludno ść skupiona jest głównie w miejscowo ściach: Hrebenne, D ęby, Kornie, Mosty Małe, Siedliska i Prusie. W Hrebennem skupia si ę głównie drobna wytwór- czo ść rzemie ślnicza i sektor usługowy. Teren arkusza przecina droga krajowa nr 17 Warszawa – Hrebenne oraz drogi o znaczeniu lokalnym prowadz ące m. in. do Machnowa Starego i do Siedlisk. W Hrebennem znajduje si ę drogowe przej ście graniczne miedzy Polsk ą a Ukrain ą. W granicach Polski przebie- gają dwie linie kolejowe. Pierwsza relacji Zamo ść -Beł Ŝec-Lubycza Królewska-Hrebenne prowadzi przez kolejowe przej ście graniczne do Rawy Ruskiej. Druga linia to stara linia hut- niczo-siarkowa biegn ąca z Lubaczowa przez Prusie do Rawy Ruskiej na Ukrainie. Obie linie kolejowe poł ączone s ą lini ą przygraniczn ą z Hrebennego do Prusia.

III. Budowa geologiczna Budow ę geologiczn ą na obszarze arkusza Hrebenne przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Hrebenne (Rzechowski, Cie- śli ński, Marszałek, 2008). Poło Ŝenie arkusza na tle budowy geologicznej regionu przedstawia fig. 2. Obszar arkusza poło Ŝony jest w południowo-zachodniej częś ci platformy prekambryj- skiej na pograniczu dwóch jednostek strukturalnych: podniesienia radomsko-kra śnickiego i rowu mazowiecko-lubelskiego. Jednostki te rozdziela uskok Zamo ść -Ruda Lubycka-Rawa Ruska. Na utworach prekambryjskich spoczywa pokrywa osadów: paleozoicznych, mezozoicznych, kenozoicznych oraz czwartorz ędu. W budowie geologicznej du Ŝe znaczenie maj ą strefy gł ębokich rozłamów tektonicznych, których przebieg na śladuj ą rzeki Sołokija i Rata.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Hrebenne na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1: 500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka i K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Czwartorz ęd:

holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; zlodowacenia plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, północnopolskie 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny zlodowacenia oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; południowopolskie

Trzeciorz ęd:

miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy;

Kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy, 45 – opoki, margle, wapienie margliste z czertami.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń litostratygraficznych z Mapy geologicznej Polski (Marks i in., 2006)

Na obszarze arkusza najstarszymi nawierconymi utworami s ą sylurskie iłowce szare z graptolitami, miejscami wapniste z soczewkami wapieni z faun ą mał Ŝów, trylobitów i bra- chiopodów (ramienionogów) syluru oraz piaskowce, mułowce, dolomity i wapienie dewonu. Kompleks utworów mezozoicznych buduj ą wapienie, mułowce oraz dolomity jury górnej. Kreda dolna (alb) to piaski kwarcowe z glaukonitem i fosforytami przykryte marglami i wapieniami kredy górnej (cenoman – mastrycht). Utwory kredy górnej reprezentowane s ą przez: gezy, opoki, opoki margliste i margle (mi ąŜ szo ść od 718 m na podniesieniu radomsko- kra śnickim do 1036 m w obr ębie rowu lubelskiego). W dolinie Sołokiji utwory trzeciorz ędu (eocen) wykształcone s ą w postaci szarozielo- nych mułków (czasami mułowców) glaukonitowych, miejscami z cienkimi wkładkami pia- sków i mułków piaszczystych oraz piasków glaukonitowych cz ęsto z domieszk ą pyłów. Utwory miocenu na obszarze arkusza buduj ą garb Długiego Goraju w okolicach Hre- bennego oraz wzgórza w rejonie Siedlisk i Prusia. Reprezentowane s ą przez piaski kwarcowe i glaukonitowe, wapienie organodetrytyczne, detrytyczne i litotamniowo-detrytyczne (glono- we) niekiedy z przeławiceniami piasków marglistych. Mi ędzy Siedliskami a Hrebennem znajduj ą si ę liczne fragmenty skrzemionkowanych pni drzew iglastych. Utwory trzeciorz ędu pokrywaj ą około 50% powierzchni arkusza. Czwartorz ęd reprezentowany jest przez osady plejstocenu i holocenu. Osady te tworz ą nieci ągł ą pokryw ę na obszarze arkusza, przede wszystkim wyst ępuj ą w dolinach rzecznych i obni Ŝeniach. Le Ŝą na zdenudowanej powierzchni skał kredy górnej i miocenu, a w dolinie Sołokiji na piaskach i mułkach glaukonitowych eocenu. Osady plejstocenu reprezentowane s ą przez utwory zlodowace ń południowopolskich (sanu 2) oraz osady ekstraglacjalne zlodowace ń środkowopolskich (warty) i zlodowace ń pół- nocnopolskich (wisły). Lądolód w okresie zlodowace ń południowopolskich przykrył prawdopodobnie cały obszar arkusza Hrebenne. Osady zlodowacenia sanu 2 reprezentowane s ą przez niewielkie płaty osadów wodnolodowcowych – piaski i Ŝwiry oraz zastoiskowych – mułki. Z okresu zlodowace ń środkowopolskich zachowały si ę tylko utwory zlodowacenia warty, reprezentowane przez mułki maj ące charakter lessów. Zlodowacenia północnopolskie (zlodowacenie Wisły) reprezentowane są przez, piaski i mułki rzeczne tarasów nadzalewowych, które wyst ępuj ą w dolinach Sołokiji, Raty i Prutnika oraz lessy, lessy piaszczyste i gliniaste (mułki lessopodobne).

W pó źniejszym plejstocenie rozpocz ęła si ę akumulacja glin i piasków zwietrzeli- nowych (eluwialnych), piasków eolicznych w wydmach oraz piasków, mułków i glin deluwialnych. Do utworów holocenu nale Ŝą osady rzeczne, deluwialne oraz pochodzenia organicznego wykształcone w postaci: piasków, piasków humusowych i mułków (mad) rzecznych, piasków i mułków sto Ŝków napływowych, piasków i glin deluwialnych, tor- fów oraz namułów i namułów torfiastych (Rzechowski, Cie śli ński, Marszałek, 2008).

IV. Zło Ŝa kopalin Na obszarze le Ŝą cym w granicach arkusza Hrebenne udokumentowano dwa zło- Ŝa: zło Ŝe piasków „Teniatyska-Zbiornik” i zło Ŝe lessów „Hrebenne”, które wymienione są w „Bilansie zasobów kopalin…” (Wołkowicz i in., 2010). Ich charakterystyk ę gospo- darcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝe „Teniatyska – Zbiornik” zlokalizowane jest w dolinie Sołokiji w północnej cz ęś ci arkusza. Udokumentowano je w kat. C 2 (Sokoli ńska, 1985). Całkowita powierzchnia zło Ŝa wynosi 82,04 ha. Zło Ŝe składa si ę z dwóch pól: Pola A o powierzchni 64,75 ha i Pola B o powierzchni 17,29 ha. W granicach arkusza Hrebenne poło Ŝone jest całe Pole B. Pole A znajduje si ę na terenie s ąsiedniego arkusza Lubycza Królewska. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą plejstoce ńskie piaski rzeczne, których mi ąŜ szo ść w Polu B zawiera si ę w granicach 3,5–19,1 m ( średnio 9,8 m). Kopalina wyst ępuje pod nadkładem gleby, piasków pylastych, piasków z humusem i namułów o grubo ści 0,3–3,0 m ( średnio 0,9 m). Stosunek N/Z dla Pola B wynosi 0,12. Zawarto ść frakcji <2 mm wynosi 95,2– 100%, śr. 99,4%, zawarto ść frakcji <4 mm wynosi 95,4–100,0%, śr. 99,5%, zawarto ść pyłów mineralnych <0,075 mm wynosi 0,9–4,2%, śr. 1,8%, g ęsto ść nasypowa w stanie lu źnym wynosi 1,50–1,51, śr. 1,50 T/m 3, gęsto ść nasypowa w stanie zag ęszczonym 3 wynosi 1,66–1,67, śr. 1,67 T/m , zawarto ść S całkowitej przeliczona na SO 3 wynosi 0,03–0,19, śr. 0,08. Zło Ŝe jest zawodnione, a kopalina mo Ŝe by ć przydatna w budownictwie i drogownictwie.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan zagospo- Numer Kategoria Wydobycie Zastosowanie Wiek kompleksu bilansowe darowania Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj rozpoznania (tys. t) kopaliny Nazwa zło Ŝa litologiczno- (tys. t) zło Ŝa konfliktowo ści na kopaliny surowcowego zło Ŝa mapie Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Teniatyska – 1 Zbiornik* p Q 14009 C2 N – Sb, Sd 4 B L, Natura 2000

2 Hrebenne g(gr) Q 46 C1 N – I 4 B Natura 2000

Rubryka 1: * – wi ększa cz ęść zło Ŝa zlokalizowana jest na arkuszu Lubycza Królewska;

10 Rubryka 3: p – piaski, g(gr) – gliny o ró Ŝnym zastosowaniu;

Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane; Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe, I – kopaliny inne (nasypy drogowe); Rubryka 10: zło Ŝa: 4– powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: B – konfliktowe; Rubryka 12: L – lasy.

Zło Ŝe „Hrebenne” o powierzchni 1,96 ha zlokalizowane jest przy drodze wojewódz- kiej nr 867. Udokumentowano je w kat. C 1 (Sierant, 2007). Jest to zło Ŝe osadowe, pokładowe. Buduj ą go plejstoce ńskie lessy pylaste. Kopalina wyst ępuje bezpo średnio pod nadkładem gleby o średniej mi ąŜ szo ści 0,5 m. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 1,5 m w cz ęś ci pół- nocnej do 2,8 m w cz ęś ci południowej. Stosunek N/Z wynosi 0,16–0,33, zawarto ść pyłów mineralnych <0,075 mm wynosi średnio 46,4%, wska źnik piaskowy wynosi 20,8, max. g ę- sto ść szkieletu gruntowego wg Proctora wynosi 1,82 g/cm 3, wilgotno ść optymalna wynosi 11%, gęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym wynosi 1,75 T/m 3. Zło Ŝe suche. Kopalin ę udokumentowano z przeznaczeniem do budowy nasypów obwodnicy Hrebenngeo. Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady…, 2002) zło Ŝa zaliczono do kopalin powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych na terenie kraju (klasa 4). Z uwagi na ochron ę środowiska zaliczono je do konfliktowych (klasa B). Klasyfikacj ę uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim Urz ędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Lubelskiego w Lublinie.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Obecnie na obszarze arkusza Hrebenne nie jest prowadzona koncesjonowana eksploatacja kopalin. W rejonie Siedlisk ma miejsce niekoncesjonowana eksploatacja piasku prowadzona w trzech punktach. Kopalina urabiana jest r ęcznie i wykorzystywana przez miejscow ą ludno ść . Miejsca te zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny, dla których nie sporz ądzono kart informacyjnych.

VI. Perspektywy i prognozy wst ępowania kopalin Na obszarze obj ętym arkuszem Hrebenne prowadzono prace poszukiwawcze za zło- Ŝami kruszywa naturalnego. Po analizie dost ępnych materiałów geologicznych (Bogacz, 1990; Siliwo ńczuk, 1987; Musiał i in., 1980; Manterys, 1969; Flisowska, 1970), Szczegółowej mapy geologicznej Pol- ski w skali 1: 50 000 ark. Hrebenne (Rzechowski, Cie śli ński, Marszałek, 2008) i uwzgl ędnie- niu zagospodarowania terenu, w granicach arkusza Hrebenne wyznaczono jeden obszar per- spektywiczny w dolinie rzeki Sołokiji dla wyst ępowania piasków. Obszar ten wyznaczono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 ark. Hrebenne. Parametry jako ści piasków wyst ępuj ących w dolinie Sołokiji zbli Ŝo-

ne s ą do jako ści kopaliny w zło Ŝu „Teniatyska – Zbiornik”, a mi ąŜ szo ść kopaliny nie przekracza 20 m (Sokoli ńska, 1985). W rejonie Teniatysk i Siedlisk poszukiwano kruszywa naturalnego. W wykonanych otworach wiertniczych nawiercono piaski średnioziarniste z przewarstwieniami Ŝwiru. Ze wzgl ędu na domieszk ę margli piaski te uznano za nieprzydatne w budownictwie (Flisow- ska, 1970). Piasków przydatnych do produkcji cegły wapienno-piaskowej poszukiwano w rejonie Hrebennego (Manterys, 1969). Z uwagi na poło Ŝenie badanego rejonu w granicach parku krajobrazowego i obszarów Natura 2000, nie wyznaczono obszaru perspektywicznego i nie na- niesiono go na map ę. W rejonie Siedlisk wyst ępuj ą piaski i mułki rzeczne tarasów nadzalewowych zlodowacenia Wisły (Rzechowski, Cie śli ński, Marszałek, 2008). Miejscowa ludno ść wydobywa tu piasek dla własnych potrzeb. Z uwagi na poło Ŝenie tego rejonu na terenach le śnych, w obszarze parku krajobrazowego i Natura 2000, perspektyw dla piasków nie wyznaczono i nie na- niesiono na map ę. Torfy wyst ępuj ące w dolinie Sołokiji, w okolicy Korni nie spełniają kryteriów obsza- rów prognostycznych z uwagi na poło Ŝenie w obr ębie ł ąk utworzonych na glebach pochodzenia organicznego, cennych pod wzgl ędem przyrodniczym, zasługuj ących na ochron ę (Ostrzy- Ŝek, Dembek, 1996). S ą to najcz ęś ciej torfy turzycowo-szuwarowe i turzycowe o mi ąŜ szo ści około 2m (Rzechowski, Cie śli ński, Marszałek, 2008).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Hrebenne w cało ści le Ŝy w zlewni III rz ędu rzeki Bug. Sie ć hydrogra- ficzn ą tworzy Sołokija, która płynie z północnego-zachodu na południowy wschód, a poni Ŝej miejscowo ści Mosty Małe gwałtownie skr ęca i płynie na północny-wschód. Do Mostów Ma- łych Sołokija płynie w ąsk ą dolin ą, poni Ŝej staje si ę szeroka na około 2 km. Przez południow ą cz ęść obszaru le Ŝą cego w granicach arkusza przepływa Rata. Na mapie zaznaczono siedem źródeł o wydajno ść od 1 l/s w Siedliskach do 33,8 l/s w Potokach. Dwa z nich (w lasach na południe od Potoków i na zachód od Siedlisk) uznano za pomniki przyrody. W granicach arkusza Hrebenne monitoring jako ści wód powierzchniowych nie jest prowadzony. W punkcie pomiarowo-kontrolnym znajduj ącym si ę w Wierzbicy na rzece

Sołokiji (poza obszarem arkusza) stwierdzono wody klasy IV – wody niezadowalaj ącej jako ści. O jako ści wód zdecydowało głównie wysokie st ęŜ enie zwi ązków fosforu i ogólna liczba bakterii coli. Źródłem zanieczyszczenia jest miasto Tomaszów Lubelski. W latach 80. ubiegłego wieku w ramach programu „Wisła” w granicach arkusza Hrebenne projektowano wykonanie zbiornika wodnego w Teniatyskach na rzece Sołoki- ji. Ze wzgl ędu na rezygnacj ę z całego programu wspomnianego zbiornika nie wybudo- wano.

2. Wody podziemne Według podziału na jednostki hydrogeologiczne obszar le Ŝą cy w granicach arkusza Hrebenne nale Ŝy do regionu IX lubelsko-podlaskiego, makroregionu centralnego (Paczy ński, red., 1995). Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Hrebenne przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Meszczy ński, Kopacz, 2002). UŜytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami węglanowymi kredy górnej. W utworach tych wyst ępuje jeden główny poziom wodono śny o charakterze szczelinowo-porowym. Zawodnione s ą sp ękane margle, kreda pisz ąca, wapienie i opoki. Wody podziemne gromadz ą si ę w szczelinach tektonicznych oraz szczelinach b ędących wynikiem rozdzielno ści mi ędzyławicowej a tak Ŝe w pustkach (kawernach) krasowych. Zasi ęg wymiany wód podziemnych uzale Ŝniony jest od litologii i stopnia sp ękania i skrasowienia skał. W skałach mi ękkich (margle, kreda pisz ąca) szczeliny zanikaj ą ju Ŝ na gł ęboko ści 100 m, w skałach twardych (wapienie, opoki) strefa wymiany wód podziemnych si ęga gł ęboko ści 150 m. Zwierciadło wody ma charakter swobodny. Lokalnie, w miejscach, gdzie masyw kre- dowy jest słabo sp ękany lub zwietrzelina ma charakter ilasty zwierciadło wody jest napi ęte pod mułkami i lessami, m in. w dolinie Sołokiji. Zasilanie poziomu kredowego odbywa si ę głównie przez infiltracj ę wód opadowych, a jej wielko ść uzale Ŝniona jest od morfologii terenu, stopnia sp ękania masywu kredowego oraz stopnia szczelno ści nadkładu (Meszczy ński, Kopacz, 2002). Zwierciadło wody podziemnej wyst ępuje na gł ęboko ści 15–50 m w poziomie kredo- wym, a w dolinie Sołokiji, gdzie wyst ępuje poziom czwartorz ędowy z eocenem na gł ębokości 5–15 m.

Zawodnienie zbiornika kredowego wykazuje zmienno ść w poziomie i pionie. Najko- rzystniejsze warunki hydrogeologiczne panuj ą w strefach zaanga Ŝowanych tektoniczne tj. w dolinach Sołokiji i Raty, które powtarzaj ą gł ębokie struktury tektoniczne. W dolinach rzek przewodno ść warstwy wodono śnej przekracza 500 m 2/24h. Na pozostałym obszarze przewodno ści warstwy wodono śnej s ą ni Ŝsze. Potencjalne wydajno ści studni wierconej uzale Ŝnione s ą od warunków hydrogeologicz- nych. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci wynosz ą 10–30 m 3/h, a w dolinie Raty wynosz ą 30–50 m 3/h. W północno – wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza wydajno ści potencjalne s ą najwy Ŝsze i zawiera- ją si ę w przedziale 50–70 m 3/h. Skład chemiczny wód kredowego poziomu wodono śnego odpowiada wymaganiom jako ści wody przeznaczonej do spo Ŝycia przez ludzi. Woda charakteryzuje si ę średni ą (klasa II b) i dobr ą (klasa II a) jako ści ą. Z uwagi na podwy Ŝszone st ęŜ enie Ŝelaza i manganu wymaga prostych zabiegów uzdatniaj ących. Na północ od Hrebennego, na obszarze poło Ŝonym w rejonie rozjazdów kolejo- wych, wody podziemne zanieczyszczone s ą pestycydami chlorowcoorganicznymi. Ogni- skiem ska Ŝenia były zlikwidowane w 2000 r. dwa zbiorniki z przeterminowanymi środ- kami ochrony ro ślin (mogilnik). Ze wzgl ędu na wysok ą zawarto ść pestycydów w wo- dzie, w rejonie tym, na powierzchni około 2 km 2 wyznaczano obszar z brakiem u Ŝytko- wego poziomu wodono śnego – obszar o zdegradowanej jako ści wód podziemnych (Meszczy ński, Kopacz, 2002). Wody poziomu kredowego eksploatowane s ą zarówno na cele komunalne jak i przemysłowe. Na mapie zaznaczono uj ęcia wód podziemnych o najwi ększych zasobach eksploatacyjnych. S ą to uj ęcia dla Gospodarstw Rolnych w Kornie i Hrebennem. Uj ęcie w Kornie ma ustanowion ą stref ę ochronn ą (teren ochrony bezpo średniej i po średniej). W miejscowo ściach poło Ŝonych na obszarze arkusza nie ma sieci wodoci ągowej. In- dywidualne gospodarstwa zaopatruj ą si ę w wod ę z własnych studni kopanych ujmuj ących głównie wod ę z utworów kredowych, a w dolinie Sołokiji równie Ŝ z poł ączonego poziomu czwartorz ędowo-trzeciorz ędowego. Obszar arkusza w cało ści poło Ŝony jest na terenie górnokredowego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ) – Kleczkowski, 1990 (fig.3). Dla zbiornika wykonano dokumentacj ę hydrogeologiczn ą dla ustalenia stref ochronnych tego zbiornika (Zezula, i in., 1996). Wyznaczona dla tego zbiornika strefa ochronna pokrywa si ę z granicami zbiornika. Całkowita powierzchnia zbiornika

wynosi 9015 km 2, moduł zasobów dyspozycyjnych wynosi 125 m 3/d/km 2 a uj ęcia maj ą średni ą gł ęboko ść 70 m.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Hrebenne na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO) 3 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 4 – obszar miasta, 5 – rzeki, 6 – granica pa ństwa

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ), kreda górna (K 2)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Hrebenne, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę

uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.

Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 961 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Hrebenne bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 961 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Hrebenne

Metale N=3 N=3 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10–24 17 27 Cr Chrom 50 150 500 1–3 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 10–30 24 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–3 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–4 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5–8 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,05 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 961 – Hrebenne 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 3 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 3 wy Prawo wodne, Cr Chrom 3 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 3 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 3 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 3 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 3 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 3 2) Pb Ołów 3 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 3 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 961 – Hrebenne do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 3 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2).

Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝliwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 ( Strzelecki i in. 1993, 1994 ). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ą- cych Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomia- ry wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1: 50 000, wyniki przedstawia si ę w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej ). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Niniejszy arkusz jest mocno obci ęty od strony południo- wo- wschodniej granic ą pa ństwow ą i zmie ścił si ę na nim tylko profil zachodni. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych ( uran, potas, tor ) i sztucznych ( cez ). Wyniki Na arkuszu wyst ępuj ą m. in. wychodnie mastrychtu ( gezy, opoki, margle, kreda pisz ąca ) i neogenu ( wapienie, piaski ) oraz wypełniaj ące obni Ŝenia i cieki wodne osady rzeczne, deluwia i torfy. Najwy Ŝsz ą promieniotwórczo ści ą odznaczaj ą si ę skały mastrychtu ( 30–35 nGy/h ), za ś najni Ŝsz ą osady czwartorz ędu ( 15 – 20 nGy/h ). Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h.

St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, w granicach 0 -1,8 kBq/m 2

961W PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma

5580600

5579660 m 5578642

5574658

0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5580600

5579660 m 5578642

5574658

0 0,5 1 1,5 2

kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Hrebenne (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje si ę uwzgl ędnia- jąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjmuje si ę zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów praw- nych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecy- fikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3).

Tabela 3 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Typ Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 3), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Hrebenne Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Meszczy ński, Kopacz, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Hrebenne bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Uroczyska Roztocza Wschodniego” PLH 060093 (ochrona siedlisk), „Roztocze” PLB 060012, „Dolina Sołokiji” PLB 060021 (ochrona ptaków) – cała powierzchnia obj ęta arkuszem, ─ rezerwat przyrody „Jalinka” (le śny), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Sołokija, Rata, Prutnik, ─ strefy (do 250 m) wokół źródeł w rejonach miejscowo ści: Potoki, Potoki Las i Siedli- ska, ─ strefy (do 250 m) wokół stawów na południe od Hrebennego, ─ strefa ochrony po średniej uj ęcia wód podziemnych w Kornie, ─ obszary pokryw lessowych w rejonie Siedlisk i w Hrebennem (Rzechowski i in., 2008), ─ obszary wychodni osadów kredowych-skał kolektorskich udokumentowanego zbiornika nr 407 Chełm-Zamo ść , ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10 0 obszary zagro Ŝone ruchami masowymi w rejonie Bu- kowinki i na północny zachód od Siedlisk (Grabowski (red) i in. 2007).

Problem składowania odpadów Teren obj ęty arkuszem Hrebenne został całkowicie wył ączony z mo Ŝliwo ści składo- wania odpadów ze wzgl ędu na swoje poło Ŝenie na obszarach obj ętych ochron ą prawn ą w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Dolina Sołokiji” i „Roztocze” (100% powierzchni – ochrona ptaków) i „Uroczyska Roztocza Wschodniego” (ochrona siedlisk). Poło Ŝony jest równie Ŝ w zasi ęgu udokumentowanego kredowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm-Zamo ść . Zbiornik tworz ą sp ękane opoki, wapienie, margle, kreda pisz ąca i gezy. Na wi ększo ści jego obszaru wodono śne utwory w ęglanowe wyst ępuj ą bezpo średnio na powierzchni terenu lub pod cienk ą warstw ą przepuszczalnych lub słaboprze- puszczalnych osadów czwartorz ędowych i paleoce ńskich. Wody kredowe tworz ą na analizo- wanym terenie u Ŝytkowy poziom wodono śny o du Ŝych zasobach i wysokiej jako ści wód. Po- ziom ten nie jest nieizolowany od zanieczyszcze ń powierzchniowych. (Zezula i in., 1996).

Wyst ępuje na głęboko ści 5-15 m lub 15-50 m, jego zasilanie odbywa si ę drog ą bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych. Stopie ń jego zagro Ŝenia okre ślono na bardzo wysoki i wysoki ze wzgl ędu na brak izolacji od zanieczyszcze ń antropogenicznych oraz obecno ść potencjalnych i faktycznych ognisk zanieczyszcze ń. Ogólnie na całym terenie obj ętym arkuszem mamy do czynienia z obszarami o niskiej odporno ści poziomu głównego. Dla obszarów o niskiej odporno ści, ale ograniczonej dost ępno ści ustalono średni stopie ń zagro Ŝenia wód poziomu u Ŝytkowego. S ą to tereny zwartych lasów i parków krajobrazowych (Meszczy ński, Kopacz, 2002). Według danych zawartych w dokumentacji hydrogeologicznej zbiornika Zamo ść – Chełm tylko niewielkie fragmenty terenów pozostaj ących w jego zasi ęgu nie s ą zagro Ŝone szybk ą infiltracj ą zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. Ze wzgl ędu na nisk ą naturaln ą odporno ść zbiornika wprowadzono szereg zakazów, nakazów i reguł zagospodarowania terenów w jego zasi ęgu. Proponuje si ę wprowadzenie zakazu lokalizowania obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan, w tym budowy nowych skła- dowisk odpadów, nie zabezpieczonych przed przenikaniem zanieczyszcze ń do podło Ŝa W 2000 roku zlikwidowano w Hrebennem mogilnik istniej ący od 1978 r. W 53 zbior- nikach przechowywano ponad 230 ton przeterminowanych nawozów i środków ochrony ro- ślin. W wyniku ich rozszczelnienia odcieki przedostały si ę do wód podziemnych. Nast ąpiło znaczne zanieczyszczenie wód pestycydami chlorowcowoorganicznymi. W rejonie stwier- dzonego ska Ŝenia wód prowadzony jest monitoring wód podziemnych. W miejscowo ści D ęby zlokalizowane jest zamkni ęte w grudniu 2009 roku składowi- sko odpadów komunalnych. Obiekt nie posiadał infrastruktury składowiskowej, nie był ogro- dzony. Rekultywacja ma by ć zako ńczona w 2011 r.

IX. Warunki podło Ŝa budowlanego Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Hrebenne opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Rzechowski, Cie śli ński, Marszałek, 2008), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Meszczy ński, Kopacz, 2002), map osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych oraz map topograficznych. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter ogólny. Na terenie arkusza Hrebenne dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlanego na obszarze o powierzchni około 15 km 2. Warunków podło Ŝa budowlanego nie wyznaczo-

no na obszarach wyst ępowania złó Ŝ kopalin, terenach le śnych i rolnych w klasie I–IVa, ł ą- kach wykształconych na glebach pochodzenia organicznego i w granicach Południoworozto- cza ńskiego Parku Krajobrazowego. Obszary chronione zajmuj ą znaczn ą powierzchni ę omawianego terenu. Na podstawie kryteriów przyj ętych w Instrukcji (Instrukcja…, 2005) wyró Ŝniono dwie kategorie warunków budowlanych: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Kryteriami, na podstawie których wyznaczono te obszary s ą: typ gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu oraz sto- sunki wodne. Warunki korzystne dla budownictwa wyznaczono w rejonach gdzie zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści ponad 2 m, a na powierzchni wyst ępuj ą skały lite, grunty spoiste w stanie od zwartego do twardoplastycznego lub grunty niespoiste o stopniu zag ęszczenia od średnio- do zag ęszczonych. Warunki korzystne wyznaczono na obszarach gdzie na powierzchni wyst ępuj ą osady kredowe: margle i opoki margliste. Są to skały, mało i średnio sp ękano. Osiadania posado- wionych na nich budynków s ą bardzo małe. Wietrzeliny margli mog ą wykazywa ć tendencj ę do p ęcznienia i skurczu: w okresach wyst ępowania ujemnych temperatur i przy zmianie sto- sunków wodnych mog ą wyst ępowa ć wysadziny i p ęcznienia. Rejony takie znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści: D ęby, Teniatyska, Mosty Małe, Kornie oraz na południe od Hre- bennego. Warunki korzystne wyznaczono równie Ŝ w rejonach gdzie stwierdzono średnio za- gęszczone piaski rzeczne osadzone w trakcie zlodowaceń północnopolskich. (rejon miejscowo ści: Potoki, Kornie i Teniatyska) oraz w rejonach wyst ępowania lessów piaszczystych i gliniastych gdzie deniwelacje terenu s ą nieznaczne. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo wyznaczono na obszarach gdzie zwierciadło wód podziemnych wyst ępuje na gł ęboko ści nieprzekraczaj ącej 2 m lub spadki terenu przekraczaj ą 20% oraz w rejonach gdzie wyst ępują słabono śne grunty organiczne takie jak torfy i namuły den dolinnych. Organiczne słabono śne osady wyst ępuj ą w dolinie Sołokiji. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo, wyznaczono równie Ŝ tam gdzie stwierdzono wyst ępowanie pia- sków rzecznych zlodowace ń północnopolskich, a zwierciadło wody podziemnej wyst ępuje na gł ęboko ści nieprzekraczaj ącej 2 m. Tereny takie stwierdzono w północnej cz ęś ci obszaru arkusza.

Niekorzystnym podło Ŝem budowlanym charakteryzuj ą si ę ponadto obszary wyst ępo- wania w strefie przypowierzchniowej piasków i glin deluwialnych. Obszary te stwierdzono na południe od miejscowo ści D ęby i Potoki. Na obszarze arkusza nie ma osuwisk, s ą natomiast trzy obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007). Dwa z nich wyst ępuj ą na terenach le śnych na wschód od Hrebennego, trzeci to zbocza w ąwozów lessowych w miejscowo ści Bukowinki.

X. Ochrona przyrody i krajobrazu W granicach obszaru arkusza Hrebenne podstawowym bogactwem naturalnym s ą lasy zajmuj ące blisko 55% powierzchni terenu le Ŝą cego w granicach Polski. Pod wzgl ędem przyrodniczym drzewostan charakteryzuje si ę du Ŝym bogactwem, ró Ŝnorodno ści ą gatunkow ą i zło Ŝon ą budow ą. Dominuj ą zespoły lasów bukowych i gr ądów, mniejsz ą powierzchni ę zajmuj ą zespoły borów i borów mieszanych, a uzupełnieniem s ą wyst ępuj ące na zachód od Hre- bennego zbiorowiska typu bagiennego i ł ęgowego. Urodzajne gleby wykształcone na zwietrzelinie margli wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci obszaru. Gleby powstałe na lessach piaszczystych i gliniastych uprawiane s ą na wschód od Hrebennego. Gleby wykształcone na marglach stwierdzono w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Pod wzgl ędem typologicznym gleby chronione wyst ępujące w granicach obszaru arkusza to gleby brunatne oraz r ędziny próchniczne (czarnoziemne i szare). Gleby brunatne maj ą skład granulometryczny glin lekkich lub piasków gliniastych lekkich na glinie lekkiej. Gleby zaliczono do kompleksu pszennego dobrego, kompleksu pszennego wadliwego, oraz kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. W dolinie Sołokiji na południe od miejscowo ści Kornie na glebach organicznych: gleby torfowe, murszowo-torfowe, mułowo-torfowe, torfowo-mułowe oraz murszowo-mineralne i murszowate, wykształciły si ę ł ąki. Najcenniejsze pod wzgl ędem przyrodniczym tereny obj ęto ochron ą rezerwatow ą (tabela 4). W granicach arkusza znajduje si ę rezerwat przyrody „Jalinka” o powierzchni 3,8 ha poło Ŝony na południowy wschód od Siedlisk. Utworzono go w celu zachowania naturalnego zbiorowiska gr ądowego z domieszk ą jodły. Szczególnie cenne s ą nagromadzenia skamienia- łych (skrzemionkowanych), trzeciorz ędowych, pni drzew iglastych z rodzaju Taxodioxylon taxodii. Jest to najwi ększe w kraju wyst ąpienie tego typu fosyliów.

Tabela 4 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr Gmina Rodzaj obiektu Forma obiektu Miejscowo ść Rok zatwierdzenia (powierzchnia w ha) ochrony Powiat na mapie 1 2 3 4 5 6 Lubycza Kró- 1 R Siedliska lewska 2000 L, „Jalinka” (3,8) tomaszowski Lubycza Kró- 2 P Potoki lewska 1995 Pn , Ź (0,02) tomaszowski Lubycza Kró- 3 P Hrebenne lewska 1987 PŜ, 4 lipy drobnolistne tomaszowski Lubycza Kró- 4 P Siedliska lewska 1987 PŜ, 1 lipa drobnolistna tomaszowski Lubycza Kró- 5 P Siedliska lewska 1993 Pn , Ź (0,03) tomaszowski Lubycza Kró- 6 P Siedliska lewska 1977 PŜ, 26 d ębów szypułkowych tomaszowski

Obja śnienia: Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj rezerwatu: L – le śny; rodzaj obiektu: Ź – źródło.

Interesuj ące formy rze źby terenu, wody oraz rozległe lasy Roztocza, wraz z zamieszkuj ącymi je gatunkami zwierz ąt zostały obj ęte ochron ą w Południoworoztocza ńskim Parku Krajobrazowym. Lasy PPK zamieszkuj ą cenne, chronione gatunki ssaków (m.in.: ry ś, wilk, łasica, gronostaj i wydra). Do najcenniejszych gatunków ro ślin stwierdzonych w granicach parku nale Ŝą : barwinek pospolity, rosiczki, powojnik pospolity oraz widłaki, torfowy i wro- niec. Rozporz ądzeniami Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w granicach arkusza Hre- benne za pomniki przyrody uznano 31 dębów i lip (tabela 4). Na szczególn ą uwag ę zasługuje grupa 26 d ębów szypułkowych rosn ących w okolicach Siedlisk. Za pomniki przyrody nie- oŜywionej uznano dwa źródła: w Siedliskach o wydajno ści 30,8 l/s (miejsce kultu religijnego Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Marii Panny i św. Mikołaja) i w Potokach – źródło wypływaj ące z opok marglistych o wydajno ści 32,9 l/s. Według systemu ECONET-POLSKA (Liro red., 1998) południowa (w granicach Pol- ski) cz ęść obszaru arkusza Hrebenne, znajduje si ę w obszarze w ęzłowym o znaczeniu krajowym – Obszar Południoworoztocza ński (fig. 5). Sie ć ekologiczna jest wielkoprzestrzennym

systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i re- prezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą po- wi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ę- bie tego systemu.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Hrebenne na tle mapy systemu ECONET wg A. Liro (1998)

1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21K – Południoworoztocza ński, 2 – obszar miasta 3 – rzeki, 4 – granica pa ństwa

Na terenie arkusza wyst ępuj ą równie Ŝ ostoje Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to sie ć obszarów chronionych wyznaczana na terytorium pa ństw członkowskich Unii Europejskiej. Celem utworzenia Sieci Natura 2000 jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej kontynentu europej- skiego. Na obszarze obj ętym arkuszem znajduj ą si ę fragmenty obszarów specjalnej ochrony ptaków „Dolina Sołokiji” (PLB060021) i „Roztocze” (PLB060012) oraz fragment „Dolina Sołokiji” le Ŝy w granicach mezoregionu Roztocze Środkowe i Równina specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Uroczyska Roztocza Wschodniego” (PLH060093).Bełska. Obejmuje dolin ę rzeki Sołokiji od Tomaszowa Lubelskiego do granicy z Ukrain ą. Sołokija

płynie naturalnym korytem, zachowało si ę szereg meandrów i starorzeczy. W odcinku przy- granicznym jej dolin ę wypełniaj ą rozległe, nieu Ŝytkowane ł ąki i ugory. Lasy zajmuj ą ponad 1/4 powierzchni ostoi. Wyst ępuj ą w mozaikowym układzie z gruntami rolnymi, głównie z prawej strony dorzecza, pozostaj ąc w ekologicznej ł ączno ści z lasami Roztocza. Przewa Ŝaj ą drzewostany sosnowe z domieszk ą li ściastych głównie d ębu i olchy. Wzdłu Ŝ koryta rzeki za- chowały si ę dosy ć du Ŝe płaty olsów oraz podmokłych borów sosnowych. Ostoja obejmuje równie Ŝ 5 kompleksów stawów rybnych oraz kilka małych, śródle śnych oczek wodnych. „Roztocze” to pas łagodnych wzniesie ń ci ągn ących si ę z północnego-zachodu na po- łudniowy wschód obejmuj ący rozległy obszar Lasów Zwierzyniecko-Kosobudzkich oraz całe Roztocze Środkowe i Południowe. Około 70% powierzchni stanowią lasy, których znaczna cz ęść ma charakter zbli Ŝony do naturalnego. Dominuj ą bory sosnowe oraz mieszane bory jodłowe i buczyna karpacka. Sie ć wód powierzchniowych jest do ść uboga, główn ą rzeką jest Wieprz. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Uroczyska Roztocza Wschodniego” obejmuje zwarte partie lasów, na pograniczu polsko-ukrai ńskim. Cechuje si ę urozmaicon ą rze źbą terenu, której towarzyszy mozaika środowisk: poza pi ęknymi lasami, które rozcinaj ą naturalne potoki wyst ępuj ą śródle śne polany, rozległe ugory, odlesione dolinki rzek oraz piaszczyste wydmy poro śni ęte lasami sosnowymi. W ostoi chronione s ą siedliska przyrodnicze zagro Ŝone w skali europejskiej, głównie drzewostany bukowe. Spo śród innych typów siedlisk wyst ępuj ą łęgi i bardzo rzadkie na Lubelszczy źnie bory chrobotkowi oraz niewielkie płaty kwa śnych buczyn, płat torfowiska zasadowego i wilgotne ł ąki u Ŝytkowane ekstensywnie. Niedost ępno ść i rozległo ść lasów, stworzyły dogodne warunki stałego bytowian wilków, rysi i nietoperzy (mopek, nocki Bechsteina). Du Ŝą osobliwo ści ą faunistyczn ą jest jelonek rogacz – chrz ąszcz zwi ązany z obumieraj ącymi starymi drzewami, głównie d ębami rosn ącymi koło rezerwatu „Jalinka”. Ponadto bytuj ą te Ŝ: traszka grzebieniasta, kumak nizinny, wydra i bóbr. Wykaz obszarów Natura 2000 przedstawiono w tabeli 5.

Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia Typ obszaru w granicach arkusza mapy Lp. Kod obszaru i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść na mapie (ha) Kod NUTS Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dolina Sołokiji 1 J PLB060021 (P) E 23°33’24” N 50°21’48” 13 667,8 PL312 lubelskie tomaszowski Lubycza Królewska Roztocze 2 B PLB060012 (P) E 23°14’45” N 50°28’49” 103 503,3 PL312 lubelskie tomaszowski Lubycza Królewska PL324 podkarpackie lubaczowski Horyniec

3 G PLH060093 Uroczyska Roztocza E 23°29’22” N 50°16’25” 5810 PL312 lubelskie tomaszowski Lubycza Królewska Wschodniego PL324 podkarpackie lubaczowski Horyniec (S)

29 Rubryka 2: B – SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000,

G – obszar SOO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar OSO, J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO. gdzie: obszar OSO – Obszary Specjalnej Ochrony ptaków, obszar SOO – Specjalny Obszar Ochrony siedlisk;

Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk.

XI. Zabytki kultury Ju Ŝ w XI w. przed Chrystusem obszar le Ŝą cy w granicach arkusza Hrebenne zasiedlo- ny był przez ludzi. Podstawowym zaj ęciem ludno ści zamieszkuj ącej wówczas Roztocze było zbieractwo i łowiectwo. W mezolicie – środkowej epoce kamienia dominowała gospodarka zbieracko-łowiecka. W V w. przed nasz ą erą obszar obj ęła fala rolniczej ekspansji przybyszów z po- łudnia – kultury woły ńsko-lubelskiej ceramiki malowanej. Nast ępnie z Kujaw przybyli nowi osadnicy reprezentuj ący tzw. kultur ę pucharów lejkowatych. W III tysi ącleciu przed nasz ą erą na terenie Zamojszczyzny osiedliła si ę ludno ść kultury ceramiki sznurowej i kultury mierzanowickiej. Ślady kultury łu Ŝyckiej, której ludno ść powszechnie u Ŝytkowała wyroby z br ązu zna- leziono w pobliskim Podlodowie (arkusz Lubycza Królewska). Stosunkowo rzadkie s ą ślady z epoki Ŝelaza. W I tysi ącleciu naszej ery obszar arkusza zamieszkiwali Słowianie, o których świad- cz ą stanowiska archeologiczne z trenów przyległych do omawianego arkusza. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznawczej. Najwi ększ ą miejscowo ści ą jest Hrebenne. Pierwsze wzmianki o tej wsi, jako własno- ści Henryka Kamienieckiego, pochodz ą z 1486 r. W czasie II wojny światowej i po jej zako ń- czeniu wie ś została niemal zupełnie zniszczona. Podczas akcji „Wisła” przesiedlono w inne rejony kraju 742 Ukrai ńców, a zamieszkałe przez nich gospodarstwa zniszczono. Najcenniejszym zabytkiem w granicach omawianego arkusza jest zespół cerkiewno- krajobrazowy w Hrebennem. W jego skład wchodzi: cerkiew greckokatolicka pw. św. Miko- łaja, dzwonnica, brama, ogrodzenie cmentarza ko ścielnego i wzgórze z drzewostanem. Cer- kiew wraz z wystrojem wzniesiona w 1697 r., a nast ępnie przebudowana w 1797 r. jest jed- nym z najcenniejszych zabytków budownictwa drewnianego. Greckokatolicka cerkiew pw. św. Mikołaja z zabytkow ą dzwonnic ą znajduje si ę w Siedliskach. W Siedliskach znajdował si ę równie Ŝ rodzinny dom kardynała Adama Stefana Sapiehy, zniszczony przez UPA. Ojciec kardynała, ksi ąŜę Adam Stanisław Sapieha zmarł w 1903 r., a jego syn, ostatni wła ściciel dworu, Paweł Sapieha w 1934 r. Skromna mogiła Pawła Sapiehy, który był pochowany w krypcie ko ścioła w Siedliskach, znajduje si ę obecnie na miejscowym cmentarzu. W Siedliskach znajduje si ę muzeum etnograficzne.

Do rejestru zabytków wpisana jest dzwonnica znajdująca si ę na terenie dawnego cmentarza cerkiewnego w Korniach. Na uwag ę zasługuje pas umocnie ń ci ągn ących si ę wzdłu Ŝ dawnej granicy z III Rzesz ą tzw. Linia Mołotowa. Linia umocnie ń miała broni ć Zwi ązek Radziecki przed agresj ą Nie- miec. Budow ę schronów, pocz ątkowo ziemnych, rozpocz ęto w 1939 r., przerwano po nie- mieckim ataku na Zwi ązek Radziecki w czerwcu 1941 r. Du Ŝe skupiska bunkrów znajduj ą si ę na linii D ęby – Teniatyska – Kornie. Obecnie wzdłu Ŝ umocnie ń Linii Mołotowa prowadzi szlak turystyczny.

XII. Podsumowanie Obszar arkusza Hrebenne pod wzgl ędem administracyjnym obejmuje cz ęś ci woje- wództw lubelskiego (powiat tomaszowski z gmin ą Lubycza Królewska) i podkarpackiego (powiat lubaczowski z gmin ą Horyniec). W granicach Polski poło Ŝona jest północno- zachodnia cz ęść arkusza o powierzchni 77 km 2. Na obszarze arkusza Hrebenne ze wzgl ędu na zagospodarowanie terenu tj. du Ŝą powierzchni ę lasów i gleb chronionych najwi ększe znaczenie ma gospodarka le śna i rolna. Baza surowcowa obejmuje dwa niezagospodarowane zło Ŝa o znaczeniu lokalnym: piasków „Teniatyska–Zbiornik” i lessów „Hrebenne”. Niewielkie mo Ŝliwo ści udokumento- wania złó Ŝ piasków istniej ą w dolinie Sołokiji. Poszukiwania piasków w północnej cz ęś ci obszaru zako ńczyły si ę wynikiem nega- tywnym. UŜytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami w ęglanowymi kredy górnej. Woda ma dobr ą jako ść i tylko lokalnie ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i manganu wymaga prostego uzdatniania. Na północ od Hrebennego, na powierzchni około 2 km 2 wody kredowe ska Ŝone są środkami ochrony ro ślin. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę fragmenty obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. S ą to obszary specjalnej ochrony ptaków „Dolina Sołokiji” i „Roztocze” oraz specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Uroczyska Roztocza Wschodniego”. Waloryzacja warunków podło Ŝa budowlanego wykonana na obszarze arkusza Hre- benne obj ęła około 15% jego powierzchni. Korzystne warunki budowlane wyró Ŝniono w rejonie miejscowo ści: Potoki, Kornie i Teniatyska. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo wyst ępuj ą na terenach gdzie zwierciadło wód podziemnych znajduje si ę na gł ę-

boko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., w rejonie miejscowo ści: D ęby i Potoki oraz w dolinie Sołok- iji w północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Rozwój regionu moŜe stymulowa ć turystyka i handel przygraniczny. Wa Ŝne z gospo- darczego punktu widzenia jest przej ście graniczne w Hrebennem. Przez obszar arkusza odbywa si ę intensywny ruch tranzytowy mi ędzy Europ ą Zachodni ą a Ukrain ą. Nale Ŝy podj ąć działania w zakresie budowy kanalizacji i oczyszczalni ścieków.

XIII. Literatura Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1995. PKWN im. E. Romera, Warszawa. BOGACZ A., 1990 – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin stałych do lokalnej produkcji materiałów budowlanych województwa przemyskiego. Gmina Horyniec. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., 2008 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Niecka Lubelska (GZWP nr 406). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FLISOWSKA E., 1970 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym na terenie powiatów: Kra śnik, Janów Lubelski, Tomaszów Lubelski. Województwo lubelskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie lubelskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000, arkusz Hre- benne. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, 1: 500 000. Akademia Gór- niczo – Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝą nia krajowej sieci ekologicznej ECONET – POLSKA. Wydawnictwo Fundacja ICUN – Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MANTERYS A., 1969 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za piaskami do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Lublin S”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MESZCZY ŃSKI J., KOPACZ M., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 ark. Hrebenne (961). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MUSIAŁ T., WYRWICKI R., TEODOROWICZ K., 1980 – Surowce Mineralne województwa zamojskiego oraz perspektywy i kierunki ich wykorzystania. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., (red), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU z 2002 r. Nr 165, poz. 1359). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU 03.61.543). RZECHOWSKI J., CIE ŚLI ŃSKI S., MARSZAŁEK S., 2008 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 ark. Hrebenne. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

SIERANT M., 2007 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kopaliny pospolitej – lessów „Hrebenne” na potrzeby budowy obwodnicy Hrebennego. Pracownia Geolo- giczna „Geotechnika”, Zamo ść . SILIWO ŃCZUK Z., 1987 – Studium geologiczno-surowcowe gminy Lubycza Królewska. Lubelski Urz ąd Wojewódzki, Delegatura w Zamo ściu.

SOKOLI ŃSKA Z., 1985 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa czwartorz ędowych piasków budowlanych w czaszy projektowanego zbiornika wodnego „Teniatyska - Zbiornik”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Ministerstwo Środowiska, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm – Zamo ść ). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.