0929 Lubycza Królewska

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz LUBYCZA KRÓLEWSKA (929)

Warszawa 2011 Autorzy: Irena Grzegorzewska *, Jerzy Wójtowicz * Paweł Kwecko **, Jerzy Miecznik**, Gra Ŝyna Hrybowicz***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – HYDROGEOTECHNIKA, Sp. z o.o., ul. Ks. P. Ściegiennego 262A, 25-116 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści

I. Wst ęp (I. Grzegorzewska) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (I. Grzegorzewska) ...... 4 III. Budowa geologiczna (I. Grzegorzewska) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (J. Wójtowicz) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wójtowicz) ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wst ępowania kopalin (J. Wójtowicz) ...... 13 VII. Warunki wodne (I. Grzegorzewska) ...... 15 1. Wody powierzchniowe ...... 15 2. Wody podziemne ...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby (P. Kwecko)...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik) ...... 20 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz) ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (J. Wójtowicz) ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (I. Grzegorzewska) ...... 30 XII. Zabytki kultury (I. Grzegorzewska) ...... 36 XIII. Podsumowanie (I. Grzegorzewska) ...... 38 XIV. Literatura (I. Grzegorzewska) ...... 39

I. Wst ęp

Arkusz Lubycza Królewska Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w firmie Hydrogeotechnika Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym In- stytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B) zgodnie z Instrukcj ą…, 2005. Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Lubycza Królewska Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1: 50 000 (Kacprzak, 2005). Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktuali- zowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informa- cyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego skła- dowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb s ą u Ŝyteczne do wska- zywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zaso- bami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane

3 były w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego w Lublinie oraz w Starostwach Powiatowych i Urz ędach Gmin, w granicach których poło Ŝony jest teren arkusza. Korzystano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę u konserwatorów zabytków archeologicznych i archi- tektonicznych, konserwatora przyrody oraz w Nadle śnictwach. Zebrane informacje zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej przeprowadzonej w lipcu 2010 r.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Lubycza Królewska znajduje si ę pomi ędzy 23 °30’ a 23 °45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 50 °20’ a 50 °30’ szeroko ści geograficznej północnej. Admini- stracyjnie obszar obejmuje cz ęść województwa lubelskiego, powiat tomaszowski z gminami: Lubycza Królewska, Jarczów, Tomaszów Lubelski, Rachanie, Łaszczów i Ulhówek. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2000) obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie dwóch podprowincji: Wy Ŝyny Lubelsko–Lwowskiej z mezoregionami Rozto- cze Środkowe i Roztocze Wschodnie i Wy Ŝyny Woły ńskiej z mezoregionami Grz ęda Sokal- ska i Równina Bełska (fig. 1). Ukształtowanie powierzchni terenu le Ŝą cego w granicach arkusza jest zró Ŝnicowane i uzale Ŝnione od budowy geologicznej. W cz ęś ci północnej, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą lessy morfologia terenu jest urozmaicona. Płaskie powierzchnie porozcinane s ą licznymi i gł ębokimi na kilka metrów jarami. Centralna i południowa cz ęść obszaru to rejon wyst ępo- wania margli przykrytych w cz ęś ci wschodniej glinami zwałowymi i piaskami wodnolodow- cowymi. Jest to obszar o stosunkowo płaskiej powierzchni terenu, a krajobraz tej cz ęś ci arkusza urozmaica szeroka na około 1,5 km dolina Szyszły. Południowo–zachodni ą cz ęść arkusza zajmuje zalesiona, wypełniona aluwiami dolina Sołokiji. Jej szeroko ść na południe od miejscowo ści Korhynie wynosi około 2,5 km. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt w granicach arkusza, 353,0 m n.p.m., znajduje si ę w jego północno–zachodnim kra ńcu, na granicy Roztocza i Grz ędy Sokalskiej, najni Ŝej, około 207 m n.p.m., w dolinie Huczwy, w cz ęś ci północno–wschodniej omawianego obszaru. Deniwelacje wynosz ą około 150 m. Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany obszar nale Ŝy do regionu XXVIII – Zamoj- sko-Przemyskiego charakteryzuj ącego si ę bardzo mał ą zmienno ści ą wyst ępowania poszcze- gólnych typów pogody. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7ºC, przy średniej temperaturze w lipcu do 18ºC i średniej temperaturze w styczniu na poziomie do –5ºC.

Średnia roczna suma opadów atmosferycznych zawiera si ę w przedziale 550–600 mm (opad klimatologiczny o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Wiatry wiej ą najcz ęś ciej z kierunków zachodnich (30%) i południowych (25%). Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę do 90 dni w roku (liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Średni czas trwania zimy termicznej ( średnia dobowa temperatura poni Ŝej 0ºC) wynosi 100 dni, a średni czas trwania lata termicznego ( średnia dobowa temperatura powy Ŝej 15ºC) dochodzi do 90 dni (Atlas …, 1995). Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi około 200–210 dni. Lasy zajmuj ą około 10% powierzchni arkusza le Ŝą cego w granicach Polski. Najwi ęk- szy kompleks le śny znajduje si ę w dolinie Sołokiji, w południowo–zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Ł ąki i pastwiska wykształcone na podło Ŝu organicznym wyst ępuj ą w dolinach rzek: Huczwa, Rzeczyca i Szyszła oraz na południowy zachód od Machnowa Starego. Urodzajne gleby, nale Ŝą ce do klas bonitacyjnych I–IVa, zajmuj ą znaczn ą cz ęść obszaru arkusza. Na północy są to gleby wykształcone na lessach, a w południowej i środkowej cz ęś ci na zwietrzelinach margli i wapieni. W granicach arkusza brak jest wi ększych o środków miejskich. Niewielkie zakłady rzemie ślnicze skupione s ą w Lubyczy Królewskiej. Ludno ść na omawianym obszarze zajmuje si ę upraw ą ziemi i hodowl ą w gospodar- stwach rodzinnych. Wielkotowarowe gospodarstwo rolne znajduje si ę w Machnowie. Infrastruktura charakteryzowanego obszaru jest słabo rozwini ęta. Stopie ń zwodoci ą- gowania i skanalizowania nie przekracza 20%. Najwi ększa oczyszczalnia ścieków znajduje si ę w Lubyczy Królewskiej (przepustowo ść 350 m 3/d). Mniejsze oczyszczalnie o przepustowo ści nieprzekraczaj ącej 150 m 3/d znajduj ą si ę mi ędzy innymi w: Wierzbicy, Machnowie Starym, Machnowie Nowym i Zatylach. Odpady deponowane s ą na komunalnych składowi- skach w Werszczycy i Dyniskach Starych. Składowiska te posiadaj ą naturaln ą ekranizacj ę utrudniaj ącą przedostawanie si ę zanieczyszcze ń do wód podziemnych. Przez teren arkusza, w okolicach Lubyczy Królewskiej przebiega droga krajowa nr 17 Warszawa – Hrebenne, przej ście graniczne w kierunku Rawy Ruskiej oraz linia kolejowa Warszawa – Rawa Ruska z rozgał ęzieniem w Hrebennem do Przeworska.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Lubycza Królewska przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 arkusz Lubycza Królewska (Buraczy ński, Rzechowski, 2007). Poło Ŝenie arkusza na tle budowy geologicznej regionu przedstawia fig. 2.

Obszar arkusza znajduje si ę w brze Ŝnej, południowo–zachodniej cz ęś ci platformy prekambryjskiej, w obr ębie podniesienia radomsko–kra śnickiego oraz rowu mazowiecko– lubelskiego przedzielonych uskokiem przesuwczym Izbicy. W budowie geologicznej obszaru arkusza bior ą udział utwory: paleozoiczne (kambru, ordowiku, syluru, dewonu i karbonu), mezozoiczne (jury i kredy), a tak Ŝe kenozoiczne (trzeciorz ędu i czwartorz ędu). Utwory paleozoiczne reprezentowane s ą przez: mułowce i piaskowce kambru, iłowce i wapienie ordowiku, mułowce i iłowce syluru, piaskowce, mułowce, dolomity i wapienie dewonu oraz utwory karbonu reprezentowane przez wapienie, iłowce wapniste i margle, mu- łowce i piaskowce, a tak Ŝe wkładki w ęgla humusowego lokalnie osi ągaj ące 0,6 m (Zdanow- ski, 1999, 2007). Osady jury środkowej i górnej to wapienie i dolomity. Kred ę doln ą reprezentuj ą piaski glaukonitowe z fosforytami, przez wiele lat eksploatowane w odległym Anno- polu n/Wisł ą. Utwory kredy górnej o mi ąŜ szo ści od 700 m w cz ęś ci wschodniej arkusza do 870–1070 m w cz ęś ci zachodniej maj ą najwi ększy udział w budowie pokrywy mezozoicznej. Buduj ą je wapienie, piaskowce, margle, wapienie margliste, opoki oraz kreda pisz ąca wyst ę- puj ące powszechnie na powierzchni. Utwory paleogenu wyst ępuj ą w dolinach rzek. W widłach Sołokiji i śyłki udokumentowano piaski, mułki i mułowce glaukonitowe eocenu o mi ąŜ szo ści około 35 m. Stratygraficznie niezgodnie na utworach kredy i trzeciorz ędu wyst ępuj ą utwory czwartorz ędowe reprezentowane przez serie lodowcow ą plejstocenu oraz osady rzeczno jeziorne i eoliczne holocenu. Tworz ą one nieci ągł ą pokryw ę o grubo ści do kilkunastu me- trów. Osady te wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek i obni Ŝeniach morfologicznych powierzchni stropu kredy. Plejstocen reprezentowany jest przez osady preglacjalne, zlodowace ń: południowopol- skich, środkowopolskich i północnopolskich. Utwory preglacjalne wykształcone s ą w postaci glin piaszczystych ze Ŝwirami kredowymi. Osady zlodowace ń południowopolskich to gliny zwałowe i piaski wodnolodowcowe, mułki i piaski jeziorne oraz mułki, iły i piaski zastoiskowe i rzeczno-rozlewiskowe. Utwory zlodowace ń środkowopolskich reprezentowane s ą przez mułki jeziorne (rozlewiskowe), lessy i gleby kopalne. Okres zlodowace ń północnopolskich odegrał decyduj ącą rol ę w ukształtowaniu powierzchniowej budowy geologicznej obszaru arkusza. Reprezentuj ą je lessy, mułki lessopodobne, jeziorne (rozlewiskowe), mułki i mułki piaszczyste rzeczno-rozlewiskowe tarasów nadzalewowych, piaski rzeczne tarasów nadzalewowych oraz lessy piaszczyste, deluwialne.

Czwartorz ęd nierozdzielony wykształcony jest w postaci rezydualnych glin zwało- wych, piasków i mułków sto Ŝków napływowych, piasków eolicznych oraz piasków eolicznych w wydmach. Do osadów holocenu nale Ŝą piaski i gliny deluwialne w dnach suchych dolin, piaski rzeczne i mułki den dolinnych, namuły i namuły torfiaste den dolinnych oraz torfy przej ścio- we zagł ębie ń bezodpływowych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Lubycza Królewska udokumentowano 4 zło Ŝa kopalin: jedno zło Ŝe margli oraz trzy zło Ŝa kruszywa naturalnego, które wymienione s ą w „Bilansie zasobów kopalin...” (Wołkowicz i in., 2010) – tabela 1. Zło Ŝe margli „śurawce” o powierzchni 745,96 ha zlokalizowane w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza udokumentowano w kat. C 2 (Radwan, Szuwarzy ńska, 1977). Minimalna mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi 73,1 m ( średnio 86,7 m). Nadkład stanowi gleba, piaski ró Ŝno- ziarniste, gliny i lessy o grubo ści 0,2–6,0 m ( średnio 1,11 m). Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści serii zło Ŝowej wynosi 0,076. Z uwagi na zawarto ść CaO w zło Ŝu wydzielono dwa kompleksy litologiczne. Pierwszy stanowi ą margle o ró Ŝnej twardo ści, sp ękane i o nierównym przełamie, w których zawarto ść CaO nie przekracza 42%. Kompleks ten wyst ępuje na gł ęboko ści 5,3–44,0 m ( średnio 27,3 m). Ni Ŝej wyst ępuje drugi kompleks litologiczny, w którym zawarto ść CaO przekracza 42%. Stanowi ą go margle średnio twarde i mi ękkie, kruche, cz ęsto kredowate. W obu kompleksach wyst ępuj ą wkładki kopaliny o zawarto ści mniejszej b ądź wi ększej od 42% CaO. Kopalin ę charakteryzuj ą nast ępuj ące parametry jako ściowe, których średnie warto ści wynosz ą: CaO – 42,76%, MgO – 0,67%, SiO 2 – 15,09%, Al 2O3 – 4,02%, Fe 2O3 – 1,14%, SO 3 3 – 0,11%, Na 2O – 0,21%, K 2O – 0,59%. Średnia g ęsto ść wła ściwa wynosi 2,73 T/m , średnia gęsto ść pozorna – 1,89 T/m 3, moduł krzemianowy 2,92, a moduł glinowy 3,53. Strata przy pra Ŝeniu kopaliny wynosi 34,96%. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wody zaleŜy od morfologii terenu i waha ń sezonowych i wynosi od 1,6 m do 48,5 m, a zawodniona partia zło Ŝa ma mi ąŜ szo ść około 70 m. Woda jest słabo zmineralizowana i w przypadku rozpocz ęcia eksploatacji mo Ŝe by ć odprowadzana do cieków powierzchniowych lub wykorzystana do zaopatrywania ludno ści w wod ę pitn ą.

Zło Ŝe stanowi ogromn ą baz ę zasobow ą (1 242 mln. ton) dla przemysłu cementowego, ale jego poło Ŝenie na terenach le śnych i gruntach rolnych III klasy bonitacyjnej ogranicza mo Ŝliwo ść jego zagospodarowania (Musiał i in., 1980). W południowo – zachodniej cz ęś ci arkusza, w dolinie Sołokiji udokumentowano trzy zło Ŝa piasków rzecznych: „Ruda śurawiecka–Zbiornik”, „Ruda śurawiecka” i „Teniatyska– Zbiornik”.

Zło Ŝe „Ruda śurawiecka – Zbiornik” udokumentowano w kat. C 2 (Sokoli ńska, 1985 b). Jego powierzchnia wynosi 46,80 ha i składa si ę z dwóch pól: Pola A o powierzchni 7,82 ha oraz Pola B o powierzchni 38,98 ha. Seri ę zło Ŝow ą w Polu A stanowi ą piaski o mi ąŜ szo ści od 11,0 m do 24,4 m ( średnio 20,6 m). Nadkład stanowi gleba, piasek pylasty, piasek z humusem i mułki o grubo ści od 0,2 m do 7,0 m ( średnio 1,8 m). W Polu B mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej zawiera si ę w przedziale 3,0–25,8 m ( średnio 11,2 m). Nadkład, który stanowi ą gleba, piaski pylaste, piaski z humusem i mułki ma grubo ść od 0,2 m do 8,0 m ( średnio 1,3 m). Dla całego zło Ŝa średnia mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi 12,7 m, średnia grubo ść nadkładu 1,4 m, a stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści serii zło Ŝowej 0,15. Zło Ŝe jest zawodnione, a kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie. Zło Ŝe piasków „Ruda śurawiecka” udokumentowano kart ą rejestracyjn ą (Siliwo ń- czuk, 1984 a). Jego powierzchnia wynosi 0,94 ha i składa si ę z dwóch pól: Pola A o powierzchni 0,65 ha i Pola B o powierzchni 0,29 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny w Polu A zawiera si ę w przedziale 4,0 –7,2 m ( średnio 5,3 m), a w Polu B w przedziale 0,8–2,0 m ( średnio 1,6 m). Nadkład w obu polach stanowi gleba piaszczysta o grubo ści od 0,3 m do 0,4 m ( średnio 0,4 m). Zło Ŝe nie jest zawodnione, a kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie.

Zło Ŝe „Teniatyska – Zbiornik” udokumentowano w kat. C 2 (Sokoli ńska, 1985 a). Jego całkowita powierzchnia wynosi 82,04 ha. Zło Ŝe składa si ę z dwóch pól: Pola A o powierzchni 64,75 ha i Pola B o powierzchni 17,29 ha. W granicach arkusza Lubycza Królewska poło Ŝone jest całe Pole A. Pole B zlokalizowane jest w granicach s ąsiedniego arkusza Hrebenne. Seria zło Ŝowa w Polu A ma mi ąŜ szo ść od 5,2 m do 20,6 m ( średnio 10,3 m) i wyst ępuje pod nadkła- dem gleby, piasków pylastych, piasków z humusem i namułów o grubo ści od 0,2 m do 1,9 m (średnio 0,8 m). Stosunek grubości nadkładu do mi ąŜ szo ści serii zło Ŝowej dla Pola A wynosi 0,08. Zło Ŝe jest zawodnione, a kopalina mo Ŝe by ć przydatna w budownictwie i drogownictwie. Parametry jako ściowe piasków z wy Ŝej wymienionych złó Ŝ przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Numer Kategoria Stan zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Wiek kompleksu giczne bilan- Przyczyny zło Ŝa Rodzaj rozpoznania rowania zło Ŝa (tys. t) kopaliny złó Ŝ Nazwa zło Ŝa litologiczno- sowe (tys. t) konfliktowo ści na kopaliny surowcowego Klasy Klasy zło Ŝa mapie Wg stanu na 31.12.2009 r (Wołkowicz i in., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 śurawce me Cr 1 242 804 C2 N – Sc 2 B W, L, Gl Ruda śurawiecka – 2 p Q 9947 C N – Sb 4 B Natura 2000, L Zbiornik 2 * 3 Ruda śurawiecka p Q 108 C1 N – Sb, Sd 4 B Natura 2000, L Teniatyska – 4 p Q 14009 C N – Sb, Sd 4 B Natura 2000, L Zbiornik 2 11 11 Korhynie p Q – – ZWB – – – – –

Rubryka 3: me – margle, p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Cr – kreda; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych–C2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: Sc – cementowe, Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10: zło Ŝa: 2– rzadkie w skali całego kraju lub zło Ŝa skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4– powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: B – konfliktowe; Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych, L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb.

Tabela 2 Parametry jako ściowe złó Ŝ kopalin okruchowych Całkowita zawar- Zawarto ść frakcji Zawarto ść pyłów mine- Gęsto ść nasypowa Gęsto ść nasypowa w Numer to ść S w przelicze- Zawarto ść Rodzaj < 2 mm ralnych<0,075 mm w stanie lu źnym stanie zag ęszczonym zło Ŝa Nazwa zło Ŝa niu na SO grudek gliny kopaliny od–do ( średnio) od–do ( średnio) od–do ( średnio) od–do ( średnio) 3 na mapie od–do ( średnio) [%] [%] [%] [T/m 3] [T/m 3] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Pole A 97,6–99,7 (98,9) 3,8–7,5 (6,2) 1,48–1,54 (1,52) 1,63–1,69 (1,68) 0,02–0,08 (0,05) brak Ruda 2 śurawiecka – p Pole B 98,8–100 (99,7) 2,9–8,7 (6,9) 1,50–1,55 (1,52) 1,63–1,69 (1,66) 0,04–0,41 (0,11) brak Zbiornik Zło Ŝe 97,6–100 (99,4) 2,9–8,7 (6,6) 1,48,–1,55 (1,52) 1,63–1,69 (1,67) 0,02–0,41 (0,09) brak

Ruda p 100 2,6–4,6 (3,4) nb. nb. 0,08–0,26 (0,17) brak śurawiecka 3

Teniatyska – 4 Pole A p 98,9–100 (99,7) 0,6–6,2 (2,9) 1,47–1,56 (1,51) 1,64–1,69 (1,67) 0,03–0,26 (0,12) brak

12 12 Zbiornik

Obja śnienia: p – piasek, nb. – nie badano.

Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady…, 2002) zło Ŝe margli kredowych zaliczono do rzadkich w skali całego kraju i skoncentrowa- nych w okre ślonym rejonie (klasa 2), a zło Ŝa piasków do kopalin powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych na terenie kraju (klasa 4). Z uwagi na ochronę środowiska zaliczono je do konfliktowych (klasa B). Klasyfikacj ę uzgodniono z Geologiem Wojewódz- kim Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie. Udokumentowane kart ą rejestracyjn ą (Siliwo ńczuk, 1984 b) zło Ŝe piasku „Korhynie” zostało skre ślone z „Bilansu zasobów kopalin...”

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obecnie na obszarze arkusza Lubycza Królewska nie jest prowadzona koncesjonowa- na eksploatacja kopalin. W kilku miejscach istniej ą ślady po nielegalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji pia- sków i lessów. Miejsca te zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny i sporz ą- dzono dla nich karty informacyjne. Na południowy zachód od miejscowo ści Korhynie znajdu- ją si ę dwa miejsca po dawnej eksploatacji piasku, obecnie zaro śni ęte, a w wyrobiskach o gł ęboko ści około 2 m znajduje si ę woda. Między Werszczyc ą a Gródkiem zlokalizowano dwa wyrobiska ze świe Ŝymi śladami eksploatacji lessów. W latach 50. ubiegłego wieku na północ od miejscowości Chodywa ńce, w dolinie Szyszły eksploatowano torfy. Do dzi ś wyrobiska poeksploatacyjne uległy samorekultywacji.

VI. Perspektywy i prognozy wst ępowania kopalin

W granicach arkusza Lubycza Królewska przeprowadzono prace poszukiwawcze za zło Ŝami kruszywa naturalnego i kopalin ilastych. Po analizie dost ępnych materiałów geologicznych (Siliwo ńczuk, 1986, 1987 a, 1987 b, 1991; Musiał i in., 1980; Sokoli ńska, 1983) i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 ark. Lubycza Królewska (Buraczy ński, Rzechowski, 2007) wyznaczono dwa obszary perspektywiczne dla wyst ępowania kopalin ilastych (lessy) i jeden piasków. Mi ędzy Werszczyc ą a Gródkiem wyznaczono dwa małe obszary perspektywiczne su- rowców ilastych. Na potrzeby miejscowej cegielni eksploatowane były tu lessy, mułki lessopodobne i gliny lessowe. Grunty rolne s ą zdegradowane i ewentualna eksploatacja nie zmniejszy areału gleb uprawnych. Lessy stanowi ą dobry surowiec do produkcji cegły palonej pełnej w zakresie kl. 75 na rynek lokalny (Musiał i in., 1980). Charakteryzuj ą si ę skurczliwo- 13

ści ą suszenia 3,5 – 4,8% przy wodzie zarobowej około 18%, skurczliwo ści ą całkowit ą 3,4 – 4,7% przy temperaturze wypału 900°C. Wyroby gotowe cechuje nasi ąkliwo ść rz ędu 12 – 17% a wytrzy- mało ść 65 – 120kg/cm 2 (Siliwo ńczuk, 1987b). W dolinie Sołokiji wyznaczono obszar perspektywiczny dla wyst ępowania piasków. Parametry jako ściowe piasków mo Ŝliwych do udokumentowania w tym rejonie s ą zbli Ŝone do parametrów kopaliny ze złó Ŝ „Ruda śurawiecka – Zbiornik”, „Ruda śurawiecka” i „Teniatyska – Zbiornik” (tabela 2). Mi ąŜ szo ść osadów piaszczystych nie przekracza 25 m. W okolicach Podlodowa, Starych Dynisk i D ębiny poszukiwano kruszywa naturalnego. W tym celu odwiercono w rejonie Podlodowa trzy otwory o gł ęboko ści (6,5–10,0 m ł ącz- nie 26,5 mb) a w rejonie Starych Dynisk i D ębiny pi ęć otworów o gł ęboko ści 1,5–10,0 m (ł ącznie 34,5 mb). W wi ększo ści wykonanych otworów wiertniczych stwierdzono występo- wanie namułów organicznych, mułków, piasków pylastych, piasków gliniastych, torfów i zwietrzeliny margla. Przeprowadzone badania geologiczne wykazały brak mo Ŝliwo ści udokumentowania piasków na omawianym terenie (Sokoli ńska, 1983). W dolinie Sołokiji, w rejonie śurawiec, wyst ępuj ą rudy darniowe. Osadowe rudy Ŝe- laza decyzj ą Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa w 1994 r. zo- stały skre ślone z krajowego bilansu zasobów kopalin. Rudy te nie nadaj ą si ę do wykorzystania w hutnictwie, ale dzi ęki swym dobrym własno ściom sorpcyjnym mog ą by ć wykorzystane jako sorbenty mineralne. Miałka ruda, która wyst ępuje w rejonie śurawiec odznacza si ę bardzo dobrymi wła ściwo ściami sorpcyjnymi. Rudy darniowe sorbuj ą: CO, SO 2, argon, wod ę i mied ź (Ratajczak, red., 1998). Torfy wyst ępuj ące w dolinie Szyszły ze wzgl ędu na ochron ę ł ąk wykorzystywanych rolniczo nie znalazły si ę w bazie surowcowej (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) i nie zostały przedstawione na mapie. Przy zachowaniu racjonalnego sposobu eksploatacji, transportu i przerób- ki ewentualne wydobycie kopaliny mo Ŝna prowadzi ć przy niewielkiej ingerencji w środowi- sko naturalne, a wyrobiska poeksploatacyjne mo Ŝna zagospodarowa ć jako stawy rybne. We wschodniej cz ęś ci arkusza w utworach formacji z D ęblina wyst ępuj ą pokłady w ę- gla kamiennego o grubo ściach powy Ŝej 0,6 m. Zostały one uznane za perspektywiczne ze wzgl ędu na fakt, Ŝe ich odpowiedniki w Lwowsko–Woły ńskim Zagł ębiu W ęglowym s ą przedmiotem eksploatacji w 9 kopalniach oraz udokumentowano je w zło Ŝu „Ljubela” (Zda- nowski, 2010). W latach 2009 i 2010 w południowej cz ęś ci Lubelszczyzny przyst ąpiono do poszuki- wa ń gazu łupkowego wyst ępuj ącego w utworach syluru dolnego oraz metanu z pokładów węgla wyst ępuj ących w utworach karbonu (Zdanowski, 2010).

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Lubycza Królewska w cało ści le Ŝy w zlewni III rz ędu rzeki Bug. Sie ć hydrograficzn ą tworz ą: Huczawa przepływaj ąca w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, Sołokija zbieraj ąca wody w cz ęś ci południowo–zachodniej oraz Rzeczyca (lewobrze Ŝny dopływ So- łokiji) ze swym dopływem Szyszł ą. W latach 80. ubiegłego wieku w ramach programu „Wisła” w granicach arkusza Lu- bycza Królewska projektowano wykonanie zbiorników wodnych na rzece Sołokiji w Rudzie śurawieckiej i Teniatyskach. Ze wzgl ędu na rezygnacj ę z całego programu, wymienionych zbiorników nie wybudowano. W rejonie Wierzbicy, Starych Dynisk i Podlodowa w stawach prowadzona jest gospodarka rybacka. Na mapie zaznaczono źródło o wydajno ści 82 l/s znajduj ące si ę w Kniaziach k/Lubyczy Królewskiej uznane za pomnik przyrody (Witkowska, Kiełkiewicz, 1998). Na obszarze arkusza Lubycza Królewska monitoring wód powierzchniowych prowa- dzono w punkcie pomiarowo–kontrolnym na rzece Sołokiji, w miejscowo ści Wierzbica. Ba- dania stanu czysto ści rzek w 2007 r. prowadzone były zgodnie z „Programem Pa ństwowego Monitoringu Środowiska w województwie lubelskim na lata 2007-2009”. Wyniki bada ń próbek wód obj ętych w 2007 r. monitoringiem diagnostycznym, po- zwoliły zaliczy ć wody Sołokiji do klasy IV –wody niezadowalaj ącej jako ści (Raport…, 2008). Zgodnie z monitoringiem operacyjnym jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych prowadzonym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie w 2008 r. stan ekologiczny wód rzeki Sołokiji okre ślono jako umiarkowany (Raport..., 2009). Od 2008 r. system monitoringu wód powierzchniowych dostosowany został do wy- mogów Ramowej Dyrektywy Wodnej i prowadzony jest zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie..., 2008 r.).

2. Wody podziemne Obszar arkusza Lubycza Królewska poło Ŝony jest w regionie IX lubelsko–podlaskim, makroregionu centralnego (Paczy ński, red., 1995). Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Witkowska, Kiełkiewicz, 1998).

Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest przede wszystkim z utworami kredy górnej, podrz ędne znaczenie ma wyst ępuj ący w dolinach rzek poziom czwartorz ędowy. W utworach kredy górnej, w marglach i kredzie pisz ącej wyst ępuje jeden główny poziom wodono śny. Zwierciadło wody ma charakter swobodny, lokalnie napi ęty w strefach skał mniej sp ękanych napi ęty. W cz ęś ci północnej izolacj ę poziomu wodono śnego przed zanie- czyszczeniami stanowi ą lessy, których mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do kilkunastu metrów. W cz ęś ci centralnej obszaru arkusza poziom wodono śny wyst ępuje pod przykryciem glinia- stej zwietrzeliny margli. W dolinach rzek izolacj ę stanowi ą mułki. Poziom kredowy charakteryzuj ą dobre warunki hydrogeologiczne. Utwory wodono śne maj ą mi ąŜ szo ść 60–90 m i wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15–50 m, a w dolinach Huczwy i Sołokiji 5–15 m. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza przewodno ść utworów wodono śnych zawiera si ę w przedziale 200–500 m 2/24h. W południowo–wschodniej i północno–wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza warunki hydrogeologiczne s ą najsłabsze, a przewodno ść nie przekracza 100 m 2/24h. W cz ęś ci południowej warstw ę wodono śną charakteryzuje przewodno ść 500–1000 m 2/24h. Ró Ŝnice w przewodno ści utworów wodono śnych zwi ązane s ą z litologi ą i stopniem sp ękania utworów wodono śnych. Wydajno ści potencjalne studni wierconej uzale Ŝnione s ą od przewodno ści warstwy wodono śnej i na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza wynosz ą 30–50 m 3/h. Wydajno ści rz ę- du 10–30 m3/h wyst ępuj ą w rejonie poło Ŝonym na zachód od Lubyczy Królewskiej oraz w okolicach Podlodowa. W cz ęś ci południowo–wschodniej oraz środkowo–zachodniej obszaru arkusza wydajno ści potencjalne mog ą wynosi ć 50–70 m 3/h. Uj ęcia komunale i przemysłowe o najwi ększych zatwierdzonych zasobach eksploata- cyjnych zlokalizowane s ą w: Podhorcach, Łubczy, Hubinku, Jarczowie, Plebance, śurawcach, Wólce Wierzbickiej, Dyniskach, Lubyczy Królewskiej, Machnowie Starym i Wierzbicy. W granicach arkusza Ŝadne z uj ęć nie ma ustanowionego terenu ochrony po średniej. Skład chemiczny wód szczelinowo–porowego kredowego poziomu wodono śnego na ogół odpowiada wymaganiom dla wód przeznaczonych do spo Ŝycia przez ludzi. Na przewa- Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru jako ść wód jest dobra, lecz z uwagi na brak izolacji nietrwała. Ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści suchej pozostało ści, chlorków, Ŝelaza i azotanów wody mi ędzy Jarczowem i Chodywa ńcami oraz w rejonie Lubyczy Królewskiej, Rudy śurawiec- kiej i Machnowa Starego wymagaj ą prostego uzdatniania. Wody złej jako ści, wymagaj ące skomplikowanego uzdatniania wyst ępuj ą w rejonie Podlodowa. Stwierdzono tam ponadnor- matywne st ęŜ enia: Ŝelaza, azotanów i azotu amonowego.

Cały obszar arkusza poło Ŝony jest w granicach głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), wyznaczonego w utworach kredowych (Kleczkowski, 1990) – fig. 3. Dla zbiornika wykonano dokumentacj ę okre ślaj ącą zasoby wód podziemnych i warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych (Zezula, i in., 1996). Wyznaczona dla tego zbiornika strefa ochronna pokrywa si ę z granicami zbiornika. Powierzchnia zbiornika wynosi 9015 km 2, moduł zasobów dyspozycyjnych 125 m3/d/km 2 a uj ęcia maj ą średni ą gł ęboko ść 70 m.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dopuszczalne war- to ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 929 – Lubycza Królewska, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicz- nych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z sys- temem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ń- stwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 929 – dian) w gle- obszarów niezabu- Lubycza Kró- bach na arku- dowanych Polski 4) lewska szu 929 – Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Lubycza lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Królewska Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale

N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5–33 23 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–11 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 14–75 27 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–1 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–7 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–13 6 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–11 6 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 929 – Lubycza 1) grupa A Królewska w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 7 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 929 – Lubycza Królewska do poszczególnych gru p zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna 19

próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczal- nych metali okre ślonych w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜsz ą warto ść mediany wykazuje zawarto ści: miedzi, niklu i rt ęci; przy czym wzbogacenie w nikiel jest dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecina- jących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

929W PROFIL ZACHODNI 929E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5598646 5598669 5597471

5585630 5596507 m m 5584635 5590626 5582857

5581745 5588829

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 21

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5598646 5598669 5597471

5585630 5596507 m m 5584635 5590626 5582857

5581745 5588829

0 0,5 1 1,5 2 0 0,5 1 1,5 2

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Lubycza Królewska (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej ). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszach s ąsiaduj ących wzdłu Ŝ zachodniej i wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych ( uran, potas, tor ) i sztucznych ( cez ). Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 8–61 nGy/h. Najwy Ŝsze warto ści (>40 nGy/h ) odpowiadaj ą lessom wyst ępuj ącym w północnej cz ęś ci arkusza, ni Ŝsze marglom, opokom i kredzie pisz ącej mastrychtu oraz piaskom i Ŝwirom wodnolodowcowym plejstocenu, za ś najni Ŝsze ( <30 nGy/h ) osadom rzecznym i jeziornym oraz torfom. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, w granicach 0–1,8 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegóło- wienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfi- kowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz do- kumentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 4), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Lubycza Królewska Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Witkowska, Kiełkiewicz, 1998). Stopie ń zagro- Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, śred- ni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów praw- nie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowanie odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Lubycza Królewska bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zabudowa miejscowo ści gminnych Lubycza Królewska i Jarczów, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: „ śu- rawce” PLH060029, „Dolina Szyszły” PLH060042, „Tarnoszyn” PLH060100 (ochrona siedlisk) i „Zlewnia górnej Huczwy” PLB060017, „Dolina Szyszły” PLB060018, „Do- lina Sołokiji” PLB060021 i „Roztocze” PLB060012 (ochrona ptaków), − rezerwat przyrody „Machnowska Góra” (le śny), − obszary pokryw lessowych (na północ od doliny rzeki Rzeczycy), − wychodnie skał kredowych – kolektora głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść (na południe od Rzeczycy),

− obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Sołokiji, Szyszły, Świnki, Huczwy, Rzeczycy i pozostałych cieków, − strefa (do 250 m) wokół źródeł w Lubyczy Królewskiej (Kniazie) i na południe od miejscowo ści Korhynie, − strefy (do 250 m) wokół akwenów, − obszary o spadkach powy Ŝej 10 0 (na południe od Kolonii Podhorce), − obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: okolice Typina, Woli Gródeckiej, Majdanu Górnego; mi ędzy Chor ąŜ ank ą i Klekaczami, rejon Nede Ŝowa, Sowi ńca, Kolonii Gró- dek, mi ędzy Wreszczyc ą i Łubczem; rejon Kolonii Hubinek, Korhynie – Przeorsk i na północny wschód od Rudy śurawickiej (Grabowski i in., 2007). Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 90% powierzchni terenu obj ętego arkuszem. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 4) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m ppt. Obszary rekomendowane do lokalizacji składowisk odpadów wskazano w miejscach powierzchniowego wyst ępowania mułków i iłów zastoiskowych oraz glin zwałowych zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ących na wysoczy źnie morenowej (Buraczy ński, Rze- chowski, 2007). Gliny zwałowe wyst ępuj ą na powierzchni terenu małymi, izolowanymi płatami (0,5 × 1 km). Ich mi ąŜ szo ść jest niewielka, rz ędu 1 – 3 m, s ą zamarglone, zawieraj ą niewielk ą ilo ść wi ększych Ŝwirków kredowych. świry skał krystalicznych s ą silnie zwietrzałe, rozsypuj ące si ę. Sporadycznie w śród glin znajduj ą si ę silnie zwietrzałe głazy o średnicy do 1 m. Na powierzchni terenu gliny s ą silnie zdenudowane, zachowane jako płaty rezydualne. Osady czwartorz ędowe najcz ęś ciej poło Ŝone s ą bezpo średnio na osa- dach kredy górnej (przekrój – rejon My ślatyna). Obszary pod ewentualn ą lokalizacj ę składowisk odpadów wskazano w rejonie Nowo- siółek Przednich, My ślatyna (dwa obszary) i na południe od Starych Dynisk w gminie Luby-

cza Królewska. Ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść osadów i du Ŝą zawarto ść margli własno ści izolacyjne osadów okre ślono na mniej korzystne (zmienne), tylko w rejonie My ślatyna korzystne – na powierzchni wyst ępuj ą tu iły, mułki i piaski zastoiskowe. Południow ą cz ęść obszaru wyznaczonego na wschód od Nowosiółek Przednich buduj ą wyst ępuj ące na powierzchni mułki, iły i piaski zastoiskowe-jeziorne, poło Ŝone na glinach zwałowych. Ich profil opisano na podstawie otworu wykonanego w rejonie Machnowa (obszar bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów) jako pakiet szarych muł- ków z warstewkami ilastymi wyst ępuj ący na gł ęboko ści 2–8 m. Mułki zawieraj ą 31–34% w partiach sp ągowych, w stropowych 23 – 40% frakcji pyłowej (0,1 – 0,05 mm) i odpowied- nio 25–27% i 33–36% frakcji 0,05–0,01 mm. Zawarto ść frakcji iłowej wynosi około 30%, a zawarto ść w ęglanów w sp ągu 14–18%, w stropie 4–5%. Własno ści izolacyjne osadów zastoiskowych rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych uznano za korzystne. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w granicach wyznaczonych obsza- rów jest ich poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 (Chełm – Zamo ść ). Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozbawione naturalnej izolacji. Du Ŝe powierzchniowo obszary wyznaczone w rejonie Wresz- czyca – Rzeczyca to miejsca wyst ępowania mułków lessopodobnych, jeziornych. Maj ą one szaro-Ŝółt ą barw ę, ich mi ąŜ szo ści wynosz ą 10–15 m, s ą to osady silnie wapniste. Obszary pozbawione naturalnej izolacji wskazane w rejonie PGR Plebanka – My śla- tyn – Nowosiółki Przednie to miejsca wyst ępowania na powierzchni piasków i Ŝwirów wod- nolodowcowych (górnych) o mi ąŜ szo ści 3–6 m. Budowa składowisk odpadów w granicach tych obszarów ka Ŝdorazowo wymaga ć b ę- dzie dodatkowej izolacji podło Ŝa i skarp obiektów. Problem składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne) W strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Budowa tego typu obiektów w granicach obszarów rekomendowanych do składowania odpadów oboj ętnych lub obszarów pozbawionych naturalnej izolacji wymaga zastosowania bariery izoluj ącej podło Ŝe i karpy – syntetycznej lub mineralnej. Jest to równie Ŝ wymóg zawarty w dokumentacji głów- nego zbiornika wód podziemnych nr 407, w zasi ęgu którego zlokalizowane s ą obszary. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpozna ć teren w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu wykonanego w rejonie Dynisk Nowych. Na gł ęboko ści 6 m nawiercono tu 2 m warstw ę iłów czwartorz ędowych.

Składowisko odpadów w miejscowo ści Werszczyca ma funkcjonowa ć do 2016 r. Obiekt jest ogrodzony, prowadzony jest monitoring wód podziemnych. Składowisko w Dyni- skach Starych ma zosta ć zamkni ęte w 2017 r. Obiekt jest ogrodzony, odpady gromadzone s ą w nieckach, prowadzony jest monitoring wód podziemnych. Oba składowiska zlokalizowane s ą na obszarach mo Ŝliwej lokalizacji obiektów potencjalnie szkodliwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan, pozbawionych naturalnej izolacji. Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych. Gliny zwałowe zlodowace ń południowopolskich, w obr ębie których wskazano obszary rekomendowane do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych mog ą mie ć zmienne własno ści izolacyjne. Gliny s ą silnie zwietrzałe, zamarglone, maj ą małe mi ąŜ szo ści (1–3 m). Dlatego najbardziej korzystny wydaje si ę wariant lokalizacji obiektów w południowej cz ęś ci obszaru wskazanego w rejonie na zachód od Nowosiółek Przednich. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu czwartorz ędowe osady zastoiskowe wykształcone w postaci mułków z cienkimi przewarstwieniami ilastymi. Zawarto ść frakcji ilastej wynosi około 30%, jednak partie sp ągowe zawieraj ą du Ŝą ilo ść w ęglanów. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę na terenach o średnim stopniu zagro Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (przy słabej izolacji i braku ognisk zanieczyszcze ń). Górnokredowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ębo- ko ści 5 – 15 m. Warunki hydrogeologiczne całego analizowanego terenu rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą niekorzystne. UŜytkowy poziom wodono śny stanowi ą wody głów- nego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść . Skałami zbiornikowymi s ą osady kredy górnej (mastrychtu). Zwierciadło kredowego poziomu wodono śnego na przewa Ŝaj ącym obszarze ma charakter swobodny, tylko w miejscach, gdzie masyw kredowy jest słabo sp ęka- ny lub zalega pod zwietrzelin ą o charakterze ilastym oraz w dolinach rzek mo Ŝe mie ć charakter napi ęty. Lokalne znaczenie maj ą wody wyst ępuj ące w utworach czwartorz ędowych, które pozostaj ą w wi ęzi hydraulicznej z wodami poziomu kredowego. Zasilanie GZWP odbywa si ę tu głównie poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych, podrz ędnie przez dopływ wód z wy- Ŝej poło Ŝonych terenów. W dokumentacji hydrogeologicznej zbiornika stwierdzono, Ŝe tylko niewielkie obszary w jego zasi ęgu nie s ą zagro Ŝone szybk ą infiltracj ą zanieczyszcze ń z powierzchni terenu (Zezula, i in., 1996). Najwi ększy zasi ęg maj ą obszary bardzo silnie i silnie zagroŜone, potencjalny czas pionowej migracji zanieczyszcze ń do wód podziemnych nie przekracza 5 lat. W dokumentacji wnioskuje si ę o obj ęcie ochron ą całego terenu w jego za-

si ęgu. Z tych wzgl ędów na terenach obj ętych arkuszem Lubycza Królewska składowiska od- padów powinno si ę budowa ć tylko w przypadku bezwzgl ędnej konieczno ści, a decyzj ę o ich lokalizacji musi poprzedzi ć wnikliwe rozpoznanie hydrogeologiczne. Nale Ŝy równie Ŝ zaznaczy ć, Ŝe zbudowany ze szczelinowo-porowych utworów kredy górnej zbiornik nr 407 jest jednym z najwi ększych w Polsce i jest źródłem wody pitnej dobrej jako ści i w zwi ązku z tym na całym terenie w jego zasi ęgu proponuje si ę zakaz lokalizacji nowych składowisk odpadów bez zapewnionej izolacji ich podło Ŝa. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska poeksploatacyjne. Na analizowanym obszarze nie prowadzi si ę eksploatacji złó Ŝ. Niewielkie punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Lubycza Królewska opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, (Buraczy ński, Rze-

chowski, 2007), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Witkowska, Kiełkiewicz, 1998), map osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych oraz map topograficznych. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter ogólny obejmuj ący około 10% powierzchni obszaru arkusza. Wyró Ŝniono dwa rodzaje obszarów: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo (Instrukcja…, 2005). Z analizy wył ączono: zło Ŝa kopalin, tereny le śne, grunty rolne I–IVa klas bonitacyjnych i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oraz stawy rybne w rejonie Wierzbicy, Sta- rych Dynisk i Podlodowa. Znaczn ą cz ęść terenu le Ŝą cego w granicach arkusza stanowi ą urodzajne gleby wy- kształcone na lessach i ilastych zwietrzelinach margli. Warunki korzystne wyznaczono w rejonach gdzie zwierciadło wody podziemnej wyst ępuje na gł ęboko ści poni Ŝej 2 m, a rodzaj gruntu nie utrudnia budownictwa. Do gruntów no śnych zaliczono margle, gliny zwałowe oraz piaski. Margle wyst ępuj ą mi ędzy miejscowo ściami Przewłoka – Korhynie. Są to skały lite, mał i średnio sp ękane. Osiadania posadowionych na nich budynkach są bardzo małe. Wietrze- liny margli mog ą wykazywa ć tendencj ę do p ęcznienia i skurczu; w okresach wyst ępowania ujemnych temperatur mog ą powstawa ć wysadziny. Warunki korzystne wyznaczono w rejonie Dynisk gdzie stwierdzono nieskonsolido- wane grunty morenowe zlodowace ń południowopolskich. S ą to gliny zwałowe w stanie pół- zwartym i twardoplastycznym. W okolicach Dynisk i Machnowa Starego na powierzchni wyst ępuj ą średnioziarniste, średnio zag ęszczone piaski wodnolodowcowe zaliczone do zlodowace ń południowopolskich. W dolinie Sołokiji gdzie na powierzchni wyst ępuj ą średnio zag ęsz- czone piaski rzeczne a zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m, wyznaczono równie Ŝ warunki korzystne dla posadowienia obiektów budowlanych. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo wyznaczono na obszarach gdzie wyst ępuj ą słabono śne grunty organiczne: torfy, namuły, piaski i mułki sto Ŝków napływowych oraz w rejonach gdzie zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Grunty organiczne wypełniaj ą bezodpływowe zagł ębienia terenu i doliny rzek Sołoki- ji, Szyszły i Huczwy. Woda zawiera zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe, wskutek czego jest agresywna w stosunku do betonu i stali. Grunty organiczne cechuje ponadto mała wytrzymało ść na obci ąŜ enia i znaczna podatno ść na odkształcenia, st ąd obszary ich wyst ępo- wania nie nadaj ą si ę do bezpo średniego posadowienia budowli, bez uprzedniego polepszenia

warunków naturalnych. Konieczne jest odpowiednie wzmocnienie gruntów organicznych lub ich usuni ęcie i zast ąpienie gruntami innego rodzaju, ewentualnie stosowanie fundamentów po średnich. Wskazane jest równie Ŝ wykonanie bada ń geologiczno-in Ŝynierskich. Lu źne piaski z przewarstwieniami nieskonsolidowanych mułków b ędących w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym wyst ępuj ą w dolinie Sołokiji i na północ od Lubyczy Królewskiej. S ą to osady sto Ŝków napływowych. Na wschód od drogi Machnów Stary – Kornie, na obszarach gdzie wyst ępuj ą średnio- zag ęszczone piaski wodnolodowcowe miejscami zwierciadło wody podziemnej wyst ępuje na gł ęboko ści nieprzekraczaj ącej 2 m. Warunki niekorzystne wyznaczono równie Ŝ w strefach kraw ędziowych dolin rzecznych gdzie zachodz ą zjawiska sufozyjne (wymywane s ą cz ąstki mineralne ze skał). Obszary takie stwierdzono w rejonie: Podhorców, Woli Gródeckiej i Pienian gdzie na powierzchni wyst ępuj ą lessy zlodowace ń północnopolskich. Nale Ŝy zwróci ć uwag ę na stan techniczny istniej ących budynków posadowionych w strefach kraw ędziowych dolin rzecznych. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą trzy osuwiska, jedno na południowo–wschodnim stoku wzgórza kredowego (na terenie rezerwatu „Machnowskie Wzgórza”) i dwa na południowo– zachodnim stoku wzgórza kredowego znajduj ącego si ę na południowy–wschód od miejscowo ści Korhynie. W północnej i południowo–zachodniej częś ci, znajduj ą si ę obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

W granicach obszaru arkusza Lubycza Królewska podstawowym bogactwem naturalnym s ą urodzajne gleby klas bonitacyjnych I–IVa, wykształcone na lessach i zwietrzelinie margli, które zaliczono do kompleksu pszennego bardzo dobrego, pszennego dobrego, pszennego wadliwego oraz Ŝytniego bardzo dobrego i dobrego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby: bielicowe i pseudobielicowe, gleby brunatne, czarnoziemy wła ściwe oraz r ędziny próchniczne (czarnoziemne i szare). Skład granulometryczny gleb brunatnych i czarnozie- mów to less oraz less ilasty całkowity. Gleby bielicowe i pseudobielicowe charakteryzuj ą si ę składem pyłów na glinie lekkiej lub piasków gliniastych mocnych na pyłach. W dolinach rzek na glebach organicznych wykształciły si ę ł ąki. W obr ębie gleb organicznych ł ąk wyst ępuj ą gleby torfowe i murszowo–torfowe, gleby mułowo–torfowe i torfo- wo–mułowe oraz murszowo–mineralne i murszowate. Zwarty kompleks lasu mieszanego porasta dolin ę Sołokiji. Na wydmach rosn ą głów- nie sosny, a na aluwiach drzewa li ściaste: d ęby i olchy.

Na obszarze arkusza Lubycza Królewska, na północny wschód od Rudy śurawieckiej znajduje si ę rezerwat przyrody „Machnowska Góra”. Utworzono go w celu zachowania zbio- rowisk kserotermicznych z chronionymi gatunkami flory i fauny. Rozporz ądzeniami Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w granicach arkusza Lu- bycza Królewska za pomniki przyrody uznano 32 drzewa. S ą to: lipy, d ąb i sosny. Na szcze- góln ą uwag ę zasługuje grupa 27 lip rosn ących w zabytkowym parku w Chodywa ńcach. Du Ŝą warto ść przyrodnicz ą ma d ąb szypułkowy o wysoko ści 15 m i imponuj ącym obwodzie 300 cm rosn ący w okolicach nieczynnej cegielni w Kolonii Gródek. Atrakcj ą turystyczn ą jest źródło znajduj ące si ę w Kniaziach k/Lubyczy Królewskiej. W 1991 r. wydajno ść całego obszaru źródliskowego wynosiła 82 l/s (Witkowska, Kiełkiewicz, 1998). Wykaz pomników przyrody przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr Gmina obiektu Forma Rodzaj obiektu Miejscowo ść Rok zatwierdzenia na ochrony Powiat (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Lubycza Kró- L–„Machnowska Góra” 1 R Ruda śurawiecka lewska 2003 (25,3) tomaszowski Jarczów 2 P Kolonia Gródek 1987 PŜ–dąb szypułkowy tomaszowski Jarczów 3 P Chodywa ńce 1988 PŜ–27 lip drobnolistnych tomaszowski Lubycza 4 P Lubycza Królewska Królewska 1992 PŜ–4 sosny zwyczajne tomaszowski Lubycza 5 P Kniazie Królewska 1993 Pn, Ź–źródło (0,07) tomaszowski

Obja śnienia: Rubryka 2: R–rezerwat, P–pomnik przyrody; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: Ź–źródło.

Według systemu ECONET –POLSKA (Liro red., 1998) obszar arkusza Lubycza Kró- lewska, znajduje si ę poza obszarami w ęzłowymi i korytarzami ekologicznymi (fig. 5). Na terenie arkusza wyst ępuj ą ostoje Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to sie ć obszarów chronionych wyznaczana na europejskim terytorium pa ństw członkowskich Unii Europejskiej. Celem utworzenia Sieci Natura 2000 jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej kontynentu europej- skiego. Na obszarze obj ętym arkuszem znajduj ą si ę obszary specjalnej ochrony ptaków 31

„Zlewnia Górnej Huczwy” (PLB060017), „Dolina Szyszły” (PLB060018), „Dolina Sołokiji” (PLB060021) i „Roztocze” (PLB060012) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk „Dolina Szyszły” (PLH060042), „Tarnoszyn” (PLH060100) i „ śurawce” (PLH060029) tabela 6. „Zlewnia Górnej Huczwy” obejmuje zlewni ę górnego biegu rzeki Huczwy oraz dwa kompleksy stawów rybnych w Łaszczowie i Zimnie. Ł ąki w dolinie Huczwy i jej dopływów są w znacznym stopniu zmeliorowane i u Ŝytkowane jako ł ąki ko śne, cho ć nie brak rozległych turzycowisk i niewielkich starorzeczy oraz pasów zakrzacze ń. Niewielkie fragmenty zlewni ulegaj ą powtórnemu zabagnieniu. Na stawach prowadzi si ę intensywn ą gospodark ę ryback ą. Jest to bardzo wa Ŝna ostoja derkacza, zielonki i dzi ęcioła białoszyjego, a w okresie l ęgowym równie Ŝ b ąka i b ączka. „Dolina Szyszły” obejmuje dolin ę rzeki Szyszły od wsi Zawady (na zachodzie) po wie ś Tarnoszyn na wschodzie (arkusz Ulhówek). Teren w cz ęś ci jest u Ŝytkowany ekstensywnie, w cz ęś ci nieu Ŝytkowany. Znajduj ą si ę tu dobrze zachowane rozległe ł ąki zmiennowilgot- ne, rzadkie zbiorowiska szuwara kłociowego i marzycy rudej oraz dobrze wykształcone, bogate florystycznie torfowiska w ęglanowe. Ł ącznie wyst ępuje tu 7 rodzajów siedlisk z Zał ącz- nika I i 6 gatunków z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Obszar ten jest istotny dla zachowania lipiennika Loesela. Znajduje si ę tu równie Ŝ jedno z czterech stanowisk wyst ępo- wania starca wielkolistnego w Polsce. Stwierdzono tu obecno ść co najmniej 15 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej. Ponadto 9 spo śród stwierdzonych tu gatunków zostało zamieszczonych na li ście zagro Ŝonych ptaków w Polskiej Czerwonej Ksi ędze Zwierz ąt. Jest to jedna z dziesi ęciu najwa Ŝniejszych ostoi dubelta w Polsce, a tak Ŝe miejsce sporadycznego wyst ępowania wodniczki. Ostoja „Doilna Sołokiji” le Ŝy w granicach mezoregionu Roztocze Środkowe i Równi- na Bełska. Obejmuje dolin ę rzeki Sołokiji od Tomaszowa Lubelskiego do granicy z Ukrain ą. Sołokija płynie naturalnym korytem, zachowało si ę szereg meandrów i starorzeczy. W odcin- ku przygranicznym jej dolin ę wypełniaj ą rozległe, nieu Ŝytkowane ł ąki i ugory. Lasy zajmuj ą ponad 1/4 powierzchni ostoi. Wyst ępuj ą w mozaikowym układzie z gruntami rolnymi, głów- nie z prawej strony dorzecza, pozostaj ąc w ekologicznej ł ączno ści z lasami Roztocza. Prze- wa Ŝaj ą drzewostany sosnowe z domieszk ą li ściastych głównie d ębu i olchy. Wzdłu Ŝ koryta rzeki zachowały si ę dosy ć du Ŝe płaty olsów oraz podmokłych borów sosnowych. Ostoja obejmuje równie Ŝ 5 kompleksów stawów rybnych oraz kilka małych, śródle śnych oczek wodnych.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Lubycza Królewska na tle systemu ECONET (Liro, red. 1998)

„Roztocze” to pas łagodnych wzniesie ń ci ągn ących si ę z północnego-zachodu na po- łudniowy wschód, na rozległym obszarze obejmuj ącym Lasy Zwierzyniecko-Kosobudzkie oraz całe Roztocze Środkowe i Południowe. Około 70% powierzchni stanowią lasy, mi ędzy którymi wyst ępuj ą w ąskie pasy pól uprawnych oraz wsie i niewielkie miasta. Znaczna cz ęść lasów ma charakter zbli Ŝony do naturalnego. Dominuj ą bory sosnowe, ale te Ŝ spory udział maj ą mieszane bory jodłowe i buczyna karpacka. Sie ć wód powierzchniowych jest do ść ubo- ga. Główn ą rzek ą jest Wieprz. Ponadto z południowych stoków Roztocza spływaj ą w kierunku Kotliny Sandomierskiej Tanew, Sopot i Szum. W dolinach Wieprza, Sołokiji i Topornicy znajduj ą si ę stawy rybne. „Dolina Szyszły” (siedlisko) obejmuje dolin ę rzeki Szyszły od wsi Zawady (na zachodzie) po szos ę ł ącz ącą wsie Dyniska Stare i D ębina (na wschodzie). Teren w cz ę-

ści jest u Ŝytkowany ekstensywnie (ł ąki ko śne), w cz ęś ci nieu Ŝytkowany. Dobrze zachowane s ą rozległe płaty ł ąk zmiennowilgotnych w ekstensywnie u Ŝytkowanej dolinie. Wyst ępuj ą tu rzadkie zbiorowiska Cladietum marisci i zbiorowisko z Schoenus ferru- gineus . W miejscach dawnej eksploatacji torfu dobrze wykształcone s ą, bardzo bogate florystycznie torfowiska w ęglanowe. Ł ącznie wyst ępuje tu 7 rodzajów siedlisk z Za- łącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG i 6 gatunków z Zał ącznika II tej dyrektywy. Jest to obszar wa Ŝny dla zachowania lipiennika Loesela Liparis loeseli i jedno z czterech stanowisk wyst ępowania starca wielkolistnego Senecio macrophyllus w Polsce (stanowiska na zachodniej granicy zasi ęgu). Specjalny obszar ochrony siedlisk „Tarnoszyn” składa si ę z trzech enklaw poło Ŝonych w dwóch przygranicznych kompleksach le śnych w le śnictwie Tarnoszyn. Lasy otoczone s ą bardzo Ŝyznymi glebami. Obszar wyznaczono w celu ochrony typowo wykształconych gr ą- dów subkontynentalnych w odmianie woły ńskiej z dominacj ą d ębu bezszypułkowego. Luki w drzewostanie, przydro Ŝa i obrze Ŝa lasu zajmuj ą niewielkie fragmenty ciepłolubnych d ębów ze stanowiskiem obuwnika. Obszar „ śurawce” obejmuje 3 wydłu Ŝone pagórki, zbudowane z margli górno- kredowych, wznosz ące si ę w śród pól uprawnych, na lewym zboczu doliny Sołokiji. W cz ęś ci południowej teren ulega stopniowemu obni Ŝeniu do 299–294 m n.p.m. Na ca- łej długo ści zbocza przecinaj ą go wąwozy o gł ęboko ści od około 20 m w cz ęś ci północ- nej do około 10 m w cz ęś ci południowej. Wzgórza pokrywaj ą murawy i zaro śla ksero- termiczne. Wykaz obszarów Natura 2000 przedstawiono w tabeli 6. Przez południowo–zachodni ą cz ęść arkusza , po bunkrach linii Mołotowa (trasa Hre- benne – Lubycza Królewska – Goraje – Huta Lubycka) prowadzi niebieski (lokalny) szlak turystyczny.

Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punk- Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia tu obszaru w granicach arkusza mapy Lp. Typ obszaru Kod obszaru i symbol oznacze- obszaru Długo ść Szeroko ść nia na mapie (ha) Kod NUTS Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Zlewnia Górnej 1 J PLB060017 Huczwy E23°41’36” N50°28’44” 6 504,6 PL312 lubelskie tomaszowski Łaszczów (P) Ulhówek Dolina Szyszły 2 F PLB060018 E23°41’20” N50°25’43” 2 557,2 PL312 lubelskie tomaszowski (P) Lubycza Królewska

Dolina Sołokiji Lubycza 3 J PLB060021 E23°33’24” N50°21’48” 13 667,8 PL312 lubelskie tomaszowski (P) Królewska 35

Lubycza lubelskie tomaszowski Roztocze PL312 Królewska 4 B PLB060012 E23°14’45” N50°28’49” 103 503,3 (P) PL324 podkarpackie lubaczowski Horyniec Dolina Szyszły 5 G PLH060042 E23°39’05” N50°25’27” 981,0 PL312 lubelskie tomaszowski Jarczów (S) Tarnoszyn 6 K PLH060100 E23°45’04” N50°23’48” 368,1 PL312 lubelskie tomaszowski Ulhówek (S) śurawce Lubycza 7 K PLH060029 E23°34’52” N50°22’19” 30,4 PL312 lubelskie tomaszowski (S) Królewska

Rubryka 2: B – SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, G – obszar SOO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar OSO, J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk.

XII. Zabytki kultury

Najstarsze ślady osadnictwa na obszarze arkusza Lubycza Królewska pochodz ą ze schyłku paleolitu (starszego okresu epoki kamienia), tj. sprzed około jedenastu tysi ęcy lat przed Chrystusem. Podstawowym zaj ęciem ludno ści zamieszkuj ącej wówczas Roztocze było zbieractwo i łowiectwo. Około osiem tys. lat przed Chrystusem w środkowej epoce kamienia (mezolit) domi- nowała gospodarka zbieracko–łowiecka, a ludno ść zamieszkuj ąca te tereny zakładała osady na wydmach, w rejonie cieków wodnych. W pi ątym tysi ącleciu przed Chrystusem na tereny wschodniej Zamojszczyzny przyby- li osadnicy z południa reprezentuj ący kultur ę woły ńsko–lubelsk ą ceramiki malowanej (w Podlodowie odkryto bogato wyposa Ŝone miejsca pochówku ludzi tej kultury) a w pó źniej- szym okresie osadnicy z Kujaw reprezentuj ący kultur ę pucharów lejkowatych. W Podlodowie odkryto ślady ludzi zamieszkuj ących te tereny w okresie kultury amfor kulistych (cztery tys. lat przed Chrystusem) – w trzech jamach gospodarczych znaleziono naczynia gliniane i ich fragmenty, narz ędzia ko ściane oraz materiał kostny. Trzy tysi ące lat przed Chrystusem na terenie Zamojszczyzny osiedliła si ę ludno ść kultury ceramiki sznurowej i kultury mierzanowskiej. W granicach arkusza w wielu miejscach odkryto stanowiska reprezentuj ące te okresy. We wspomnianym Podlodowie odkryto du Ŝą osad ę zało Ŝon ą w okresie pó źniejszym tj. kultury trzcinieckiej (XV w. p.n.e.). Ślady kultury łu Ŝyckiej, której ludno ść powszechnie u Ŝytkowała wyroby z br ązu, znaleziono w Podlodowie. Stosunkowo rzadkie s ą ślady z epoki Ŝelaza. Z okresu wpływów rzymskich (200-375 r. n.e.) w Podlodowie odkryto bardzo ciekawe i cenne groby wojowników zawieraj ące Ŝelazn ą bro ń, ozdoby i narz ędzia. W pierwszym tysi ącleciu naszej ery obszary te zamieszkiwali Słowianie, o których świadcz ą liczne stanowiska archeologiczne. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne, wpisane do rejestru zabytków. S ą to grodzisko wczesno średniowieczne w Jurowie, grodzisko tzw. „Zamczysko” w Kolonii Gró- dek, ziemne umocnienia obronne w Podlodowie, cmentarzysko kurhanowe (3 kopce) w Woli Gródeckiej oraz kurhany w miejscowo ściach: Łubcze, Nede Ŝów i Podlodów (2 kopce). Najwi ększ ą miejscowo ści ą poło Ŝon ą na obszarze arkusza jest Lubycza Królewska – wie ś sołecka, siedziba urz ędu gminy (dawniej miasto) w powiecie tomaszowskim, o której pierwsze wzmianki pochodz ą z XV w. Na przełomie XIX i XX w. rozwijała si ę ona jako lokalny o środek przemysłowy, w której funkcjonowały: fabryka zapałek, gorzelnia z rektyfi-

karni ą, fabryka konserw jarzynowych, dwa młyny i tartak. Miasteczko zamieszkiwała głów- nie ludno ść Ŝydowska (92 %), o czym świadczy m. in. cmentarz o powierzchni 0,5 ha, które- go pocz ątki si ęgaj ą XVIII w. W okresie II wojny światowej większość mieszka ńców Lubyczy została wymordowana przez Niemców w obozie koncentracyjnym w Beł Ŝcu. Po wojnie teren cmentarza Ŝydowskiego przeznaczono na osiedle mieszkaniowe, zniszczeniu uległ równie Ŝ pałac Mariana Horowitza. Do zniszcze ń wojennych przyczynił si ę te Ŝ oddziały UPA, które w nocy z 8 na 9 III 1946 r. doszcz ętnie spaliły miejscowo ść . Walki z UPA trwały do 1947 r. Pomniki upami ętniaj ące tamte czasy znajduj ą si ę w: Lubyczy Królewskiej, Rudzie śurawiec- kiej i Dyniskach Nowych. W Lubyczy Królewskiej znajduj ą si ę dwa cmentarze – greckokatolicki i rzymskokatolicki „Nowy” z poł. XIX w., a w Kniaziach cmentarz greckokatolicki „Stary” z przełomu XVII i XIX w. z dzwonnic ą drewnian ą przeniesion ą z Teniatysk. W Jarczowie znajduje si ę ko ściół pw. św. Stanisława Biskupa, dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja, wybudowana w XVIII w. We wsi Chodywa ńce na terenie szkoły podstawowej znajduje si ę zabytkowa kordegarda pałacowa. W Gródku do rejestru zabytków wpisany jest ko ściół pw. św. Anny wraz z wyposa Ŝeniem wn ętrza, dzwonnic ą oraz cmenta- rzem ko ścielnym z 5 pomnikami nagrobnymi i drzewostanem. W śurawcach znajduje si ę zabytkowy cmentarz grzebalny (greko i rzymskokatolicki) z nagrobkami sprzed 1945 r. i drzewostanem oraz cerkiew greckokatolicka a obecnie ko ściół rzymskokatolicki pw. Krzy Ŝa Świ ętego. W Podhoracach znajduje si ę zabytkowy ko ściół pw. Matki Boskiej Cz ęstochowskiej wraz z wyposa Ŝeniem wn ętrza i drzewostanem na cmentarzu ko ścielnym. Zabytkowy zespół dworski zachował si ę w miejscowo ści Korhynie, w jego skład wchodz ą: dwór wraz z pozostało ściami zało Ŝeń ogrodowych w postaci szpalerów granicznych wn ętrz ogrodowych z grupami drzew i krzewów. Na uwag ę zasługuj ą umocnienia tzw. Linii Mołotowa. Linia umocnie ń miała broni ć Zwi ązek Radziecki przed agresj ą Niemiec. Budow ę schronów, pocz ątkowo ziemnych, rozpocz ęto w 1939 r. W wi ększo ści umocnienia wybudowano w pasie przygranicznym, całkowicie rezygnuj ąc z pozycji wysuni ętych oraz pasa niszcze ń na przedpolu. Niemiecki atak na Zwi ą- zek Radziecki w czerwcu 1941 r. zaskoczył budowniczych i nieliczne załogi wojskowe Linii Mołotowa. Cz ęś ci schronów nie miała wojskowej obsady i nie wszystkie schrony były wyposa Ŝone w urz ądzenia wojskowe. Du Ŝe skupiska bunkrów znajduj ą si ę w rejonie Lubyczy Kró- lewskiej, pojedynczy bunkier znajduje si ę w Rudzie śurawieckiej.

XIII. Podsumowanie

Podstawowym bogactwem naturalnym obszaru arkusza Lubycza Królewska s ą urodzajne gleby wykształcone na lessach i zwietrzelinie margli, zaliczone do pszennych kom- pleksów uprawowych. Spo śród bogactw mineralnych najwi ększe znaczenie maj ą margle i piaski. Udokumen- towano zło Ŝe margli i trzy zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasków). Aktualnie w granicach arkusza nie prowadzi si ę eksploatacji kopalin ze złó Ŝ, nie ma równie Ŝ zakładów przeróbki kopalin. Zło Ŝe margli stanowi rezerw ę surowcow ą dla przemysłu cementowego. Poniewa Ŝ nie zrealizowano budowy zbiorników wodnych piaski udokumentowane w trzech zło Ŝach stanowi ą rezerw ę surowcow ą dla budownictwa i drogownictwa. W granicach obszaru arkusza wyznaczono jeden obszar perspektywiczny dla wyst ę- powania piasków oraz dwa obszary perspektywiczne dla wyst ępowania lessów, które mog ą by ć wykorzystane na lokalnym rynku dla przemysłu cegielnianego. Poszukiwania piasków i Ŝwirów zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. UŜytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami w ęglanowymi kredy górnej. Woda jest dobrej jako ści i tylko lokalnie ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i manganu wymaga prostego uzdatniania. Cały obszar arkusza poło Ŝony jest na terenie głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), który został wyznaczony w utworach kredowych. Waloryzacja warunków podło Ŝa budowlanego wykonana na obszarze arkusza Luby- cza Królewska obj ęła około 10% jego powierzchni. Korzystne warunki budowlane wyró Ŝnio- no w rejonie miejscowo ści: Dyniska, Machnów Stary oraz w dolinie Sołokiji, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą średniozag ęszczone piaski wodnolodowcowe. Niekorzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na terenach gdzie zwierciadło wód podziemnych znajduje si ę na gł ę- boko ści mniejszej ni Ŝ 2 m poni Ŝej poziomu terenu, w rejonie miejscowo ści: Podhorce, Wola Gródecka, Pieniany, Nede Ŝów, na północ od Lubyczy Królewskiej oraz w dolinie Sołokiji, Szyszły i Huczwy. Na terenie arkusza znajduj ą si ę obszary specjalnej ochrony ptaków: „Zlewnia Górnej Huczwy”, „Dolina Szyszły”, „Dolina Sołokiji” i „Roztocze” oraz specjalne obszary ochrony siedlisk: „Dolina Szyszły, „Tarnoszyn” i „śurawce”. Na terenach obj ętych arkuszem Lubycza Królewska wskazano obszary rekomendowane do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów wył ącznie oboj ętnych. S ą to miejsca po-

wierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych oraz mułków, iłów i piasków zastoiskowych zlodowace ń południowopolskich. Obszary zlokalizowane s ą na terenie gminy Lubycza Kró- lewska. Na mapie zaznaczono równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozbawione naturalnej izolacji – miejsca wyst ępowania na powierzchni terenu przepuszczalnych osadów czwartorz ędowych. Budowa obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska wymaga zastosowania dodatkowych przesłon podło Ŝa i skarp – syntetycznych lub mineralnych. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów nie s ą korzystne. Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest udokumentowany górnokredowy zbiornik nr 407 Chełm – Zamo ść , pozbawiony izolacji lub słabo izolowany od zanieczyszcze ń antropogenicznych. W dokumentacji zbiornika wnioskuje si ę o całkowity zakaz lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska niezabezpieczonych przed przenika- niem zanieczyszcze ń do wód podziemnych. Rozwój regionu mo Ŝe stymulowa ć turystyka. Wa Ŝne z gospodarczego punktu widzenia jest przej ście graniczne w Hrebennem. Przez obszar arkusza odbywa si ę intensywny ruch tranzytowy mi ędzy Europ ą Zachodni ą a Ukrain ą. Spore znaczenie ma handel przygraniczny. Nale Ŝy podj ąć działania w zakresie budowy kanalizacji, oczyszczalni ścieków, upo- rz ądkowania gospodarki odpadami.

XIV. Literatura

Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1995. PKWN im. E. Romera, Warszawa.

BURACZY ŃSKI J., RZECHOWSKI J., 2007 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Lubycza Królewska. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie lubelskim. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., 2005 – Obja śnienia do Mapy geologiczno-gospodarczej w skali 1: 50 000, arkusz Lubycza Królewska (929). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo – Hutnicza, Kraków.

KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – POL- SKA. Wydawnictwo Fundacja ICUN – Poland, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. PIG, Warszawa.

MUSIAŁ T., WYRWICKI R., TEODOROWICZ K., 1980 – Surowce Mineralne wojewódz- twa zamojskiego oraz perspektywy i kierunki ich wykorzystania. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B., (red), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

RADWAN D., SZUWARZY ŃSKA A., 1977 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa margli gór-

nokredowych „śurawce” w kat. C 2. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2007 roku. 2008 – Biblioteka Moni- toringu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 roku. 2009 – Biblioteka Moni- toringu Środowiska, Lublin.

RATAJCZAK T., (red), 1998 – Darniowe rudy Ŝelaza. Inwentaryzacja i weryfikacja zasobów do celów ekologicznych. Cz ęstochowskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne. Spółka z o.o. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU z 2002 r. Nr 165 , poz. 1359). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z 2003 r. Nr 61, poz. 543).

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU z 2008 r. Nr 162, poz. 1008). RZECHOWSKI J., KUBICA B. 1996 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Arkusz Toma- szów Lubelski, Dołhobyczów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWO ŃCZUK Z., 1984a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ruda śura- wiecka”. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWO ŃCZUK Z., 1984 b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piaszczystego) „Korhynie”. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWO ŃCZUK Z., 1986 – Studium geologiczno-surowcowe gminy Tomaszów Lubelski. Lubelski Urz ąd Wojewódzki, Delegatura w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1987 a – Studium geologiczno-surowcowe gminy Lubycza Królewska. Lubelski Urz ąd Wojewódzki, Delegatura w Zamo ściu.

SILIWO ŃCZUK Z., 1987 b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Jarczów. Lubelski Urz ąd Wojewódzki, Delegatura w Zamo ściu.

SILIWO ŃCZUK Z., 1991 – Studium geologiczno-surowcowe gminy Łaszczów. Lubelski Urz ąd Wojewódzki, Delegatura w Zamo ściu.

SOKOLI ŃSKA Z., 1983 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w obr ębie czasz małych projektowanych zbiorników wodnych w woje- wództwie zamojskim. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SOKOLI ŃSKA Z., 1985 a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa czwartorz ędowych piasków budowlanych w czaszy projektowanego zbiornika wodnego „Teniatyska – Zbiornik”. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SOKOLI ŃSKA Z., 1985 b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa czwartorz ędowych piasków budowlanych w czaszy projektowanego zbiornika wodnego „Ruda śura- wiecka – Zbiornik”. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (DzU 07.39.251 tekst jednolity).

WITKOWSKA B., KIEŁKIEWICZ B., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Lubycza Królewska (929). CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Ministerstwo Środowiska, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZDANOWSKI A., 1999 – Atlas geologiczny Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego 1:500000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A., 2007 – Rozpoznanie złó Ŝ w ęgla kamiennego i boksytów w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym. Biul. Pa ństw. Inst. Geol. nr 422, ss. 35 – 50. ZDANOWSKI A., 2010 – W ęgiel kamienny – Lubelskie Zagł ębie W ęglowe. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm – Zamo ść ). CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.