NR 2(93) 2021 ISSN 1507‑1383
CYWILIZACYJNE PRZEMIANY W POSZUKIWANIU ŁADU Z wielkim żalem przyjęliśmy wiadomość, że 12 czerwca 2021 r. zmarł
prof. dr hab. Witold KIEŻUN
naukowiec, wykładowca, doctor honoris causa Akademii Leona Koźmińskiego oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Obrony Narodowej. Wielki patriota i bohater. Brał udział w powstaniu warszawskim. Został odznaczony Orderem Virtuti Militari. Profesor pozostawił po sobie bogaty dorobek naukowy. Za życia dzielił się nim, jako świetny wykładowca i nauczyciel. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne również korzystało z wiedzy Profesora, jako wybitnego uczestnika seminariów i konferencji naukowych organizowanych przez nasze Towarzystwo. Żegnamy serdecznego Przyjaciela i Człowieka o wielkiej dobroci. Pozostanie w naszej wdzięcznej pamięci.
Rodzinie zmarłego przekazujemy wyrazy głębokiego współczucia
Prezes, Zarząd Krajowy, Rada Naukowa Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego
BIULETYN POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO kwartalnik bezpłatny – ukazuje się od 1990 r.
WYDAWCA: PRZYGOTOWAŁ ZESPÓŁ W SKŁADZIE: ZARZĄD KRAJOWY mgr PAWEŁ ADAMCZYK POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO prof. dr hab. BOGUSŁAW FIEDOR ul. Nowy Świat 49, 00‑042 Warszawa prof. dr hab. MARIAN GORYNIA tel. 22 551 54 01, faks 22 551 54 44, e‑mail: [email protected] mgr ANNA KUCHARCZYK – redaktor prowadząca PREZES PTE: dr hab. BEATA MAJECKA, prof. UG prof. dr hab. ELŻBIETA MĄCZYŃSKA dr hab. ZBIGNIEW MATKOWSKI prof. dr hab. STANISŁAW RUDOLF RECENZENCI NAUKOWI: mgr RADOSŁAW ŚLUSARCZYK prof. dr hab. ANDRZEJ PRUSEK prof. dr hab. BOGDAN ŚLUSARZ dr hab. MARIA URBANIEC, prof. UEK
REDAKTOR NAUKOWY: ZDJĘCIA: prof. dr hab. ELŻBIETA MĄCZYŃSKA Archiwa Oddziałów PTE i ZK PTE
KOREKTA JĘZYKOWA: SKŁAD I PROJEKT OKŁADKI: GEMMA mgr DANUTA JASTRZĘBSKA DRUK I OPRAWA: NAKŁAD: Wszystkie „Biuletyny PTE” dostępne są w wersji elektronicznej na stronie internetowej pte.pl w dziale Czasopisma.
2 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 TREŚCI SPIS
Biuletyn PTE Nr 2(93) Czerwiec 2021 CYWILIZACYJNE PRZEMIANY W POSZUKIWANIU ŁADU
Spis treści
Anna Kucharczyk Słowo wstępne ...... 7
JOHN M. KEYNES, EKONOMICZNE PERSPEKTYWY DLA NASZYCH WNUKÓW (1930 R.) – KOMENTARZE Elżbieta Mączyńska Czy Keynes się mylił? ...... 8
Komentarze ze środowiska naukowego Wojciech W. Gasparski, Akademia Leona Koźmińskiego ...... 11 Andrzej Jakubowicz, Rada Naukowa PTE ...... 14 Andrzej H. Jasiński, Uniwersytet Warszawski ...... 17 Leszek Jerzy Jasiński, Politechnika Warszawska ...... 19 Katarzyna Kamińska, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie ...... 20 Piotr Pysz, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Hochschule für Wirtschaft und Technik Vechta-Diepholz ...... 21 Marek Ratajczak, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu ...... 23 Jacek Tomkiewicz, Akademia Leona Koźmińskiego ...... 26
Komentarze ze środowiska studentów i doktorantów Anna Halewska, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Uniwersytet Warszawski ...... 27 Dorota Walentek, Politechnika Częstochowska ...... 28
Inne wizje Artykuł z 1923 r. Jak będzie wyglądał świat w roku 2022 ...... 29
ARTYKUŁY Jerzy Kleer Mechanizmy przejścia z jednej cywilizacji do kolejnej ...... 30 Lesław Pietrewicz Finansjalizacja w trzeciej dekadzie XXI wieku ...... 36 Elżbieta Mączyńska Zniewolony konsument na wolnym rynku. Destrukcyjne następstwa i możliwości przeciwdziałania . . 39
MISCELLANEA Beata Majecka, Andrzej Letkiewicz Samoregulacyjne kształtowanie zachowań rynkowych przedsiębiorstw (fragment) ...... 49 Inicjatywa nadania Uniwersytetowi Łódzkiemu imienia prof. Tadeusza Kotarbińskiego ...... 55 Wojciech Gasparski Filozofia praktyczności. Traktat o filozofii Tadeusza Kotarbińskiego oraz similaria (fragment) . . . . . 55
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 3 Wielcy polscy ekonomiści w TVP Szczecin ...... 57 Deklaracja Odpowiedzialnej Sprzedaży ...... 57
ECHA X KONGRESU EKONOMISTÓW POLSKICH Pokongresowa seria wydawnicza: EKONOMIŚCI DLA ROZWOJU ...... 58
FORUM MYŚLI STRATEGICZNEJ Forum Myśli Strategicznej (fragment Memorandum) ...... 59 Forum Myśli Strategicznej: debata nt. Konkurencyjność (czyli ucieczka do przodu) i jej skutki dla Polski – wykluczenie czy partycypacja? – Wybrane fragmenty stenogramu debaty ...... 60 – Uwagi prof. Jana Napoleona Saykiewicza ...... 62 Forum Myśli Strategicznej: debata nt. Wyzwania edukacyjne – jaki model edukacji? – Wybrane fragmenty stenogramu debaty ...... 63
NOMINACJE, NAGRODY Finał XXXIV Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej ...... 66 Dr Eugeniusz Żuber Honorowym Obywatelem Koszalina ...... 66 Prof. Grzegorz W. Kołodko Zagranicznym Członkiem Narodowej Akademii Nauk Ukrainy ...... 66
ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE
Wydawnictwo PTE Kolejna monografia PTE nt. Społecznej Gospodarki Rynkowej ...... 67 Ewa Frąckiewicz, Barbara Kryk (redakcja naukowa) Srebrna gospodarka. Ujęcie społeczno-ekonomiczne (fragment) ...... 68 Inne publikacje Oddziałów PTE ...... 70
Patronaty wydawnicze PTE Mariana Mazzucato Wartość wszystkiego. Wytwarzanie i zawłaszczanie w globalnej gospodarce (fragment) ...... 71 Kate Raworth Ekonomia obwarzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku. Kompas na XXI wiek (fragment) ...... 74
Nadesłane książki ...... 75 Grzegorz W. Kołodko The Quest for Development Success: Bridging Theoretical Reasoning with Economic Practice . . . . . 81 Zbigniew Matkowski Moja młodość (fragment) ...... 82 Andrzej H. Jasiński Współczesna scena innowacji. Wyzwania dla przedsiębiorców i menedżerów ...... 86
Inne nadesłane publikacje ...... 86 Piotr Banaszyk, Przemysław Deszczyński, Marian Gorynia, Krzysztof Malaga Przesłanki modyfikacji wybranych koncepcji ekonomicznych na skutek pandemii COVID-19, w: „Gospodarka Narodowa” (fragment) ...... 88 Andrzej H. Jasiński Czy mamy stagnację innowacji w polskim przemyśle? w: „Gospodarka Narodowa” (fragment) . . . . . 90 Andrzej Jakubowicz Urok zapomnianych lektur... Marcin R. Wyczałkowski, Życie człowieka kontrowersyjnego, w: „Gazeta SGH” ...... 92 Waldemar Budner, Marian Gorynia Czy pandemia zmieni nam miasta i regiony?, w: „Obserwator Finansowy” (fragment) ...... 93 Wiesław Sztumski Naukowiec – ideał czy parias?, w: „Sprawy Nauki” (fragment) ...... 94
4 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 TREŚCI SPIS
Michał Kleiber Świat czeka na czasowe złagodzenie praw własności intelektualnej do szczepionek na COVID‑19, w: „Wszystko co Najważniejsze” (fragment) ...... 94 Ladislau Dowbor Inclusion and Austerity in Brazil (fragment) ...... 95 Paulina Dudek Pierwszy taki hotel otworzył król. A potem turyści zaczęli przyjeżdżać do Hiszpanii tylko po to, by zatrzymać się w paradorze, w: „weekend.gazeta.pl” (fragment) ...... 95
KONFERENCJE, SEMINARIA, DEBATY Barbara Kryk Seminarium pt. Srebrna gospodarka. Perspektywa interdyscyplinarna (25 marca 2021 r.) ...... 96 Ewa Barlik Jubileusz Profesora Andrzeja K. Koźmińskiego. Konferencja pt. „Czy wiemy, dokąd zmierzamy?” (1 kwietnia 2021 r.) ...... 96 Peter Bofinger Koniec historii czy koniec kapitalizmu? Kierunki i granice ewolucji kapitalizmu (21 kwietnia 2021 r.) . . 99 Debaty ...... 101
PTE – INFORMACJE ZJAZDOWE I INNE XV Zjazd Oddziału Wojewódzkiego w Rzeszowie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego ...... 103 Prezes Oddziału PTE w Rzeszowie – Krzysztof Kaszuba ...... 103 Członkowie Zarządu Oddziału Wojewódzkiego w Rzeszowie PTE ...... 104 Akademia kwalifikacji ...... 104 Notatka z warsztatów: „Transport i mobilność w badaniach naukowych i dydaktyce” (23 lutego 2021 r.) 105 Sondaż nt. samotności ...... 105
WSPOMNIENIA Polska straciła wielkiego człowieka, wspaniałego ekonomistę Profesora Witolda Kieżuna ...... 106 Wojciech W. Gasparski WITOLD KIEŻUN (1922–2021) – CZŁOWIEK NIEZWYKŁY ...... 107
Z KART HISTORII Alojzy Czech Ekonomiści w walce o Śląsk 1919–1922 w 100‑lecie plebiscytu 1921–2021 (cz. 2) ...... 112
NASZE STARODRUKI Przestroga Keynesa dla Niemiec z „Przeglądu Porannego” nr 156 (9 czerwca 1923 r.), s. 5 ...... 119
KWESTIONARIUSZ EKONOMISTY Zofia Sepkowska ...... 120
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 5 http://www.ekonomista.info.pl/
Spis treści 2/2021 Miscellanea Artykuły • Hilal ABACI: Impacts of EU Grant‑Assisted Pro‑ • Aleksander SULEJEWICZ: Modelling in the Case jects on Institutional Capacity Building and Regio‑ of a Heterodox Economist: Success and Failure of nal Development in Turkey: The Case of NUTS‑2 Michał Kalecki Region TR82 • Jagoda KASZOWSKA‑MOJSA: Innovation Stra‑ Recenzje i omówienia tegies of Polish Manufacturing Companies through the Business Cycle • Ekonomia informacji, red. Przemysław Deszczyń‑ • Katarzyna OWSIAK: Relacje pomiędzy władzami ski (rec. Marian Gorynia) centralnymi a władzami samorządowymi w świetle • Joanna BARAN: Stopień internacjonalizacji sek‑ nowej ekonomii instytucjonalnej tora przetwórstwa mleka (rec. Bogdan Klepacki)
6 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 WSTĘPNE SŁOWO
Anna Kucharczyk Słowo wstępne
Szanowni Państwo, Kontynuujemy również – dzięki pomocy spon‑ w niniejszym „Biuletynie PTE” kontynuujemy debatę sorów – działalność wydawniczą. Właśnie ukazała zapoczątkowaną w numerze 4/2020, dotyczącą eseju się kolejna publikacja z serii EKONOMIŚCI DLA z 1930 r. autorstwa Johna M. Keynesa pt. Ekonomiczne ROZWOJU, o której można przeczytać w ECHACH perspektywy dla naszych wnuków. W obecnej edycji X KONGRESU EKONOMISTÓW POLSKICH. Pla‑ opublikowane komentarze poprzedza tekst Prof. Elż‑ nujemy również wydanie w najbliższych miesiącach biety Mączyńskiej, zawierający cytaty z dzieł znanych monografii nt. społecznej gospodarki rynkowej pt. Spo- autorów – specjalistów z zakresu ekonomii, socjologii, łeczna Gospodarka Rynkowa w dobie pandemii i post- antropologii i prawa – nt. przewidywań Keynesa. pandemii, o której informacje publikujemy w dziale Redakcja „Biuletynu” serdecznie dziękuje wszystkim ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE Autorom za dotychczasowy udział w okołokeynesow‑ ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE. skiej debacie i jednocześnie zaprasza ekonomistów We WSPOMNIENIACH żegnamy zmarłego oraz przedstawicieli innych dziedzin, do nadsyłania 12 czerwca br. Profesora Witolda Kieżuna, o którym kolejnych komentarzy. Będą one publikowane w na‑ premier Mateusz Morawiecki napisał: „Człowiek, stępnych edycjach „Biuletynu”, a także w planowanej który już za życia stał się legendą. Niedościgniony pracy zbiorowej na ten temat. wzór patriotyzmu – z karabinem na powstańczej ba‑ Polskie Towarzystwo Ekonomiczne w maju br. rykadzie i z piórem pochylony nad książkami”1. wznowiło – wspólnie z Polskim Towarzystwem „Biuletyn” zawiera ponadto inne stałe bloki te‑ Współpracy z Klubem Rzymskim – Forum Myśli matyczne, m. in. ARTYKUŁY; MISCELLANEA; Strategicznej. Planujemy wydanie specjalnej edy‑ NOMINACJE, NAGRODY; KONFERENCJE, cji „Biuletynu” poświęconej temu projektowi, a już SEMINARIA; Z KART HISTORII; Z NASZYCH teraz zapraszamy do lektury informacji nt. dwóch STARODRUKÓW; KWESTIONARIUSZ EKONO‑ pierwszych debat z tego cyklu (FORUM MYŚLI MISTY. STRATEGICZNEJ, str. 59). Jesteśmy przekonani, Zapraszam do lektury. że zarówno okołokeynesowski dyskurs, jak i Forum Anna Kucharczyk Myśli Strategicznej mogą być pomocne w przezwy‑ redaktor prowadząca ciężaniu zauważalnego obecnie – zarówno w skali krajowej, jak i globalnej – zaniku kultury myślenia strategicznego. Coraz bardziej złożona rzeczywistość potwierdza, że we wszystkich niemal sferach życia społeczno‑gospodarczego potrzeba prognoz i futu‑ rologicznych refleksji jest tym większa, im większa jest niepewność działania i wyższe ryzyko popełniania błędów. Kolejną inicjatywą PTE jest sondaż nt. samotno‑ ści, do udziału w którym zachęcamy w bloku PTE – INFORMACJE ZJAZDOWE I INNE. Samotność staje się coraz poważniejszym problemem negatywnie wpływającym nie tylko na jakość życia ludzi, lecz także na efektywność gospodarki, funkcjonowanie sektora ochrony zdrowia, a nawet na trwałość demo‑ kracji. Impulsem do przeprowadzenia tego badania była, opublikowana pod koniec 2020 r., książka bry‑ tyjskiej ekonomistki Noreeny Hertz, pod tytułem The 1 „Człowiek, który za życia stał się legendą”. Politycy Lonely Century: Coming Together in a World that’s wspominają i żegnają prof. Witolda Kieżuna, PolskieRa‑ Pulling Apart (vide teksty nt. tej publikacji w „Biule‑ dio24.pl, 13.06.2021, https://www.polskieradio24.pl/5/1222/ Artykul/2754043,Czlowiek-ktory-za-zycia-stal-sie-legenda- tynie PTE” nr 1/2021, s. 40–48, 66–67). Politycy-wspominaja-i-zegnaja-prof-Witolda-Kiezuna (25.06.2021).
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 7 Elżbieta Mączyńska *
Czy Keynes się mylił?
Od grudnia 2020 r. na łamach „Biuletynu PTE” toczy problemach ludzkości jako o zamkniętym zbiorze. się debata na temat pochodzącego z 1930 r., eseju Keynes oczekiwał, że wraz z postępem badań zbiór ten J.M. Keynesa pt. Ekonomiczne perspektywy dla na- będzie się zmniejszał, aby w końcu zniknąć w ciągu szych wnuków. Esej ten w 2020 r. po raz pierwszy stu lat. Zostało nam jeszcze 12 lat1 i nic nie wska‑ ukazał się w języku polskim z inicjatywy PTE, w prze‑ zuje na to, że prognoza się spełni. W rzeczywisto‑ kładzie Anny Kucharczyk [Keynes, 2020, s. 7–11]. ści problemy ekonomii wciąż ewoluują. Nie istnieją Debata ta jest kontynuowana i jej wyniki będą publi‑ granice tego, czego ludzie mogą dokonać za pomocą kowane w kolejnych numerach kwartalnika „Biuletyn swej inteligencji i sprytu. Będą rozwijali nie tylko PTE”. W związku z tym, że rok 2030 będzie ostatecz‑ nowe produkty, lecz także nowe sposoby marketingu, nym kryterium prawdy na temat tez Keynesa przedsta‑ wykorzystywania ludzkich intelektualnych słabości, wionych w rzeczonym eseju, PTE nosi się z zamiarem nowe sposoby wyceny produktów, tak aby ludzie opublikowania w ciągu najbliższych 2–3 lat pracy kupowali tylko przedmioty konkretnej firmy, czego zbiorowej na ten temat – z wykorzystaniem nadsy‑ przykładem są kampanie ulotkowe i wiele innych łanych do redakcji „Biuletynu” okołokeynesowskich sposobów. To oznacza, że regulacje także będą mu‑ komentarzy. Zakłada się przy tym, że rzeczona debata siały ewoluować i się zmieniać. Jest to najprawdo‑ będzie miała charakter interdyscyplinarny. Choć do‑ podobniej niekończący się proces, który sprawia, że tychczas dominują w niej komentarze ekonomistów, ekonomiczna analiza prawa jest bardzo pociągającą to przysyłane są też opinie socjologów, historyków, dyscypliną” [Basu, 2020, s. 293–294]. także menedżerów, praktyków życia gospodarczego, a nawet doktorantów i studentów. W imieniu redakcji David Graeber (1961–2020), antropolog, profesor „Biuletynu” i własnym bardzo zachęcam środowisko London School of Economics akademickie oraz pozaakademickie do włączenia się „W roku 1930 John Maynard Keynes przewidywał, do tej debaty. W związku z tym wybrałam kilka, przed‑ że do końca stulecia postęp technologiczny pozwoli stawionych poniżej, cytatów z dzieł znanych autorów, krajom takim jak Wielka Brytania czy Stany Zjedno‑ specjalistów z zakresu ekonomii, socjologii, antropo‑ czone zredukować długość tygodnia pracy do piętnastu logii i prawa – z nadzieją, że cytaty te będą impulsem godzin. Wszelkie przesłanki przemawiają za tym, że i inspiracją do dalszego rozwoju interdyscyplinarnej miał rację. Biorąc pod uwagę dzisiejszą technologię, okołokeynesowskiej debaty, tym bardziej, że cytaty moglibyśmy sobie na to pozwolić. A mimo to do tego te ujawniają zarówno podobieństwa, jak i różnice nie doszło. Zamiast tego technologię zaprzęgnięto w ocenach racji Keynesa. raczej do wymyślania sposobów mających sprawiać, że wszyscy pracujemy coraz więcej. W tym celu nale‑ Esej Keynesa – odniesienia w dziełach żało powołać do życia zajęcia, które w gruncie rzeczy innych autorów (cytaty) niczemu nie służą. Życie zawodowe olbrzymich rzesz ludzi, przede wszystkim w Europie i Ameryce Pół‑ Kaushik Basu, indyjski ekonomista doradca rządu nocnej, upływa na wykonywaniu zadań, które skrycie Indii, główny ekonomista Banku Światowego uważają za tak naprawdę niewymagające wykonywa‑ „W swoim sławnym eseju Ekonomiczne perspek- nia. Moralne i duchowe szkody, które powoduje ta tywy dla naszych wnuków, napisanym w 1930 roku, sytuacja są głębokie. To szrama przecinająca naszą Keynes przewidział, że ekonomia przestanie być waż‑ zbiorową duszę. A jednak praktycznie nikt o niej nie nym tematem w ciągu stu lat, gdyż wszystkie istotne mówi. Dlaczego obiecana przez Keynesa utopia – problemy ekonomiczne będą już rozwiązane bądź ich której nadejścia jeszcze w latach 60. niecierpliwie rozwiązania będą w zasięgu ręki. Był to rzadki przypa‑ dek nieprawdziwej prognozy ze strony Keynesa. Błę‑ 1 dem, który popełnił, było myślenie o ekonomicznych Pierwsze wydanie książki w języku angielskim zo‑ stało opublikowane w 2018 r.: Kaushik Basu, Republic of Beliefs: A New Approach to Law and Economics, Princeton * Prof. Elżbieta Mączyńska – prezes PTE. University Press.
8 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn wyglądano – nigdy się nie ziściła? Współcześnie dy‑ mu o inny kontekst), są wskaźnikami przemian spo‑ M. żurnym tłumaczeniem jest to, jakoby ekonomista nie łecznych torujących drogi i towarzyszących przemia‑ K
wziął pod uwagę potężnego wzrostu konsumpcjoni‑ nom charakteru” [Riesman, 2016, s. 164]. eynes zmu. Postawieni przed alternatywą, zgodnie z którą mieliśmy do wyboru mniej godzin pracy albo więcej Dani Rodrik, profesor Uniwersytetu Harwarda wnuków zabawek i przyjemności, zbiorowo wybraliśmy opcję „Keynes przewidywał dla ekonomii raczej skromne , E drugą. Byłaby to zgrabna przypowiastka umoralnia‑ ambicje (co nie było u niego typowe). «Gdyby ekono‑ konomiczne jąca, ale choćby przelotna refleksja uświadomi nam, miści mogli wyrobić sobie reputacje ludzi skromnych, że to wytłumaczenie ma się nijak do rzeczywistości” kompetentnych, równych może dentystom, byłoby to (1930 r [Graeber, 2019, s. 10]. cudowne» pisał w 1930 roku. (...) Jeśli jednak wziąć „Za sprawą jakiejś przedziwnej alchemii, której pod uwagę, jak wiele problemów i plag trapi ludzkie .) – komentarze zasady działania nikt właściwie nie jest w stanie społeczeństwa, to może nawet dentyści są zbyt wyso‑ perspektywy objaśnić, liczba gryzipiórków na posadach wydaje kim progiem. Ekonomiści powinni z pokorą podcho‑ się powiększać, a coraz więcej pracowników spędza dzić nie tylko do tego, co wiedzą, ale też do tego, ile w pracy – nie różniąc się znowu tak bardzo od radziec‑ mogą się dowiedzieć” [Rodrik, 2019, s. 47–48]. kich robotników – po czterdzieści, a nawet pięćdzie‑ siąt godzin tygodniowo na papierze, ale w praktyce Joseph Eugene Stiglitz, laureat Nagrody Banku wykonując zadania przez piętnaście godzin, tak jak Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii, przewidział Keynes, resztę czasu poświęcają bowiem profesor Uniwersytetu Columbia, USA sprawom organizacyjnym czy uczęszczaniu na semi‑ „Keynes wzywał do świętowania faktu, że ludz‑ naria motywacyjne, uaktualnianiu swego profilu na Fa‑ kość, po raz pierwszy w historii, miała zostać uwol‑ cebooku, albo ściąganiu sezonów seriali. Wytłumacze‑ niona od «problemu ekonomicznego». Przez całą nie wyraźnie nie ma charakteru ekonomicznego – jest historię ludzkości, większość swej energii człowiek natury moralnej i politycznej. Klasa rządząca doszła poświęcał na znajdowanie pożywienia, schronienia do wniosku, że szczęśliwa i produktywna populacja, i odzienia. Postęp w nauce i technice sprawił, że te dysponująca czasem wolnym, to dla niej śmiertelne za‑ podstawowe potrzeby można było zaspokoić, pracując grożenie (wystarczy sobie przypomnieć, co się działo, tylko kilka godzin w tygodniu. Na przykład, mniej kiedy zaczęto się zbliżać do tego stanu w latach 60.)” niż 2 procent amerykańskiej siły roboczej wytwa‑ [Graeber, 2019, s. 13]. rza całą żywność, którą jest w stanie przejeść nawet tak przesadnie konsumpcyjne i otyłe społeczeństwo, Kate Raworth, angielska ekonomistka związana a jeszcze zostaje dość, żeby nasz kraj był liczącym się z Uniwersytetem Oksfordzkim i Uniwersytetem eksporterem pszenicy, kukurydzy i ziarna sojowego. w Cambridge Keynes zastanawiał się, co zrobimy z owocami tego „Keynes spodziewał się, że podniesienie wydaj‑ postępu. Widząc, jak angielska klasa wyższa wyko‑ ności pracy przez nowoczesną technikę skróci ty‑ rzystuje swój czas wolny, miał całkiem uzasadnione powy tydzień pracy. Jego znana prognoza głosiła, że powody do obaw. Mimo to nie przewidział w pełni, do w XXI wieku nie trzeba będzie pracować dłużej niż czego dojdzie, zwłaszcza w ostatnim trzydziestoleciu piętnaście godzin w tygodniu, a społeczeństwo będzie XX wieku. Wygląda na to, że Ameryka i Europa zare‑ dążyć do tego, by «rozdzielić tę pracę, która pozo‑ agowały w tym przypadku odmiennie. Wbrew prze‑ stanie jeszcze do wykonania, między tylu ludzi, ile widywaniom Keynesa, Ameryka jako całość wcale tylko będzie możliwe». Tutaj się mylił, przynajmniej nie odczuła korzyści z większej ilości wolnego czasu. w pewnym stopniu, ale czas jeszcze może zadecy‑ Liczba godzin pracy w przeliczeniu na gospodarstwo dować o jego racji. Z pewnością jako jeden z pierw‑ domowe właściwie nawet wzrosła (w ciągu ostatnich szych poparłby propozycję brytyjskiej New Economics 30 lat o jakieś 26 procent). Staliśmy się społeczeń‑ Foundation, by skrócić standardowy tydzień pracy stwem konsumpcyjno‑materialistycznym: dwa auta w krajach o wysokim dochodzie z ponad trzydzie‑ w każdym garażu, w każdym uchu iPod, a w szafie stu pięciu godzin do zaledwie dwudziestu jeden, by ubrań na tony. Kupujemy i wyrzucamy na śmietnik. zwalczyć zarówno bezrobocie, jak i przepracowanie” Europa obrała inny kurs. Pięciotygodniowy urlop to [Raworth, 2021, s. 262]. norma – Europejczycy wzdragają się na nasz dwutygo‑ dniowy standard. We Francji produkcja w przeliczeniu David Riesman (1909–2002), socjolog i prawnik, na godzinę jest wyższa niż w Stanach Zjednoczonych, profesor University at Buffalo Law School choć typowy Francuz pracuje mniejszą liczbę godzin „Oczywiście wszystkie te zmiany mają charakter w roku, a zatem ma niższy dochód. Te różnice nie są stopniowy. Nacisk, jaki Veblen położył na czas wolny genetyczne. Są odbiciem odmiennych ścieżek ewolucji i konsumpcję, tak jak nacisk Keynesa na to, co można naszych społeczeństw. Większość Francuzów nie za‑ by nazwać nieustającymi wydatkami (choć chodziło mieniłaby się miejscami z większością Amerykanów,
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 9 Komentarze ze środowiska naukowego a większość Amerykanów nie zamieniłaby się miej‑ Maynarda Keynesa – którzy produkcję po niemal * scami z większością Francuzów. Ta ewolucja, tak zerowych kosztach krańcowych przepowiedzieli jesz‑ Wojciech W. Gasparski w Ameryce, jak i w Europie, nie przebiegała zgodnie cze w latach 30. XX wieku (ten pierwszy w czasie z jakimś wcześniej ustalonym planem, ale powin‑ wielkiego kryzysu ekonomicznego). Keynes niebę‑ niśmy zadać sobie pytanie, czy to jest kurs, który dący bynajmniej (tak jak Lange) socjalistą, w swoim Czy interesują nas prawnukowie? wybralibyśmy świadomie. Jako przedstawiciele nauk eseju Economic Possibilities for our Grandchildren społecznych możemy próbować wyjaśnić, dlaczego wyczekiwał już świata, w którym ciężką pracę wy‑ W deklaracjach – interesują nas warunki życia naszych każde z tych społeczeństw obrało kurs taki, jaki ob‑ konują za człowieka maszyny, by ten beztrosko miał prawnuków, w działaniu – dalecy jesteśmy od auten‑ rało” [Stiglitz, 2010, s. 331–332]. się oddawać «sztuce życia». I choć Keynes odkrył też tycznej dbałości o ich warunki życiowe. Jak może być «technologiczne bezrobocie», uważał je za zjawisko inaczej, gdy nie interesujemy się nawet warunkami Andrzej Waśkiewicz, socjolog, profesor Uniwersy‑ przejściowe i ostatecznie dla życia społecznego ko‑ życia współczesnych bliźnich, a nawet nas samych. tetu Warszawskiego rzystne, będzie ono tylko etapem do powszechnego Setki ton odpadów, w tym plastiku, wyrzucamy, gdzie „Trzeba w ogóle odrzucić wzrost gospodarczy jako dobrobytu” [Waśkiewicz, 2020, s. 321–322]. popadnie. Oferujemy nasze działki na zbiorniki śmieci taki i budować gospodarkę «postwzrostu»: ekolo‑ przywożone z zagranicy rzekomo do utylizacji, a fak‑ giczną, opartą na usługach, z niskim bezrobociem, tycznie po to, by zdarzył się pożar z „nieznanych” służącą redukcji nierówności społecznych. Wbrew Bibliografia przyczyn uwalniający nas od deklarowanej wcze‑ obawom rządów, dla których wzrost jest wręcz obse‑ śniej utylizacji. Dlaczego tak postępujemy? Oto jakiej Basu K. [2020], Republika przekonań. Nowe podejście sją, zyska ona uznanie obywateli, jeśli tylko będzie do ekonomicznej analizy prawa, Wydawnictwo Na‑ odpowiedzi udzielają amerykańscy nobliści George stabilna – stabilność nie jest przecież równoznaczna ukowe PWN, Warszawa [tytuł oryginalny: The Repu- A. Akerlof i Robert J. Shiller: z recesją, a to dopiero ona przynosi negatywne spo‑ blic of Beliefs: A New Approach to Law and Economics „W gospodarce prawdziwie wolnorynkowej ludzie łeczne konsekwencje. John Stuart Mill i Maynard (2018)]. mają nie tylko pełną swobodę wyboru. Lecz także Keynes dobrobyt bez wzrostu uważali wręcz za po‑ „Biuletyn PTE” [2021], nr 1, http://www.pte.pl/pliki‑ niczym nieograniczoną swobodę naciągania innych. żądany” [Waśkiewicz, 2020, s. 29–30]. /1/68/E_1_2021.pdf (20.05.2021). Kształtująca się w tych warunkach równowaga będzie „Koncepcję zerowych kosztów krańcowych Rifkin Graeber D. [2019], Praca bez sensu, Wydawnictwo Krytyki nadal optymalna w rozumieniu Adama Smitha, ale Politycznej, Warszawa. przejął od Harolda Hotellinga, który wyłożył ją już Keynes J.M. [2020], Ekonomiczne perspektywy dla na- będzie ona optymalna nie w kategoriach zaspokajania w roku 1937, choć oczywiście w innym kontekście. szych wnuków, „Biuletyn PTE”, nr 4, http://www.pte.pl/ naszych rzeczywistych potrzeb, lecz w kategoriach Hotelling argumentował za rozbudową z funduszy pliki/1/68/Biuletyn_21.12.2020.pdf (20.05.2021). naszych gustów manipulowanych przez rynek. A taka publicznych infrastruktury drugiej rewolucji przemy‑ Raworth K. [2021], Ekonomia obwarzanka. Siedem spo- sytuacja prowadzi do rozlicznych problemów zarówno słowej: elektrowni, wodociągów, dróg, kolei itd. Jego sobów myślenia o ekonomii XXI wieku, Wydawnictwo wśród osób poddawanych manipulacji, jak i wśród argumenty – przekonujące dla samego Rifkina – nie Ekonomiczne Heterodox, Poznań. samych manipulatorów” – Piszą nobliści w książce, znalazły posłuchu ani wśród władz, ani wśród innych Riesman D. [2016], Samotny tłum, Vis‑a‑vis Etiuda, Kra‑ której tytuł wyjaśnia, dlaczego Keynes nie miał racji. ków. ekonomistów. Już po II wojnie światowej zwyciężyli A tytułem jest Złowić frajera. Ekonomia manipulacji Rodrik D. [2019], Rządy ekonomii, Wydawnictwo Na‑ w tym sporze zwolennicy finansowania takich przed‑ ukowe PWN, Warszawa. i oszustwa [Akerlof, Shiller, 2017, s. 7]. Owo łowienie sięwzięć środkami prywatnymi, dowodzący swych Stiglitz J.E. [2010], Freefall – jazda bez trzymanki, PTE, nosi nazwę phishingu. racji tyleż ekonomicznie, co ideologicznie, oni też Warszawa. nadawali ton debacie ekonomicznej ostatnich lat. Waśkiewicz A. [2020], Ludzie‑rzeczy‑ludzie. O porządkach * Prof. Wojciech W. Gasparski – profesor emeritus Aka‑ Na uwiarygodnienie swej wizji Rifkin przywołuje społecznych, w których rzeczy łączą, a nie dzielą, Wy‑ demii Leona Koźmińskiego, gdzie był kierownikiem Katedry więc tych ekonomistów – Oskara Langego i Johna dawnictwo Universitas, Kraków. Etyki Biznesu oraz założycielem i honorowym dyrektorem Centrum Etyki Biznesu i Innowacji Społecznych oraz peł‑ nił funkcję prorektora ds. badań naukowych. Wcześniej kierował Zakładem Prakseologii PAN oraz przewodniczył radzie naukowej Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Jest honorowym członkiem Komitetu Naukoznawstwa PAN. Z jego inicjatywy obradował w Warszawie w 2012 roku Serdecznie zapraszamy Czytelników do nadsyłania komentarzy 5. Światowy Kongres Etyki Biznesu International Society dotyczących eseju Johna M. Keynesa of Business, Economics and Ethics. Członek rzeczywi‑ sty Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, honorowy Ekonomiczne perspektywy dla naszych wnuków. prezes Towarzystwa Naukowego Prakseologii. Jest auto‑ rem i redaktorem prac z zakresu prakseologii, metodologii dyscyplin praktycznych, etyki biznesu w tym podręcznika Państwa teksty będą publikowane akademickiego Biznes, etyka, odpowiedzialność [2012] w kolejnych numerach „Biuletynu PTE”. wyróżnionego przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne I nagrodą za najlepszy podręcznik (2015), oraz 25‑tomowej serii „Praxiology: The International Annual of Practical Tłumaczenie artykułu Keynesa znajdą Państwo w „Biuletynie PTE” Philosophy and Methodology” (Transaction Publishers oraz Routledge) za co otrzymał nagrodę Prezesa Rady Ministrów. 2020, nr 4: http://www.pte.pl/pliki/1/68/Biuletyn_21.12.2020.pdf. Odznaczony Krzyżami Kawalerskim, Oficerskim i Ko‑ mandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, otrzymał CEEMAN Champions Award in Responsible Management Education.
10 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 Komentarze ze środowiska naukowego dla naszych J ohn
Wojciech W. Gasparski * M. K eynes wnuków Czy interesują nas prawnukowie? Keyenes nie miał racji bowiem nie uwzględnił wy‑ miaru aksjologicznego działalności gospodarczej – jej , E W deklaracjach – interesują nas warunki życia naszych etyczności. Należy zatem przypominać [Gasparski, konomiczne prawnuków, w działaniu – dalecy jesteśmy od auten‑ 2012] i wzywać do odrodzenia ekonomii jako nauki tycznej dbałości o ich warunki życiowe. Jak może być moralnej oraz wskazania znaczenia endo‑ i egzomo‑ (1930 r inaczej, gdy nie interesujemy się nawet warunkami ralności działalności biznesowej oraz związanych z nią życia współczesnych bliźnich, a nawet nas samych. zawodów menedżerskich. Oto zestawienie dwu publi‑ .) – komentarze Setki ton odpadów, w tym plastiku, wyrzucamy, gdzie kacji na ten temat. W roku 1928, a więc prawie w tym perspektywy popadnie. Oferujemy nasze działki na zbiorniki śmieci samym okresie, w którym pisał Keynes, amerykański przywożone z zagranicy rzekomo do utylizacji, a fak‑ dziennikarz Garrett (Edward Peter) pisał w prasie tycznie po to, by zdarzył się pożar z „nieznanych” artykuły wychwalające ład etyczny amerykańskiego przyczyn uwalniający nas od deklarowanej wcze‑ biznesu. Potem zebrał swój dorobek, ogłaszając go śniej utylizacji. Dlaczego tak postępujemy? Oto jakiej w tomie The American Omen [Garrett, 1928], wyda‑ odpowiedzi udzielają amerykańscy nobliści George nej w tłumaczeniu na język polski jako Amerykańska A. Akerlof i Robert J. Shiller: księga cudów [Garrett, 1931]. Czytamy w niej: „W gospodarce prawdziwie wolnorynkowej ludzie „Najważniejsze jest (...), aby przy prowadzeniu mają nie tylko pełną swobodę wyboru. Lecz także interesów kierowano się zasadami i to nawet zasadami niczym nieograniczoną swobodę naciągania innych. wznioślejszymi od tych, jakie można od razu w życiu Kształtująca się w tych warunkach równowaga będzie stosować. Posiadanie ideału jest ważniejsze, aniżeli nadal optymalna w rozumieniu Adama Smitha, ale możliwe do odchylenia. (...) W dziedzinie etyki w pro‑ będzie ona optymalna nie w kategoriach zaspokajania wadzeniu interesów można zebrać niezwykły zbiór naszych rzeczywistych potrzeb, lecz w kategoriach dokumentów, które można nazwać kodeksem postępo‑ naszych gustów manipulowanych przez rynek. A taka wania. Nie ma zapewne ani jednej grupy wielkich lub sytuacja prowadzi do rozlicznych problemów zarówno małych przedsiębiorstw, które nie ustaliłyby dla siebie wśród osób poddawanych manipulacji, jak i wśród pewnych zasad etycznych, mają je: wszelkiego rodzaju samych manipulatorów” – Piszą nobliści w książce, przedsiębiorcy, fotografowie, restauratorzy, jubilerzy, której tytuł wyjaśnia, dlaczego Keynes nie miał racji. rybacy, aptekarze, kupcy drzewni, kupcy kolonialni, A tytułem jest Złowić frajera. Ekonomia manipulacji wytwórcy lodu itd. Na ogół biorąc, zasady te są po‑ i oszustwa [Akerlof, Shiller, 2017, s. 7]. Owo łowienie wtórzeniem Złotej Reguły1 z dodaniem specjalnych nosi nazwę phishingu. zakazów wewnętrznych praktyk właściwych danej gałęzi przemysłu oraz oświadczenia, czyniącego całą * Prof. Wojciech W. Gasparski – profesor emeritus Aka‑ daną grupę odpowiedzialną za rzetelne traktowanie demii Leona Koźmińskiego, gdzie był kierownikiem Katedry publiczności” [Garrett, 1931]. Etyki Biznesu oraz założycielem i honorowym dyrektorem Od tego czasu minęło prawie 90 lat, a optymizm Centrum Etyki Biznesu i Innowacji Społecznych oraz peł‑ amerykańskiego autora ustąpił miejsca realiom skła‑ nił funkcję prorektora ds. badań naukowych. Wcześniej kierował Zakładem Prakseologii PAN oraz przewodniczył niającym do smętnej ironii innego Amerykanina radzie naukowej Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Jest dr. Cecila W. Jacksona, który opublikował książkę honorowym członkiem Komitetu Naukoznawstwa PAN. Bajki w świecie biznesu: Mroczna prawda o fałszo- Z jego inicjatywy obradował w Warszawie w 2012 roku waniu sprawozdań finansowych [Jackson, 2008]. 5. Światowy Kongres Etyki Biznesu International Society W książce tej czytamy: of Business, Economics and Ethics. Członek rzeczywi‑ sty Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, honorowy „Dawno temu spółki publiczne i wielkie korporacje prezes Towarzystwa Naukowego Prakseologii. Jest auto‑ uważano za bastiony gospodarki Stanów Zjednoczo‑ rem i redaktorem prac z zakresu prakseologii, metodologii nych. Nikt nie wątpił w bezpieczeństwo zainwestowa‑ dyscyplin praktycznych, etyki biznesu w tym podręcznika nych w nie oszczędności, a pracownicy mogli liczyć na akademickiego Biznes, etyka, odpowiedzialność [2012] pewność zatrudnienia i przyzwoite emerytury. Prawie wyróżnionego przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne I nagrodą za najlepszy podręcznik (2015), oraz 25‑tomowej we wszystkich bajkach występują jednak złoczyńcy, serii „Praxiology: The International Annual of Practical Philosophy and Methodology” (Transaction Publishers oraz Routledge) za co otrzymał nagrodę Prezesa Rady Ministrów. 1 „Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie Odznaczony Krzyżami Kawalerskim, Oficerskim i Ko‑ czynili, i wy im czyńcie. Albowiem na tym polega Prawo mandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji i Prorocy” (Ewangelia Mateusza 7.12; Księga Tobiasza 4.15 Edukacji Narodowej, otrzymał CEEMAN Champions Award i liczne pisma pozabiblijne ujmowały Złotą Regułę w formie in Responsible Management Education. negatywnej „Nie czyń nikomu, co tobie niemiłe”).
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 11 którzy żerują na niczego niepodejrzewających nie‑ co jest wykonywane i wytwarzane w jednym miejscu winnych ofiarach, wykorzystując ich łatwowierność współczesnego świata, wywiera wpływ na stan globu i brak ostrożności; także pod tym względem opowieści i jego mieszkańców. Z tego względu rośnie znaczenie o biznesie nie są wyjątkiem. (...) Motywem przewod‑ projektowania jako koncepcyjnego przygotowania nim w tej książce bajek o przemyśle i handlu jest to, działań. Punktem wyjścia jest propozycja koncepcji że złoczyńcy ci zawsze posługiwali się oszukańczymi społeczeństwa projektującego jako szansy przezwycię‑ sprawozdaniami finansowymi, które przedstawiały żenia zagrożeń, a przynajmniej tempa ich narastania. nieprawdziwy obraz przedsiębiorstw. W ten sposób Przyjęcie proponowanej koncepcji wymagałoby podję‑ potrafili omamić wszystkich tych, którzy im ufali” cia w skali globalnej niełatwych decyzji w trzech pod‑ [Jackson, 2008]. stawowych sprawach: odrzucenia, wraz ze wszystkimi Cytowany autor omawia w szczegółach historię konsekwencjami, fałszywego aksjomatu o nieogra‑ spółek Sunbeam i WorldCom, przytacza opowieść niczoności zasobów, jakie są do dyspozycji; uznania o złotej gęsi Enronu oraz hokus‑pokus i abrakadabrę dalszego trwania (survival) ludzkości za nadrzędny cel wielu innych firm. Dodajmy, że rozwój wypadków postępowania; uznania rozwiązywania (w epistemolo‑ dopisał ciąg dalszy owej mrocznej prawdy już to gicznym tego słowa znaczeniu) problemów praktycz‑ pod nazwą Lehman Brothers, już to pod nazwiskiem nych za jedyną metodę podejmowania decyzji doty‑ Bernarda Madoffa oraz uraczył wiele Bogu ducha czących praktycznego postępowania człowieka. Takim winnych osób zatrutymi fruktami toksycznych akcji, rozwiązywaniem problemów praktycznych powinno co „zaowocowało” kryzysem finansowym na skalę stać się projektowanie rozumiane jako koncepcyjne zglobalizowanego świata. przygotowanie działań (zmian). Społeczeństwo uzna‑ Od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdzie‑ jące ten właśnie sposób i wedle niego funkcjonujące siątych ubiegłego stulecia wskazuję projektowanie nazywam społeczeństwem projektującym. systemowe jako metodę rzetelnego rozwiązywania pro‑ Jeśli pragnie się autentycznie, na podstawie najlep‑ blemów praktycznych [Gasparski, 1984a, s. 137–148], szej wiedzy i zgodnie z najlepszą wolą, przezwycię‑ a problemy ekonomiczne są jednymi z problemów żać sytuacje praktyczne w granicach wyznaczonych praktycznych właśnie. Na konferencji „Etyka i ekono‑ maksymalizacją warunków służących przeżyciu oraz mia: W stronę nowego paradygmatu” zorganizowanej minimalizacją indywidualnych dyssatysfakcji, musi przez PTE oraz EBEN Polska, przypomniałem obszerny to być poprzedzone rozwiązywaniem problemów fragment mego artykułu jako wskazujący owo projek‑ wypływających z tych sytuacji. Projektowanie jako towanie jako nowy paradygmat. Oto ów fragment: sposób rozwiązywania problemów praktycznych Co się tyczy „nowego paradygmatu”2, to zgodnie stwarza możliwość przezwyciężania naszej ludzkiej z powiedzeniem, że „nowe to zapomniane stare”, ofe‑ skłonności do zachowań nieracjonalnych. Projek‑ ruję koncepcję społeczeństwa projektującego, jaką towanie systemowe narzuca bowiem konieczność sformułowałem w latach osiemdziesiątych ubiegłego uzewnętrzniania procesu rozwiązywania problemów, wieku, a którą przypomniałem na 5. Światowym Kon‑ dzięki czemu proces ten staje się przejrzysty. Zmusza gresie Etyki Biznesu (Warszawa 2012). Oto założenia też do jawnego prezentowania racji „za” i „przeciw” tej koncepcji3: poszczególnych rozwiązań kandydujących, dostarcza‑ Znane powiedzenie głosi, że motyl ruszający skrzy‑ jąc ewidencji rozwiązaniu wybranemu. dłami w puszczy amazońskiej wywiera wpływ na to, iż Projektowanie, o jakim mowa, nazywane syste‑ w dalekiej Azji może pojawić się tajfun. Podobnie to, mowym, a także nowoczesnym, nie jest zwykłym stosowaniem znanego (tradycyjnego) projektowania, które cechuje podejście analityczne. Projektowanie 2 Zob. W.W. Gasparski [2017, s. 252–262]. wskazywane jako rozwiązywanie problemów wymaga 3 Ponad 30 lat temu przedstawiłem referat A Designing syntezy i systemowości oraz uwzględniania kontekstu. Human Society: A Chance or a Utopia? na Design Policy W praktyce do harmonijnego przezwyciężania sytuacji Conference zorganizowanej przez Design Research So‑ ciety [Gasparski, 1982]. Artykuł ten został opublikowany praktycznych (tzw. zrównoważony rozwój) niezbędna w książce Understanding Design [Gasparski, 1984b], a na‑ jest synteza. Chodzi o równowagę konglomeratu sy‑ stępnie przetłumaczony na język polski i opublikowany tuacji praktycznych, a nie sytuacji wyizolowanych, w periodyku „Prakseologia” 1984, nr 2(90). „Managing as rozpatrywanych z osobna. Designing in an Era of Massive Innovation” to temat Global Tradycyjne projektowanie koncentruje się na obiek‑ Forum for Business as an Agent of World Benefit zorgani‑ zowanego w 2009 r. przez United Nations Global Compact tach wyodrębnionych z konglomeratu sytuacji jako na & Case Western Reserve University. Forum to było dobrą przedmiocie do zaprojektowania danym projektan‑ okazją do przypomnienia zasady, że nowe to zapomniane towi do opracowania. Przedmioty do zaprojektowa‑ stare. Artykuł został ponownie opublikowany w tomie Envi- nia to przedmioty‑pożądania realnych klientów albo ronmental Political Philosophy [Loukola, Gasparski, 2012] przedmioty‑atrakcje mające zachęcić potencjalnych na‑ dedykowanym 5. Światowemu Kongresowi Etyki Biznesu (ISBEE, Warszawa 2012), na którym odbyła się specjalna bywców. Projektowanie tradycyjne jest ukierunkowane sesja problemowa poświęcona tej tematyce. na rozwiązanie, które uznawane jest za tym lepsze, im
12 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn bardziej różne od dotychczasowych rozwiązań. Jest wiedza – podważyły założenie o nieograniczoności M. ono konsekwencją nieliczenia się z całościowo rozu‑ zasobów, dalsze trwanie w przeświadczeniu będzie K
mianymi możliwościami realizacyjnymi, co ma swe zawstydzające. Ale gdzie tam! Nie zważając na to, że eynes źródło w założeniu o nieograniczoności zasobów. nasze postępowanie może być ocenione przez co świa‑ Projektowanie nowoczesne powinno się zajmować tlejszych członków ludzkiej społeczności za zwykłą wnuków przedmiotem projektowania stanowiącym iunctim ignorancję lub niezwykłą premedytację, trwamy przy , E danej sytuacji praktycznej konkretnego podmiotu swoim jak nasi pradziadowie przy Ptolomeuszu. (...) konomiczne (rdzeń) z „resztą świata” (dopełnienie). Projektowanie Wiedza nie wystarcza, niezbędna jest mądrość. Nadal to, dotyczące konkretnych sytuacji, służyć ma prze‑ bowiem uważamy, że kryzysy były, są i będą, ale sztuka (1930 r zwyciężeniu owej pary rdzeń – dopełnienie sytuacji życia polega na tym, żeby dotknęły „ich”, a nie „nas”. praktycznych. Przy tak rozumianym projektowaniu to, „Ich” – to znaczy żyjących wprawdzie współcześnie, .) – komentarze co w jednym przypadku należy do rdzenia, w innym ale w innych domach, na innych ulicach, pod innymi perspektywy jest fragmentem dopełnienia i vice versa. Ta właśnie szerokościami geograficznymi, najlepiej na innych przyczyna powoduje konieczność wzajemnej syntezy, kontynentach. „Ich” – może także znaczyć przyszłe dostarczając podstaw postulatowi „jedności podzielo‑ pokolenia żyjące nawet na tej samej ulicy co „my”. nego projektowania” oraz wielowymiarowemu kryte‑ Wiemy o „nich”, że będą „naszymi” prawnukami, rium relewancji zmiany. ale tak odległymi w czasie, że podobnie jak z tymi Umieć projektować, to umieć podejmować decyzje współczesnymi oddalonymi od „nas” przestrzennie wsparte siłą argumentu, a nie argumentem siły (plus nie łączy „nas” z „nimi” żadna więź emocjonalna. ratio quam vis – by przypomnieć inskrypcję z Colle‑ Dlaczego to jest takie trudne? Pogodzić się z tym, to gium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego). Zmiana rozpocząć budowę nowego, diametralnie różnego, będąca łącznie: zmianą rzeczywistą, poznawczo okresu przyszłej historii ludzkości i wyzwolić się trzeba ugruntowaną, sprawną (efektywną i ekonomiczną), z homocentrycznego światopoglądu: użyć czy prze‑ właściwą etycznie oraz pod względem estetycznym żyć? Jest to kluczowe pytanie skierowane do każdego jest zmianą odpowiednią (relewantną). Zasada rele‑ z nas jako członków gatunku homo sapiens jako ca‑ wancji ukierunkowuje postępowanie modyfikacyjne łości. Odpowiedzi powinien udzielić każdy/każda i to (projektowanie i implementację) na dbałość o najwyż‑ w niedługim czasie, czas bowiem odgrywa zasadniczą szy możliwy stopień trafności zmiany w dłuższej rolę. Brak odpowiedzi też będzie odpowiedzią, będzie perspektywie [Gasparski, 1984a, s. 11–19]. zakamuflowaną odpowiedzią przeciwko przeżyciu, bo Temu właśnie powinna poznawczo służyć ugrunto‑ jawnych odpowiedzi nie należy się raczej spodziewać, wana wiedza dostarczana ekonomistom i menedżerom będzie stanowić najpoważniejsze zagrożenie bytu czło‑ różnych specjalności przez uczelnie ich kształcące wieka. Przyszłość ludzkości może zostać zagrożona [Gasparski, 2007, s. 34–47]. I nie tylko menedżerom. także wówczas, gdy odpowiadając się za przeżyciem, Bowiem, jak pisał Tadeusz Kotarbiński: „Minimum pozostaniemy wierni podziałowi na „nas” i „ich”. Nie argumentacji wystarcza, by zaszczepić w młodym ma bowiem możliwości wybiórczego przeżycia, histo‑ umyśle ideę irracjonalną, maximum argumentacji ria się już nie powtórzy. Podejmowanie prób przeżycia potrzeba, aby ją z tego umysłu usunąć” [Kotarbiński, przez jakąkolwiek grupę społeczną spotkałoby się 1986, s. 24]. Sapienti sat. z przeciwdziałaniem innych grup. Biorąc pod uwagę Po raz kolejny przypomniałem ten mój apel w kon‑ współczesne środki techniczne, prowadziłoby to do tekście pandemii coronawirusa w wydanej właśnie walki kończącej egzystencję wszystkich grup. Wcze‑ książce [Gasparski, 2021] o filozofii praktyczności śniej lub później. Nie zależy to od tego czy grupa jaką jest filozofia Tadeusza Kotarbińskiego. Oto co zamierzająca kosztem innych grup będzie to czynić, przepisuję z tej książki: monopolizując dostęp do zasobów, czy też decydując Przychodzi do głowy myśl, że może natura bierze się na eksterminację innych grup. Decydując się na na nas odwet za rabunkową gospodarkę. Może natura kształtowanie nastawionej na przeżycie, liczącej się korzysta z big data i broniąc się przed degradacją z ograniczoną ilością zasobów kultury, należy orga‑ klimatu, dziurą ozonową, znikającymi lodowcami, nizować współczesność tak, by cokolwiek czynimy smogiem, wycinaniem lasów deszczowych i wieloma nie zagrażało to przyszłym pokoleniom. Powodzenie innymi rezultatami ekspansji homo sapiens, walczy przedsięwzięcia będzie zależeć od współdziałania w sposób powodujący zmniejszenie liczby tych, któ‑ wszystkich na rzecz wszystkich. rzy to wszystko czynią oraz straszy pozostałych, żeby Prakseologiczne „podwójne E” tj. efektywność zmniejszyć potencjał niszczycieli natury? Toż prze‑ (skuteczność) i ekonomiczność, nie wystarcza do wy‑ cież pisaliśmy, my prakseologowie, że postępowanie jaśnienia ludzkiego działania w społeczeństwie. Tym ludzi od samego początku oparte było i nadal jest na co nie może być pomijane w analizie działania jest założeniu o nieograniczoności zasobów. Zdawać by jego aksjologiczny wymiar wynikający z faktu, że się mogło, że z chwilą, gdy zarówno fakty, jak i po‑ wszelka aktywność jest podejmowana zawsze w śro‑ wszechna ich dostępność, jeśli nie znajomość, czyli dowisku społecznym stanowiącym część większej
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 13 całości – społeczeństwa. Zarówno społeczność, której Gasparski W.W. [1982], A Designing Human Society: członkiem jest podmiot działający, jak i społeczeństwo A Chance or a Utopia? Design Policy Conference, De‑ jako całość, przyjmują właściwą im postawę, wy‑ sign Research Society, Londyn. Gasparski W.W. [1984a], Społeczeństwo projektujące: znaczoną przez dominujące wartości. To ze względu szansa czy utopia, „Prakseologia”, nr 2(80). na owe wartości jedne działania zyskują społeczną Gasparski W.W. [1984b], Understanding design: The aprobatę, a inne nie. Akceptowane są te działania, praxiological‑systemic perspective, Intersystems Pub‑ które służą dobru zdefiniowanemu na gruncie domi‑ lications. nujących wartości, brak akceptacji natomiast dotyczy Gasparski W.W. [2007], Wiedza o organizacji i zarządza- działań, które czynią zło w sensie aksjologicznego wy‑ niu oraz jej poznawcze ugruntowanie, „Współczesne miaru działań. Działalność gospodarcza, jak wszelka Zarządzanie”, nr 1. Gasparski W.W. [2017], Ekonomia i zarządzanie w świetle działalność ludzka, jest przedmiotem oceny etycznej; filozofii, w: Mączyńska E., Sójka J. (red.), Etyka i ekono- etyczność dodaje trzecie „E” do prakseologicznego mia. W stronę nowego paradygmatu, PTE, Warszawa. „podwójnego E”, tworząc łącznie „potrójne E”: efek‑ Gasparski W.W. [2021], Filozofia praktyczności: traktat tywności, ekonomiczności i etyczności. o filozofii Tadeusza Kotarbińskiego oraz similaria, Wy‑ dawnictwo IFiSS PAN, Warszawa. Gasparski W.W. (red.) [2012], Biznes, etyka, odpowiedzial- Bibliografia ność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Jackson C.W. [2008], Bajki w świecie biznesu: Mroczna Akerlof G.A., Shiller R.J. [2017], Złowić frajera. Ekonomia prawda o fałszowaniu sprawozdań finansowych, Wy‑ manipulacji i oszustwa, PTE, Warszawa. dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Garrett [1928], The American Omen, E.P. Dutton & Com‑ Kotarbiński T. [1986], Aforyzmy i myśli, PIW, Warszawa. pany. Loukola O., Gasparski W.W. [2012], Environmental Political Garrett [1931], Amerykańska księga cudów, Nakładem Izby Philosophy, Series: Praxiology: the international annual Przemysłowo‑Handlowej w Warszawie, Warszawa. of practical philosophy and methodology, vol. 19.
Andrzej Jakubowicz *
Marzenia Keynesa a rzeczywistość horyzontu czasowego. Keynes wybrał spektakularną odległość czasową – 100 lat. Współcześni nam eko‑ Przed napisaniem tego tekstu sięgnąłem do sztandaro‑ nomiści raczej nie sięgają tak daleko. Pragmatycznie wego dzieła Johna Maynarda Keynesa Ogólna teoria ograniczają się do horyzontu zakreślonego datą 2030 zatrudnienia, procentu i pieniądza [Keynes, 1985]. lub 2050. Nie zrobię żadnego odkrycia, jeśli stwierdzę, że jest Spośród problemów poruszanych przez Keynesa to świetny akademicki podręcznik do ekonomii. I wła‑ chciałbym skomentować trzy: postęp techniczny, po‑ śnie największą zasługą Keynesa są prezentowane ziom życia i ludzkie szczęście. Pierwsze dwie grupy przez niego teorie ekonomiczne. problemów Keynes wzajemnie warunkował. Uwa‑ Jak wspominam moje studia (lata 60. ubiegłego żał, że od postępu technicznego będzie uzależniony wieku), to jednym z najbardziej lubianych przeze poziom życia. Postępowi technicznemu wyznaczył mnie przedmiotów była „Historia myśli ekonomicz‑ ogólny kierunek rozwojowy. Bo czyż mógł przewi‑ nej” wykładana przez prof. Witolda Sierpińskiego. dzieć ogrom możliwości informacyjnych i funkcjo‑ Pamiętam, że ze wszystkich teorii ekonomicznych nalnych, jakie daje urządzenie wielkości kilka na prezentowanych przez Profesora najbardziej przema‑ kilkanaście cm i grubości 5 mm (popularnie zwane wiały do mnie teorie Keynesa. Byłem zafascynowany „komórką”)? Czyż mógł przewidzieć zastosowanie działaniem mnożnika. I zastanawiałem się, dlaczego internetu? Ale wiedział, że postęp techniczny będzie go nie stosujemy... Teorie wielu innych ekonomistów ogromny. I ten kierunek się sprawdził. Konkretne światowej sławy nie przemawiały do mnie. Uważałem wynalazki to już szczegóły. je za nieżyciowe, niepraktyczne, utopijne. Słusznie Keynes zauważa, że na przestrzeni czte‑ To, że myśli Keynesa powędrowały w przyszłość, rech tysięcy lat, do 1700 r. tempo postępu technicz‑ to nic dziwnego. Prawie każdy szanujący się ekonomi‑ nego było powolne lub był jego brak. Jak stwierdza: sta zastanawia się nad przyszłością. Jest tylko kwestia „Brak przełomowych wynalazków technicznych między epoką prehistoryczną a stosunkowo współ‑ * Dr Andrzej Jakubowicz – Rada Naukowa PTE. czesnymi czasami jest naprawdę uderzający. Prawie
14 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn wszystko, co naprawdę istotne i co ludzkość posiadała stawiam tezę, że problem ekonomiczny może zostać M. na początku ery nowożytnej, było znane człowiekowi rozwiązany lub będzie bliski rozwiązania w ciągu K
już u zarania dziejów” [Keynes, 2020, s. 7]. Istotnie, nadchodzących stu lat. Oznacza to, że w perspektywie eynes wszystkie znaczące dla naszej cywilizacji i „konsu‑ długoterminowej kwestie ekonomiczne nie będą stałą mowane” przez nas wynalazki to rezultat ostatnich troską człowieka” [Keynes, 2020, s. 9]. Nie wiemy, wnuków 200 lat. Skok postępu technicznego w porównaniu czy pisząc „ludzkość”, Keynes miał na myśli tylko , E z poprzednimi okresami jest niesamowity – zaczęło Europę (tak można sądzić, bo mówi o „krajach roz‑ konomiczne się od maszyny parowej, potem kolej, elektryczność, winiętych”), czy cały świat. Jeśli cały świat, to grubo telefon, radio, samolot, atom – trudno wymieniać się pomylił – miliony ludzi aktualnie cierpi głód lub (1930 r wszystkie wynalazki. To tylko te, które już były żyje na granicy egzystencji, a małe dzieci w dalszym lub dokonały się za życia Keynesa. Impulsem dla ciągu zmuszane są do pracy. .) – komentarze tych wynalazków według Keynesa była akumulacja Postęp techniczny według Keynesa miał spowo‑ perspektywy kapitału, która sięga końca XVI wieku i związana dować bezrobocie technologiczne i doprowadzić była z łupami przywiezionymi do Europy z Nowego do 15‑godzinnego tygodnia czasu pracy. Keynes Świata. prawidłowo przewidział kierunek ewolucji. Ale do Keynes przewidywał w związku z tym, że: „W dłu‑ 15 godzin tygodniowo jest raczej dość daleko. W Eu‑ giej perspektywie wszystko to oznacza, że ludzkość ropie obecnie tygodniowy czas pracy waha się od rozwiązuje problem gospodarczy. Przewiduję, że za 35 godzin we Francji, poprzez 40 godzin w Polsce sto lat poziom życia w krajach rozwiniętych będzie od i Niemczech, do 42,3 godzin w Wielkiej Brytanii czterech do ośmiu razy wyższy niż obecnie” [Keynes, i na Cyprze oraz 41,2 godziny w Austrii. Ostatnie 2020, s. 8]. trzy wymienione kraje mają najdłuższy tydzień pracy Pokusiłem się o sprawdzenie tej prognozy i dotar‑ w Europie. Są czynione branżowe próby dalszego łem do tabeli: PKB w dolarach międzynarodowych skracania czasu pracy. W Niemczech zawarto na dwa 1870–2003 wg OECD1. Na podstawie danych tej lata umowę pomiędzy IG Metall a Stowarzyszeniem tabeli obliczyłem, ile razy wzrósł PKB w wybranych Pracodawców na 28‑godzinny tydzień pracy. W Go‑ krajach w latach 1930–2003. Oto wyniki: teborgu (Szwecja) Toyota ma od 16 lat 6‑godzinny dzienny czas pracy2. Przewidywany przez Keynesa 15‑godzinny tydzień Chiny 22 x Francja 7 x pracy wykreował u niego wielkie zmartwienie. Jak Portugalia 13 x Niemcy 6 x dużo czasu wolnego wpłynie na psychikę ludzką? Finlandia 12 x Wielka Brytania 5 x Czy nie nastąpi „załamanie nerwowe”? Lituje się Stany Zjednoczone 11 x Polska 5 x nad „nieszczęsnymi kobietami” z zamożnych warstw Hiszpania 11 x społecznych, które pozbawione zostaną gotowania, sprzątania i szycia. Ale to przecież nic nowego. Nawet w naszym kraju, który nigdy nie przodował w po‑ Średnia dla ww. krajów to wzrost 10‑krotny, a od‑ ziomie życia, żony arystokratów i bogatych ziemian rzucając ekstremum (Chiny), to wzrost 9‑krotny. miały problem z zagospodarowaniem czasu. Keynes Można więc stwierdzić, że przewidywania Keynesa dochodzi do wniosku, że „nie ma kraju ani narodu, sprawdziły się dokładnie, ale już w 2003 r., a więc który mógłby wypatrywać bez lęku ery wolnego czasu już po 73 latach. Oznacza to, że jeśli chodzi o per‑ i bogactwa” [Keynes, 2020, s. 9]. Jako naród raczej spektywę 100‑letnią, to przewidywania Keynesa nam daleko do takich lęków, a nie jesteśmy bynaj‑ odnośnie do wzrostu PKB są niedoszacowane. Nie mniej w tym odosobnieni. ulega bowiem wątpliwości, że pomiędzy latami 2003 Keynes był niepoprawnym optymistą, przewidując a 2020 (a więc w trakcie kolejnych 17 lat) ten wzrost wielkie i korzystne zmiany w kodeksie moralnym. jest znaczący. I ten wzrost PKB nastąpił, pomimo że „Miłość do pieniędzy jako przedmiotu posiadania – Keynes nie przewidział wojny i że pomylił się w kwe‑ w odróżnieniu od miłości do pieniędzy jako środka stii ludnościowej [Kołodko, 2020, s. 12; Polowczyk, koniecznego do życia – zostanie uznana za dość 2021, s. 21]. Jak słusznie stwierdza Jan Polowczyk: odrażającą przypadłość, jedną z tych na poły prze‑ „trzeba docenić wyczucie przez Keynesa trendu roz‑ stępczych, na poły patologicznych skłonności, którą wojowego, oparte na wiedzy o naturze postępu tech‑ wzdrygając się, powierzamy specjalistom od chorób nologicznego” [Polowczyk, 2021, s. 21]. psychicznych” [Keynes, 2020, s. 10]. Kontynuując rozważania na ten temat, Keynes I tu pomyłka. Ani Gates, ani Bezos ani Musk nie pisze: „Zakładając, iż nie będzie żadnych większych są potępiani, a raczej podziwiani. I niemała jest liczba wojen i poważniejszego wzrostu liczby ludności, tych, dla których pomnażanie swojego bogactwa jest
1 Zob. forsal.pl/artykuły/792064. 2 pulshr.pl/prawo – pracy/ skrócony czas pracy.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 15 swoistym hobby. Gry losowe mamiące milionowymi giną ludzie. Nie ma nawet krótkiego okresu, w któ‑ wygranymi mają niezmienne powodzenie, a ich za‑ rym na całym świecie panowałby pokój. Aktualnie sady są konstruowane na wygrane najwyższe. Główna (a nie jest to najgorszy okres) krew leje się na Bliskim maksymalna wygrana w Eurojackpot od 2015 r. wy‑ Wschodzie, w Syrii, Birmie i Donbasie. Egoizmy nosi 90 mln EUR i w br. już miała miejsce3. przywódców państw chcących za wszelką cenę utrzy‑ Jeszcze gorzej z moralnością jest w polityce. Nie‑ mać władzę, powodują gnębienie własnego narodu. godziwości przywódców państw i egoizmy partii Jaskrawe przypadki to Syria, Birma i Białoruś. Trudno rządzących zapewniające bez żadnych zahamowań być też optymistą, patrząc w przyszłość. Napięcia profity dla „swoich” są powszechne. w wielkiej światowej polityce widoczne są gołym Keynes uważał, że „mamy możliwość powrotu do okiem. niektórych z najbardziej tradycyjnych cnót i podsta‑ Na zakończenie swojego eseju Keynes sprowadza wowych zasad religii: że chciwość jest niemoralna, ekonomię i ekonomistów „do parteru”, mówiąc: „nie że lichwa jest występkiem, a miłość do pieniędzy jest należy przeceniać wagi problemu ekonomicznego ani obrzydliwością” [Keynes, 2020, s. 10]. Jednocześnie poświęcać na jego rzekome potrzeby innych kwestii wykazuje sceptycyzm co do rychłego spełnienia jego o większym i trwalszym znaczeniu” [Keynes, 2020, marzeń i odkłada je na dalszy horyzont czasowy. s. 11]. Ekonomistom Keynes wyznacza rolę „skrom‑ Cytuję: „Na to wszystko jeszcze nie pora. Musimy nych, kompetentnych ludzi, takich jak dentyści”. przynajmniej przez następne sto lat udawać przed A czego brakuje w eseju Keynesa? Czego nie prze‑ samymi sobą i przed innymi, że sprawiedliwość jest widział? Moje zdziwienie jest takie, że mimo swojego nieuczciwa, a nieuczciwość sprawiedliwa; ponieważ wizjonerstwa nie dostrzegł problemów ekologicz‑ nieuczciwość jest przydatna, a sprawiedliwość nie” nych. Czyżby w 1930 r. zagrożenia w tej dziedzinie [Keynes, 2020, s. 10]. nie były jeszcze widoczne? Keynes uważał, że z biegiem czasu „będą się po‑ Jest jeszcze jedna rzecz warta skomentowania, szerzać grupy i klasy ludzi wolnych od problemów a ściśle dotycząca istoty doktryny Keynesa. To jest konieczności ekonomicznej” [Keynes, 2020, s. 11]. problematyka, trywialnie mówiąc, „życia na kredyt”. Współczesny świat pokazuje jednak, że wprawdzie Zjawisko to zostało satyrycznie przedstawione za‑ poszerza się grupa milionerów i miliarderów (w róż‑ równo w eseju Keynesa (dialog Profesora z krawcem nych walutach), to rozwarstwienie dochodów jest w Przygodach Sylwii i Bruna), jak też w wierszu coraz większe. A systemy podatkowe i finansowe Jerzego Jurandota: Z czego ludzie dziś żyją, zaprezen‑ są tak konstruowane, że państwo „utrzymywane” towanym przez prof. Elżbietę Mączyńską w tekście: jest przez najmniej zarabiających. I to oni przede Profetyczna odwaga Keynesa [Mączyńska, 2021]. wszystkim spłacają długi państwa. Profesor Mączyńska przedstawia komentarz na ten Osiągnięcie „szczęścia gospodarczego” Keynes temat dr Jana Tobera, który tak skomentował wiersz uzależnia od czterech czynników: umiejętności kon‑ Jurandota: „tekst pokazujący, jak w średnio długim trolowania liczebności populacji, determinacji do monologu można zawrzeć i obrazowo przedstawić unikania wojen i sporów społecznych, wykorzystania zręby teorii makroekonomicznej, która w postaci po‑ nauki oraz tempa akumulacji. lityki pieniężno‑kredytowej i fiskalnej hula od kil‑ Trudno odmówić słuszności tym stwierdzeniom; kudziesięciu lat” (zgodnie przecież z doktryną Key‑ ludzkość jednak nie potrafi lub nie chce słuchać tych nesa – A.J.). Oczywiście chodzi o dług publiczny. I to niezaprzeczalnych mądrości. Skomentuję pierwsze chyba z tego ludzie dziś żyją. I tu prof. Mączyńska dwa czynniki. Wprawdzie jest kraj, który potrafił zadaje pytanie: „Ale czy nie płacą?” I to lapidarne skutecznie zahamować przyrost populacji (Chiny), pytanie rzucone w przestrzeń, ma głęboki sens. I wy‑ ale światowa populacja eksplodowała skalą, której raża wątpliwość czy można bezkarnie żyć na kredyt. Keynes nie przewidział. Prof. Mączyńska nie rozwija tej myśli, ale kieruje ją Jeszcze gorzej prezentuje się problem światowego do „współczesnej ekonomii”, do kolejnych komen‑ pokoju. Nie upłynęło zbyt wiele czasu od napisania tatorów eseju Keynesa. eseju, a Keynes mógł być świadkiem okrucieństw Pandemia zaostrzyła te zjawiska. Dług publiczny II wojny światowej. Praktycznie rzecz biorąc, od rośnie we wszystkich krajach. Unia Europejska two‑ dziesięcioleci w różnych miejscach na kuli ziemskiej rzy Fundusz Odbudowy. Może moje pytanie wy‑ dawać się obrazoburcze – ale czy konieczna jest część kredytowa tego Funduszu? (Podkreślam: część 3 Euro – jackpot.net/pl/statystyki/nagrody; jako cieka‑ kredytowa). Celem przecież jest szybkie zażegnanie wostkę podam, że w Polsce padły dwa razy główne na‑ skutków pandemii. A więc żebyśmy my, jeszcze grody – w 2019 r. 193 mln zł w powiecie piotrkowskim żyjący (nawiązuję do słynnego powiedzenia Key‑ i w 2020 r. 96 mln zł w okolicach Warszawy, a najwyższe wygrane w Totolotka to 36 mln zł w 2017 r. i 35 mln zł nesa) na tym skorzystali. Czyż to nie jest egoistyczne w 2015 r. (businessinsider.com.pl/wiadomosc). podejście w stosunku do tych, którzy ten dług będą
16 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn spłacać przez długie lata? A jeśli w czasie tego spła‑ osobników, na widok których chce się powiedzieć: M. cania będzie następna pandemia? W końcu sektor człowieku – zacznij ćwiczyć, jak ty wyglądasz! Mam K
materialny europejskich gospodarek tak bardzo nie pewne doświadczenie symptomatyczne. Byłem kilka eynes ucierpiał na skutek pandemii. Z dużą aprobatą należy lat temu w Grecji w ośrodku turystycznym nad mo‑ natomiast przyjąć to, że część środków z Funduszu rzem w grupie ponad dwudziestoosobowej. Tylko wnuków Odbudowy ma być przeznaczona na zapobieganie trzy osoby (piszący te słowa i dwie panie) w wieku , E degradacji środowiska naturalnego. powyżej średniej potrafiły pływać na głębinie. Zde‑ konomiczne cydowana większość zanurzała się w wodzie do pasa * * * i wracała na brzeg. I mało kto miał ochotę korzystać (1930 r A teraz spójrzmy w przyszłość. Zacznijmy od z przyhotelowego basenu. postępu technicznego. Z punktu widzenia dnia dzi‑ Ale może nie będzie tak źle. Optymizmem na‑ .) – komentarze siejszego wydaje się, że wynaleziono już wszystko. pawa widok młodych dziewcząt i kobiet (częściej niż perspektywy Penetrujemy nawet odległe planety. Ale czy jest ktoś, mężczyzn) z pasją uprawiających biegi. Ratunku dla kto odważy się dzisiaj prognozować postęp tech‑ ludzkości upatruję właśnie w propagowaniu czynnego niczny za 50–100 lat? stylu życia. Punkty z przyrządami do ćwiczeń na W bardzo długim okresie wizja jest nieciekawa. powietrzu raczej świecą pustkami. Jeżeli ludzkość nie opamięta się, to naszej planecie grozi katastrofa ekologiczna. Cała nadzieja w tym, że młode pokolenie (tak zaciekle atakowane przez Bibliografia prof. Jerzego Osiatyńskiego) [Osiatyński, 2020, s. 15] businessinsider.com.pl/wiadomosc. jest bardziej wrażliwe na degradację środowiska natu‑ forsal.pl/artykuły/792064. ralnego niż dorośli i będzie bardziej dbać o czystość Keynes J.M. [1985], Ogólna teoria zatrudnienia, procentu naszej planety. Ruch zapoczątkowany przez Gretę i pieniądza, wyd. II, PWN, Warszawa. Tunberg powinien dać efekty. Keynes J.M. [2020], Ekonomiczne perspektywy dla naszych W najbardziej katastroficznej wizji – w bardzo wnuków, „Biuletyn PTE”, nr 4. Kołodko G.W. [2020], Ekonomia tłoku, czyli samo się nie długim czasie – zmiany mogą dotyczyć samego zrobi, „Biuletyn PTE”, nr 4. człowieka jako istoty żyjącej. Człowiek dostosuje Mączyńska E. [2021], Profetyczna odwaga Keynesa, „Biu‑ się do świata cyfrowego i robotów. Atrofii będzie letyn PTE”, nr 1. ulegać układ mięśniowy, a serce nie będzie „wołać” Osiatyński J. [2020], „Biuletyn PTE”, nr 4. o ruch. Już teraz wśród młodzieży obserwuje się Polowczyk J. [2021], „Biuletyn PTE”, nr 1.
Andrzej H. Jasiński *
Czy ten świat zmierza w dobrym kierunku? zmian (poprawy) wydajności produkcji jest do‑ Keynes nadal aktualny kuczliwa, powodując poważne problemy, w tym bezrobocie technologiczne. W innym miejscu zaś Bliski mi wątek postępu czy rozwoju technicz‑ Autor stwierdza, że w celu osiągnięcia „szczęścia nego/technologicznego pojawia się w kilku miej‑ gospodarczego” potrzebna jest m. in. nasza chęć scach tego artykułu1. Można by długo dyskutować, powierzenia nauce kierunku tych spraw, które czy tekst Keynesa jest optymistyczny, czy może są przedmiotem troski nauki (s. 11). Tymczasem raczej proroczy. np. w Polsce nauka nie jest przedmiotem specjal‑ Po 90 latach okazało się, że Keynes trafnie nej troski ze strony naszych polityków. Świadczy przewidywał, że rozwój efektywności technicz‑ o tym chociażby całkowity wysiłek finansowy nej następuje szybciej niż rozwiązywanie pro‑ w zakresie B+R (tzw. GERD), który – jak wytyka blemu absorpcji siły roboczej, oraz że szybkość nam J. Sachs – jest na wstydliwie niskim pozio‑ mie. Co więcej, o stosunku naszych polityków * Prof. Andrzej H. Jasiński – Uniwersytet Warszawski, do sektora nauki może świadczyć również fakt Wydział Zarządzania. niewykorzystania w praktyce wyników Narodo‑ 1 Z wykształcenia jestem ekonomistą, ale już dawno oddałem się zarządzaniu, zwłaszcza zarządzaniu innowa‑ wego Programu Foresight zakończonego w 2009 cjami i postępem technicznym. roku.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 17 Prawdą jest, że współcześnie motorem postępu Panoptykon: „Google zaprasza nas do świata, * technicznego nie jest naukowiec (zespół naukowy, w którym nie musimy już samodzielnie myśleć”. Leszek Jerzy Jasiński placówka naukowa), lecz innowacyjnie nasta‑ To chyba ich słaba strona? Facebook z kolei jest wiony/zorientowany na innowacje przedsiębiorca. w stanie lepiej od nas zarządzać niektórymi na- Oczywiście, bez inwestowania w B+R nie bę‑ szymi potrzebami, np. poprzez serwis randkowy. Keynesowski optymizm w czasach pesymizmu dzie podstaw dla postępu technicznego w firmach Czyż to nie jest współczesny paradoks marketin- w długim okresie. Tak wynika chociażby z nowej gowy? Na temat przyszłości ekonomista wypowiada się na dwa teorii wzrostu. Wpływ korzystania ze smartfonów i innych TIK sposoby. Formułuje wizję nadchodzących czasów lub sta‑ Jednak nasz stosunek do nauki i techniki musi na współczesną młodzież niezwykle dosadnie, la- wia prognozy. Wizja jest zdaniem kategorycznym, gwa‑ być zrelatywizowany. Otóż, z jednej strony, za‑ pidarnie oceniła Ch. Rosen [2015]. Uważa ona, rantującym wystąpienie określonych faktów. Prognoza sługą nauki i techniki jest niezwykle szybki roz‑ że dzisiaj młodych ludzi cechuje „technologicznie wyraża przypuszczenie, że coś się stanie, na dodatek wój gospodarczy świata po drugiej wojnie świato‑ wspomagana wyuczona bezradność”. Zaś K. Kelly pod pewnymi warunkami. Wbrew pierwszemu wraże‑ wej. A z drugiej zaś jednym ze skutków rozwoju [2017] przewiduje, że tempo pojawiania się no- niu esej Johna Keynesa Ekonomiczne perspektywy dla naszych wnuków z 1930 roku nie jest ani wizją, ani pro‑ nauki i techniki jest globalna dewastacja środowi‑ wych technologii jeszcze bardziej przyspieszy gnozą. Jest deklaracją „światopoglądu ekonomicznego”, ska naturalnego. Keynes napisał, że nie może „... i ostrzega, że „nowe technologie wyzwolą całko- opisem jak autor rozumie życie gospodarcze uzupełnio‑ doczekać się największej zmiany w materialnym wicie nowe sposoby na to, by kłamać, oszukiwać, nym o wizję przyszłości. środowisku człowieka, która nastąpi w niezbyt okradać i terroryzować”. Dla gospodarki światowej rok 1930 był niepomyślny. odległej przyszłości” (s. 11). Może to i lepiej, że A tak na marginesie: w pełni popieram pomysł W październiku 1929 roku, w czarny czwartek, doszło się nie doczekał, ponieważ ową zmianą jest wspo‑ wprowadzenia tzw. globalnego podatku od docho‑ na nowojorskiej giełdzie do gwałtownych spadków cen mniana dewastacja środowiska. Chyba nie takiej dów wielkich korporacji działających na rynkach akcji. Zapoczątkowało to recesję, która okazała się głę‑ zmiany oczekiwał. międzynarodowych – przynajmniej z jednego, boka i długotrwała. Jak drastyczne było załamanie, Key‑ W tym miejscu pozwolę sobie przytoczyć frag‑ wielce prozaicznego powodu. Otóż, horrendal‑ nes, pisząc esej, nie wiedział: za mało czasu upłynęło od ment mojej najnowszej książki [Jasiński, 2021]. nie wysokie i stale rosnące, a zarazem niezwykle załamania, nie było też statystyki stanu koniunktury, jaką Szczególnie dużo innowacji w ostatnich kil- nisko opodatkowane dochody BigTechów nie są posiadamy dzisiaj. O bieżącej sytuacji gospodarczej Key‑ kunastu latach powstało w obszarze technologii czymś naturalnym, prawidłowym we współcze‑ nes w swym tekście nie mówi. Wskazuje ogromny po‑ informacyjno‑komunikacyjnych (TIK), które bar- snej gospodarce. stęp, jaki dokonał się na świecie w ostatnich trzech stu‑ dzo ułatwiają nam życie. Tak bardzo, że czasem Na zakończenie, nawiązując do tytułu artykułu leciach. Eksponując go, miał pełną rację! zapominamy o ich ujemnym wpływie na nasze ży- Keynesa z 1930 roku, można z pełną odpowie‑ Przedstawił też determinanty postępu ekonomicznego: cie. Chyba najwięcej zastrzeżeń dotyczy działal- dzialnością stwierdzić, że ekonomiczno‑społeczne dostępność nowych rozwiązań technicznych, inwestycje ności tzw. BigTechów. Oto kilka przykładów. perspektywy naszych wnuków nadal nie są jedno‑ fizyczne w rozbudowę czynników wytwórczych (autor BigTechy to amerykańskie giganty technolo- znaczne. W pełni wypada się z Nim zgodzić, że używa określenia akumulacja kapitału), kontrolę demo‑ giczne tworzące tzw. wielką czwórkę (GAFA), w międzyczasie można – dopowiedzmy: należy – graficzną oraz brak wojen i konfliktów wewnętrznych. tj. Google/Alphabet, Amazon, Facebook, Apple. stopniowo przygotowywać się do naszego prze‑ Opinia ta przez niemal sto lat nie zestarzała się i powinna (Należałoby chyba dodać jeszcze Microsoft). znaczenia (...). Tak więc, tekst Keynesa niewiele dalej skłaniać ekonomistów do optymizmu. Ten wątek Wszystkie one stosują zarządzanie przez algo- stracił na aktualności, choć Jego optymizm okazał eseju wyraża „światopogląd ekonomiczny” Keynesa. rytmy oraz inne najnowocześniejsze technologie się przesadny. W roku 2021, pomimo recesji spowodowanej przez informacyjno‑komunikacyjne. To, co nam propo- epidemię COVID‑19, korzystamy ze skutków wcześniej‑ szego postępu. Nie tu miejsce na szczegółowy opis po‑ nują BigTechy, jest często nazywane „darmową zycji ekonomicznej poszczególnych krajów w roku 2019 usługą”. Ależ to pułapka. Bowiem w zamian bez- i, dajmy na to, w 2000 roku. W tym czasie PKB w skali płatnie oferujemy im różne dane o sobie – jako Bibliografia świata w cenach stałych wzrósł o 70%, w przypadku Pol‑ ekwiwalent za usługę. Jak twierdzi M. Kosiński Jasiński A.H. [2021], Współczesna scena innowacji: ski podwoił się (dane Banku Światowego, w świetle da‑ Wyzwania dla przedsiębiorców i menedżerów, Po‑ [Żakowski, 2021], na podstawie obrazu naszej nych GUS wzrost wyniósł 216%). ltext, Warszawa. twarzy algorytmy są w stanie określić m.in. naszą Tymczasem świat, który zasadniczo idzie w lepszym Kelly K. [2017], Nieuniknione: Jak inteligentne techno- orientację seksualną. Zatem niejako sami pozba- kierunku, chociaż co pewien czas uderzają w niego re‑ logie zmienią naszą przyszłość, Poltext, Warszawa. wiamy się naszej prywatności. cesje i kryzysy, bywa postrzegany jako słaby. Wystę‑ Niektórzy twierdzą, że BigTechy skorzystają Rosen Ch. [2015], notatka w dzienniku „New York Ti‑ mes”, 3 stycznia. pują dwa problemy z odbiorem rzeczywistości gospo‑ też na obecnej pandemii, bowiem w warunkach Żakowski J. [2021], Co algorytmy mogą odczytać z na- darczej. Po pierwsze, istnieje rozbieżność między tym, domowej izolacji zdecydowana większość z nas szych zdjęć? Prof. Michał Kosiński o tym, co i jak jaka jest realna sytuacja ekonomiczna i jak ją widzą oby‑ przestawiła się na życie w internecie, co nie by- komputerowe algorytmy mogą odczytać z dowolnego watele. Kilka lat temu miałem okazję nazwać to zjawi‑ łoby możliwe bez szerszego korzystania z usług zdjęcia portretowego, wywiad dla tygodnika „Poli‑ sko nieświadomością pana Jourdain. Bohater komedii oferowanych przez tych gigantów. tyka”, nr 4. Moliére’a Mieszczanin szlachcicem dowiedział się, ku Świat algorytmów to atrakcyjny, choć nie- swemu zdumieniu, że całe życie mówił prozą. Każda bezpieczny świat. Jak mówi prezes Fundacji dyscyplina naukowa notuje rozbieżność między aktual‑
* Prof. Leszek Jerzy Jasiński – Politechnika Warszawska.
18 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn
Leszek Jerzy Jasiński * M. K eynes wnuków Keynesowski optymizm w czasach pesymizmu nym stanem wiedzy a postrzeganiem świata przez ludzi. W przypadku fizyki takie opóźnienie wynosi sześćdzie‑ , E Na temat przyszłości ekonomista wypowiada się na dwa siąt lub siedemdziesiąt lat. Występuje ono w ekonomii konomiczne sposoby. Formułuje wizję nadchodzących czasów lub sta‑ teoretycznej i praktycznej. Żyjemy, często myśląc kate‑ wia prognozy. Wizja jest zdaniem kategorycznym, gwa‑ goriami przeszłości, rejestrujemy i interpretujemy wyda‑ (1930 r rantującym wystąpienie określonych faktów. Prognoza rzenia minione, w mniejszym stopniu współczesne. Na‑ wyraża przypuszczenie, że coś się stanie, na dodatek wet, gdy jesteśmy całkiem młodzi. .) – komentarze pod pewnymi warunkami. Wbrew pierwszemu wraże‑ Po drugie, obserwujemy paradoks XXI wieku. Sytu‑ perspektywy niu esej Johna Keynesa Ekonomiczne perspektywy dla acja gospodarcza, jeśli pominąć okresy recesji, general‑ naszych wnuków z 1930 roku nie jest ani wizją, ani pro‑ nie poprawia się, o czym świadczy statystyka, ale wśród gnozą. Jest deklaracją „światopoglądu ekonomicznego”, ludzi dominują nastroje posępne. Nierzadkie jest poczu‑ opisem jak autor rozumie życie gospodarcze uzupełnio‑ cie zagrożenia, obawa, że zniknie wiele rzeczy dla nas nym o wizję przyszłości. dostępnych, co demobilizuje społeczeństwo i pomaga de‑ Dla gospodarki światowej rok 1930 był niepomyślny. magogom. Odzywają się lęki sytego człowieka! W pe‑ W październiku 1929 roku, w czarny czwartek, doszło wien sposób rok 1930 i rok 2021 są do siebie podobne. na nowojorskiej giełdzie do gwałtownych spadków cen Komentowany esej jest twardą analizą rzeczywistości akcji. Zapoczątkowało to recesję, która okazała się głę‑ i warto go nazwać świadomością pana Keynesa. Pod‑ boka i długotrwała. Jak drastyczne było załamanie, Key‑ waża on także podstawy, które kiedyś wyniosły do góry nes, pisząc esej, nie wiedział: za mało czasu upłynęło od paradoks roku 1930. załamania, nie było też statystyki stanu koniunktury, jaką Po przedstawieniu ogólnej deklaracji, jak postrzegać posiadamy dzisiaj. O bieżącej sytuacji gospodarczej Key‑ ekonomiczną przyszłość, Keynes wchodzi w szczegóły: nes w swym tekście nie mówi. Wskazuje ogromny po‑ rysuje system przyszłości, który można nazwać gospo‑ stęp, jaki dokonał się na świecie w ostatnich trzech stu‑ darką nisko fizyczną. Łączy ona wysoki poziom życia, leciach. Eksponując go, miał pełną rację! wydatkowanie niedużej ilości ciężkiej pracy fizycznej Przedstawił też determinanty postępu ekonomicznego: i dysponowanie przez społeczeństwo niemałą ilością dostępność nowych rozwiązań technicznych, inwestycje wolnego czasu. Z perspektywy czasu powiemy, że au‑ fizyczne w rozbudowę czynników wytwórczych (autor tor Ekonomicznych perspektyw dla naszych wnuków nie używa określenia akumulacja kapitału), kontrolę demo‑ napisał eseju z gatunku science fiction. W tym punkcie graficzną oraz brak wojen i konfliktów wewnętrznych. skonstruował wizję, bo nie prognozę, która w dużej mie‑ Opinia ta przez niemal sto lat nie zestarzała się i powinna rze się sprawdza. dalej skłaniać ekonomistów do optymizmu. Ten wątek I znowu, zdaniem piszącego te słowa, ma on rację. eseju wyraża „światopogląd ekonomiczny” Keynesa. Z jednym istotnym zastrzeżeniem: w warunkach, pa‑ W roku 2021, pomimo recesji spowodowanej przez trząc historycznie, częściowo luksusowych nie znik‑ epidemię COVID‑19, korzystamy ze skutków wcześniej‑ nął problem ekonomiczny. Społeczeństwo jako całość szego postępu. Nie tu miejsce na szczegółowy opis po‑ i każdy z nas z osobna musi nadal troszczyć się o do‑ zycji ekonomicznej poszczególnych krajów w roku 2019 stęp do dóbr i usług, nadal pozostaje wymóg efektyw‑ i, dajmy na to, w 2000 roku. W tym czasie PKB w skali nego gospodarowania, nadal wymaga troski bezpieczne świata w cenach stałych wzrósł o 70%, w przypadku Pol‑ funkcjonowanie systemu, ciągle istnieje konkurencja oraz ski podwoił się (dane Banku Światowego, w świetle da‑ daje znać o sobie niepewność, co zrobią inni ludzie i jaki nych GUS wzrost wyniósł 216%). będzie stan otaczającej nas przyrody. W gospodarce ni‑ Tymczasem świat, który zasadniczo idzie w lepszym sko fizycznej, jakiej już doświadczamy, problem ekono‑ kierunku, chociaż co pewien czas uderzają w niego re‑ miczny pozostał. I tak chyba pozostanie pomimo ocze‑ cesje i kryzysy, bywa postrzegany jako słaby. Wystę‑ kiwanej intensyfikacji gospodarki nisko fizycznej: świat pują dwa problemy z odbiorem rzeczywistości gospo‑ stopniowo wchodzi w fazę robotyzacji. Nie ma też Key‑ darczej. Po pierwsze, istnieje rozbieżność między tym, nes racji, pisząc o bezrobociu technologicznym. W kra‑ jaka jest realna sytuacja ekonomiczna i jak ją widzą oby‑ jach i regionach wysokiej techniki bezrobocie nie jest watele. Kilka lat temu miałem okazję nazwać to zjawi‑ ono takie wysokie. Tam, gdzie technika jest niższa, ry‑ sko nieświadomością pana Jourdain. Bohater komedii nek pracy jest trudniejszy. Moliére’a Mieszczanin szlachcicem dowiedział się, ku Cząstką problemu ekonomicznego naszych czasów swemu zdumieniu, że całe życie mówił prozą. Każda są kłopoty ze zrozumieniem świata, w którym żyjemy. dyscyplina naukowa notuje rozbieżność między aktual‑ Do tego potrzebni są myśliciele wyjaśniający naturę wy‑ zwań i doradzający, jak z nimi sobie radzić. Właśnie tacy jak luminarz ekonomii XX wieku: John Maynard Keynes. * Prof. Leszek Jerzy Jasiński – Politechnika Warszawska.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 19 Katarzyna Kamińska *
Keynesowska recepta na szczęście szczególnie poszkodowane pandemią gałęzie go‑ gospodarcze spodarki i stworzyć warunki do pobudzenia wzrostu gospodarczego, a nie zastępować działania wolnego Keynes w eseju, napisanym jeszcze w okresie trwania rynku i zdejmować odpowiedzialność z jednostek za Wielkiego Kryzysu lat 30. XX wieku pt. Ekonomiczne swój los? Jaka będzie przyszłość? perspektywy dla naszych wnuków, stawia diagnozę W komentowanym eseju Keynes stara się odpo‑ rzeczywistości, która i wtedy, i dziś, w dobie kryzysu wiedzieć na to pytanie, podejmując niezwykle ważny wywołanego pandemią COVID‑19 wydaje się być i aktualny również i w filozofii dziejów problem, który zadziwiająco trafna: dotyczy celu ludzkich wysiłków, jakim jest dążenie „Cierpimy nie z powodu reumatyzmu starości, ale do zrealizowania odwiecznych marzeń o powszechnej w następstwie bólów nadmiernie szybkich zmian, szczęśliwości. Keynes nie stworzył żadnego spójnego wskutek procesów dostosowawczych w okresie przej‑ systemu filozoficznego. W swoich poglądach na ewo‑ ściowym. Rozwój efektywności technicznej następuje lucję społeczeństwa zbliża się najprawdopodobniej do szybciej niż rozwiązywanie problemu absorpcji siły millenarystów [Hultenberg i in., 2004], którzy wierzą roboczej” [Keynes, 2020]. w całkowitą przemianę świata – zbawienie zbiorowe, W powyższym cytacie pobrzmiewa też charak‑ ziemskie, bliskie i totalne. Siłą, która popycha ludz‑ * terystyczne dla teorii keynesowskiej założenie, że kość ku przeznaczeniu jest u Keynesa postępująca Piotr Pysz większość decyzji ekonomicznych dotyczy przyszłości akumulacja kapitału. Stanowi ona dla niego gwarancję i podejmowana jest w warunkach niepewności. Powo‑ osiągnięcia przez społeczeństwo swojego celu, jakim duje to konieczność zaakceptowania tego, że uczest‑ jest rozwiązanie problemu niedoboru i osiągnięcie Keynes – historia i współczesność nicy gry rynkowej będą formułować swoje oczekiwa‑ millenium – tzn. stanu dobrobytu i wypoczynku. Taki nia, opierając się na o intuicji, przez co wzrośnie rola sposób myślenia z jednej strony daje pewną nadzieję Słynny esej o sięgającej sto lat naprzód świetlanej czynnika spekulacyjnego, a ekonomiczne wielkości, na przyszłość i być może o to właśnie chodziło Key‑ ekonomicznej przyszłości przyszłych generacji wnu‑ których poziom w dużym stopniu zależy od przyszłej nesowi. Patrząc jednak na dotychczasowe wydarzenia ków/prawnuków John Maynard Keynes inauguruje sytuacji, jak wydatki inwestycyjne, będą podlegać z historii powszechnej, zwłaszcza XX wieku, obraz przypomnieniem kilku faktów z odległej przeszło‑ silnym wahaniom [Größl‑Gschwendtner, 1996]. ten wydaje się być dość utopijny. Dziewięć lat po opu‑ ści. Przede wszystkim wskazuje na wiele wieków Pandemia doprowadziła do pojawienia się w wielu blikowaniu tego tekstu wybucha brzemienna w skutki gospodarczej stagnacji świata od dwóch tysięcy lat krajach najcięższej od czasów II wojny światowej dla wielu narodów II wojna światowa, pojawiają się przed narodzinami Jezusa Chrystusa aż do około roku recesji. W wielu obszarach życia gospodarczego nadal reżimy totalitarne, które pochłonęły wiele milionów 1700. Zgodnie z rosyjskim ludowym powiedzeniem, panuje niepewność, destabilizacja i trudno jest dokład‑ istnień ludzkich. Z jednej strony doświadczamy wielu że „umarły żywego za nogi trzyma”, Keynes pokazuje nie przewidzieć, jakie ostatecznie zmiany nastąpią dobrodziejstw postępu technicznego czy medycz‑ ogromny wpływ historii na gospodarkę i społeczeń‑ w skali pojedynczych rynków, krajów czy też w skali nego, a z drugiej strony wciąż nie jesteśmy w stanie stwa. Z tej historycznej perspektywy warto zastanowić globalnej? W najbliższej przyszłości należy z całą powstrzymywać rozprzestrzeniania się na świecie się nad sformułowaną w 1930 r. nader śmiałą wizją pewnością spodziewać się zmian, zarówno w kształcie konfliktów zbrojnych czy pojawiających się kryzysów wielkiego brytyjskiego myśliciela. Przy okazji nie polityki gospodarczej, budżetowej i fiskalnej, wreszcie gospodarczych i społecznych. Czy jest zatem w ogóle należy jednak pominąć faktu, że wizje i wizjonerzy zmian w działalności przedsiębiorstw i ich decyzji możliwe zbliżanie się do czegoś, co Keynes nazywa nie są w ekonomii i polityce gospodarczej szczególnie inwestycyjnych, w tym modeli i strategii biznesowych. stanem szczęścia gospodarczego? W omawianym eseju cenieni. Tendencja ta wystąpiła szczególnie mocno Wysoce prawdopodobne są także zmiany w strukturze możemy odnaleźć cztery postulowane przez niego wa‑ w dziesięcioleciach dominacji neoliberalnej szkoły potrzeb konsumpcyjnych i zachowaniach społecznych, runki. Jak pisze Keynes: „Tempo, w jakim możemy myślenia. Helmut Schmidt kanclerz Republiki Fe‑ w tym zwłaszcza zaś preferowanie większej dozy dotrzeć do celu, jakim jest szczęście gospodarcze, deralnej Niemiec w latach 70. XX w. był propaga‑ bezpieczeństwa zdrowotnego w zamian za ograni‑ będzie zależało od czterech czynników: naszej umie‑ torem rozpowszechnionego w późniejszych latach czania wolności osobistej. Pojawiają się też obawy jętności kontrolowania liczebności populacji, naszej bonmotu, że „jeżeli ktoś ma wizje, to powinien udać o to, jak pandemia wpłynie na rynek pracy, który determinacji do unikania wojen i sporów społecznych, się do lekarza”. O przyszłości miał bowiem decydować i tak mierzy się z kwestią nabierającego tempa po‑ naszej chęci powierzenia nauce kierunku tych spraw, rynek, jako o wiele mądrzejszy od pojedynczych na‑ stępu technicznego i technologicznego oraz perspek‑ które są właściwie przedmiotem troski nauki oraz wet genialnych myślicieli, ekonomistów i polityków, tywą coraz większego zastępowania pracy ludzkiej tempa akumulacji określanego przez różnicę między mechanizm ogólnogospodarczej alokacji dóbr i zaso‑ przez maszyny. Ważnym pytaniem jest, jaki kształt naszą produkcją a konsumpcją” [Keynes, 2020]. bów. Z tym nader uproszczonym i powierzchownym współcześnie powinny przyjąć optymalne interwencje Wydaje się, że jednym z najbardziej realnych do stanowiskiem neoliberałów nie zgadzał się wybitny państwa w gospodarkę, aby z jednej strony wesprzeć spełnienia i najmniej kontrowersyjnych warunków jest warunek trzeci. Poszukiwanie odpowiedzi na py‑ * Dr hab. Piotr Pysz, prof. WSFZ – Wyższa Szkoła * Dr Katarzyna Kamińska – Szkoła Główna Handlowa tania o przyszłość gospodarki i otaczającego świata, Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Hochschule für w Warszawie, Instytut Gospodarki Światowej. a także rozwiązywanie pojawiających się w dobie Wirtschaft und Technik Vechta‑Diepholz.
20 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn pandemii COVID‑19 palących kwestii gospodarczych społeczna. W końcu, jak powiedział kiedyś rzymski M. i społecznych należą do zadań ekonomii i ekonomi‑ filozof Marek Aureliusz, prawdą jest, że: „Nasze życie K
stów. Nie chodzi tu o tworzenie wielu nowych teorii jest takim, jakim uczyniły je nasze myśli”. eynes ekonomicznych, ale o konsekwentne podejmowa‑ nie dyskusji o przyszłości, analizowanie pojawiają‑ wnuków cych się na gruncie polityki gospodarczej rozwiązań Bibliografia , E konomiczne i przewidywania ich przyszłych konsekwencji, jak Größl‑Gschwendtner I. [1996], Główne paradygmaty postuluje E. Mączyńska w swoim tekście Profetyczna w teorii ekonomii, w: Polszakiewicz B. (red.), Wybrane odwaga Keynesa [Mączyńska, 2021]. Ważnym też problemy ekonomii, t. I, wyd. II, Uniwersytet Mikołaja (1930 r wydaje się zaangażowanie ekonomistów i nie tylko Kopernika, Toruń. samych ekonomistów w tworzenie nowych rozwią‑ Hultberg N., Hoppe H.H., Rothbard M.N., Salerno J.T.
[2004], Jak zrujnować gospodarkę, czyli Keynes wiecznie .) – komentarze zań o charakterze interdyscyplinarnym, które będą żywy, Fijor Publishing, Warszawa. perspektywy brały pod uwagę możliwie najszerzej złożoność życia Keynes J.M. [2020], Ekonomiczne perspektywy dla naszych społeczno‑gospodarczego, w tym jego wymiaru po‑ wnuków (1930 r.), „Biuletyn PTE”, nr 4. zamaterialnego i nakierowanych na realizację war‑ Mączyńska E. [2021], Profetyczna odwaga Keynesa, „Biu‑ tości społecznych takich, jak chociażby solidarność letyn PTE”, nr 1(92).
Piotr Pysz *
Keynes – historia i współczesność brytyjski historyk gospodarczy Hobsbawm. „Jestem zdania, że ekonomia bez historii jest statkiem bez steru, Słynny esej o sięgającej sto lat naprzód świetlanej a ekonomiści bez historii nie mają pojęcia, w którym ekonomicznej przyszłości przyszłych generacji wnu‑ kierunku statek płynie” [Hobsbawm, 2007, s. 45]. ków/prawnuków John Maynard Keynes inauguruje Keynes nie był jednak jedynym wśród wielkich przypomnieniem kilku faktów z odległej przeszło‑ europejskich myślicieli, którzy odważyli się sformu‑ ści. Przede wszystkim wskazuje na wiele wieków łować przepowiednie (prognozy) sięgające wiele dzie‑ gospodarczej stagnacji świata od dwóch tysięcy lat sięcioleci, a nawet stuleci w przyszłość. Adam Smith, przed narodzinami Jezusa Chrystusa aż do około roku stojący w XVIII w. na pierwszej linii frontu walki 1700. Zgodnie z rosyjskim ludowym powiedzeniem, z merkantylizmem, przepowiadał w opublikowanym że „umarły żywego za nogi trzyma”, Keynes pokazuje w 1766 r. dziele Dobrobyt narodów stały przyrost ogromny wpływ historii na gospodarkę i społeczeń‑ materialnego dobrobytu społeczeństw w wyniku uwol‑ stwa. Z tej historycznej perspektywy warto zastanowić nienia jednostek ludzkich z hierarchicznych struktur się nad sformułowaną w 1930 r. nader śmiałą wizją feudalizmu i teokratyzmu oraz uruchomienia mechani‑ wielkiego brytyjskiego myśliciela. Przy okazji nie zmu wolnego rynku. Jako prorok, Smith się nie pomy‑ należy jednak pominąć faktu, że wizje i wizjonerzy lił. Rynek okazał się aż do współczesności skuteczną nie są w ekonomii i polityce gospodarczej szczególnie maszyną do produkcji materialnego dobrobytu. Już cenieni. Tendencja ta wystąpiła szczególnie mocno ponad dwa stulecia trwa w świecie mnożenie material‑ w dziesięcioleciach dominacji neoliberalnej szkoły nego dobrobytu ludzkości według rynkowej recepty myślenia. Helmut Schmidt kanclerz Republiki Fe‑ szkockiego filozofa nauk moralnych. W opozycji do deralnej Niemiec w latach 70. XX w. był propaga‑ poglądów Smitha stał inny wielki myśliciel i prorok torem rozpowszechnionego w późniejszych latach XIX stulecia, Karol Marks. Jego przepowiednią jest, bonmotu, że „jeżeli ktoś ma wizje, to powinien udać że kapitalistyczną gospodarkę rynkową cechują im‑ się do lekarza”. O przyszłości miał bowiem decydować manentne dla tego fundamentalnie niesprawiedliwego rynek, jako o wiele mądrzejszy od pojedynczych na‑ ładu społeczno‑gospodarczego w miarę regularnie wet genialnych myślicieli, ekonomistów i polityków, powtarzające się kryzysy gospodarcze i społeczne. mechanizm ogólnogospodarczej alokacji dóbr i zaso‑ W ostatecznej konsekwencji doprowadzą one do jego bów. Z tym nader uproszczonym i powierzchownym załamania się i zastąpienia go w drodze rewolucji stanowiskiem neoliberałów nie zgadzał się wybitny proletariackiej przez ład socjalistyczny. Także Marks jako prorok nie pomylił się przynajmniej w pierwszej części swojej prognozy. Regularnie powtarzające się * Dr hab. Piotr Pysz, prof. WSFZ – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Hochschule für kryzysy kapitalistycznej rynkowej gospodarki i ka‑ Wirtschaft und Technik Vechta‑Diepholz. pitalistycznych społeczeństw są widoczne nawet dla
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 21 tych, którzy z ideologicznych względów nie chcą ich wątpliwości co do dogmatu wolnorynkowego kapita‑ dostrzec. Jest to bowiem w ostatniej instancji decy‑ lizmu. Według niego został on narzucony ekonomi‑ dująca o wszystkim normatywna siła stanu faktycz‑ stom jako punkt wyjścia do myślenia o gospodarce nego. Druga rewolucyjna część prognozy Marksa i społeczeństwie przez kolejne generacje brytyjskich nie doczekała się jednak – może na szczęście dla filozofów i politycznych myślicieli XVIII i XIX wieku ludzkości – urzeczywistnienia. zwalczających w imię wolności jednostki ludzkiej mer‑ Keynesowi przypisywane jest aroganckie w istocie kantylizm, władzę króla i kościoła. W ostatnim pod‑ rzeczy powiedzenie, że jedni ekonomiści głównie rozdziale eseju, jakby wyciągając ostateczny wniosek czytają, on zaś głównie pisze, podkreślając w ten z jego tytułu, Keynes stwierdza: „Rozważania te były sposób oryginalny, nowatorski charakter swoich idei nacelowane na ulepszenie funkcjonowania kapitalizmu i koncepcji. Pomimo tego, zresztą niedaleko odbiega‑ przez procesy społecznego (kolektywnego) działania” jącego od prawdy stanowiska, Keynesowi nie udało [Keynes, 1926, s. 45]. się uwolnić całkowicie od wpływu wywieranego na Postulat ten prowadzi do dyskusji o uspołecznie‑ jego poglądy przez Smitha i Marksa. Od szkockiego niu funkcjonowania rynku, tej do dziś ciągle jeszcze „ojca” współczesnej nauki ekonomii przejął optymi‑ skutecznej i pod względem mnożenia materialnego styczne przekonanie, że wolny rynek pozwoli wolnym dobrobytu wręcz niemożliwej do zastąpienia maszyny. społeczeństwom na wyjście z wielu stuleci stagnacji Analiza sytuacji współczesnego świata wskazuje jed‑ gospodarczej i uruchomi wzrost ich materialnego do‑ nak, że realizacja jedynie tego dotychczas za wąsko brobytu. Zadając pytanie, co osiągnęliśmy stwierdza, interpretowanego nadrzędnego celu gospodarki jest że pomimo wzrostu liczby ludności średni standard sama w sobie niewystarczająca, a wręcz szkodliwa.
życia w Europie i Stanach Zjednoczonych wzrósł W tym kontekście warto przypomnieć to, co o rynku * czterokrotnie. Ekstrapolując tę wzrostową tenden‑ powiedział w wywiadzie dla tygodnika „Der Spie‑ Marek Ratajczak cję na najbliższe sto lat, czyli do roku 2030, Key‑ gel” najsłynniejszy amerykański ekonomista XX w., nes spodziewa się dalszego wzrostu poziomu życia Paul Samuelson: „Rynek nie ma ani serca, ani mózgu. w krajach rozwiniętych – od czterech do ośmiu razy. On czyni, co czyni” [Samuelson, 2005, s. 153]. Na po‑ John Maynard Keynes a dyskusja Z tym dosłownie „historycznym optymizmem” genial‑ czątku lat 90. XX w. wiedeński ekonomista i filozof, o współczesnej ekonomii i ekonomistach nego teoretyka sterowania globalnym popytem przez teoretyk spontanicznego ładu gospodarczego Friedrich państwo, współwystępuje wizja 15‑godzinnego dnia August von Hayek sformułował przepowiednię, która Włączając się do rozpoczętej w „Biuletynie PTE” 2020 pracy i radykalnej odnowy moralnej pozbawionych adekwatnie oddawała naszą współczesność i która bę‑ nr 4 dyskusji na kanwie eseju Johna Maynarda Key‑ codziennych trosk materialnych społeczeństw ludz‑ dzie najprawdopodobniej nadal trafnie odzwierciedlała nesa Ekonomiczne perspektywy dla naszych wnuków, kich. Stoi za tym niesformułowana explicite wysoce przebieg wydarzeń gospodarczych i społecznych w na‑ chciałbym rozpocząć od stwierdzenia, że z dotychczas kontrowersyjna teza, że wzrost gospodarczy i wysoki stępnych dekadach XXI w. Hayek stwierdził bowiem, opublikowanych komentarzy, stosunkowo najbliższe poziom materialnego dobrobytu uczyni ludzi lepszymi że współczesny człowiek nie będzie już nigdy panem mojemu punktowi widzenia na ten element dorobku i bardziej moralnymi. Odpowiadałoby to wprawdzie własnego losu, gdyż współczesny świat stał się w wy‑ J.M. Keynesa jest spojrzenie Jerzego Osiatyńskiego, optymistycznym poglądom Smitha zaprezentowanym niku uruchomionego przezeń permanentnego i kom‑ który napisał, że „Szkic Ekonomiczne perspektywy w Teorii uczuć moralnych, ale jest jednocześnie bardzo pleksowego postępu zbyt skomplikowany i dynamiczny dla naszych wnuków jest (...) raczej ciekawostką odległe od praktyki życia społecznego i gospodar‑ [Hayek, 2003, s. 483–484]. Teza ta jest przerażająca, i przykładem niezbyt udanej publicystyki autora” czego w pierwszych dekadach XXI wieku. jeżeli uzmysłowimy sobie, przed jakimi fundamental‑ [Osiatyński, s. 15]. J.M. Keynes jest bez wątpienia Inaczej przedstawia się wpływ Karola Marksa na nymi zadaniami w zakresie szeroko rozumianej ochrony jednym z najwybitniejszych ekonomistów zapisanych myślenie brytyjskiego uczonego. Keynes nie cenił środowiska przyrodniczego, zapobieżeniu grożącej na kartach historii myśli ekonomicznej i którego do‑ dorobku pisarskiego Marksa. W jego głównym dziele katastrofie klimatycznej i opanowaniu kolejnych świa‑ robek, niekiedy dość swobodnie odczytywany i in‑ Ogólna teoria zatrudnienia procentu i kapitału wy‑ towych pandemii ludzkość aktualnie stoi. Nawiązując terpretowany zwłaszcza przez osoby odpowiedzialne mienia Marksa tylko dwukrotnie razem z teoretykiem do cytowanej wyżej wypowiedzi Hobsbawna, można za politykę makroekonomiczną, odegrał i odgrywa i propagatorem naturalnego porządku gospodarczego niestety obawiać się, że ich pomyślne urzeczywistnie‑ do dziś niezwykle istotną rolę zarówno w rozwoju niemiecko‑argentyńskim kupcem Silvio Gesellem. nie okaże się nader trudne, jeżeli nie niemożliwe do ekonomii jako nauki, jak i w praktyce gospodarczej. Przy okazji stwierdza, że przyszłość nauczy się od Ge‑ zrealizowania na statku bez steru, na którym w wyniku Ale – co zresztą nie jest niczym nadzwyczajnym – nie sella więcej niż od Marksa [Keynes, 1956, s. 459]. Tego jego braku faktycznie niepotrzebni sternicy nie wiedzą, wszystko, co dana, nawet wybitna osoba, napisała, stwierdzenia marksiści mu nie wybaczyli, replikując, w którym kierunku statek ten płynie. Także wypowiedź warte jest traktowania, jako wyraz czy to szczególnej że brytyjski uczony po prostu nie zapoznał się poważ‑ Samuelsona jest zbliżona w swoim duchu do sceptycz‑ klasy badawczej, czy jakichś innych nadzwyczajnych nie z pracami wielkiego socjalistycznego myśliciela. nej oceny Hobsbawma i Hayeka co do możliwości przymiotów autora, a w tym tych o wymiarze profe‑ Dlatego nie mógł też poznać i zrozumieć stworzonego sterowania przez społeczeństwo rynkiem, który żyje tycznym. Ta generalna opinia o eseju J.M. Keynesa przezeń systemu ekonomii politycznej [Keynes, 1956, coraz bardziej własnym życiem. nie oznacza oczywiście, że nie można się w nim do‑ s. XVII]. Pomimo braku respektu wobec Marksa, pozo‑ Warto tu przypomnieć wielokrotnie cytowany patrzyć jakichś ciekawych i inspirujących elementów stał jednak pośrednio pod wpływem jego społecznych i do dnia dzisiejszego nadal aktualny apel niemiec‑ do dyskusji o tym co „tu i teraz”, albo o tym co być idei. Widoczne jest to w równie słynnym jak Ekono- kiego ordoliberała Wilhelma Röpke z 1931 r.: „Ra‑ może będzie tu i nie tylko tu w przyszłości. miczne perspektywy, opublikowanym w roku 1926 tujmy kapitalizm przed kapitalistami”. Jeżeli Röpke Tekst J.M. Keynesa, będąc jedną ze składowych eseju The End of Laissez faire. Keynes prezentuje tu miał, i moim zdaniem nadal ma rację, to w obecnej Jego szeroko rozumianego dorobku publikacyjnego,
22 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn
światowej sytuacji ogólnego nieładu, chaosu i bała‑
Bibliografia M. ganu potrzebujemy „uporządkowanego liberalizmu” Hayek F.A. von [2003], Recht, Gesetz und Freiheit, K
(określenie E. Mączyńskiej), którego życzył sobie J.C.B. Mohr Siebeck, Tübingen. eynes w istocie rzeczy także Keynes w zanarchizowanej, Hobsbawm E. [2007], Historiker und Ökonomen, w: Ma‑ wnuków pięknej w sensie twórczym i trochę także szalonej tis H., Senft G. (red.), Wie viel Geschichte braucht die po koszmarze I wojny światowej Europie lat dwu‑ Ökonomie, Erhard Löcker Verlag, Wien. , E dziestych. Opanowanie chaosu współczesnego świata Keynes J.M. [1926], The End of Laissez‑Faire, w: Essays konomiczne wymaga obok nastawionej na rozwiązywanie bieżą‑ in Persuasion, Palgrave Macmillan, London. cych problemów idei polityki gospodarczej Keynesa Keynes J.M. [1956], Ogólna teoria zatrudnienia procentu (1930 r i pieniądza, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War‑ sięgnięcia do dorobku ordoliberalnych myślicieli szawa. Waltera Euckena, Ludwiga Erharda i innych, którzy
Samuelson P. [2005], The Market Has No Heart, wywiad .) – komentarze postulując Ordnungspolitik, proponują politykę na‑ dla „Der Spiegel”, no. 38. perspektywy stawioną z natury rzeczy na średni i długi horyzont Smith A. [1759], The Theory of Moral Sentiments, Oxford czasowy. Polityka ta skupia uwagę wokół kształto‑ University Press, Oxford. wania polityczno‑społecznych i instytucjonalnych Smith A. [1766], An Inquiry into the Nature and Causes of warunków ramowych bieżącego przebiegu procesu the Wealth of Nations, Edwin Cannan, London. gospodarowania. W 2021 r. pilnie potrzebne jest za‑ równo jedne, jak i drugie.
Marek Ratajczak *
John Maynard Keynes a dyskusja jest dobrym przyczynkiem do próby zrozumienia o współczesnej ekonomii i ekonomistach tego, o czym często się zapomina analizując dorobek naukowy „umarłych ekonomistów”1, czyli kontekstu Włączając się do rozpoczętej w „Biuletynie PTE” 2020 społeczno‑historycznego, w ramach którego dane opra‑ nr 4 dyskusji na kanwie eseju Johna Maynarda Key‑ cowanie powstawało. Tekst J.M. Keynesa jest pisany nesa Ekonomiczne perspektywy dla naszych wnuków, przez reprezentanta establishmentu brytyjskiego, czy chciałbym rozpocząć od stwierdzenia, że z dotychczas też angielskiego, z końca trzeciej dekady dwudzie‑ opublikowanych komentarzy, stosunkowo najbliższe stego wieku. To czas, kiedy ciągle jeszcze wydaje mojemu punktowi widzenia na ten element dorobku się, że to Wielka Brytania i całe – jak oto określano J.M. Keynesa jest spojrzenie Jerzego Osiatyńskiego, w wyniku zdobyczy kolonialnych jeszcze powięk‑ który napisał, że „Szkic Ekonomiczne perspektywy szonych w wyniku przejęcia po I wojnie światowej dla naszych wnuków jest (...) raczej ciekawostką części terytoriów wcześniej zależnych od Niemiec, i przykładem niezbyt udanej publicystyki autora” „imperium niezachodzącego słońca” – ma szansę [Osiatyński, s. 15]. J.M. Keynes jest bez wątpienia pozostać centrum świata w wymiarze społecznym, jednym z najwybitniejszych ekonomistów zapisanych gospodarczym, a nawet naukowym i intelektualnym. na kartach historii myśli ekonomicznej i którego do‑ J.M. Keynes z jednej strony prezentuje wizję daleko robek, niekiedy dość swobodnie odczytywany i in‑ idących pozytywnych zmian w sferze ekonomicznej terpretowany zwłaszcza przez osoby odpowiedzialne za politykę makroekonomiczną, odegrał i odgrywa do dziś niezwykle istotną rolę zarówno w rozwoju * Prof. Marek Ratajczak – Uniwersytet Ekonomiczny ekonomii jako nauki, jak i w praktyce gospodarczej. w Poznaniu. 1 Tym określeniem pozwalam sobie nawiązać do tytułu Ale – co zresztą nie jest niczym nadzwyczajnym – nie interesującej książki Todda G. Buchholza New Ideas from wszystko, co dana, nawet wybitna osoba, napisała, Dead Economists. An Introduction to Modern Economic warte jest traktowania, jako wyraz czy to szczególnej Thought [Buchholz, 2007], w której rozdział poświęcony klasy badawczej, czy jakichś innych nadzwyczajnych J.M. Keynesowi został zatytułowany: Keynes: Bon Vivant, przymiotów autora, a w tym tych o wymiarze profe‑ jako zbawiciel. Na kartach podręczników i poważnych opra‑ cowań naukowych, może J.M. Keynes nie jest prezento‑ tycznym. Ta generalna opinia o eseju J.M. Keynesa wany jako zbawiciel gospodarki rynkowej, ale – zwłaszcza nie oznacza oczywiście, że nie można się w nim do‑ przez kontynuatorów swojej wizji mechanizmów rządzących patrzyć jakichś ciekawych i inspirujących elementów gospodarką z pewnością jest prezentowany jako postać do dyskusji o tym co „tu i teraz”, albo o tym co być charyzmatyczna i swego rodzaju „guru”. Mniej znany jest może będzie tu i nie tylko tu w przyszłości. J.M. Keynes jako postać „z krwi i kości” i który w pew‑ nym okresie życia, zwłaszcza wtedy, gdy był związany Tekst J.M. Keynesa, będąc jedną ze składowych z tzw. Grupą Blumsboory, mógł zasłużyć na miano „bon Jego szeroko rozumianego dorobku publikacyjnego, vivanta”.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 23 i będącej tego pochodną poprawy przeciętnych warun‑ biografów jest na ogół przedstawiany, jako człowiek ków i przeciętnego poziomu życia, a z drugiej w zasa‑ o niezwykle mocnym ego i dość głębokim przekona‑ dzie pomija wszystko to, co w tle sformułowania tej niu o swej nieomylności, ale pozostawiając na boku wizji powinno się znaleźć, czyli np. pytania o układ charakter samego J.M. Keynesa, przytoczone zdanie sił ekonomicznych na świecie, o kwestie koloniali‑ warte jest przypomnienia w kontekście kolejnej od‑ zmu itd. Dość specyficznie z dzisiejszej perspektywy, słony dyskusji o ekonomii, a w jakiejś mierze i samych a w pełni zrozumiale w towarzyszącym powstaniu ekonomistach. Ta kolejna odsłona debaty o ekonomii eseju J.M. Keynesa kontekście historycznym, brzmią wiąże się z pandemią COVID‑19. słowa o problemach żon z zamożnych warstw społe‑ Nie tylko na łamach polskich czasopism nauko‑ czeństwa w Anglii czy Stanach Zjednoczonych. wych, jak i tygodników i gazet codziennych pojawiło Pochylając się dzisiaj nad tekstem J.M. Keynesa, się sporo opracowań, które najczęściej już w tytule warto przypomnieć, że Keynes zmarł tuż po II wojnie wiążą jakiś aspekt czy to dyskusji o ekonomii, jako światowej. Można jedynie domniemywać, jak wyglą‑ nauce, czy rozważań o konkretnym fragmencie rze‑ dałaby skorygowana wersja jego eseju, która być może czywistości społeczno‑gospodarczej z hasłami typu powstałaby w roku 1950, czyli dwadzieścia lat po pandemia, czy COVID‑19. Oczywiście wartość tych wersji pierwotnej, a zarazem po wszystkich doświad‑ opracowań jest bardzo różna i czasem dość wyraźnie czeniach tych dwudziestu lat. Te dwadzieścia lat obej‑ skażona chęcią jak najszybszego zaistnienia autorów mowało okres wielkiego kryzysu, który w roku 1930 w gronie „specjalistów” od ekonomicznych aspektów jeszcze ciągle mógł być postrzegany, jako co prawda i konsekwencji pandemii. Wiele wątpliwości budzą za‑ bardzo głębokie, ale potencjalnie niezbyt długotrwałe warte zwłaszcza w opracowaniach okołocovidowych załamanie gospodarcze, powstanie i upadek III Rzeszy niekiedy daleko idące prognozy i przewidywania doty‑ Adolfa Hitlera oraz hekatombę II wojny światowej, czące świata po pandemii. W budowie większości tych powojenny „nowy ład” Jałtański i podział Europy scenariuszy pomija się całkowicie historię pandemii, żelazną kurtyną, powstanie Chin Ludowych oraz po‑ z której można wyczytać, że tylko w odniesieniu do czątki erozji systemu kolonialnego, czego symbolem hekatomby, jaką była epidemia dżumy z XIV wieku, było uzyskanie niepodległości przez „perłę w koronie panuje daleko idąca zgodność poglądów, że jej skutki imperium Brytyjskiego”, czyli Indie, podzielone przy miały radykalny wpływ na dalszy rozwój społeczno tej okazji na Indie i Pakistan. To wszystko i wiele ‑gospodarczy zwłaszcza Europy, ale i całego świata. innych istotnych historycznie, ale i ekonomicznie Pozostałe pandemie, łącznie ze szczególnie tragiczną zdarzeń wydarzyło się zaledwie w ciągu dwudziestu w wymiarze liczby zgonów epidemią grypy hiszpanki, lat od momentu powstania eseju J.M. Keynesa. oczywiście prowadziły do negatywnych następstw Dla autora prezentowanego komentarza szczególną także w sferze ekonomicznej, ale generalnie o charak‑ wartość mają słowa J.M. Keynesa zawarte w końco‑ terze przejściowym. W wypadku obecnej pandemii nie wym fragmencie eseju, w którym wskazuje warunki ma jak na razie bezdyskusyjnych przesłanek odrzuce‑ realizacji swojej wizji świata, w wymiarze ekonomicz‑ nia tezy, że COVID‑19, oceniany z perspektywy histo‑ nym, znacznie lepszego niż ten z końca trzeciej dekady rycznej, będzie tylko wspomnieniem okresu trudnego XX wieku i czasów go poprzedzających. W zasadzie w wymiarze ekonomicznym, dramatycznego z punktu większość tych warunków jest bezdyskusyjna. Są to widzenia następstw związanych z ofiarami, ale sam świat bez wojen i poważnych konfliktów społecznych, w sobie bez fundamentalnego wpływu na dalsze losy istotna rola nauki i znaczenie akumulacji, jako pod‑ świata. Dlatego pożądana jest daleko idąca ostrożność stawy dalszego rozwoju. Czwarty warunek, wskazany i wstrzemięźliwość w budowaniu scenariuszy zarówno przez J.M. Keynesa, czyli kontrolowanie liczebności radykalnych zmian w sferze gospodarki światowej, populacji trzeba analizować z uwzględnieniem kon‑ czy ekonomii jako nauki, jako samoistnych następstw tekstu historycznego i dziś należałoby go postrzegać, obecnej pandemii. COVID‑19 jest natomiast jednym jako znacznie bardziej złożoną kwestię uwarunkowań z elementów zbioru zdarzeń skłaniających do uznania, demograficznych, wykraczającą poza samą kwestię że słowem kluczem dla określenia dotychczasowych liczby ludności. Niestety, patrząc na owe warunki ponad dwóch dekad XXI wieku jest słowo „kryzys”. z perspektywy roku 2021, trudno byłoby uznać, że są Zbiór kryzysów XXI wielu obejmuje bardzo wiele one spełnione, zwłaszcza, jeśli rozpatrywać je w skali składowych, od kryzysu terrorystycznego począwszy, globalnej, a nie konkretnej gospodarki czy konkret‑ poprzez kryzys finansowy, migracyjny, pandemiczny, nego społeczeństwa. kryzys demokracji liberalnej, narastające w wielu Warto także przytoczyć ostatnie zdanie eseju, w któ‑ regionach świata zjawiska kryzysowe w sferze spo‑ rym J.M. Keynes pisze, że „Byłoby wspaniale, gdyby łecznej związane m. in. z rosnącymi różnicami w sferze ekonomiści potrafili myśleć o sobie, jako o skromnych, dochodowo‑majątkowej i niezwykle groźny, coraz kompetentnych ludziach (...)!”. Co prawda zdanie to bardziej wyraźny, kryzys ekologiczno‑klimatyczny. średnio pasuje do samego J.M. Keynesa, który przez A do tego dochodzą różne zagrożenia związane ze
24 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn zmianami technologicznymi i ryzyko rozwoju tzw. „al‑ Zjednoczonych Richard Nixon, czy być może, biorąc M. gokracji” [Rożyński, 2020], czyli demokracji, a i go‑ pod uwagę niezwykłą obecną popularność dyskusji K
spodarki zdominowanych przez zastosowanie różnego o instytucjach, instytucjonalistami. Nie ma jedynej eynes rodzaju algorytmów, łącznie z tymi, które każą się możliwej i właściwej drogi do zrozumienia gospodarki poważnie zastanowić nad tradycyjnym rozumieniem i społeczeństwa. Trzeba także, również uwzględniając wnuków suwerenności jednostek, czy to jako konsumentów, esej J.M. Keynesa, brać pod uwagę naturalne ograni‑ , E czy uczestników życia publicznego. W tle jest też czenia nauk społecznych w sferze predykcji. Zmien‑ konomiczne rozwój firm nie tyle za dużych, aby upaść i które chcą ność składowych życia społeczno‑gospodarczego, zdominować rynek, ale takich, które, jak to ktoś okre‑ znaczna rola niepewności, czy rosnące znaczenie tak (1930 r ślił w odniesieniu do Amazona, same chcą się stać ostatnio popularnych „czarnych łabędzi”, czyli zja‑ rynkiem [Rivero, 2020]. To wszystko razem oznacza, wisk o bardzo niskim poziomie prawdopodobieństwa, .) – komentarze że rośnie prawdopodobieństwo istotnych zmian mo‑ powodują, że czasem jedyną możliwą w danym mo‑ perspektywy delu gospodarczego zarówno na poziomie firm, jak mencie odpowiedzią na pytanie, dlaczego ekonomiści i w skali makro. czegoś nie przewidzieli, pozostaje odpowiedź, że „tak Wszystkie wskazane elementy kryzysowej rzeczy‑ się zdarza”. Także pandemie „się zdarzają” i choć wistości XXI wieku muszą wpływać także na rozwój było wiadomo, że kiedyś ponownie z pandemią bę‑ ekonomii. Pożądane jest zwłaszcza swego rodzaju dziemy musieli się zmierzyć, to nikt nie był w stanie ponowne „uspołecznienie” ekonomii w rozumieniu przewidzieć, kiedy dokładnie, gdzie i od czego się powtórnego przemyślenia tego wszystkiego, co wiąże ona zacznie. się z przynależnością ekonomii do nauk społecznych. Kończąc ten esej na kanwie eseju J.M. Keynesa, Trzeba zaakceptować wszystkie wynikające z tego mogę tylko wyrazić nadzieję, że ekonomia dosko‑ konsekwencje dotyczące także tego, że klucz do zro‑ nalona przez ekonomistów mających świadomość zumienia gospodarki nie tkwi w coraz bardziej wyra‑ silnych i słabych stron uprawianej przez siebie nauki finowanych narzędziach formalnych, co nie znaczy, że i kierujących się szczytnymi celami, które rozwojowi nie należy ich doskonalić i z nich korzystać. Nawiązu‑ nauki powinny przyświecać, będzie się przyczyniać jąc do przytoczonych wcześniej słów J.M. Keynesa, do tego, że być może kiedyś i pod warunkiem, że potrzebna jest też daleko idąca pokora wobec złożo‑ kryzysowość XXI wieku z pierwszych dwóch dekad ności i ograniczonej przewidywalności zmian, które nie okaże się trwała i nabrzmiewająca, osiągnięty zo‑ w gospodarce i społeczeństwie następują i skromność stanie – stanowiący istotę wizji J.M. Keynesa zawartej w prezentowaniu możliwości predykcyjnych. Ow‑ w jego eseju – cel w postaci świata znacznie lepszego szem ekonomia, w przeciwieństwie do innych nauk niż ten, który nas otacza i to nie w odniesieniu do jakie‑ społecznych, ma swego rodzaju glejt naukowości, goś konkretnego kraju czy społeczeństwa. Przy tym, jakim jest Nagroda Banku Szwecji Pamięci Alfreda jak się wydaje, cel ten trzeba traktować w kategoriach Nobla w dziedzinie ekonomii i to w odniesieniu do nieustannego dążenia do, a nie czegoś czego wzorzec ekonomii pojawiły się takie określenia, jak królowa da się raz na zawsze ustalić i w którymś momencie nauk społecznych, czy – budzące znacznie więcej w kategoriach punktowych osiągnąć. kontrowersji – pojęcie imperializmu ekonomicznego. Wszystko to, co napisałem w poprzedzającym zdaniu wcale nie oznacza jednak, że ekonomia jest z definicji Bibliografia „lepszą” nauką od innych nauk społecznych, czy, że Buchholz T.G. [2007], New Ideas from Dead Economists. jest – w odbiorze społecznym – postrzegana bardziej, An Introduction to Modern Economic Thought, Plume, jako nauka niż np. socjologia. Z badań przeprowa‑ London. dzonych w pierwszej dekadzie XXI wieku w Stanach Hirschman D. [2008], Is Economics a Science? From Nobel Zjednoczonych wynikało, że o ile w wypadku fizyki, Prizes to Public Opinion, http://asociologist. wordpress. biologii i medycyny ponad 90% pytanych uznało, com/2008/03/30/ (25.05.2021). że te dyscypliny zasługują na miano naukowych, to Keynes J.M. [2020], Ekonomiczne perspektywy dla naszych w wypadku ekonomii było to 51%, a zarazem było to wnuków (1930 r.), „Biuletyn PTE”, nr 4, s. 7–10. Osiatyński J. [2020], „Biuletyn PTE”, nr 4, s. 15–16. tylko o 2 pkt. proc. więcej niż w wypadku socjologii Rivero N. [2020], The case for regulating Amazon just like [Hirschman, 2008]. a railroad, „QUARTZ”, 28 July, https://qz.com/1885452/ Prowadząc dyskusję o ekonomii i to niezależnie the-case-for-regulating-amazon-just-like-a-railroad/ od kontekstu, jakim w tym momencie jest pandemia, (25.05.2021). a którym trochę ponad dekadę temu był kryzys fi‑ Rożyński P. [2020], Krzysztof Rybiński: Demokracja zanika nansowy, nie szukajmy odpowiedzi na pytanie, kim i zastępuje ją algokracja, „Rzeczpospolita”, 19 stycz‑ i to wszyscy, powinniśmy, jako ekonomiści być. Nie nia, https://cyfrowa.rp.pl/opinie/43383-krzysztof-ry‑ binski-demokracja-zanika-i-zastepuje-ja-algokracja chodzi o to byśmy byli keynesistami, tak jak to 50 lat (25.05.2021). temu miał zadeklarować ówczesny prezydent Stanów
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 25 Jacek Tomkiewicz *
Keynes się pomylił, czy to raczej my Dopiero w ostatnich kilkunastu latach globalne nie‑ nie potrafimy cieszyć się z życia? równości zaczęły się zmniejszać, ale niestety nie jest to oznaka szybkiego wzrostu gospodarczego Wielcy intelektualiści potrafią formułować obser‑ w krajach rozwijających się, ale skutek ogromnego wacje, które długo pozostają aktualne. J.M. Keynes sukcesu jednej, ale za to bardzo dużej gospodarki. nie tylko trafnie opisał zasady funkcjonowania gospo‑ Oczywiście mowa tutaj o Chinach, gdzie 800 mln darki kapitalistycznej z początku XX wieku i wskazał ludzi uwolniło się od ubóstwa, co ma wpływ na sta‑ zasady prowadzenia polityki makroekonomicznej, ale tystyki rozkładu dochodowego na całym świecie. zaprezentował też wiele przemyśleń i prognoz, które W tym samym czasie zdecydowana większość Afryki do dziś budzą dyskusje. Któż z nas, publikujących i Ameryki Łacińskiej nie jest w stanie wydobyć się ekonomistów, nie marzy o tym, żeby nasze teksty z gospodarczej stagnacji, co jest dramatem nie tylko były przedmiotem dyskusji w roku 2121? Esej Key‑ ekonomicznym, ale też społecznym i politycznym. nesa wart jest uwagi z kilku powodów. Po pierwsze, Postępy w medycynie i wsparcie ze strony organizacji opis postępu gospodarczego, jaki dokonywał się na międzynarodowych pozwoliły opanować dramatyczną przestrzeni wieków jest jak najbardziej poprawny śmiertelność wśród dzieci, co doprowadziło do szyb‑ i zgodny z tym, co prezentują obecne badania histo‑ kiego przyrostu liczby osób w wieku produkcyjnym, ryków gospodarczych, którzy dysponują przecież bez dla których nie ma jednak miejsc pracy, bo te może porównania lepszymi metodami badawczymi. Spoj‑ wygenerować tylko rosnąca gospodarka. Największy rzenie Keynesa na historię gospodarczą zawiera też kraj Afryki, czyli licząca ponad 200 mln ludzi Nigeria ciekawe, oryginalne elementy. Można tu chociażby w ciągu ostatnich 10 lat praktycznie nie zanotowała wspomnieć o mechanizmie akumulacji kapitału w Eu‑ przyrostu PKB, co rodzi takie groźne mechanizmy jak ropie Zachodniej, który swój początek ma w zrabo‑ niekontrolowana emigracja, przestępczość, konflikty wanym (Hiszpanie i Portugalczycy rabowali Indian, etniczne czy powstawanie radykalnych organizacji a Anglicy okradali Hiszpanów) złocie z tzw. Nowego religijno‑terrorystycznych jak Boko Haram. Świata. Przepływ kapitału miał więc kierunek od‑ Najwięcej jednak do myślenia dają prognozy wrotny od tego, który obserwujemy dzisiaj, kiedy Keynesa odnoszące się do przewidywanego tempa kraje rozwijające się upatrują szansy na rozwój swoich wzrostu wydajności pracy i skutków tego procesu gospodarek poprzez przyciąganie kapitału z bogatych dla podziału naszego czasu pomiędzy pracę i czas krajów Europy i Ameryki Północnej. wolny. O ile dynamikę wzrostu wydajności pracy Komentarze ze środowiska studentów i doktorantów Po drugie, czytając esej Keynesa, widać sposób podążającej za postępem technologicznym Key‑ myślenia ówczesnych intelektualistów. Nawet tak nes oszacował w miarę prawidłowo, to następstwa * światła i obyta w świecie osoba skupia się na proble‑ społeczno‑gospodarcze okazały się zupełnie inne. Anna Halewska mach krajów bogatych, które zamieszkiwała przecież Przewidywane przez ekonomistę bezrobocie tech‑ mniejszość ludzi. Autor zakłada więc, że jego wnuki nologiczne nie było i nie jest trwałym problemem. będą raczej żyć i pracować w Europie albo Ameryce Oczywiście występują chwilowe niedopasowania na Nowe wymiary walki o przetrwanie Północnej. Oczywiście takie założenie jest słuszne, rynku pracy na skutek zmian strukturalnych w gospo‑ bo nawet dziś przy malejących barierach w między‑ darce, ale obecną cechą gospodarek wysoko rozwinię‑ Kwestie ekonomiczne już niedługo przestaną być stałą narodowych przepływach ludzi tylko około 3,5% tych jest raczej niedobór pracowników, a nie miejsc troską człowieka. Wkrótce zostaniemy pozbawieni z nas mieszka w innym kraju niż się urodziło. W ciągu pracy. Keynes pomylił się także w swoich prognozach celu określonego nam przez naturę, jakim jest walka ostatnich stu lat różnice dochodowe między regionami o organizacji naszego życia. Chyba nikt z nas nie zna o przetrwanie. Jeśli prędko nie nauczymy się sztuki świata się powiększyły. Na początku XX wieku Eu‑ kogoś, kto utrzymuje się z pracy, która zabiera 15 go‑ życia, grozi nam ogólne załamanie nerwowe. Takie ropejczyk notował dochód około 4 razy wyższy niż dzin w tygodniu. Wielu z nas pracuje wręcz więcej ostrzeżenia przekazuje nam, pokoleniu odległemu mieszkaniec Afryki, obecnie jest to prawie 10 razy niż ustawowe 40 godzin w tygodniu. Wspomniany o sto lat, w tekście Ekonomiczne perspektywy dla więcej. Aż ponad 75% nierówności dochodowych wcześniej sukces gospodarczy Chin opiera się wręcz naszych wnuków John Maynard Keynes. Wydaje się między współczesnymi ludźmi wynika z różnic do‑ na eksploatacji pracowników, z których wielu pracuje jednak, że wielki ekonomista i baron może spoczywać chodowych między krajami, więc perspektywy eko‑ w systemie 996, tj. praca od 9 rano do 9 wieczorem spokojnie – walka o przetrwanie nadal trwa. nomiczne wnuków rówieśników Keynesa zależały przez 6 dni w tygodniu. Dlaczego więc, mimo tego, W swojej prognozie Keynes przyjmuje narrację i wciąż zależą przede wszystkim od tego, w jakim że nasze dochody tak mocno wzrosły wciąż pracu‑ silnie europocentryczną, chociażby nonszalancko kraju miały szczęście, albo nieszczęście się urodzić. jemy tak dużo? Wydaje się, że wielki ekonomista nie przewidział dwóch procesów. W eseju autor wpraw‑ * Anna Halewska – studentka Szkoły Głównej Handlo‑ * Dr hab. Jacek Tomkiewicz, prof. ALK – Akademia dzie wspomina o tzw. potrzebach bezwzględnych wej w Warszawie oraz Wydziału Filozofii Uniwersytetu Leona Koźmińskiego. (zaspokojenie jakości życia na określonym poziomie) Warszawskiego.
26 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn i względnych, tj. tych, które wynikają z obserwacji Nam to nie wystarczy, bo podróżujemy, zwiedzamy M. życia innych, ale wyraźnie nie docenił dynamiki na‑ świat, uprawiamy sport, spotykamy się „na mie‑ K
szych potrzeb. Potrzeby bezwzględne szybko rosną, ście” ze znajomymi czy bywamy na koncertach. eynes bo coś, co było wysokim standardem 50 lat temu, To wszystko kosztuje, więc musimy dużo praco‑ dziś często jest uznawane za minimum „przyzwo‑ wać, żeby jeździć na nartach w Alpach czy biegać wnuków itego” życia. Prawdziwa eksplozja nastąpiła jednak w najnowszych butach za 1000 zł ze smartwatchem , E w konsumpcji, która w dużej mierze wynika z tego, za kolejny tysiąc. konomiczne że cały czas porównujemy się z innymi, a co za tym Na pewno warto dzisiaj czytać esej Keynesa, bo idzie rosną nasze aspiracje. Nie można tutaj nie wspo‑ widać, że bardzo dobrze rozumiał on funkcjono‑ (1930 r mnieć o rosnących nakładach marketingowych, które wanie gospodarki i wiele z jego przewidywań się w krajach wysoko rozwiniętych sięgają już ponad sprawdziło. Postęp techniczny i idący za tym wzrost .) – komentarze 1% PKB, czyli np. w USA jest to około 200 mld USD wydajności pracy rozwiązał zasadnicze problemy eg‑ perspektywy rocznie. Wprawdzie 80% z nas jest przekonanych, że zystencjalne. W USA czy Europie Zachodniej nikt nie reklamy na nas nie działają, ale rzeczywistość temu umiera z głodu, dzieci nie muszą pracować, a dostęp przeczy – konsumpcja napędzana marketingiem stale do edukacji czy ochrony zdrowia jest powszechny. rośnie, więc musimy pracować coraz więcej, żeby na Niestety nie jest to jeszcze normą na całym świecie to wszystko zarobić. Nowe środki przekazu, w tym i można mieć poważne obawy o proces konwergencji, przede wszystkim internet znakomicie nakręcają po‑ bo wciąż nie udaje się w wielu krajach rozwijających trzeby, które Keynes klasyfikował jako względne, się wejść na ścieżkę trwałego rozwoju. Raczej nie tj. chcę mieć coś głównie dlatego, że mają to inni. zanosi się też żebyśmy pracowali trzy dni w tygodniu, Gdziekolwiek na świecie nie wylądujemy, na pewno chociaż w bogatych krajach Europy Zachodniej pro‑ spotkamy kogoś z Iphonem, torebką Louis Vuitton ces skracania czasu pracy powoli postępuje. W tym czy butami Nike, bo przecież każdy chce być jak nasi samym czasie jednak Chińczycy są gotowi pracować znajomi i idole z Facebooka czy Instagrama. 12 godzin dziennie przez sześć dni w tygodniu, żeby Kolejny mechanizm, którego Keynes nie doce‑ zaspokajać rosnące potrzeby, w tym te, które wyni‑ nił to koszt spędzania wolnego czasu. Nasi rodzice kają z coraz kosztowniejszych sposobów spędzania w wolnej chwili siedzieli w domu i czytali książki. wolnego czasu.
Komentarze ze środowiska studentów i doktorantów
Anna Halewska *
Nowe wymiary walki o przetrwanie wplatając w swój tekst kolonizację, dzisiaj powszech‑ nie potępianą przez moje pokolenie. Pisząc „my wszy‑ Kwestie ekonomiczne już niedługo przestaną być stałą scy”, mówi o poziomie życia w krajach rozwinię‑ troską człowieka. Wkrótce zostaniemy pozbawieni tych. Nie mógł przewidzieć powstania Internetu i jego celu określonego nam przez naturę, jakim jest walka wpływu na globalizację, w tym globalizację moralnej o przetrwanie. Jeśli prędko nie nauczymy się sztuki odpowiedzialności. Mieszkańcy krajów zachodnich są życia, grozi nam ogólne załamanie nerwowe. Takie dzisiaj aktorami w walce o przetrwanie nie jednostek, ostrzeżenia przekazuje nam, pokoleniu odległemu a całego świata. Walka z ogólnoświatową pandemią o sto lat, w tekście Ekonomiczne perspektywy dla i globalnym ociepleniem skutecznie ratuje nas od naszych wnuków John Maynard Keynes. Wydaje się problemu beztroski. jednak, że wielki ekonomista i baron może spoczywać Keynes mógł mieć rację, przewidując poprawę spokojnie – walka o przetrwanie nadal trwa. jakości życia, w końcu coraz mniej osób żyje w skraj‑ W swojej prognozie Keynes przyjmuje narrację nym ubóstwie. Wydaje się jednak, że zalecana nam silnie europocentryczną, chociażby nonszalancko obawa o radzenie sobie z nadmiarem wolnego czasu w erze bogactwa opiera się na ukradkiem postawio‑ * Anna Halewska – studentka Szkoły Głównej Handlo‑ nym fundamencie utopijnego założenia, że wraz z roz‑ wej w Warszawie oraz Wydziału Filozofii Uniwersytetu wiązaniem problemu ekonomicznego znikają inne. Warszawskiego. A może jest wręcz odwrotnie?
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 27 Dorota Walentek *
ok. 43 lat [Gifford, 2016], a w 2015 r. aż 71 lat [World John Maynard Keynes – wróżbita Health Statistics, WHO]. Wraz z wydłużeniem okresu czy zwolennik pasywnego dochodu życia wzrosło zapotrzebowanie ludzkości na zasoby na skalę globalną? naszej planety, które przecież są ograniczone... Keynes wyraził także zbyt optymistyczne przy‑ Od zarania dziejów istota ludzka podejmowała próby puszczenie o braku problemów ekonomicznych na przewidywania przyszłych zdarzeń. Początkowo odno‑ początku XXI w. Tymczasem z problemami eko‑ siły się one jedynie do określania możliwości zdobycia nomicznymi zmagają się obecnie wszystkie kraje pożywienia lub prognozowania warunków atmosfe‑ świata. Szacuje się, że około 8% ludzi na świecie rycznych. Z biegiem lat zaczęto analizować możliwe żyje w skrajnej nędzy [Jendrzejczak, 2020], w wielu przyszłe zachowania innych ludzi. Za przewidywanie miejscach toczą się wojny, a państwa zadłużają się przyszłości odpowiedzialne były wybrane lub uwa‑ na niespotykaną dotychczas skalę. Według Między‑ runkowane tradycją jednostki danej społeczności: narodowego Funduszu Walutowego, dług publiczny począwszy od szamanów, astrologów i kapłanów, w ujęciu globalnym niebezpiecznie zbliża się do 100% poprzez mędrców, a na naukowcach kończąc. wartości światowego PKB [International Monetary Inne wizje Żyjący na przełomie XIX i XX w. austriacki eko‑ Fund]. nomista Ludwig von Mises podkreślał, że przewidy‑ Z drugiej strony – jesteśmy dziś świadkami wielu wanie w ekonomii jest w zasadzie niemożliwe, po‑ pozytywnych zmian zachodzących w gospodarce. nieważ ludzie nie posiadają zdolności prorokowania Wiele korporacji jest zainteresowanych ideą turkuso‑ [Zimniewicz, 2014, s. 11–18]. Z poglądem tym można wych organizacji, które nastawione są na holakrację, polemizować, gdyż praktyka gospodarcza pokazuje, społeczną odpowiedzialność, zrównoważony rozwój że całe nasze życie przepełnione jest prognozami i dbałość o ekologię [Capiga, 2021a, s. 10–14]. Co‑ dotyczącymi wykorzystania zasobów naturalnych, raz częściej pojawiają się także głosy o możliwości rozwoju technologii, czy też wzrostu wartości pienią‑ skrócenia czasu pracy o nawet 25%, przy zachowaniu dza. Prognozy te jednak zazwyczaj dotyczą znacznie tego samego poziomu efektywności [Capiga, 2021b, krótszego okresu niż 100 lat i opierają się na w mniej‑ s. 16–19]. Czy te koncepcje nie świadczą o tym, że szym lub większym stopniu sprawdzonych modelach ludzkość – a przynajmniej jej przedstawiciele – nadal matematycznych. dąży do zmniejszenia wymiaru pracy nastawionej J. Keynes postanowił przedstawić swoją prognozę głównie na multiplikowanie zysków? Czy wnukowie dotyczącą przyszłości ekonomii w wyjątkowo długim Keynesa nie głoszą poglądów choć w pewnym zakre‑ okresie, co spotęgowało ryzyko popełnienia błędu. sie zbieżnych z tymi przedstawionymi przez swojego I faktycznie: prognoza okazała się całkowicie błędna sławnego dziadka? w co najmniej kilku aspektach. Przede wszystkim jej Z dzisiejszego punktu widzenia prognozy J. Key‑ autor błędnie ocenił tempo wzrostu populacji. W swo‑ nesa, błędne pod wieloma aspektami, możemy uznać ich rozważaniach odnosi się do bardzo gwałtownego za wizję odważną i znacznie wykraczającą poza utarte wzrostu liczby ludności na świecie od XVI do po‑ schematy myślowe z początków XX w. J. Keynes czątku XX w., twierdząc, że w przyszłości liczba lud‑ przewidział pewne zjawiska, z którymi współcze‑ ności nie będzie rosła aż tak szybko. Według danych sne społeczeństwa nadal się borykają: bezrobocie zawartych w Encyklopedii PWN [Hasło: Ludność. technologiczne oraz wprost proporcjonalna zależność Wzrost liczby ludności świata...] w 1500 r. n.e. na między rosnącym dobrobytem a poziomem potrzeb świecie żyło ok. 500 mln ludzi, w 1800 r. 980 mln, względnych. Przy czym należy podkreślić, że autor a w 1900 r. 1650 mln. Tym samym liczba ludności Ekonomicznych perspektyw dla naszych wnuków prze‑ na początku XX w. była o ok. 230% wyższa niż na widywał przyszłość z punktu osoby raczej zamożnej początku XVI w. Z kolei szacowana liczba ludności i o uregulowanym statusie majątkowym. W swoich na świecie w 2020 r. wyniosła 7540 mln, co oznacza rozważaniach odnosił się do możliwości czerpania wzrost aż o 357% w ciągu zaledwie 120 lat (od 1900 zysków z pomnażania kapitału poprzez wykorzysta‑ do 2020 r.)! Równocześnie znacznie wydłużyła się nie odpowiednich rozwiązań technologicznych. Jego długość życia człowieka. Na początku XX w. prze‑ wizja w pewnym zakresie jest spójna z narastają‑ widywana średnia długość życia człowieka wynosiła cym od drugiej połowy XX w. trendem generowania pasywnego dochodu, opisywanym między innymi * Dorota Walentek – Szkoła Doktorska Politechniki Czę‑ przez Roberta Kiyosaki, Sharon Lechter, czy też Mcel‑ stochowskiej. roy Ken. Jednak wymienieni przed chwilą autorzy
28 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 dla naszych J ohn zakładają możliwość tworzenia pasywnych źródeł Gifford B. [2016], Żyć do 120 lat. Czy pokonamy starość, M. dochodu praktycznie bez posiadania dużego kapitału „Świat Nauki”, nr specjalny, https://www.swiatnauki. pl/8,1632.html (29.05.2021). K
początkowego. J. Keynes skupiał się na pomnażaniu eynes Hasło: Ludność. Wzrost liczby ludności świata, Encyklo‑ kapitału już posiadanego i pominął zupełnie fakt, że pedia.pwn, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Lud‑ wnuków klasa robotnicza – pozbawiona kapitału – nie będzie nosc-Wzrost-liczby-ludnosci-swiata;3723194.html w stanie generować pasywnych korzyści finansowych, (28.05.2021). , E pozwalających na przyjmowanie beztroskich i hedo‑ International Monetary Fund, https://www.imf.org/en/Top‑ konomiczne nistycznych postaw życiowych. ics/sovereign-debt (29.05.2021).
Jendrzejczak M. [2020], Ubóstwo w świecie – prawdy (1930 r i mity, Forsal.ol, 18 września, https://forsal.pl/swiat/ Bibliografia artykuly/7823734,ubostwo-w-swiecie-prawdy-i-mity. html (29.05.2021). .) – komentarze Capiga M. [2021a], Idziemy w stronę turkusu, „Coaching”, World Health Statistics, WHO, https://www.who.int/data/ perspektywy nr 2. gho/publications/world-health-statistics (29.05.2021). Capiga M. [2021b], 6 godzin z życia w pracy, „Coaching”, Zimniewicz K. [2014], Wiarygodność ekonomii, „Przegląd nr 2. Zachodniopomorski”, nr 3(1).
Inne wizje
Źródło: https://twitter.com/MazurArtur/status/1401494833391452161/photo/1
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 29 ARTYKUŁY
Jerzy Kleer *
Mechanizmy przejścia z jednej cywilizacji do kolejnej
Uwagi wstępne stuleci funkcjonowała w tradycyjnej postaci w obec‑ nych państwach słabo rozwiniętych, jak i w mniej Jeśli uznajemy cywilizację, jako zjawisko obej‑ lub bardziej zmodyfikowanej formie w gospodarkach mujące wszystkie sfery życia ludzkiego, a zwłaszcza rozwiniętych. zmiany mające miejsce w podstawowej działalności Kwestia określenia czasu istnienia cywilizacji wy‑ człowieka, jaką jest gospodarka, to owych cywilizacji maga bardziej ogólnej interpretacji i zapewne może w historii ludzkości nie było zbyt wiele. Można, przy‑ być dosyć kontrowersyjna co najmniej z dwóch punk‑ najmniej moim zdaniem, wyróżnić trzy podstawowe tów widzenia. I to zarówno wówczas, kiedy próbu‑ cywilizacje: agrarną, przemysłową oraz kształtującą jemy wskazać na jej początek, jak i na jej koniec. się współcześnie cywilizację informacyjną, często Jako początek można uznać pojawienie się pewnych określaną jako cywilizację wiedzy. zjawisk przełomowych w porównaniu z poprzednią Zanim przejdę do bliższej analizy mechanizmów cywilizacją, co w efekcie oznacza początek zmian, przejścia z jednej cywilizacji do kolejnej, godzi się zarówno w podstawowym zasobie produkcyjnym, wskazać na kilka ważnych cech charakterystycznych jak i w mentalności społecznej. Natomiast znacznie dla wszystkich dotychczasowych cywilizacji. trudniej wskazać na charakter i rodzaj jej końca. I tak w odniesieniu do cywilizacji agrarnej można Pierwszym jest czynnik czasu uznać za jej początki pojawienie się trwałej uprawy różnorakich zbóż, za pośrednictwem lepszych narzę‑ Należy go, przynajmniej moim zdaniem, rozumieć dzi, rozwijającą się hodowlę zwierząt, pojawienie się dwojako: zarówno jako czas istnienia cywilizacji, miast czy quasi‑miast, a także zmiany w wizji świata, tzn. jej trwania a zwłaszcza efektywnego jej funkcjo‑ zarówno przez postęp w nauce, jak i w pojawieniu nowania, jak i czas jej przejścia do kolejnej cywiliza‑ się pierwszych trwałych wierzeń czy początek religii cji. Jakkolwiek nie mamy tu zbyt dużego, ilościowego monoteistycznych. materiału porównawczego, niemniej można wskazać Z kolei w przypadku cywilizacji przemysłowej za na kilka ważnych cech wyróżniających poszczególne jej początki można uznać po pierwsze, fazę wstępną cywilizacje. Dotyczą one głównie czasu istnienia do‑ oświecenia na czele z Erazmem z Rotterdamu, od‑ minującego charakteru określonej cywilizacji, a także krycia przez Europejczyków nowych, nieznanych tempa zmian w podstawowym zasobie produkcyjnym. uprzednio obszarów, zarówno w Ameryce i po części Zwłaszcza w tempie zmian oraz charakterze ekspansji w Azji i Afryce, początki kolonizacji obszarów za‑ jego podstawowych podmiotów, głównie, chociaż morskich, wojny religijne (podział chrześcijaństwa niejedynie w sferze ekonomicznej. na katolików i protestantów), a zwłaszcza odkrycie Możemy tu zwłaszcza dostrzec istotną różnicę mię‑ maszyny parowej przez Jamesa Watta. A z punktu wi‑ dzy cywilizacją agrarną a cywilizacją przemysłową. dzenia zmian systemowych, pojawienie się zaczątków Istotne jest tu wskazanie na dwie podstawowe różnice. państw suwerennych w wyniku zakończenia wojny Pierwsza dotyczy czasu trwania cywilizacji agrar‑ trzydziestoletniej i ustanowienia zasady cusius regio nej, którą określa się na kilka czy wręcz kilkanaście eius religio. tysięcy lat, podczas gdy czas istnienia cywilizacji Zmieniło to zasadniczo, chociaż w sposób ewo‑ przemysłowej to jedynie cztery czy pięć stuleci, je‑ lucyjny, system ekonomiczno‑polityczny w Europie, śli za punkt odniesienia przyjmiemy pojawienie się ekspansję gospodarki rynkowej oraz kształtowanie pierwszych przejawów cywilizacji informacyjnej. systemu kapitalistycznego. I to zarówno jako systemu Co wszakże nie znaczy, że jest to kres cywilizacji gospodarowania, jak i systemu instytucjonalnego, przemysłowej. Będzie ona zapewne jeszcze przez kilka który stopniowo upowszechniał się w skali światowej. Zmieniało to stopniowo nie tylko system mentalny * Prof. Jerzy Kleer – Instytut Nauk Ekonomicznych PAN; społeczeństwa, ale przede wszystkim system edu‑ e‑mail: [email protected]. kacyjny.
30 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ARTYKUŁY
Jednym z ważniejszych czy wręcz najważniej‑ W tym kontekście należy zwrócić uwagę na specy‑ szych właściwości cywilizacji przemysłowej był po‑ fikę, zarówno poszczególnych cywilizacji, jak i przede stęp techniczny i naukowy, który stworzył przesłanki wszystkim na cechy jej ciągłości. rozbudowy miast. A zwłaszcza nowego typu system Każda z cywilizacji stanowiła mniejszy lub większy pracy, a także wolności jednostkowej, tworząc w prze‑ zbiór różnorodnych plemion, grup etnicznych oraz ciwieństwie do cywilizacji agrarnej, system ludzi państw czy quasi. Różniły się pod wieloma wzglę‑ wolnych, łącznie z prawami wyborczymi, a także dami, zarówno z punktu widzenia systemu kulturo‑ chociaż w okresie późniejszym i to w sposób dosyć wego, systemu powiązań, wielkości populacji, rodzaju wybiórczy, również prawa wyborcze dla kobiet. instytucji, a także czy zwłaszcza charakteru i systemu Kompleks tych zmian, zwłaszcza w sferze tech‑ organizacji oraz, a może przede wszystkim pod wzglę‑ nicznej i naukowej, stworzył przesłanki dla pojawienia dem – mentalnym. się cywilizacji cyfrowej w połowie lat 50. ubiegłego Dotyczyło to zwłaszcza poszczególnych państw. wieku, tworząc warunki dla kształtowania się no‑ Jeśli w przypadku cywilizacji agrarnej były to czę‑ wego zasobu produkcyjnego. A to z kolei wymusiło ściowo państwa, organizacje czy związki plemienne, i wymusza przesłanki także do zmian produkcyjnych, względnie autonomiczne miasta, to w przypadku a zwłaszcza komunikacyjnych. Tworzy to silne bodźce cywilizacji przemysłowej instytucja państwa staje oraz warunki dla nowego typu systemu powiązań, się zjawiskiem prawie powszechnym, przynajmniej już w skali światowej. Były i są nimi powszechność w przypadku tych przestrzeni, gdzie ten typ cywilizacji gospodarki rynkowej oraz globalizacja. w pełni zagościł. Dało to z kolei ważne impulsy dla systemu powią‑ Trudno dziś przesądzić, na ile tradycyjny model zań ekonomicznych i instytucjonalnych. Pojawił się państwa ukształtowany w warunkach cywilizacji nowy typ bytu ekonomicznego w postaci korporacji przemysłowej zachowa swe kształty i cechy, również ponadnarodowych, które swym zasięgiem i działal‑ w przyszłości. Można założyć, że duże państwa o roz‑ nością przekraczają granice państw narodowych, winiętych podstawowych zasobach produkcyjnych a równocześnie pojawiły się organizacje o charak‑ i edukacyjno‑naukowych pozostaną jako samodzielne terze integracyjnym, ułatwiające funkcjonowanie byty. Otwarte jednak pozostaje pytanie, jaki będzie małych i średnich państw suwerenno‑narodowych. los państw małych czy średnich o ograniczonej potę‑ I to zarówno w Europie, jak i na kontynentach słabo dze ekonomicznej, populacyjnej czy naukowej. Czy rozwiniętych ekonomicznie. modele integracji, jakie już się ukształtowały, czy do‑ Zarówno pierwszy, jak i drugi typ przesłanek sta‑ piero powstają, nie są przyszłościowym rozwiązaniem nowią, jak się wydaje, ważne składniki cywilizacji w warunkach cywilizacji informacyjnej. informacyjnej. Jest to pytanie otwarte, zwłaszcza w kontekście destrukcji cywilizacji agrarnej, wraz z pojawieniem Drugim ważnym składnikiem przejścia się licznych państw przede wszystkim w Afryce i po cywilizacyjnego jest kwestia ciągłości części w Azji, a także w Ameryce Południowej. cywilizacyjnej By wątek uwag wstępnych zakończyć, należy wspomnieć o jeszcze jednym ważnym aspekcie roz‑ Przejście z jednej cywilizacji do kolejnej, cha‑ woju współczesnego świata, jaki od początku ludz‑ rakteryzuje się wprawdzie zmianą podstawowego kości miał miejsce. modelu produkcyjnego, ale to nie oznacza, że zasób produkcyjny mijającej cywilizacji ulega pełnej mar‑ Rozwojowi ludzkości zawsze towarzyszyły ginalizacji. liczne wojny oraz konflikty zbrojne Wprawdzie jego znaczenie ulega znaczącemu zmniejszeniu, jednak jego zasoby intelektualne, jak Jest to jedna z tych form działalności społeczeństw i materialne są nadal wykorzystywane. Widoczne jest czy większych grup społecznych, a zwłaszcza państw, to wyraźnie zwłaszcza w przypadku rolnictwa, które w której większość, czy nawet wszystkie społeczeństwa ulega dosyć zasadniczej modyfikacji przez częściowe od czasu swego powstania i ukształtowania się w określo‑ uprzemysłowienie, zarówno wskutek nowoczesnych nych systemach powiązaniach, uczestniczyły w sposób narzędzi, jak i produkty licznych gałęzi przemysło‑ permanentny w różnego rodzaju konfliktach zbrojnych, wych, jak np. nawozy sztuczne czy inne produkty prze‑ czy wręcz wojnach. Przyczyny czy źródła konfliktów mysłu chemicznego. Bardziej złożony jest problem zbrojnych były od swego zarania bardzo różne. Wyli‑ z zasobem podstawowym cywilizacji przemysłowej, czenie ich byłoby trudne, a czasami wręcz nudne. który zaczyna w coraz szerszym stopniu wykorzysty‑ Wypada zacząć od przypomnienia, że gdybyśmy wać istniejące już rozwiązania techniczne cywilizacji spojrzeli na historię ludzkości, zarówno tę spisaną, informacyjnej. Znaczna część gałęzi przemysłowych jak niepisaną, wówczas obroniłaby się teza, że trudno wprawdzie ulega modyfikacji, ale ich znaczenie nadal byłoby znaleźć jakiś dłuższy okres, w którym nie było pozostaje ważne dla dalszego rozwoju. konfliktu zbrojnego.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 31 Jeśli pominiemy różnego rodzaju konflikty zbrojne w dotychczasowych doświadczeniach w przejściu w ramach jednolitych grup etnicznych, a takie rów‑ cywilizacyjnym zawsze występowały. nież miały miejsce, zwłaszcza w cywilizacji agrarnej, Można, moim zdaniem, wyróżnić swoisty pięciokąt ale także w cywilizacji przemysłowej, zwłaszcza w jej czynników sprawczych, jakie w dotychczasowych początkach, to konflikty między różnymi grupami et‑ doświadczeniach występowały, chociaż rola i zna‑ nicznymi czy państwami z reguły wynikały z istnieją‑ czenie poszczególnych składników miało różną siłę cych różnic, a także i sprzeczności, zarówno w obrębie sprawczą. poszczególnych lokalnych społeczności, jak i między państwami. Różnice te miały różnorodny charakter. Pięciokąt czynników sprawczych przejścia Można wymienić różnice: religijne, kulturowe, spo‑ cywilizacyjnego łeczne, polityczne, ideologiczne oraz różnorodne formy Postęp zawiści, a także różnice wywołane przyczynami jednost‑ techniczno-naukowy kowymi, jak i wiele innych różnic i przyczyn. 1 Istniejące różnice i sprzeczności można również podzielić na krótkotrwałe, średniookresowe, jak i dłu‑ Kon ikty Upowszechnianie gotrwałe. Zróżnicowany ów podział ma uzasadnienie zbrojne 5 2 edukacyjne również w tym, że pewne typy różnic oraz sprzeczności można w pewnym przedziale czasowym, przy wła‑ ściwej polityce, nie tylko łagodzić, ale nawet prawie całkowicie zmarginalizować. Społeczne Nowe 4 3 Wreszcie owe różnice i sprzeczności możemy po‑ zmiany mentalne instytucje dzielić na wewnętrzne oraz zewnętrzne. A także na kontynentalne, jak i ogólnoświatowe, które w konse‑ Można się spierać, na ile ów pięciokąt uwzględnia kwencji doprowadził do wybuchu I i II wojny światowej najważniejsze składniki przejścia z jednej do następnej w XIX i XX wieku. cywilizacji. Zapewne można by było tu wziąć pod Bez względu na to, jakie są źródła oraz przyczyny uwagę wiele ważnych składników mających wpływ konfliktów, zarówno o charakterze wewnętrznym, jak nie tylko na rozwój, ale zwłaszcza na charakter zmian i zewnętrznym, zawsze prowadzą do naruszenia panują‑ w samym charakterze rozwoju. cego porządku. Niezależnie jednak od długookresowych Pominięto w tym pięciokącie jeden z dosyć funda‑ skutków, jakie w niektórych przypadkach mogą i często mentalnych składników stanowiących istotny bodziec mają nawet pozytywny wpływ na długofalowy rozwój, w procesie zmian, zarówno w ramach poszczególnych to w krótkim czy nawet średnim okresie zawsze powo‑ cywilizacji, jak i w przejściu do nowej. Jest nim pra‑ dują liczne negatywne konsekwencje dotyczące wza‑ gnienie i chęć egzystencji w bardziej korzystnych wa‑ jemnych relacji między różnymi grupami społecznymi, runkach, zarówno materialnych, jak i społecznych. nie mówiąc już o relacjach zewnętrznych. Dzieje się tak, Wprawdzie można zaryzykować tezę, że każda zwłaszcza jeśli przyczyniają się do zmian terytorialnych kolejna cywilizacja nie tylko stwarza lepsze warunki (przestrzennych) poszczególnych państw, które prowa‑ egzystencji dla rodzaju ludzkiego, ale równocze‑ dzą do długotrwałych konfliktów etniczno‑kulturowych, śnie następuje i staje się coraz bardziej widoczne, nie mówiąc już o różnego typu konfliktach zbrojnych. a zwłaszcza coraz silniej uświadamiane narastające Wątek ten można by uogólnić następująco: konflik‑ zróżnicowanie społeczno‑ekonomiczne, nie mówiąc tów międzyludzkich nie uda się zlikwidować, można je już o politycznym. jedynie czasowo mniej lub bardziej łagodzić, ale pociąga Nacisk w tej tezie został położony nie tyle na to za sobą olbrzymie koszty, nie tylko materialne, ale głębokość oraz charakter zróżnicowania społeczno przede wszystkim moralno‑mentalne. ‑ekonomicznego, ile na sposób dostrzegania przyczyn owego zróżnicowania. Można tu, jak się wydaje, sfor‑ Główne składniki sprawcze przejścia mułować dodatkową tezę, że w cywilizacji agrarnej, cywilizacyjnego a po części także w początkach cywilizacji przemy‑ słowej, owo zróżnicowanie miało w dużym czy wręcz Szczegółowa analiza przejścia cywilizacyjnego w przemożnym stopniu charakter swoistej sakralizacji. przekracza ramy tego opracowania. W każdym bo‑ Było wynikiem porządku bardziej boskiego, aniżeli wiem przejściu z jednej cywilizacji do następnej po‑ ludzkiego. jawiały się różnorodne, ale z reguły specyficzne czy Nie tu jest miejsce dla szerszego wywodu uzasad‑ wręcz jednostkowe zdarzenia‑przyczyny, jakie już nie niającego ową tezę, ile moje wyjaśnienia, z jakiego mają lub nie muszą mieć miejsca w kolejnym przejściu powodu ów czynnik sprawczy został w owym pię‑ cywilizacyjnym. ciokącie pominięty. Stąd też w poniższych rozważaniach uwzględ‑ Historia prawie wszystkich kontynentów, a zwłasz‑ nione zostaną tylko te czynniki sprawcze, jakie cza poszczególnych państw dowodzi, że grupy kierujące
32 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ARTYKUŁY systemami wierzeń, głównie poszczególnymi religiami, Cywilizacja agrarna z reguły pozostawały w bardzo silnych związkach z pa‑ Trudno określić czas dominacji cywilizacji agrar‑ nującą władzą, wzajemnie się wspierając. Być może nej. Określa się jej trwanie na kilka czy kilkanaście pewnym wyjątkiem były państwa, gdzie panował ko‑ tysięcy lat, a pierwsze informacje o pługu jako jednym munizm, chociaż i tam występowały wzajemne więzi, z podstawowych narzędzi uprawy roli, datuje się na ale nie tak silne jak w pozostałych typach państw. okres sprzed 5,5 tysiąca lat. Ale w czasach cywiliza‑ Nie miało to, jeśli spojrzeć z dzisiejszej perspektywy, cji agrarnej powstają miasta nie tylko w cesarstwie większego znaczenia z punktu widzenia przemian cywi‑ rzymskim, czy wcześniej na Bliskim Wschodzie, lizacyjnych. Doceniając znaczenie roli religii – głównie, w Chinach. Pojawiają się liczne nowinki techniczne, chociaż nie tylko tych monoteistycznych – dla rozwoju, zarówno w sferach produkcyjnych, jak i w wyposaże‑ można ją powiązać z kreatywnymi grupami, mającymi niu wojska. Nie mówiąc już o różnych sferach nauki współdecydujący wpływ na przemiany cywilizacyjne, (Grecja, Chiny itd.). a zwłaszcza na ich ukorzenienie. Istotne jest to, że w znacznej części świata domina‑ Czynniki sprawcze wymagają jednak przynajmniej cja cywilizacji agrarnej istniała aż do czasów współ‑ ogólnego komentarza, nie miały bowiem identycznego czesnych. I co ważne, podstawowy zasób produkcyjny charakteru, jak i znaczenia w poszczególnych typach do połowy lat 50. ubiegłego stulecia pozostawał do‑ przejścia cywilizacyjnego. minujący. Cywilizacja przemysłowa 1. Postęp naukowo‑techniczny Wprawdzie cywilizację przemysłową wiążemy Ten tytuł czynnika sprawczego powinien mieć bardziej z odkryciem maszyny parowej, jednak już wcześniej ogólny tytuł, bowiem dotyczy zmiany podstawowego pojawiały się jej przesłanki, zarówno wskutek rewo‑ systemu produkcyjnego. Wprawdzie rola nauki i stałe lucji oświeceniowej, jak i odkrycia nowych lądów zmiany w warunkach produkcji były w efekcie wyni‑ w Azji, Afryce, a zwłaszcza w Ameryce, które zostały kiem lepszego opanowywania praw przyrody, pojawia‑ przekształcone w kolonie, przez imperia europejskie, nia się nowych, bardziej wydajnych narzędzi, co w prze‑ takie jak Hiszpania, Portugalia, Anglia czy Francja. możnym stopniu było wynikiem wzrostu kreatywności Wynalezienie maszyny parowej miało olbrzymi początkowo działalności jednostkowej, by wraz z rozwo‑ wpływ na zmiany, praktycznie rzecz biorąc we wszyst‑ jem pojawiały się coraz większe grupy ludzi kreatywnych. kich sferach życia ekonomicznego i społecznego. Ich Również warunki naturalne oraz kontakty międzyludzkie, dalekosiężną kontynuacją była rewolucja związana zwłaszcza z różnymi grupami etnicznymi, miały istotny z pojawieniem się i wykorzystaniem elektryczności wpływ na zmiany w podstawowym zasobie produkcyj‑ oraz silnika spalinowego. Głębokie zmiany w przemy‑ nym. Charakterystycznym zjawiskiem było i nadal wy‑ śle były również wynikiem automatyzacji produkcji. stępuje zjawisko naśladownictwa i imitacyjności w sys‑ Równie głębokie zmiany dotyczyły roli przemysłu temie produkcji, podobnie, jak i w innych sferach życia w gospodarce. Przemysł stopniowo stawał się dzie‑ społecznego. Z tym, że system produkcyjny ma decydu‑ dziną dominującą, zwłaszcza w strukturze społecznej, jące znaczenie z punktu widzenia egzystencji ludzkiej. w której klasa robotnicza dominowała, i co ważniejsze Pozwala bowiem nie tylko na przetrwanie, ale przede składała się z pracowników wolnych, w przeciwień‑ wszystkim umożliwia rozwój, który zawsze pozostaje stwie do klasy chłopskiej, która znajdowała się w róż‑ w pewnej korelacji ze wzrostem populacji. nych formach zależności. Kiedy jest mowa o zmianach Wzrost podstawowych dóbr zapewniających warunki w strukturze społecznej, należy również zwrócić uwagę przetrwania określonych populacji jest zarazem warun‑ na praktycznie nowy twór cywilizacji przemysłowej, kiem i impulsem, dla nie tylko do unowocześniania tra‑ jaką jest inteligencja, która składa się z licznych za‑ dycyjnej produkcji, ale pojawiania się coraz to nowszych wodów i profesji, jakie są bezpośrednio lub pośrednio rozwiązań dla innych form bytowania. związane z przemysłem., Jak również z dominacją Ta bardzo ogólna i uproszczona charakterystyka zmian miast, które przejmują różne funkcje, jakie wymusza w podstawowym zasobie produkcyjnym, w różnym cza‑ cywilizacja przemysłowa. sie i w odmiennych rozwiązaniach, miała i nadal ma W państwach i gospodarkach funkcjonujących w cy‑ miejsce w poszczególnych cywilizacjach. Tym właśnie wilizacji przemysłowej stopniowo zaczyna domino‑ można wyjaśnić różny czas istnienia, a zwłaszcza do‑ wać ludność miejska, co pociąga za sobą dalekosiężne minacji poszczególnych cywilizacji. skutki nie tylko ekonomiczne, ale i społeczne, a także Na zakończenie tych ogólnych uwag, można wska‑ polityczne. zać na podstawowe dziedziny w poszczególnych cy‑ To co zasługuje na szczególną uwagę w cywiliza‑ wilizacjach: cji przemysłowej, dotyczy wysokiej stopy wzrostu • cywilizacja agrarna – rolnictwo, gospodarczego w porównaniu z cywilizacją agrarną • cywilizacja przemysłowa – przemysł, i co jest równie ważne, bardzo dużego zróżnicowania • cywilizacja informacyjna – usługi (wiedza). ekonomicznego i społecznego między poszczególnymi
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 33 państwami, jak i zróżnicowania ekonomicznego w ob‑ rozwój nauki, głównie chociaż niewyłącznie nauk ści‑ rębie poszczególnych państw. słych. W konsekwencji coraz bardziej dominującego Postęp techniczno‑naukowy, jaki miał miejsce znaczenia nabiera sektor usług, a wielu przedsiębior‑ w obszarach objętych cywilizacją przemysłową, miał ców dąży do przeniesienia tzw. brudnego przemysłu przemożny wpływ na państwa, które jeszcze tkwiły do państw czy gospodarek słabo rozwiniętych. Rola w cywilizacji agrarnej, zwłaszcza, chociaż nie wy‑ przemysłu ulega wprawdzie pewnej marginalizacji łącznie w Europie. w tym sensie, że w dużym stopniu podlega zmianom Cywilizacja przemysłowa zrodziła się w Europie wywołanym przez rozwiązania będące już produktem Zachodniej i stopniowo upowszechniała się w Eu‑ cywilizacji informacyjnej. ropie Środkowej i Wschodniej, które kopiowały i przejmowały już istniejące rozwiązania techniczno 2. Upowszechnianie edukacji ‑strukturalne. Państwa te w przemożnym stopniu stały się technicznie i instytucjonalnie peryferyjnym kapi‑ Wprawdzie zmiany w podstawowym modelu pro‑ talizmem. dukcyjnym są warunkiem przejścia z jednej do kolej‑ By powyższy wątek uogólnić, można jedynie nej cywilizacji, jednak owe zmiany nie dokonują się stwierdzić, że cywilizacja przemysłowa dzięki no‑ samoistnie, a przypadkowe odkrycia nowych rozwią‑ wej technice i nauce, skutecznie przyczyniła się do zań odgrywają pewną rolę, ale większość rozwiązań marginalizacji cywilizacji agrarnej, i stopniowo, technicznych, organizacyjnych, instytucjonalnych, ma chociaż w sposób zróżnicowany, przyczyniła się do swoją podstawę w coraz szerszym upowszechnianiu upowszechniania rozwiązań nowej cywilizacji. nauczania, a przede wszystkim w rozwoju nauki. Można nawet sformułować tezę czy wręcz twier‑ Cywilizacja informacyjna dzenie, że wzrost ilościowy i jakościowy, to swoiste Cywilizacja informacyjna znajduje się dopiero podglebie przemian cywilizacyjnych. w trakcie powstawania, niektóre jej cechy i właści‑ Jeśli nawet pobieżnie prześledzimy zakres wości stopniowo się upowszechniają, chociaż w spo‑ edukacyjno‑naukowy w poszczególnych cywiliza‑ sób zróżnicowany, zarówno w skali poszczególnych cjach, to można stwierdzić, że każda kolejna charak‑ państw, jak i kontynentów. teryzuje się znaczącym wzrostem, zarówno liczbą Podobnie jak początki cywilizacji przemysłowej populacji, która posiada podstawową wiedzę, jak i tych pojawiły się u schyłku cywilizacji agrarnej, tak po‑ którzy aktywnie zajmowali, czy zajmują się nauką. czątki cywilizacji informacyjnej, miały miejsce już Wprawdzie w cywilizacji agrarnej możemy odnotować w cywilizacji przemysłowej. Komputer pojawił się licznych uczonych, w Grecji, Rzymie czy w Chinach, już w bardzo dojrzałej fazie cywilizacji przemysłowej a także postęp techniczny w licznych obszarach, ale i stopniowo upowszechniały się technologie sieciowe, przytłaczająca liczba populacji była niepiśmienna, szczególnego znaczenia nabierały nowe formy komu‑ nie miała żadnego kontaktu ze zmianami w systemie nikacji, tworzące nowy sieciowy system powiązań produkcji czy w sferze poznania innych społeczności nie tylko w skali poszczególnych państw, ale w skali a zwłaszcza świata. światowej. Dopiero u schyłku cywilizacji agrarnej, głównie Pojawiła się nowa forma działalności w postaci w Europie Zachodniej pojawiają się coraz liczniejsze sztucznej inteligencji, której konsekwencje czy skutki, szkoły i pierwsze uniwersytety, chociaż edukacja jest tak do końca nie są do przewidzenia. To do czego jest skoncentrowana na teologii. ona wykorzystywana, to między innymi możliwo‑ Istotny impuls dla upowszechniania edukacji ści inwigilacji poszczególnych osób czy całych grup w miarę powszechnej, i to głównie w miastach, dają społecznych. początki cywilizacji przemysłowej. Pojawia się bo‑ Nowe rozwiązania naukowe i techniczne, z jednej wiem popyt na liczne profesje związane z rozwojem strony zmieniają warunki pracy, m. in. na pracę zdalną. przemysłu i gospodarki rynkowej. Ale upowszech‑ Pojawiają się w miarę efektywne systemy przewidy‑ nianie edukacji ma miejsce głównie w Europie, i po wania, przez możliwości gromadzenie wielkich grup części Ameryce czy Japonii, i to dopiero na przełomie danych, z różnych obszarów działalności ludzkiej. I co XIX i XX w. jest wprawdzie perspektywą długofalową, również Powszechna edukacja pojawia się dopiero w tych możliwości podboju kosmosu. gospodarkach, w których podstawowy zasób pro‑ W konsekwencji pojawiają się liczne nowe za‑ dukcyjny ma w pełni charakter przemysłowy. Szcze‑ wody związane z szeroko rozumianą informatyką, gólnego znaczenia nabiera edukacja dopiero wraz bowiem coraz więcej dziedzin podlega informatyzacji, z pojawieniem się zalążków cywilizacji informacyjnej, co w znacznym stopniu poszerza grupę społeczną, bowiem głównym jej bodźcem staje się rozwój nauk, przynależną do inteligencji. zwłaszcza techniczno‑matematycznych, ale w pozo‑ Zmiany, o których mowa, zostały zaprezentowane stałych dyscyplinach. Nieprzypadkowo cywilizację głównie w postaci technicznej, u których podstaw był informacyjną określamy jako cywilizację wiedzy.
34 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ARTYKUŁY
3. Nowe instytucje produkcyjnym, którego wdrożenie trwa praktycznie latami czy wręcz dziesiątkiem lat. A jego skutki są Przejście z jednej cywilizacji do kolejnej, zawsze różnie dla poszczególnych grup społecznych. Jedne wiąże się z kształtowaniem nowych instytucji, które grupy na owych zmianach zyskują, a inne tracą, za‑ w porównaniu z uprzednio istniejącymi charakteryzują równo materialne, jak i mentalnie, bowiem trudno jest się zarówno większą trwałością, jak i przede wszystkim poszczególnym grupom dostosować się do radykalnych efektywnością. Można to uzasadnić głównie zmien‑ zmian – nowy tryb pracy, nowa organizacja, nowe oby‑ nością zasad funkcjonowania różnych społeczności czaje, a zwłaszcza nowe miejsca pracy (znaczna część i ograniczonym zasięgiem oraz niską efektywnością populacji ze wsi przemieszcza się do miast) itp. państw. Dotyczy to głównie cywilizacji agrarnej, gdzie Drugim ważnym składnikiem mającym wpływ granice państw, jakie wówczas istniały podlegały czę‑ na mentalność ma narastające zróżnicowanie ekono‑ stym zmianom, a co zatem idzie trwałość instytucji miczne, jakie w miastach staje się znacznie bardziej podlegała przekształceniom pod wpływem inkorpora‑ widoczne, bowiem liczne grupy ludności wiejskiej cji pewnych rozwiązań instytucjonalnych, podbitych zmuszone są dostosować do nowych reguł pracy, zwią‑ społeczności. zanych z przemysłem i usługami. Przejście do cywilizacji przemysłowej dokonało Trzecim wreszcie składnikiem mającym olbrzymi zasadniczych zmian instytucjonalnych głównie pod wpływ na mentalność społeczną, ma system kulturowy, wpływem powstania państw suwerennych, jak i upo‑ który w warunkach państw suwerennych, zaczyna się wszechniania gospodarki rynkowej. Miało to istotny zasadniczo różnić. Składają się nań następujące skład‑ wpływ na kodyfikację praw we wszystkich sferach niki: język, tradycja, historia, religia i stosunek społe‑ życia społecznego i gospodarczego, wśród których czeństwa do państwa i państwa do społeczeństw. A to należy wymienić z jednej strony instytucjonalne za‑ z kolei wyzwala różne animozje i konflikty, zarówno bezpieczenie i gwarancję prawa własności prywatnej, wewnątrz państw, jak i między państwami. a po wtóre, wolności osobistej. Proces instytucjonalizacji nie był procesem jedno‑ 5. Konflikty zbrojne razowym, wzrastał wraz z rozwojem ekonomicznym i cywilizacyjnym poszczególnych grup społecznych. Konflikty zbrojne są ściśle związane z rozwojem I stąd też istniały znaczne różnice instytucjonalne rodzaju ludzkiego. Zawsze istniały, istnieją i zapewne między poszczególnymi państwami, chociaż ogólne będą istnieć w przyszłości. Różne były i są ich przy‑ zasady, na jakich ukształtowała się instytucjonalizacja czyny. Etniczne, religijne, terytorialne, a także mniej cywilizacji przemysłowej, były zbliżone. lub bardziej przypadkowe. Zawsze mają charakter Instytucjonalizacja była jednym z ważniejszych niszczący, i to zarówno populację, terytorium, zmie‑ czynników sprawczych w ukształtowaniu się cywili‑ niają charakter bytowania, a czasami przyczyniają się zacji przemysłowej. W przypadku kształtowania się do zmian jakościowych, przynajmniej dla niektórych cywilizacji informacyjnej, zmiany instytucjonalne grup czy państw uczestniczących w konfliktach. wiążą się jak na razie głównie z pojawieniem się no‑ Ich rola w przesileniach cywilizacyjnych była, a po wego zaczynu podstawowego zasobu produkcyjnego. części nadal jest przeogromna. W przypadku przejścia Dotyczą nowych systemów komunikacyjnych, więzi z cywilizacji agrarnej do przemysłowej, niewątpliwie ponadpaństwowych, a zwłaszcza skutków globalizacji najważniejsze znaczenie miała wojna trzydziestoletnia i pojawienia się rynku światowego. (1618–1648), której efektem była instytucjonaliza‑ Powstają ugrupowania integracyjne o nowym typie cja państwa, dająca podstawy państw suwerennych, instytucjonalizacji, a także liczne organizacje o cha‑ a w przyszłości z dodatkiem narodowym. Stworzyła rakterze światowym i międzynarodowym. Wymie‑ również nowy podział mentalny, dzieląc chrześcijań‑ niam tylko niektóre, szczególnie ważne: ONZ, WHO, stwo na katolicyzm i protestantyzm. Co miało rów‑ UNESCO, Bank Światowy, OECD, NATO, UNICEF, nież istotny wpływ na rozwój przemysłowy, głównie Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. w państwach protestanckich. Natomiast w przypadku tworzenia przesłanek cywi‑ 4. Społeczne zmiany mentalne lizacji informacyjnej, wpływ miała II wojna światowa, która z punktu widzenia technicznego owocowała Przejścia cywilizacyjne zawsze są związane ze bombą atomową oraz innymi składnikami cywilizacji zmianami mentalnymi społeczeństwa. Wprawdzie owe informacyjnej. zmiany nigdy nie mają skutku jednorazowego, ale Gdybyśmy wątek konfliktów zbrojnych chcieli zawsze dotyczą zróżnicowania, bowiem poszczególne uogólnić, można dojść do wniosku, że w historii ludz‑ grupy, w różnym stopniu przejmują nowe rozwiązania kości nie było okresu, w którym nie byłoby konflik‑ ekonomiczne, społeczne i polityczne. tów. Miały one wpływ na zmiany mentalne, postęp Jest to z reguły związane z trzema procesami. techniczny, nie mówiąc już o licznych zmianach tery‑ Pierwszy jest związany z podstawowym zasobem torialnych i powstaniu licznych nowych państw.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 35 Bariery rozwoju cywilizacyjnego Braudel P. [2006], Gramatyka cywilizacji, Oficyna Wydaw‑ nicza, Warszawa. Nie wnikając w szczegółową analizę barier roz‑ Galwas B. [2020], Rozwój nauki i techniki, motorem rozwoju świata, w: Kleer J., Prandecki K. (red.), Zmieniający się woju cywilizacyjnego, można z grubsza wymienić świat a globalizacja, Komitet Prognoz „Polska 2000 następujące: Plus” PAN. 1) system kulturowy, Ferguson N. [2017], Wielka degeneracja. Jak psują się 2) zróżnicowanie ekonomiczno‑społeczne, instytucje i umierają gospodarki, Wydawnictwo Lite‑ 3) charakter państw ze zróżnicowanymi modelami rackie, Kraków. Kleer J. [2008], Globalizacja w warunkach różnych cywi- politycznymi, od demokratycznych aż po autory‑ lizacji, „Zeszyty Naukowe”, nr 6, Polskie Towarzystwo tarne, Naukowe, Kraków. 4) zróżnicowanie mentalne między poszczególnymi Kleer J. [2016], Przesilenia cywilizacyjna, „Studia Eko‑ państwami. nomiczne”, nr 1(88), Polska Akademia Nauk, Instytut Dalszy rozwój cywilizacyjny będzie musiał się Nauk Ekonomicznych. borykać ze wszystkimi istniejącymi barierami cywi‑ Kleer J. [2018], Przesilenia cywilizacyjne jako czynnik chaosu, w: Mączyńska E. (red.), Ekonomia i polityka. lizacyjnymi, jak również ze wszystkimi składnikami Wokół teorii Grzegorza W. Kołodko, Wydawnictwo Na‑ sprawczymi przejścia cywilizacyjnego. ukowe PWN, Warszawa. Simms B. [2015], Taniec mocarstw. Walka o dominację w Europie od XV do XXI wieku, Wydawnictwo Poznań‑ skie, Poznań. Literatura uzupełniająca Wilkin J. [2016], Instytucjonalne i kulturowe podstawy Allison G. [2018], Skazani na wojnę? Czy Ameryka i Chiny gospodarowania. Humanistyczna perspektywa ekonomii, unikną pułapki Tukidesa?, Wydawnictwo Pascal, Bielsko Wydawnictwo Scholar, Warszawa. ‑Biała. Zorska A. [2016], Ku globalizacji? Przemiany w korpo- Beyer P. [2005], Religia i globalizacja, Zakład Wydawniczy racjach transnarodowych i w gospodarce światowej, Nomos, Kraków. Wydawnictwo PWE, Warszawa.
Lesław Pietrewicz *
Finansjalizacja w trzeciej dekadzie XXI wieku
Finansjalizacja jest jednym z terminów najczęściej przy‑ jako jej sił napędowych. Dzięki cyfrowym modelom woływanych jako wyróżnik współczesnego kapitalizmu biznesu opartym na pozyskiwaniu danych i kompe‑ [Sawyer, 2013]. Pomimo tego, poza najbardziej ogól‑ tencjach w zakresie zaawansowanej analityki firmy nym rozumieniem tego pojęcia jako wzrost roli rynków technologiczne podkopują pozycję tradycyjnych insty‑ i instytucji finansowych w gospodarce brakuje zgody tucji finansowych, rozwijając produkty umożliwiające co do jego definicji i zakresu. Popularność terminu nie wypełnianie funkcji finansów w gospodarce bardziej idzie więc w parze z klarownością i prostotą, w czym efektywnie niż tradycyjne instytucje chronione przez przypomina on pojęcie globalizacji, a co wiąże się system regulacji (licencje). Celem niniejszego opra‑ z wieloaspektowością pojęcia i jego atrakcyjnością dla cowania jest usystematyzowanie istniejącej wiedzy badaczy należących do różnych nurtów i dyscyplin na‑ o zjawisku finansjalizacji i wskazanie perspektyw ba‑ ukowych, którzy interpretują i adaptują go do własnych dań tego fenomenu w obliczu gwałtownego rozwoju potrzeb. Przy tym komunikacja i współpraca między technologii finansowych prowadzącego do integracji nimi jest wyraźnie ograniczona, co dodatkowo utrudnia świata technologii cyfrowych i finansów. wypracowanie konsensusu i powoduje, że każda osoba W najprostszym ujęciu finansjalizację rozumie się posługująca się tym terminem powinna sprecyzować, jako wzrost znaczenia rynków i instytucji finansowych co pod nim rozumie. (lub po prostu finansów czy też sektora finansowego) Pytanie o rozumienie istoty finansjalizacji dodatkowo w gospodarce [np. Kippner, 2005]. Poza tym bardzo komplikuje postęp technologiczny, w tym zwłaszcza ogólnym sformułowaniem, wśród badaczy brakuje rozwój cyfrowych technologii finansowych, który pod‑ zgody odnośnie do istoty finansjalizacji. Termin ten waża zasadność tradycyjnego stawiania instytucji i ryn‑ bywa utożsamiany z rozwojem kapitalizmu finan‑ ków finansowych w centrum badań nad finansjalizacją sowego [np. Boyer, 2000; Małecki, 2016; Sawyer, 2013] rozumianego jako odmiana kapitalizmu [Ba‑ * Dr Lesław Pietrewicz – Instytut Nauk Ekonomicznych PAN. ran, Sweezy, 1966; Lapavitsas, 2013] lub etap w jego
36 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ARTYKUŁY rozwoju – gospodarka zaawansowana finansowo finansjalizacji. Zgodnie z dwoma najczęściej cytowa‑ [Minsky, 1992], interpretowany jako wzrost skali nymi definicjami finansjalizacja oznacza „wzrost roli działalności rynków i instytucji finansowych [Rudny, motywów finansowych, rynków finansowych, aktorów 2017; Sawyer, 2013], przeniesienie środka ciężkości finansowych i instytucji finansowych w funkcjono‑ aktywności gospodarczej z produkcji na finanse [Boyer, waniu gospodarek krajowych i międzynarodowych” 2000; Filar, 2019], zwiększenie siły ekonomicznej [Epstein, 2005, s. 3] i „prawidłowość w akumulacji, i politycznej instytucji sektora finansowego [Guttmann, zgodnie z którą zyski narastają głównie kanałami fi‑ 2008; Lapavitsas, 2013], podporządkowanie zacho‑ nansowymi, nie poprzez kanały produkcji i handlu” wania wszystkich podmiotów, w tym przedsiębiorstw [Krippner, 2005, s. 174]. Jakkolwiek rosnące znaczenie niefinansowych i gospodarstw domowych kryteriom zarządzania pieniędzmi (będące istotą dyscypliny fi‑ finansowym, wzrost znaczenia działalności finanso‑ nansów) znajduje się w centrum obu definicji, jest ono wej względem operacyjnej i inwestycyjnej w proce‑ interpretowane na wiele sposobów, w związku z czym sie akumulacji kapitału [Krippner, 2005; Rydzewska, pojęcie finansjalizacji pozostaje niejasne i niejedno‑ 2017; Ratajczak, 2012; Stockhammer, 2008], prymat znaczne [Zwan, 2014]. Warto zaznaczyć, że badacze wartości dla akcjonariuszy [Froud i in., 2000; La‑ często przywołują powyższe definicje jako punkt od‑ zonick, O’Sullivan, 2000], czyli pierwszeństwo ryn‑ niesienia, rozwijając je, wprowadzając modyfikacje ków finansowych nad rynkami produktów w strategii lub proponując alternatywne definicje. Przykładowo przedsiębiorstw [Copeland i in., 1994; Useem, 1996], Baran i Sweezy definiują finansjalizację jako cechę rozwój klasy inwestorów instytucjonalnych, ich kon‑ charakterystyczną rozwiniętego kapitalizmu polegającą kurowanie o krótkoterminowe wyniki inwestycyjne na trudnościach we wchłanianiu przez gospodarkę i przełożenie tego na oczekiwania wobec zarządów wypracowywanych zysków. przedsiębiorstw [Pietrewicz, 2010], rozkwit spekulacji Pomimo wielości perspektyw badawczych w stu‑ instrumentami finansowymi [Cheng, Xiong, 2014] diach nad finansjalizacją można wyodrębnić trzy i wzrost częstotliwości i głębokości kryzysów finan‑ kategorie konceptualizacji: (1) finansjalizacja jako sowych [Ratajczak, 2012]. transformacja gospodarki, (2) finansjalizacja jako pra‑ Mnogość wskazanych przejawów i interpretacji widłowość w procesach akumulacji i (3) finansjalizacja odzwierciedla różnorodność perspektyw badawczych codziennego życia, z odpowiadającymi im przedmio‑ i dyscyplin naukowych, w których termin finansja‑ tami badań: (1) rynkami i instytucjami finansowymi, lizacji został uznany za użyteczny – ekonomii poli‑ (2) przedsiębiorstwami niefinansowymi i (3) gospo‑ tycznej, ekonomii instytucjonalnej, makroekonomii, darstwami domowymi [Urban, 2020]. ładu korporacyjnego, strategii przedsiębiorstwa, hi‑ W ramach pierwszej kategorii można wyróżnić dwa storii gospodarczej, geografii ekonomicznej, socjo‑ główne podejścia do badań nad finansjalizacją: ana‑ logii ekonomicznej, politologii i innych. Bogactwo lizę ekspansji rynków i instytucji finansowych oraz te z jednej strony pokazuje jak bardzo taki termin był badanie systemowych zmian w gospodarce [Sawyer, i jest potrzebny, z drugiej jednak zasadniczo utrudnia 2013]. Pierwsza z tych perspektyw dotyka w pierwszej poszukiwanie konsensusu odnośnie rozumienia istoty kolejności takich problemów jak wzrost skali ryn‑ zjawiska. Zdecydowana większość badań prowadzona ków finansowych, deregulacja sektora finansowego, jest w granicach poszczególnych dyscyplin i przepływ zwiększanie dźwigni finansowej, skłonność do for‑ wiedzy między nimi jest ograniczony. Tym niemniej mowania się baniek spekulacyjnych itp. [Ratajczak, uczeni świadomi są wielowątkowości i wieloaspekto‑ 2012]. Drugie podejście koncentruje się na analizie wości koncepcji finansjalizacji, i tego, że poszczególne relacji między sektorem finansowym a sferą realną perspektywy badawcze częściowo się pokrywają i do‑ gospodarki, np. wzroście władzy rynków finansowych pełniają, i dopiero w połączeniu z innymi obejmują względem rządów, znaczeniu rosnącej skali międzyna‑ złożoność procesów składających się na tę koncepcję. rodowych transakcji finansowych [Sawyer, 2013], czy Niektórzy autorzy rozwijane przez siebie ujęcia trak‑ też motywom i implikacjom działań banków central‑ tują jako wymiary złożonej konstrukcji, dla innych nych [Lapavitsas, 2013]. Dodatkowo finansjalizacja stanowić mają jej punkt centralny. Dla części badaczy studiowana jest z perspektywy makroekonomicznej – wymienione powyżej ujęcia są przejawami finansjali‑ badanie „wagi” finansów w gospodarce w tradycyjnym zacji w szerokim znaczeniu, jakim jest autonomizacja ujęciu kontrybucji do PKB lub udziału w zatrudnieniu sfery finansowej względem realnej (czyli jej odejście od [np. Boyer, 2000; Krippner, 2005]. ograniczeń związanych z pełnieniem funkcji służebnej Druga kategoria konceptualizacji koncentruje się na względem realnej sfery gospodarki) [np. Zwan, 2014] reorientacji ładu korporacyjnego od budowy zyskownej lub – w innym rozumieniu – jej nadrzędność wzglę‑ przewagi konkurencyjnej na rynkach produktów w kie‑ dem sfery realnej [Ratajczak, 2012]. Inni jednak nie runku spełniania wymogów rynków finansowych i od zgodziliby się na takie uogólnienie. budowy przedsiębiorstwa interesariuszy w kierunku Biorąc pod uwagę różnorodność podejść, nie może pełnej koncentracji na maksymalizacji wartości dla dziwić brak zgody badaczy odnośnie do samej definicji akcjonariuszy [Froud i in., 2000; Lazonick, O’Sullivan,
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 37 2000; Useem, 1996]. Analizy dotyczą takich kwestii jak razem rozumianej w kategoriach kontroli człowieka), krótkookresowa orientacja inwestorów, „drapieżność” nowych instrumentów (tokenów), które mogą służyć rynków finansowych, utrata równowagi między tworze‑ finansowaniu projektów rozwojowych, nie oferując niem wartości przez przedsiębiorstwa i ich przejmowa‑ praw do generowanych przepływów finansowych, niem przez inwestorów [Lazonick, Shin, 2020]. ale np. prawa dostępu do oferowanej przez projekt Trzecia kategoria konceptualizacji koncentruje się usługi (lub inny zestaw praw), wykorzystania toke‑ na wkraczaniu świata finansów do codziennego życia nów w przemysłowym internecie rzeczy (integracja konsumentów. Dotyczy to takich tematów jak uczest‑ finansów i przetwórstwa), przyszłości kryptowalut, nictwo w programach emerytalnych zdefiniowanej konkurencji DeFi i tradycyjnego systemu finansowego, składki (konsument jako inwestor), konsumpcja dzięki znaczenia regulacji i wielu innych. Cyfryzacja oznacza zyskom kapitałowym lub na kredyt, czynniki kulturowe głęboką transformację gospodarek. Dla badaczy finan‑ związane z podejmowaniem ryzyka i poczuciem odpo‑ sjalizacji to zarówno wyzwanie, jak i szansa. wiedzialności [Sawyer, 2013; Zwan, 2014]. Gwałtowny rozwój tzw. fintechów, czyli technologii finansowych, wymaga nowej perspektywy badań nad Bibliografia finansjalizacją. Zgodnie z teorią finansów systemy Allen D., Berg C., Davidson S., Konashevych O., Lane A., finansowe wykształciły się w odpowiedzi na wystę‑ Mohan V., Morton E., Nabben K., Poblet M., Potts J., powanie w gospodarce kosztów pozyskiwania infor‑ Rennie E. [2020], What we think we know about defi, macji, egzekwowania umów i zawierania transakcji, Cryptoeconomics, https://cryptoeconomics-aus.medium. * zaś rozwój instrumentów (kontraktów finansowych), com/what-we-think-we-know-about-defi-13654b334b07 Elżbieta Mączyńska rynków i pośredników finansowych miał łagodzić te (10.09.2020). koszty [Levine, 2005]. Firmy technologiczne (jak same Baran P.A., Sweezy P.M. [1966], Monopoly Capital: An Es- say on the American Economic and Social Order, Monthly podkreślają, nie są one firmami finansowymi) rozwijają Review Press, New York. technologie cyfrowe służące wykonywaniu funkcji Boyer R. [2000], Is a finance‑led growth regime a viable Zniewolony konsument na wolnym rynku. finansów w gospodarce bardziej efektywnie niż tra‑ alternative to Fordism? A preliminary analysis, „Economy dycyjne instytucje i rynki finansowe, wykorzystując and Society”, vol. 29(1). przy tym nowe rodzaje kontraktów (finansowych lub Cheng I.‑H., Xiong W. [2014], Financialization of Commod- Destrukcyjne następstwa quasifinansowych), tzw. tokeny. ity Markets, „Annual Review of Financial Economics”, ** Spółki fintechowe przenoszą realizację tych funkcji vol. 6, s. 419–441. i możliwości przeciwdziałania do świata cyfrowego. Po pierwsze, firmy fintechowe Copeland T., Copeland T.E., Koller T., Murrin J. [1994], Valu- ation: Measuring and Managing the Value of Companies, dysponujące ogromnymi bazami danych (np. trans‑ Wiley, Nowy Jork. akcyjnych) są w stanie ocenić ryzyko kredytowe za‑ De Filippi P., Wright A. [2018], Blockchain and the Law: Współczesna ekonomia nie potrafi się uporać interesowanego i dopasować inne produkty do jego The Rule of Code, Harvard University Press, Cambridge z problemami wywołanymi przez rozmaite potrzeb i możliwości zdecydowanie szybciej, taniej ‑Londyn. oszustwa i szachrajstwa. i bardziej precyzyjnie niż tradycyjne banki. Po dru‑ Epstein G. [2005], Introduction: Financialization and the Naiwność ludzka i podatność na manipulację gie, tzw. inteligentne kontrakty (ang. smart contracts) World Economy, w: Epstein G. (red.), Financialization to cechy zazwyczaj pomijane. wykorzystujące technologię blockchain, realizowane and the World Economy, Edward Elgar, Cheltenham ‑Northampton. Akerlof, Shiller [2017] są automatycznie i autonomicznie (bez możliwości Filar D. [2019], Wracając do prymatu realnej sfery gospo- ingerencji człowieka), gdy tylko warunki zapisane darki, w: Hausner J., Paprocki W. (red.), Dewiacje finan- 1. Wprowadzenie w danym kontrakcie zostaną spełnione, uniemożliwia‑ sjalizacji, CeDeWu, Warszawa. jąc niewywiązanie się z umowy [De Filippi, Wright, Froud J., Haslam C., Johal S., Williams K. [2000], Share- Zacytowane jako motto do niniejszego artykułu 2018]. Po trzecie, rezygnacja z szeregu tradycyjnych holder Value and Financialization: Consultancy Prom- stwierdzenie dwóch noblistów zwraca uwagę na lukę instytucji finansowych – banków, giełd papierów war‑ ises, Management Moves, „Economy and Society”, badawczo‑poznawczą. Luka taka świadczy o istotnym tościowych, ubezpieczycieli, systemów płatniczych, vol. 29(1). zubożeniu teorii ekonomii. Praktyka bowiem dowo‑ compliance, rozwiązywania sporów i zastąpienie ich Guttmann R. [2008], A Primer on Finance‑Led Capitalism dzi, że oszustwa na wolnym rynku nie są jedynie and Its Crisis, Revue de la régulation, Capitalisme, In‑ kodem komputerowym zasadniczo obniża koszty trans‑ stitutions, Pouvoirs, Maison des Sciences de I’Homme, wyjątkiem od przypisywanej mu reguły racjonalności akcyjne [Allan i in., 2020]. Paris Nord. czy efektywności, lecz trwałą, nieodłączną jego cechą. Co jednak najbardziej istotne, fintechy, przenosząc Krippner G.R. [2005], The financialization of the American Pomijanie w neoklasycznej teorii ekonomii kwestii finanse do świata cyfrowego, zastępują tradycyjny economy, „Socio‑Economic Review”, vol. 3(2). scentralizowany system finansowy systemem zdecen‑ Lapavitsas C. [2013], The financialization of capitalism: * Prof. Elżbieta Mączyńska – prezes PTE. ‘Profiting without producing’, „City”, vol. 17(6). tralizowanym (DeFi – decentralized finance) skonstru‑ ** Tekst ten jest skróconą wersją szerszych analiz na temat owanym z myślą o komunikacji między maszynami, Lazonick W., O’Sullivan M. [2000], Maximizing Share- dysfunkcji wolnego rynku (vide Bibliografia, m. in. Mączyń ‑ nie ludźmi. Niewątpliwie nie kończy to zjawiska fi‑ holder Value: A new Ideology for Corporate Governance, ska [2014]; Mączyńska, Pysz [2019]). Został opublikowany „Economy and Society”, vol. 29(1). nansjalizacji, ale przenosi je w nowy wymiar. Nowe w monografii pod redakcją naukową E. Rutkowskiej Lazonick W., Shin J.‑S. [2020], Predatory Value Extraction: kierunki badań nad finansjalizacją mogą dotyczyć inte‑ ‑Tomaszewskiej i W. Kwaśnickiego [Mączyńska, 2020]; How the Looting of the Business Corporation Became the wersja skrócona jest dostępna na: https://www.obserwatorfi‑ gracji technologii i finansów, w tym kwestii „efektyw‑ U.S. Norm and How Sustainable Prosperity Can Be Re- nansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/ ność a bezpieczeństwo”, autonomizacji finansów (tym stored, Oxford University Press, Oxford. zniewolony-konsument-na-wolnym-rynku/.
38 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ARTYKUŁY
Levine R. [2005], Finance and Growth: Theory and Evi- Rydzewska A. [2017], Finansjalizacja a klasyczne funkcje dence, w: Aghion P., Durlauf S. (red.), Handbook of giełdy papierów wartościowych, „Studia i Prace Kole‑ Economic Growth, North‑Holland Elsevier Publishers. gium Zarządzania i Finansów”, nr 154. Małecki W. [2016], Finansjalizacja cykli koniunkturalnych Sawyer M. [2013], What Is Financialization?, „International i jej konsekwencje dla polityki stabilizacyjnej, „Gospo‑ Journal of Political Economy”, vol. 42(4). darka Narodowa”, nr 4(284). Stockhammer E. [2008], Some stylized facts on the finance Minsky H.P. [1992], The Financial Instability Hypothesis, ‑dominated accumulation regime, Paper presented at The Jerome Levy Economics Institute of Bard College CEPN Seminar, MSH Paris Nord, 4 April. Working Paper no. 74. Urban D. [2020], Finansyzacja gospodarki w ujęciu ma- Pietrewicz L. [2010], Rozwój rynku inwestorów instytu- kroekonomicznym, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny cjonalnych i jego wpływ na relacje agencji w spółkach i Socjologiczny”, nr 82(1). giełdowych, „Zarządzanie Zmianami”, nr 3. Useem M. [1996], Investor Capitalism: How Money Manag- Ratajczak M. [2012], Finansyzacja gospodarki, „Ekono‑ ers Are Changing the Face of Corporate America, Basic mista”, nr 3. Books, New York. Rudny W. [2017], Finansjalizacja we współczesnej go- Zwan van der N. [2014], Making sense of financialization, spodarce, „Prace Naukowe. Uniwersytet Ekonomiczny „Socio‑Economic Review”, vol. 12(1). w Katowicach”.
Elżbieta Mączyńska *
Zniewolony konsument na wolnym rynku. Destrukcyjne następstwa i możliwości przeciwdziałania**
Współczesna ekonomia nie potrafi się uporać manipulacji i oszustw na wolnym rynku prowadzi do z problemami wywołanymi przez rozmaite zaciemniania i zafałszowywania obrazu rzeczywi‑ oszustwa i szachrajstwa. stych dokonań społeczno‑gospodarczych i rynkowej Naiwność ludzka i podatność na manipulację pozycji uczestników tego rynku. to cechy zazwyczaj pomijane. Przedstawiona jako motto teza noblistów zarazem Akerlof, Shiller [2017] wprost przystaje do opinii J. Wilkina, który wskazuje na złożoność i dialektyzm tej kwestii: „Wolny rynek 1. Wprowadzenie może zniewalać, a więc zabierać wolność jednostce; z drugiej strony – brak wolnego rynku może też pro‑ Zacytowane jako motto do niniejszego artykułu wadzić do zniewolenia. Ekonomiści mówią chętnie stwierdzenie dwóch noblistów zwraca uwagę na lukę o wolnym rynku, a mniej o wolnym człowieku” badawczo‑poznawczą. Luka taka świadczy o istotnym [Wilkin, 2014, s. 4]. Wilkin zwraca tym samym zubożeniu teorii ekonomii. Praktyka bowiem dowo‑ uwagę na odhumanizowanie, odspołecznienie teorii dzi, że oszustwa na wolnym rynku nie są jedynie ekonomii, co doskonale wyraża stawiane przez tego wyjątkiem od przypisywanej mu reguły racjonalności naukowca pytanie: „Dlaczego ekonomia straciła czy efektywności, lecz trwałą, nieodłączną jego cechą. duszę?” [Wilkin, 2014]. Owa utracona dusza eko- Pomijanie w neoklasycznej teorii ekonomii kwestii nomii przejawia się m.in. w chrematystycznych de‑ formacjach w teorii ekonomii, w chrematystycznym pojmowaniu kategorii dobra oraz marginalizowaniu * Prof. Elżbieta Mączyńska – prezes PTE. ** Tekst ten jest skróconą wersją szerszych analiz na temat wartości społecznych, i mimo tego, że ekonomia dysfunkcji wolnego rynku (vide Bibliografia, m. in. Mączyń ‑ jest nauką społeczną, a zatem ukierunkowaną na ska [2014]; Mączyńska, Pysz [2019]). Został opublikowany identyfikowanie źródeł poprawy jakości życia ludzi. w monografii pod redakcją naukową E. Rutkowskiej Wskazywane przez noblistów zjawisko ignorowa‑ ‑Tomaszewskiej i W. Kwaśnickiego [Mączyńska, 2020]; nia w teorii ekonomii generowanych przez wolny wersja skrócona jest dostępna na: https://www.obserwatorfi‑ nansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/ rynek manipulacji i oszustw przekłada się negatyw‑ zniewolony-konsument-na-wolnym-rynku/. nie na praktykę i politykę społeczno‑gospodarczą,
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 39 co wyraża się m.in. w paradoksalnym zjawisku zarazem, że wciąż jest ono nader często przyjmo‑ zniewolonego konsumenta na wolnym rynku. I tej wane w teoretycznych badaniach ekonomicznych. właśnie kwestii dotyczy niniejszy rozdział. Jest tak, choć już przed laty wielu wybitnych ekono‑ Celem przedstawionych tu analiz jest identyfi‑ mistów, m. in. J.K. Galbraith, wskazywało na oczy‑ kacja teoretycznego podłoża manipulacji i oszustw wistą rozbieżność tego z rzeczywistością społeczno oraz przejawów zniewolenia konsumenta na wol‑ ‑gospodarczą [Galbraith, 2011; Galbraith, 2012]. nym rynku, a także wskazanie kierunków rozwią‑ Uporczywe trzymanie założenia o homo oecono- zań, umożliwiających przeciwdziałanie tym zja‑ micus ma związek z charakterystycznym dla eko‑ wiskom. nomii neoklasycznej (a ściślej – ortodoksyjnej, czy Podstawą przedstawionych w tym rozdziale ekonomii głównego nurtu) dążeniem do osiągnięcia analiz i ocen jest polska oraz zagraniczna litera‑ w teorii ekonomii doskonałości formalnej na wzór tura przedmiotu, przy czym formułowane wnioski fizyki czy matematyki, co wymagało abstrahowania w znacznej mierze oparte są na hermeneutyce1. od szerszego społeczno‑gospodarczego, historycz‑ nego, psychologicznego czy aksjologicznego, w tym 2. Piękno i brzydota wolnego rynku. etycznego, kontekstu badawczego. Stąd też metodo‑ Manipulacje i oszustwa jako nieodłączna logiczną warstwę ekonomii ortodoksyjnej cechują jego cecha redukcjonizm i uniwersalizm, czyli przyjęcie zasady powszechności obowiązywania reguł ekonomii w in‑ Po to, by zauważyć rynkowe manipulacje i oszu‑ nych dziedzinach życia społeczno‑gospodarczego, co stwa, nie trzeba naukowych analiz. Widać je gołym postrzegane jest też jako swego rodzaju imperializm okiem i niemal każdy z uczestników rynku doświad‑ ekonomii [Wilkin, 2014; Ratajczak, 2014]. W zależ‑ cza tego zjawiska, choć z niejednakową częstotliwo‑ ności od kontekstu koncepcja uniwersalizmu przyj‑ ścią. Dotyczy to nie tylko osób niedysponujących muje różne odmiany [Bałtowski, 2016; Kołodko, dostateczną wiedzą ekonomiczną, lecz także osób 2013]2. Jednym z fundamentalnych uproszczeń jest znających teorie ekonomii i mających świadomość założenie o nieomylności rynku i oczekiwań jako rynkowych wynaturzeń. Potwierdza to znaną sen‑ reguły podejmowania decyzji, decyzji w stylu homo tencję, że wolny rynek nie ma wrogów (wolność oeconomicus, co, wszakże dalece odbiega od rze‑ wszak to cecha powszechnie pożądana), ale ma też czywistości. Zwraca na to uwagę m.in. szwajcarski wiele ofiar. Analizowany w tym artykule problem historyk gospodarczy Gilbert Rist, który zauważa, iż manipulacji i oszustw na wolnym rynku nie spro‑ „większość ekonomistów uznaje, że autonomiczny wadza się zatem do ich prostej identyfikacji, lecz do i racjonalny homo oeconomicus jest fikcją. Trzeba im wskazania na podstawie literatury przedmiotu związ‑ to przyznać. A jednak jego upiór nieustannie powraca ków tego zjawiska z neoklasyczną teorią ekonomii, i nie przestaje nawiedzać wyobraźni ekonomicznej” w tym zwłaszcza ekonomii głównego nurtu. Takie właśnie podejście cechuje dzieło Shillera i Akerlofa 2 Wciąż dyskusyjnym, dalekim od pełnej klarowności pod znamiennym tytułem: Złowić frajera. Ekonomia problemem, pozostaje klasyfikacja poszczególnych nurtów manipulacji i oszustwa (Phishing for Phools: The w ekonomii neoklasycznej, czyli rozwijanej od połowy Economics of Manipulation and Deception). Autorzy XIX wieku nauki na podłożu klasycznej ekonomii smithow‑ skiej. Wątpliwości klasyfikacyjne dotyczą też teorii eko‑ ci podkreślają, że „ekonomia przedstawia zwykle nomii w ogóle i wyodrębnianych w niej szkół czy nurtów. wolny rynek jako dobrze działający mechanizm, Objętą tą klasyfikacją ekonomię ortodoksyjną (z gr. orto- chociaż uznaje konieczność interwencji państwa doksia, orthós – „prosty”, dóksa – „opinia, sława”) cechuje zmierzającej do rozwiązania dwóch problemów: rygorystyczne przestrzeganie przyjętych upraszczających założeń ekonomii neoklasycznej, w tym m. in. założenie «efektów zewnętrznych» i «niesprawiedliwego» o homo oeconomicus. Z kolei ekonomia głównego nurtu podziału dochodów, co można jednak uskutecznić (main‑stream economics) to pojęcie szersze, obejmujące te przy minimalnym zakresie interwencji, poprzez szkoły we współczesnej ekonomii, które bazują na części odpowiednie ustawienie podatków i subsydiów” założeń ekonomii neoklasycznej (zalicza się do tego nurtu m.in. monetaryzm, teorię racjonalnych oczekiwań i teorię [Akerlof, Shiller, 2017, s. 232]. realnego cyklu koniunkturalnego). W odróżnieniu od orto‑ Cytowani autorzy kwestionują takie właśnie po‑ doksji i ekonomii głównego nurtu ekonomia heterodoksyjna dejście. Jednak studia literatury przedmiotu wskazują (gr. héteros – „inny”) obejmuje inne nurty w teorii ekono‑ mii, które nie mają cech ortodoksji ani ekonomii głównego nurtu. Różnice wynikają z odmienności metod badawczych 1 Notabene Z. Bauman w jednym z wywiadów powie‑ oraz zakresu i przedmiotu badań. Do heterodoksyjnego dział: „Moje życie polega na recyklingu informacji” [Bau‑ odłamu w ekonomii należą m. in. ordoliberalizm i szkoła man, Haffner, 2019, s. 9]. Nie będzie chyba nadużyciem historyczna, instytucjonalizm i neoinstytucjonalizm, ekono‑ potraktowanie tej wypowiedzi jako niezwykle oryginalnej, mia ewolucyjna, teoria wyboru publicznego oraz ekonomia współczesnej definicji pojęcia hermeneutyki, choć raczej behawioralna (choć i takie przyporządkowanie nie pozostaje nie było to intencją tego wybitnego socjologa. bez kontrowersji).
40 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ARTYKUŁY
[Rist, 2015, s. 57]. Równie krytycznie Rist odnosi się homo oeconomicus, nie może im zagrażać ze strony do modelowania matematycznego. Zwraca uwagę, rynku żadne oszustwo czy manipulacja. O tym, że iż „jest symptomatyczne, że panująca (czyli neokla‑ to nieprawda, przekonuje zarówno codzienność, jak syczna) ekonomia opiera się, w swojej standardowej i badania ekonomiczne. Shiller i Akerlof wskazują wersji, na jednostce, która nie istnieje: żeby wejść na powszechność rozmaitych oszustw, przekrętów w świat tych ekonomistów, trzeba w istocie zacząć i manipulacji rynkowych, co określają jako phishing, od zaufania modelowi, nie stawiając sobie pytania phishing for phools (łowienie frajerów). Wobec po‑ o praktykę społeczną” [Rist, 2015, s. 57]. Przystaje wszechności tego zjawiska uznają za konieczne włą‑ to do wcześniejszej opinii Galbraitha, że modelowa‑ czenie tej kwestii na trwałe jako przedmiotu badań nie matematyczne to „techniczna ucieczka od real‑ w teorii ekonomii i uznanie, że wolny rynek jest nego świata”, co utrzymuje ekonomię „w okowach wolny zarówno do kreowania dobra, jak i zła. Nie przeszłości i w zrębach klasycznego modelu (...). przekreśla to oczywiście potrzeby istnienia wolnego Podstawowe założenie klasycznej ekonomii – czy‑ rynku i jego zalet. Dlatego też Shiller i Akerlof – co sta konkurencja na rynku, rozciągająca się od cen istotne – nie kwestionują eksponowanych w podręcz‑ produktów do cen czynników produkcji – poddaje nikach ekonomii neoklasycznej zalet wolnego rynku. się znakomicie udoskonaleniom technicznym i mate‑ „Nie polemizujemy z podręcznikami ekonomii co do matycznym. A te z kolei sprawdzają się nie przez to, zalet wolnego rynku. Są one oczywiste. Wystarczy jak odzwierciedlają rzeczywistość, lecz na podstawie odbyć podróż do trzech krajów: Chin, Korei Płn. wewnętrznej logiki, teoretycznej i matematycznej i Korei Płd., aby się o tym przekonać. Ale nie powin‑ kompetencji zastosowanej w analizie” [Galbraith, niśmy też zanadto wychwalać systemu wolnorynko‑ 2011, s. 262]. W wyniku tego ekonomia oddala się wego. Mechanizm rynkowy działa dobrze (tak jak to od praktyki życia gospodarczego, które ze „swym opisują podręczniki), jeżeli spełnione są wszystkie chaosem i różnorodnością nie nadaje się do uję‑ założenia warunkujące jego prawidłowe działanie” cia w formułę matematyczną” [Galbraith, 2011, [Akerlof, Shiller, 2017, s. 233]. Jednak rzeczywi‑ s. 263]3. stość aż nadto dosadnie dowodzi, że przeważnie tak Choć uproszczenia w teoretycznych analizach nie jest i że przyjęta w ekonomii głównego nurtu ekonomicznych są niezbędne dla identyfikacji roz‑ jako pewnik zasada, że człowiek postępuje zawsze maitych reguł ekonomicznych i współzależności racjonalnie (homo oeconomicus), dalece odbiega od między głównymi kategoriami ekonomicznymi, to rzeczywistości. „Każdy człowiek ma jednak jakąś zarazem nie może to zwalniać od refleksji doty‑ słabostkę i nie o wszystkim jest dobrze poinformo‑ czących rzeczywistych następstw takich uprosz‑ wany. Poza tym nie zawsze wiemy, czego naprawdę czeń. Szczególnie wyraziście uwidacznia się to chcemy. Te ludzkie ułomności sprawiają, że czasami w odniesieniu do rzeczonego już założenia o homo popełniamy błędy, dajemy się nabrać lub oszukać. oeconomicus. Rygorystyczne trzymanie się tego Jest to także element natury ludzkiej, choć nie bardzo założenia przesuwa na margines właśnie kwestie pasuje on do ludzików‑automatów rozważanych wynaturzeń rynkowych i ich negatywnych następstw w wykładach z ekonomii. A skoro ludzie są niedo‑ dla uczestników rynku, przede wszystkim dla na‑ skonali, to gospodarka wolnokonkurencyjna także bywców produktów rynkowych. Skoro bowiem nie może być perfekcyjną maszyną, która dostarcza (zgodnie z tym tokiem myślenia) mają oni cechy nam dokładnie to, czego rzeczywiście potrzebujemy i pragniemy. Jest ona także matecznikiem nieustan‑ 3 Zarazem trzeba jednak zastrzec, że nie sposób nie nego phishingu, z sieciami rozlegle zarzuconymi do uznać użyteczności narzędzi matematycznych w ekonomii. połowu łatwowiernych frajerów” [Akerlof, Shiller, W debacie o stanie współczesnej ekonomii dowodzi się, że 2017, s. 233]. dla zbliżenia modeli ekonometrycznych do rzeczywistości Zatem manipulacje rynkowe są nieodłączną ce‑ może (paradoksalnie) okazać się konieczne korzystanie chą gospodarki wolnorynkowej, a nie „wypadkami z jeszcze bardziej zaawansowanej matematyki. Taką opinię sformułował m. in. D. Colander, uznając, że przyszłością przy pracy” czy jednostkowymi patologiami. Tym ekonomii jest jej jeszcze większe zmatematyzowanie (The samym „niewłaściwe jest – tak jak to ujmują pod‑ future of the science of economics is mathematics – ma- ręczniki ekonomii kształtujące standardową wiedzę thematical models that will likely be much more compli- większości ekonomistów – przedstawianie jedy‑ cated than the current models) [Colander, 2011, s. 19]. O potrzebie modelowania matematycznego, ale zarazem nie zdrowego (tzn. efektywnego) funkcjonowania refleksyjnego podejścia do modeli przekonuje też brytyjski mechanizmów rynkowych i traktowanie patologii statystyk G. Box, wskazując, że „wszystkie modele są złe, ekonomicznych jako zjawisk związanych jedynie ale zdarzają się dobre” (All models are approximations. z efektami zewnętrznymi i podziałem dochodów” Essentially, all models are wrong, but some are useful. However, the approximate nature of the model must always [Akerlof, Shiller, 2017, s. 233–234]. Shiller i Aker‑ be borne in mind) [Box, Draper, 1987, s. 424]. lof szczegółowo analizują codzienne, powszechne
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 41 przypadki manipulacji i oszustw rynkowych we Niekonwencjonalne podejście w ocenach kwe‑ wszystkich niemal dziedzinach życia społeczno stii odpowiedzialności przedstawił Nassim Taleb ‑gospodarczego, począwszy od gospodarstwa do‑ w książce pod tytułem Antifragile: How to Live mowego przez instytucje ochrony zdrowia, przed‑ in a World We Don’t Understand? (Antykruchość. siębiorstwa i ich bankructwa dla zysku, innowacje, Jak żyć w świecie, którego nie rozumiemy?). Taleb w tym pseudoinnowacje, instytucje finansowe aż po dowodzi, że gospodarka i społeczeństwa tracą natu‑ politykę4. Analizują obszary oszustw finansowych, ralną odporność wskutek wprowadzania rozlicznych w tym bankowych i ubezpieczeniowych, oszustw narzędzi i metod ubezpieczania się przed ryzykiem, firm samochodowych, lotniczych, deweloperskich, ale głównie przez przenoszenie ciężaru ryzyka i od‑ internetowych, farmaceutycznych, przemysłu spo‑ powiedzialności na inne podmioty [Taleb, 2012]. żywczego, firm wydawniczych, instytucji edukacyj‑ Ilustruje swoje wywody licznymi przekonującymi nych, partii politycznych, a także oszustw i manipu‑ przykładami, w tym odniesieniami do historii, przy‑ lacji w ramach kampanii wyborczych. pominając m.in., że w starożytności nie było nadzoru Powszechność manipulacji i oszustw prowadzi budowlanego, ale budowniczy np. akweduktów, do paradoksalnego zjawiska zniewolonego konsu‑ mostów przez pewien czas musieli pod nimi spać menta na wolnym rynku, konsumenta zniewolonego po ich wybudowaniu. A akwedukty funkcjonują m.in. przez asymetryczną siłę wielkich korporacji sprawnie do dziś [Taleb, 2012]. w kształtowaniu struktury i jakości oferty podażo‑ Zniewolenie konsumenta wyraża się też w zja‑ wej, w sterowaniu informacjami rynkowymi i in‑ wisku określanym w literaturze przedmiotu jako nymi. Jednym z dotkliwych w codziennym życiu „cywilizacja spektaklu”. Konsument w wyniku narzędzi manipulacji rynkowych są wyrafinowane uporczywości i skuteczności reklam oraz medial‑ techniki marketingu i uprzykrzające życie upo‑ nych innowacji sprowadzany jest do roli „widza nie‑ rczywe reklamy. ustannie trwającego spektaklu, czyni go to biernym W warunkach tak charakterystycznej obecnie dla wobec manipulacji dokonywanych przez wielkich krajów rozwiniętych nadpodaży i syndromu marno‑ sprzedawców w strukturze konsumpcji” [Miszewski, trawnej gospodarki nadmiaru podstawowym wyzwa‑ 2014, s. 125]. niem dla producentów i handlowców jest pozyskiwa‑ Powszechność rynkowych manipulacji i oszustw nie nabywców oferowanych wyrobów i usług. Jest to wskazuje nie tylko na zasadność traktowania tej niełatwe, zwłaszcza w sytuacji gospodarki nadmiaru, kwestii jako trwałego przedmiotu badań w teorii stąd też nierzadko oferenci produktów i usług ucie‑ ekonomii, lecz także na konieczność instytucjo‑ kają się do oszustw i rozmaitych manipulacji ryn‑ nalnych i innych środków przeciwdziałania temu kowych. Rozszerza się m. in. zjawisko fałszowania zjawisku. produktów, ironicznie określane w literaturze jako Badanie manipulacji i oszustw rynkowych staje „pozłacanie produktów” [Sennett, 2010, s. 115–118] się zatem niezbędnym warunkiem obiektywizacji i „antyfunkcje” (antifeatures), czyli celowe ogra‑ ocen mechanizmu, jakim jest wolny rynek. Jest to niczanie wydajności i trwałości wyrobów, w tym istotne dla wyeksponowania oraz zrozumienia za‑ przede wszystkim sprzętów codziennego użytku, równo jego piękna, jak i brzydoty. Piękno wolnego aby napędzać przez to popyt na nowe produkty. Stąd rynku wyraża się w tym, że jest to mechanizm, który też inne, wiele mówiące, określenie tego zjawiska: umożliwia zapewnienie wysokiego poziomu życia „złom w dom” [Rohwetter, 2011, s. 48]5. ludzi i dobrobytu społecznego. Brzydota zaś wyraża Oszustwom rynkowym sprzyja też występowa‑ się w nieodłącznym dla wolnego rynku phishingu, nie rozwiązań instytucjonalnych, regulacyjnych w tym kreowaniu rynkowych zachowań z pogranicza i innych obarczonych syndromem rozproszenia prawa lub wręcz wbrew jego intencjom i regułom. odpowiedzialności [Sennett, 2010, s. 115–118]. Akerlof i Shiller ilustrują to m. in. na przykładzie funkcjonowania ogromnej machiny lobbingowej, 4 Dobrze ilustrują to tytuły poszczególnych rozdziałów silnej na tyle, by istotnie wpływać nie tylko na książki Akerlofa i Shillera, Pokusa na każdym kroku; Dre- ochronę wybranych grup interesów, ale generalnie naż reputacji i kryzys finansowy; Różne oblicza phishingu; na kierunki polityki społeczno‑gospodarczej, w tym Marketing potrafi wykorzystać nasze słabostki; Samochody, domy i karty kredytowe; Phishing w polityce; Żywność regulacje podatkowe, a nawet na mechanizmy de‑ i leki; Innowacje dobre i złe, a nawet okropne oraz Tytoń mokracji i inne. Nieuchronnie rzutuje to na decyzje i alkohol; Bankructwo dla zysku; Obligacje śmieciowe konsumentów i wyborców. Rzutuje to nawet na [Akerlof, Shiller, 2017]. kierunki i obszary badań naukowych, a tym samym 5 Jako modelowy wręcz przykład antyfunkcji poda‑ i na teorię ekonomii, z czym łączy się ryzyko roz‑ wany jest SIM‑lock instalowany w niektórych telefonach komórkowych, uniemożliwiający stosowanie kart innych maitych jej deformacji. Jednym z tego przejawów operatorów [Rohwetter, 2011]. jest utożsamianie ekonomii z chrematystyką.
42 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ARTYKUŁY
3. Chrematystyczno‑aksjologiczne z interesami gospodarczymi. A „interes gospodarczy deformacje ekonomii jako podłoże rodzi zazwyczaj uświęcające go ekonomiczne uza‑ manipulacji i oszustw sadnienie” [Galbraith, 2011, s. 274]. Obecnie coraz więcej ekonomistów i przedstawi‑ Choć ekonomia jest nauką społeczną, czyli nauką cieli innych dyscyplin społecznych wskazuje na ne‑ o ludziach jako jednostkach gospodarujących, to gatywne następstwa chrematystycznego pojmowa‑ nierzadko jest utożsamiana z chrematystyką, czyli nia ekonomii. Noblista Edmund Phelps przestrzega, z nauką o zarabianiu pieniędzy. Ta (tylko z pozoru że „ekonomia nie jest nauką o zarabianiu pieniędzy, niegroźna) definicyjna nonszalancja może jednak lecz nauką o relacjach między gospodarką a życiem prowadzić i – jak dowodzi praktyka – prowadzi do społecznym” [Phelps, Żakowski, 2008]. Ekonomia wielu negatywnych następstw w życiu społeczno zatem z definicji dotyczy wartości społecznych, mo‑ ‑gospodarczym. Przy tym ze względu na niewyklu‑ ralności, humanitaryzmu i wolności, ale zarazem od‑ czone w takich warunkach ryzyko chrematystycz‑ powiedzialności i etosu. Etos to ogół wartości, norm nego ukierunkowywania badań naukowych może to i wzorów postępowania przyjętych przez daną grupę mieć zarazem niekorzystny wpływ na rozwój samej ludzi. W tym sensie etos i ekonomia jako nauka o lu‑ ekonomii. Utożsamianie ekonomii z chrematystyką dziach w procesie gospodarowania są nierozłączne. oznacza bowiem, że wszelkie działania są dopusz‑ Odrywanie ekonomii od moralności stoi w sprzecz‑ czalne i pożądane, jeśli prowadzą do zysku. Wyraża ności z klasyczną smithowską koncepcją ekonomii. się to w tendencji do objaśniania oraz kształto‑ Adam Smith bowiem ściśle łączył ideę wolnego wania życia społeczno‑gospodarczego wyłącznie rynku z moralnością [Smith, 1989; 2012]. W neokla‑ przez pryzmat zyskowności, korzyści materialnych, sycznej ekonomii takiej symbiozy zabrakło, przeciw‑ a także w tendencji do ekspansji metodologii eko‑ nie – doszło do rozbratu ekonomii z etyką, kwestie nomii na inne nauki społeczne, co ma cechy swego etyczne pozostawione zostały wyłącznie działaniu rodzaju „imperializmu ekonomii”, tendencji zapo‑ mechanizmu wolnego rynku. czątkowanej już w latach 60. ubiegłego wieku. Jak Zapoczątkowany wraz z wykreowaniem ekonomii zauważa Jerzy Wilkin: „To wtedy ekonomiści – neoklasycznej rozbrat ekonomii z etyką (utrzymujący przyznam, że dość bezczelnie powiedzieli, że mają się w znacznej mierze do dziś) stwarza urodzajne w ręku narzędzia badawcze pozwalające wyjaśnić podłoże dla działań nieetycznych, których nasilenie funkcjonowanie świata społecznego w różnych jego nieuchronnie zwiększa ryzyko kryzysu, co potwier‑ dziedzinach, znacznie lepiej niż przedstawiciele in‑ dza praktyka. Zwraca na to uwagę m.in. laureat nych nauk społecznych” [Wilkin, 2013, s. 4]. Meto‑ Nagrody Nobla z ekonomii, Joseph E. Stiglitz, oce‑ dologicznym filarem tak pojmowanej ekonomii stało niając, że doszło do triumfu chciwości nad rozwagą, się uznanie prawdziwości hipotezy o nieomylności zaś „ekonomia przemieniła się, bardziej niż chcieliby i efektywności rynku (Efficient Market Hypothe- sądzić ekonomiści, z dyscypliny naukowej – w naj‑ sis), co prowadziło do triumfalizmu rynkowego, bardziej entuzjastyczną cheerleaderkę wolnorynko‑ metodologicznej buty będącej zaprzeczeniem pop‑ wego kapitalizmu” [Stiglitz, 2010, s. 277]. perowskiej, nacechowanej pokorą badawczą, kon‑ Jest to groźne, tym bardziej, że czwarta rewolucja cepcji prawdy oraz zaprzeczeniem popperowskiego przemysłowa, z którą obecnie zderza się świat, nie‑ realizmu, czyli uznania, że nie ma „ostatecznych bywale zwiększa technologiczny potencjał [Schwab, przyczyn” [Popper, 2002]. Fundamentalizmu nie 2018]. Technologiczna granica mocy produkcyjnych uniknęła też ekonomia. Nasilił się on zwłaszcza po wciąż przesuwa się w górę. Jest to m.in. następ‑ upadku bloku komunistycznego. Jerzy Wilkin okre‑ stwem rozwoju sztucznej inteligencji, stanowiącej śla ten kierunek przemian jako „nowy imperializm połączenie potencjału fizycznego, cyfrowego i bio‑ ekonomiczny”, wyrażający się w narzucaniu przez logicznego (w tym technologii wszczepialnych)7. ekonomistów „wzorców nie tylko życia gospodar‑ czego, ale i relacji społecznych podporządkowanych 7 Czwarta rewolucja przemysłowa charakteryzowana komercji i konsumpcjonizmowi” [Wilkin, 2013, jest pod rozmaitymi hasłami, w tym m.in. jako era sztucz‑ s. 4]6. nej inteligencji, Gospodarka 4.0 czy Przemysł 4.0 (Indu‑ strie 4.0). To ostatnie pojęcie zostało wprowadzone w 2011 Na słabości ekonomii zwracano jednak uwagę roku przez niemieckich specjalistów z zakresu wysokich już wcześniej. Chyba najbardziej wyraziście uwy‑ technologii: H. Kagermanna, W.‑D. Lukasa, W. Wahlsteara puklał to John Kenneth Galbraith, który przestrze‑ i upowszechnione przez K. Schwaba, założyciela i prze‑ gał, że prorynkowa retoryka jest silnie związana wodniczącego World Economic Forum w Davos [Schwab, 2018]. Symbole trzech pierwszych rewolucji przemysło‑ wych to kolejno: maszyna parowa, elektryczność (żarówka) 6 Tezy te zostały przedstawione szerzej w [Mączyńska, i komputer. Natomiast symbolem czwartej rewolucji jest 2015]. sztuczna inteligencja.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 43 Zarazem rewolucja ta zwiększa ryzyko rozwoju internetyzacji łatwo o erozje relacji międzyludz‑ (zagrażające wymogom konkurencji) oligopolistycz‑ kich (choć paradoksalnie zarazem internet te relacje nych struktur w gospodarce. Praktyka potwierdza, znakomicie ułatwia). Sprzyjający konsumpcjoni‑ że niebezpiecznie zwiększa się potencjał zwłasz‑ zmowi internet skutkuje kulturą powierzchowności cza gigantów cyfrowych (tzw. GAFAM – Google, i jednorazowości, co przekłada się też negatywnie Apple, Facebook, Amazon, Microsoft), co skut‑ na relacje bliskości. Według Z. Baumana „wzorzec kuje horyzontalną koncentracją władzy na wielu relacji między klientem a towarem staje się wzor‑ strategicznych poziomach, w tym obejmujących cem relacji między ludźmi (...). Tracimy przy tym centra danych, systemy operacyjne, oprogramowa‑ z oczu to, co najważniejsze: samego człowieka (...). nie, przeglądarki, komunikatory internetowe i inne Niebezpieczeństwo polega na tym, że wzorzec [Galloway, 2017]8. Taka koncentracja władzy pro‑ relacji upodabnia się do przedmiotu użytkowego” wadzi do wielu negatywnych społecznie i gospodar‑ [Bauman, Haffner, 2019, s. 15–16]10. czo zjawisk. Jak sarkastycznie ocenia Z. Bauman: Koresponduje to z opinią amerykańskiego so‑ „Rozwijamy narzędzia nie po to, żeby czynić to, co cjologa Richarda Sennetta, według którego we zamierzaliśmy, lecz robimy to, co one nam umożli‑ współczesnym świecie w relacjach społecznych wiają. Rzeczy, które powinny nam służyć, biorą nas „relacje” wypierane są przez rynkowe „transakcje” w niewolę. Jesteśmy ich niewolnikami” [Bauman, [Sennett, 2010, s. 22]. Przyjmuje to stopniowo Haffner, 2019, s. 204]. wymiar globalny, co ma także podłoże w szero‑ Wskazuje to na konieczność pogłębionych ak‑ kim implementowaniu i triumfie w wielu krajach, sjologicznych refleksji dotyczących racjonalnego zwłaszcza począwszy od lat 70. XX wieku, funda‑ wykorzystywania tego potencjału w taki sposób, by mentalizmu rynkowego. Prowadzi to do kształto‑ nie dopuszczać do ekonomicznych, ekologicznych wania się modelu „społeczeństwa zachłanności”, i innych wynaturzeń. Jak bowiem przestrzegał bry‑ w którym dążenia do wzbogacania się materialnego tyjski ekonomista Kenneth E. Boulding: „Każdy, kto uświęcały prowadzące do tego środki11. Oksfordzki wierzy w nieskończony wzrost na mającej fizyczne ekonomista Paul Collier ocenia współczesną wol‑ ograniczenia planecie, jest albo szalony, albo jest norynkową rzeczywistość jeszcze bardziej dosad‑ ekonomistą”9. Na kwestie odpowiedzialności i mo‑ nie, wskazując na swego rodzaju żarłoczność tego ralności zwraca też uwagę Z. Bauman, wskazując, systemu, cechujący go egoistyczny indywidualizm, że technologia „radykalnie zmienia zasięg wywie‑ kreujący „społeczeństwo rottweilerów” [Collier, ranego przez nas wpływu”, co zwiększa ryzyko 2017; Collier, 2018]. To rzeczywistość, w której nieetycznego wykorzystywania jej potencjału, tym system wartości, zasady etyczno‑moralne wypie‑ bardziej że „nasza dojrzałość moralna jest jednak rane są przez bezwzględną logikę wolnorynkową, nadal na poziomie Adama i Ewy” [Bauman, Haffner, ale „gospodarka bez systemu wartości etyczno 2019, s. 146]. ‑moralnych jest jak życie bez sensu” [Kołodko, Koresponduje to z tezami amerykańskiego socjo‑ 2013, s. 23]. loga Michaela Sandela, eksponującego, że „epoka Współcześnie wyraźnie nasila się ryzyko de‑ triumfalizmu rynkowego zbiegła się w czasie ze strukcji w systemie wartości społecznych, zwiększa zjawiskiem wypłukiwania z dyskursu publicznego się ryzyko anomii. Anomia oznacza sprzeczności, treści duchowych i moralnych” [Sandel, 2012, s. 251]. Sandel przestrzega, że w kilku minionych 10 Bauman metaforycznie ilustruje współczesne przy‑ dekadach „rynek i wartości rynkowe zaczęły czyny i następstwa nietrwałości relacji międzyludzkich, rządzić naszym życiem”, natomiast „ekonomia w tym np. związków małżeńskich: „Krzesłu nie przysię‑ stawała się domeną imperialną” [Sandel, 2012, gamy wierności. Dlaczego miałbym się zaklinać, że umrę na tym właśnie krześle? Gdy przestanie mi się podobać, s. 18]. Przy tym „ten stan nie jest konsekwencją kupię sobie nowe. Nie jest to świadomy proces, ale sposób, naszego świadomego wyboru, ale raczej czymś, w jaki uczymy się postrzegać świat ludzi (...). Ludzie się co nas spotkało” [Sandel, 2012, s. 18]. W dodatku wiążą, gdyż obiecują sobie zaspokojenie. Gdy wydaje im technologie cyfrowe poszerzają możliwości owego się, że ktoś inny dałby im więcej, kończą jeden związek ekonomicznego imperializmu. Zwraca na to także i zaczynają nowy (...). To oznacza, że partnerzy żyją w cią‑ głym strachu przed opuszczeniem. Przed tym, że zostanie uwagę Bauman, stwierdzając, że w warunkach się uprzątniętym jak marynarka, która wyszła z mody (...). To prowadzi do życia, w którym stosunki międzyludzkie 8 Azjatyckim odpowiednikiem GAFAM jest BATX i związki partnerskie są kształtowane na wzór leasingu” (akronim nazw czterech największych firm technologicz‑ [Bauman, Haffner, 2019, s. 16–19]. nych w Chinach – Baidu, Alibaba, Tencent, Xiaom), [Gre‑ 11 Kwestię „zachłanności społeczeństw” podejmował even, 2017]. już Robert Merton, zastanawiając się m.in. nad związkami 9 Na cytat ten powołuje się Gilbert Rist, nie podając między cechami systemów społeczno‑gospodarczych a „za‑ jednak źródła [Rist, 2015, s. 268]. chłannością społeczeństw” [Merton, 2012].
44 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ARTYKUŁY dezorganizację, dezintegrację, chaos i niedopaso‑ rynkiem nie jest prosta, tym bardziej że już samo wania występujące w systemie wartości społecz‑ pojęcie wolności może być rozmaicie rozumiane, nych, w systemie norm i reguł rządzących życiem w tym jako wolność w sensie pozytywnym, czyli społecznym i gospodarczym w rozmaitych jego wolność „do czegoś”, i negatywnym jako wolność formach. Jak stwierdza Bauman, współcześnie „od czegoś”. Już przed wiekami wskazywał na to „człowiek staje się wagabundą, który sam ma decy‑ Andrzej Frycz Modrzewski, pisarz okresu renesansu. dować, co jest dobre, a co złe. Byłoby w porządku, Domagając się równości praw dla wszystkich ludzi, gdyby stosunki międzyludzkie nie były dziś pod podkreślał, że bez praw nie może być prawdziwej tak wielkim wpływem konsumizmu” [Bauman, wolności, ale zarazem „niczyje wolności nie powinny Haffner, 2018, s. 223]. Ów zaś konsumizm, jak to być tak wielce ważone, by ktoś nimi mógł osłaniać określa Bauman, czy konsumpcjonizm, jest następ‑ swoje występki gwoli bezkarności albo nierówno‑ stwem mniej lub bardziej zawoalowanego dyktatu ści w wymiarze kar. Prawdziwa bowiem wolność wolnego rynku. Dyktat zaś stanowi oczywiste za‑ polega na poskramianiu przewrotnych skłonności kwestionowanie rzeczywistej wolności. Pojawia się i błędów, a nie na swobodzie czy to brojenia, co zatem pytanie o relacje między wolnością a wol‑ komu wola, czy też lżejszego karania występnych” nym rynkiem. [Frycz Modrzewski, 1557]. Pomijając definicyjne zawiłości pojęcia wolności, 4. Wolność i współczesny „wolny rynek”. warto jednak tu przypomnieć też tezę niemieckiego Tożsamość czy oksymoron12 filozofa Ericha Fromma, że „wolność ma dla współ‑ czesnego człowieka dwojakie znaczenie: wprawdzie W analizie relacji między wolnością a rynkiem uwolnił się on od tradycyjnych autorytetów i stał się fundamentalne znaczenie ma pytanie, czy gospo‑ jednostką, ale jednocześnie poczuł się izolowany darka wolnorynkowa jest źródłem wolności, czy i bezsilny; stał się przy tym narzędziem służącym uwikłania konsumentów. János Kornai w książce celom zewnętrznym, obcym jemu i innym jednost‑ dotyczącej porównawczej analizy systemów kom. Ten stan podkopuje jego ja, osłabia go i na‑ społeczno‑gospodarczych, eksponując swą głęboko pawa lękiem, wtrąca w nową niewolę (...). Wolność krytyczną ocenę socjalistycznych systemów nie‑ osiągnęła punkt krytyczny, punkt, w którym może rynkowych jako gospodarek „trwałego niedoboru”, się zmienić we własne przeciwieństwo” [Fromm, nie szczędzi zarazem krytycznych opinii o kapi‑ 1993, s. 115]. talistycznej gospodarce nadmiaru z cechującym Współczesne problemy z wolnością, w tym także ją bezrefleksyjnym, aroganckim konsumpcjoni‑ gospodarczą, rynkową, wynikają w znacznej mierze zmem i degradującym środowisko naturalne mar‑ z tego, że wypierana jest kategoria wolności do notrawstwem zasobów. Jako przykład gospodarki na rzecz wolności od. Konieczna jest zatem stała nadmiaru podaje m.in. przemysł farmaceutyczny dbałość o wolność, przede wszystkim przez podej‑ „z silną monopolistyczną konkurencją, dynamiczną mowanie działań sprzyjających jej umacnianiu. Jest innowacyjnością, szerokim wyborem dla kupu‑ to istotne, tym bardziej, że wiele wskazuje, iż nie‑ jących, zalewem reklam, manipulacją klientem kontrolowany rynek jest niebezpieczny, zwłaszcza i częstym przekupywaniem lekarzy przepisujących w warunkach, gdy „państwo cierpi na impotencję” recepty” [Kornai, 2014, s. 202]. Choć Kornai do‑ [Bauman, Haffner, 2019, s. 142]. A taka właśnie cenia, że w gospodarce nadmiaru, w tym nadmiaru obecnie cechuje liczne zglobalizowane państwa. zdolności produkcyjnych, „nadwyżka to «smar» Z. Bauman dowodzi, że we współczesnym zglo‑ wyciszający i łagodzący zgrzyty powstające w me‑ balizowanym świecie „władza odeszła od polityki. chanizmach adaptacji”, to zarazem przestrzega, że Po pierwsze, do globalnej przestrzeni, gdzie rządzą „ci, którzy twierdzą, że w gospodarce nadmiaru (lub ponadnarodowe przedsiębiorstwa. Po drugie, na bardziej ogólnie: w gospodarce rynkowej) dominuje rynki konsumenckie, które nie mogą być demokra‑ suwerenność konsumentów, przesadzają” [Kornai, tyczne, sterowane i kontrolowane. Po trzecie, do 2014, s. 171–172]. Producenci bowiem, kreując obywateli, którzy problemy społeczne próbują, za‑ podaż, manipulują konsumentami. „Istnieje więc miast za pomocą tradycyjnej polityki, rozwiązać na nadwyżka podaży – zarówno wartości, jak i śmieci” drodze prywatnej” [Bauman, Haffner, 2019, s. 136]. [Kornai, 2014, s. 176]. Trudno się, wobec tego, nie zgodzić z opinią tego W takich warunkach odpowiedź na postawione naukowca, że obecnie największym wyzwaniem pytanie o relacje między wolnością a wolnym jest ponowne połączenie polityki i władzy. Ale dziś nie wystarczają już (choć są niezbędne) działania 12 W części tej wykorzystane zostały w zmodyfikowanej na poziomie pojedynczego państwa, niezbędne są formie fragmenty eseju z 2015 r. [Mączyńska, 2015]. przedsięwzięcia ponadpaństwowe.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 45 5. Instytucjonalne wyzwania. na fundamentalne znaczenie polityki społeczno Rola państwa ‑gospodarczej zorientowanej na łagodzenie tych dysfunkcji, lecz także na konieczność nowego W przedstawianych w literaturze przedmiotu przemyślenia teorii ekonomii. analizach wynaturzeń wolnego rynku wskazuje się zarazem na konieczność działań umożliwiających 6. Paradygmatyczne wyzwania w teorii ochronę uczestników tego rynku, w tym przed‑ ekonomii siębiorców i zwykłych ludzi, przed oszustwami i manipulacjami rynkowymi. Akerlof i Shiller Wskazywane dysfunkcje wolnego rynku skłaniają przeciwdziałanie tym negatywnym zjawiskom do refleksji dotyczących paradygmatu ekonomii. metaforycznie porównują z walką organizmu Definicji paradygmatu rozumianego jako wzorzec ludzkiego z chorobą nowotworową. Wskazują na są dziesiątki. Upraszczając, można wskazać na co niezbywalną i niezbędną rolę państwa w korygo‑ najmniej następujące trzy podstawowe elementy waniu słabości rynkowych, przeciwstawiając się składające się na taki paradygmat, i to w każdej zarazem sprowadzaniu państwa jedynie do roli dyscyplinie naukowej [Mączyńska, 2009]: stróża nocnego. Wolny rynek wymaga bowiem a) przedmiot (czyli czym zajmuje się dana dzie‑ nieustannego humanizowania, uczłowieczania go, dzina – w tym przypadku ekonomia), czyli godzenia jego mechanizmów z dobrostanem b) metodologia i stosowane narzędzia oraz techniki społecznym. badawcze, Kwestia regulacji rynkowych i roli państwa c) zastosowanie wyników dociekań teoretycznych w gospodarce doczekała się wielu analiz, choć w praktyce. wciąż budzi nieprzejednane kontrowersje. Noblista Analizowane w tym rozdziale dysfunkcje wol‑ Richard Thaler i Cass Sunstein podkreślają, że nego rynku wskazują na konieczność nowego „istnieje jednak subtelna różnica między bezmyśl‑ przemyślenia teorii ekonomii, z uwzględnieniem nym sprzeciwem wobec wszystkich «interwencji wszystkich tych trzech wymienionych składników rządu» jako takich a sensownym twierdzeniem, jej paradygmatu13. że kiedy rządy interweniują, powinny to robić Po pierwsze, analiza przedmiotu ekonomii wska‑ w sposób, który wspiera wolność wyboru” [Tha‑ zuje na marginalizowanie społecznego jej wymiaru. ler, Sunstein, 2008, s. 286]. Ponadto autorzy ci A przecież „ekonomia polityczna lub ekonomika przyznają, że „podobnie jak sektor prywatny, jest badaniem rodzaju ludzkiego w jego codzien‑ także urzędnicy państwowi mogą ponaglać ludzi nym życiu gospodarczym” [Marshall, 1925, s. 1]. do pójścia w kierunku, który poprawi ich życie, Ekonomia jest nauką społeczną. Konieczny jest, wo‑ jednocześnie kładąc nacisk, że ostateczny wybór bec tego powrót do społecznych, humanistycznych należy do jednostek, a nie do państwa” [Thaler, aspektów ekonomii – z uwzględnieniem dobra czło‑ Sunstein, 2008, s. 287]. wieka. Wszakże już Arystoteles w rozwiązaniach Zarazem jednak postępująca globalizacja spra‑ dotyczących kwestii ekonomicznych wychodził wia, że pojedyncze państwa nie są w stanie w po‑ z założenia, że dobro i szczęście człowieka stanowią jedynkę w pełni sprostać współczesnym wyzwa‑ wartości najwyższe [Arystoteles, 2007]. niom, wymagane są działania ponadpaństwowe. Po drugie, metodologię ekonomii głównego nurtu Zauważalny jest już pewien postęp pod tym cechuje dążenie, aby upodobnić ją do matematyki, względem. Jednak wciąż nie brakuje kontrowersji stąd rozwój modelowania matematycznego. Modele i sporów oraz wielu przejawów sprzeczności in‑ teresów. Przykładem tego są m.in. niepowodzenia 13 Pojęcie paradygmatu w nauce wywodzi się od Tho‑ w przeciwdziałaniu manipulacjom i ucieczkom masa Kuhna, według którego paradygmat to powszechnie podatkowym, w tym zwłaszcza rajom podatko‑ uznawane osiągnięcia naukowe, stanowiące dla naukowców wym i niepowodzenia w podatkowym dyscypli‑ podstawę formułowania modelowych problemów i rozwią‑ nowaniu gigantów przez wprowadzenie podatku zań. Według Kuhna paradygmaty zmieniają się w wyniku cyfrowego. rewolucji naukowych. W tym sensie Kuhn wyróżnia okresy nauki „normalnej” i rewolucje naukowe [Kuhn, 2001]. Potwierdza to opinię Akerlofa i Shillera, że Jednak w tym tekście użycie pojęcia „paradygmat” nie jest przeciwdziałanie takie, w tym przeciwdziałanie tożsame z uznaniem perspektywy rozwoju ekonomii, którą phishingowi, to zadanie, które nigdy się nie kończy, wyznacza teoria rewolucji naukowych Kuhna. Przyjęta przeważnie nie skutkuje całkowitym fiaskiem, lecz definicja paradygmatu jako wzorca określającego przed‑ zarazem często nie kończy się pełnym sukcesem. miot, metody i zastosowania nauki oznacza, że zmiany tak zrozumianego paradygmatu nie muszą się dokonywać Dylematy związane z gospodarką wolnoryn‑ wyłącznie w wyniku rewolucji naukowych, lecz mogą mieć kową, zjawiska phishingu wskazują nie tylko charakter ewolucyjny.
46 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ARTYKUŁY matematyczne nie mogą być jednak wyrocznią, na nowe nurty w teorii ekonomii, nieprzystawalność a stanowią jedynie ilościowe narzędzie. Dążenie do do rzeczywistości, oderwanie od życia oraz ukie‑ maksymalnego upodobniania ekonomii do matema‑ runkowanie studentów na bezkrytyczne myślenie. tyki prowadzi do odhumanizowania ekonomii, a tym Pluralizm w nauczaniu ekonomii uznawany jest samym skutkuje erozją jej społecznego charakteru przez autorów cytowanego manifestu za niezbędny i rozbratem z etyką. To zaś tworzy korzystne pod‑ warunek efektywnej publicznej debaty, a tym sa‑ łoże dla phishingu. mym jest interesem demokracji. Znany ekonomista Po trzecie, kwestia zastosowań ekonomii w prak‑ Ha‑Joon Chang w zamieszczonej w tej książce jej tyce to obszar poddawany obecnie szczególnie sil‑ rekomendacji wskazuje na niemalże całkowitą do‑ nej krytyce. Już wcześniej wskazywał na to John minację w nauczaniu ekonomii jednego podejścia, K. Galbraith, zarzucając teorii ekonomii (a raczej tj. ekonomii neoklasycznej [Fischer i in., 2018, jej głównym przedstawicielom) brak obiektywi‑ s. 9]. zmu i wręcz wygodnictwo oraz służalczość wobec interesów wielkiego biznesu. „Ekonomia nie ma Zakończenie na celu, jak się to często myśli, stworzenia do‑ skonałego, ostatecznego i niezmiennego systemu. Przedstawione w artykule, skutkujące zniewo‑ Nieustannie, a często z oporami, przystosowuje leniem konsumentów, dysfunkcje wolnego rynku się do zmian. Niedostrzeganie tego – to recepta na oraz słabości teorii ekonomii, w tym jej zubożenie zacofanie i nawarstwianie się błędów” [Galbraith, w wyniku oderwania od filozoficzno‑etycznego i spo‑ 2011, s. 274]. łecznego podłoża, to zjawiska mające cechy sprzę‑ Wskazuje to na konieczność rozpatrywania każ‑ żenia zwrotnego. Jedno zjawisko generuje i syner‑ dego zjawiska ekonomicznego z uwzględnieniem gicznie napędza inne. Wskazywana tu luka badawcza możliwie wielu jego stron, aspektów nie tylko w teorii ekonomii, sprowadzająca się do wyłączenia w wymiarze ilościowym, ale także jakościowym, z przedmiotu badań kwestii rynkowych manipula‑ również z wykorzystaniem dorobku innych dyscy‑ cji i oszustw, zmniejsza możliwości przeciwdziałań plin naukowych, w tym np. socjologii, psychologii, temu. Skutkuje to intensyfikacją i zwiększaniem za‑ a nawet antropologii czy ekologii. Sprzyjałoby to kresu phishingu, sięgającego także teorii ekonomii heterogeniczności ekonomii i holizmowi badaw‑ skażonej redukcjonizmem, uniwersalizmem i brakiem czemu. pluralizmu. Zwiększa to ryzyko włączania ekonomii Potrzeba tego typu zmian w ekonomii uznawana w służbę grupom interesów, co zagraża naukowemu jest przez coraz szersze kręgi naukowców, a nawet obiektywizmowi. Dziś wiele stawianych w ekonomii studentów, których wspierają akademicy, w tym pytań ma charakter otwarty, lecz ich zadawanie, a tym nobliści. To właśnie studenci Wydziału Ekonomii samym identyfikowanie obszarów niewiedzy jest nie Uniwersytetu w Manchesterze powołali Post Crash mniej ważne niż pozyskiwanie odpowiedzi, które – Economics Society. Organizacja ta pod hasłem: wszakże stopniowo – będą się jednak klarować. Do‑ „The world has changed, the syllabus has’nt – is it tyczy to też kwestii rynkowych manipulacji i oszustw time to do something about it?” żąda wzbogacenia oraz związanego z tym zniewolenia konsumentów. programu nauczania ekonomii – programu zdomi‑ Identyfikowaniu tych niekorzystnych zjawisk oraz nowanego przez ekonomię głównego nurtu – o eko‑ przeciwdziałaniu im sprzyjać może pluralistyczne, nomię heterodoksyjną [Inman, 2013]. Stało się to heterodoksyjne podejście w teorii ekonomii jako podłożem stworzenia ruchu Refinking Economics przeciwieństwo ekonomii ortodoksyjnej, w której i Międzynarodowej Inicjatywy Studenckiej na rzecz nie ma miejsca na inne nurty, ale też nie ma miejsca Pluralizmu w Naukach Ekonomicznych. W wyniku na niektóre obszary badawcze, w tym takie jak ma‑ tego opublikowana została praca zbiorowa pt. Po- nipulacje i oszustwa rynkowe. myśleć ekonomię od nowa. Przewodnik po głównych nurtach ekonomii heterodoksyjnej [Fischer i in., 2018]. Książka ta opatrzona jest symptomatycz‑ nym fragmentem studenckiego manifestu: „Nie Bibliografia tylko światowa ekonomia pogrążona jest w kry‑ zysie. Swój kryzys przeżywa również sam sposób Akerlof G.A., Shiller R.J. [2017], Złowić frajera. Ekono- mia manipulacji i oszustwa, PTE, Warszawa. jej nauczania, a jego konsekwencje wykraczają Arystoteles [2007], Etyka nikomachejska, Wydawnictwo daleko poza mury uniwersytetów” [Fischer i in., Naukowe PWN, Warszawa. 2018, s. 229]. Uczestnicy tej inicjatywy wskazują Bałtowski M. (red.) [2016], Ekonomia przyszłości. Wokół na podstawowe słabości w nauczaniu ekonomii, nowego pragmatyzmu Grzegorza W. Kołodko, Wydaw‑ tj. brak pluralizmu, doktrynalność i brak otwartości nictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 47 MISCELLANEA
Bauman Z., Haffner P. [2019], Czynić swojskie obcym. Mączyńska E. [2020], Zniewolony konsument na wolnym Rozmowy Petera Haffnera z Zygmuntem Baumanem, rynku. Destrukcyjne następstwa i możliwości prze- Wydawnictwo Wielka Litera, Warszawa. ciwdziałania, w: Rutkowska‑Tomaszewska E., Kwa‑ Beata Majecka *, Andrzej Letkiewicz ** Box G.E.P., Draper N.R. [1987], Empirical Model‑Building śnicki W. (red.), Ekonomia jako dyscyplina naukowa and Response Surfaces, John Wiley & Sons. i kierunek kształcenia. Aktualne trendy i pożądane Colander D. [2011], How economists got it wrong: a nu- zmiany, Difin, Warszawa. anced account, „A Journal of Politics and Society”, Mączyńska E., Pysz P. [2019], Społeczna Gospodarka vol. 23(1–2), s. 1–27. Rynkowa a wartości europejskie, PTE, Warszawa. Samoregulacyjne kształtowanie zachowań Collier P. [2017], How to save capitalism from itself. Marshall A. [1925], Zasady ekonomiki, Wydawnictwo Paul Collier on the new pragmatism, TLS, January 27, M. Arcta, Warszawa. https://www.the-tls.co.uk/articles/public/how-to-save- Merton R.K. [2012], Teoria socjologiczna i struktura spo- rynkowych przedsiębiorstw, capitalism/ (20.06.2019). łeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Collier P. [2018], The Future of Capitalism. Facing the Miszewski M. [2014], Hipoteza dryfu cywilizacyjnego – Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk New Anxieties, Allen Lane, Penguin Books, London. Propozycje metaperspektywy dla rozważań o przyszło- Fischer L., Hasell J., Proctor J.C., Uwakwe D., Per‑ ści kapitalistycznej gospodarki rynkowej, w: Kleer J., 2020 (wybrane fragmenty) kins Z.W., Watson C. [2018], Pomyśleć ekonomię Mączyńska E., Michałek J.J., Niżnik J. (red.), Kryzysy od nowa. Przewodnik po głównych nurtach ekonomii systemowe, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy heterodoksyjnej, Wydawnictwo Ekonomiczne Hete‑ Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. rodox, Poznań. Phelps E., Żakowski J. [2008], Rynek w cuglach – Roz- Wszelkie teorie ekonomiczne są wytworem okre‑ mowa z noblistą Edmundem Phelpsem, Tygodnik „Po‑ Fromm E. [1993], Ucieczka od wolności, Czytelnik, ślonego czasu i miejsca, nie można ich rozpatrywać Warszawa. lityka”, 14 października. w oderwaniu od świata, który próbują wyjaśnić. Świat Frycz Modrzewski A. [1557], O poprawie Rzeczypospo- Popper K.R. [2002], Logika odkrycia naukowego, Wy‑ litej Księga II – O prawach, ze zbiorów WBLP, http:// dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. ciągle się zmienia i jeśli teorie ekonomiczne mają www.biblioteka.vilo.bialystok.pl/lektury/Odrodzenie/ Ratajczak M. [2014], Ekonomia i edukacja ekono- zachować związek z rzeczywistością, to także muszą Andrzej_Frycz_Modrzewski_O_poprawie_Rzeczypo‑ miczna w dobie finansyzacji gospodarki, w: Mączyń‑ się zmieniać. Jedno jednak jest pewne – w praktyce spolitej.pdf (30.11.2017). ska E. (red.), Ekonomia dla przyszłości. Fundamen- ekonomia jest ściśle związana z przyszłością, gdyż Galbraith J.K. [2011], Ekonomia w perspektywie. Krytyka talne problemy teorii ekonomii i praktyki gospodarczej, wiedza na temat stanów przyszłych może być wyko‑ PTE, Warszawa. historyczna, PWE, Warszawa. rzystywana przez praktyków do osiągania korzyści Rist G. [2015], Urojenia ekonomii, Instytut Wydawniczy Galbraith J.K. [2012], Godne społeczeństwo. Program niedostępnych innym, a nowoczesny system gospo‑ troski o ludzkość, PTE, Warszawa. Książka i Prasa, Warszawa. darczy rozwija się dzięki możliwości zrozumienia Galloway S. [2017], The Four: The Hidden DNA of Ama- Rohwetter M. [2011], Tandeta kontrolowana. Złom zon, Apple, Facebook, and Google, Random House w dom, „Forum”, nr 32. teraźniejszości, ponieważ przyszłość zachowa pewne Large Print. Sandel M.J. [2012], Czego nie można kupić za pieniądze. elementy teraźniejszości, a z kolei teraźniejszość wy‑ Greeven M. [2017], Meet China’s new tech giants: Moralne granice rynku, Kurhaus Publishing, War‑ nika z przeszłości [Galbraith, 2011, s. 15–18]. Alibaba, Baidu, Tencent and Xiaomi, 17 October, szawa. Czas jako element porządkujący rozwój nieroze‑ https://markgreeven.com/2017/10/17/meet-chinas- Schwab K. [2018], Czwarta rewolucja przemysłowa, rwalnie jest związany z przestrzenią. Jest on o tyle new-tech-giants-alibaba-baidu-tencent-and-xiaomi/ Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa. ważny, że nadaje znaczenie zdarzeniom gospodar‑ (30.11.2018). Sennett R. [2010], Kultura nowego kapitalizmu, czym. Co istotne, kiedy zmienia się czas (zgodnie Inman P. [2013], Economics students aim to tear up Muza S.A., Warszawa. ze swoją naturą, płynąc zawsze do przodu), zarówno free‑market syllabus. Undergraduates at Manchester Smith A. [1989], Teoria uczuć moralnych, PWN, War‑ University propose overhaul of orthodox teachings szawa (oryg. 1759). elementy przestrzeni, jak i ich relacje mogą ulegać to embrace alternative theories, „The Guardian”, Smith A. [2012], Badania nad naturą i przyczynami bogac- zmianie. (...) Przestrzeń i czas stanowią swoistego 24 October. twa narodów, t. 1 i 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, rodzaju tło, na którym znajduje się wszystko, co się Kołodko G.W. [2013], Dokąd zmierza świat. Ekonomia Warszawa (oryg. 1776). dzieje. Jako że świat ekonomii jest światem mate‑ polityczna przyszłości, Prószyński i S‑ka, Warszawa. Stiglitz J.E. [2010], Freefall. Jazda bez trzymanki, PTE, rialnym, a więc fizykalnym, to jest także światem Kornai J. [2014], Dynamizm, rywalizacja i gospodarka Warszawa. zawartym w czasoprzestrzeni. Wszystko, co się dzieje nadmiaru. Dwa eseje o naturze kapitalizmu, Fundacja Taleb N.N. [2012], Antifragile: How to Live in a World w gospodarce, jest zatem zawsze umiejscowione w ca‑ Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków. We Don’t Understand, Allen Lane, London. Kuhn T.S. [2001], Struktura rewolucji naukowych, Fun‑ łym ciągu zjawisk i procesów, a w wyniku współzależ‑ Thaler R.H., Sunstein C.R. [2008], Impuls. Jak podejmo- ności obu wymiarów pojawiają się charakterystyczne dacja Aletheia, Warszawa. wać właściwe decyzje dotyczące dobrobytu i szczęścia, Mączyńska E. [2009], Ekonomia a przełom cywilizacyjny, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań. punkty nazywane zdarzeniami. Inaczej mówiąc, czaso‑ „Studia Ekonomiczne”, nr 3–4(62–63), INE PAN, Wilkin J. [2013], Ekonomia wolności i ekonomia znie- przestrzeń jest zbiorem zdarzeń będących podstawo‑ Warszawa. wolenia. Kiedy ekonomia sprzyja poszerzaniu ludzkiej wymi elementami strukturalnymi wszystkich zjawisk Mączyńska E. [2014], Anomiczne podłoże erozji ładu wolności, a kiedy ją ogranicza?, Referat na IX Kon‑ społeczno‑gospodarczych, definiowanych przez pry‑ gospodarczego, w: Pysz P., Grabska A., Moszyń‑ gres Ekonomistów Polskich, Polskie Towarzystwo zmat czasoprzestrzeni jako „punkto‑chwile” lub jako ski M. (red.), Spontaniczne i stanowione elementy Ekonomiczne, Warszawa, http://kongres.pte.pl/kon‑ koincydencja punktów „tu” i „teraz” [Majecka, 2015, ładu gospodarczego w procesie transformacji, PTE, gres/do-pobrania.html (30.03.2016). s. 126–128]. Oznacza to, że stan podmiotów – elemen‑ Warszawa, s. 31–67. Wilkin J. [2014], Dlaczego ekonomia straciła duszę?, Mączyńska E. [2015], Aksjologiczne niedostatki „Biuletyn PTE”, nr 1. tów systemów społeczno‑gospodarczych, jak i teorii współczesnej ekonomii, w: Hardt Ł., Milczarek
‑Andrzejewska D. (red.), Ekonomia jest piękna?, Wy‑ * dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 88–101. Dr hab. Beata Majecka, prof. UG – Uniwersytet Gdański. ** Dr hab. Andrzej Letkiewicz, prof. UG – Uniwersytet Gdański.
48 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 MISCELLANEA MISCELLANEA
Beata Majecka *, Andrzej Letkiewicz **
Samoregulacyjne kształtowanie zachowań rynkowych przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2020 (wybrane fragmenty)
Wszelkie teorie ekonomiczne są wytworem okre‑ ekonomicznych je opisujących w punkcie „tu‑teraz” ślonego czasu i miejsca, nie można ich rozpatrywać jest konsekwencją ich stanów przeszłych oraz kon‑ w oderwaniu od świata, który próbują wyjaśnić. Świat sekwencją ich opisu w postaci modeli i teorii ekono‑ ciągle się zmienia i jeśli teorie ekonomiczne mają micznych. Oznacza to również, że każde działanie zachować związek z rzeczywistością, to także muszą i każda teoria ma obiektywną strukturę przyczynową się zmieniać. Jedno jednak jest pewne – w praktyce wynikającą z przeszłości oraz implikuje przyszłość. ekonomia jest ściśle związana z przyszłością, gdyż Takie proste założenie ma wpisany w jego mechanizm wiedza na temat stanów przyszłych może być wyko‑ determinizm przyszłości warunkowany przeszłością, rzystywana przez praktyków do osiągania korzyści jednak swoboda działania i generowania określo‑ niedostępnych innym, a nowoczesny system gospo‑ nych zachowań przez jednostki/elementy systemów darczy rozwija się dzięki możliwości zrozumienia społeczno‑gospodarczych uelastycznia je i oddziałuje teraźniejszości, ponieważ przyszłość zachowa pewne na inne elementy. Stąd aktualny opis rzeczywistości elementy teraźniejszości, a z kolei teraźniejszość wy‑ właściwie nie tłumaczy niczego, jest jedynie anali‑ nika z przeszłości [Galbraith, 2011, s. 15–18]. zowanym studium przypadku w wielowymiarowym Czas jako element porządkujący rozwój nieroze‑ układzie czasu, przestrzeni i relacji [Letkiewicz, 2013, rwalnie jest związany z przestrzenią. Jest on o tyle s. 16–18]. ważny, że nadaje znaczenie zdarzeniom gospodar‑ Konsekwencją tak postawionej tezy, a jednocześnie czym. Co istotne, kiedy zmienia się czas (zgodnie dowodem na jej słuszność, jest aktualnie stosowane ze swoją naturą, płynąc zawsze do przodu), zarówno przez ekonomistów instrumentarium opisu zjawisk elementy przestrzeni, jak i ich relacje mogą ulegać gospodarczych wraz z miernikami opisującymi stan zmianie. (...) Przestrzeń i czas stanowią swoistego gospodarki, gdyż ogólnie rzecz biorąc, ekonomia rodzaju tło, na którym znajduje się wszystko, co się szuka odpowiedzi na pytanie, co wpływa na lepsze dzieje. Jako że świat ekonomii jest światem mate‑ lub gorsze wyniki zbiorowej działalności gospodar‑ rialnym, a więc fizykalnym, to jest także światem czej. Dawniej badano co wpływa na nie dodatnio, a co zawartym w czasoprzestrzeni. Wszystko, co się dzieje ujemnie. Według współczesnej terminologii rozważa w gospodarce, jest zatem zawsze umiejscowione w ca‑ się dziś co hamuje, a co pobudza wzrost gospodarczy łym ciągu zjawisk i procesów, a w wyniku współzależ‑ i co powoduje – rytmiczną lub nie – fluktuację dóbr ności obu wymiarów pojawiają się charakterystyczne i usług. punkty nazywane zdarzeniami. Inaczej mówiąc, czaso‑ W chwili obecnej rozwój ekonomii przybiera cha‑ przestrzeń jest zbiorem zdarzeń będących podstawo‑ rakter dwutorowy. Z jednej strony ekonomia ortodok‑ wymi elementami strukturalnymi wszystkich zjawisk syjna budująca swój paradygmat na indywidualizmie społeczno‑gospodarczych, definiowanych przez pry‑ metodologicznym i koncepcji homo oeconomicus, by zmat czasoprzestrzeni jako „punkto‑chwile” lub jako ekonomia miała swój odrębny charakter, z drugiej koincydencja punktów „tu” i „teraz” [Majecka, 2015, strony natomiast rozwijają się nieortodoksyjne nurty s. 126–128]. Oznacza to, że stan podmiotów – elemen‑ ekonomii (heterodoksyjne), jak np. instytucjonalizm, tów systemów społeczno‑gospodarczych, jak i teorii ekonomia behawioralna, ewolucyjna, eksperymen‑ talna itp., które absolutnie nie dążą do odrębności czy * Dr hab. Beata Majecka, prof. UG – Uniwersytet Gdański. oddzielności ekonomii, a wręcz przeciwnie – starają ** Dr hab. Andrzej Letkiewicz, prof. UG – Uniwersytet Gdański. się w badaniach rzeczywistości gospodarczej korzystać
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 49 z metod badawczych różnych nauk. Za pomocą nurtu Szwecji im. Alfreda Nobla (D. Kahneman, R.H. Thaler, ortodoksyjnego nie da się w pełni wyjaśnić zjawisk H.A. Simon, G.A. Akerlof i R.J. Shiller), racjonalność ekonomicznych zachodzących w obecnym świecie, pozostaje jednak centralnym, niekwestionowanym gdyż odwzorowywanie procesów np. za pomocą paradygmatem ekonomii głównego nurtu. modeli matematycznych nie uwzględnia kontekstu W ramach modeli klasycznych jako cel działalności historycznego, społecznego i kulturowego gospoda‑ podmiotów gospodarujących, stawia się maksymaliza‑ rowania. Ponadto prawa ekonomiczne mają charak‑ cję zysku bazującą na kosztach i przychodach margi‑ ter stochastyczny, a nie deterministyczny i pomijanie nalnych. Budowane są modele równowagi odnoszące jakościowych czynników gospodarowania z powodu się do optimum relacji przychodów i kosztów. Jeśli ich niemierzalności jest drogą donikąd, bo budowanie maksymalizacja zysku ma być obiektywnym celem, modeli mikroekonomicznych i makroekonomicznych to powinien on być zgodny z subiektywnymi celami bez tych czynników nie daje podstaw do skonstruowa‑ definiowanymi przez przedsiębiorcę (właściciela, me‑ nia trafnych wniosków. I po trzecie, koncepcja homo nedżera). W małych i średnich przedsiębiorstwach oeconomicus, odnosząc się do jego pełnej racjonalności o charakterze rodzinnym głównym celem staje się za‑ decyzyjnej, dotyczy człowieka fikcyjnego i abstrakcyj‑ pewnienie bezpiecznego dochodu rodzinie, natomiast nego, a nie człowieka rzeczywistego. Stąd twierdze‑ w rozproszonych strukturach własnościowych, takich nie, że koncepcja ta uwzględnia otoczenie zewnętrzne jak spółki akcyjne, celem działalności jest uzyskanie w gospodarowaniu człowieka, jest nieprawdziwe, gdyż jak najwyższej wartości akcji, uwzględniając zyski nie uwzględnia neurobiologicznych i psychospołecz‑ aktualne i przyszłe, czyli swoista obietnica zysków nych aspektów gospodarowania. Kontekst historyczny, w przyszłości. Zatem w rzeczywistości gospodarczej społeczny i kulturowy stanowi więc w koncepcji homo systemów dynamicznych, jakimi są przedsiębiorstwa oeconomicus barierę [Noga, Noga, 2014, s. 156–157]. (systemy gospodarujące), oprócz zysku krótkookre‑ Dlatego też punktem odniesienia dla dzisiejszego stanu sowego w procesach decyzyjnych brana jest również wiedzy i metodologii opisu procesów regulacji, samo‑ pod uwagę perspektywa długookresowa, sprowadza‑ regulacji i zachowań jest spojrzenie z perspektywy jąca się do zapewnienia możliwości bytu i rozwoju ekonomii behawioralnej, ewolucyjnej oraz przyjęcie długookresowego. Stąd koncepcja celu działalności istnienia złożoności wszędzie tam, gdzie ekonomia podmiotów gospodarujących w postaci maksymalizacji klasyczna staje się bezradna. zysku z punktu widzenia ekonomii ewolucyjnej została Wielu ekonomistów zdaje sobie sprawę, że stany uznana za niepełną. Celem podmiotów gospodarują‑ emocjonalne decydenta wpływają na jego decyzje cych staje się więc pomnażanie ich wartości w ramach (w tym ekonomiczne), przez co są one również przeno‑ długookresowego utrzymania stanu istnienia – bytu. szone w obszar decyzji gospodarczych. Nastawienie do Cel ten spełnia kryteria ekonomii ewolucyjnej, gdyż otaczającej rzeczywistości (optymistyczne lub pesymi‑ tłumaczy zachowanie przedsiębiorstw w kategoriach styczne) ma znaczenie dla oceny ekonomicznego stanu adaptacyjnych i wartości zadowalającej w krótkiej przedsiębiorstwa (np. kondycji finansowej), identyfika‑ i długiej perspektywie czasowej. Proces adaptacji cji warunków decyzyjnych, jak i dla podejmowanych polega zatem na poszukiwaniu nowych zasad gospo‑ decyzji. Ekonomia behawioralna bierze pod uwagę darowania w warunkach narzuconych z zewnątrz lub wpływ tych czynników na podejmowanie decyzji. stworzonych przez przedsiębiorstwo, gdy osiągane Ekonomia ewolucyjna natomiast traktuje gospodarkę dotychczas rezultaty przestają być zadowalające. jako system podlegający zmianom kształtowanym Prawidłowości zachowań jednostek gospodaru‑ przez relacje społeczne oraz oddziaływania polityczne, jących oparte są na racjonalnych przesłankach wy‑ a jako termin określa wiele rodzajów analiz procesów nikających z funkcji celu, zarówno podmiotowego, gospodarczych, których wspólnym mianownikiem jest jak i celu personalnego decydenta. W związku z tym akcentowanie znaczenia zmian gospodarczych i rozwój należy stwierdzić, że możliwy jest opis procesów koncentrujący się na problemach optymalizacji i rów‑ decyzyjnych, jak i przesłanek ich podejmowania, nowagi. W przeciwieństwie do ekonomii głównego poprzez identyfikację zasad prowadzących do gene‑ nurtu, większość badań ekonomii behawioralnej i ewo‑ rowania określonych decyzji, przy czym generowa‑ lucyjnej nie wykorzystuje narzędzi zaawansowanej nie pożądanych zachowań może również stanowić matematyki – wykorzystuje głównie analizy logiczne element składowy funkcji celu gospodarczego. Opis do wnioskowania na podstawie wyników ankiet i eks‑ ten powinien być dokonywany w taki sposób, aby perymentów. Ekonomia behawioralna i ewolucyjna możliwe było rozpoznanie właściwości samego pro‑ bada jak ludzie się zachowują w rzeczywistości, a nie cesu, jak i warunków generowania decyzji. Jednak jak powinni się zachowywać. W ankietach uczestnicy konieczne jest tutaj podejście interdyscyplinarne, co są pytani, jak postąpiliby w określonych sytuacjach, najmniej uwzględniające uwarunkowania społeczne. a w eksperymentach polowych lub laboratoryjnych ob‑ Kompleksowa perspektywa badań zachowań powinna serwuje się ich działanie. Pomimo uznanych osiągnięć zatem bazować na podejściu systemowym, a w jego ekonomii behawioralnej popartych nagrodami Banku ramach na analizie systemowej. Analiza systemowa
50 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 MISCELLANEA bowiem to analiza całościowa, eksponująca punkt prognozowanie, planowanie i tradycyjne analizowanie widzenia całości systemu i uwzględniająca fakt, że nie dają możliwości analizowania złożoności dynamicz‑ podmiot gospodarujący jest systemem otwartym, po‑ nej, gdyż niestety większość analiz ekonomicznych sku‑ zostającym w relacjach z otoczeniem, posiadającym pia się na złożoności analitycznej – złożoności szczegó‑ elementy składowe, wydzielone możliwymi do ziden‑ łów, budując modele i symulacje z tysiącami zmiennych tyfikowania granicami, działającym i zmieniającym i skomplikowaniem szczegółowym w istocie odwraca się w czasie [Majecka, 2013, s. 44–58]. uwagę od fundamentów zmian i ich charakteru. Myśle‑ Myślenie systemowe oprócz perspektywy analizy nie systemowe rozpoczyna się od zrozumienia prostej systemowej prowadzi również do strukturalizmu jako koncepcji sprzężenia zwrotnego mogącego posiadać perspektywy stanowiącej swoistą multimetodologię charakter wzmacniający lub osłabiający procesy, pro‑ pozwalającą na poznawanie rzeczywistości nie tylko wadząc do ich wzajemnego równoważenia się oraz poprzez cele, funkcje i wykorzystywane w procesach identyfikacji typów struktur i zachowań systemów gospodarowania narzędzia, ale poprzez elementy skła‑ [Senge, 2004, s. 90]. dowe stanowiące jej podstawy (fundamenty) [Majecka, Uwzględnianie otoczenia podmiotów gospodarują‑ 2015, s. 49]. Fundamentem, na którym budowane są cych w ich aktywności prowadzi nieuchronnie do przy‑ systemy społeczno‑gospodarcze jest człowiek, którego jęcia sytuacyjnej perspektywy analiz interakcji pomię‑ potrzeby, poziom zaangażowania, umiejętności ciągle dzy przedsiębiorstwem a jego otoczeniem. Podejście się zmieniają, jednakże człowiek, jako podstawa i oś sytuacyjne jest nierozerwalnie związane z podejściem wszelkich procesów społeczno‑gospodarczych nie wy‑ systemowym, jest swego rodzaju jego uzupełnieniem, stępuje w izolacji – tworzy najróżniejsze związki z in‑ bowiem pozwala na uwzględnienie w analizie aktyw‑ nymi podmiotami (ludźmi, instytucjami, podmiotami ności podmiotów gospodarujących pewnej zgodności gospodarującymi). Związki te mają charakter prywatny pomiędzy tymi podmiotami i warunkami otoczenia, i publiczny, formalny i nieformalny, a także mogą przy‑ w których one funkcjonują [Bielski, 1996, s. 64]. Oka‑ bierać luźne czy też bardziej zorganizowane formy. zuje się bowiem, że do określonych warunków pasują Ponadto, wzajemnie się przenikają, warunkują i pod‑ określone typy organizacji i przyjmując perspektywę legają dynamicznym zmianom. Myślenie systemowe sytuacyjną widzenia relacji organizacja – otoczenie, jest zatem dyscypliną widzenia całości, wzajemnych generowane są te zachowania, które pasują do konkret‑ relacji, charakteru zmian w czasie, a nie oddzielnych nych warunków, w których podmioty te są osadzone. obiektów i statycznych obrazów. Jest to zbiór ogólnych Zmiana warunków powoduje, że dany podmiot gospo‑ zasad wywodzących się z różnorodnych dziedzin nauki darujący, radzący sobie do tej pory bardzo dobrze, musi (fizyka, socjologia, inżynieria, zarządzanie, ekonomia) zmienić swoje zachowanie, aby ponownie dopasować oraz narzędzi i technik wywodzących się z cyberne‑ się do uwarunkowań otoczenia (może zaistnieć również tyki (koncepcja sprzężenia zwrotnego) i inżynierii sytuacja odwrotna – podmiot mający problemy, po (serwomechanizmy – układy regulacji automatycznej zmianie sytuacji, może wygenerować korzystne dla służące do precyzyjnego sterowania obiektem1). My‑ siebie zachowanie i odmienić swój los na lepszy). Takie ślenie systemowe uwrażliwia również na subtelności podejście powoduje konieczność określenia konfigura‑ wzajemnych powiązań, które nadają systemom nie‑ cji zmiennych, które powinny być wzięte pod uwagę, powtarzalny charakter. Jest to użyteczne w analizie aby możliwe było uzyskanie optymalnego związku po‑ złożonych problemów i stanowi antidotum na złożoność między organizacją a otoczeniem [Kast, Rosenzweig, informacyjnego opisu świata gospodarczego. Myślenie 1973, s. 9]. Każda sytuacja jest wyjątkowa i wymaga systemowe jest dyscypliną uczącą widzenia struktur, indywidualnych rozwiązań. Między innymi wpły‑ które leżą u podstaw złożonych sytuacji i odróżniania wają na nią zadania podmiotu gospodarującego, które zmian dających silne wzmocnienie, od tych, które dają są związane z jego celami (zarówno podstawowymi, nikłe. Poprzez widzenie całości w ten sposób możliwe jak i cząstkowymi), a właściwie ich charakterystyka jest zapewnienie realizacji celu całości systemu, jak w zakresie oryginalności czy kreatywności, w opo‑ i jego części, w tym postrzegania ludzi jako aktywnych zycji do zadań rutynowych i powtarzalnych (wektor uczestników kształtowania rzeczywistości gospodar‑ celu). Drugą zmienną, która powoduje, że podmiot czej w perspektywie dnia dzisiejszego, jak i przyszło‑ gospodarujący znajduje się w szczególnej sytuacji jest ści, przy założeniu złożoności dynamiki. Złożoność poziom tolerancji niepewności przejawiany przez kadrę dynamiki w odróżnieniu od złożoności szczegółów tego podmiotu (wektor cech pracowników). Trzecią (uwzględnianie w analizie wielu zmiennych i poszu‑ zmienną sytuacyjną jest charakter otoczenia, czyli kiwanie ich wzajemnej relacji – tradycyjna analiza) czy jest ono stałe, przewidywalne, czy też zmienne, odwołuje się do stanów, w których przyczyny i skutki a nawet chaotyczne (wektor otoczenia). Każdorazowo są trudno uchwytne, a efekty działań w czasie nie są zmienne te występują w określonych konfiguracjach, oczywiste [Senge, 2004, s. 86–87]. Konwencjonalne wpływając na zmienność sytuacji konkretnego dzia‑ łania podmiotu gospodarującego i kształtując warunki 1 Słownik Języka Polskiego, sjp.pwn.pl (20.12.2019). jego optymalnego zachowania.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 51 Różnorodność zachowań systemów gospodaru‑ funkcjonalny podmiotów gospodarujących. Zawiera jących (przedsiębiorstw), niejednorodny charakter on w sobie powiązania między funkcjami i czynno‑ związków i relacji tworzonych w systemach społeczno ściami, wskazuje na stopień specjalizacji poszczegól‑ ‑gospodarczych, a także okoliczności, w których lu‑ nych działań i ustala hierarchiczność wykonawczą, dzie wyrażają swoje zaangażowanie w tworzenie i pro‑ dzięki czemu zapewnia sprawność funkcjonalną, wadzenie działalności podmiotów gospodarujących, trwałość i ciągłość bytu podmiotu gospodarującego. prowadzi do dużego zróżnicowania tych podmiotów. Proces ten nosi nazwę regulacji. Tak więc regulacja Wielość rozwiązań strukturalnych, a także zróżnicowa‑ (w ujęciu systemowym jest to informacyjne oddzia‑ nie zachowań tych podmiotów w przestrzeni systemu ływanie na system) polega na dążeniu do takiego społeczno‑gospodarczego wynika z wielu przyczyn, działania sytemu, w którym wszelkie czynniki wejścia ale na pierwszy plan wysuwa się argument ograniczo‑ (energomateria i informacja) powodujące odchylenia ności zasobów. Gdyby w rzeczywistości gospodarczej od funkcji celu zostają wyrównane. istniała nieograniczona dostępność wszelkich zasobów W ramach hierarchizacji systemów w podejściu sys‑ służących działalności gospodarczej, przedsiębiorstwa temowym postrzeganie reakcji systemu na regulatory nie musiałyby się różnicować [Majecka, 2015, s. 36]. zewnętrzne wyczerpuje znamiona regulacji, jednak Owo zróżnicowanie podmiotów gospodarujących od‑ reakcja ta może mieć różny charakter. Po pierwsze, nosi się do wszelkich ich elementów strukturalnych, w reakcjach systemów na proces regulacji można podejmowanych działań, przyjmowanych każdora‑ wyróżnić działania polegające na przenoszeniu norm zowo celów krótko i długookresowych, stosowanych regulacyjnych systemu wyższego rzędu wprost do narzędzi zarządzania, a w konsekwencji do strategii mechanizmu funkcjonalnego systemu niższego rzędu wykorzystywania dostępnych zasobów. Mimo różnic (czyli bezpośrednio z otoczenia do przedsiębiorstwa), w strategiach postępowania oraz cechach je charakte‑ a po drugie, można zidentyfikować reakcje w postaci ryzujących, wszystkie podmioty gospodarujące dążą tworzenia własnych norm funkcjonalnych mieszczą‑ do optymalnego wykorzystania zasobów, aby prze‑ cych się w obszarze swobody wyznaczonym przez trwać w długim horyzoncie czasu, a także na bieżąco regulację dokonaną przez system wyższego rzędu. realizować efektywnie swoje cele. Zarówno pierwszy, jak i drugi przypadek występuje W wyniku dążenia do optymalnego wykorzystania w systemach społeczno‑gospodarczych. Z punktu dostępnych danemu podmiotowi zasobów, pojawiają widzenia przedsiębiorstw (systemów gospodarują‑ się różne strategie równoważenia funkcjonowania cych) system społeczno‑gospodarczy jest systemem (poszukiwania stanu równowagi), a co za tym idzie – wyższego rzędu realizującym swe funkcje regula‑ różnorodne (zróżnicowane) skonfigurowanie struk‑ cyjne poprzez wywieranie wpływu na funkcje celu turalne podmiotów gospodarujących. W systemie lub wyznaczającym oczekiwane sposoby i granice społeczno‑gospodarczym, w wymiarze interakcji realizacji funkcji celu ustanowionej w przedsiębior‑ między systemami gospodarującymi, czyli w ob‑ stwie. Umiejętność stanowienia własnych regulatorów szarze rynku, w punkcie „tu‑teraz”, można dostrzec funkcjonalnych spełniających uwarunkowania regula‑ zatem różne typy podmiotów, które na zasadzie po‑ cji systemów wyższego rzędu, jak i uwarunkowania dobieństwa rozwiązań strukturalnych tworzą swoiste funkcji celu podmiotu gospodarującego nosi nazwę zbiory – warstwy jednostek podobnie podchodzących samoregulacji. Zatem samoregulacja jest odpowiedzią do optymalizacji swoich rozwiązań strukturalnych przedsiębiorstwa na stosunkowo niewielkie zmiany oraz procesów wykorzystania zasobów. Warstwy zachodzące w otoczeniu, czyli działanie zmierzające tych podmiotów różnią się pomiędzy sobą mecha‑ do przywrócenia stanu równowagi w wyniku zmian nizmami funkcjonowania (głównie pod względem otoczenia niewymagających zmian regulacyjnych jakościowym) i zachowaniami w czasoprzestrzeni [Letkiewicz, 2006, s. 109]. Samoregulacja opiera się rynku. Zjawisko uwarstwienia – tworzenia warstw na sukcesywnym i celowym kontrolowaniu zachowań, podmiotów gospodarujących o określonych cechach gdyż zgodnie z teorią samoregulacji, opisuje ona pro‑ strukturalnych i cechach procesów – określa się mia‑ ces przejęcia kontroli i oceny własnego uczenia się nem stratyfikacji funkcjonalnej przedsiębiorstw. i zachowania [Ormrod, 2009, s. 105] podporządko‑ Relacje współzależności i hierarchizacja struktur wanego osiągnięciu określonego celu. nakierowana jest na jak najskuteczniejsze realizowanie Realizacja założonych celów gospodarowania wpi‑ założonych celów (funkcji celu). Procesowi temu to‑ sana jest w definicję przedsiębiorstwa i sprowadza warzyszy ustalanie reguł i norm porządkujących dzia‑ się do długookresowego kreowania jego wartości. łania systemu. Normy wykonawcze w pewnym sensie Oczywiście długookresowa perspektywa bytu narzuca ograniczają swobodę realizacji funkcji poszczególnych przedsiębiorstwom konieczność nadążania za rozwo‑ jednostek strukturalnych, jak też ograniczają swobodę jem systemu społeczno‑gospodarczego lub powodo‑ wykonawczą ludzi realizujących je, jednak dokonują wanie tego rozwoju poprzez generowanie zachowań również integracji i standaryzacji procesów. Dzięki właściwych dla niewystępującej powszechnie w sys‑ temu tworzą się procedury budujące mechanizm temie społeczno‑gospodarczym efektywności użycia
52 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 MISCELLANEA zasobów. Sprowadzając efektywność do zdolności o zdarzeniu gospodarczym dotyczącym tego podmiotu osiągania określonych celów długookresowych, co w konkretną decyzję kierowniczą [Szałucki, 2017, w ramach perspektywy krótkookresowej oznacza dez‑ s. 56]. Szczególnie istotną umiejętnością jest zdolność agregację celów długookresowych na krótkookresowo do samoregulacji, a z uwagi na dynamikę otoczenia, pozytywnie postrzegane wyniki (np. skuteczność, w konsekwencji, zachowywania w długim okresie sprawność, produktywność, zyskowność, rentowność) odpowiedniego poziomu równowagi dynamicznej. i realizację funkcji celu poszczególnych elementów Wiąże się to z szybkością, precyzją oraz niezawodno‑ strukturalnych systemu w odniesieniu do posiadanych ścią zmian samoregulacyjnych przebiegających ciągle zasobów i wewnątrzsystemowych relacji, podmioty wewnątrz podmiotów gospodarujących. gospodarujące tworzą w ten sposób cel o charakterze Jedną z najistotniejszych cech samoregulacji jest uniwersalnym, jakim jest ich trwałość bytu. W kon‑ rozwój tej zdolności skorelowany z rozwojem funk‑ tekście gospodarczym można zatem stwierdzić, że cjonalnym podmiotu – im wyższa zdolność do samo‑ istotną cechą istnienia podmiotu w długim okresie regulacji tym bardziej silny rynkowo podmiot, unieza‑ jest ciągłość, stabilność, stałość. Cechy trwałości są leżniający się od otoczenia (docelowo – kształtujący dość oczywiste, lecz warunki jej osiągania tak oczy‑ otoczenie do swoich potrzeb poprzez generowanie wiste już nie są. Odnosząc się do warunków trwałości wzorcowych rozwiązań funkcjonalnych, które będą przedsiębiorstw, należy stwierdzić, że nie sposób sobie adaptowane przez przedsiębiorstwa niżej rozwinięte). wyobrazić trwale istniejącego przedsiębiorstwa, jeśli Doskonalenie umiejętności samoregulacyjnych wiąże nie jest ono efektywne w całości i w poszczególnych się z koniecznością stanowienia celu głównego i po‑ obszarach funkcjonalnych, gdyż wszystkie wymiary siadania umiejętności weryfikacji wymiarów cząst‑ cząstkowe efektywności tworzą podmiotową efektyw‑ kowych w jego kontekście. Ma to znaczenie w każ‑ ność systemową rozumianą jako stan funkcjonalny dym obszarze funkcjonowania przedsiębiorstwa, ale przedsiębiorstwa (jako systemu), umożliwiający re‑ najbardziej istotnym z punktu widzenia funkcji celu alizację celów średnio i krótkookresowych poprzez całego systemu, jakim jest podmiot gospodarujący, optymalizację, a w konsekwencji budujących warunki jest obszar regulacji zarządczych odnoszących się do rozwoju strategicznego polegającego na najlepszej do podmiotowych celów i zasad funkcjonowania, w danych warunkach gospodarczych konfiguracji a strukturalizujący się w postaci systemu zarządzania. celów cząstkowych. Wynikiem funkcjonalnym tak System zarządzania jako regulator funkcjonowania rozumianej trwałości podmiotów gospodarujących jest przedsiębiorstw określa i definiuje zasady warunku‑ ich witalność postrzegana jako zdolność do przeżycia jące funkcjonowanie pozostałych sfer – obszarów (swoista siła życiowa), pozwalająca na samoregulację funkcjonalnych: operacyjnego, pracy, ekonomiczno (w tym kontekście – samodopasowanie się podmiotu ‑finansowego, marketingowego. do zmian w otoczeniu bez przymusu z zewnątrz). Samoregulacja operacyjna podmiotów gospoda‑ Jest to zatem zdolność trwałego poszukiwania i wy‑ rujących w swych miernikach funkcji celu będzie się korzystywania istniejących w otoczeniu i zauważo‑ zatem odwoływać do miar użytecznych dla podmiotu, nych możliwości do poprawienia stanu podmiotu prowadząc do określenia mierników adekwatnych do przy jednoczesnej kompensacji jego słabych punktów sytuacji rynkowej podmiotu. Sytuacja ta z kolei bę‑ [Fryca‑Knop i in., 2017, s. 10–13]. dzie się odnosić do warunków i zasad użycia majątku Dążenie do trwałości bytu i równowagi w odnie‑ trwałego i obrotowego oraz potencjału ludzkiego, sieniu do całości podmiotu i równowag cząstkowych i będzie dążyć do uzyskania jak największej skali realizowane jest w warunkach zdarzeń zakłócających efektów synergicznych. Z kolei sfera pracy podmiotów występujących w przedsiębiorstwie i otoczeniu. Za‑ gospodarujących najbliżej związana jest z systemem kłócenia te mogą być wywoływane przez niezależne społeczno‑gospodarczym państwa, u którego podstaw od przedsiębiorstwa podmioty o charakterze regula‑ leżą rynek pracy i system społeczny, co powoduje cyjnym, jak i inne podmioty gospodarujące. Podmioty daleko idące skutki dla definiowania funkcji celu sa‑ o charakterze regulacyjnym, zmieniając regulacyjne moregulacji podmiotu gospodarującego. Funkcja ta warunki funkcjonowania, zmieniają pozostawione warunkowana jest: oczekiwaniami właścicielskimi podmiotom gospodarującym warunki i zakres ob‑ związanymi z efektywnością pracy, zindywidualizo‑ szaru swobody. (...) Ciągłe poprawianie stanu funk‑ wanymi zachowaniami pracowniczymi oraz zagrego‑ cjonalnego mierzonego przez sprawność, skuteczność wanymi zachowaniami pracowniczymi na rynku pracy, funkcjonowania, ale również przez sprawność i sku‑ uwzględniającymi zbiorowe oczekiwania społeczne teczność samych procesów funkcjonalnych (samore‑ względem warunków i zasad świadczenia pracy w ca‑ gulacja, adaptacja, optymalizacja, strategia) zawsze łym systemie społeczno‑gospodarczym. W ramach związane jest z tworzeniem wewnętrznego systemu samoregulacji ekonomiczno‑finansowej podstawą regulacji, który może być określany jako wyodręb‑ funkcjonowania podmiotu gospodarującego jest de‑ niony strukturalnie zespół reguł: procedur postępowa‑ cyzja dotycząca ciągłego ruchu środków pieniężnych. nia, umożliwiający przetworzenie każdej informacji Ruch środków pieniężnych w przedsiębiorstwie polega
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 53 na ich materializacji. W krótkiej perspektywie ozna‑ do danej warstwy i jednocześnie podniesienia efektyw‑ cza to zmianę z postaci pieniężnej poprzez materiały, ności gospodarowania. Druga sytuacja będzie przeja‑ produkcję w toku, wyroby gotowe i towary, w dłu‑ wiała się na rynku z już ukształtowanymi warstwami giej perspektywie poprzez majątek trwały, aż do fazy podmiotów, w których jeden jest liderem, a reszta końcowej, w której znowu wszystko przybiera postać stara się naśladować jego zachowania rynkowe, tym pieniężną. Natomiast współuczestnictwo w systemie samym podnosząc swoją efektywność realizacji celów makromarketingowym, jak i integracja podmiotu go‑ w ramach jednej warstwy. Oba te zjawiska są dyna‑ spodarującego z rynkiem, bazując na fundamentach miczne, co powoduje nieustanne zmiany w układzie samoregulacji marketingowej (nabywcy, konkurenci, stratyfikacyjnym czasoprzestrzeni rynku i continuum zasoby podmiotu gospodarującego), sprowadza się do jego bytu, które mogą jednak przebiegać z mniej‑ kształtowania funkcji celu, odnoszącej się do zaofe‑ szym lub większym natężeniem – co z kolei zależy rowania rynkowi wielkości oraz jakości dóbr i usług od całokształtu stosunków w systemie społeczno przezeń oczekiwanej, a następnie jej promowania, ‑gospodarczym oraz poziomu rozwoju zdolności do a także dystrybuowania do aktualnych i potencjal‑ samostanowienia podmiotów gospodarujących, czyli nych nabywców tak, aby w jak największym stopniu ich zdolności samoregulacyjnych. uprawdopodobnić transakcję sprzedaży. Warto też pamiętać, że podmioty gospodarujące są nie tylko przedstawicielami sfery gospodarczej, Bibliografia ale również społecznej i, jako takie, mają wpływ za‑ Bielski M. [1996], Organizacje. Istota, struktury, procesy, równo na gospodarkę, jak i procesy oraz zjawiska Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. społeczne. W procesie tym każdy podmiot gospoda‑ Fryca‑Knop J., Letkiewicz A., Majecka B. [2017], Func- rujący wykorzystuje zestaw cech, który pozwala mu tional efficiency and stability of road transport enter- na budowanie indywidualnej ścieżki rozwoju, czyli prises, w: Determinants of functional effectiveness and realizacji metastrategii służącej przetrwaniu. W re‑ durability of road transport enterprises, „Research Jour‑ lacji z systemem społeczno‑gospodarczym, z jego nal of the University of Gdańsk, Transport Economics and Logistics”, vol. 73. regułami, każdy podmiot musi je zinternalizować, Galbraith J.K. [2011], Ekonomia w perspektywie, Polskie pozostając jednak autonomicznym i oryginalnym by‑ Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa. tem [Warnecke, 1999, s. 110]. Stąd, między innymi, Kast F.E., Rosenzweig J.E. [1973], Contingency Views of tak wielkie zróżnicowanie podmiotów na rynku, które Organization and Management, Science Research As‑ na swój zindywidualizowany sposób, przekształcają sociates Inc. Publ., Chicago. potencjał funkcjonalny w sukces. Podmioty gospoda‑ Letkiewicz A. [2006], Systemowe przesłanki procesów ada- rujące, generując akceptowalne w systemie społeczno ptacyjnych przedsiębiorstw transportowo‑spedycyjnych, w: Michałowska M. (red.), Zachowania adaptacyjne ‑gospodarczym i korzystne dla siebie zachowania, podmiotów na europejskim rynku transportowym, Wy‑ muszą stale rozwijać umiejętności samoregulacyjne – dawnictwo Naukowe Akademii Ekonomicznej w Kato‑ wynika to z witalności podmiotów, ale też tę witalność wicach, Katowice. Wojciech Gasparski * kształtuje. Występuje tu sprzężenie zwrotne dotyczące Letkiewicz A. [2013], Samoregulacja w symetryzacji sys- wzajemnych powiązań pomiędzy umiejętnościami sa‑ temów przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu moregulacyjnymi i ich spodziewanym efektem w po‑ Gdańskiego, Gdańsk. staci zajęcia pozycji rynkowej w atrakcyjnej warstwie Majecka B. [2013], Perspektywy zachowań przedsiębiorstw. Celowość – funkcjonalność – witalność, Wydawnictwo Filozofia praktyczności. Traktat o filozofii innych podmiotów a witalnością. W konsekwencji Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. tych sprzężeń pojawia się nowy poziom witalności, Majecka B. [2015], Behawioralne wartości stratyfikacji eko- ** który można określić mianem witalności metastrate‑ nomicznej przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Tadeusza Kotarbińskiego oraz similaria gicznej, która będąc zbiorem stale udoskonalanych Gdańskiego, Gdańsk. mechanizmów podmiotu gospodarującego, pozwala Noga M., Noga B. [2014], Kultura a ekonomia behawio- mu osiągnąć zamierzoną pozycję na rynku charakte‑ ralna, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych Tym, co wyróżnia nauki praktyczne z grona innych i Zarządzania Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu”, nauk, jest (...) sporządzanie projektów. ryzującym się „nową normalnością”, stając się równo‑ nr 35(2). cześnie rezultatem jego aktywności samoregulacyjnej. Ormrod J.E. [2009], Essentials of Educational Psychology, „Nauką praktyczną można by nazwać wszelką Widocznym w rzeczywistości społeczno‑gospodarczej Pearson Education Inc., London. specjalność inżynierską (naukę budowy mostów, efektem tych zjawisk są warstwy podmiotów o okre‑ Senge P.M. [2004], Piąta dyscyplina – teoria i praktyka naukę budowy maszyn itp.), gdyż uprawia się ślonej pozycji na rynku – poszczególne warstwy różnią organizacji uczących się, Oficyna Ekonomiczna, Kra‑ w niej głównie projektowanie. Projektowanie – się między sobą pozycjami, które w strukturach rynku ków. Słownik Języka Polskiego, sjp.pwn.pl (20.12.2019). naczelna robota »nauk« praktycznych – nie jest, zajmują, ale też zróżnicowanie występuje w poszcze‑ wedle tego poglądu, poznawaniem, a już co do gólnych warstwach i dotyczy pozycji poszczególnych Szałucki K. [2017], Równowaga w funkcjonowaniu przed- siębiorstw transportowych, Texter, Warszawa. planów, rozumianych jako podobizny projekto‑ podmiotów względem siebie. W pierwszym wypadku, Warnecke H.‑J. [1999], Rewolucja kultury przedsiębior- wanych wytworów, nie może być dwóch zdań, na rynku można zaobserwować grupy podmiotów, stwa. Przedsiębiorstwa fraktalne, Wydawnictwo Na‑ że nie są to żadne wypowiedzi prawdziwe. których zachowania będą naśladowane w celu wejścia ukowe PWN, Warszawa. Wyróżniając spośród nauk praktycznych nauki
54 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 MISCELLANEA Inicjatywa nadania Uniwersytetowi Łódzkiemu imienia prof. Tadeusza Kotarbińskiego
Prof. Wojciech Gasparski wystąpił z inicjatywą nada‑ Oto wybrane cytaty autorstwa nia Uniwersytetowi Łódzkiemu imienia prof. Tadeusza prof. Tadeusza Kotarbińskiego: Kotarbińskiego (1886–1981), światowej sławy pol‑ skiego filozofa, autora koncepcji reizmu, twórcy etyki • Trzeba podważać wszystko, co się da podważyć, niezależnej oraz koncepcji opiekuna spolegliwego, gdyż tylko w ten sposób można wykryć to, czego pierwszego rektora tego uniwersytetu. Prof. Elżbieta podważyć się nie da. Mączyńska, prezes PTE, poparła tę ideę w piśmie • Gdzie się zaczyna, gdzie kończy ludzkość w uczu- skierowanym do prof. Elżbiety Żądzińskiej, rektor ciowym sensie? Co do mnie, rad zaliczam do ludz- Uniwersytetu Łódzkiego. kości psy, a nie zaliczam hyclów. • Wołają: kto pierwszy, ten lepszy – a powinno być Do głównych prac naukowych i publicystycznych odwrotnie. (wielokrotnie wznawianych) Tadeusza Kotarbińskiego • Widoki przyrody są różne w różnych miejscach, należą: prawa przyrody są wszędzie te same. • Szkice praktyczne. Zagadnienia z filozofii czynu • Więcej zła wyrządziła dobroć uzbrojona w głupotę (1913) niż złość skrępowana przez rozum. • Elementy teorii poznania, logiki formalnej i meto- • Dwa półgłówki nie tworzą całej głowy. dologii nauk (1929) • Traktat o dobrej robocie (1955) Na podstawie: • Sprawność i błąd (1956) • https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_Kotarbi‑ • Medytacje o życiu godziwym (1966) %C5%84ski, • Abecadło praktyczności (1972). • http://wiersze.doktorzy.pl/kotarbinski.htm, • https://www.zamyslenie.pl/autor/Kotarbinski-Ta‑ deusz/.
Wojciech Gasparski *
Filozofia praktyczności. Traktat o filozofii Tadeusza Kotarbińskiego oraz similaria**
Tym, co wyróżnia nauki praktyczne z grona innych »normatywne«, nauką normatywną można by nauk, jest (...) sporządzanie projektów. nazwać np. etykę, ile że uprawiając głównie pro‑ jektowanie czynności, pracuje ona w tym obrębie „Nauką praktyczną można by nazwać wszelką przede wszystkim nad uzasadnieniem trafnych 1 specjalność inżynierską (naukę budowy mostów, zdań normatywnych” . naukę budowy maszyn itp.), gdyż uprawia się w niej głównie projektowanie. Projektowanie – * Prof. dr hab. Wojciech Gasparski – członek honorowy naczelna robota »nauk« praktycznych – nie jest, Komitetu Naukoznawstwa PAN, Professor Emeritus Akade‑ mii Leona Koźmińskiego (Kozminski University). wedle tego poglądu, poznawaniem, a już co do ** planów, rozumianych jako podobizny projekto‑ Fragment dzieła Wojciecha Gasparskiego pt. Filozofia praktyczności. Traktat o filozofii Tadeusza Kotarbińskiego wanych wytworów, nie może być dwóch zdań, oraz similaria, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2021, że nie są to żadne wypowiedzi prawdziwe. s. 105–108. Wyróżniając spośród nauk praktycznych nauki 1 Ibidem, s. 410.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 55 Nie tylko nauki inżynieryjne czy etyka mogą słu‑ teoretyczność nie jest antytezą praktyczności, a wnio‑ żyć jako przykłady nauk praktycznych. Kotarbiński sek ten stwarza możliwość interpretowania filozofii wymienia również dyscypliny medyczne oraz prawne, Kotarbińskiego jako filozofii praktyczności. a ogólnie wszystkie te dyscypliny, które przyjmują „Wszak nauki teoretyczne stanowią przygo‑ za główny cel coś innego niż dążenie do poznawa‑ towanie do praktycznych, które są w znacznej 2 nia nowych prawd . Nauki praktyczne mają na celu mierze ich zastosowaniami7. Ba, są to przygoto‑ dostosowanie rzeczywistości do wymogów projektu. wania niezbędne, bez których nauki praktyczne Jednak nauki należące do innych grup starają się nie podołałyby swoim trudniejszym zadaniom. dostosowywać swoje opisy w taki sposób, aby zga‑ Coraz więcej trzeba wiedzieć z rubryki wiedzy dzały się z rzeczywistością, którą opisują3. Tak więc, o tym, jak jest, aby obmyślić, jak ma być, by nauki praktyczne różnią się od innych specjalności było lepiej, niż jest”8. badawczych w zakresie relacji zgodności pomiędzy opisem a rzeczywistością. W przypadku niektórych Co więcej, Kotarbiński nie ograniczył się do reje‑ nauk jest to relacja odwzorowywania: rzeczywistość strowania wyżej wymienionej zależności dyscyplin jest oryginalnym doświadczeniem, a opis jest obra‑ praktycznych od teoretycznych. Już w Elementach... zem; w innych przypadkach, to znaczy praktycznych, wyraźnie stwierdził: „im bardziej doskonali się dana jest odwrotnie: opis jest pierwowzorem, który służy dyscyplina praktyczna, tym więcej stosunkowo pracy sui generis kształtowaniu pożądanego rzeczywistego zajmuje dociekanie prawd z innych dziedzin, które to rezultatu. prawdy są potrzebne do zużytkowania ich dla głów‑ „Zapytany, jaka będzie przyszłość, praktyk za‑ nych celów tej dyscypliny praktycznej. Tak oto medy‑ stosuje kryterium własnych pragnień i odpowie cyna współczesna w drobnej już tylko części pracuje w myśl tego kryterium. Zrobi on tak: wzbudzi nad obmyślaniem środków i sposobów leczenia, sili w sobie popęd kształtujący, żywą emocję, i za‑ się zaś na rozwiązywanie zagadnień fizjologicznych, cznie za jej przewodem wywoływać w swoim patologicznych, chemicznych etc., potrzebnych jako świecie immanentnym... wizję twórczą rzeczy podstawa m.in. odpowiednich norm i projektów”9. upragnionej; (...) obraz posągu później na świat W związku z tym konieczne wydaje się wprowa‑ przyjść mającego, pieśni, jaka później będzie dzenie rozróżnienia dwojakiego rodzaju rozumienia śpiewana, konstrukcji, która później będzie terminu „sporządzanie projektów”: projektowanie zbudowana, »urzeczywistniona«. (...) Wygląd sensu largo i projektowanie sensu stricto. Poprzez swojego produktu fantazji weźmie (...) za pod‑ projektowanie sensu largo rozumiemy teoretyczne stawę sądu o przebiegu przyszłości, cechy rzeczy widzianych w świecie wyobraźni fantastycznej zadanie nauk praktycznych, które polega na poszu‑ przeniesie na świat przestrzeni obiektywnej, kiwaniu satysfakcjonujących uwarunkowań dla po‑ popełni hipostazę. I zrobi słusznie: hipostaza jest szczególnych stanów rzeczy. Z drugiej strony poprzez wszędzie zawodną metodą poznawczą, z wy‑ projektowanie sensu stricto rozumiemy kształtowanie jątkiem zagadnienia własnej przyszłości upra‑ rozwiązań jednostkowych dla określonych warun‑ gnionej. Tam jest ona dobrą i najlepszą metodą ków, czyli wyszukiwanie wystarczających warunków poznawczą”4. dla określonych stanów rzeczy. W obu przypadkach poszukiwanie tych uwarunkowań odbywa się „przy Mając na uwadze kształtowanie rzeczywistości pewnych zależnościach obiektywnych, jak na przy‑ na bazie wzorów hipostaz, Kotarbiński5 i H. Simon6, kład: pewne przyrodzone prawa następstwa zdarzeń jednym głosem nazywają rezultaty projektowania lub pewne ustanowione w świecie ludzkim i funkcjo‑ „artefaktami”. Dodajmy, że Herbert Simon, jeden nujące wedle ustanowienia porządki”10. z twórców nauki o projektowaniu, posunął się aż do Wykorzystanie sugerowanego zróżnicowania sensu tego, by nazwać nauki praktyczne „naukami sztucz‑ largo i sensu stricto w analizie problemu projektowa‑ nymi”, w opozycji do nauk zajmujących się badaniem nia mogłoby pogodzić różnice stanowisk Kotarbiń‑ świata przyrody – nauk przyrodniczych. skiego i K. Krzeczkowskiego. Ten ostatni domagał Kotarbiński wymienia dwie grupy nauk, nauki się, aby sporządzanie projektów (w przyjętych przez praktyczne oraz nauki teoretyczne, które nie są nieza‑ nas kategoriach projektowanie sensu stricto) odróż‑ leżne; może to stanowić argument wpierający tezę, że niać od teorii projektowania (w naszych kategoriach
2 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, s. 4. 3 T. Kotarbiński, Dzieła wszystkie. Elementy teorii pozna- 7 Dlatego są one również nazywane naukami stosowa‑ nia, logiki formalnej i metodologii nauk, 1990, s. 413. nymi. 4 T. Kotarbiński, Myśli o działaniu, s. 172–173. 8 T. Kotarbiński, Myśli o działaniu, s. 693. 5 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, s. 46 i 189. 9 T. Kotarbiński Dzieła wszystkie. Elementy teorii pozna- 6 H. Simon, The Sciences of the Artificial, Cambridge nia, logiki formalnej i metodologii nauk, s. 413. Mass. 1969. 10 Ibidem, s. 428.
56 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 MISCELLANEA projektowanie sensu largo). „Należy również podkre‑ praktyczne nie polegają bezpośrednio na sporządza‑ ślić, że sporządzanie projektów nie jest »głównym za‑ niu projektów, ale na formułowaniu teorii w zakresie daniem« nauk praktycznych – napisał K. Krzeczkow‑ projektowania różnych sfer tworzenia i pracy czło‑ ski. – Projektowanie jest krokiem wprowadzającym do wieka. Tak jak każda dyscyplina teoretyczna prowadzi każdej świadomej pracy; jest to wstęp do planowanego studia dla samego studiowania, aby osiągnąć cenne działania i jest zwykle odzwierciedlony w progra‑ uogólnienia bez uwzględniania wyników praktycz‑ mach, doborze celów, środków i metod praktycznej nych, podobnie jest z dyscyplinami praktycznymi działalności. Z drugiej strony nauki praktyczne mają i stosowanymi – o ile zajmujemy się ich teorią, a nie na celu badanie samej działalności ukierunkowanej zastosowaniem praktycznym”11. na cel, ocenę intencji i planów, proces projektowania. Nauka ze swej istoty nie stwarza celów i programów, 11 ale bada ich znaczenie i wartość. Innymi słowy, nauki K. Krzeczkowski, O stanowisko nauk praktycznych, s. 65–66, tłumaczenie własne – przyp. tłum.
Wielcy polscy ekonomiści w TVP Szczecin
TVP Szczecin zaprasza na wędrówkę po Szczecinie Stanisławowi Grabskiemu, Romanowi Rybarskiemu i okolicach w poszukiwaniu skojarzeń, śladów myśli i Stanisławowi Głąbińskiemu. i dokonań wielkich polskich ekonomistów. Dotych‑ czas powstało pięć filmów, poświęconych kolejno: Na podstawie: https://szczecin.tvp.pl/51752978/ Mikołajowi Kopernikowi, Fryderykowi Skarbkowi, wielcy-polscy-ekonomisci.
Deklaracja Odpowiedzialnej Sprzedaży
Deklaracja Odpowiedzialnej Sprzedaży to projekt • budowanie relacji z konsumentami i biznesem zainicjowany przez instytucje finansowe, a jego go‑ w sposób, dzięki któremu będą mogli lepiej służyć spodarzem jest Federacja Konsumentów. Powstał, by społeczeństwu i gospodarce, podnosić i upowszechniać standardy etyczne w rela‑ • uproszczenie procesu sprzedaży oraz uwzględnie‑ cjach z klientem, edukować biznes i konsumentów, nie potrzeb grup szczególnie wrażliwych, zwiększać zaufanie do branży finansowej oraz prze‑ • edukację społeczeństwa o finansach i produktach ciwdziałać nieuczciwym praktykom. To pierwsza taka bankowych, współpraca firm, którym zależy na poprawie jakości • przeciwdziałanie nieuczciwym praktykom i szyb‑ usług bankowych. Jej inicjatorami są ANG Spółdziel‑ kie reagowanie w przypadku ich wykrycia, nia, Santander Bank Polska i BNP Paribas Bank Pol‑ • rekomendację konsumentom instytucji sprze‑ ska. Audytorem projektu jest firma KPMG. (Więcej: dających produkty i usługi w sposób odpowie‑ https://prnews.pl/deklaracja-odpowiedzialnej-sprze‑ dzialny. dazy-nowy-projekt-dla-branzy-finansowej-446757 oraz: http://www.federacja-konsumentow.org.pl/). Więcej: Deklaracja Odpowiedzialnej Sprzedaży ma na • http://odpowiedzialnasprzedaz.pl/ celu: • https://www.youtube.com/watch?v=hvgVmNS‑ • zwiększanie pozytywnego wpływu branży finan‑ FbXg sowej na otoczenie,
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 57 ECHA X KONGRESU EKONOMISTÓW POLSKICH FORUM MYŚLI STRATEGICZNEJ
Pokongresowa seria wydawnicza: Forum Myśli Strategicznej EKONOMIŚCI DLA ROZWOJU (fragment Memorandum)
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wznowiło EKONOMIŚCI DLA ROZWOJU EKONOMIŚCI DLA ROZWOJU w maju br. – realizowane i współfinansowane we NAUKI EKONOMICZNE GOSPODARKA współpracy z Narodowym Bankiem Polskim – cykle I WYZWANIA A MEGATRENDY WSPÓŁCZESNOŚCI ROZWOJU seminariów pt. „Forum Myśli Strategicznej” (FMS). Fundamentalne problemy WSPÓŁCZESNEGO w teorii i praktyce ŚWIATA Na bieżącą, już trzecią edycję składa się 7 debat na następujące tematy: 1. Konkurencyjność (czyli ucieczka do przodu) i jej skutki dla Polski – wykluczenie czy partycypa‑ cja? 2. Wyzwania edukacyjne – jaki model edukacji? 3. Zdrowie – jaki model polityki zdrowotnej po pan‑ demii?
Redakcja naukowa Redakcja naukowa 4. Przyszłość pracy w warunkach globalizacji. Bogusław Fiedor Eugeniusz Kwiatkowski Marian Gorynia Beata Majecka 5. Funkcjonowanie instytucji państwa w warunkach Ewa Mińska-Struzik Elżbieta Mączyńska rewolucji cyfrowej. 6. Innowacyjność w gospodarce – szanse i bariery. 7. Modele ustroju społeczno‑gospodarczego i kie‑ Pokongresowa seria wydawnicza EKONOMIŚCI DLA Kolejnymi publikacjami, które wkrótce się ukażą runki ich ewolucji. ROZWOJU obejmuje cztery monografie, stanowiące z tej serii, będą: Debaty te zostaną zrealizowane do końca br. pokłosie X Kongresu Ekonomistów Polskich, który • Gospodarka a megatrendy rozwoju współczesnego i zwieńczone specjalnym „Biuletynem PTE”, zawie‑ odbył się w Warszawie 28–29 listopada 2019 r. Do‑ świata, redakcja naukowa Eugeniusz Kwiatkowski, rającym główne teksty, przygotowane jako pokłosie tychczas ukazał się tom Nauki ekonomiczne i wyzwa- Beata Majecka, Ewa Mińska‑Struzik, rzeczonego cyklu seminariów. Zarazem jednak, sukce‑ nia współczesności. Fundamentalne problemy w teorii • Sfera realna i regulacyjna gospodarki, redakcja sywnie, stosownie do terminarza debat, prezentowane i praktyce pod redakcją naukową Bogusława Fiedora, naukowa Stanisław Owsiak, Jerzy Wilkin, Mał‑ będą w kolejnych „Biuletynach” wybrane, fragmen‑ Mariana Goryni i Elżbiety Mączyńskiej oraz – nowo gorzata Zaleska. taryczne relacje z poszczególnych dyskusji. Obecnie wydana – monografia Jednorodność czy pluralizm. prezentujemy relacje z dwóch pierwszych seminariów Rozważania nad naturą nauk ekonomicznych i go- FMS. Pełny zapis debat dostępny jest tu: http://www. spodarki, redakcja naukowa Bogusław Fiedor, Marian EKONOMIŚCI DLA ROZWOJU pte.pl/353_forum_mysli_strategicznej.html. Gorynia, Łukasz Hardt. Obie publikacje są dostępne Specjalne „Biuletyny” dotyczące poprzednich cykli do nabycia na portalu Wydawnictwa PTE http://www. SFERA REALNA seminariów FMS dostępne są tu: I REGULACYJNA ksiazkonomiczne.pl. GOSPODARKI • http://www.pte.pl/pliki/pdf/biuletyn_pte_ spec_2010.pdf, http://www.pte.pl/pliki/pdf/Biuletyn_2_2011.pdf, EKONOMIŚCI DLA ROZWOJU • • http://www.pte.pl/pliki/pdf/biuletyn_2012_02. JEDNORODNOŚĆ pdf, CZY PLURALIZM Rozważania nad naturą nauk ekonomicznych i gospodarki • http://www.pte.pl/pliki/1/68/PTE_Paradoksy_prze‑ sklad_www.pdf, • http://www.pte.pl/pliki/1/68/pte_forum_www- 6812-17571.pdf,
Redakcja naukowa • http://www.pte.pl/pliki/1/68/Biuletyn_4_2017. Stanisław Owsiak Jerzy Wilkin pdf. Małgorzata Zaleska
Redakcja naukowa Bogusław Fiedor Marian Gorynia Łukasz Hardt
58 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 FORUM MYŚLI STRATEGICZNEJ FORUM MYŚLI STRATEGICZNEJ MYŚLI FORUM
Forum Myśli Strategicznej (fragment Memorandum)
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wznowiło Przy tej okazji przypominamy Memorandum w maju br. – realizowane i współfinansowane we Krzewienie kultury i myśli strategicznej w Polsce współpracy z Narodowym Bankiem Polskim – cykle z 3 czerwca 2009 r., dotyczące podjęcia projektu „Fo‑ seminariów pt. „Forum Myśli Strategicznej” (FMS). rum Myśli Strategicznej”. Oto fragment tego tekstu: Na bieżącą, już trzecią edycję składa się 7 debat na W roku 2008, dzięki wspólnej inicjatywie Polskiego następujące tematy: Towarzystwa Ekonomicznego i Polskiego Towarzystwa 1. Konkurencyjność (czyli ucieczka do przodu) i jej Współpracy z Klubem Rzymskim, powstało Polskie skutki dla Polski – wykluczenie czy partycypa‑ Forum Myśli Strategicznej. cja? Sukces pierwszej fazy rozwoju tego Forum pozwala 2. Wyzwania edukacyjne – jaki model edukacji? sformułować ogólną koncepcję misji krzewienia kul- 3. Zdrowie – jaki model polityki zdrowotnej po pan‑ tury i myśli strategicznej w Polsce. Zapraszam do demii? udziału w dyskusji, odpowiadającej na pytanie, jak 4. Przyszłość pracy w warunkach globalizacji. rozbudowywać problematykę tej misji jako zespołu 5. Funkcjonowanie instytucji państwa w warunkach działań naukowych i społecznych o szerokim zasięgu rewolucji cyfrowej. obejmującym nie tylko kręgi akademickie i biznesowe, 6. Innowacyjność w gospodarce – szanse i bariery. lecz także kręgi rządowe i samorządowe. 7. Modele ustroju społeczno‑gospodarczego i kie‑ Istotnym elementem tej misji jest próba przekonania runki ich ewolucji. polskiego społeczeństwa, że myślenie strategiczne jest Debaty te zostaną zrealizowane do końca br. niezbędną podstawą odpowiedzi na kluczowe dla nas i zwieńczone specjalnym „Biuletynem PTE”, zawie‑ pytanie, „Polonia Quo Vadis?”. rającym główne teksty, przygotowane jako pokłosie Tak pojęte krzewienie kultury i myśli strategicznej rzeczonego cyklu seminariów. Zarazem jednak, sukce‑ dobrze wpisuje się w listę priorytetów naukowych, sywnie, stosownie do terminarza debat, prezentowane biznesowych, społecznych i politycznych w Polsce. będą w kolejnych „Biuletynach” wybrane, fragmen‑ Trzeba również podjąć próbę włączenia myśli stra- taryczne relacje z poszczególnych dyskusji. Obecnie tegicznej w nasz system edukacji, zachęcając polską prezentujemy relacje z dwóch pierwszych seminariów młodzież licealną i studencką do refleksji, że kultura FMS. Pełny zapis debat dostępny jest tu: http://www. i myślenie strategiczne są ważnym elementem percep- pte.pl/353_forum_mysli_strategicznej.html. cji epokowych transformacji globalnych XXI wieku. Specjalne „Biuletyny” dotyczące poprzednich cykli (...) seminariów FMS dostępne są tu: W konkluzji tego podkreślamy, że jest to zaprosze- • http://www.pte.pl/pliki/pdf/biuletyn_pte_ nie do dyskusji, która stworzy koncepcyjne, formalne spec_2010.pdf, i finansowe ramy tego przedsięwzięcia. • http://www.pte.pl/pliki/pdf/Biuletyn_2_2011.pdf, • http://www.pte.pl/pliki/pdf/biuletyn_2012_02. Całość Memorandum dostępna jest tu: http://www. pdf, pte.pl/353_forum_mysli_strategicznej.html. • http://www.pte.pl/pliki/1/68/PTE_Paradoksy_prze‑ sklad_www.pdf, • http://www.pte.pl/pliki/1/68/pte_forum_www- 6812-17571.pdf, • http://www.pte.pl/pliki/1/68/Biuletyn_4_2017. pdf.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 59 Forum Myśli Strategicznej: debata nt. Konkurencyjność (czyli ucieczka do przodu) i jej skutki dla Polski – wykluczenie czy partycypacja? Wybrane fragmenty stenogramu z debaty zorganizowanej 12 maja 2021 r. – w trybie online – przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wraz z Polskim Towarzystwem Współpracy z Klubem Rzymskim
prof. dr hab. Grzegorz W. Kołodko (nieaut.): tyle samo CO2. To pokazuje, jak ogromna droga (...) W (...) ujęciu dynamicznym konkurencyjność przed nami. Musimy ograniczyć emisję oczywiście polega nie tylko na zdolności do przetrwania, ale bez ograniczenia tempa wzrostu. (...) na zdolności do rozwoju. Następny krok jest taki, że trzeba jednak stopniować konkurencyjność, bo prof. dr hab. Marzenna Weresa (nieaut.): (...) Nie rozwijają się wszyscy, którzy istnieją. Nie ma ta‑ do końca zgodzę się, że mamy wysoką innowacyjność kich, co potrafią przetrwać bez rozwoju, albo jest w Polsce. Wydaje mi się, że ta innowacyjność jednak to zupełny margines współczesnej gospodarki. (...) aż tak wysoka nie jest. Być może w niektórych obsza‑ Ogólnie oceniam polską konkurencyjność wysoko. rach mamy mocne strony. Rzeczywiście tak jest, ale Pokazujemy, że mamy zdolność do dynamicznej niestety w większości obszarów, jak pokazują dane konkurencyjności w ujęciu makro, dlatego, że roz‑ statystyczne, innowacyjność jest niska i występuje wijamy się w tempie ponadprzeciętnym. Kończąc, szereg barier. (...) Czy możliwa jest ucieczka do chcę zwrócić uwagę na to, że to nie jest dane raz na przodu? Czy pandemia, która jest swego rodzaju zawsze. Wymaga nieustannej troski o inwestowanie schumpeterowską twórczą destrukcją – tak to postrze‑ w gospodarkę opartą na wiedzy i w kapitał ludzki, gam – bo jednak szereg rzeczy uległo zniszczeniu, poprawę jakości instytucji, wzmacniania roli Urzędu pewne sposoby myślenia zostały zniszczone, pewne Ochrony Konkurencji, ale także właściwego klimatu procesy zostały przyspieszone, np. transformacja politycznego. cyfrowa się rozpoczęła na szerszą skalę przynajmniej w niektórych branżach. Istotne jest to czy owa schum‑ prof. dr hab. Jacek Tomkiewicz (aut.): (...) Kon‑ peterowska twórcza destrukcja, jeśli pandemię w taki kurencyjność to możliwość rozwijania się w ujęciu sposób potraktować, może generować faktycznie dynamicznym. Z tego punktu widzenia naprawdę nie ucieczkę do przodu? Czy może przyspieszyć rozwój mamy się czym martwić. Przez trzydzieści lat nigdy pewnych branż? (...) czy rzeczywiście mamy do nie zanotowaliśmy recesji. Dopóki nie przyszedł ten czynienia z transformacją cyfrową, czy rzeczywiście nieszczęsny COVID‑19 to cały czas zwiększaliśmy ona się dokonuje? Czy jest to tylko swego rodzaju rozmiar polskiej gospodarki, czyli polski PKB rósł. powierzchowna transformacja? Przyjrzałam się też A przecież funkcjonujemy w otwartej gospodarce. danym statystycznym na temat transformacji cyfro‑ To nie jest tak, że odgrodziliśmy się od świata i pro‑ wej. Niestety na ten moment jeszcze tej transformacji dukujemy tylko dla siebie i sprzedajemy to, co wypro‑ cyfrowej w Polsce nie widać. Nie mówimy tylko dukowaliśmy. (...) Kończąc, wspomnę o wyzwaniach, o wykorzystaniu Internetu, ale mówimy o sztucznej których oczywiście nie brakuje. Przede wszystkim to inteligencji, mówimy o rozwoju przemysłu smart, transformacja energetyczna. Dobrym wskaźnikiem tego właśnie inteligentnego przemysłu. Tutaj niestety pokazującym skalę wyzwań jest to, że polska emisja nie mamy za bardzo czym się pochwalić (...). CO2 na osobę jest obecnie mniej więcej taka sama jak w Niemczech. Czyli Polska, która ma mniej więcej prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska (aut.): (...) Uwa‑ połowę niemieckiego PKB na mieszkańca emituje żam, że trzy warunki muszą być spełnione, żeby
60 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 FORUM MYŚLI STRATEGICZNEJ MYŚLI FORUM zadbać o konkurencyjność. Pierwszym jest (...) niestety dotychczas nigdy nie została osiągnięta. cyfryzacja i optymalne wykorzystanie potencjału Miejmy nadzieję, że się to poprawi. Ale powstaje py‑ czwartej rewolucji przemysłowej (...). Drugim wa‑ tanie co właściwie jest główną przyczyną, hamulcem runkiem jest kształtowanie odporności gospodarek dynamizacji inwestowania przedsiębiorstw? Pośród na wstrząsy, kryzysy, kształtowanie talebowskiej całej palety barier, o których nie chcę tutaj mówić, antyirackości. Podmiotów, osób prawnych i fizycz‑ jedną uważam za fundamentalną, zasadniczą. To jest nych. Brakuje dostatecznej odporności. Pandemia niestabilność i niska jakość otoczenia instytucjonal‑ wykazała, że rzeczywiście gospodarka globalna gnała nego przedsiębiorstw, luki w prawie i niska jakość bez koła zapasowego, a to się musiało źle skoń‑ prawa. (...) Drugą kwestią jest kapitał społeczny. (...) czyć. I zawsze się źle taka sytuacja kończy. Trzeci To mianowicie brak zaufania w relacjach między warunek to kwestia regulacji, przepisów prawnych podmiotami gospodarczymi. Brak zaufania na rynku i systemowych rozwiązań na różnych szczeblach wewnętrznym oczywiście hamuje aktywność innowa‑ instytucjonalnych. To są warunki sine qua non. Po‑ cyjną i inwestycyjną przedsiębiorstw. Ale, co gorsza, wstaje zatem pytanie: Jak ukształtowane powinny wydaje się, że na obecnym etapie przebiegu rewolucji być regulacje, żeby sprzyjały dobrze rozumianej przemysłowej 4.0 i tworzenia się nowej ekonomii konkurencyjności? (...) platform, czyli powiązań łańcuchów produkcyjnych, globalnych, ten brak zaufania, czyli czynnik niskiego prof. dr hab. Andrzej Sopoćko (aut.): W nawiązaniu poziomu kapitału społecznego, może być wielką do tego co powiedziała prof. Mączyńska odnośnie przeszkodą, wielką barierą we wchodzeniu naszych ryzyka oligopolizacji, przypomnę, że już w latach 80. podmiotów do światowych łańcuchów produkcyj‑ uznaliśmy, że jest to pierwszoplanowym czynnikiem nych. (...) i z prof. Osiatyńskim napisaliśmy ustawę antymo‑ nopolową, która została przyjęta przez Sejm i kory‑ dr hab. Wiesław Szczęsny, prof. ndzw. gowana była dopiero pod koniec lat 90. Natomiast, (aut.): (...) Potwierdzeniem miernego poziomu drugą bardzo ważną kwestią to jest to, że konkurencja innowacyjności polskiej gospodarki są rankingi może tworzyć zagrożenie. Bardzo konkurencyjnym sporządzane m. in. przez Komisję Europejską. Otóż, krajem, gospodarką jest Korea Południowa. Jaki jest w ostatnim rankingu, opublikowanym w 2019 roku, tego skutek? Między innymi to, że 80% młodzieży Polska sytuuje się na końcu listy. Wyprzedzamy chce wyjechać z tego kraju. Tam jest tak straszna tylko Rumunię i Bułgarię. Tu pojawia się, w moim eksploatacja pracowników, menedżerów, a także przekonaniu, zasadniczy problem. Eksport, który uczniów, że z całym szacunkiem do tamtejszego jest istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego systemu kulturowego, to jest absolutnie wzór nie do w Polsce dotyczy głównie produktów niskoprze‑ naśladowania. Następną kwestią, na którą zwrócił tworzonych. Według danych Eurostatu, udział pro‑ uwagę prof. Kołodko jest to, że powinniśmy przesu‑ duktów wysokiej techniki w eksporcie, kształtuje się wać się w górę, jeżeli chodzi o łańcuch dostaw czy w Polsce na poziomie 7%, a np. w Czechach czy na łańcuch produkcji. Zgoda, ale to nie jest najważniej‑ Węgrzech jest dwukrotnie wyższy. Przy tym działal‑ sze. Otóż Rolls‑Royce wcale nie musi produkować ność innowacyjna w Polsce koncentruje się w przed‑ samolotów, choć produkuje do nich silniki. Podobnie, siębiorstwach dużych, zatrudniających 250 i więcej bodajże w Holandii jest jedna z dwóch fabryk, która pracowników. (...) Mamy więc sytuację następującą: produkuje urządzenia do produkcji super czipów. ogólnie mała aktywność przedsiębiorstw w obsza‑ Gdyby robiła telewizory, to byłoby raczej ze szkodą rze innowacji, a ponadto działalność ta koncentruje dla niej. Myślę, że najważniejsze jest włączanie się się w przedsiębiorstwach dużych. (...) Chciałbym w kluczowe ogniwa globalnego systemu produkcji tu nawiązać do słów Johna Kennetha Galbraitha, i dostaw. że priorytety w wydatkach publicznych zawsze są wyborem politycznym. Jeżeli nie będzie wsparcia, prof. dr hab. Joanna Kotowicz‑Jawor (nieaut.): zachęt do tworzenia innowacyjności w gospodarce, (...) Chcę powiedzieć, że tak słodko jednak nie to niestety dystans kraju do gospodarek wiodących jest. I dołączam do tych głosów, zgodnie z którymi w zakresie konkurencyjności będzie się powięk‑ istnieje bardzo duże niebezpieczeństwo związane szał. Może to stanowić barierę dalszego rozwoju z ograniczonymi możliwościami szybkiej poprawy społeczno‑gospodarczego. (...) naszej pozycji konkurencyjnej. Jeżeli bowiem chodzi o niezbędne dla wzrostu konkurencyjności inwesty‑ prof. dr hab. Magdalena Olczyk (aut.): (...) Pol‑ cje, to obecnie niska stopa inwestycji, stanowiących ska ma przewagi komparatywne tylko w działal‑ 17–18% PKB, znacząco hamuje wzrost konkuren‑ ności produkcyjnej, nie ma przewag w marketingu, cyjności. W dodatku, projektowana stopa – 25%, zarządzaniu, badaniach i rozwoju. Teoretycznie
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 61 wniosek jest dość oczywisty. Ale jeżeli porównamy bardzo wiele do zrobienia. À propos regulacji, jesz‑ to (bo konkurencyjność jest kategorią relatywną) cze niedawno były przepisy w ustawie o swobodzie z wynikami siedmiu innych krajów z Europy Środko‑ działalności gospodarczej nakazujące jednostkom wowschodniej, naszych najbliższych sąsiadów, na ich samorządu terytorialnego wspieranie przedsiębior‑ tle wyglądamy bardzo źle. Moja wypowiedź dodaje ców mikro, małych i średnich. Aktualnie ta regulacja gorzkiego tonu do tej dyskusji, bowiem Czechy mają została usunięta. Ale jak się okazuje, a wyniki badań silną przewagę w zakresie badań i rozwoju; Słowacja, to wyraźnie wskazują, nie ma żadnego znaczenia, Słowenia w zarządzaniu, Węgry w marketingu oraz czy wspieranie ma formalnie charakter obligatoryj‑ w badaniach i rozwoju. Jest to bardzo niepokojące. ny,czy fakultatywny. W tym zakresie jest wiele do Jedyną pozytywną cechą, którą w badaniach udało zrobienia. (...) nam się zidentyfikować (śledząc drogę, jaką pokonują polskie towary w ramach globalnych łańcuchów pro‑ Cały tekst stenogramu jest dostępny na portalu PTE: dukcji i dostaw) to zmiana wykorzystywania polskich http://www.pte.pl/pliki/1/282/Stenogram_Konkuren‑ towarów i usług w tych łańcuchach. Piętnaście lat cyjnosc-czyli_ucieczka_do_przodu....pdf (Redakcja temu Polska dostarczała głównie dobra, które były dokonała niezbędnych językowo‑stylistycznych ko‑ ostatecznie konsumowane w Niemczech. Obecnie rekt w zapisie stenograficznym). kierowane są one dalej, do Stanów Zjednoczonych, na rynki azjatyckie. Widzimy również silny wzrost * * * polskiego eksportu do łańcuchów zlokalizowanych w innych krajach Europy Środkowowschodniej. (...) Załączamy również uwagi prof. dr. hab. Jana Na‑ poleona Saykiewicza z USA, przysłane via e‑mail Sędzia Zbigniew Miczek (aut.): (...) Wydaje mi się, przed debatą: że te wszystkie elementy, o których tutaj mówimy, o innowacyjności, a na nią w mojej ocenie składa (...) Ciekawy tytuł spotkania, nieco drama- się ambicja osobista przedsiębiorców, ich wykształ‑ tyczny. cenie, pomysłowość, motywacja, mogą na dłuższą Co więcej: metę rozbić się – w sytuacji, gdy wraz z ekspan‑ Konkurencyjność nie zawsze jest ucieczką do sją gospodarczą, nie będzie szło właściwe wspar‑ przodu. Przypominam stare powiedzenie, że „zły cie wewnętrzne, czyli rozbudowa proinnowacyjnej pieniądz zawsze wypiera dobry”. i informacyjnej infrastruktury. (...) Mogę Państwu Co więcej, zalew rynku globalnego „chińszczy- powiedzieć, że jako sędzia orzekający w sprawach zną” jest wyraźnym jakościowym krokiem do tyłu. gospodarczych, być może Państwo w to nie uwie‑ A jest to krok bardzo konkurencyjny. rzą, mam pięć różnych systemów informatycznych Czy skutki konkurencyjności są dla polskiej go- w swoim komputerze, które nie są kompatybilne ze spodarki wykluczeniem czy partycypacją??? Kto sobą. Ja do tej pory, jeśli Państwo uiszczą opłatę wie??? sądową, w swoim systemie, w którym pracuję jako Ani tak, ani nie, zagłębiając się w istotę rzeczy. sędzia, nie widzę tego. (...) Czy polska gospodarka jest konkurencyjna?? W niektórych wąskich dziedzinach tak (np. w grach dr hab. Sylwia Morawska, prof. SGH (nieaut.): komputerowych, ale i w wielu innych). Do tego ina- (...) Aktualnie prowadzimy bardzo ciekawe bada‑ czej to występuje lokalnie, a inaczej globalnie. (...) nia w Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH. Badania te dotyczą wspierania przedsiębiorców mi‑ Jan Napoleon Saykiewicz, Ph.D.; D.Sc. kro, małych i średnich przez jednostki samorządu Professor Emeritus terytorialnego. Oczywiście nie ma czasu, żeby tu Marketing and International Marketing podzielić się wszystkimi wynikami, ale są pora‑ Duquesne University, Pittsburgh, PA żające w kontekście wspierania innowacyjności, konkurencyjności. (...) Pod wpływem wyników tych badań moja wiara w to wspieranie została zaburzona. Gminy będące w tej samej sytuacji materialnej, albo różniące się pod tym względem, i innej, jedne wspie‑ rają przedsiębiorców, inne nie wspierają. Poza tym nie prowadzą żadnego monitoringu tego wspierania. Nie mają żadnych planów, strategii wspierania przed‑ siębiorców. Oznacza to, że, czyli w tym obszarze jest
62 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 FORUM MYŚLI STRATEGICZNEJ MYŚLI FORUM
Forum Myśli Strategicznej: debata nt. Wyzwania edukacyjne – jaki model edukacji? Wybrane fragmenty stenogramu z debaty zorganizowanej 9 czerwca 2021 r. – w trybie zdalnym – przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wraz z Polskim Towarzystwem Współpracy z Klubem Rzymskim w cyklu Forum Myśli Strategicznej prof. dr hab. Julian Auleytner Czyli najlepiej byłoby, gdyby nauka w szkołach (...) Jest taki czynnik, który się nazywa attracting wyższych była przeplatana z okresami pracy zawo‑ and retaining talent, czyli przyciąganie i zatrzymy‑ dowej. Tak jak jest w dualnych systemach w innych wanie talentów. Jeśli chodzi o ten komponent, Pol‑ krajach, np. w Niemczech, Szwajcarii. (...) Nie ska znajduje się w rankingu na 61. miejscu spośród ma lepszego rozwiązania niż inspirowanie z jed‑ 63 krajów sklasyfikowanych. Oznacza to, że nasze nej strony praktyki teorią i z drugiej strony teorii kwalifikacje kapitału społecznego są marnowane praktyką. (...) w różnych miejscach. (...) prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska prof. dr hab. Marian Gorynia (...) Polska sytuuje się niestety w czołówce daw‑ (...) Moje wyobrażenie dobrego uniwersytetu, ców talentów, czyli utalentowana „krew” płynie który przyczynia się do podnoszenia konkuren‑ od nas do innych krajów. I to jest zła wiadomość. cyjności także kraju, jest takie, że powinny być na Równocześnie jest to także dobra wiadomość od‑ tym uniwersytecie prowadzone dobre badania. I ci nosząca się do poziomu edukacyjnego. Jeśli bo‑ dobrzy badacze powinni być jednocześnie dobrymi wiem inne kraje tak chętnie korzystają z polskich nauczycielami. (...) Badając jakość kształcenia na talentów, to znaczy, że polski systemu edukacyjny poszczególnych uczelniach, przede wszystkim tymi ma w tym swój udział, kształcąc wysokiej klasy sposobami, które wiążą się z jakością absolwentów, specjalistów (...). Obecnie wiele wskazuje na to, często zapominamy o tym, że końcowe wyniki że w szkolnictwie zawodowym przyszłość będzie bardzo często nie zależą od tego, co zostało zro‑ należała do triady edukacyjnej. Dualny system, czyli bione w czasie studiów, tylko od tego, co jakby jest naprzemienne łączenie zajęć na uczelni i zajęć poza współdeterminowane, czyli od tego jacy kandydaci uczelnią, np. w przedsiębiorstwie, moim zdaniem, do tej danej uczelni weszli. (...) Postawiłem tezę, że przestaje wystarczać w warunkach narastającego dobrze kształcić mogą dobrzy badacze. Dobrzy ba‑ dynamizmu przemian, jakie przynosi czwarta re‑ dacze muszą publikować w dobrych miejscach. (...) wolucja przemysłowa. Przemawia to za edukacyjną Jeśli chodzi o system funkcjonowania awansów triadą. Triada taka polegałaby na tym, że w system naukowych, to chciałbym w moim własnym pry‑ edukacyjny włączany byłby trzeci element, którym watnym imieniu zwrócić Państwa uwagę na to, że byłaby regularna, realizowana na z góry określonych nieproporcjonalna reprezentacja dyscyplin nauki zasadach, współpraca z wybitnymi naukowcami i/lub w Radzie Doskonałości Naukowej zaczyna dawać kreatorami start‑upów. o sobie znać i w przyszłości będzie się nasilać. (...) prof. dr hab. Marek Rocki (...) Kreatywność uczelni idzie daleko, dlatego że prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski mamy np. socjologię na Politechnice Śląskiej, która (...) Mamy cały czas we wszystkich uczelniach, została sklasyfikowana jako kierunek ekonomiczny. a w uczelniach technicznych szczególnie, problem Kłopoty są z towaroznawstwem czy turystyką i re‑ z umiejętnościami, które wymagają ćwiczeń prak‑ kreacją, dlatego że one występują jako kierunki tycznych w tzw. naturalnych warunkach pracy. ekonomiczne. Ale towaroznawstwo występuje też
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 63 jako kierunek techniczny na politechnikach czy technicznych innowacji, mają swoją Dolinę Krze‑ uczelniach rolniczych. (...) W roczniku z 2014 r. – mową i fantastyczne uniwersytety. (...) spośród wszystkich absolwentów wszystkich pol‑ skich uczelni – 22% to byli absolwenci właśnie prof. dr hab. Mirosław Grewiński takich kierunków ekonomicznych ze 182 uczelni. (...) Nie mogę się zgodzić, że najlepsi dydaktycy To wskazuje na skalę zainteresowania uczelni wyż‑ to najlepsi naukowcy. To znaczy, że ci, którzy są szych kształceniem w kierunkach ekonomicznych. najlepszymi badaczami są najlepszymi dydakty‑ To może mieć oczywiście dwa źródła. Jedno może kami. Otóż uważam, że właśnie często tak nie być takie, że istnieje zapotrzebowanie na kształcenie jest. Znam znakomitych naukowców i badaczy, ekonomistów. Z drugiej strony trudno ukryć, że którzy niestety nie mają metodyki dydaktycznej, kształcenie ekonomistów jest tańsze niż kształcenie która jest potrzebna w edukacji. Niestety jest tak, inżynierów czy lekarzy i w związku z tym wiele że bardzo często świetnie edukują ludzie, którzy uczelni uruchomiło kształcenie w tym zakresie. nie zajmują się nauką, ale mają predyspozycje czy (...) metodę, która jest wpisana w ich kompetencje, jakie nabywają poprzez doświadczenie. (...) W tej dr Tadeusz Smuga chwili bardzo wiele się dzieje w edukacji niefor‑ (...) Obserwujemy przygotowanie niektórych malnej. Właściwie coraz więcej uczelni i instytucji olimpijczyków, czasami znacznie wykraczające poza na całym świecie zaczyna walidować kompetencje poziom studiów. Widać ogromną pasję uczestników i kwalifikacje, ale przede wszystkim kompetencje Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej do pogłębiania na zasadzie wiedzy ukrytej, która wynika z do‑ wiedzy z zakresu nauk ekonomicznych. Zaintereso‑ świadczenia zawodowego. To się nie ujawniło wanie zarówno teorią, jak i praktyką, aktualnościami, w naszej dyskusji, natomiast zwracam Państwu jak i historią, literaturą krajową, jak i zagraniczną. uwagę, że istnieje wiedza nieformalna, dzisiaj do‑ Podczas udziału w komisji miałem okazję wysłu‑ stępna w Internecie, gdzie jest nadmiar kontentu, chać – na egzaminie ustnym – wypowiedzi dwóch nadmiar treści, wszyscy chcemy produkować treść, uczniów na bardzo wysokim poziomie, wyraźnie a tak naprawdę niewiele osób potrafi ją przetwa‑ przekraczającym poziom studiów. Dlatego też w kon‑ rzać. Zatem stawiam taką tezę, że w edukacji będzie tekście tego jak Państwo bardzo krytycznie mówią potrzebnych coraz więcej analityków big data, o systemie szkolnictwa, to ja jednak postrzegam którzy potrafią dokonywać syntezy i tego, co się ruch olimpiad przedmiotowych jako ten element, nazywa wyborem treści. (...) który niejako motywuje młodzież do uczenia się. Ważny jest również ten aspekt, że dla najlepszych dr Renata Wojciechowska istnieją różnego rodzaju bonusy, zachęty, np. zwol‑ (...) Zdecydowanie za mało rozwija się kooperacja nienie z egzaminu zawodowego, wstęp bez egza‑ ekonomistów z przedstawicielami innych nauk. Moje minu (postępowania kwalifikacyjnego) na uczelnie doświadczenie pokazało, że przedstawiciele innych wyższe. (...) nauk mają duży opór w rozwoju takiej interdyscy‑ plinarności. Nieważne, czy to jest sekcja socjolo‑ sędzia Zbigniew Miczek gii ekonomicznej czy psychologii ekonomicznej, (...) W ogóle poziom wiedzy matematycznej i lo‑ to współpraca się nie rozwija. (...) Odczuwam też gicznej, a również ekonomicznej, na studiach praw‑ silne braki, jeśli chodzi o wiedzę metodologiczną, niczych, a później aplikacjach radcowskich, adwo‑ logikę. Bardzo ważna jest użyteczność wiedzy i jej kackich, sędziowskich czy też prokuratorskich, jest zastosowanie czy dostosowanie się strukturalne do delikatnie mówiąc, bardzo niski. Co wiedzą Państwo rynku pracy. Pamiętajmy, że uczymy się całe życie. często z przekazów telewizyjnych, gdy widzą Pań‑ Zmieniamy zawody, swoje zainteresowania, prze‑ stwo dyskusje o orzeczeniach sądowych, które można mieszczamy się. Idziemy w różne strony na rynku określić jako skażone tzw. ryzykiem niekompetencji pracy. Musimy mieć taki szereg kompetencji i umie‑ sędziego państwowego, polegającym na tym, że sąd jętności, które pozwolą nam się dostosować do tego, wydał być może bardzo poprawny wyrok prawniczy, co się aktualnie dzieje. (...) ale całkowicie oderwany od rzeczywistości ekono‑ micznej. (...) prof. dr hab. Tomasz Michalski (...) Wydaje mi się, że ograniczyliśmy nasze roz‑ dr Roman Dolczewski ważania przyjmując, że edukacja to tylko nauczanie (...) Polska nie przyciąga talentów, talenty od nas i kształcenie. Sądzę, że edukacja to jest formatowa‑ odlatują. Bo oczywiście mają gdzie. Stany Zjedno‑ nie rozumu i osobowości. (...) Nowe technologie czone są w zasadzie źródłem wszystkich możliwych stają się farmakonem. Platon mówił, że pismo było
64 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 FORUM MYŚLI STRATEGICZNEJ MYŚLI FORUM pierwotnym farmakonem, dawało pomoc pamięci, ale nie dyskutuje o jakości tego, co tak naprawdę się wyłączało rozum. Czyli teraz mamy te nowoczesne za tymi punktami kryje, przyjmując uproszczone technologie, które pomagają aktualnym i potencjal‑ aż do bólu założenie, że jak ma więcej punktów, to nym studentom. Obecnie mamy Internet, smartfony, jest lepsze. (...) przykłady mamy chociażby w słynnym programie „Milionerzy” – że jak nie sięgnie po smartfona to nie dr hab. Teresa Zbyrad, prof. UP odpowie na najprostsze pytanie. Nowe technologie (...) Ja myślę, na kanwie marnowanych talentów, dają pomoc w wielu dziedzinach, ale wyłączają nam dlaczego się tak dzieje i dlaczego ludzie zdolni rozum, i pani Profesor to zauważyła, że ci, co nie odpływają od nas i gdzieś za granicą robią kariery. wiedzą, czują się najpewniej. Uważajmy, żebyśmy Myślę, że u nas dużym problemem są konkursy, przyjęli taki model edukacji, żeby formatować rów‑ to jak wygląda przyjmowanie kandydata do pracy. nież rozum i osobowość. (...) Mianowicie w tych konkursach przeważa biurokra‑ cja, dokumenty, dyplomy, nie zwraca się uwagi na prof. dr hab. Stanisława Golinowska człowieka. Znajoma mi mówiła, w jaki sposób we (...) Zjawisko, które wydobyła pandemia polega Francji przyjmuje się na kierunek praca socjalna. na tym, że widoczne jest niedostosowanie modelu Ilu przyjmuje się chętnych studentów? Tylu, na ilu szkoły do współczesnych czasów. Nie tylko do pan‑ będzie zapotrzebowanie w danym regionie. Naj‑ demii, do sytuacji wymagającej lepszych warunków pierw analizuje się rynek pracy, ile osób odejdzie infrastrukturalnych, nie tylko przygotowania nauczy‑ na emeryturę, jakie jest zapotrzebowanie, ilu pra‑ cieli, ale do modelu szkoły, w której dziecko nie jest codawców potrzebuje tych pracowników i dopiero w takiej instytucji jednoznacznie sformatowanej, uczelnia przyjmuje tylu chętnych, na ile są w stanie takiej na poły militarnej. Tylko w instytucji, która jest określić, że ten rynek pracy ich potrzebuje. Tutaj dobrym przejściem z przedszkola do szkoły, gdzie mamy nadal problem, przykładem w Polsce są kie‑ dziecko jest bezpieczne, ma dobre warunki rozwoju runki, które kiedyś były jak chemia – znam osoby, także emocjonalnego. Ten aspekt funkcjonowania które po chemii w ogóle nie pracują w swoim za‑ edukacji wydaje mi się dzisiaj bardzo poważnie za‑ wodzie, bo rynek został nasycony i nie znaleźli grożony. Intelektualiści zwracają uwagę na treści, pracy. (...) burzymy się na nowe programy, słusznie zresztą. Natomiast nie widzimy czegoś, na co my ekonomiści dr Stanisław Białek powinniśmy zwracać uwagę. Dostosowanie szkoły, (...) Istotne jest, żebyśmy w ogóle czynili jakieś infrastruktury szkoły, funkcjonowania szkoły, otocze‑ starania wewnątrz własnych uczelni, czy we wspól‑ nia do warunków – podkreślam bezpieczeństwo jest nych działaniach, żeby właśnie tej praktycznej dzia‑ sprawą mojej troski o zdrowie – w których dziecko łalności uczyć studentów, jeżeli już bezpośrednio czuje się swobodnie, ma możliwość twórczego roz‑ z nimi pracujemy. Bo w tej chwili, co Państwo też woju, budowania relacji, nie boi się nauczyciela, podkreślacie, przygotowuje się jedynie teoretycznie. jest w stanie być aktywne i nauczyciela traktować (...) z respektem. (...) * * * prof. dr hab. Marek Ratajczak Niektóre wypowiedzi zostały autoryzowane. (...) W polityce państwa wydatki na takie cele jak Redakcja dokonała niezbędnych językowo edukacja są w dalszym celu traktowane jako wydatki ‑stylistycznych korekt w zapisie stenograficznym. konsumpcyjne. Minęło 30 lat od rozpoczęcia trans‑ formacji, ale tak naprawdę słynne podziały – znane Cały tekst stenogramu jest dostępny na portalu PTE: nam z ustroju słusznie minionego – na sferę pro‑ http://www.pte.pl/pliki/1/282/Stenogram_Wyzwa‑ dukcyjną i nieprodukcyjną, tych, co tworzą i tych, nia_edukacyjne-jaki_model_edukacji.pdf co tylko konsumują, de facto funkcjonują. One nie są oficjalne, nie są eksponowane, ale wydatki na edukację są nadal traktowane jako element kon‑ sumpcji, a nie inwestycji. (...) Mogę tylko powie‑ dzieć tyle, że nasze strategie dostosowywania się do celu, którym stały się mierniki, to jest najgorsze, co mogło się stać. Moment, kiedy miernik staje się celem wywraca do góry nogami całą ideę, a tak jest w tej chwili. Obecnie wszyscy dyskutują o tych strategiach publikacyjnych i o liczbie punktów. Nikt
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 65 ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE NOMINACJE, NAGRODY ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE
Finał XXXIV Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej Wydawnictwo PTE Kolejna monografia PTE W dniach 21–23 maja 2021 r. odbyły się – w formule częściowo zdalnej – zawody III stopnia (centralne) XXXIV edycji Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej nt. Społecznej Gospodarki Rynkowej (OWE). Część pisemna zawodów przeprowadzona została 21 maja 2021 r., w trybie stacjonarnym, w miejsco‑ wości będącej siedzibą właściwego dla uczestnika Polskie Towarzystwo Ekonomiczne planuje Komitetu Okręgowego. Część ustna odbyła się w for‑ wydanie jesienią br. – przy współpracy mule zdalnej 23 maja 2021 r. XXXIV edycję OWE i współfinansowaniu Fundacji Konrada wygrała Kinga Gruszka z Uniwersyteckiego Liceum Adenauera – kolejnej monografii nt. społecznej Ogólnokształcącego w Toruniu. gospodarki rynkowej pt. Społeczna Gospodarka Więcej informacji nt. OWE znajdą Państwo w „Biu‑ Rynkowa w dobie pandemii i postpandemii. Poniżej letynie PTE” nr 3/2021 oraz na portalu http://owe. pte.pl/. Zawody centralne XXXIV Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej, przedstawiamy spis treści tej publikacji. Warszawa, Warszawski Dom Technika NOT, 21.05.2021 r. WPROWADZENIE – Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz Dr Eugeniusz Żuber Część I Honorowym Obywatelem Koszalina SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA W dniu 31 maja 2021 r. odbyła się uroczystość nadania środkowopomorskiego. Jest również wieloletnim I ORDOLIBERALIZM tytułu Honorowego Obywatela Miasta Koszalina Panu członkiem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, 1. Anna Jurczuk, Piotr Pysz, Ordoliberalna dr. Eugeniuszowi Żuberowi. od 2001 r. we władzach krajowych, obecnie w struk‑ koncepcja Społecznej Gospodarki Rynkowej Eugeniusz Żuber, dr nauk prawnych, wieloletni turach Sądu Koleżeńskiego Towarzystwa. w dobie postpandemii samorządowiec, a przede wszystkim społecznik, na Redakcja „Biuletynu PTE” serdecznie gratuluje 2. Elżbieta Mączyńska, Społeczna Gospodarka przestrzeni prawie 50 lat pracy dla Koszalina swoją Panu dr. Eugeniuszowi Żuberowi tak zaszczytnego Rynkowa i (po)pandemiczna perspektywa aktywność koncentrował wokół spraw kultury, sportu, tytułu. działań społecznych i samorządowych. Był wiceprezy‑ Opracowano na podstawie: zmian filozofii kształtowania systemu dentem Koszalina od 1979 do 1986 roku. W 1986 roku • https://prk24.pl/53434590/eugeniusz-zuber-zostal- społeczno‑gospodarczego został prezydentem miasta. Ponadto był radnym i wy‑ honorowym-obywatelem-koszalina 3. Grzegorz Szulczewski, Poszukiwanie kładowcą akademickim. Po reformie administracyjnej • https://www.koszalin.pl/pl/news/dr-eugeniusz-zu‑ adekwatnych koncepcji ładu i chaosu dla kraju i likwidacji województwa koszalińskiego w 1998 ber-honorowym-obywatelem-koszalina-0 budowy nowej strategii służby publicznej roku stał się orędownikiem powołania województwa • http://www.pte.pl w dobie pandemii 4. Harold James, Globalization’s Coming Golden Age 5. Maciej Miszewski, Społeczna Gospodarka Prof. Grzegorz W. Kołodko Zagranicznym Rynkowa w warunkach pandemicznej Członkiem Narodowej Akademii Nauk Ukrainy gospodarki globalnej
Prof. Grzegorz W. Kołodko w uznaniu wybitnego Linki do wykazów publikacji prof. G.W. Kołodko Część II wkładu do światowych nauk społecznych jako je‑ w języku dyny Polak został Zagranicznym Członkiem Na‑ • ukraińskim: http://www.tiger.edu.pl/PUBLIKA‑ (PO)PANDEMICZNE UWARUNKOWANIA rodowej Akademii Nauk Ukrainy, NANU (ukr. CJE_UA.pdf I DZIAŁANIA Національна академія наук України, НАНУ). Jego • rosyjskim: http://www.tiger.edu.pl/Kolodko_rus.pdf 6. Marzenna James, Policy and the COVID‑19 dorobek naukowy zawiera także liczne publikacje Crisis w językach ukraińskim oraz rosyjskim. Redakcja „Biuletynu PTE” serdecznie gratuluje Panu Prof. Grzegorzowi W. Kołodko tak zaszczyt‑ nego wyróżnienia.
66 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Wydawnictwo PTE Kolejna monografia PTE nt. Społecznej Gospodarki Rynkowej
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne planuje 7. Justyna Schulz, Wpływ pandemii COVID‑19 wydanie jesienią br. – przy współpracy na politykę pieniężną i współfinansowaniu Fundacji Konrada 8. Andrzej Szplit, Ekonomiczny postpande‑ Adenauera – kolejnej monografii nt. społecznej mizm – od chaosu i redundancji zasobów gospodarki rynkowej pt. Społeczna Gospodarka do harmonii ładu stanowionego Rynkowa w dobie pandemii i postpandemii. Poniżej 9. Eugeniusz Gostomski, Współdecydowanie przedstawiamy spis treści tej publikacji. pracowników elementem Społecznej Gospodarki Rynkowej w dobie pandemii WPROWADZENIE – Elżbieta Mączyńska, Piotr 10. Józefa Famielec, ocena celów i działań Pysz rozwoju zrównoważonego na podstawie badań studentów Część I Część III SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA I ORDOLIBERALIZM SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA – 1. Anna Jurczuk, Piotr Pysz, Ordoliberalna (PO)PANDEMICZNY KONTEKST MIĘDZY‑ koncepcja Społecznej Gospodarki Rynkowej NARODOWY w dobie postpandemii 11. Georg Milbradt, Deutsche wirtschafts‑ und 2. Elżbieta Mączyńska, Społeczna Gospodarka finanzpolitische Reaktionen auf die Corona Rynkowa i (po)pandemiczna perspektywa Pandemie – ein Zwischenbericht zmian filozofii kształtowania systemu 12. Justyna Bokajło, Niemieckie zarządzanie społeczno‑gospodarczego w unii gospodarczo‑walutowej przez pry‑ 3. Grzegorz Szulczewski, Poszukiwanie zmat stylu Społecznej Gospodarki Ryn‑ adekwatnych koncepcji ładu i chaosu dla kowej: perspektywa kryzysu finansowego budowy nowej strategii służby publicznej i COVID‑19. w dobie pandemii 13. Katarzyna Kamińska, Ewa Kulińska, Źródła 4. Harold James, Globalization’s Coming finansowania działań antycovidowych Golden Age w Polsce i Niemczech 5. Maciej Miszewski, Społeczna Gospodarka 14. Sergey Lukin, Społeczna Gospodarka Ryn‑ Rynkowa w warunkach pandemicznej kowa na Białorusi gospodarki globalnej 15. Elżbieta Skąpska, Zasady Społecznej Gospo‑ darki Rynkowej w ujęciu porównawczym Część II Polska‑Białoruś Bibliografia (PO)PANDEMICZNE UWARUNKOWANIA Indeks nazwisk I DZIAŁANIA Indeks rzeczowy 6. Marzenna James, Policy and the COVID‑19 Crisis
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 67 Srebrna gospodarka. Ujęcie społeczno ‑ekonomiczne, redakcja naukowa Ewa Frąckiewicz, Barbara Kryk, CeDeWu, Warszawa 2020
Srebrna gospodarka, nazywana też senioralną, jest płci. W większości krajów OECD wynosi on 65 lat, systemem wykorzystującym potencjał nabywczy sta‑ ale w Islandii i Norwegii 67 lat, a np. w w Czechach, rzejącego się społeczeństwa, upatrującym w struk‑ w Korei czy we Francji poniżej 65 lat (http://www. turze demograficznej nie tylko zagrożeń, ale przede oecd-ilibrary.org). Stąd zarówno w międzynarodo‑ wszystkim szans na rozwój gospodarczy. Szacuje się, wych i krajowych opracowaniach statystycznych, że wdrożenie koncepcji srebrnej gospodarki może jak i w publikacjach naukowych spotyka się różne przynieść miliardy złotych/euro rocznie i tysiące propozycje cezury wiekowej, co utrudnia prowadzenie nowych miejsc pracy oraz – a może przede wszyst‑ analiz, w szczególności o charakterze porównawczym. kim – podnieść jakość życia osób starszych i tych na W książce zamiennie stosuje się określenia osoba star- przedpolu starości. sza, osoba w starszym wieku, senior, a przyjęty próg Autorkami są m. in. członkinie PTE oddział wieku kalendarzowego wynosi 60, 65 lat w zależności w Szczecinie: Iwona Bąk, Ewa Frąckiewicz, Renata od przyjętej perspektywy badawczej i wykorzystywa‑ Knap i Barbara Kryk. nych źródeł informacji. Mimo tego ograniczenia, istnieje ścisły związek Srebrna gospodarka. między trendami demograficznymi a rozwojem go‑ Ujęcie społeczno‑ekonomiczne spodarczym. Dyskusję na ten temat zapoczątkował redakcja naukowa już w pod koniec XVIII wieku T.R. Malthus. Nie Ewa Frąckiewicz, Barbara Kryk jest jednak ona wciąż rozstrzygnięta. Ocena skutków starzenia się jest analizowana z dwóch zupełnie od‑ miennych perspektyw. Wprowadzenie Z jednej strony pojawia się argumentacja, iż nad‑ chodzące zmiany wywołają wyłącznie negatywne Proces starzenia się społeczeństwa jest znany od efekty prowadzące do zahamowania wzrostu i roz‑ dawna, ale ze względu na jego przyspieszenie w ostat‑ woju gospodarczego (demografia apokaliptyczna, nich dekadach nabiera szczególnego znaczenia, za‑ demograficzne tsunami). Z drugiej strony ujawnia równo w dyskursie politycznym, jak i naukowym. się myślenie w kategoriach srebrnej gospodarki, Demografowie wskazują na dwie główne jego przy‑ która polega na odpowiednim ukierunkowywaniu czyny: spadek płodności i wydłużenie oczekiwanego podaży do zmieniających się potrzeb różnych grup trwania życia. O ile około 1900 roku w krajach rozwi‑ osób starszych tak, aby stały się źródłem aktywizacji niętych długość życia kształtowała się między 45 a 50 gospodarczej [Golinowska, 2012]. Niezależnie od rokiem życia, to obecnie wynosi ponad 80 lat [UNFPA oceny powyższych stanowisk, zmiany w strukturze and HelpAge Internatinal, 2012]1. Tym samym zmie‑ demograficznej skutkujące starością demograficzną, nia się także definicja osoby starszej. Wyznacznikiem są faktem. przejścia w okres trzeciego wieku pierwotnie była Odnosząc się do sytuacji krajów Unii Europejskiej, utrata dotychczasowej sprawności fizycznej, ale już na należy zauważyć, że o ile w 2000 roku wszystkie początku lat 70. XX wieku zwracano uwagę, że to kry‑ kraje członkowskie charakteryzowały się udziałem terium przestaje mieć znaczenie. Podobnie trudno jest seniorów poniżej 20%, to w połowie XXI wieku tylko określić moment początku starości w oparciu o wiek Luksemburg pozostanie w tej grupie, natomiast aż emerytalny, ponieważ jest on różny w różnych kra‑ w 9 państwach co trzeci ich mieszkaniec będzie należał jach, a także może być odmienny w zależności od do grupy osób starszych. Według prognoz demogra‑ ficznych odsetek seniorów w populacji Polski w 2050 roku będzie kształtował się na poziomie 30,9%, tym 1 W gerontologii zdefiniowanie osoby starszej polega na wskazaniu momentu, od którego się ona zaczyna lub samym plasując ją w czołówce najszybciej starzeją‑ okresu, kiedy następuje. cych się państw europejskich.
68 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Rosnąca grupa osób starszych, mimo że jest różnie skuteczność. Ten rodzaj edukacji jest niezmiernie definiowana według kryterium demograficznego, bę‑ ważny, gdyż stanowi odpowiedź na zmieniające się po‑ dzie zatem nabierała na znaczeniu, co dla oferentów trzeby osób starszych we współczesnym świecie oraz dóbr i usług oznacza konieczność dostosowania się szansę nie tylko na przeciwdziałanie marginalizacji, do ich potrzeb i oczekiwań. Podstawą takich działań ale także na pomyślne starzenie się osób dorosłych staje się zatem poznanie zmian uwarunkowań wpływa‑ i osób starszych. jących na tę grupę wiekową, procesów zachodzących Rozdział 5 dotyczy usług opiekuńczych nad oso‑ w gospodarstwach domowych osób starszych, ich za‑ bami starszymi w Polsce. Podjęto w nim próbę odpo‑ chowań jako konsumentów dóbr i usług, a także aktyw‑ wiedzi na pytanie czy obecnie funkcjonujący system nych uczestników życia społeczno‑ekonomicznego. jest w stanie zaspokoić potrzeby w zakresie opieki Tej tezie została podporządkowana struktura książki długoterminowej nad niesamodzielnymi osobami składająca się z trzech logicznie po sobie następują‑ starszymi obecnie oraz w najbliższej przyszłości, cych części. Jej celem jest dostarczenie wiedzy czytel‑ w perspektywie dalszego dynamicznego starzenia się nikowi na temat starzenia się społeczeństw z różnych populacji. W analizie systemu opieki długoterminowej perspektyw w ujęciu społecznym i ekonomicznym, nad niesamodzielnymi osobami starszymi uwzględ‑ ponieważ sam ten proces ma wielowymiarowy i zło‑ niono kwestie skali zapotrzebowania na świadczenia żony charakter. opiekuńcze, podmiotów świadczących usługi, ich form Część pierwsza obejmuje 5 rozdziałów dotyczą‑ oraz źródeł finansowania. cych wybranych aspektów społeczno‑ekonomicznych Druga część, dotycząca sytuacji gospodarstw domo‑ starzenia się społeczeństw na różnych poziomach wych seniorów, zawiera 5 rozdziałów prezentujących gospodarowania. W rozdziale 1 podjęto próbę ziden‑ różne elementy ją warunkujące. W rozdziale 6 ziden‑ tyfikowania zależności między przebiegiem pande‑ tyfikowano i oceniono zmiany w wielkości i strukturze mii COVID‑19 a poziomem starości populacji w po‑ dochodów oraz wydatków gospodarstw domowych szczególnych krajach i regionach świata w pierwszym seniorów w czasie wzrostu gospodarczego na tle prze‑ półroczu 2020 roku. Wymagało to analizy (1) skali ciętnego gospodarstwa domowego. Zagadnienie jest i struktury zróżnicowania poziomu starości ludności ważne na poziomie mikro‑ i makroekonomicznym, bo na świecie w układzie regionów ekonomicznych, re‑ jak wiadomo, zmiany w dochodach seniorów deter‑ gionów geograficznych oraz krajów oraz (2) przebiegu minują ich popyt, oddziałując tym samym na podaż i rozmiarów pandemii COVID‑19. Na tej podstawie globalną oraz poziom wzrostu gospodarczego. Zatem dokonano oceny zależności między skalą pandemii w interesie gospodarki i seniorów jest dbanie o ich COVID‑19 w poszczególnych regionach geograficz‑ dochody. nych i krajach świata a poziomem starości ich lud‑ Rozdział 7 zawiera analizę i ocenę sytuacji osób ności, mierzonym udziałem osób w wieku powyżej w starszym wieku na rynku pracy w kontekście reali‑ 65 lat w populacji. zacji celów zatrudnieniowych strategii Europa 2020 W rozdziale 2 przeanalizowano działania na rzecz oraz ich skłonności do pozostawania w aktywności osób starszych w Szczecinie, podejmowanych przez zawodowej. Przeprowadzone badania umożliwiły od‑ samorząd gminy miasto Szczecin, organizacje poza‑ powiedź na pytanie postawione w tytule opracowania rządowe, uczelnie wyższe i inne instytucje oraz roz‑ czy praca osób starszych wynika z konieczności czy poznano stan realizacji standardów określonych przez potrzeby ich potrzeby bycia aktywny? Światową Organizację Zdrowia (WHO) w kontekście W rozdziale 8 omówiono finansowe zabezpieczenie realizacji koncepcji miasta przyjaznego starzeniu się, emerytalne w srebrnej gospodarce, skupiając się na zarówno w wymiarze fizycznym, jak i społecznym. określeniu roli finansowego zabezpieczenia emery‑ Przeprowadzone badania upoważniają do stwierdze‑ talnego w srebrnej gospodarce oraz zaprezentowa‑ nia, że Szczecin aspiruje do tytułu miasta przyjaznego niu postrzegania sposobów minimalizowania luki starzeniu się. emerytalnej wśród pracujących i emerytów. Na tej W rozdziale 3 opisano zagadnienie seniorów podstawie sformułowano rekomendacje dla kreatorów w kontekście rynku mieszkaniowego. Przeanalizo‑ polityki społecznej oraz instytucji, które w swoich wano rynek mieszkań przeznaczonych dla seniorów działaniach zajmują się problemami jakości życia oraz zbadano preferencje mieszkaniowe osób star‑ osób starszych. szych, uwzględniając uwarunkowania demograficzne Rozdział 9 dotyczy konsumpcji gospodarstw do‑ i materialne. Umożliwiło to wskazanie rozwiązań mowych seniorów w perspektywie roku 2050. Szcze‑ ułatwiających zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych gółowo określono w nim zmiany ilościowe w zakresie osób starszych. konsumpcji gospodarstw domowych seniorów w Pol‑ Rozdział 4 traktuje o istocie edukacji zdrowotnej sce, zachodzących w wyniku starzenia się populacji, w okresie starości (pojęcie, cele, funkcje, paradyg‑ w przyjętym okresie badawczym. Było to możliwe mat) oraz znaczeniu czynników warunkujących jej dzięki ocenie zmian struktury konsumpcji gospodarstw
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 69 domowych seniorów oraz określeniu potencjału kon‑ przedstawia przeobrażenia w zakresie aktywności sumpcyjnego seniorów w perspektywie 2050 roku. osób starszych w sieci, które zaszły w okresie ostat‑ W rozdziale 10 nt. odpowiedzialnej konsumpcji nich 10 lat w szczególności w Unii Europejskiej (UE) Patronaty wydawnicze PTE polskich seniorów, podjęto próbę określenia czy polski i w Polsce. W efekcie zaproponowano podział senio‑ konsument‑senior poddał się trendowi realizowania rów według kryterium korzystania z mediów spo‑ koncepcji odpowiedzialnej konsumpcji w swoich co‑ łecznościowych, co następnie zostało zobrazowane Mariana Mazzucato * dziennych działaniach oraz oceny jego aktywności przykładami wybranych serwisów. w zakresie podejmowania tychże praktyk. W świetle W ostatnim rozdziale 13 pt. seniorzy jako otrzymanych wyników badań zasugerowano główne beneficjenci podmiotów ekonomii społecznej, pod‑ kierunki działań dla inicjatyw rządowych, firm i innych jęto rozważania na temat roli ekonomii społecznej Wartość wszystkiego. Wytwarzanie instytucji, w celu zintensyfikowania realizacji koncep‑ w zaspokajaniu potrzeb seniorów. Podkreślono w nim cji odpowiedzialnej konsumpcji wśród seniorów. również istotną rolę funduszy unijnych, zarówno jako Trzecia część monografii obejmuje 3 rozdziały źródła wspomagającego funkcjonowanie osób star‑ i zawłaszczanie w globalnej gospodarce związane z zagadnieniem aktywności pozazawodowej szych, jak też sposobu ich aktywizacji. osób starszych. W rozdziale 11 zaprezentowano różne Autorzy wyrażają nadzieję, że niniejsza mono‑ formy aktywności wpływające na proces pomyślnego grafia, prezentująca stosunkowo szeroki zakres za‑ starzenia, oddziałujące na zachowanie i zwiększenie gadnień dotyczących srebrnej gospodarki, będzie Najczęstsza krytyka przechwytywania sprawności fizycznej, psychicznej i intelektualnej osób stanowić wartościowe źródło wiedzy dla wszyst‑ wartości** starszych Ich propagowanie jest tym ważniejsze, że ist‑ kich, którzy interesują się procesem starzenia się nieje wyraźny związek pomiędzy sposobami spędzania społeczeństw i ich skutków w wymiarze społeczno Kluczowe, ale często ulegające zatarciu rozróżnienie czasu wolnego a jakością życia tej grupy osób. ‑ekonomicznym. Uzupełnia ona bowiem lukę po‑ na przechwytywanie i wytwarzanie wartości niesie za Z kolei rozdział 12 nt. seniorów jako biernych znawczą we wciąż niewystarczającej liczbie publi‑ sobą skutki wykraczające poza los przedsiębiorstw i aktywnych uczestników mediów społecznościowych kacji na ten temat. i ich pracowników, a nawet całych społeczeństw. Społeczne, gospodarcze i polityczne konsekwencje procesu przechwytywania wartości są wszechogarnia‑ jące. Przed kryzysem finansowym zapoczątkowanym w 2007 roku udział dochodów górnego 1% zarabia‑ jących w USA wzrósł z 9,4% w 1980 roku do 22,6% Inne publikacje Oddziałów PTE w roku 2007. Od tamtego czasu sytuacja jeszcze się pogorszyła. Po roku 2009 nierówności zwiększają się szybciej niż przed załamaniem z 2008 roku. W 2015 roku łączny majątek 62 najbogatszych ludzi na Ziemi Wykaz publikacji wydanych w PTE Oddział sprawozdawczości niefinansowej w świetle regula- był mniej więcej równy majątkowi biedniejszej po‑ 1 w Poznaniu w 2020 r. cji prawnych i doświadczeń praktycznych w Polsce łowy populacji – 3,5 miliarda ludzi . i na Ukrainie. Jak to możliwe? Najczęściej krytyka współcze‑ Czasopisma • Monika Dobska, Adherencja. Współodpowiedzial- snego kapitalizmu dotyczy tego, że wynagradza on • „Przegląd Ekonomiczny” 2020, nr 19 poświęcony ność i współkreacja procesu leczenia. „poszukiwaczy renty” kosztem prawdziwych „twór‑ teorii usług i „Przegląd Ekonomiczny” 2020, nr 20 • Rafał Mierzwiak, Marcin Nowak, Modele decy- ców bogactwa”. „Poszukiwanie renty” [rent‑seeking, o wpływie pandemii COVID‑19 na gospodarkę, zyjne w teorii systemów szarych. tłumaczone niekiedy jako „pogoń za rentą” – przyp. ISSN 2082‑3312, nakład razem: 200 egz. • Andżelika Monika Libertowska, Wpływ kapitału red.] oznacza tu próby generowania dochodu nie • „Obserwatorium Ekonomiczne”, dodatek on‑line społecznego na zarządzanie wartością przedsię- poprzez produkowanie czegoś nowego, ale poprzez do „Przeglądu Ekonomicznego” 2020, nr 12 biorstw z branż zaawansowanych technologii nadmierne podwyższanie cen, tak by osiągały po‑ i „Przeglądu Ekonomicznego” 2020, nr 13, ISSN w Wielkopolsce. ziom wyższy niż „cena konkurencyjna”, i eliminowa‑ 2082‑3312. • Janusz J. Tomidajewicz (red.), Obserwatorium nie konkurencji poprzez wykorzystywanie różnych Ekonomiczne PTE. Raporty o sytuacji społeczno Publikacje książkowe ‑ekonomicznej Polski nr 2. Sytuacja społeczno * Mariana Mazzucato – włosko‑amerykańska ekono‑ • Mieczysław Sprengel, Joanna Siekiera, Justyna ‑gospodarcza Polski w 2019 roku. mistka, profesor ekonomii University College London Eska‑Mikołajewska, Państwowość, gospodarka • Henryk Mruk, Ryszard Orliński (red.), Dążenie i Uniwersytetu Sussex, członkini Rady Doradców Ekono‑ micznych Szkocji. i bezpieczeństwo Nowej Zelandii – historia i współ- do doskonałości w edukacji wyższej w naukach ** Fragment książki Mariany Mazzucato pt. Wartość wszyst- czesność. społecznych. kiego. Wytwarzanie i zawłaszczanie w globalnej gospodarce, • Ryszard Kamiński (red.), Przedsiębiorstwo, go- • Joanna Małecka, Instrumenty rynku kapitałowego Heterodox, Poznań, 2021, s. 28–32. Książka została objęta spodarka, społeczeństwo w kręgu zainteresowania w zarządzaniu finansami mikro, małych i średnich patronatem przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. ekonomistów. przedsiębiorstw. Cechy przedsiębiorstwa a wybór 1 Oxfam, An Economy for the 99%, Oxfam Briefing Paper, styczeń 2017, https://s3.amazonaws. com/oxfa‑ • Ryszard Kamiński (red.), Społeczna odpo- źródeł finansowania. m‑us/www/static/media/files/bp‑economy‑for-99-percent- wiedzialność przedsiębiorstw jako przedmiot 160117-en.pdf.
70 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Patronaty wydawnicze PTE
Mariana Mazzucato *
Wartość wszystkiego. Wytwarzanie i zawłaszczanie w globalnej gospodarce
Najczęstsza krytyka przechwytywania form przewagi (takich jak praca), albo, w przypadku wartości** dużych firm, zdolności do uniemożliwiania innym przedsiębiorstwom wejścia na rynek i zachowywa‑ Kluczowe, ale często ulegające zatarciu rozróżnienie nia pozycji monopolistycznej. Poszukiwanie renty na przechwytywanie i wytwarzanie wartości niesie za opisuje się często również w inny sposób: rentierzy sobą skutki wykraczające poza los przedsiębiorstw wygrywają z wytwórcami, drapieżny kapitalizm wy‑ i ich pracowników, a nawet całych społeczeństw. grywa z kapitalizmem produkcyjnym. Uznaje się to za Społeczne, gospodarcze i polityczne konsekwencje jeden z głównych sposobów, za pomocą których 1% procesu przechwytywania wartości są wszechogarnia‑ zdobywa bogactwo i władzę kosztem 99%2. Obiek‑ jące. Przed kryzysem finansowym zapoczątkowanym tem takiej krytyki są zwykle banki i inne instytucje w 2007 roku udział dochodów górnego 1% zarabia‑ finansowe. Postrzega się je jako odnoszące korzyści jących w USA wzrósł z 9,4% w 1980 roku do 22,6% z działalności spekulacyjnej polegającej na kupo‑ w roku 2007. Od tamtego czasu sytuacja jeszcze się waniu tanio i sprzedawaniu drogo, albo kupowaniu, pogorszyła. Po roku 2009 nierówności zwiększają się a potem drenowaniu produkcyjnych aktywów, by szybciej niż przed załamaniem z 2008 roku. W 2015 sprzedać je znowu bez zwiększania ich o dodatkową roku łączny majątek 62 najbogatszych ludzi na Ziemi wartość. był mniej więcej równy majątkowi biedniejszej po‑ Bardziej wyrafinowane analizy łączą wzrost nie‑ łowy populacji – 3,5 miliarda ludzi1. równości ze sposobem, w jaki „rentierzy” zwięk‑ Jak to możliwe? Najczęściej krytyka współcze‑ szają swój majątek. Francuski ekonomista Thomas snego kapitalizmu dotyczy tego, że wynagradza on Piketty skupia się w swojej wpływowej książce „poszukiwaczy renty” kosztem prawdziwych „twór‑ Kapitał w XXI wieku na nierównościach stwarza‑ ców bogactwa”. „Poszukiwanie renty” [rent‑seeking, nych przez drapieżny kapitał finansowy, który nie tłumaczone niekiedy jako „pogoń za rentą” – przyp. jest dostatecznie opodatkowany, i na dziedziczeniu red.] oznacza tu próby generowania dochodu nie majątku przez kolejne pokolenia, co daje najbogat‑ poprzez produkowanie czegoś nowego, ale poprzez szym przewagę pozwalającą im bogacić się jeszcze nadmierne podwyższanie cen, tak by osiągały po‑ bardziej. Analiza Piketty’ego pozwala zrozumieć, ziom wyższy niż „cena konkurencyjna”, i eliminowa‑ dlaczego stopa zwrotu z zasobów finansowych (nazy‑ nie konkurencji poprzez wykorzystywanie różnych wanych przez niego kapitałem) jest wyższa niż stopa wzrostu gospodarczego. By przerwać to błędne koło, * Mariana Mazzucato – włosko‑amerykańska ekono‑ wzywa on do wprowadzenia wyższych podatków od mistka, profesor ekonomii University College London i Uniwersytetu Sussex, członkini Rady Doradców Ekono‑ micznych Szkocji. 2 Nawet siły konserwatywne lubią wspominać o ren‑ ** Fragment książki Mariany Mazzucato pt. Wartość wszyst- tierach i producentach; Mitt Romney nazwał swoją firmę kiego. Wytwarzanie i zawłaszczanie w globalnej gospodarce, private equity „ośrodkiem tworzenia wartości”, rzucając Heterodox, Poznań, 2021, s. 28–32. Książka została objęta jednocześnie uwagi na temat pasożytów przechwytują‑ patronatem przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. cych bogactwo za pośrednictwem państwa opiekuńczego; 1 Oxfam, An Economy for the 99%, Oxfam Briefing G. Monbiot, Mitt Romney and the myth of self‑created mil- Paper, styczeń 2017, https://s3.amazonaws. com/oxfa‑ lionaires, „The Guardian”, 24 września 2012, https://www. m‑us/www/static/media/files/bp‑economy‑for-99-percent- theguardian.com/commentisfree/2012/sep/24/mitt-romney- 160117-en.pdf. self-creation-myth.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 71 zgromadzonego w ten sposób bogactwa oraz od dzie‑ dochód pochodzący z przesuwania istniejących za‑ dziczenia majątku. Z jego punktu widzenia podatki te sobów, nie zaś tworzenia nowych – dzięki uprzy‑ powinny mieć zasięg globalny, by uniknąć sytuacji, wilejowanej pozycji5? Temu kluczowemu pytaniu w której jedne państwa współzawodniczą z innymi, przyjrzymy się w rozdziale 2. obniżając podatki. Inny sławny myśliciel, amerykański ekonomista Czym jest wartość? Joseph Stiglitz, opisał, jak niedostateczne regula‑ cje i praktyki monopolistyczne pozwoliły na to, co Wartość można zdefiniować na wiele sposobów, ale ekonomiści nazywają „ekstrakcją renty” – Stiglitz jej rdzeniem jest produkcja nowych towarów i usług. uznaje je za główny czynnik odpowiedzialny za Kwestiami kluczowymi dla określania wartości eko‑ pojawienie się „jednego procenta”3. Dla Stiglitza nomicznej jest to, jak wytwarza się te dobra (produk‑ renta to dochód zdobywany za pomocą stwarzania cja), jak dzieli się je w obrębie gospodarki (dystrybu‑ przeszkód dla innych firm, np. uniemożliwianie no‑ cja) i co robi się z zarobkami pojawiającymi się dzięki wym przedsiębiorstwom wejścia do danego sektora tej produkcji (powtórne inwestycje). Kluczowe jest albo deregulacje ułatwiające sektorowi finansowemu też to, czy tworzone dobra są użyteczne: czy tworzone nieproporcjonalne rozrośnięcie się kosztem reszty towary i usługi zwiększają, czy zmniejszają żywot‑ gospodarki. U podstaw tej diagnozy leży założenie, ność systemu gospodarczego? Dla przykładu: nowo że kiedy zmniejszą się ograniczenia dla konkuren‑ wybudowana fabryka może przynosić duże zyski, ale cji, wykształci się bardziej sprawiedliwa dystrybucja jeśli zbytnio zanieczyszcza środowisko, przestaje być dochodów4. wartościowa. Przez „tworzenie wartości” rozumiem Sądzę, że możemy posunąć dalej tę analizę różnicy tu sposób, w jaki różnego rodzaju zasoby (ludzkie, między rentierami i producentami, która odpowiada fizyczne i niematerialne) są tworzone i wchodzą w in‑ w naszej gospodarce za nierówności dochodu i ma‑ terakcje, by wytwarzać nowe towary i usługi. Przez jątku. By zrozumieć, dlaczego niektórych uważa „przechwytywanie wartości” rozumiem działania się za „przechwytujących wartość”, wysysających skupiające się na manipulacji istniejącymi zasobami bogactwo z krajowych gospodarek, innych zaś za i produkcją w celu czerpania nieproporcjonalnych „twórców wartości”, którzy jednak nie odnoszą z tego zysków z handlu nimi. powodu żadnych korzyści, nie wystarczy przyjrzeć Należy jednak zachować ostrożność. Używam się przeszkodom stojącym na drodze idealnej, czystej słowa „bogactwo” i „wartość” niemal zamiennie. konkurencji. Należące do głównego nurtu idee na Niektórzy z pewnością to skrytykują, twierdząc, że temat renty nie podważają w fundamentalny sposób bogactwo ma charakter pieniężny, a wartość – spo‑ tego, jak wygląda przechwytywanie wartości – i dla‑ łeczny, zatem mamy do czynienia nie tylko z warto- tego właśnie wciąż ma ono miejsce. ścią, ale i wartościami. Muszę więc sprecyzować, jak By dotrzeć do istoty problemu, musimy najpierw definiuję oba te terminy. Przez „wartość” rozumiem zrozumieć, skąd bierze się wartość. Co właściwie proces, w którym wytwarzane jest bogactwo – jest ulega przechwyceniu? Jakie warunki społeczne, on przepływem. Przepływ ten owocuje, rzecz jasna, gospodarcze i organizacyjne muszą się pojawić, by pojawieniem się konkretnych rzeczy, materialnych można było ją przechwytywać? Nawet sposób, w jaki (jak bochenek chleba) lub niematerialnych (jak nowa Stiglitz i Piketty używają terminu „renta” do analizy wiedza). „Bogactwo” to z kolei zgromadzony zapas nierówności, kształtowany jest przez ich wyobrażenie wytworzonej już wartości. Niniejsza książka dotyczy tego, czym jest wartość i co sobą przedstawia. Czy głównie wartości i sił, które się na nią składają – pro‑ renta jest tylko ograniczeniem dla „wolnorynkowej” cesu. Jednak odnosi się też do związanych z owym wymiany? Czy też jest związana z tym, że niektó‑ procesem twierdzeń, często dotyczących tego, kim rzy mogą zdobywać „niezarobiony dochód” – czyli mają być twórcy bogactwa. W tym sensie tych ter‑ minów można używać zamiennie. 3 J. Stiglitz, Cena nierówności. W jaki sposób dzisiej- Przez długi czas idea wartości znajdowała się sze podziały społeczne zagrażają naszej przyszłości, tłum. w centrum dyskusji na temat gospodarki i produkcji R. Mitoraj, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa oraz dystrybucji powstałego dochodu; istniały istotne 2015. 4 Wydana niedawno świetna książka dziennikarki Rany różnice zdań co do tego, gdzie można ją znaleźć. Dla Foroohar, Makers and Takers, opisuje proces upadku pro‑ dukcyjnych sektorów wskutek rozrostu sektora finanso‑ 5 Gdy pisałam tę książkę, Michael Hudson opublikował wego, działającego jedynie na korzyść własną i swoich ostrą krytykę nowoczesnego sektora finansowego, również menedżerów, nie zaś na korzyść długoterminowego rozwoju wykorzystującą pojęcie niezarobionego dochodu; M. Hud‑ gospodarki: R. Foroohar, Makers and Takers: The Rise of son, Killing the Host: How Financial Parasites and Debt Finance and the Fall of American Business, Crown Business, Bondage Destroy the Global Economy, ISLET Verlag, New York 2016. Dresden 2015.
72 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE niektórych szkół ekonomicznych cena produktów była formie – jako „wartość dla akcjonariuszy”6, „wspólna wypadkową podaży i popytu, ale ich wartość pocho‑ wartość”7, „łańcuchy wartości”8, „wartość za daną dziła z ilości pracy niezbędnej do ich wytworzenia, kwotę”, „wartościowanie”, „wartość dodana” itp. wpływu zmian technologicznych i organizacyjnych Choć studenci ekonomii uczyli się dawniej na temat na pracę oraz stosunków między kapitałem a pracą. różnych koncepcji wartości według różnych szkół Później ta koncentracja na „obiektywnych” związ‑ ekonomicznych, dziś mogą dowiedzieć się tylko tego, kach produkcji, technologii i pracy przesunęła się na że wartość określana jest przez dynamikę ceny, nie‑ pojęcia niedoboru i „preferencji” aktorów ekonomicz‑ dobór i preferencje. Ujęcia tego nie przedstawia się nych: ilość świadczonej pracy miała określać to, czy jako jednej z możliwych teorii wartości, ale jako kurs pracownicy wybiorą czas wolny kosztem zarobienia „Ekonomia 101 – wprowadzenie do przedmiotu”. większej sumy pieniędzy. Innymi słowy, wartość stała To zubożone pojmowanie wartości przyjmowane jest się czymś subiektywnym. bezkrytycznie jako jedynie prawdziwe. Jak twierdzę Do połowy XIX wieku niemal wszyscy ekonomiści w niniejszej książce, zniknięcie kategorii wartości zakładali też, że aby zrozumieć ceny towarów i usług, (która znajduje się w samym sercu teorii ekonomicz‑ trzeba najpierw dysponować obiektywną teorią war‑ nej) paradoksalnie sprawiło, że pojęcie to można tości, odsyłającą do warunków, w których produkuje definiować i wykorzystywać tak, jak nam się żywnie się te towary i usługi, co obejmuje czas potrzebny na podoba. ich wyprodukowanie i jakość zatrudnianej siły robo‑ czej. Uwarunkowania wartości rzeczywiście miały kształtować cenę towarów i usług. Potem zaczęto myśleć o tym zupełnie odwrotnie. Wielu ekonomistów uwierzyło w to, że wartość rzeczy określa cena, jaką płaci się za nie na „rynku”, czyli to, co konsument jest gotów zapłacić. Wartość stała się nagle czymś zależ‑ nym od subiektywnego punktu widzenia. Wszystkie towary i usługi sprzedawane na rynku po uzgodnionej cenie z definicji stały się zaś wartościotwórcze. To przejście od wartości określającej cenę do ceny określającej wartość było powiązane z poważnymi zmianami społecznymi zachodzącymi pod koniec XIX wieku. Jedną z nich był wzrost popularności idei socjalistycznych, które opierały swoje żądania częściowo na tezie, że pracownicy nie są odpowiednio wynagradzani za wytwarzaną przez siebie wartość, i będąca skutkiem tej popularności konsolidacja klasy kapitalistycznych producentów. Nie zaskakuje, że ci ostatni woleli inną teorię, głoszącą, że cena określa wartość – umożliwiała im ona stosowanie praktyki zawłaszczania większej części gotowego produktu, która stopniowo pogarszała sytuację pracowników i pracownic. Ekonomiści chcieli, by ich dyscyplina została uznana za „naukową” – czyli bliższą fizyce niż so‑ cjologii – co miało wymazać towarzyszące jej wcze‑ śniej konotacje polityczne i społeczne. Podczas gdy teksty Adama Smitha są pełne tyleż refleksji nad działaniem gospodarki, co rozważań politycznych i filozoficznych, na początku XX wieku dyscyplina, którą wcześniej nazywano „ekonomią polityczną”, została oczyszczona z niechcianych naleciałości i stała 6 M.C. Jensen, W.H. Meckling, Theory of the firm: Ma- się po prostu „ekonomią”. Ekonomia zaś opowiada nagerial behavior, agency costs and ownership structure, zupełnie inną historię. „Journal of Financial Economics” 1976, Vol. 3(4), s. 308. W końcu dyskusja na temat różnych teorii warto‑ 7 M.E. Porter, M.R. Kramer, Creating shared value, „Harvard Business Review” 2011, No. 89, s. 62–77. ści i dynamiki tworzenia wartości w zasadzie znik‑ 8 M.E. Porter, Competitive Advantage, Free Press, New nęła z ekonomii i pojawiła się na powrót w nowej York 1985.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 73 Kate Raworth *
Ekonomia obwarzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku
Kompas na XXI wiek** tymi dwiema granicami leży złoty środek – wyraźnie w kształcie obwarzanka – stanowiący ekologicznie Przede wszystkim, po to, żeby zorientować się, gdzie bezpieczną i społecznie sprawiedliwą przestrzeń dla jesteśmy, odsuńmy na bok wzrost PKB i zacznijmy ludzkości. Jeszcze nie było takiego zadania, jak to na od nowa. Zadajmy sobie podstawowe pytanie: co XXI wiek: zmieścić całą ludzkość w tym bezpiecz‑ pozwala ludziom dobrze żyć? Taki świat, w któ‑ nym i sprawiedliwym miejscu. rym każdy człowiek może prowadzić swoje życie Wewnętrzna krawędź obwarzanka – podstawa z godnością, niepozbawiony szans i we wspólno‑ społeczna – zakreśla najważniejsze zasoby, których cie – i w którym wszyscy możemy tak żyć, nie prze‑ nikomu nie powinno brakować: odpowiednie poży‑ kraczając możliwości naszej życiodajnej planety. wienie, czystą wodę i przyzwoite warunki sanitarne, Innymi słowy, musimy się wszyscy zmieścić w ob‑ dostęp do energii, czystego miejsca do przygotowy‑ warzanku. wania posiłków oraz edukacji i ochrony zdrowia, Jego koncepcję wizualną naszkicowałam pierwszy przyzwoite mieszkanie, minimalny dochód i przy‑ raz w roku 2011, kiedy pracowałam w Oxfamie. zwoitą pracę, a także dostęp do sieci informacyj‑ Została zainspirowana najnowocześniejszą nauką nych i sieci wsparcia społecznego. Ponadto schemat o systemach Ziemi. Przez ostatnie pięć lat, dzięki roz‑ wskazuje, że powinno się je osiągać wraz z równością mowom z naukowcami, działaczami, akademikami płci, równością społeczną, głosem politycznym oraz i decydentami odnawiałam i aktualizowałam ją, by pokojem i sprawiedliwością. Od 1948 roku instytucje odzwierciedlała najświeższe zmiany w globalnych za pomocą międzynarodowych norm praw człowieka celach rozwoju i w wiedzy naukowej. Pozwolę sobie i innych przepisów starają się przyznać uprawnienie przedstawić ten jeden obwarzanek na świecie, który do większości tych podstawowych zasobów każdej każdemu na pewno będzie służył. osobie na świecie, niezależnie od posiadanych przez Czym dokładnie jest? Po prostu radykalnie od‑ nią pieniędzy i władzy. Ustalanie ostatecznego ter‑ miennym kompasem, mającym pokazywać ludzkości minu zapewnienia ich każdemu człowiekowi można Nadesłane książki drogę przez bieżące stulecie. Jego igła wskazuje na uznać za przejaw niezwykłej ambicji, a jednak taki taką przyszłość, w której potrzeby każdego człowieka termin został oficjalnie wyznaczony. Wszystkie te będą zaspokojone, a świat życia, od którego wszyscy potrzeby zamieszczono w Celach Zrównoważonego jesteśmy zależni – zabezpieczony. Poniżej podstawy Rozwoju ONZ, na które zgodziły się w 2015 roku społecznej obwarzanka leży ludzki niedostatek. Cier‑ 193 państwa członkowskie. Znaczna większość tych pią nań ci, którzy nie mają najniezbędniejszych rze‑ celów ma zostać osiągnięta do 2030 roku1. czy do życia, takich jak pożywienie, edukacja czy Od połowy XX wieku globalny rozwój gospodar‑ mieszkanie. Ponad pułapem ekologicznym znajdują czy już pomógł milionom ludzi na świecie wydostać się skutki przesady, z jaką wyzyskujemy życiodajne się z niedostatku. Jako pierwsze pokolenia w swoich systemy Ziemi, takie jak zmiana klimatu, zakwasze‑ rodzinach prowadzili długie, zdrowe i wykształcone nie oceanów i zanieczyszczenia chemiczne. Pomiędzy życie, mieli wystarczająco jedzenia, czystą wodę do picia, elektryczność w domu i pieniądze w kieszeni. * Kate Raworth – brytyjska ekonomistka związana z Uni‑ W wielu przypadkach przemianie tej towarzyszyło wersytetem Oksfordzkim i Uniwersytetem w Cambridge. zwiększenie równości między kobietami i mężczy‑ ** Fragment książki Kate Raworth pt. Ekonomia obwa- znami oraz uzyskanie głosu politycznego. Globalny rzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2021, s. 48– 51. Książka została objęta patronatem przez Polskie Towa‑ 1 UNIC Warsaw, Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ, rzystwo Ekonomiczne. 2016, https://www.un.org.pl/.
74 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE rozwój gospodarczy spowodował też jednak drama‑ tyczne przyspieszenie zużycia zasobów Ziemi przez ludzkość. Początkowo odpowiadał za nie zasobo‑ chłonny styl życia dzisiejszych krajów o wysokim dochodzie, a ostatnio podwoił je gwałtowny rozrost globalnej klasy średniej. Ze względu na niezwykłe wzmożenie aktywności człowieka tę epokę gospo‑ darczą nazwano wielkim przyspieszeniem. Pomiędzy 1950 a 2010 rokiem globalna populacja niemal się potroiła, a realne PKB świata wzrosło siedmiokrotnie. Zużycie wody słodkiej w tym czasie zwiększyło się ponad trzykrotnie, zużycie energii – czterokrotnie, a zastosowanie nawozów – dziesięciokrotnie. Konsekwencje tej dramatycznej intensyfikacji ludzkiej działalności dobrze uwidacznia szereg wskaźników służących do monitorowania żywych systemów Ziemi. Od roku 1950 działalności czło‑ wieka towarzyszy skokowy wzrost skutków ekolo‑ gicznych: od gromadzenia się gazów cieplarnianych w atmosferze przez zakwaszenie oceanów po spadek bioróżnorodności2. „Trudno przecenić skalę i tempo przemian” – powiedział Will Steffen, naukowiec, który stanął na czele zespołu badawczego dokumen‑ tującego te trendy. „W czasie życia pojedynczego człowieka ludzkość stała się siłą geologiczną na skalę planetarną. [...] To zjawisko nowe i świadczące o tym, że ludzkość ma nowy globalny obowiązek wobec Ziemi”3.
2 Will Steffen i in., The trajectory of the Anthropocene: the Great Acceleration, „Anthropocene Review” 2: 1, 2015, since 1950, komunikat prasowy z 15 stycznia 2015, http:// s. 81–98. www.igbp.net/news/pressreleases/pressreleases/planeta‑ 3 International Geosphere‑Biosphere Programme, Plane‑ rydashboardshowsgreataccelerationinhumanactivitysince‑ tary dashboard shows „Great Acceleration” in human activity 1950.5.950c2fa1495db7081eb42.html.
Nadesłane książki
Ryszard Bączek, Ry- gospodarki rynkowej sposobu zachowania się każ- nek. Rodowód, istota, dego z nas. Aby zaspokoić własne, indywidualne definicja i cechy rynku, potrzeby, musimy wchodzić w relacje wymienne Wydawnictwo Werset, z innymi osobami. Ważne jest więc, aby na naszą Lublin 2020. pracę wykonywaną dla innych osób był popyt, aby nasza praca się sprzedawała, gdyż wszelkie dochody Książka zawiera przej- w gospodarce rynkowej pochodzą jedynie ze sprze- rzystą analizę rynku, daży, a nie z produkcji. Funkcjonowanie na rynku wzbogaconą o wiele oparte jest na zasadzie wzajemności, a wszelkie re- przykładów i komenta- lacje wymienne pomiędzy ludźmi mają charakter rzy. To sprawia, że jest transakcyjny i rządzi nimi zasada ekwiwalentności. nie tylko dobrym pod- W gospodarce rynkowej niczego nie dostaje się za ręcznikiem, ale również poradnikiem o niewątpli- darmo (Ryszard Pazura). wych walorach praktycznych. Autor podjął bowiem z portalu wydawnictwa Werset ambitną próbę pokazania koniecznego w warunkach
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 75 Nadesłane książki
Aleksander Ostapiuk, methodological). Special attention is paid to choices The Eclipse of Value over time, because in this area value‑free economics ‑Free Economics. The has the most problems. In that context, the enriched concept of multiple self concept of multiple self is proposed and investigated. versus homo economi- However, it is not enough to present the criticisms cus, Publishing Hause towards value‑free economics. For scientists, a bad of Wroclaw University of paradigm is better than no paradigm. Therefore, the Economics and Business, author considers whether value‑based economics Wrocław 2020. with normative approaches such as economics of happiness, capability approach, libertarian pater- The books’ goal is to an- nalism, and the concept of multiple self can be the swer the question: Do the alternative paradigm for value‑free economics. This weaknesses of value‑free economics imply the need book is essential reading to everyone interested in for a paradigm shift? The author synthesizes criti- the current state of economics as a discipline. cisms from different perspectives (descriptive and z portalu https://ksiegarnia.ue.wroc.pl
Andrzej Cwynar, Alfabe- niskie – niższe nie tylko niż na Zachodzie, ale także tyzm finansowy na świecie niż w innych krajach naszego regionu. To główna i w Polsce, Polskie Wy‑ przyczyna powstania tej książki. Jej celem jest zba- dawnictwo Ekonomiczne, danie związków alfabetyzmu finansowego Polaków Warszawa 2021. z ich cechami społeczno‑demograficznymi i ekono- micznymi: płcią, wiekiem, poziomem wykształce- Wiedza finansowa i umie- nia, osiąganym dochodem, a także uczestnictwem jętność jej zastosowania w formalnej edukacji finansowej. W odróżnieniu od w praktyce – to, co przy- istniejących opracowań badanie zaprezentowane jęło się nazywać alfabety- w książce ma charakter metaanalityczny: uwzględnia zmem finansowym (ang. fi- dane pierwotne pochodzące z pięciu dużych sondaży nancial literacy) – są przeprowadzonych w latach 2015–2018. Metaana- silnie związane z zacho- liza pozwala na uchwycenie tendencji w wynikach waniami finansowymi konsumentów i rezultatami, wcześniejszych badań w celu ich uogólnienia. Jest do których te zachowania prowadzą. Mówiąc krótko, szczególnie przydatna wtedy, gdy wyniki wcześniej- jednostki bardziej kompetentne finansowo częściej szych badań są niejednoznaczne – jak w przypadku podejmują właściwe zachowania finansowe i uzy- relacji alfabetyzmu finansowego z płcią i wiekiem. skują lepsze wyniki w zarządzaniu własnymi finan- z portalu sami. Wiedza i umiejętności finansowe Polaków są Polskiego Wydawnictwa Ekonomicznego
Paweł Kozłowski, Spo- i niespłycaną przez upływ czasu głębią. Interesował tkania z Andrzejem Wa- się nie tylko filozofią i myślą społeczną, ale także lickim, Książka i Prasa, literaturą (zwłaszcza rosyjską), prawem, ekonomią, Warszawa 2021. historią i socjologią. Czytał dużo i szybko, z niezwy- kłą umiejętnością rozumienia tekstu i włączania go Andrzej Walicki jest in- w szerszy krąg dzieł innych. Pisał, o czym wiemy, bar- telektualistą światowym, dzo dużo i zawsze rzeczy poważne. Jego osobowość inteligentem polskim, łączyła rozbudowane składniki intelektualne z silną człowiekiem integralnym. emocjonalnością. Prywatnie lubił śpiewać, śmiać Badania historyczne łą- się i opowiadać różne sytuacyjne anegdoty. Przede czył z analizami współ- wszystkim jednak miał w sobie wręcz niezmierzone czesnej polityki, a wszyst- pokłady ciekawości oraz zdziwienia światem. Także kie one odznaczają się niepokoju. wyjątkową koherencją, równie rzadką konsekwencją z portalu https://www.swiatksiazki.pl
76 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Nadesłane książki
Katarzyna Kania, Spis zawartości: Agnieszka Małkowska, • Obrót nieruchomościami w aspekcie przedmio- Małgorzata Uhruska, towym i podmiotowym Profesjonalizacja ob- • Proces i kierunki profesjonalizacji obsługi obrotu sługi obrotu nierucho- nieruchomościami mościami. Wyzwania • Ocena procesu profesjonalizacji pośrednictwa dla pośredników i rze- w obrocie nieruchomościami czoznawców majątko- • Ocena procesu profesjonalizacji rzeczoznawstwa wych, Wydawnictwo majątkowego Uniwersytetu Ekono‑ z portalu Wydawnictwa Uniwersytetu micznego w Krakowie, Ekonomicznego w Krakowie Kraków 2020.
Gunnar Heinsohn, z powodzeniem skopiowane przez narody azjatyckie. Walka o najzdolniej- Stworzyło to podstawy rosnącej przewagi techno- szych. Wpływ kompe- logicznej, do której przyczynia się też w znacznej tencji i kształcenia na mierze lepsza edukacja w dziedzinie nauk ścisłych, sukces społeczeństw, jak i kontrolowana imigracja. Instytut Zachodni, Po‑ W wyścigu o najzdolniejszych, Polska zajmuje na znań 2021. tle innych państw europejskich przodujące miejsce, m.in. dzięki prowadzonej w przeszłości powszechnej Pytanie o źródło bogac- i rzetelnej edukacji matematycznej. twa i sukcesu narodów Napisana z pasją, bogata faktograficznie oraz od lat nurtuje ekspertów. oryginalnie argumentująca rozprawa powinna być Profesor Gunnar Hein- obowiązkową lekturą dla wszystkich zainteresowa- sohn w swojej pracy nych prognozowaniem rozwoju i kształtowaniem dowodzi, że podstawą jest tu potencjał kognitywny polityki gospodarczej państwa. społeczeństwa i solidne wykształcenie w dziedzi- z portalu https://www.iz.poznan.pl nach abstrakcyjnego myślenia. Państwa europejskie znajdują się w tym obszarze w defensywie. Ich in- stytucje zbudowane wokół prawa własności zostały
Wojciech W. Ga‑ poniosła polska filozofia, gdy zabrakło w niej War- sparski, Filozofia szawskiego Sokratesa, jak nazywał Kotarbińskiego praktyczności: traktat Karol Irzykowski. Jest to drugie wydanie mojej o filozofii Tadeusza książki A Philosophy of Practicality: A Treatise on Kotarbińskiego oraz si- the Philosophy of Tadeusz Kotarbiński (Helsinki milaria, Wydawnictwo 1993). Obecnemu wydaniu towarzyszą similaria, IFiS PAN, Warszawa to jest powiązane z nią tematycznie eseje, które są 2021. owocem moich studiów nad pracami autora Szkiców praktycznych oraz Abecadła praktyczności. Eseje te W roku 2021, 3 paździer- wzbogacają argumentację uzasadniającą uznanie nika, wypada czterdzie- filozofii praktyczności za system filozoficzny Tadeusza sta rocznica śmierci Ta- Kotarbińskiego. deusza Kotarbińskiego. ze Słowa wstępnego Książką tą pragnę zwrócić uwagę na stratę, jaką (z portalu https://ifispan.pl)
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 77 Nadesłane książki
Identyfikacja i uza- w co najmniej jednej dyscyplinie. KRASP jest sadnienie kierun- instytucją przedstawicielską środowiska szkol- ków regulacji o klu- nictwa wyższego i nauki w rozumieniu ustawy czowym znaczeniu Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Rekto- w ustawie Prawo rzy zrzeszeni w KRASP mogą działać w ramach o szkolnictwie umocowanych w Statucie konferencji rektorów wyższym i nauce, poszczególnych typów uczelni. Członkami KRASP red. nauk. Jerzy są – obok uczelni publicznych – także akademickie Woźnicki, Wydaw‑ uczelnie niepubliczne, a uczelnie nieakademickie nictwo Naukowe (zawodowe) uprawnione do prowadzenia studiów Uniwersytetu Mi‑ magisterskich mogą ubiegać się o status uczelni kołaja Kopernika, stowarzyszonej. Konferencje zrzeszające uczelnie Warszawa‑Toruń zawodowe mogą uzyskać status konferencji sto- 2020. warzyszonej. Obecnie KRASP tworzy 108 uczelni akademickich reprezentowanych przez rektorów, Książka jest dostępna w trybie otwartym (open w tym 11 uczelni niepublicznych. Ponadto dziewięć access):https://wydawnictwo.umk.pl/upload/fi‑ szkół wyższych ma status uczelni stowarzyszo- les/OPEN%20ACCESS/Identyfikacja%20i%20 nych. Konferencja wyróżnia się swym dorobkiem uzasadnienie%20kierunk%C3%B3w%20regula‑ programowym, dotyczącym rozwoju szkolnictwa cji%20OA.pdf. wyższego, a w tym strategią z 2009 r., ustawą z 2005 r., programem z 2015 r. oraz monogra- Konferencję Rektorów Akademickich Szkół Pol- fiami na temat ustawy z 2018 r., włączając w to skich (KRASP) utworzyli 7 czerwca 1997 r. rek- niniejszą książkę. torzy reprezentujący polskie uczelnie posiada- z portalu https://wydawnictwo.umk.pl jące uprawnienia do nadawania stopnia doktora
Jan Konowalczuk, Magdalena Habdas, Iwona przez J. Konowalczuka w projekcie badawczo Foryś, Łukasz Drobiec, Wartość nieruchomo- ‑wdrożeniowym Ograniczenie negatywnych skut- ści w sąsiedztwie lotnisk – metodyka szacowania ków immisji hałasu z portów lotniczych w Polsce szkód i ustalania odszkodowań, Wydawnictwo (o nazwie „Sowa 2020”). C.H. Beck, Warszawa 2021. z portalu https://www.ksiegarnia.beck.pl
Publikacja zbiorowa o zasadach rozwiązywania konfliktu sąsiedzkiego, dotyczącego nieruchomości mieszkaniowych położonych w obszarach ograni- czonego użytkowania lotnisk. Omawia zagadnienia własności, szkody legal‑ nej i zasad jej kompensacji oraz kwestie wartości i metodyki ustalania odszkodowań. Książka pre‑ zentuje przykłady ilustrujące zasady stosowania metody dyferencyjnej, które są rekomendowane biegłym przy sporządzaniu opinii do celu ustalania odszkodowań, żądanych przez właścicieli nieru‑ chomości na podstawie przepisów Prawa ochrony środowiska. Książka oparta jest na wynikach badań uzyska‑ nych przez M. Habdas w projekcie badawczym pt. Odszkodowania dla właścicieli nieruchomo- ści w sąsiedztwie lotnisk – aktualne dylematy i przyszłe wyzwania oraz przez zespół kierowany
78 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Nadesłane książki
Rady uczelni: regula- rektorzy najbardziej renomowanych polskich uczelni. cje i dobre praktyki, Wśród założycieli znaleźli się rektorzy członkowskich red. nauk. Jerzy Woź‑ akademickich uczelni niepublicznych. Fundacja roz- nicki, Wydawnictwo poczęła działalność 1 września 2002 r. Głównym Naukowe Uniwersytetu celem FRP, utworzonej w formule organizacji poza- Mikołaja Kopernika, rządowej w następstwie obywatelskiej inicjatywy rek- Warszawa‑Toruń 2021. torów, jest działanie na rzecz rozwoju edukacji, nauki i kultury w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem Książka jest dostępna szkolnictwa wyższego, a w tym wspieranie polityki na- w trybie otwartym (open ukowej, edukacyjnej i kulturalnej państwa. Od 2003 r. access): https://wydawnic‑ współpracuje z założonym wspólnie z Konferencją two.umk.pl/upload/files/ Uczelni Niepublicznych Instytutem Społeczeństwa OPEN%20ACCESS/Rady%20uczelni%20OA.pdf. Wiedzy (ISW) o statusie fundacji. Obie fundacje, będąc organizacjami pożytku publicznego, ustanowiły Fundacja Rektorów Polskich (FRP) została ustano- wspólnie think‑tank FRP‑ISW, który uzyskał status wiona 7 czerwca 2001 r. przez 80 rektorów uczelni uznanego i rozpoznawalnego w świecie centrum ba- członkowskich Konferencji Rektorów Akademickich dań nad szkolnictwem wyższym i nauką. Szkół Polskich. Do grona założycieli Fundacji należą Z portalu https://wydawnictwo.umk.pl
Łukasz Piętak, Analiza światowym kryzysem gospodarczym i lata jego przezwy- realizacji strategii „Eu- ciężania. Próbuje też pokrótce przedstawić pierwsze ropa 2020” w Hiszpanii konsekwencje gospodarcze pandemii COVID‑19. Jest to na tle krajów UE w latach okres obejmujący różne perspektywy budżetowe UE (...). 2010–2018, Instytut Nauk Wnioski końcowe trafnie różnicują osiągnięcia i porażki Ekonomicznych Polskiej hiszpańskiej polityki gospodarczej. (...) Akademii Nauk, War‑ Bez wątpienia przedstawione przez Autora wyniki szawa 2021. badań są bardzo ciekawe, pozwalają zweryfikować opinie w kwestii wpływu nierówności regionalnych na Autor wybrał do badania wzrost gospodarczy oraz ocenić rolę funduszy spójności ciekawy przedział czasowy, w procesach konwergencji (...). obejmujący zarówno okres z recenzji wydawniczej prof. Urszuli Żuławskiej – dobrej koniunktury gospo- z portalu https://www.ksiegarnia-ekonomiczna.com.pl darczej, do 2008 roku, jak i okres załamania wywołanego
Beata Majecka, Andrzej w sferze gospodarczej. Właściwie jeszcze nie można Letkiewicz, Samoregu- z całkowitą pewnością stwierdzić, jakie długofa- lacyjne kształtowanie lowe skutki będzie miała ta sytuacja dla systemów zachowań rynkowych społeczno‑gospodarczych, do oceny których trzeba przedsiębiorstw, Wy‑ pewnej perspektywy, również czasowej. Jedno wszakże dawnictwo Uniwersy‑ wiadomo na pewno, każdy podmiot gospodarujący tetu Gdańskiego, Gdańsk w jakimś stopniu został lub zostanie dotknięty skut- 2020. kami chaosu w systemach społeczno‑gospodarczych świata, które wynikają z pandemii. W tym kontekście Oddawana do Państwa zrozumienie i w konsekwencji rozwój zdolności sa- rąk publikacja powstała moregulacyjnych podmiotów gospodarujących oraz w dziwnych czasach. Rok świadome kształtowanie ich zachowań rynkowych, 2020 zostanie zapamię- a także wykorzystywanie wielu, często złożonych i wie- tany przede wszystkim jako czas rozprzestrzeniającego lopostaciowych narzędzi ochrony trwania podmiotów się na całym świecie wirusa COVID‑19. Pandemia, w długim okresie, wydaje się być jedynym sposobem na która wstrząsnęła ogólnoświatowym społeczeństwem, poradzenie sobie w tym, jakże turbulentnym, otoczeniu dotykając często bardzo boleśnie nas samych i na- społeczno‑gospodarczym. szych najbliższych, spowodowała też wiele zaburzeń z portalu https://wyd.ug.edu.pl
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 79 Nadesłane książki
Ekonomiczne skutki pan- skutków obecnego kryzysu dla działalności gospo- demii, red. nauk. Joanna darczej człowieka. W ten nurt badań wpisuje się Błach, Beata Barszczow‑ niniejsza monografia prezentująca opracowania po- ska, Akademia WSB, PTE dejmujące różne zagadnienia z zakresu szeroko rozu- Oddział Katowice, Dą‑ mianych, wieloaspektowych konsekwencji pandemii browa Górnicza‑Katowice COVID‑19, analizowanych w ujęciu globalnym, jak 2021. i z perspektywy pojedynczych podmiotów oraz or- ganizacji. Przedstawione opracowania są wynikiem Niespotykane dotychczas dyskusji prowadzonej na konferencji naukowej zor- skutki pandemii COVID‑19 ganizowanej przez Oddział Polskiego Towarzystwa stały się przedmiotem wielu Ekonomicznego w Katowicach we wrześniu 2020 badań naukowych, których roku. Prezentowane artykuły zostały pogrupowane celem jest rozpoznanie mechanizmów powstawa- w taki sposób, aby przedstawić różnorodność, zło- nia i rozprzestrzeniania się pandemii, wypracowa- żoność i wieloaspektowość oddziaływania pandemii nie rozwiązań pozwalających skutecznie walczyć COVID‑19 na działalności gospodarczą i społeczną, z pandemią oraz niwelować jej negatywne konse- zarówno w wymiarze makroekonomicznym, jak i mi- kwencje. Również na gruncie nauk ekonomicznych kroekonomicznym. prowadzone są badania mające na celu identyfikację ze wstępu
Jerzy Podsiadło, Złota Sendzimira, Huty Cedler i Huty Florian. Na bazie stal. Raport z restruk- tego połączenia powstał nowy koncern hutniczy pod turyzacji i prywatyzacji nazwą Polskie Huty Stali SA. W jego w skład weszły polskiego hutnictwa, że- także trzy mniejsze huty, które były spółkami zależ- laza i stali, Wydawnic‑ nymi Huty Katowice, tj. Huta Bankowa, Walcownia two Uniwersytetu Ekono‑ Blach Grubych Batory, Huta Królewska, a także micznego w Katowicach, Stalprodukt, w którym Huta im. T. Sendzimira miała Katowice 2021. mniejszościowy udział. Oprócz tego częścią Grupy zostały największe w Europie Zakłady Koksowni- Z końcem roku 2002, cze Zdzieszowice. W sumie Grupa obejmowała 137 31 grudnia nastąpiła spółek. Prezentowana praca jest analizą całego pro- konsolidacja funkcjonu- cesu restrukturyzacji i prywatyzacji Polskich Hut jących dotychczas oddzielnie czterech głównych Stali SA, które miało miejsce w latach 2003–2007. polskich hut: Huty Katowice, Huty im. Tadeusza ze wstępu
Srebrna gospodarka. srebrnej gospodarki może przynieść miliardy zło- Ujęcie społeczno‑ekono- tych/euro rocznie i tysiące nowych miejsc pracy miczne, red. nauk. Ewa oraz – a może przede wszystkim – podnieść jakość Frąckiewicz, Barbara życia osób starszych i tych na przedpolu starości. Kryk, CeDeWu, War‑ Podjęcie odpowiednich działań pozwalających na szawa 2020. ukształtowanie takiej gospodarki wymaga poznania zmieniających się uwarunkowań wpływających na Srebrna gospodarka tę grupę wiekową, procesów zachodzących w gospo- (silver economy), na- darstwach domowych osób starszych, ich zachowań zywana też gospodarką jako konsumentów dóbr i usług, a także aktywnych senioralną, jest syste- uczestników życia społeczno‑ekonomicznego. mem wykorzystującym 0z portalu https://cedewu.pl potencjał nabywczy starzejącego się społeczeństwa, upatrującym w strukturze demograficznej nie tylko Autorkami są m. in. członkinie Oddziału PTE zagrożeń, ale przede wszystkim szans na rozwój w Szczecinie: Iwona Bąk, Ewa Frąckiewicz, Renata gospodarczy. Szacuje się, że wdrożenie koncepcji Knap i Barbara Kryk.
80 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Nadesłane książki
Górnośląsko‑Zagłębiow- poruszających szczegółowe problemy. Pierwsze trzy ska Metropolia, wybrane rozdziały odpowiadają na wybrane pytania deter- zagadnienia, red. nauk. minujące funkcjonowanie całej metropolii. Każdy Paweł Kosiń, Jerzy Pod‑ z nich eksponuje odmienne spojrzenie, przez co łącz- siadło, Akademia WSB, nie stanowią cenną inspirację dla dalszych badań PTE Oddział Katowice, i działań na rzecz doskonalenia funkcjonowania Dąbrowa Górnicza skomplikowanego układu urbanistycznego. Z ko- ‑Katowice 2021. lei rozdziały: czwarty, piąty i szósty koncentrują Niniejsza monografia jest się na zagadnieniach wycinkowych, choć ważnych pokłosiem drugiej z ko- w skali całego regionu. Dobór poruszanych zagad- lei konferencji naukowej nień wynika z indywidualnych zainteresowań Auto- zorganizowanej wspólnie rów; potwierdza jednak tezę o potrzebie ciągłego przez Oddział Polskiego monitorowania i doskonalenia mechanizmów uno- Towarzystwa Ekonomicznego w Katowicach oraz wocześniających funkcjonowanie GZM (jak innowa- Górnośląsko‑Zagłębiowską Metropolię w listopadzie cje informatyczne), integrujących podsystemy (jak 2020 roku. Jest też kontynuacją pewnego zamysłu transport) czy wreszcie wyzwalających społeczności wydawniczego afirmującego dyskusję nad proble- z obciążeń będących spadkiem po epoce industrial- mami metropolitalnymi, będącego owocem pierwszej nej. Ostatni, siódmy rozdział porusza kwestie zwią- konferencji, która odbyła się w roku 2018. zane z projektem ustawy o związku metropolitalnym Prezentowane Czytelnikom artykuły, spojone w województwie pomorskim. Inna przestrzeń geo- przedmiotem rozważań, jakim jest GZM, uszere- graficzna, inne problemy i zaawansowanie, ale cele gowane zostały tak, by odnosić się do zróżnicowa- strategiczne podobne. nej palety zagadnień od najbardziej ogólnych do ze wstępu
Grzegorz W. Kołodko, The Quest for Development Success: Bridging Theoretical Reasoning with Economic Practice
Wydawnictwo Rowman & Littlefield – Lexington Books opublikowało nową książkę prof. Grzegorza W. Kołodko. Liczącą XII + 253 strony monografię, za‑ tytułowaną The Quest for Development Success: Brid‑ ging Theoretical Reasoning with Economic Practice, wydawca zapowiada następującymi słowami: „Ludz‑ kość stoi w obliczu epokowych wyzwań wynikających z przenikania się demograficznych, społecznych, go‑ spodarczych, ekologicznych i politycznych megatren‑ dów, na które dodatkowo nakłada się fatalna pande‑ mia COVID‑19 i nowa Zimna Wojna. Tradycyjna myśl ekonomiczna nie jest w stanie sobie z płynącymi stąd problemami poradzić. W warunkach nieodwracalnej globalizacji wyzwaniom tym odpowiada oryginalna koncepcja nowego pragmatyzmu – swoistego połą‑ czenia teorii ekonomii z praktyczną polityką ekono‑ miczną na rzecz zrównoważonego rozwoju”.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 81 Zbigniew Matkowski *
Moja młodość... Meandry polityki rolnej i ich odbicie w losach mojej rodzinnej wsi
Wstęp ‑rosyjskim, z trudną i niekiedy dramatyczną koegzy‑ stencją ludności polskiej i ukraińskiej; historycznym Czas pandemii sprzyja refleksji, porządkowaniu problemem tej drugiej było jej położenie na pogra‑ domowych archiwów i utrwalaniu dla potomności wła‑ niczu polsko‑niemieckim i związane z tym najazdy, snych przemyśleń, pism i wspomnień. Tak powstała wojny i aneksje. A drugą cechą wspólną, odnoszącą książka Moja młodość, zawierająca moje próby literac‑ się już do czasów współczesnych, jest ten przykry fakt, kie oraz wspomnienia z okresu młodości1. Ze względu że obie te wioski – tętniące niegdyś bujnym i owoc‑ na osobisty charakter niektórych tekstów książka ta nym życiem – obecnie prawie całkiem opustoszały, nie jest przeznaczona do otwartej dystrybucji księgar‑ a gospodarka rolna na tych terenach popadła w ruinę. skiej, lecz jest dostępna dla osób bliskich i znajomych. Oczywiście wioski te leżą obecnie w dwu różnych Redakcja „Biuletynu PTE” – czasopisma, z którym krajach i podlegały trochę odmiennym regułom gry. jestem związany i w którym publikowałem różne Jedna z nich leży przy tym na bardzo żyznych gle‑ teksty z mego warsztatu naukowego – zaproponowała, bach, a druga na bardzo lichych gruntach. Ale pomimo abym wybrał z tej książki jakiś fragment, wolny od tych naturalnych i politycznych różnic obie te wioski autobiograficznych szczegółów, który mógłby być doświadczyły prawie całkowitego upadku w okresie zamieszczony na łamach tego czasopisma. Wybrałem transformacji systemowej, którego korzenie sięgają poniższy fragment wspomnienia opisującego moją jeszcze okresu realnego socjalizmu.] wieś rodzinną oraz jej dawne i współczesne losy. Tekst ten zahacza o problematykę polityki rolnej i jej Rys krajoznawczy skutków, zwłaszcza w odniesieniu do indywidualnych gospodarstw rolnych o charakterze rodzinnym i do Wieś Dzierżążno Małe, należąca obecnie do po‑ społeczności wiejskiej, i w tym kontekście może za‑ wiatu czarnkowsko‑trzcianeckiego w województwie interesować szersze grono czytelników. wielkopolskim, leży ok. 15 km na północ od środko‑ [Co do tytułu tego tekstu, muszę gwoli prawdy wego odcinka Noteci, na pograniczu Wielkopolski wyjaśnić, że miałem właściwie dwie rodzinne wioski: i Pomorza Zachodniego, to jest województwa wielko‑ tę, w której się urodziłem (Jacowce, pw. Zbaraż – na polskiego i zachodniopomorskiego. Wieś położona jest Podolu, obecnie Ukraina), oraz tę, do której trafiłem na morenie polodowcowej, w ładnym i urozmaiconym w 1945 r. wraz z moją rodziną w ramach repatriacji krajobrazie, otoczona rozległymi lasami. Obok wioski ludności polskiej z terenów włączonych do ZSRR przepływa rzeczka, a w pobliżu są dwa urokliwe je‑ (Dzierżążno Małe, pw. Trzcianka – w północnej części ziora oraz stawy oferujące rozmaite ryby. W okolicy Wielkopolski, na Ziemi Nadnoteckiej), gdzie zamiesz‑ jest dużo lasów, które w lecie i na jesieni są pełne kiwałem do czasu podjęcia studiów i rozpoczęcia grzybów i jagód. Najbliższe miasta to Wieleń, Człopa pracy zawodowej. Tutaj piszę o tej drugiej wiosce, i Trzcianka. leżącej w obecnych granicach Polski i podlegającej Tereny te, będące częścią Ziemi Nadnoteckiej, od polskiej legislacji gospodarczej. Ale często myślę XII wieku należały do Królestwa Polskiego, jedynie o obu tych wioskach, jako miejscach bliskich memu z pewną przerwą w XIV wieku spowodowaną eks‑ sercu, i chętnie je odwiedzam. Pomimo ogromnej pansją teutońską, kiedy były włączone do tzw. Nowej odległości oraz zmian geopolitycznych, mają one Marchii. Przy I rozbiorze Polski w 1772 r. tereny te pewne cechy zbieżne. Historycznym problemem tej zostały jednak zagarnięte przez Prusy i pozostawały pierwszej było jej położenie na pograniczu polsko w domenie niemieckiej aż do 1945 r. (z krótką przerwą podczas istnienia Księstwa Warszawskiego w latach 1 Zbigniew Matkowski, Moja młodość..., Wydawnictwo 1807–1815). Po zakończeniu II wojny światowej zie‑ Literackie Białe Pióro, Warszawa 2021. mie te zostały ponownie włączone do Macierzy.
82 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Omawiana wioska powstała w 1592 r., kiedy to W pierwszych transportach ze Wschodu jechały wła‑ wojewoda poznański Stanisław Górka wydał przy‑ ściwie same kobiety z dziećmi oraz osoby starsze, bo wilej lokacyjny, pozwalający na założenie wsi jako mężczyźni wcieleni do I i II Armii WP nie powrócili części dóbr należących do jego majątku ziemskiego jeszcze z wojny. Nasza grupa była pierwszą grupą w Wieleniu. Prawo do osiedlania się tutaj miała mieć przesiedleńczą, która trafiła do tej wioski. Zamiesz‑ tylko ludność polska. Jednak już po kilkunastu latach kaliśmy w przydzielonych nam domach i gospodar‑ nowi właściciele tych dóbr (Czarnkowscy) pozwolili stwach, początkowo razem z mieszkającymi tu jeszcze na osiedlanie się także chłopom niemieckim (którzy rodzinami niemieckimi (do czasu ich ewakuacji do lepiej wywiązywali się z pańszczyzny). W rezultacie Niemiec, co nastąpiło w 1946 r.). W następnych mie‑ w połowie XVII wieku było już we wsi kilkadziesiąt siącach przyjechało tutaj kilkanaście innych rodzin – domów, przy czym wszyscy mieszkańcy deklarowali repatrianci z Wołynia, Wileńszczyzny i Białorusi. się jako Niemcy. Po utworzeniu wioski wybudowano Później dojechali jeszcze przesiedleńcy z centralnej tu drewniany kościół luterański, który jednak spło‑ Polski, a następnie (w 1947 r.) spora grupa ludności nął, a na jego miejscu wzniesiony został ok. 1770 r. łemkowskiej, wysiedlonej z Bieszczadów podczas nowy kościół, stojący tam do dziś i traktowany jako tzw. „Akcji Wisła”. Napływ przesiedleńców zakończył zabytek podlegający ochronie. Po wojnie kościół ten się dopiero w 1948 r. był przez długi czas nieczynny, ale w 1958 r. został Początki naszego bytowania tutaj nie były łatwe, odnowiony i przekształcony w świątynię rzymsko bo w gospodarstwach przydzielonych polskim repa‑ katolicką. W okresie międzywojennym odkryto w le‑ triantom nie było żadnego inwentarza żywego. Ko‑ sie na skraju wioski stare grodzisko prasłowiańskie nie, bydło i trzodę chlewną zabrali Rosjanie, a drób i przeprowadzono prace wykopaliskowe, a niektóre czy nawet króliki zjedli sami Niemcy. Nie było też znalezione tam przedmioty znajdują się obecnie w Mu‑ żadnych zapasów zboża czy kartofli. Pod względem zeum Archeologicznym w Poznaniu. zaopatrzenia w żywność pierwsze miesiące naszego Pomimo długiego okresu prusko‑niemieckiego pobytu w nowym miejscu były więc wyjątkowo władztwa na tych obszarach i intensywnej polityki trudne. Większość nowych osiedleńców przywiozła germanizacyjnej dowody historycznej polskości tych ze sobą konia i krowę – świń i kur nie można było ziem można znaleźć nie tylko w licznych źródłach zabierać. Rodziny z małymi dziećmi nie posiadające historycznych. Na starych miejscowych cmenta‑ krowy dostały wkrótce w przydziale po jednej kozie, rzach można spotkać – nieliczne wprawdzie – groby a niektórzy demobilizowani wojskowi otrzymali konie z polskimi nazwiskami, a w urzędowych archiwach z pomocy międzynarodowej świadczonej w ramach zachowały się dzienniki urzędowe z XIX wieku, dru‑ UNRRA. Nie było tu też początkowo prawie żadnej kowane w obydwu językach: niemieckim i polskim. opieki lekarskiej. Jedyny lekarz był w miasteczku Przez wioskę przebiegała niegdyś ruchliwa droga odległym o kilkanaście kilometrów, a ośrodek zdrowia zwana Starą Drogą Królewską, łącząca Czarnków w sąsiedniej wiosce został otwarty dopiero w 1948 r. z Człopą oraz innymi miastami położonymi dalej (a w latach 1980. został zlikwidowany). na Pomorzu; według niektórych źródeł przejeżdżał Większość nowych osiedleńców zabrała się jed‑ nią m.in. Stanisław August Poniatowski, ostatni król nak niebawem do solidnej pracy rolniczej i leśnej, Polski. Na drodze tej po dziś dzień można napotkać a gospodarstwa rolne zostały stopniowo odbudowane zagubione tutaj stare monety polskie. Pełniejszą do‑ i zaczęły normalnie funkcjonować, tworząc podstawy kumentację historii wioski i okolicy można znaleźć materialnego bytu ludności, a przede wszystkim za‑ w Muzeum Ziemi Nadnoteckiej w Trzciance. opatrzenia w żywność. Dzieci zaczęły też wkrótce chodzić do nowo otwartej szkoły. Początkowo w tejże Akcja osiedleńcza i trudne początki szkole prowadzone były również kursy nauki pisa‑ nia i czytania dla dorosłych – w ramach tzw. walki Po zakończeniu II wojny światowej tereny te, leżące z analfabetyzmem, co miało duże znaczenie społeczne na tzw. Ziemiach Odzyskanych, zostały ponownie włą‑ i kulturowe. czone do Polski i zaczął się proces ich zasiedlania lud‑ nością polską przybywającą tu z Kresów Wschodnich Rozwój społeczno‑gospodarczy wioski i z innych obszarów. Nasza rodzina przybyła tu we wrześniu 1945 r. transportem kolejowym ze Zbaraża Powojenne losy tej wioski są repliką ewolucji, na Podolu, gdzie zamieszkiwała dotychczas. Dystans którą przeszło bardzo wiele polskich wsi, szczególnie do pokonania był spory – ponad 1000 km. Podróż na Ziemiach Zachodnich, a której charakterystyczną (w wagonach towarowych bez wody i sanitariatów) cechą był najpierw wznoszący się, a potem opadający trwała ponad dwa tygodnie, bo pierwszeństwo miały trend. Głównym czynnikiem napędzającym rozwój rosyjskie transporty wojskowe i pociągi rozkładowe, gospodarczy i kulturowo‑społeczny w tej pierw‑ a w niektórych miejscach trzeba było naprawiać tory. szej fazie był powojenny entuzjazm i chęć do pracy
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 83 ludności, zdziesiątkowanej i zgnębionej działaniami to sukces niebywały zważywszy, że pod względem wojennymi, a głównym czynnikiem powodującym czystości, porządku i estetyki osiedli – bo takie było odwrócenie tego trendu i postępujący regres była sy‑ główne kryterium tego konkursu – województwo tuacja polityczna w kraju, brak demokracji, presja na poznańskie, do którego należała nasza wioska, przo‑ kolektywizację rolnictwa oraz błędy popełniane przez dowało zawsze w całej Polsce. Zdobycie pierwszego rządy w polityce rolnej. miejsca w takim województwie przez ubogą wieś, W naszej wiosce regresywne tendencje występujące dopiero nie tak dawno zasiedloną przez przybyszów w tej drugiej fazie były potęgowane przez fakt, że z różnych stron Polski, graniczyło z cudem. Było to gleby w tym rejonie są bardzo ubogie, mikroklimat jest jednak poprzedzone kilkumiesięczną ofiarną i zgodną także raczej nieprzychylny dla produkcji rolnej, a zie‑ pracą wszystkich mieszkańców wioski, porządku‑ mia otrzymana z nadania nie była nigdy traktowana jących swoje zagrody, naprawiających dachy, płoty tak jak prawdziwa własność. Na to nałożył się ten i bramy, malujących ściany domów, wyrównujących specyficzny czynnik, że ludność osadnicza, przybyła wyboiste drogi, odświeżających trawniki i skwery, z różnych stron Polski, nie zdążyła się jeszcze mocno urządzających boisko do siatkówki i plac zabaw dla zakotwiczyć w tym nowym miejscu i nowej rzeczywi‑ dzieci, a także nasadzających i pielęgnujących piękne stości. Bardzo ważnym negatywnym czynnikiem był kwiaty w swoich ogródkach i w oknach. Dzień wrę‑ również proces starzenia się ludności oraz masowy czenia wiosce zwycięskiego dyplomu i nagrody był odpływ młodzieży wiejskiej do miast w poszukiwaniu dla mieszkańców wsi wielkim świętem. pracy i lepszych warunków życia. Bardzo pozytywnym zjawiskiem była również dość Pod koniec 1948 r. proces zasiedlania tej wioski szybka integracja społeczności wiejskiej i ukształto‑ został praktycznie zakończony. We wsi było ponad wanie się dobrej kultury i więzi społecznej – pomimo 60 czynnych gospodarstw rolnych (prawie tyle samo dużych różnic w pochodzeniu, zamożności i poziomie co przed wojną), a liczba ludności dochodziła do 300. wykształcenia poszczególnych rodzin. We wsi pano‑ Głównym problemem w rozwoju rolnictwa na tych wał na ogół spokój, sąsiedzi żyli zgodnie i pomagali terenach była niska jakość gruntów. Nasza wieś, poło‑ sobie wzajemnie, zwłaszcza podczas sianokosów żona na morenach polodowcowych, miała wprawdzie i żniw oraz wykopków i omłotów. We wsi działało piękne widoki, ale wyjątkowo piaszczyste ziemie – koło gospodyń wiejskich i ochotnicza straż pożarna. przeważnie grunty klasy VI i VII, a częściowo nie‑ Istniała świetlica wiejska i biblioteka szkolna. Często użytki. Dlatego właśnie bardzo duża część gruntów na wyświetlane tu były filmy przywożone przez tzw. kino tym terenie była od wieków zalesiona, głównie lasami objazdowe, a w dużej i pięknej sali wiejskiej odbywały sosnowymi. Na to nakładał się jeszcze specyficzny się różne imprezy, wesela i zabawy taneczne. mikroklimat (przymrozki, gradobicia, ulewy i susze), pustoszący często uprawy w ogrodach i na polach. Regres i upadek wsi Pomimo tych i innych obiektywnych trudności (brak maszyn rolniczych oraz zwierząt pociągowych), w sto‑ W połowie lat 1950., pod wpływem rosnących sunkowo krótkim czasie po zasiedleniu gospodarka ciężarów podatkowych i wciąż podnoszonych kon‑ rolna na tym terenie ostro ruszyła i niemal wszyst‑ tyngentów obowiązkowych dostaw płodów rolnych, kie grunty orne oraz łąki zostały zagospodarowane. zaczęły narastać trudności ekonomiczne w prowa‑ Dopomogły w tym wydatnie inwestycje budowlane dzeniu indywidualnych gospodarstw rolnych, które i infrastrukturalne dokonywane przez państwo, takie stawały się nierentowne. Trudności te ze szczególną jak: kapitalny remont niezasiedlonych jeszcze domów, mocą uderzyły w tę ubogą wieś, w której plony były doprowadzenie prądu elektrycznego do wszystkich bardzo niskie ze względu na słabą glebę oraz częste gospodarstw, uruchomienie łączności telefonicznej, klęski żywiołowe. Pomimo wielkiej presji na kolek‑ remont i oddanie do użytku szkoły podstawowej, grun‑ tywizację, społeczność wiejska nie zgodziła się na towny remont i wyasfaltowanie drogi dojazdowej, założenie spółdzielni produkcyjnej. Chcąc uwolnić się regulacja rzeczki płynącej poprzez łąki i konserwacja choćby częściowo od ciężaru obowiązkowych dostaw, rowów wodnych, a później zainstalowanie wodo‑ miejscowi chłopi zażądali rewizji podziału gruntów ciągu, budowa nowego sklepu i świetlicy, oświetle‑ w kierunku zmniejszenia areału swych gospodarstw. nie ulic oraz uruchomienie połączeń autobusowych W toku prac geodezyjnych dochodziło niekiedy nawet z pobliskimi i dalszymi miastami. W pracach tych do dramatycznych scen, gdy wykonująca pomiary czynnie uczestniczyli także mieszkańcy wioski, a ich ekipa geodetów była atakowana przez niektórych go‑ dodatkową i wyłączną zasługą był remont kapitalny spodarzy, niezadowolonych z proponowanych im (zbyt i oddanie do użytku tutejszego zabytkowego kościoła, małych) redukcji obszaru gruntów i nowej lokalizacji przekształconego w świątynię rzymskokatolicką. przydzielonych działek. W ślad za tym rozpoczął się Bodajże w 1953 r. wieś Dzierżążno Małe zdobyła stopniowy exodus rolników – przenoszących się do in‑ tytuł Mistrza Gospodarności w corocznym konkur‑ nych wiosek lub wyjeżdżających do pracy w miastach. sie organizowanym przez władze wojewódzkie. Był Populacja wiejska stale się zmniejszała, a coraz więcej
84 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE gospodarstw rolnych było opuszczonych. Słabsze całkowitej i trwałej dewastacji po obsadzeniu ich przez grunty orne były stopniowo zalesiane lub, nieupra‑ jakiegoś dzierżawcę wikliną. W wiosce mieszkają wiane, same zarastały krzewami i lasem. Niekoszone obecnie właściwie tylko emeryci: kilku byłych go‑ i niepielęgnowane łąki z biegiem czasu również dzi‑ spodarzy, dawni pracownicy leśni oraz starsze osoby czały i zarastały chwastami oraz sitowiem. z miasta, które wykupiły sobie tutaj tanie domy na Drugim czynnikiem powodującym stopniowy starość. Liczba zameldowanych tu mieszkańców nie upadek wioski było starzenie się jej mieszkańców przekracza 100. Nie powiodły się próby uruchomienia i masowy odpływ do miast ludzi młodych, którzy po tutaj agroturystyki lub hodowli koni przeznaczonych ukończeniu szkół znajdowali pracę i lepsze warunki do wędrówek leśnych. życia w miastach. W rezultacie zmniejszała się też Piękna niegdyś i tętniąca życiem wioska wyludniła liczba dzieci w wieku szkolnym, co spowodowało się i niemal całkowicie wymarła, a jej okolice przypo‑ ograniczenie liczby klas w miejscowej szkole pod‑ minają dzisiaj pustkowie. W całej, ponad 400‑letniej stawowej, a następnie jej zamknięcie. Starsi wiekiem historii tej wioski nie było podobnego kataklizmu. Ani rolnicy chętnie zdawali swoje gospodarstwa na Skarb wojny, ani epidemie nie potrafiły nigdy do tego stopnia Państwa w zamian za rentę rolniczą, mimo że była zdziesiątkować mieszkającej tu ludności i zniszczyć ona bardzo niska. prawie całkowicie jakąkolwiek gospodarkę. A wszystko Trzecim czynnikiem, który przypieczętował upadek to spowodowały fatalne błędy w polityce społeczno tej wioski, była reforma podziału administracyjnego ‑ekonomicznej państwa, zwłaszcza w polityce rolnej, kraju, w wyniku której zlikwidowana została gmina popełnione w okresie po II wojnie światowej (zarówno w sąsiedniej wiosce, a nasza wieś oraz sąsiednie wioski przed reformą systemową, jak i po reformie). zostały włączone do gminy mieszczącej się w dość od‑ * * * ległym miasteczku Wieleń. Potrzeby wiosek leżących na północ od Noteci były tu często zaniedbywane. Ziemia Nadnotecka, leżąca na pograniczu Wiel‑ Potem nadeszły zmiany ustrojowe związane z deko‑ kopolski i Pomorza, ma bogatą i fascynującą histo‑ munizacją i urynkowieniem gospodarki, a wraz z nimi rię. Ma wiele interesujących zabytków i jest bardzo likwidacja PGR‑ów (w tym pobliskiego w sąsiedniej atrakcyjna pod względem krajobrazowym. Ma za‑ wiosce), gminnych spółdzielni obsługujących wiejskie tem dobre perspektywy dla rozwoju turystyki, ale sklepy oraz przedsiębiorstwa PKS odpowiedzialnego wykorzystanie tej szansy wymagałoby stworzenia za transport autobusowy. Wieś Dzierżążno Małe zo‑ odpowiedniej bazy hotelowej i infrastruktury – przede stała ostatecznie całkowicie odcięta od świata, bez wszystkim odbudowy transportu publicznego i sieci połączenia autobusowego nawet z siedzibą gminy sklepów. Szkoda jednak, że wskutek niewłaściwej i stacją kolejową w Wieleniu. Zlikwidowany został polityki rolnej w wielu wioskach położonych na tych sklep spożywczy należący poprzednio do gminnej terenach rolnictwo zostało praktycznie zniszczone, spółdzielni, a wkrótce zamknięty został również je‑ niekiedy – jak w przypadku opisywanej wioski – dyny sklepik prywatny. Aby kupić obecnie bochenek w sposób nieodwracalny (poprzez zalesienie gruntów chleba czy butelkę mleka, trzeba pojechać własnym rolnych i dewastację łąk). środkiem lokomocji do sąsiedniej wioski albo do odległego o 15 km miasteczka. Osoba przyjezdna, przybywająca pociągiem, musi dojechać taksówką ze stacji kolejowej w Krzyżu (odległość około 30 km), gdyż stacja PKP w Wieleniu Płn. ma teraz bardzo ograniczony ruch pociągów. W nieczynnej już szkole pośrodku wioski (dwa budynki) zakwaterowani zostali pracownicy pobli‑ skiego PGR, którzy po jego likwidacji podjęli pracę w lasach. Na dawnym boisku szkolnym nowi lokatorzy urządzili sobie ogrody i podwórka, dziko zabudowane rozmaitymi chlewikami, szopkami i altanami, zawa‑ lone zwałami drewna opałowego, z chmarą psów i kotów. Kilka opuszczonych domów zawaliło się lub zostało rozebranych, a ogrody przy nich zarosły chwa‑ stami i krzakami. Wioska utraciła swój dawny urok i zupełnie zatraciła swój rolniczy charakter – obecnie jest tutaj tylko jedno czynne gospodarstwo rolne. Po‑ rzucone pola uprawne zostały częściowo włączone do lasów państwowych i zalesione, a pozostałe poro‑ sły drzewami i krzewami. Wielkie połacie łąk uległy
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 85 Andrzej H. Jasiński, Współczesna scena innowacji. Wyzwania dla przedsiębiorców i menedżerów Poltext, Warszawa 2021 Celem książki jest prezentacja współczesnej sceny sny obraz tej sceny nie jest kla‑ innowacji oraz analiza zjawisk, procesów, tendencji rowny, ponieważ jest on re‑ i uczestników na niej występujących. Autor omawia zultatem wielu światowych głównie innowacje techniczne/technologiczne oraz za‑ megatrendów występujących chowania przedsiębiorców‑innowatorów i menedżerów w pierwszych dwóch dekadach innowacji w firmach. Całościowe, holistyczne spojrze‑ XXI wieku oraz podwójnego nie na procesy innowacyjne we współczesnej gospo‑ kryzysu (zdrowotnego i go‑ darce ma formę dziesięciu pytań, przy czym każdemu spodarczego) spowodowanego z nich odpowiada jeden rozdział. pandemią koronawirusa. W związku z tym pojawia Koncepcja sceny innowacji zakłada, że występują się pytanie, na które musi odpowiedzieć przedsię‑ na niej główni aktorzy oraz aktorzy drugoplanowi. biorca/firma: Jak grać na współczesnej scenie inno‑ Każdy z nich ma określone role do odegrania i żad‑ wacji? Autor, wybitny znawca tej gry, pomaga w uzy‑ nego nie może zabraknąć, żeby „gra innowacyjna” skaniu na nie odpowiedzi. przebiegała prawidłowo i była skuteczna. Współcze‑ z portalu http://www.poltext.pl
Inne nadesłane publikacje
Polski ustawodawca na danych obejmujących cały rok 2020. Konkluzje te wobec pandemii w przeważającej mierze potwierdzają i wzmacniają tezy SARS‑CoV‑2 Raport z ba- sformułowane w odniesieniu do aktywności polskiego dań za rok 2020, Centrum ustawodawcy wykazywanej w najwcześniejszym okre- Badań Procesu Legislacyj‑ sie pandemii. Prognozy przedstawione we wstępnym nego Uczelni Łazarskiego, raporcie z badań nad reakcją polskiego ustawodawcy Warszawa 2021. na pandemię SARS‑CoV‑2, okazały się trafne. Roz- poczynając omówienie rezultatów badań od ustawo- Niniejsze opracowanie dawstwa dotyczącego spraw społecznych, wypada nawiązuje do ustaleń ba- więc zauważyć, że wyniki dotyczące całego roku 2020 dawczych omówionych potwierdzają obserwacje poczynione w odniesieniu w dokumencie pt. Reakcja do aktywności polskiego ustawodawcy w pierwszej polskiego ustawodawcy na połowie 2020 r., dotyczącej jednego z najważniejszych pandemię SARS‑CoV‑2. Wstępny raport z badań, opar- aspektów funkcjonowania współczesnego państwa, tym na danych dotyczących pierwszej połowy 2020 r. jakim jest tzw. funkcja redystrybucyjna. Obecnie możemy już zaprezentować konkluzje bazujące z części I
Trzech na jednego. Roz- Tomy I i II, zawierające rozmowy Trzech na jed- mowy „Zdania” 2021. nego opublikowane do 1989 r., ukazały się kolejno w latach 1986 i 1990. Ukazał się trzeci tom roz- Tom przygotował do druku Edward Chudziński, mów Trzech na jednego, długoletni redaktor naczelny „Zdania”, który pi- opublikowanych na ła- lotował z ramienia redakcji cykl rozmów Trzech mach „Zdania” w latach na jednego od początku jego ukazywania się, do 1994–2020 (do numeru numeru 1–2/2020. 1–2/2020). Zawiera on Książka nie będzie dostępna w sieci księgarskiej. 40 rozmów ze znanymi Wszystkie egzemplarze udostępniane będą – wedle i cenionymi przedsta- ustalonych kryteriów – jako bezpłatne. wicielami świata nauki, Publikacja powstała przy wsparciu Fundacji kultury i polityki. Przeszło połowa z nich reprezentuje im. Róży Luksemburg. szkoły wyższe, legitymując się tytułami profesorskimi, z portalu https://www.kuznica.org.pl a ośmiu członkostwem Polskiej Akademii Nauk.
86 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Inne nadesłane publikacje
„Wiadomości Sta‑ Statystyka w praktyce: tystyczne” 2021, • Health expenditure in sub‑Saharan Africa: Is it vol. 66(4). mean reversion? A Fourier unit root test appro- ach (Gbenga A. Olalude, Hammed A. Olayinka, Czasopismo jest dostępne Oluwadare O. Ojo) w trybie otwartym (open • Ocena poziomu rozwoju społecznego powiatów access): https://ws.stat. województwa małopolskiego z zastosowaniem gov.pl/Issue/2021/4 dynamicznego miernika syntetycznego (Jadwiga Bożek, Janina Szewczyk) Spis treści Dyskusje. Recenzje. Informacje: • Od redakcji • Recenzja książki Dariusza Kotlewskiego, Rachu- Studia metodologiczne: nek produktywności KLEMS dla polskiej gospo- • Szacowanie rozmiarów szarej strefy w Polsce (Anna darki (Dorota Niedziółka) Czapkiewicz, Katarzyna Brzozowska‑Rup) Dla autorów
„Wycena Nieruchomo‑ • Ewelina Turek‑Czecharowska, Konsekwencje ści i Przedsiębiorstw” popełnienia błędu w opinii biegłego sądowego 2020, nr 3–4(15–16). rzeczoznawcy majątkowego • Robert Bernat, Wycena Nieruchomości w Cze- Spis treści chach • Czy zawód rzeczoznaw- • Dariusz Książak, Robert Korczyński, Michał stwo majątkowe znalazł Mrowiec, Raport Emmerson Evaluation z analizy się na zakręcie? Roz- cen transakcyjnych lokali mieszalnych w I półro- mowa z prof. Mieczysła- czu 2020 roku wem Prystupą • Kataster w Galicji • Projekty 4 standardów • Kalendarz prawny zawodowych – opraco- • Kosmiczny atlas Warszawy wane przez Radę Standardów Wyceny Nieru- • Zieleń i mała retencja zamiast betonu chomości • Książki do poczytania zimą
„Wycena Nieruchomo‑ • Elżbieta Mączyńska, Czy pandemia to czarny ści i Przedsiębiorstw” łabędź? 2021, nr 1(17). • Wojciech Kiczka, Czarny łabędź. Jak nieprzewi- dywalne zdarzenia rządzą naszym życiem Spis treści • Europejskie Standardy Wyceny 2020 • Pismo Anny Kornec- • Dariusz Książak, Robert Korczyński, Michał kiej, podsekretarz stanu Mrowiec, Raport z analizy cen transakcyjnych w Ministerstwie Rozwoju, lokali mieszkaniowych w II półroczu 2020 Em- Pracy i Technologii merson Evaluation • Debata w Ministerstwie • Fragmenty publikacji NBP pt. Informacja o ce- Rozwoju, Pracy i Tech- nach mieszkań i sytuacji na rynku nieruchomo- nologii ści mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce • Komentarz do stanowiska PFSRM w sprawie w III kwartale 2020 r. standardów zawodowych • Kalendarz prawny • Mieczysław Prystupa, Prognozowanie zmian na • Projekt ustawy o zmianie ustawy o scalaniu i wy- rynku nieruchomości w kontekście wyceny nie- mianie gruntów oraz niektórych innych ustaw ruchomości • Książki na wiosnę • Wiersz
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 87 Inne nadesłane publikacje
„Doradca Restruktury‑ • Łukasz Grenda, Split payment a postępowanie upa- zacyjny” 2020, nr 22(4). dłościowe • Wiktor Danielak, Piotr Zimmerman, Wpływ uchyle- W numerze: nia układu na dalszy los wierzytelności zrestruktu- • Anna Hrycaj, Agata Ko‑ ryzowanych w całości w zakresie określonym w tym smal, Przegląd orzecz- układzie i na bieg odsetek od tych wierzytelności nictwa w sprawach • Bartosz Groele, Bartosz Magnowski, Zabezpieczenie restrukturyzacyjnych wniosku restrukturyzacyjnego w kontekście postę- i upadłościowych powania zabezpieczającego prowadzonego przez • Paweł Janda, Projekt wierzyciela dłużnika de lege lata i de lege ferenda planu spłaty wierzycieli • Maciej Geromin, Marcin Krawczyk, Alicja Su‑ w postępowaniu upadło- kiennik, Prawo do odstąpienia od umów najmu ściowym konsumenta w postępowaniu sanacyjnym – problemy najmów • Anna Hrycaj, Agata Kosmal, Śmierć upadłego w galeriach handlowych • Magdalena Michalska‑Kania, Obowiązki kontrolne • Magdalena Zwolińska, Grzegorz Godlewski, Wpływ syndyka względem pełnomocnictwa procesowego ogłoszenia upadłości na zobowiązanie z tytułu renty udzielonego przez wierzyciela w świetle nowelizacji uzupełniającej za wypadek przy pracy Prawa upadłościowego • Dawid Paleczny, Poszukiwanie majątku upadłego • Rafał Adamus, Czy warunkowe zobowiązanie do przez komornika sądowego zawarcia umowy pożyczki wymaga zgód przewi- • Ivan Smanio, Prawo restrukturyzacyjne i mediacje – dzianych prawem restrukturyzacyjnym? wybrane zagadnienia • Mirosław Mozdżeń, Odpowiednie stosowanie • Dwujęzyczna wersja przepisów dotyczących uprosz- art. 174 ust. 1 Prawa upadłościowego w przygoto- czonego postępowania restrukturyzacyjnego / Bilin- gual version of law regarding simplified restructu- wanej likwidacji (studium przypadku) ring proceedings
Piotr Banaszyk *, Przemysław Deszczyński **, Marian Gorynia ***, Krzysztof Malaga**** Przesłanki modyfikacji wybranych koncepcji ekonomicznych na skutek pandemii COVID-19 ***** w: „Gospodarka Narodowa” Kilkuwiekowa ewolucja konstruktu człowieka gospo‑ i pozagospodarczych zachowań człowieka. Poszcze‑ darującego nie doprowadziła do wypracowania jedno‑ gólne szkoły ekonomiczne reprezentują nawet bardzo litej i spójnej koncepcji zarówno gospodarczych, jak zróżnicowane podejście do tego zagadnienia. Przyjmuje się w nich, „że celem człowieka gospodarującego jest * Piotr Banaszyk – kierownik Katedry Logistyki, Instytut maksymalizacja bogactwa, zysku, użyteczności lub Gospodarki Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny preferencji, przy czym jest on w stanie dążyć do re‑ w Poznaniu; e‑mail: [email protected]. alizacji tak wyznaczonego celu w sposób racjonalny” ** Przemysław Deszczyński – kierownik Katedry Ekono‑ mii Informacji, Instytut Ekonomiczno‑Społeczny Uniwer‑ ***** Fragment artykułu Piotra Banaszyka, Przemysława sytetu Ekonomicznego w Poznaniu; e‑mail: Przemyslaw. Deszczyńskiego, Mariana Goryni, Krzysztofa Malagi [email protected]. pt. Przesłanki modyfikacji wybranych koncepcjiekono- *** Marian Gorynia – Katedra Konkurencyjności Między‑ micznych na skutek pandemii COVID‑19, „Gospodarka narodowej, Instytut Gospodarki Międzynarodowej Uni‑ Narodowa. The Polish Journal of Economics”, nr 1(305) wersytetu Ekonomicznego w Poznaniu; e‑mail: marian. 2021, s. 61–63. Tekst całego artykułu jest dostępny na: [email protected]; http://mariangorynia.pl/. https://gnpje.sgh.waw.pl/Przeslanki-modyfikacji-wybra‑ **** Krzysztof Malaga – Uniwersytet Ekonomiczny w Po‑ nych-koncepcji-ekonomicznych-na-skutek-pandemii-CO‑ znaniu; e‑mail: [email protected]. VID,132485,0,2.html.
88 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
[Dzionek‑Kozłowska, 2018: 8)1. W powyższej definicji w wersji maksymalizacji preferencji i pełnej racjonal‑ daje się wydzielić dwa pierwiastki: egoizmu i racjonalno‑ ności, właściwego dla ekonomii głównego nurtu. Nie ści (optymalizacji). Oba także definiowane są niejedno‑ wydaje się natomiast, by koronawirus miał doprowadzić znacznie. Wydaje się, że odnośnie do obu tych pierwiast‑ do jakiejś istotnej zmiany tej sytuacji w jedną albo drugą ków możliwy jest pewien szeroki kompromis różnych stronę. Pewne modyfikacje w rozumieniu i wykorzy‑ stanowisk2, pokazujący przydatność tego konstruktu staniu modelu człowieka gospodarującego powinny w rozmaitych teoriach ekonomicznych, przy czym na jednak nastąpić. Pandemia wpłynie prawdopodobnie na tę przydatność można patrzeć z punktu widzenia dwóch konieczność przedefiniowania modelu homo oeconomi- dość odmiennych ról – opisu systemu gospodarczego cus w kierunku uwzględnienia czynników ontologicznie oraz modelowania zachowań rynkowych [North, 1990: istotnych i mających wpływ na użyteczność i ludzkie 17, za: Dzionek‑Kozłowska, 2018: 119]. preferencje – może tutaj np. chodzić o kwestie bezpie‑ Jeśli chodzi o pierwiastek egoizmu, to podczas bu‑ czeństwa zdrowotnego, wydatków na służbę zdrowia, dowania powyższego kompromisu należy zauważyć, działań w zakresie prewencji przed zachorowaniami czy że nawet przy dosłownym pejoratywnym rozumieniu szerzej inwestowania w dobra publiczne, niezawodności egoizmu3 teoretycy ekonomii w większości nie zakła‑ zaopatrzeniowej, lokalizacji produkcji blisko rynków dali, że jest on jedynym motywem działalności gospo‑ zbytu czy pojmowania roli zapasów. Nie oznacza to, że darczej człowieka, a tym bardziej jedynym motywem ramy modelu homo oeconomicus były zbyt ciasne, by nie wszelkiej działalności człowieka. Nawet zwolennicy można było uwzględniać tych czynników w przeszłości. budowania „ekonomicznej teorii wszystkiego” na bazie Nie było po prostu takiej potrzeby albo precyzyjniej modelu homo oeconomicus nie utrzymywali, że ludzie rzecz ujmując, ludzie takiej potrzeby nie widzieli. Jednak w rzeczywistości dążą do racjonalnej maksymalizacji w rzeczywistości covidovej i postcovidowej dodanie do‑ użyteczności. Przyjmowali oni tylko założenie, że ludzie datkowych elementów do explanansu modelu człowieka zachowują się tak, jak gdyby kierował nimi tego rodzaju gospodarującego wydaje się nieodzowne. Zachodzące motyw [Becker, 1990: 271–272]. W tym kontekście w świecie realnym zmiany (ontologia) winny zostać przydatne wydaje się zwłaszcza pojęcie użyteczności, dostrzeżone w sferze poznania (epistemologia) oraz które można zdefiniować tak szeroko, by obejmowało uwzględnione w konstruowaniu adekwatnych metod także inne motywy ludzkiej działalności4. badawczych (metodologia). W podobny kompromisowy sposób można podejść Należy też zaznaczyć, że obserwacja postaw ludzi do pierwiastka racjonalności (optymalizacji). Przedsta‑ w trudnych sytuacjach życiowych wywołanych przez wiciele dużej części szkół ekonomicznych (w zasadzie pandemię COVID‑19 (dostęp do leków, dostęp do wszystkich szkół heterodoksyjnych) odrzucają słusznie sprzętu medycznego, dostęp do środków żywności i hi‑ pełną racjonalność jako koncepcję opisowo‑wyjaśniającą gieny, chciwość niektórych przedsiębiorców, przypadki ludzkie działania, co zwłaszcza podkreślają przedstawi‑ oszustw itp.) sugeruje, iż skłonność do zachowań ego‑ ciele ekonomii behawioralnej. Warunkiem minimalnym istycznych była w tych warunkach podwyższona, co kompromisu wydaje się więc uznanie ograniczeń i niedo‑ wskazywałoby na znaczącą deskryptywną rolę modelu skonałości ludzkiej racjonalności. Niemniej użyteczność krytykowanego powszechnie za nierealistyczność. Nie samego konstruktu można jednak rozpatrywać jako wy‑ wydaje się z kolei, by koncepcja homo oeconomicus idealizowany model albo typ idealny w rozumieniu Maxa miała zyskać na atrakcyjności z normatywnego punktu Webera służący do porównywania z nim rzeczywistych widzenia w konsekwencji procesów psychicznych i spo‑ zachowań ludzkich. łecznych wywołanych pandemią. Wydaje się, że NE jeszcze przed pandemią COVID‑19 Można sądzić, że pożądaną i rekomendowaną ewolu‑ dość zgodnie odeszły w tendencji od skrajnego, rygo‑ cję tej koncepcji zasadnie jest nazwać homo oeconomicus rystycznie rozumianego modelu homo oeconomicus moralis, co oznaczałoby włączenie do kryteriów kształ‑ tujących ludzkie zachowanie także wartości etycznych, ekologicznych czy związanych z przeciwdziałaniem 1 „Maksymalizacja preferencji” jest skrótem myślowym oznaczającym „wybór tej spośród dostępnych dla jednostki ubóstwu ekonomicznemu oraz nierównościom. Należy opcji, która leży najwyżej na skali jej preferencji, czyli jest zwłaszcza podkreślić wpływ pandemii na zwiększenie przez nią oceniana jako najlepsza z dostępnych” [Dzionek prawdopodobieństwa podwyższenia poziomu nierówno‑ ‑Kozłowska, 2018: 8]. ści, który stanowił przedmiot ożywionej dyskusji jeszcze 2 O możliwościach i trudnościach w znalezieniu takiego przed pojawieniem się koronawirusa [Boushey, Delong, kompromisu pomiędzy ekonomią ortodoksyjną a ekonomią behawioralną interesująco pisze Dzionek‑Kozłowska [2016: Steinbaum, 2018] i jest często podnoszonym wątkiem 124–125]. w okresie COVID‑19 [Sandbu, 2020]. To spodziewane 3 Według Johana Wolfganga von Goethe’ego homo oeco- i zalecane przesunięcie punktu ciężkości w ujmowaniu nomicus to „dwunożny kalkulator” gotów bez skrupułów i badaniu konstruktu człowieka gospodarującego wpisuje poświęcić dobro innych dla realizacji swoich własnych celów się w rozwijany w tym artykule postulat zmiany upra‑ [Dzionek‑Kozłowska, 2018: 7]. 4 Użyteczność można bowiem zdefiniować tak szeroko, że wiania NE w aspekcie ontologiczno‑epistemologicznym może ona wynikać m. in. z faktu dzielenia się czymś z kimś. i metodologicznym.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 89 Andrzej H. Jasiński * Czy mamy stagnację innowacji w polskim przemyśle? ** w: „Gospodarka Narodowa”
Recepta na przełamanie stagnacji innowacyjnej wy‑ fazami procesu innowacyjnego, tj. wdrażaniem i ko‑ daje się oczywista: trzeba produkować jak najwięcej mercjalizacją innowacji. Tutaj świadomie zajęliśmy nowej wiedzy naukowo‑technicznej, którą należy jak się początkowymi fazami procesu, tj. badaniami na‑ najszybciej i jak najszerzej wdrożyć w gospodarce. ukowymi i pracami rozwojowymi. A w tym przy‑ Jednak wiedza nie tylko waży, ale i kosztuje. Pro‑ padku kluczową kwestię stanowią źródła, wysokość dukcja wiedzy wymaga wysokich nakładów. Dlatego i struktura środków finansowych wygospodarowa‑ w krajach wysokorozwiniętych łoży się coraz więcej nych/przeznaczonych na badania, czyli na rozpoczę‑ na B+R. O skali wysiłku finansowego kraju w tej cie procesu innowacji. dziedzinie świadczy wspomniany udział całkowi‑ I tu dochodzimy do jednego z podstawowych za‑ tych wydatków na B+R w dochodzie narodowym. łożeń tzw. nowej teorii wzrostu [Romer, 1990]. Mówi W trzech najbardziej innowacyjnych gospodarkach ono, że postęp techniczny jest przede wszystkim Unii Europejskiej, tj. skandynawskich, od lat wynosi rezultatem długofalowych inwestycji przedsiębiorstw on ponad 3% [EC, 2018]. w B+R. Tworzenie nowych rozwiązań technicznych Wśród wielu źródeł wysokiej innowacyjności (innowacji) jest funkcją liczby zatrudnionych w fir‑ gospodarek krajów wysokorozwiniętych – obok mie badaczy i wiedzy zakumulowanej w przeszłości. wysokich nakładów na B+R – jest również proin‑ Z kolei zdolność do absorpcji nowej techniki/techno‑ nowacyjna struktura badań, która polega na tym, logii zależy od posiadanego zasobu wiedzy w przed‑ że: (a) większość wydatków na B+R jest ponoszona siębiorstwie, a ten zaś zależy głównie od jego nakła‑ przez przedsiębiorstwa i inne podmioty gospodar‑ dów na B+R. Każda innowacja powiększa zasoby cze (prywatne), (b) udział nakładów na badania sto‑ dostępnej wiedzy i podnosi produktywność nakładów sowane jest większy niż na badania podstawowe na prace badawczo‑rozwojowe (zob. też Kubielas (fundamentalne) oraz (c) w sektorze biznesu tkwi [2009] oraz Weresa [2012]). Z kolei Kotowicz‑Jawor większość potencjału B+R, mierzonego liczbą za‑ [2016] podkreśla fundamentalną rolę zasobów wie‑ trudnionych badaczy [Jasiński, 2014]. dzy firmy w walce konkurencyjnej. W literaturze przedmiotu zdecydowana większość Spróbujmy przeprowadzić teraz następujący eks‑ autorów niepokoi się niską aktywnością innowacyjną peryment myślowy: gdy rosną inwestycje w B+R, polskich przedsiębiorstw, małą liczbą wdrożeń in‑ prowadzi się więcej badań naukowych i prac roz‑ nowacji, zbyt małą liczbą wprowadzanych na rynek wojowych, przybywa zatem nowej wiedzy, która nowości technicznych rodzimego pochodzenia. Tak jest m.in. podstawą nowych osiągnięć naukowo więc w poszukiwaniu przyczyn niskiego poziomu ‑technicznych. Przybywa więc wynalazków, bowiem innowacyjności dominuje zainteresowanie finalnymi niektóre z tych osiągnięć mają taki właśnie charakter. Prawo do wynalazku – jak wiemy – jest chronione patentem. Przyrost wynalazków skutkuje zatem * Prof. dr hab. Andrzej H. Jasiński, Zakład Innowacji i Logistyki, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Warszawski, wzrostem liczby zgłoszeń patentowych. Polska, e‑mail: [email protected]. Jeżeli właściciel wynalazku – osoba fizyczna lub ** Fragment artykułu Andrzeja H. Jasińskiego pt. Czy prawna – zgłasza go do ochrony prawnej, oznacza to, mamy stagnację innowacji w polskim przemyśle?, „Go‑ że widzi jego potencjał innowacyjny (komercyjny). spodarka Narodowa. The Polish Journal of Economics”, Stąd liczba zgłoszeń patentowych wydaje się być nr 1(305) 2021, s. 111–134. Tekst całego artykułu jest do‑ stępny na: https://gnpje.sgh.waw.pl/Czy-mamy-stagnacje- lepszym miernikiem aktywności patentowej przed‑ innowacji-w-polskim-przemysle-,132484,0,2.html. siębiorstw niż liczba przyznanych patentów. Z kolei
90 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Tabela 6. Aktywność patentowa w polskiej gospodarce w latach 2006–2017 Lata 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 A 2159 2371 2475 2893 3203 3880 4415 4237 3939 4679 4261 3924 B . . . . 1,3 1,2 1,3 2,1 2,0 2,3 2,4 2,4 Objaśnienia: A – liczba krajowych zgłoszeń patentowych do Urzędu Patentowego RP, B – procent przedsiębiorstw przemysłowych, które zgłosiły wynalazki do ochrony patentowej. Źródła: Roczniki Nauka i technika w roku... (za kolejne lata) oraz Działalność innowacyjna przedsiębiorstw... (za kolejne lata), GUS.
Tabela 7. Udział B+R w nakładach na innowacje w przemyśle w latach 2012–2017 (w %) Rok 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Udział 17,1 19,3 18,5 16,5 18,3 22,9 Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw..., GUS, kolejne lata.
aktywność firm w zakresie patentowania ma wpływ w 2017 r. nastąpił skok do poziomu ok. 23%1. Być na poziom ich innowacyjności (więcej patentów → może to zwiastun poprawy. więcej innowacji). Sprawdźmy więc, jak kształto‑ W tym miejscu warto przytoczyć słuszną uwagę wała się aktywność patentowa polskiego przemysłu Mazzucato [2016: 65], że inwestowanie w B+R wy‑ w badanym okresie na tle ogólnej liczby krajowych maga „zrozumienia istotności zasobów uzupełnia‑ zgłoszeń patentowych w Polsce (tabela 6). jących, np. infrastruktury [naukowo‑technicznej] Z tabeli 6 wynika, że podczas gdy liczba kra‑ i możliwości marketingowych, które muszą być jowych zgłoszeń patentowych systematycznie obecne na poziomie przedsiębiorstw”. rosła do 2012 r., odsetek przedsiębiorstw prze‑ Nie tylko obecny rząd, ale również poprzednie mysłowych zgłaszających wynalazki do ochrony rządy nie doceniały kluczowej współcześnie rangi patentowej pozostawał w tym czasie bez zmian nakładów na tworzenie wiedzy naukowej dla rozwoju i wynosił 1,2–1,3%. Natomiast gdy wzrost zgło‑ kraju w kierunku nowoczesnej, innowacyjnej gospo‑ szeń przyhamował w 2013 r., a następnie wykazy‑ darki opartej na wiedzy (GOW). Wręcz odwrotnie – wał wahania wokół średniej na niższym poziomie od dawna bowiem nasi politycy traktują B+R jako (ok. 4200 zgłoszeń rocznie), wówczas odsetek dziedzinę, na której można bez obaw zaoszczędzić, firm zgłaszających wynalazki do opatentowania np. w sytuacji trudności budżetowych. Tymczasem wyraźnie zwiększył się w owym roku, po czym według Grzelońskiej [2016] wzrasta zapotrzebowanie ustabilizował się na poziomie 2,3–2,4% w trzech na nową wiedzę nadającą się do komercjalizacji. ostatnich latach objętych analizą. Nadal jednak Zresztą konieczność zapewnienia wysokiej, wręcz aktywność patentowa w przemyśle pozostawała przyspieszonej dynamiki krajowych wydatków na na bardzo niskim poziomie. badania i rozwój wynika z zobowiązania, jakim jest Trudno zatem doszukać się tutaj jakichś prawi‑ dla nas tzw. cel barceloński UE z 2002 r.: każdy dłowości czy zależności między zmiennymi A i B z krajów członkowskich Unii ma obowiązek zwięk‑ (zob. objaśnienia pod tabelą 6). Również nie widać szać nakłady na B+R przynajmniej do poziomu 3% bezpośrednich związków pomiędzy zaobserwowaną dochodu narodowego, przy czym udział sektora stagnacją innowacji a aktywnością patentową przed‑ biznesu (prywatnego) powinien docelowo osiągnąć siębiorstw przemysłowych. dwie trzecie poziomu owego celu, czyli tak, jak jest Przeanalizujmy teraz wysiłek badawczo już od pewnego czasu w Szwecji, Finlandii i Danii. ‑rozwojowy polskiego przemysłu w ostatnim czasie. Te kraje już to osiągnęły. Otóż, w latach 2012–2017 udział wydatków na B+R w całości wydatków przedsiębiorstw przemysłowych 1 Zauważmy, że wydatki firm przemysłowych na naby‑ na ich działalność innowacyjną wynosił (tabela 7). cie maszyn i urządzeń stanowiły w tym okresie dominu‑ Jak wynika z tabeli 7, udział ten w okresie pięciu jącą pozycję w ich nakładach na działalność innowacyjną i utrzymywały się, niestety, na poziomie nieco ponad lub lat, tj. 2012–2016, nieznacznie wahał się wokół prze‑ trochę poniżej połowy tych nakładów – zob. kolejne edycje ciętnej 18%, niestety bez wyraźnego postępu. Dopiero Działalności innowacyjnej...
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 91 Andrzej Jakubowicz *
Urok zapomnianych lektur...* Marcin R. Wyczałkowski, Życie człowieka kontrowersyjnego, w: „Gazeta SGH”
ja w dzieciństwie. Pracował w Szkole Głównej Han‑ dlowej1 (jak ja) i stykał się ze znanymi polskimi eko‑ nomistami, którzy byli moimi wykładowcami lub których znałem osobiście, lub z literatury. W związku z tym tekst zawiera wiele wątków z mojego życia i własnych ocen, które przytaczam w nawiązaniu do treści książki”. Marcin R. Wyczałkowski był przed laty wykła‑ dowcą w SGH w Warszawie i Łodzi oraz wieloletnim ekspertem Międzynarodowego Funduszu Walutowego (1945–1975). Autobiograficzna książka pt. Życie czło‑ wieka kontrowersyjnego jest prezentacją jego długiego i barwnego życia (1910–2008) w różnych krajach, ustrojach, podczas okupacji, rewolucji, a wiedza i pro‑ fesjonalizm w każdym z tych miejsc skłaniały tego naukowca do tworzenia racjonalnych i sprzyjających człowiekowi rozwiązań ekonomicznych. Często też natrafiał na trudności, z którymi walczył, ale też pod‑ dawał się. Opisuje je, charakteryzując siebie jako „człowieka kontrowersyjnego”. Cały artykuł dr. Andrzeja Jakubowicza, członka Rady Naukowej PTE, znajduje się w „Biuletynie PTE” 2021, nr 1, który jest dostępny bezpłatnie na stronie www.pte.pl. Lektura autobiografii M.R. Wyczałkowskiego jest dla A. Jakubowicza w dużej mierze podróżą sen‑ tymentalną we własną przeszłość – ceni tę książkę i poleca innym ze względu na zapis dziejów epoki, „czasów burzliwych, trudnych, a dla nas ostatecznie zwycięskich”, a także współczesną problematykę: Historia to niebanalna. Oto Andrzej Jakubowicz trafił „(...) znajdujemy wiele wciąż aktualnych stwierdzeń na książkę Marcina R. Wyczałkowskiego, wydaną pięt‑ i ocen, (...) które są żywe w ciągle niewyczerpanej naście lat temu w oficynie PTE. Znalazł w niej wiele dyskusji o polskiej transformacji”. Zdaniem autora wątków ze swojego życia, bo, jak pisze w obszernej recenzji jest to „raj dla ekonomistów”, bo znajdą tu recenzji opublikowanej w „Biuletynie PTE” 2021, analizę makroekonomicznych aspektów gospodaro‑ nr 1: „Nie ukrywam, że mam do tej książki stosunek wania i krytykę polskiej transformacji oraz dużą por‑ osobisty. Autor przebywał na Wileńszczyźnie – jak cję informacji o SGH, w tym opisy konspiracyjnego
* Dr Andrzej Jakubowicz – Polskie Towarzystwo Ekono‑ 1 Od 1949 r. Szkoła Główna Planowania i Statystyki miczne, Rada Naukowa; e‑mail: [email protected]. (SGPiS), a od 1991 r. ponownie Szkoła Główna Handlowa ** Tekst ukazał się w „Gazecie SGH” nr 3 (361) lato w Warszawie (SGH). Dla uproszczenia Autor w całym tek‑ 2021, s. 80. ście używa nazwy SGH.
92 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE funkcjonowania naszej uczelni w czasie II wojny ekonomicznego. W roku 1946 został zatrudniony światowej i okresie powojennym. w MFW w Waszyngtonie. W książce opisuje trudno‑ Książka Marcina R. Wyczałkowskiego została po‑ ści związane z pracą w instytucji międzynarodowej, nownie wydana przez PTE, w formie cyfrowej. w której «posadzki są śliskie». Przez długi okres jego „Autor książki Życie człowieka kontrowersyjnego życie nie było łatwe, ale zdobył uznanie jako dobry miał trudności ze zdobyciem wykształcenia. W wieku fachowiec i – mimo reputacji człowieka trudnego – szesnastu lat był robotnikiem drogowym, a następnie osiągnął wysoką pozycję zawodową. Z ramienia Fun‑ pracował jako grawer. Mając osiemnaście lat, wyjechał duszu pracował jako długoterminowy doradca w wielu do Warszawy, gdzie pracował jako litograf i dokształ‑ krajach. Organizował w nich banki centralne, systemy cał się na kursach. Po zrobieniu matury podjął studia kontroli finansowej oraz rynki kapitałowe. Pracował w Szkole Głównej Handlowej, gdzie uzyskał stopień «tak jak dla Polski». Zdobył uznanie jako specjalista naukowy doktora. W SGH był asystentem, wykła‑ w zakresie polityki ekonomicznej i organizator insty‑ dowcą i zastępcą profesora. Wkrótce objął stanowi‑ tucji realizujących politykę ekonomiczną”. sko prorektora Oddziału SGH w Łodzi. Był w swej karierze zawodowej w Polsce naczelnikiem Wydziału Cytowany fragment pochodzi ze strony PTE: Ekonomicznego w NBP i redaktorem miesięcznika www.ksiazkiekonomiczne.pl.
Waldemar Budner *, Marian Gorynia ** Czy pandemia zmieni nam miasta i regiony? *** w: „Obserwator Finansowy”
W polskiej polityce regionalnej od okresu transforma‑ polaryzacyjno‑dyfuzyjny, zastępując go koncepcją cji praktycznie aż do 2015 r. prowadzona była polityka wyrównywania różnic międzyregionalnych (model rozwoju regionalnego polegająca na utrzymaniu wyso‑ zrównoważonego rozwoju regionów). Wyzwaniem kiego, stałego tempa wzrostu, nawet kosztem (przej‑ dla polityki regionalnej stało się zmniejszenie dyspro‑ ściowego) zwiększenia różnic międzyregionalnych. porcji w poziomie rozwoju społeczno‑gospodarczego Realizowała ona model polaryzacyjno‑dyfuzyjny, regionów oraz przeciwdziałanie kumulacji problemów wspierający obszary metropolitalne, a także wzmac‑ społeczno‑gospodarczych, zwłaszcza na obszarach niający procesy rozprzestrzeniania się rozwoju z tych peryferyjnych, położonych z dala od dużych ośrod‑ obszarów na ich otoczenie. Metropolie miały pełnić ków miejskich i na styku województw. Szczególną funkcje intensywnych ośrodków wzrostu regionalnego. troską rządu stały się obszary najsłabiej rozwinięte, Miało to korzystny wpływ dla całego kraju, ponieważ a także miasta małe i średnie. Dziś już wiemy, że ta funkcje metropolitalne były wówczas skoncentrowane koncepcja będzie kontynuowana, ponieważ znala‑ w kilku największych miastach położonych w miarę zła swoje potwierdzenie w nowym programie rządu równomiernie na obszarze kraju, niestety przy ich „Polski Ład”. deficycie w części wschodniej. Mimo wszystko, wielkie aglomeracje miejskie W 2013 r. „Długookresowa Strategia Roz‑ stanowią nadal istotne obszary przestrzennej struk‑ woju Kraju – Polska 2030” zmodyfikowała model tury funkcjonalnej kraju. Są biegunami wzrostu dla swoich regionów. Województwa mające taki biegun * Waldemar Budner – geograf, dr hab. nauk ekono‑ w postaci dużej aglomeracji miasta wojewódzkiego micznych, jest profesorem Uniwersytetu Ekonomicznego rozwijają się lepiej. Potwierdzają to również dane w Poznaniu, pracuje w Instytucie Gospodarki Międzyna‑ rodowej (Katedra Logistyki). statystyczne. Manuel Castells – jeden z wybitnych ** Marian Gorynia – profesor zwyczajny, Uniwersytet znawców miast, stwierdził, że „przyszłość krajów jest Ekonomiczny w Poznaniu; przewodniczący Rady Naukowej związana z metropoliami”. Dlatego o miejscu Polski Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. na gospodarczej mapie Europy i świata może decy‑ *** Fragment artykułu opublikowanego 8.06.2021 r. na dować miejsce Warszawy i pozostałych największych portalu obserwatorfinansowy.pl. Cały tekst jest dostępny na: https://www.obserwatorfinansowy.pl/bez-kategorii/rotator/ polskich aglomeracji. czy-pandemia-zmieni-nam-miasta-i-regiony/.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 93 Wiesław Sztumski Naukowiec – ideał czy parias? * w: „Sprawy Nauki”
W drugiej połowie ubiegłego wieku, przede wszystkim kreatywność, dogłębna wiedza, umiejętność posługi‑ w krajach zachodnich, dokonały się radykalne zmiany wania się metodami i technikami badawczymi, łatwość rzeczywistości społecznej w wyniku implementacji polemizowania, samokrytycyzm, zdolność formułowa‑ nowych ideologii oraz koncepcji ekonomicznych, po‑ nia hipotez i ich weryfikacji, uporczywość, cierpliwość litycznych i filozoficznych, jak i niezwykłego postępu (praca naukowa jest zwykle związana z „odłożonym technicznego. Demokratyzacja i liberalizacja pocią‑ efektem”), obiektywizm, systematyczność, uczciwość, gnęła za sobą relatywizację wartości i norm etycznych pokora, prawdomówność oraz rzetelność. oraz przebudowę hierarchii wartości. W związku z tym W teraźniejszym świecie nie ma już warunków ko‑ współcześni naukowcy coraz bardziej oddalają się od niecznych do realizacji modelu naukowca idealnego ze stereotypu, jaki ukształtował się w ciągu wielu minio‑ względu na te wszystkie cechy. Natomiast zaistniały nych stuleci na bazie modelu idealnego naukowca. warunki do rozwoju modelu naukowca realnego, twardo Naukowiec‑ideał to osoba ucieleśniająca w sobie osadzonego w nowej rzeczywistości i charakteryzują‑ takie cechy, jak pasja badawcza, ciekawość świata, cego się głównie takimi cechami i umiejętnościami, dzięki którym łatwo może przystosowywać się do no‑ * Fragment artykułu, „Sprawy Nauki”, nr 6–7 (261), wej rzeczywistości społecznej i dobrze funkcjonować czerwiec‑lipiec. Tekst jest dostępny na portalu: http://www. w niej. W nowych warunkach życia zmieniła się natura sprawynauki.edu.pl/archiwum/dzialy-wyd-elektron/288- filozofia-el/4517-naukowiec-ideal-czy-parias. dawnego naukowca, jego model, image i cechy.
Paulina Dudek * Michał Kleiber * Świat czeka na czasowe złagodzenie praw Pierwszy taki hotel otworzył król. A potem turyści zaczęli przyjeżdżać do Hiszpanii własności intelektualnej do szczepionek ** na COVID‑19 ** tylko po to, by zatrzymać się w paradorze w: „Wszystko co Najważniejsze” w: „weekend.gazeta.pl”
„Hotel państwowy” – to nie brzmi dobrze. „Hotel Podkreślmy dobitnie, że wbrew stanowisku wielu patentowych, są one bowiem w pewnym stopniu re‑ zarządzany przez rząd” – jeszcze gorzej. A już naj‑ przedstawicieli przemysłu farmaceutycznego pro‑ kompensowane finansowo, a przede wszystkim są gorzej brzmi: „państwowy obiekt wypoczynkowy”. cedury przymusowego przekazywania licencji wyrazem elementarnej etyki z jednej strony, a niezbęd‑ Tym bardziej zaskakuje, że w Hiszpanii sieć hoteli nie powinny być traktowane jako złamanie praw nym środkiem bezpieczeństwa dla zdrowia globalnej zarządzanych przez państwo, tzw. paradores, jest populacji z drugiej. Z nadzieją witać więc należy synonimem prestiżu i w pełni rentownym przedsię‑ działania na rzecz zwiększenia dostaw szczepionek biorstwem. (...) Pierwszy powstał w 1928 roku. Ale ta * Prof. Michał Kleiber – mechanik i informatyk, nauczy‑ do biedniejszych krajów podjęte niedawno przez mię‑ ciel akademicki nauk technicznych, w latach 2007–2015 prezes Polskiej Akademii Nauk, od 2020 r. przewodniczący dzynarodowe konsorcjum o nazwie COVAX, sta‑ * Paulina Dudek – absolwentka Wydziału Dzienni‑ Polskiego Komitetu ds. UNESCO. wiające sobie za cel wspomaganie negocjacji przy karstwa i Komunikacji Społecznej UJ. Dziennikarka, re‑ ** Fragment tekstu opublikowanego na portalu interne‑ zawieraniu porozumień z producentami i przekazanie daktorka, twórczyni cyklu mikroreportaży wideo „Zwykli towym „Wszystko Co Najważniejsze”, 27 kwietnia 2021. do krajów będących w najtrudniejszej sytuacji 2 mld Niezwykli” . ** Cały tekst artykułu dostępny jest na: https://wszystkoconaj‑ dawek szczepionki do końca 2021 roku. Nie ma chyba Fragment artykułu. Cały tekst jest dostępny na por‑ wazniejsze.pl/prof-michal-kleiber-swiat-czeka-na-czasowe- talu weekend.gazeta.pl: https://weekend.gazeta.pl/weeken‑ zawieszenie-praw-wlasnosci-intelektualnej-do-szczepionek- wątpliwości, że jest w interesie nas wszystkich, aby d/7,177339,25840791,pierwszy-taki-hotel-otworzyl-krol-a- na-covid-19/. akcja ta zakończyła się powodzeniem. potem-turysci-zaczeli-przyjezdzac.html.
94 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 ORAZ PUBLIKACJE NADESŁANE PUBLIKACJE ORAZ ZAPOWIEDZI, PATRONATY WYDAWNICZE PTE
Ladislau Dowbor * Inclusion and Austerity in Brazil **
Brazil is not a poor country. With a GDP of roughly This is also true in global terms. Present world 1.8 trillion dollars, and a population of 210 million, GDP is about US$88 trillion, for a population of 7.8 what we produce amounts to US$2,830 per month billion, which amounts to 3.8 thousand dollars a month per four‑member family. In Brazil, living with the equ‑ per four‑member family. Whatever the economic im‑ ivalent 15 thousand Real a month would be a dream pact of the pandemic, what the world produces should for most families. In fact, a moderate reduction in ensure we all have enough for a decent life. We are inequality would be sufficient to make sure everyone mourning more than two million deaths resulting from has a dignified and comfortable life. This simple way Covid‑19, but we should put this in perspective. In the of presenting the situation, not in yearly per capita, but world, over 3 million children aged under‑five die in monthly family income, helps bringing us down to every year from lack of access to food and clean wa‑ earth. Our challenge is not the lack of resources, but ter. Solving this challenge is simple and cheap, no the social and political organization gap. To put it more lockdown is necessary, and the world produces over bluntly, we are facing social and political chaos. 1 kilo of grain per person per day, not to speak of other food sources. In fact, supplying food to the 820 * Ladislau Dowbor – brazylijski ekonomista polskiego million hungry in the world would rather stimulate pochodzenia, profesor i wykładowca akademicki związany than hamper the economy. No wonder so many are z Papieskim Uniwersytecie Katolickim w São Paulo, dzia‑ łacz społeczny. furious against politics in general, and voting for any ** Cały tekst jest dostępny na portalu dowbor.org: https:// demagogue spreading hate. dowbor.org/2021/04/inclusion-and-austerity-in-brazil.html.
Paulina Dudek * Pierwszy taki hotel otworzył król. A potem turyści zaczęli przyjeżdżać do Hiszpanii tylko po to, by zatrzymać się w paradorze ** w: „weekend.gazeta.pl”
opowieść zaczyna się już 18 lat wcześniej. To wtedy „Hotel państwowy” – to nie brzmi dobrze. „Hotel rząd uznał, że Hiszpania potrzebuje dobrej reklamy zarządzany przez rząd” – jeszcze gorzej. A już naj‑ za granicą, a przy okazji miejsc noclegowych dla gorzej brzmi: „państwowy obiekt wypoczynkowy”. zwiększającej się liczby turystów. W 1911 roku po‑ Tym bardziej zaskakuje, że w Hiszpanii sieć hoteli wołano Królewską Komisję ds. Turystyki, a 15 lat zarządzanych przez państwo, tzw. paradores, jest później misję realizacji ambitnego planu powierzono synonimem prestiżu i w pełni rentownym przedsię‑ markizowi Benigno Mariano Pedro Casto de la Vega biorstwem. (...) Pierwszy powstał w 1928 roku. Ale ta ‑Inclán y Flaquer. (...) Paradory spełniają wiele misji społecznych, a jedną z nich jest właśnie ratowanie * Paulina Dudek – absolwentka Wydziału Dzienni‑ historycznych budowli, które bez finansowego za‑ karstwa i Komunikacji Społecznej UJ. Dziennikarka, re‑ strzyku obróciłyby się w proch. Świetnym przykładem daktorka, twórczyni cyklu mikroreportaży wideo „Zwykli jest tu chociażby położony z dala od utartych szlaków Niezwykli” . Parador de Cangas de Onis w Asturii, działający w zja‑ ** Fragment artykułu. Cały tekst jest dostępny na por‑ wiskowym klasztorze, którego historia liczy 1300 lat talu weekend.gazeta.pl: https://weekend.gazeta.pl/weeken‑ d/7,177339,25840791,pierwszy-taki-hotel-otworzyl-krol-a- i który dzięki nowej funkcji został wyrwany z mroków potem-turysci-zaczeli-przyjezdzac.html. zapomnienia.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 95 KONFERENCJE, SEMINARIA
Barbara Kryk
Seminarium pt. Srebrna gospodarka. Perspektywa interdyscyplinarna
25 marca 2021 roku odbyło się seminarium pt. Srebrna Centralnej; 4. ICT jako źródło włączenia cyfrowego gospodarka. Perspektywa interdyscyplinarna, zorga‑ seniorów w świetle badań opinii przedstawicieli róż‑ nizowane przez szczeciński oddział Polskiego Towarzy‑ nych pokoleń; Innowacje społeczne w służbie seniorom stwa Gerontologicznego, Katedrę Marketingu i Katedrę w warunkach srebrnej gospodarki. Pedagogiki Społecznej US oraz Samodzielną Pracownie Kolejne sesje były prowadzone równolegle. W sesji II Opieki Długoterminowej i Medycyny Paliatywnej Po‑ poruszano zagadnienia „Zmiany demograficzne a go‑ morskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. spodarka lokalna i regionalna”, zaś w sesji III „Struk‑ Jednym z partnerów seminarium było PTE oddział tura i budowa srebrnego rynku”. Łącznie wygłoszono w Szczecinie. na nich 9 referatów. Kolejne sesje równoległe – IV W trakcie seminarium odbyły się łącznie 5 sesji. i V miały charakter moderowanych debat i dotyczyły Sesja I – wprowadzająca – była zatytułowana Innowa‑ następujących zagadnień: „Zdrowie, ochrona zdrowia, cje a starzenie się społeczeństwa. Wygłoszono w niej pomoc społeczna, profilaktyka” oraz „Kultura, tury‑ 5 następujących referatów: Inteligentne technologie i ich styka, edukacja oraz rozrywka dla i tworzona przez wpływ na osoby starsze, Innowatorzy a tradycjonaliści – seniorów”. Podjęta problematyka wywołała interesującą zróżnicowanie postaw wobec innowacji produktowych dyskusję. wśród konsumentów seniorów; Przyzwyczajenie, druga natura seniora; Motywy niekorzystania z innowacji Strona seminarium: http://www.ptg.szczecin.pl/index. technologicznej na przykładzie smartfonu wśród senio‑ php/2021/03/27/seminarium-srebrna-gospodarka-per‑ ralnych użytkowników w wybranych krajach Europy spektywa-interdyscyplinarna-25-03-2021/.
Ewa Barlik *
Jubileusz Profesora Andrzeja K. Koźmińskiego. Konferencja pt. „Czy wiemy, dokąd zmierzamy?”
Wyobraźnia socjologiczna, racjonalność gospodaro‑ drogę innym szkołom wyższym, że warto mieć ambitne wania i siła przywództwa w zarządzaniu – to tematy, cele i konsekwentnie do nich dążyć. które dominują w badaniach i twórczości naukowej Prof. Grzegorz Mazurek, obecny rektor ALK Profesora Andrzeja K. Koźmińskiego, dlatego tym przypomniał wydarzenia z życia Jubilata: „Urodził się zagadnieniem poświęcona była dyskusja zorganizo‑ jako Europejczyk, w kosmopolitycznej, profesorskiej wana z okazji 80. urodzin Profesora. W wygłoszonych rodzinie, w której częściej rozmawiało się po francusku. laudacjach i wystąpieniach nie zabrakło też odniesień Zdobył świetne wykształcenie, na początku kariery do najważniejszego dzieła Pana Profesora, jakim jest wyjechał do Paryża, gdzie mógł zostać bankierem Akademia Leona Koźmińskiego. Stworzona przez niego albo menedżerem. Jednak wrócił do Polski, choć nie i jego najbliższych współpracowników uczelnia to nowa pachniała ona wówczas tak pięknie, jak tzw. zgniły jakość w polskim szkolnictwie wyższym, a jej wysoka Zachód. W uznaniu za podjęcie dobrej decyzji otrzy‑ pozycja w międzynarodowych rankingach wskazuje mał od ojca rodowy sygnet, który nosi cały czas na serdecznym palcu. Może to była nagroda za patrio‑ * Ewa Barlik – rzecznik prasowy, Akademia Leona Koź‑ tyzm? Może za odwagę i za wybór trudniejszej, ale mińskiego w Warszawie. ciekawszej drogi?”
96 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 KONFERENCJE, SEMINARIA
Prof. Alojzy Nowak, rektor Uniwersytetu War‑ „My nie ufamy nikomu – prezentował wnioski ze szawskiego przypomniał zagraniczną karierę Jubilata: swoich badań prof. Krzysztof Zagórski z ALK – nie „Na tych amerykańskich, rosyjskich, francuskich i na ufamy kolegom i nie ufamy premierowi. Wobec tego, je‑ wielu innych uniwersytetach zostawiłeś swój ślad steśmy niezadowoleni ze wszystkiego. Ten brak zaufania znaczący, wynikający z Twojej mądrości, inteligencji, jest istotniejszy od rzeczywistego poziomu życia, wa‑ z Twojej edukacji”. runków społeczno‑ekonomicznych. Zależność między Na drogę Jubilata składają się liczne osiągnięcia brakiem zaufania a satysfakcją czy brakiem satysfakcji naukowe, o których wspominali kolejni uczestnicy kon‑ życiowej jest silniejsza niż taka sama zależność od po‑ ferencji. Prof. Elżbieta Mączyńska, prezes Polskiego ziomu rozwoju społeczno‑gospodarczego, pod którym Towarzystwa Ekonomicznego, nawiązała m. in. do to względem nie przedstawiamy się najgorzej”. działalności Jubilata w Radzie Strategii Społeczno Prof. Andrzej Rychard z Instytutu Filozofii i So‑ ‑Gospodarczej przy Radzie Ministrów w latach 1994– cjologii Polskiej Akademii Nauk odniósł się do wy‑ 2006. „Panie Profesorze, jest pan wcale nie tak częstym obraźni socjologicznej, którą zajmuje się prof. Koźmiń‑ przykładem niezwykle udanego łączenia naukowego ski: „Wyobraźnia socjologiczna to jest widzenie zjawisk doświadczenia, teorii z praktyką. Przekuł pan swój in‑ we wzajemnym związku. A bardzo wiele środowisk, nie‑ telektualny dorobek w pomnik. To pomnik żywy. Jest które środowiska biznesowe, politycy bardzo lubią, żeby nim bowiem tętniąca życiem i charakteryzująca się dy‑ ludzie nie widzieli związku. Chcą, żeby ludzie widzieli namicznym rozwojem Akademia Leona Koźmińskiego, drzewa, a nie widzieli lasu, ponieważ stabilność władzy ALK. Zarazem jest to piękny wyraz pamięci i czci syna opiera się na tym starorzymskim: dzielić i rządzić, przy dla ojca. Ten pomnik ma swój fizyczny wymiar, ale to czym tu nie chodzi tylko o dzielenie poddanych, ale przede wszystkim są krajowi i zagraniczni studenci, chodzi o dzielenie percepcji rzeczywistości – żebyś pracownicy, profesura, w tym współpracujący z uczelnią widział wyłącznie kawałki, żebyś nie widział związku. nobliści, najwyższej klasy ekonomiści. ALK to uczelnia A pierwszym zadaniem i najważniejszym celem jest z wybitnymi naukowcami oraz studentami, niosącymi dostrzeganie związków. Tylko, że widzenie związków jej sławę w świat” – powiedziała prezes PTE. może być niebezpieczne. Fragmentacja stabilizuje sys‑ Prof. Wojciech Dyduch, przewodniczący Ko‑ temy, dlatego systemy zawsze dążą do tego żebyśmy mitetu Nauk Organizacji i Zarządzania Polskiej nie widzieli całości”. Akademii Nauk: „Czytamy Pańskie dzieła, osobiście Prof. Andrzej Koźmiński na koniec debaty stwier‑ jestem pod wrażeniem teorii przywództwa, ale też badań dził: „Fascynacja pojęciem wyobraźni socjologicznej naukowych związanych z przedsiębiorczością. To są i mojej własnej jego trawestacji: wyobraźni ekonomicz‑ imponujące osiągnięcia, a jednocześnie jesteśmy pod nej, narastała we mnie przez lata. Znajdowała ona swój wrażeniem pańskiej skromności, tego jak jest Pan mą‑ wyraz w teoretycznych dywagacjach i w publicystyce. drym, wybitnym intelektualistą, przykładem dla wielu Uderzył mnie brak logicznego uporządkowania ludz‑ naukowców. Dziękujemy, że możemy czerpać z tego kiego myślenia, brak logiki, emocjonalna zmienność. dorobku, że możemy grzać się w tym blasku i cieple Tak suweren postrzega porządek otaczającego go świata Pana serca oraz światłego umysłu. i tak kształtuje swoje oczekiwania. W demokracjach to W panelach dyskusyjnych poświęconych dorobkowi się przekłada niemal wprost na rządzenie”. naukowemu Profesora Koźmińskiego uczestniczyli pro‑ Na koniec Jubilat zadał pytanie, z którym pozosta‑ fesorowie i wybitni intelektualiści. Całość debaty mo‑ wił uczestników i słuchaczy konferencji: „Wyobraź‑ derował prof. Grzegorz W. Kołodko, który na początku nia socjologiczna dziczeje w meandrach złych emocji postawił pytanie: „Czy wiemy, dokąd zmierzamy?”. (strachu, zawiści, nienawiści), fałszywych informacji, Socjologowie biorący udział w pierwszym panelu udzie‑ niewiarygodnych plotek i spiskowych teorii. Giganci lili na to pytanie raczej pesymistycznej odpowiedzi. technologiczni dysponują możliwościami technicznymi Prof. Piotr Sztompka z Uniwersytetu Jagiellońskiego, zapanowania nad tym żywiołem. Pisze o nich Shoshana nawiązując zarówno do podziałów politycznych, jak Zuboff, ale jak dotąd używają ich wyłącznie w celu i do pandemii koronawirusa, tak podsumował swoje maksymalizacji niebotycznych zysków z żarłocznej wystąpienie: „Przedstawiłem krótko erozję przestrzeni monetyzacji «nadwyżki behawioralnej». Co się stanie, moralnej. A co z przyszłością? Relacje moralne mają gdy cała nasza «nadwyżka behawioralna» zostanie tak to do siebie, że bardzo szybko się załamują, a bardzo zagospodarowana?”. długo odbudowują. I podobnie jak spustoszenie zdro‑ W panelu ekonomicznym istotny głos należał do wotne spowodowane przez pandemię i w skali jedno‑ moderatora, prof. Grzegorza Kołodko z ALK, który stek i w skali społecznej będzie trwać długo, tak samo od początku ustawił debatę wokół racjonalności go‑ spustoszenie moralne nie ulegnie szybko odbudowie. spodarowania: „Czy gospodarka może być racjonalna? Tak zwana «normalność» nigdy zapewne nie będzie już Ja definiuję racjonalność jako działanie na własną ko‑ normalna. Pozostaniemy na długi czas społeczeństwem rzyść zważywszy na posiadane informacje, i odnoszę poranionym – biologicznie i moralnie”. Pesymistyczną to do jednostki, do społeczeństwa albo jak kto woli do diagnozę podtrzymali też pozostali uczestnicy panelu. cywilizacji. Nie wszyscy ludzie są dostatecznie rozumni,
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 97 nie wiedzą co jest dla nich korzystne i czasami po‑ rozumienia tego pojęcia jest w jądrze kryzysu cywili‑ dejmują dalsze decyzje dalekie od tego, żeby można zacyjnego, który przeżywamy i w jądrze naszych pro‑ było uznać je za racjonalne”. Prof. Marian Gorynia blemów. Wiara w racjonalność jest oczywiście piękna z Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu tak od‑ i ja podziwiam wysiłek intelektualistów, często daję powiedział moderatorowi: „Racjonalność, z którą mamy wyraz temu podziwowi, ale wiara w ten nasz potencjał do czynienia w praktyce przeważnie jest niedoskonała racjonalny prowadzi do tego, że wydaje nam się, że i można powiedzieć, że jest wiele przejawów niedostat‑ wiemy co trzeba zrobić i to zrobimy. A my nie wiemy ków racjonalności w praktyce gospodarowania, nie tylko co trzeba zrobić, my tylko przypuszczamy”. Sceptycyzm polskiej, ale także światowej. Bezrobocie, marnotraw‑ odnośnie racjonalności gospodarowania wyraził także stwo, konsumpcjonizm, oportunizm homo economicus Jubilat w słowach: „Przyjrzyjmy się współczesności. w agresywnej wersji, z kradzieżą włącznie, korupcja, Powszechnie uważa się, że produkt kluczowych sekto‑ niesprawiedliwość społeczna, nierówności społeczne, rów gospodarki takich jak: ochrona zdrowia, ochrona monopole, lobbing czy nawet znane nam wszystkim środowiska, pomoc społeczna, edukacja, nauka, nie kredyty frankowe czy systemy emerytalne. Są one powinien być wynikiem gry rynkowej, ale efektem woli egzemplifikacją sytuacji, gdy nie mamy do czynienia politycznej. Stąd już tylko krok do dominacji państwa, z racjonalnością, a już na pewno nie z racjonalnością do‑ upaństwowienia wielu podmiotów i administracyjnego skonałą”. Prof. Adam Noga z ALK nawiązał do badań marnotrawnego sterowania przepływami międzygałęzio‑ prowadzonych z udziałem Jubilata nad Zrównoważonym wymi. No to co? odkurzamy stare podręczniki ekonomii Wskaźnikiem Rozwoju, który na podstawie analizy politycznej socjalizmu?”. grupy wskaźników cząstkowych pozwala wskazać, jakie Debata poświęcona zarządzaniu, stosunkowo no‑ państwa OECD można uznać za racjonalne ekonomicz‑ wej nauki, której najbardziej znanym i cenionym – co nie, a jakie za emocjonalne. „Emocjonalne gospodarki podkreślali uczestnicy konferencji – przedstawicielem stają się tutaj synonimem gospodarek nieracjonalnych. w Polsce jest prof. Andrzej Koźmiński dotyczyła głów‑ Nieprzypadkowo też te gospodarki przeżywają perma‑ nie przywództwa w czasach, kiedy systemy sztucznej nentnie wiele problemów gospodarczych. Teoretycy inteligencji mogą z powodzeniem zastępować prace ekonomii jednakże widzą i pozytywne konsekwencje analityczne i wiele zadań zarządczych. takiej emocjonalności‑nieracjonalności gospodarek. „Owszem można mówić o zarządzaniu jako o strate‑ * W takich krajach można prowadzić skuteczną politykę gii, jak o sztuce, ale to jest na samym czubku! – stwier‑ Peter Bofinger fiskalną i skuteczną politykę monetarną. A co z krajami dził prof. Dariusz Jemielniak z ALK – A jak spojrzymy które są racjonalne? W takich krajach trudno prowadzić na to co robią menedżerowie dzień po dniu, to oni patrzą skuteczne policy mix: społeczeństwo słabiej reaguje na w cyferki! Mamy naprawdę superdobre, rozwinięte sys‑ impulsy polityki gospodarczej. Po drugie, skoro polityka temy monitorowania tego co się dzieje. Jeżeli spojrzymy Koniec historii czy koniec kapitalizmu? gospodarcza może być skuteczna w krajach emocjonal‑ tu na narzędzia dotyczące statystyk tego, co użytkownik ** nych, to dlaczego te kraje wciąż są w kłopotach i wciąż robi w aplikacji czy na stronie, daje nam to bardzo Kierunki i granice ewolucji kapitalizmu trzeba intensyfikować tę politykę?”. Na to pytanie starał precyzyjne dane, które już umiemy analizować, wiemy się odpowiedzieć prof. Maciej Bałtowski z UMCS, jakie procedury stosować i wiemy, jak je optymalizować. Wystąpienie prof. Peter Bofingera wygłoszone porządkując pojęcia: „Racjonalność na poziomie mikro Możecie państwo powiedzieć, fajnie, tylko że to jest 21 kwietnia 2021 r., podsumowujące webinarium i makroekonomicznym to są dwie odrębne kategorie. ułamek gospodarki. Ale są już systemy analizy dużych zorganizowane przez Fundację im. Friedricha Eberta, Co więcej, przyłożenie kategorii racjonalności do bada‑ danych, które wchodzą do main streamu”. Prof. Woj‑ Przedstawicielstwo w Polsce we współpracy z Polskim nia gospodarki uwypukla różnice między gospodarką na ciech Czakon z Uniwersytetu Jagiellońskiego nie Towarzystwem Ekonomicznym, Komitetem Nauk poziomie mikroekonomicznym i makroekonomicznym. zgodził się z przedmówcą: „Trudno uwierzyć, że dzi‑ Ekonomicznych PAN oraz Instytutem Nauk Ekono‑ Są jakby dwie różne gospodarki. Chcielibyśmy mieć siejszy Jubilat poświęcił jedno z dzieł życia, o których micznych PAN nt. Koniec historii czy koniec kapita- jedną teorię ekonomii, która objęłaby mikro i makro, słyszeliśmy w laudacjach, na temat zarządzania, gdyby lizmu? Kierunki i granice ewolucji kapitalizmu. ale moim zdaniem jest to zupełnie nierealne”. W innym było ono tematem nieperspektywicznym. Te ekrany, miejscu prof. Bałtowski odniósł się bezpośrednio do w które patrzymy, te kamery, które nas filmują, dźwięk 1. „Kapitalizm” polityki gospodarczej państw nastawionej na długoter‑ naszego spotkania, wszystko to zrobili menedżerowie minowy wzrost gospodarczy: „Czy taką decyzję można z wizją. Ambicja i determinacja Jubilata, żeby Akade‑ Mam zasadniczy problem z pojęciem „kapitalizm” ocenić jako racjonalną w kategoriach ekonomicznej mia Leona Koźmińskiego stała się pierwszą uczelnią przy opisywaniu rozwoju sytuacji w krajach wysoko racjonalności? Nie ma kryterium oceny. Można wybrać polską prywatną rozpoznawalną na świecie – przecież rozwiniętych gospodarczo w minionych dekadach. kryterium długoterminowego rozwoju, dobrobytu spo‑ za tym też stoją menedżerowie!” Jego pogląd podtrzy‑ Choć w różnym zakresie, to wszystkie te gospodarki łecznego. Na przykład wiemy, iż nie ma wątpliwości, mała prof. Beata Glinka: „Zarządzanie łapie zadyszkę narodowe można opisywać jako formy społecznej że szybki wzrost gospodarczy wiąże się z postępującym z powodu kumulacji rozmaitych czynników, które powo‑ gospodarki rynkowej: rozwarstwieniem dochodowym. Wobec tego co jest lep‑ dują, że na różnych szczeblach tego zarządzania, ale nie sze, mniejsze rozwarstwienie czy mniejszy wzrost? Czy takiego technicznego administrowania, menedżerowie * szybki wzrost i większe rozwarstwienie? Red. Jacek po prostu mają do czynienia z bardzo skomplikowanym Prof. Peter Bofinger – Uniwersytet w Würzburgu. ** Tłumaczenie wystąpienia z języka niemieckiego na Żakowski z Polityki na to pytanie udzielił odpowie‑ światem, z bardzo skomplikowaną rzeczywistością. język polski wykonane przez Friedrich Ebert Foundation, dzi w ujęciu filozoficznym: „Problem racjonalności, Tej zadyszce nie towarzyszy jednak utrata znaczenia. Representation in Poland.
98 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 KONFERENCJE, SEMINARIA
I moim zdaniem menedżerowie, a także przywódcy, (przewodniczący Konferencji Rektorów Akademickich bo to jest jakby osobna kategoria czasami trochę nad‑ Szkół Polskich i Politechnika Śląska) oraz redaktor używana, mają swoją ważną rolę do odegrania. Jubi‑ Waldemar Siwiński („Perspektywy”). Uczestnicy doszli lat spuentował dyskusję, nawiązując do swojej pracy do wniosku, że COVID‑19 zmienił sytuację na między‑ Ograniczone przywództwo: „»carska« władza kończy narodowym rynku usług edukacyjnych i może warto się wszędzie: w strukturach państw, w korporacjach, to potraktować jako szansę. Kraje, kontynenty walczą we wspólnotach religijnych, na uczelniach w teatrach... o najlepszych studentów i naukowców. Czy polskie Chodzi o spektakularny spadek sprawczości zarówno uczelnie dadzą radę przyciągnąć więcej studentów ze przywództwa, jak i menedżmentu. Zarządza się, rządzi świata? Przykład Akademii Leona Koźmińskiego po‑ i przewodzi coraz trudniej, napotykając na rosnący opór kazuje, że są na to szanse. z coraz to nowych stron. Nawet dyktatorzy tacy jak W konferencji, która odbyła się 1 kwietnia 2021 Putin, Łukaszenko czy Erdogan nie mogą na szczęście roku uczestniczyło ponad 300 osób online. Ze względu tyle co ich odpowiednicy sprzed kilku dziesiątków lat. na pandemię i ograniczenia sanitarne debata przyjęła Istotą przywództwa jest «rozpychanie ograniczeń». formę transmisji internetowej, a jej uczestnicy łączyli Czy narastające ograniczenia zduszą przywództwo się z domów. Pomimo tych ograniczeń słuchacze wy‑ i doprowadzą do jego rozproszenia? Sprawa wydaje rażali podziękowania i docenili jakość wystąpień. Tak się kluczowa dla dyscypliny nauki o zarządzaniu. Być napisał na czacie Stanisław Koziej: „Superkonferencja, może trzeba ją będzie określić na nowo”. godna tak zacnego jubileuszu. Bardzo interesująca, Konferencja zakończyła się panelem o przyszło‑ inspirująca, sprawnie i merytorycznie prowadzona. ści szkolnictwa wyższego, zwłaszcza szkół biznesu. Gratulacje!”. Wzięli w nim udział dr Anna Budzanowska b. pod‑ sekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji i Nauki, Nagrania z konferencji są dostępne w kanale YouTube: prof. Jolanta Jabłońska‑Bonca (ALK), dr. hab. Witold https://www.youtube.com/playlist?list=PLqeLBuMtUt‑ T. Bielecki, prof. ALK (ALK), prof. Arkadiusz Mężyk cRMXsch_e015rssPq42TntB.
Peter Bofinger * Koniec historii czy koniec kapitalizmu? Kierunki i granice ewolucji kapitalizmu**
Wystąpienie prof. Peter Bofingera wygłoszone • mechanizmy ochronne dla osób w niekorzystnej 21 kwietnia 2021 r., podsumowujące webinarium sytuacji społecznej, bezrobotnych, emerytów, zorganizowane przez Fundację im. Friedricha Eberta, • państwowe ubezpieczenie zdrowotne, emerytalne, Przedstawicielstwo w Polsce we współpracy z Polskim na wypadek bezrobocia, Towarzystwem Ekonomicznym, Komitetem Nauk • ochrona przed zwolnieniem z pracy, wynagrodze‑ Ekonomicznych PAN oraz Instytutem Nauk Ekono‑ nia minimalne, ochrona najemców, micznych PAN nt. Koniec historii czy koniec kapita- • bezpłatna edukacja (szkoły, uniwersytety), lizmu? Kierunki i granice ewolucji kapitalizmu. • progresywne systemy podatkowe. Rolę państwa we współczesnych gospodarkach 1. „Kapitalizm” rynkowych można świetnie opisać, posługując się klasyfikacją Richarda Musgrave’a, który rozróżnia Mam zasadniczy problem z pojęciem „kapitalizm” trzy funkcje państwa: przy opisywaniu rozwoju sytuacji w krajach wysoko • funkcja dystrybucyjna (transfery, progresywny rozwiniętych gospodarczo w minionych dekadach. system podatkowy), Choć w różnym zakresie, to wszystkie te gospodarki • funkcja alokacyjna (zapewnianie dóbr publicznych, narodowe można opisywać jako formy społecznej polityka konkurencji, polityka ochrony środowi‑ gospodarki rynkowej: ska), • funkcja stabilizująca (polityka pieniężna i fi‑ skalna). * Prof. Peter Bofinger – Uniwersytet w Würzburgu. Pod rządami ideologii neoliberalizmu (Reagan/That‑ ** Tłumaczenie wystąpienia z języka niemieckiego na język polski wykonane przez Friedrich Ebert Foundation, cher) rola państwa w tych trzech funkcjach została w mi‑ Representation in Poland. nionych dekadach niestety wyraźnie ograniczona. Nigdy
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 99 jednak uległa całkowitemu zanikowi. Ponadto apogeum pole manewru polityki nadal ogranicza się głównie tego trendu jest już od dłuższego czasu za nami: do państw narodowych. • w Niemczech już od początku drugiej dekady Ta rozbieżność może sprawić, że państwa utracą XXI wieku, kontrolę nad funkcjonowaniem rynków, a układ sił • strefa euro: odejście od surowego kursu oszczędno‑ nawet ulegnie odwróceniu. Kryzysy walutowe, ściowego od 2014 roku przy decydującym wsparciu a przede wszystkim kryzys w strefie euro, pokazują, Maria Draghiego, jak państwa mogą ulegać dominacji globalnych ryn‑ • USA: od objęcia prezydentury przez Joego Bidena. ków finansowych, które utrudniają im odpowiednie Pytanie nie brzmi dla mnie zatem, czy nastąpi koniec realizowanie przede wszystkim funkcji dystrybucyjnej kapitalizmu. Najpóźniej od II wojny światowej kapi‑ i alokacyjnej. talizm w czystej formie zginął bowiem w otchłaniach Kolejnym ważnym tego przykładem jest globalna historii. Chodzi raczej o to, jak mniej lub bardziej konkurencja podatkowa, która w przeszłości zmu‑ społeczne, a w rosnącym stopniu również proekolo‑ szała państwa do wzajemnej rywalizacji o jak najniż‑ giczne gospodarki rynkowe będą się dalej rozwijać sze stawki podatkowe, zwłaszcza w odniesieniu do w tej dekadzie. Frapującym zagadnieniem jest przy tym podatku od osób prawnych. Jeśli konkurencja podat‑ zwłaszcza rola państwa w zakresie wyznaczania ram kowa pozbawia państwa przychodów, to trudniej im dla nowych technologii. Czy państwo ma się ograni‑ realizować funkcję dystrybucyjną. Właśnie ta jest czać do tworzenia warunków ramowych do innowacji jednak w procesie globalizacji nader ważna, ponie‑ i badań naukowych, czy też wzorem Chin – ale również waż wynikający z międzynarodowego podziału pracy Stanów Zjednoczonych – odgrywać ważniejszą rolę wzrost dobrobytu nie rozkłada się równomiernie na całe w polityce przemysłowej? społeczeństwo. W najdogodniejszej sytuacji są właści‑ ciele kapitału i pracownicy wykwalifikowani, w mniej 2. Co dla tego zagadnienia oznacza korzystnej zaś pracownicy o niższych kwalifikacjach. pandemia COVID? Podobne tendencje rodzi postęp techniczny – zwłasz‑ Podstawowa diagnoza jest taka, że we wszystkich cza w postaci cyfryzacji – który jest ściśle spleciony krajach polityka pieniężna i fiskalna szybko i komplek‑ z procesami globalizacji. Z tego powodu globalizacja, sowo zareagowała na ekonomiczny szok pandemii. a niekiedy również postęp techniczny często już nie Jeśli wziąć pod uwagę to, że już od ponad roku żyjemy uchodzą wśród ogółu społeczeństwa za korzystne, w pewnego rodzaju stanie wyjątkowym, szkody gospo‑ czego przejawem jest rosnąca w wielu krajach liczba darcze są stosunkowo niewielkie. Nie przybrały one przeciwników globalizacji. w każdym razie absolutnie rozmiarów wielkiej depresji Trzecim ważnym przykładem jest ochrona śro‑ z początku lat trzydziestych XX wieku – fazy, do której dowiska. Jako ekonomiści wiemy już od dawna, że etykieta kapitalizmu pasowałaby na pewno znacznie opodatkowanie emisji CO2 stanowi najważniejszy lepiej niż do okresu po II wojnie światowej. gospodarczy instrument walki ze zmianą klimatu. Już Imponująca w obliczu gwałtowności szoku stabi‑ w 1920 roku jasno przedstawił to w swoich analizach lizacja makroekonomiczna jest przejawem faktu, że Arthur Pigou. Chociaż kilka krajów stosuje ambitne po‑ wszystkie państwa są dziś świadome swojej odpowie‑ datki od emisji CO2 (Szwajcaria, Szwecja, Norwegia) dzialności za funkcję stabilizującą. Dotyczy to również oraz istnieje unijny handel uprawnieniami do emisji, to niezależnych w zasadzie banków emisyjnych, które w minionych latach wydarzyło się na tym polu o wiele dotychczas czyniły wszystko, by stabilizująca rola za mało. Wytłumaczenie tego jest proste. Gospodarki państwa nie rozbiła się o restrykcje finansowe. narodowe silnie ukierunkowane na przemysł muszą Z tego punktu widzenia pandemia jest zatem nie‑ się obawiać, że przedsiębiorstwa będą się przenosić do wątpliwie dowodem sukcesu takiego modelu systemu krajów o niższych cenach emisji CO2. Na marginesie wolnorynkowego, w którym państwo realizuje wyżej warto zauważyć, że zanieczyszczenie środowiska nie wymienione funkcje ze świadomością własnej odpo‑ stanowi specyficznego problemu kapitalistycznego wiedzialności. ustroju gospodarczego. W państwach o gospodarce planowej w latach osiemdziesiątych obciążenie środo‑ 3. Z jakimi wyzwaniami będzie się zmagał wiska naturalnego było jeszcze znacznie większe niż w tej dekadzie model społecznej gospodarki w wolnorynkowych gospodarkach narodowych. rynkowej? Zapewnienie trwałego rozwoju naszych społe‑ Największym wyzwaniem dla tego modelu jest glo‑ czeństw będzie niewątpliwie wymagało skutecznego balizacja. Zasadniczo należy ją oceniać pozytywnie, uporania się z tymi wyzwaniami, czyli ponieważ bardziej intensywny podział pracy w świato‑ • społecznym zrównoważeniem napięć powstają‑ wej gospodarce pomnaża dobrobyt narodów – tak jak to cych wskutek globalizacji, postępu technicznego 250 lat temu przepowiedział Adam Smith. Wyzwanie i cyfryzacji, oraz globalizacji polega przede wszystkim na tym, że rynki • dekarbonizacją poprzez masowe i rychłe ograni‑ mogą działać coraz bardziej globalnie, podczas gdy czenie emisji CO2.
100 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 KONFERENCJE, SEMINARIA
Nie uważam, że potrzebny jest nam do tego zasad‑ kierunku, mimo że nadal planowane są tam nowe niczo inny ustrój gospodarczy. Potrzebujemy wszelako elektrownie węglowe. Z drugiej strony USA i Europa takiej polityki gospodarczej, która ma charakter już mogą także bez Chin ustalać ceny emisji CO2, jeśli nie narodowy, lecz europejski albo najlepiej globalny. uzupełnią to wspólnym podatkiem wyrównawczym Jeszcze przed rokiem byłbym jednak raczej scep‑ (border adjustment tax) na towary importowane z kra‑ tyczny co do możliwości kreowania ponadnarodowej jów bez opodatkowania emisji CO2. polityki gospodarczej. Decydujące jest to, że USA postrzegają teraz Unię Podczas prezydentury Trumpa globalne inicjatywy Europejską już nie jako przeciwnika, lecz jako sprzy‑ przeciwko konkurencji podatkowej byłyby równie po‑ mierzeńca, razem z którym upominają się o lepszy zbawione szans co dążenia do ustalenia obowiązującej świat i bronią go także wobec Chin. W ten sposób na całym świecie ceny emisji CO2. Jak już potrafimy może się udać doprowadzenie do sytuacji, w której wywnioskować, po bardzo krótkim na razie okresie państwa narodowe nie będą się już znajdować pod urzędowania prezydenta Bidena, w tej mierze nastą‑ dominacją działających globalnie rynków. Dzięki piła fundamentalna zmiana. Już teraz USA aktywnie rozwiązaniom ponadnarodowym może się zaś wtedy pracują nad rozwiązaniami w sprawie globalnego powieść odzyskanie przez państwa kontroli nad ryn‑ minimalnego opodatkowania przedsiębiorstw dzia‑ kami. łających na skalę międzynarodową. Również temat Historia będzie w każdym razie toczyć się dalej, ochrony środowiska zajmuje teraz znów poczesne a nasza odpowiedzialność polega dziś na zadbaniu miejsce na agendzie Stanów Zjednoczonych w za‑ o to, by stała się ona historią sukcesu, a nie horrorem. kresie polityki gospodarczej. A zatem mocno wierzę w to, że model społecznej Stosując taką globalną perspektywę, nie wolno i ekologicznej gospodarki rynkowej ma przyszłość jednak oczywiście pomijać Chin. Jak ocenić stopień i że jest w stanie sprostać wielkim wyzwaniom, które gotowości Chin do przyjęcia globalnych rozwiązań niesie ze sobą ta dekada. w dziedzinie ochrony środowiska? Z jednej strony (vide również informacja o konferencji w Chinach widoczne są nader aktywne wysiłki w tym na str. 102 niniejszego „Biuletynu”)
Debaty
1 kwietnia 2021 r. odbyła się – w trybie online – zor‑ Ekonomii Humanistycznej, Reframe Economic Fo‑ ganizowana przez Akademię Leona Koźmińskiego, rum. W debacie udział wzięła m. in. prof. Elżbieta Mą‑ konferencja z okazji jubileuszu Profesora Andrzeja czyńska (temat wystąpienia: Rewolucja 4.0 i syn- K. Koźmińskiego nt. Czy wiemy, dokąd zmierzamy? drom samotności). Więcej informacji: https://www. Laudacje wygłosili: prof. Grzegorz Mazurek, rektor Aka‑ facebook.com/ReframeEconomicForum/photo‑ demii Leona Koźmińskiego, prof. Alojzy Nowak, rektor s/a.101893988047101/297064621863369 Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Elżbieta Mączyń‑ ska, prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, 20 kwietnia 2021 r. odbyło się – w trybie online – prof. Wojciech Dyduch, przewodniczący Komitetu Nauk III seminarium z cyklu „Łódzkie spotkania u Ekonomi‑ Organizacji i Zarządzania Polskiej Akademii Nauk. Mo‑ stów” nt. Zadłużenie finansów publicznych i budżetu deratorem debaty był prof. Grzegorz W. Kołodko. Więcej państwa a potrzeby i realizacja zasady partnerstwa informacji: https://www.kozminski.edu.pl/pl/wydarzenia/ społecznego, zorganizowane przez PTE Oddział w Ło‑ konferencja-z-okazji-jubileuszu-profesora-andrzeja-k-ko‑ dzi. Panelistami byli: prof. Marek Belka, prof. Elżbieta zminskiego-nt-czy-wiemy-dokad (vide również sprawoz‑ Mączyńska, dr hab. Łukasz Hardt, dr hab. Piotr Krajew‑ danie Ewy Barlik na str. 96 niniejszego „Biuletynu”). ski, mgr Marcin Podgórski.
W dniach 12–16 kwietnia 2021 r. odbyła się – w try‑ 21 kwietnia 2021 r. odbyła się – w trybie online – bie online – podzielona na osiem paneli konferencja Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. Ekonomiczne Capital Market Days 2021. W panelu II nt. Nie zmar‑ skutki pandemii – edycja II, zorganizowana przez nować kryzysu – jakie wnioski wyciągnąć wystąpili: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Kato‑ prof. Elżbieta Mączyńska, dr hab. Jacek Tomkiewicz, wicach. Prelegentami byli: Łukasz Kwiecień – wice‑ dr hab. Wiesław Gomuła, prof. Witold Orłowski. Więcej prezes zarządu PKO TFI, Ewa Kiempista – dyrektor informacji: https://www.capitalmarketdays.com/ Biura Klientów Instytucjonalnych PKO TFI, Mariusz Ogrodnik – dyrektor ds. sprzedaży regionalnej TFI W dniach 19–23 kwietnia 2021 r. odbyło się – PZU SA, Marek Akciński – prezes zarządu „Huta w trybie online – zorganizowane przez Fundację Pokój” SA, dr Sebastian Bogus – prezes zarządu
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 101 PTE – INFORMACJE ZJAZDOWE I INNE
Jurajski Dom Brokerski, mec. Joanna Boroń – adwo‑ dla Polski – wykluczenie czy partycypacja? kat / Senior Counsel w KBZ Żuradzka & Wspólnicy, W dyskusji, którą poprowadziła prof. Elżbieta Mą‑ Mariusz Glenszczyk – prezes zarządu TiM SA, Anna czyńska, udział wzięli: prof. Grzegorz W. Kołodko, Bułkowska – dyrektor rozwoju Cordis Logistic, Mate‑ dr hab. Jacek Tomkiewicz, prof. ALK i prof. Ma‑ usz Drabek – Interim Manager, dr hab. Grażyna Musiał, rzenna Weresa. Organizatorem było Polskie Towa‑ XV Zjazd Oddziału Wojewódzkiego prof. UE – członek PTE w Katowicach. Więcej infor‑ rzystwo Ekonomiczne wraz z Polskim Towarzystwem macji: https://serwer1772130.home.pl/autoinstalator/ Współpracy z Klubem Rzymskim. Więcej informacji: w Rzeszowie Polskiego Towarzystwa wordpress/ogolnopolska-konferencja-naukowa-pt-eko‑ http://www.pte.pl/353_forum_mysli_strategicznej.html nomiczne-skutki-pandemii-edycja-ii-za-nami/ (vide również fragmenty stenogramu z tej debaty na Ekonomicznego str. 60 niniejszego „Biuletynu”). 21 kwietnia 2021 r. odbyło się webinarium organi‑ zowane przez Fundację im. Friedricha Eberta, Przed‑ 25 maja 2021 r. odbyła się – w trybie online – I Mię‑ 17 czerwca 2021 r. w Rzeszowie odbył się XV Zjazd stawicielstwo w Polsce we współpracy z Polskim dzynarodowa Konferencja Naukowa nt. Współcze‑ Oddziału Wojewódzkiego w Rzeszowie Polskiego Towarzystwem Ekonomicznym, Komitetem Nauk Eko‑ sne koncepcje i metody zarządzania organizacjami Towarzystwa Ekonomicznego. Sprawozdanie Zarządu nomicznych PAN oraz Instytutem Nauk Ekonomicznych i jednostkami administracji – wizja przyszłości, z działalności Oddziału za okres 2015–2021 przed‑ PAN nt. Koniec historii czy koniec kapitalizmu? Kie‑ zorganizowana przez Wyższą Szkołę Gospodarki Eu‑ stawił Prezes Zarządu Oddziału Krzysztof Kaszuba. runki i granice ewolucji kapitalizmu. Uczestników roregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie we Zjazd podjął uchwałę w sprawie przyjęcia sprawozdań przywitali: prof. Elżbieta Mączyńska – prezes Polskiego współpracy ze Szkołą Główną Gospodarstwa Wiej‑ i udzielenia absolutorium władzom Oddziału PTE Towarzystwa Ekonomicznego, dr Ernst Hillebrand – skiego, Warszawską Wyższą Szkołą Biznesu, Wyższą jednogłośnie. Po dyskusji odbyły się wybory nowych dyrektor Biura Fundacji im. Friedricha Eberta w War‑ Szkołą Bankową w Warszawie, Narodowym Uniwer‑ władz na kadencję 2021–2026. szawie, prof. Andrzej Szablewski – dyrektor Instytutu sytetem Przyrodniczym i Nauk o Środowisku Ukrainy W wyniku przeprowadzonych wyborów Prezesem Nauk Ekonomicznych PAN. Wystąpienia wprowadza‑ w Kijowie (Ukraina), Osmaniye Korkut Ata University Zarządu został wybrany, na drugą kadencję, Krzysztof jące przedstawili: prof. Peter Bofinger, Uniwersytet (Turcja), Grupą Badawczą Eurofur. W debacie wzięła Kaszuba. Do Zarządu Oddziału zostały wybrane: Mag‑ w Würzburgu; prof. Ryszard Rapacki, Szkoła Główna udział m.in. prof. Elżbieta Mączyńska. Więcej infor‑ dalena Cyrek (członek Zarządu), Renata Piętowska Handlowa w Warszawie; prof. Andrzej Wojtyna, Uni‑ macji: https://sites.google.com/view/wsge-konferen‑ ‑Laska (sekretarz), Jolanta Stec‑Rusiecka (wiceprezes wersytet Ekonomiczny w Krakowie; prof. Elżbieta cja-maj2021 Mączyńska, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Więcej informacji: http://www.pte.pl/243_konferen‑ 27 maja 2021 r. odbyło się – w trybie online – se‑ cje_cd.html (vide również tekst wystąpienia prof. Petera minarium nt. Idea uniwersytetu czy Uniwersytet Bofingera na str. 99 niniejszego „Biuletynu”). ‑Idea z wprowadzeniem prof. Jerzego Hausnera. Była to czwarta debata Open Eyes Economy z cy‑ 22 kwietnia 2021 r. odbyło się – w trybie online – klu Co się dzieje z uniwersytetem? Więcej in‑ seminarium nt. Turkusowy uniwersytet – szansa formacji: https://www.facebook.com/watch/live czy utopia? z wprowadzeniem prof. Andrzeja Bli‑ /?v=2884697918446071&ref=watch_permalink klego. Była to trzecia debata Open Eyes Economy z cyklu Co się dzieje z uniwersytetem? Więcej 31 maja 2021 r. odbyła się – w trybie online – Konfe‑ informacji: https://www.facebook.com/watch/live rencja o przyszłości Europy: w jakiej Unii chcemy /?v=1114122212387227&ref=watch_permalink żyć? zorganizowana przez Forum Dialog Plus. Pane‑ listami byli: Magda Vášáryová, ambasador Słowacji 7 maja 2021 r. odbyła się – w trybie online – Konfe‑ w Polsce w latach 2000–2005; dr Roland Freudenstein, rencja Jubileuszowa XX‑lecia kierunku Ekonomia na dyrektor polityczny Martens Centre; poseł Andrzej Uniwersytecie Wrocławskim nt. Quo vadis oecono‑ Grzyb, Sejm RP. Debatę prowadził Marcin Antosie‑ mia. Debata obejmowała cztery panele tematyczne. wicz. Więcej informacji: https://www.youtube.com/ Prof. Elżbieta Mączyńska wzięła udział w uroczystym watch?v=mb0xs_OahE0 otwarciu konferencji, a także przedstawiła wystąpienie nt. Zniewolony konsument na wolnym rynku w gospo- 9 czerwca 2021 r. odbyła się debata – w trybie online – darce globalnej. Destrukcyjne następstwa i możliwo- zorganizowana przez Polskie Towarzystwo Ekono‑ ści przeciwdziałania. Wśród panelistów byli również miczne wraz z Polskim Towarzystwem Współpracy m.in. prof. Bożena Klimczak, prof. Bogusław Fiedor z Klubem Rzymskim w ramach Forum Myśli Stra‑ i prof. Marian Gorynia. Więcej informacji: https:// tegicznej nt. Wyzwania edukacyjne – jaki model prawo.uni.wroc.pl/node/45318 (vide również tekst edukacji? Panelistami byli: prof. Marian Gorynia, wystąpienia prof. Elżbiety Mączyńskiej na str. 39 ni‑ prof. Stefan Kwiatkowski, prof. Elżbieta Mączyńska, niejszego „Biuletynu”). prof. Marek Rocki, dr Tadeusz Smuga. Dyskusję po‑ prowadził prof. Julian Auleytner. Więcej informacji: 12 maja 2021 r. odbyła się – w trybie online – w cy‑ http://www.pte.pl/353_forum_mysli_strategicznej.html klu Forum Myśli Strategicznej, debata nt. Konku‑ (vide również fragmenty stenogramu z tej debaty na rencyjność (czyli ucieczka do przodu) i jej skutki str. 63 niniejszego „Biuletynu”).
102 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 PTE – INFORMACJE ZJAZDOWE I INNE PTE – INFORMACJE ZJAZDOWE I XV Zjazd Oddziału Wojewódzkiego w Rzeszowie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego INNE 17 czerwca 2021 r. w Rzeszowie odbył się XV Zjazd Zarządu), Wiesław Szopiński (wiceprezes Zarządu). Oddziału Wojewódzkiego w Rzeszowie Polskiego Przewodniczącą Komisji Rewizyjnej wybrana została Towarzystwa Ekonomicznego. Sprawozdanie Zarządu ponownie Dobrosława Rączka. Delegatami na XXII z działalności Oddziału za okres 2015–2021 przed‑ Zjazd Krajowy PTE zostali wybrani Krzysztof Ka‑ stawił Prezes Zarządu Oddziału Krzysztof Kaszuba. szuba i Jolanta Stec‑Rusiecka. Zjazd podjął uchwałę w sprawie przyjęcia sprawozdań Zjazd przyjął jednogłośnie plan działań na lata i udzielenia absolutorium władzom Oddziału PTE 2021–2026 oraz zaakceptował propozycję Prezesa zor‑ jednogłośnie. Po dyskusji odbyły się wybory nowych ganizowania w 2024 r. konferencji z okazji 60. rocz‑ władz na kadencję 2021–2026. nicy utworzenia w Rzeszowie samodzielnego Oddziału W wyniku przeprowadzonych wyborów Prezesem Wojewódzkiego PTE. Proponowany tytuł konferen‑ Zarządu został wybrany, na drugą kadencję, Krzysztof cji: „60 lat podkarpackich przedsiębiorstw. Od re‑ Kaszuba. Do Zarządu Oddziału zostały wybrane: Mag‑ alnego socjalizmu do konkurencyjnej gospodarki dalena Cyrek (członek Zarządu), Renata Piętowska rynkowej”. ‑Laska (sekretarz), Jolanta Stec‑Rusiecka (wiceprezes
Prezes Oddziału PTE w Rzeszowie – Krzysztof Kaszuba
Krzysztof Kaszuba – doktor nauk ekonomicznych. przez Małopolski Instytut Gospodarczy Wyższej W latach 1986–1994 adiunkt w Zakładzie Nauk Szkoły Zarządzania w Rzeszowie. Społecznych i Katedrze Zarządzania Politechniki Autor i współautor kilkudziesięciu publikacji Rzeszowskiej. Organizator i dyrektor Polsko naukowych z zakresu przedsiębiorczości i rozwoju ‑Amerykańskiego Instytutu Przedsiębiorczości regionalnego. Pomysłodawca i kierownik naukowy w Rzeszowie, projektu realizowanego w Rzeszo‑ projektów badawczych realizowanych we współ‑ wie, Poznaniu i Białymstoku, w latach 1991–1994, pracy z partnerami z Polski, Francji, Włoch, Słowacji, w ramach grantu Amerykańskiej Agencji Rozwoju Ukrainy, Białorusi, Stanów Zjednoczonych. Komen‑ Międzynarodowego (USAID) oraz Ohio State tator wydarzeń społeczno‑gospodarczych w polskich University. Uczestnik krótkoterminowych staży mediach. Członek Rady Nadzorczej Port Lotniczy naukowo‑szkoleniowych w Stanach Zjednoczonych „Rzeszów‑Jasionka” Sp. z o.o. (2009 r.). Członek m.in. Ohio State University i Pacific Lutheran Uni‑ Podkarpackiej Rady Innowacyjności do 2016 r. versity. W latach 1994–1997 konsultant „Micro Od 2001 r. pomysłodawca i współautor rankingów ‑Enterprise Project” realizowanego w Polsce przez i raportów: „Lista 100 największych podkarpackich Bank Światowy, Ministerstwo Pracy i Polityki So‑ przedsiębiorstw” oraz „Aktywna Gmina Podkarpacia”. cjalnej oraz Ohio State University. Efektem projektu Od 2017 r. członek Powiatowej Rady Rynku Pracy było m. in. utworzenie w Polsce sieci 64 Ośrodków w Rzeszowie oraz członek Rady Podkarpackiego Wspierania Przedsiębiorczości, 34 Funduszy Roz‑ Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu woju Przedsiębiorczości oraz 28 Inkubatorów Przed‑ Zdrowia w Rzeszowie – funkcje społeczne. siębiorczości, które działają do dzisiaj. Pomysło‑ W latach 2006–2008 koordynator regionalny i wy‑ dawca, organizator, a w latach 1996–2013 dziekan, kładowca w projekcie: „Studia podyplomowe dla kanclerz i rektor utworzonej (pod patronatem SGH) kadr zarządzających i pracowników przedsiębiorstw”
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 103 realizowanego przez konsorcjum „Edukacja dla przed‑ W latach 2013–2015 koordynator uczelniany pro‑ siębiorczości” zrzeszające 21 uczelni publicznych jektu badawczego i współautor raportu Efektywne i niepublicznych. W latach 2010–2013 koordynator klastry – podstawą innowacyjności i źródłem trwałego i wykładowca w projekcie: „Studia podyplomowe rozwoju regionalnego realizowanego przez Wyższą dla przedsiębiorców i pracowników przedsiębiorstw” Szkołę Zarządzania we współpracy m. in. z University realizowanego przez konsorcjum 5 uczelni. W latach of Washington w Seattle. 2010–2014, koordynator projektów badawczych oraz Zainteresowania naukowe: polityka gospodarcza, współautor publikacji: Analiza potencjału przedsię- przedsiębiorczość, rynek finansowy, międzynarodowe biorczości trzech regionów: podkarpackiego, lwow- stosunki gospodarcze. skiego, grodzieńskiego oraz Analiza porównawcza Dodatkowe informacje: pilot wycieczek zagra‑ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Kraju nicznych, organizator i pilot wypraw trampingowych Preszowskim i na Podkarpaciu, a także Analiza do krajów Europy, Bliskiego Wschodu, Mongolii, porównawcza potencjału eksportowego średnich Chin, Azji Południowo‑Wschodniej, Meksyku, Sta‑ przedsiębiorstw w Kraju Preszowskim we Wschod- nów Zjednoczonych. Absolwent Wyższej Szkoły niej Słowacji i podregionie krośnieńsko‑przemyskim Oficerów Służb Kwatermistrzowskich w Poznaniu na Podkarpaciu. (podporucznik).
Członkowie Zarządu Oddziału Wojewódzkiego w Rzeszowie PTE
Dr Magdalena Cyrek – doktor nauk ekonomicznych, Dr Jolanta Stec‑Rusiecka – pracownik Zakładu Za‑ adiunkt w Instytucie Ekonomii i Finansów Kolegium rządzania Przedsiębiorstwem Wydziału Zarządzania Nauk Społecznych Uniwersytetu Rzeszowskiego. Za‑ Politechniki Rzeszowskiej. Zainteresowania naukowe: interesowania naukowe: zmiany struktur sektorowo społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, czynnik ‑branżowych, związanych zwłaszcza z rozwojem ludzki w zarządzaniu, kultura organizacyjna, zarzą‑ sektora usług w kontekście spójności społeczno dzanie projektami. ‑ekonomicznej. Dr Wiesław Szopiński – doktor nauk ekonomicznych, Dr inż. Renata Piętowska‑Laska – doktor nauk pracownik Katedry Marketingu i Przedsiębiorczości ekonomicznych, adiunkt w Zakładzie Systemów Instytutu Ekonomii i Finansów Uniwersytetu Rze‑ Zarządzania i Logistyki Wydziału Zarządzania Po‑ szowskiego. Zainteresowania naukowe: budowanie litechniki Rzeszowskiej. Zainteresowania naukowe: relacji z klientami, aktywność marketingowa jednostek ekonomika pracy, produktywności systemów pracy, samorządu terytorialnego. zarządzanie procesami, produkcją i usługami, pro‑ jektowanie systemów logistycznych, ergonomia Redakcja „Biuletynu PTE” serdecznie gratuluje i zarządzanie bezpieczeństwem pracy. Recenzent nowo wybranemu Zarządowi Oddziału Wojewódz‑ czasopism „Multidisciplinary Digital Publishing kiego w Rzeszowie PTE, życzy wielu sukcesów Institute”. i wszelkiej pomyślności.
Akademia kwalifikacji
W dniach 17–23 czerwca 2021 r. Polskie Towarzystwo Warszawy „Akademia kwalifikacji”. Celem szkolenia Ekonomiczne przeprowadziło szkolenie dla nauczy‑ było poszerzenie wiedzy nauczycieli z zakresu logi‑ cieli – w ramach projektu Urzędu Miasta Stołecznego styki i zarządzania łańcuchem dostaw.
104 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 PTE Notatka z warsztatów: – INFORMACJE ZJAZDOWE I „Transport i mobilność w badaniach naukowych i dydaktyce”
W dniu 23 lutego 2021 r. na Wydziale Ekonomii, Fi‑ i zagrożenia zastosowania (dr Elżbieta Szaruga) oraz nansów i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego Badania własne w pracy doktorskiej – wybór narzędzi odbyła się konferencja z cyklu „Szkolenie i warsztaty badań (mgr Sylwia Kowalska). Zaprezentowana pro‑ INNE praktyczne”, zorganizowana przez Polskie Towarzy‑ blematyka wywołała interesującą dyskusję. stwo Ekonomiczne, Oddział w Szczecinie oraz Kate‑ drę Zarządzania Transportem Instytutu Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego. Tematem przewodnim spotkania był „Transport i mobilność w badaniach naukowych i dydaktyce”. W części szkoleniowej poruszono zagadnienia dotyczące wyboru przedmiotu badań w pracach dy‑ plomowych (prof. dr hab. Elżbieta Załoga) oraz za‑ prezentowano użyteczność badawczą i dydaktyczną programów komputerowych, dostępnych w wydzia‑ łowym Laboratorium Badań nad Transportem i Zrów‑ noważoną Mobilnością TransLab (dr Zuzanna Kłos ‑Adamkiewicz). W ramach warsztatów praktycznych przedsta‑ wiono następujące prezentacje: Usługi transportowe sterowane popytem. Wyniki badań (dr hab. Tomasz Kwarciński, prof. US), Nowa strategia rozwoju trans- portu w Unii Europejskiej – cel i narzędzia realiza- cji (prof. dr hab. Elżbieta Załoga), Transport samo- chodowy w Pakiecie Mobilności Unii Europejskiej (dr Agnieszka Gozdek), Sztuczna inteligencja – szanse
Sondaż nt. samotności
Redakcja „Biuletynu PTE” przygotowała anonimową wokół tej publikacji oraz przetłumaczonego frag‑ ankietę nt. samotności, skierowaną do członków i sym‑ mentu i rekomendacji tego dzieła w „Biuletynie PTE” patyków PTE. Wyniki tego sondażu zostaną przed‑ nr 1/2021, http://www.pte.pl/pliki/1/68/E_1_2021.pdf stawione na łamach kolejnych numerów „Biuletynu (Elżbieta Mączyńska, Samotność generuje koszty i za- PTE” oraz portalu PTE. bija, s. 40‑48; Opinie nt. książki Noreeny Hertz ‘The Impulsem do przeprowadzenia tego badania była, Lonely Century’, s. 66‑67; Noreena Hertz, Samotność opublikowana pod koniec 2020 r., książka brytyjskiej w otwartej przestrzeni biurowej, s. 67). ekonomistki Noreeny Hertz, pod tytułem The Lonely Century: Coming Together in a World that’s Pulling Ankieta jest dostępna pod adresem: Apart (Stulecie samotności. Bądźmy razem w świecie, • https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLS który nas rozdziela). Autorka – profesor University dhUN5rGst1rL5HpoE3SALNZtxRTPBJKB5- College London – przedstawia szczegółowy przegląd DrW3U3FAHGQadA/viewform czynników potęgujących samotność w XXI wieku, wy‑ kazując, że już przed pandemią gwałtownie nasilał się Serdecznie zapraszam do udziału w sondażu. syndrom samotności. Zapraszamy do lektury refleksji Anna Kucharczyk
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 105 WSPOMNIENIA
Polska straciła wielkiego człowieka, wspaniałego ekonomistę Profesora Witolda Kieżuna
Na wieczną wartę w wieku 99 lat odszedł Witold Kie‑ mu życzenia z okazji 99. urodzin. Dzisiaj zaś już po raz żun – Powstaniec Warszawski o pseudonimie „Wypad” ostatni żegnamy tego wybitnego uczonego i gorącego i wybitny ekonomista. patriotę, bohatera Powstania Warszawskiego, badacza i praktyka zarządzania, wnikliwego krytyka procesu Polskie Towarzystwo Ekonomiczne i wiele innych transformacji ustrojowej. (...) Jesteśmy przekonani, osób z wielkim smutkiem żegnają Profesora. że śp. profesor Witold Kieżun pozostanie na zawsze * * * w naszej pamięci i że będziemy stale powracać do jego wybitnego dorobku, by czerpać z niego mądrość na „Pan Profesor Kieżun to postać wieloformatowa. przyszłość, budując wolną, silną, nowoczesną i bez‑ Podczas rozmowy z nim, za każdym razem pojawiał pieczną Rzeczpospolitą” – napisali prezydent Andrzej się wątek jego doświadczeń życiowych, bardzo bo‑ Duda i pierwsza dama Agata Kornhauser‑Duda. gatych” – mówiła w Polskim Radiu 24 prezes PTE prof. Elżbieta Mączyńska o zmarłym prof. Witoldzie * * * Kieżunie. Dodała, że biografia Profesora, to temat na co najmniej trzy filmy – fabularny, dokumentalny Wojciech W. Gasparski * i obyczajowy o historiach rodzinnych i pięknej historii związku z małżonką. Wśród cech prof. W. Kieżuna, prof. E. Mączyńska wymieniła „poza wartościami intelektualnymi i na‑ ukowymi” jego „wielką odwagę i zdolność płynięcia WITOLD KIEŻUN (1922–2021) – pod prąd”. Więcej na: https://www.polskieradio24.pl/130/5925/ ** Artykul/2754644,Wielka-odwaga-zdolnosc-plyniecia- CZŁOWIEK NIEZWYKŁY pod-prad-Prof-Maczynska-wspomina-Witolda-Kie‑ zuna * * * Mateusz Morawiecki Tysiąc lat liczy sobie historia naszego kraju, w setnym https://twitter.com/MorawieckiM roku życia odszedł na wieczną wartę Kolega i Przyja‑ „Odszedł prof. Witold Kieżun. Czlowiek, który ciel Witold Kieżun. Z rachunku tego wynika, że Wi‑ już za życia stał się legendą. Niedościgniony wzór told to świadek jednej dziesiątej historii tysiącletniej patriotyzmu – z karabinem na powstańczej baryka‑ Polski i uczestnik wydarzeń zachodzących w ostatnim dzie i z piórem pochylony nad książkami. Zawsze stuleciu. Obie historie: historia kraju i historia Osoby, serdeczny, pogodny, dociekliwy i konkretny. Będzie obfitowały w wyzwania wymagające zaangażowa‑ nam go bardzo brakowało”. nia w znacznie większym stopniu niż mógł to znieść * * * niejeden podmiot działający, mówiąc językiem prak‑ seologii. Ty, Witoldzie, dałeś radę. Historia Twoja „Nie żyje prof. Witold Kieżun – ekonomista, żołnierz była podobnie skomplikowana jak historia naszej Armii Krajowej, bohater Powstania Warszawskiego, Ojczyzny. (...) który samodzielnie wziął do niewoli 14 Niemców. Andrzej Duda Miał 99 lat. Patriota i jeden z ostatnich wiernych eto‑ https://twitter.com/andrzejduda sowi polskiej inteligencji” – podkreślił wicepremier, * Prof. Wojciech W. Gasparski – Akademia Leona Koź‑ „Z głębokim smutkiem przyjęliśmy wiadomość szef MKDNiS Piotr Gliński. mińskiego. o odejściu prof. Witolda Kieżuna. Oboje mamy jeszcze Więcej na: https://www.polsatnews.pl/wiado‑ ** Niniejszy artkuł stanowi skrót przygotowany – dzięki świeżo w pamięci wizytę u pana profesora na początku mosc/2021-06-13/nie-zyje-prof-witold-kiezun-pow‑ uprzejmej zgodzie Autora, za którą Redakcja serdecznie dziękuje – dla „Biuletynu PTE”. Cały tekst zostanie zamiesz‑ lutego, kiedy mieliśmy zaszczyt i przyjemność złożyć staniec-warszawski-ekonomista-mial-99-lat/ czony w publikacji pod red. Andrzeja K. Koźmińskiego, poświęconej Witoldowi Kieżunowi.
106 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 WSPOMNIENIA
* * * obywatel naszego miasta. Nasz Bohater. Dziękujemy za wszystko, za oddanie i walkę dla ukochanego mia‑ sta, za uśmiech ze zdjęcia. @warszawa nigdy nie zapomni tego poświęceni. Cześć Jego pamięci!”. * * * Rektor Akademii Leona Koźmińskiego prof. Grzegorz Mazurek powiedział, że cała społeczność Akademii z wielkim żalem żegna prof. Kieżuna, który był wie‑ loletnim wykładowcą uczelni. – Panie profesorze, był pan prawdziwym człowiekiem renesansu, wy‑ różniającym się niemal w każdej dziedzinie, którą się zajmował. Był pan wybitnym uczony, odważnym żołnierzem, utalentowanym pianistą, aktywnym spor‑ towcem, zaangażowanym działaczem społecznym, pisarzem, managerem, doradcą rządów i instytucji międzynarodowych, prawdziwym patriotą walczącym zawsze i wszędzie o dobre imię Polski – podkreślił Rafał Trzaskowski prof. Mazurek. https://twitter.com/trzaskowski_ Źródło: https://www.tvp.info/54488503/warszawa- „Zmarł prof. Witold Kieżun, ps. „Wypad”, żoł‑ prof-witold-kiezun-spoczal-na-cmentarzu-wojskowy‑ nierz AK, Powstaniec Warszawski i honorowy m-na-powazkach.
Wojciech W. Gasparski *
WITOLD KIEŻUN (1922–2021) – CZŁOWIEK NIEZWYKŁY **
Tysiąc lat liczy sobie historia naszego kraju, w setnym Miejscem urodzenia Witolda było Wilno. Tam to roku życia odszedł na wieczną wartę Kolega i Przyja‑ w zimowy dzień 6 lutego 1922 roku przyszedł na świat ciel Witold Kieżun. Z rachunku tego wynika, że Wi‑ dziarski chłopak. Rodzice nadali mu imię, jakie nosił told to świadek jednej dziesiątej historii tysiącletniej jego ojciec, jakby przeczuwali, jakim wyzwaniom Polski i uczestnik wydarzeń zachodzących w ostatnim będzie musiał stawić czoła ich syn, urodzony prze‑ stuleciu. Obie historie: historia kraju i historia Osoby, wodnik i lider. Imię Witold pochodzące od litewskiego obfitowały w wyzwania wymagające zaangażowa‑ Vytautas, znaczy „władający ludem”, „przewodzący nia w znacznie większym stopniu niż mógł to znieść ludowi” (vyti – gnać, tauta – lud). Już w opisie bitwy niejeden podmiot działający, mówiąc językiem prak‑ pod Grunwaldem sporządzonej w języku starosło‑ seologii. Ty, Witoldzie, dałeś radę. Historia Twoja wiańskim, a przechowywanym w archiwum w Mińsku była podobnie skomplikowana jak historia naszej Litewskim, jest wymieniony Vytautas Kiezunas. Kto Ojczyzny. (...) wie czy to nie przodek naszego Kolegi. (...) Państwo Kieżunostwo do roku 1931 mieszkali w mieście Matki Boskiej Ostrobramskiej w pięknym * Prof. Wojciech W. Gasparski – Akademia Leona Koź‑ apartamencie vis‑à‑vis Katedry na placu Katedralnym. mińskiego. W roku 1931, w wieku 39 lat, zmarł ojciec Witolda. ** Niniejszy artkuł stanowi skrót przygotowany – dzięki Przyczyną śmierci była depresja po zgonie Zbigniewa, uprzejmej zgodzie Autora, za którą Redakcja serdecznie starszego brata Witolda, po przeprowadzonej przez dziękuje – dla „Biuletynu PTE”. Cały tekst zostanie zamiesz‑ czony w publikacji pod red. Andrzeja K. Koźmińskiego, ojca operacji wyrostka robaczkowego. To spowodo‑ poświęconej Witoldowi Kieżunowi. wało, że matka Witolda Leokadia, de domo Bokun,
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 107 lekarz – stomatolog, popadła w odrętwienie, była nie zastanawiał się długo. Udał się do nauczyciela wręcz zdruzgotana – wspomina Witold. Straciła ini‑ prac ręcznych pana Baranowskiego, aby nauczyć się cjatywę życiową, co było tym dotkliwsze, że sytu‑ szklenia. Wkrótce stał się szklarzem co się zowie. acja finansowa rodziny się pogorszyła. Witold znalazł Umiejętność ta okazała się pomocna podczas powrotu się w pustce emocjonalnej, bowiem był przez matkę ze zsyłki do obozu w ZSRR. ignorowany. Nie zdawała sobie sprawy z jego stanu Jesienią 1940 roku Witold podejmuje studia emocjonalnego. Pewnego dnia powiedział wzburzony, w Szkole Wawelberga i Rowlanda mającej status że lepiej byłoby, gdyby to on umarł, a nie Zbyszek. pomaturalnej szkoły technicznej. Prowadzi także Ostrze tego oświadczenia ukłuło matkę, otrzeźwia‑ aktywność podziemną. Na rok przed rozpoczęciem jąc ją i skłoniło do aktywności. Zdecydowała się na studiów wstępuje do konspiracji wojskowej, nie mó‑ zmianę otoczenia na Warszawę. Nowym miejscem wiąc o tym matce. Składa przysięgę na ręce Adama zamieszkania stał się warszawski Żoliborz. Witold Rzewuskiego2 i przyjmuje pseudonim „Krzak”. Przy‑ został uczniem stołecznego Gimnazjum i Liceum gotowując się do tego, co miało później nastąpić, zbie‑ im. Ks. Józefa Poniatowskiego, gdzie w maju roku rał wraz z kolegami z konspiry broń ukrytą w czasie 1939 złożył egzamin dojrzałości. kampanii wrześniowej. Poza szkoleniem zajmuje się Witold stwierdzi po latach: „Byłem ciekawy ży‑ także kolportażem prasy podziemnej. W roku 1943 cia, chciałem być aktywny, dziś użylibyśmy mod‑ zostaje żołnierzem batalionu „Baszta” i kompanii „Ra‑ nego słowa: kreatywny. Ale to co we mnie wtedy dio”. Twórcami tego batalionu Armii Krajowej byli zakiełkowało, jeszcze długo znajdowało się w fazie uczniowie Gimnazjum i Liceum im. Księcia Józefa embrionalnej. Mogło zostać całkowicie zaprzepasz‑ Poniatowskiego. Witold podkreśla, że nikt z kolegów czone, zapomniane lub rozwinąć się w złym kierunku. z jego klasy nie wykoleił się i nie zhańbił konflik‑ O wszystkim zadecydowała nauka i atmosfera w Gim‑ tem z prawem. Świadczy to również o poziomie wy‑ nazjum Józefa Poniatowskiego, a także wyjątkowy kształcenia i wychowania szkolnego. Była to szkoła klimat etyczno‑moralny i ideowy inteligenckiego Żo‑ niezwykła, uważał Witold. liborza lat trzydziestych i okresu wojny oraz okupacji. Podczas powstania warszawskiego Witold dostaje Dzięki temu okrzepłem”1. (...) pseudonim „Wypad” na pamiątkę udanego wypadu Wakacje pomaturalne, w czasie których Witold od‑ oddziału specjalnego pod jego dowództwem na Pocztę był – obowiązkową po maturze – służbę w Junackich Główną 2 sierpnia 1944 r. Za tę akcję otrzymał Krzyż Hufcach Pracy w Zakopanem, okazały się ostatnimi Walecznych. Witold był takim, jakimi byli młodzieńcy nie tylko dlatego, że ukończył szkołę, lecz przede jak Jasio Bytnar, „Rudy”, zmarły po odbiciu go z rąk wszystkim dlatego, że 1 września tego pamiętnego gestapo pod Arsenałem. Po dekonspiracji oddziału roku 1939 hitlerowskie Niemcy rozpoczęły II wojnę Witold zmienia miejsce zamieszkania, zdaje egza‑ światową najazdem na Polskę, a 17 września tegoż min eksternistyczny z programu szkoły podchorążych roku dołączył do nich stalinowski ZSRR, realizując i zostaje włączony do batalionu „Gustaw‑Harnaś”. postanowienia paktu Ribbentrop‑Mołotow. „Na szczęście mam taką naturę – dodaje – że w sy‑ Witold mający wezwanie do wojska w Traugutto‑ tuacjach zagrożenia rodzi się we mnie chęć walki, wie pojechał z kolegami w stronę Brześcia, co okazało wręcz agresji, a nie biernego podporządkowania się. się nieudane, bowiem już pod Mińskiem Mazowiec‑ Ta cecha leżała u źródła moich trzykrotnych ucieczek: kim zabrakło benzyny. Na apel Prezydenta Warszawy raz w czasie kampanii wrześniowej, drugi podczas Starzyńskiego wraca więc do stolicy. W drodze po‑ jednej z łapanek w Warszawie, a trzeci z transportu wrotnej, akurat 17 września, natknął się w okolicach niemieckiego do obozu po powstaniu”. Kołbieli na patrol niemiecki. Zostaje dołączony do Kto był w Muzeum Powstania Warszawskiego ten parusetosobowej grupy polskich żołnierzy jeńców widział fotografię młodego mężczyzny z karabinem konwojowanych przez żandarmów niemieckich maszynowym w dłoniach uśmiechniętego radością w marszu w kierunku Prus Wschodnich. Udaje mu zwycięzcy nad oddziałem niemieckich żołnierzy, się jednak uciec i wrócić na Żoliborz, gdzie stwierdza, których wziął ze swoją drużyną do niewoli i odebrał iż większość budynków zieje pustką wybitych szyb broń tak potrzebną polskim powstańcom. W 70‑le‑ jako skutku niemieckich bombardowań miasta. Witold cie powstania podobiznę Witolda zamieszczono na
1 Książka R. Janicki, W. Kieżun, Magdulka i cały świat. 2 Adaś Rzewuski był synem właściciela majątku Mali‑ Rozmowa biograficzna z Witoldem Kieżunem przeprowa- niak pod Pawłowem. W okresie II wojny światowej należał dzona przez Roberta Jarockiego, Wydawnictwo Iskry, do Armii Krajowej i nosił pseudonim „Burza”. 15‑letni Warszawa 2013, s. 46. Na pamiątkę dziedziczki Magda‑ Adaś Rzewuski 31 marca 1944 roku został ciężko ranny leny, Magdulką był nazywany folwark Doliny Horodziej w spotkaniu z żandarmami niemieckimi. Po aresztowaniu należący do rodziny Gieysztorów. Magdulka była dla Wi‑ został przywieziony do siedziby żandarmerii niemieckiej tolda miejscem spędzania wakacji, niebywale radosnym, w budynku wikariatu w Lekowie. Mimo ciężkich tortur pełnym zapachów, słowem, miejscem zaczarowanym jego nikogo nie wydał, zaś zrywając nocą z ran bandaże, dopro‑ dzieciństwa. wadził do własnej śmierci.
108 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 WSPOMNIENIA okolicznościowym znaczku wydanym przez Pocztę Polską, a miasto Warszawa nadało mu godność Honorowego Oby‑ watela stolicy. Witold nie mógł przewidzieć, że po zakończeniu wojny przyjdzie mu po‑ twierdzać dojrzałość i odwagę w jesz‑ cze bardziej dramatyczny sposób. Oto bowiem na początku 1945 roku, tuż po 23. urodzinach, zaaresztowano go w Krakowie, gdzie zamierzał studiować prawo. Zamiast zasiąść w audytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego został osadzony w więzieniu na Montelupich, a następnie 23 marca 1945 r. wywieziony do ZSRR. Przez Syberię trafił do gułagu Krasnowodzko na Pustyni Kara Kum nad granicą Iranu (Turkmenia). Trudne warunki obozowe spowodowały cho‑ roby. Ciężko chory na tropikalną beri ‑beri, z częściowym paraliżem nóg, prze‑ wieziony został do szpitala w Kazanie (Uzbekistan), a później do Brześcia nad Bugiem. Droga do łagru i pobyt w nim były czasem istnej gehenny, której wielu nie przeżyło. Witold był bliski śmierci. Przeżycie zawdzięczał sile organizmu i sile charakteru. Jakby tego było mało, jego powrót do kraju w 1946 r. zaczął się Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Witold_Kie%C5%BCun (25.06.2021). od „kwarantanny” w obozie pracy Mini‑ sterstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Złotowie. inspektora. Poznał wówczas osoby zajmujące klu‑ Należy sądzić, że jednym z wydarzeń, które spo‑ czowe stanowiska w NBP, w tym Witolda Trąmpczyń‑ wodowało powrót Witolda do kraju był list Jana skiego, prezesa NBP, którego oceniał jako wybitnego Strzeleckiego do Stalina domagający się uwolnienia fachowca. Zdaniem Witolda Kieżuna Narodowy Bank Witolda z obozu. Strzelecki był rzecznikiem koncep‑ Polski wyróżniał się profesjonalizmem, był najlepiej cji „humanizmu socjalistycznego” głoszonego przez zorganizowaną i najlepiej pracującą instytucją w PRL. Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, któ‑ Witold wymienia jeszcze dalszych prezesów: Stani‑ remu przewodniczył. Wątpliwe, aby Stalin czytał ten sława Majewskiego i Leonarda Siemiątkowskiego. list, ale z pewnością list zrobił wrażenie na tych, od Ten ostatni został mianowany na stanowisko prezesa których zależało zwolnienie Witolda z obozu. jako drugi najlepszy z praktykantów przygotowy‑ Po powrocie Witold, niczym bohater Trylogii Hen‑ wanych do objęcia stanowiska wykwalifikowanego ryka Sienkiewicza, powiedział sobie „nic to” i podjął pracownika kadry kierowniczej NBP. Pierwszym studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, uzyskując najlepszym był Witold Kieżun, ale nie miał szans ze w roku 1949 dyplom magistra prawa. Po ukończeniu względów politycznych. Podobnie nie zaakceptowano studiów chciał pracować na uczelni, ale nie mógł propozycji powierzenia mu stanowiska wiceprezesa jako persona non grata z przyczyn politycznych. nowo tworzonego banku RWPG w Moskwie. Po latach Równolegle ze studiami pracował w Narodowym Witold dostał kopię fragmentów akt KGB z 1945 roku Banku Polskim. W czasie studiów poznał m.in. Je ‑ zakupionych3 przez producentów filmu o deportacji rzego Turowicza i księdza Karola Wojtyłę. Ponadto AK‑owców z Krakowa na Sybir. W tych dokumentach pobierał lekcje gry na fortepianie u pianisty Kazimie‑ Witold Kieżun określany był jako „dowódca oddziału rza Krzyształowicza, doskonaląc interpretację utwo‑ specjalnego przy naczelnym dowódcy AK, generale rów Chopina oraz Beethovena, a także komponował Borze‑Komorowskim”4. Te rzekome informacje były własne utwory w tym cykl ballad nawiązujących do fałszywką sprokurowaną przez Polaka‑zdrajcę. (...) fragmentów improwizacji, jakie zapamiętał z pobytu w szpitalu więziennym. 3 Kupione po 2 dolary za stronę. Dalszą pracę w banku prowadził w Warszawie, 4 R. Janicki, W. Kieżun, Magdulka i cały świat..., op.cit., dokąd został przeniesiony z Krakowa na stanowisko s. 321.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 109 Październik 1956 roku był czasem, w którym pod‑ że upowszechnienie takich zmian wymagałoby „głęb‑ jęto w NBP wysiłki na rzecz destalinizacji banku. szych zmian w strukturze NBP i większej autonomii Witold był współautorem referatu, w którym zawarto banku centralnego”5. Co w ówczesnych warunkach propozycje grona opracowującego projekt zmian. Ze‑ było niemożliwe. spół opracowujący zmiany był żartobliwie nazywany Godne uwagi jest to, że Witold pomimo wielu dra‑ „huntą bankową”. Na pytanie, czym się skończył bunt matycznych przeżyć i zagrożenia życia nie zgorzkniał, „hunty”, Witold odpowiada – „naszą przegraną”. Rada lecz zachował pogodę ducha. Był pełen entuzjazmu, Ministrów anulowała zgodę ministra finansów na stanowiąc wzór do naśladowania. Był jedną z tych postulaty „hunty”. Jedynie podniesiono uposażenia postaci, o których Tadeusz Kotarbiński pisał, że zasłu‑ pracownikom NBP i polecono zwolnić prowodyrów gują na szacunek ludzi godnych szacunku. Witold nie „hunty”, co okazało się niewykonalne. Przynależność porzucił swoich zainteresowań naukowych. Uważał, do rady zakładowej Związku Zawodowego Witolda że działalność banku powinna być pogłębiona ba‑ Kieżuna – wiceprzewodniczącego rady i Mariusza daniami z zakresu zarządzania i przedsiębiorczości. Zembrzuskiego – przewodniczącego rady, chroniła Zamierzał przygotować rozprawę doktorską. Nie było ich przed zwolnieniami przez trzy lata od czasu, gdy to jednak proste, jak miało się okazać. (...) Dopiero zostali wybrani. Jednak za karę Witold nie mógł praco‑ czwarte podejście zakończyło się sukcesem. Za radą wać w centrali NBP. Przeniesiono go więc do IX Od‑ prof. Aleksandra Gieysztora Witold zajął się problema‑ działu NBP w Warszawie mieszczącego się przy ulicy tyką zarządzania, a za sugestią prof. Adama Sarapaty Nowogrodzkiej. „Dzięki zamiarowi światłego prezesa zwrócił się do prof. Jana Zieleniewskiego, kierownika banku Edwarda Drożniaka – mówi Witold – wyko‑ Pracowni Ogólnych Problemów Organizacji Pracy rzystano moją energię i kreatywność do stworzenia PAN o promotorstwo. Rozprawa była poświęcona wzorcowego oddziału. Objąłem kierownictwo tego sylwetce dyrektora organizacji. Witold obronił tezę na oddziału”. SGPiS w roku 1961. Obecny na obronie wiceprezes Ten oddział Banku oraz jego dyrektor stali się NBP Piotrowski zaproponował Witoldowi powrót sławni. „Życie Warszawy” pisało o nich artykuły, Pol‑ do centrali na stanowisko wicedyrektora Biura Or‑ ska Kronika Filmowa pokazała ich w swoim serwisie, ganizacji z zadaniem zorganizowania Biura Studiów Irena Dziedzic przeprowadziła wywiad w Tele‑Echu. Organizacyjnych, które było pierwszą organizacją typu Wszystko to się stało dlatego, że Witold opracował research and development w historii banku. Liczyło plan wyposażenia technicznego i ergonomicznego na 24 osoby o zainteresowaniach naukowych. najwyższym możliwym w owym czasie poziomie. Był Bez zbędnej zwłoki Witold przystąpił do opracowy‑ to rok 1959. Witold wyposażył oddział w najnow‑ wania rozprawy habilitacyjnej, współpracując z Kate‑ sze niemieckie maszyny księgujące oraz wprowadził drą Teorii Organizacji prof. Jerzego Kurnala w SGPiS aparaturę głośnikową do komunikacji wewnętrznej oraz uczestnicząc w seminarium prowadzonym przez na dwu piętrach. Ponadto zainstalował łagodne, re‑ prof. Jana Zieleniewskiego w PAN. Praca pod tytu‑ laksujące oświetlenie, klimatyzację wentylatorową, łem Autonomizacja jednostek organizacyjnych była automatyczną regulację ogrzewania, system numer‑ przedstawiona na kolokwium habilitacyjnym w SGPiS kowy przyjmowania klientów, telefoniczną aparaturę w 1969 roku, gdzie Witold uzyskał stopień doktora ha‑ konferencyjną na dwadzieścia osób. Umeblowanie, bilitowanego. Profesor Jan Zieleniewski, który wysoko zwłaszcza krzesła były ergonomicznie ukształto‑ cenił swojego ucznia, wskazał go na jego następcę, wane. Pomieszczenie miało kolor jasnej zieleni, takie kiedy przeszedł na emeryturę w 1970 roku. były również biurka i indywidualne ich oświetlenie. Docent Kieżun kierował Zakładem Prakseologii Środki na to zapewnił prezes Drożniak z puli fundu‑ PAN przez trzy lata, gromadząc wokół placówki liczne szu inwestycyjnego. „Upowszechniałem wzorzec, grono specjalistów teorii organizacji i zarządzania oraz ideę dyrektora intelektualisty koncentrującego się inicjując interdyscyplinarne studia doktoranckie. Nie‑ na problemach strategicznych i świadomego swojej dane mu było jednak kontynuowanie zamierzonych służebnej funkcji” – mówi Witold i dodaje: „Z tak prac. Władze PAN, działając pod naciskiem politycz‑ pojmowanej roli dyrektora wynikała jak najdalej idąca nym, zmusiły go do dymisji. Jak się okazało planowano autonomia wysoko wykwalifikowanych pracowników utworzenie instytutu „organizacji i kierownictwa”. włączonych do procesu zarządzania w ramach różnych Efemeryda ta egzystowała zaledwie dwa lata z okła‑ form samorządu pracowniczego i motywowanych dem, zaś Witold Kieżun podjął wykłady na Wydziale satysfakcją indywidualnego mistrzostwa dobrej ro‑ Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskując boty”. Wynikało to z zafascynowania Witolda hasłem tytuł profesora nadzwyczajnego w roku 1975. (...) dobrej roboty Tadeusza Kotarbińskiego. Film o tym Witold Kieżun był autorem ponad 300 publikacji, oddziale wyświetlamy był w całej Polsce przed każ‑ w tym 70 monografii, podręczników, serii wykładów dym filmem fabularnym, a nosił tytuł Alicja w krainie czarów. Kończy swą opowieść Witold stwierdzając, 5 Ibidem, s. 354–356.
110 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 WSPOMNIENIA i wielu innych. Na szczególne wyróżnienie zasługuje łączył z kanonami racjonalnej etyki i felicytologii, jego podręcznik Sprawne zarządzanie organizacją przy wzajemnej «ekumenicznej» tolerancji i współ‑ nagrodzony Grand Prix Akademickich Targów Książki działaniu sfery sacrum i profanum. Było to marzenie „Atena 1997”. W dziele tym przedstawiona została o teoretycznym zdefiniowaniu i o szerokim upowszech‑ prakseologiczna teoria organizacji. Towarzystwo nieniu modelu wartościowego życia, zgodnego z filo‑ Naukowe Prakseologii nadało mu godność Członka zofią «być», określaną niegdyś przez Ericha Fromma Honorowego. Myliłby się jednak ktoś, kto myślałby i Papieża Jana Pawła II, jednocześnie kształtującego o Witoldzie jedynie jako o badaczu, wykładowcy, pełną satysfakcję autentycznej wartości, łączenia dobra praktyku, żołnierzu. Był on także autorem wspomnień i piękna. To dobro miało również charakter wartości opublikowanych w książce Niezapomniane twarze, utylitarnej, kształtując wspaniałą doskonałą całość. o której Zbigniew Herbert napisał, że jest to unikatowa Te marzenia kształtowały już starogrecką ideę kalos proza. Ponadto skomponował kilka utworów muzycz‑ kagathos6 ważną w trudnych czasach”. (...) nych. Był także pasjonatem żeglarstwa, pływania Tadeusz Kotarbiński zalecał postępować w życiu i gry w tenisa. wedle następujących zasad: „Lub czynić coś, kochaj Prof. Witold Kieżun współpracował z Akademią kogoś, nie bądź gałganem, żyj poważnie”. Witold czy‑ Leona Koźmińskiego od czasu jej utworzenia. Wy‑ nił wiele we wszystkich rodzajach aktywności, będąc kładał również w Międzynarodowej Szkole Zarzą‑ teoretykiem i praktykiem zarządzania, naukowcem, dzania i Akademii Humanistycznej w Pułtusku. Był nauczycielem, żołnierzem, komentatorem zdarzeń zapraszany na liczne konferencje i wykłady gościnne społecznych i politycznych. Widać było, że lubił robić w Wielkiej Brytanii i Francji. Wykładając, oferował to co robił. Kochał współtowarzyszkę walki powstań‑ studentom nie tylko wiedzę, ale także własne doświad‑ czej Danutę z Magreczyńskich, czyli „Jolę” – sani‑ czenia zawodowe i życiowe. Zajmował wiele stano‑ tariuszkę z kompanii „Anna” batalionu „Gustaw”, wisk w stowarzyszeniach naukowych i redakcjach późniejszego lekarza stomatologii, z którą się ożenił. czasopism. Był zapraszany jako ekspert i proszony Mieli dwoje dzieci: córkę Krystynę oraz syna Wi‑ o komentowanie różnych spraw. (...) tolda Olgierda. Był Witold człowiekiem dzielnym, Połączenie dobrej roboty i doskonałości było ma‑ co potwierdzają wyróżnienia, odznaczenia i tytuły rzeniem Witolda Kieżuna tak oto wyrażonym w wy‑ honorowe. Wszystko co czynił traktował serio. Można kładzie jaki wygłosił, gdy odbierał pierwszy [został więc powiedzieć, że spełniał z naddatkiem wskazania nagrodzony doktoratami honoris causa czterech uczelni Mistrza. Był człowiekiem niezwykłym i takim pozo‑ wyższych – przyp. red.] dyplom doktora honoris causa stanie w naszej pamięci. Akademii Leona Koźmińskiego w roku 2006. „Moje marzenie to upowszechnienie w teorii i w polskiej praktyce sprawnej «dobrej roboty» jako źródła au‑ 6 Kalokagatia (stgr. καλοκἀγαθία kalokagathia, od καλὸς totelicznej satysfakcji w myśl naukowej wizji Tade‑ κἀγαθός kalos kagathos – dosł. „piękny i dobry”), właściwa forma kalokagathia – greckie pojęcie oznaczające połączenie usza Kotarbińskiego, który doskonałość dobrej roboty dobra z pięknem.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 111 Z KART HISTORII
Alojzy Czech
Ekonomiści w walce o Śląsk 1919–1922 w 100‑lecie plebiscytu 1921–2021 (cz. 2)
W części I [Czech, 2021] przedstawiony został prze‑ podział narodowy zróżnicowanie klasowe. Lud pra‑ bieg Konferencji Paryskiej w 1919 roku w aspekcie cujący jest polski, właściciele – niemieccy. „Z jednej ustalania granic Polski, skutki Traktatu Wersalskiego strony robotnicy i chłopi polscy, z drugiej niemieccy w ujęciu Johna M. Keynesa, podjęcie decyzji o plebi‑ przemysłowcy, wielcy właściciele ziemscy, urzędnicy scycie na Górnym Śląsku, przygotowaniach do jego państwowi i prywatni, właściciele nieruchomości, han‑ przeprowadzenia oraz powstały w Warszawie ruch dlowcy wszelkiego rodzaju itp. Z jednej strony praca, obywatelski i społeczny na rzecz przejęcia Górnego z drugiej kapitał” [Fabierkiewicz, 1921b, s. 8]. W de‑ Śląska (red.). mokratycznym głosowaniu powszechnym powinno to wystarczyć. Jak wiadomo, nie wystarczyło. Zarazem Fabierkiewicza walka o Górny Śląsk oburza się na socjaldemokrację niemiecką, która po‑ rzuca programowe założenia i broni stanu posiadania Chronologicznie pierwszy ukazał się artykuł bo‑ junkrów i kapitalistów, żądając należytego osądzenia jowca PPS Wacława Fabierkiewicza Walka o Górny jej i napiętnowania [Fabierkiewicz, 1921b, s. 9]. Śląsk zbijający „małowartościowe argumenty o nie‑ Przechodząc do analizy sytuacji gospodarczej, jaka zbędności Śląska Górnego dla odbudowy życia go‑ wytworzyła się po wojnie, Fabierkiewicz dowodzi, że spodarczego Niemiec i wypełnienia nałożonych przez wymaga ona skoordynowanej akcji międzynarodo‑ Konferencję zobowiązań” [Fabierkiewicz, 1921b, s. 3]. wej. Notuje się powszechne zmniejszenie produkcji Decydująca bowiem jest siła gospodarcza państw, a ta przemysłowej i rolnej, spadek siły nabywczej ludno‑ wciąż – nawet bez Górnego Śląska – pozostaje wy‑ ści, utrudnienia w nawiązywaniu stosunków handlo‑ starczająco wysoka. Sprawę przynależności Górnego wych pomiędzy państwami o dobrej i złej walucie, Śląska rozważał z punktu widzenia sprawiedliwości kolosalne zwiększenie ilości środków pieniężnych społecznej i rzeczywistych interesów ogólnoeuropej‑ szeregu państw, czego skutkiem jest dalsze obniżenie skich. A te wyraźnie wskazywały na polską opcję gór‑ konsumpcji, wzrost drożyzny, wzmożenie spekulacji, nośląskiego rozstrzygnięcia wbrew mocno słyszalnymi także zaostrzenie się walki klasowej, spadek wydajno‑ w opinii europejskiej argumentami niemieckimi. ści pracy i ogólna demoralizacja. Dotyczy to wszystko Fabierkiewicz postawił sześć kluczowych pytań, w takim samym stopniu Niemiec, jak i całej Europy na które następnie udzielił odpowiedzi jednoznacznie Środkowej, tak że sytuacja kraju rzekomo poszkodo‑ przesądzających o przyszłych losach śląskiej ziemi wanego nie jest ani lepsza, ani gorsza, by domagać [Fabierkiewicz, 1921b, s. 4]: 1) Jaki jest skład na‑ się ulgowego traktowania. W każdym razie położenie rodowościowy Górnego Śląska i na czyją korzyść ekonomiczne Niemiec jest i tak pod wieloma wzglę‑ przemawia?; 2) Jaka jest rola gospodarcza Górnego dami znacznie korzystniejsze niż Polski. Wystarczyło Śląska w Niemczech, a jaka będzie w Polsce?; 3) Kto porównać choćby stosunek obydwu walut. Oczywi‑ straci więcej na pozbawieniu go Śląska: Niemcy czy ście, pozbawienie ich gospodarki przemysłu Górnego Polska?; 4) Czy rzeczywiście bez Górnego Śląska Śląska, podobnie jak oderwanie Alzacji i Lotaryngii, gospodarka Niemiec się nie podniesie?; 5) Z kim go‑ obniży na jakiś czas ich produkcję wewnętrzną oraz spodarka śląska jest bardziej naturalnymi więzami po‑ eksport i częściowo uruchomi zapotrzebowanie wwo‑ łączona?; 6) Czy bardziej pożądana z punktu widzenia zowe, bynajmniej jednak nie zniszczy ich podstaw interesów ogólnoeuropejskich będzie przynależność rozwoju gospodarczego i podniesienia jego poziomu Górnego Śląska do Niemiec czy do Polski? w przyszłości. To jednak będzie zależeć głównie od Posługując się szeroko danymi statystyk niemiec‑ przystosowania się do nowych warunków oraz sy‑ kich z lat przedwojennych pochodzących ze spisu tuacji międzynarodowej. W każdym razie, zarówno powszechnego z 1910 roku w układzie terytorial‑ warunki zewnętrzne, jak i wewnętrzne – akcentował nym oraz opracowaniem Juliana Marchlewskiego Fabierkiewicz – a także ilość posiadanych bogactw z 1903 roku analizującym aspekt społecznej nierów‑ naturalnych, nadal zapewniają Niemcom stanowisko ności [Marchlewski, 1903], Fabierkiewicz nakłada na uprzywilejowane pośród większości krajów Europy.
112 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 Z kart
rwania rud żelaznych oraz – potencjalnie – wytwór‑
czości cynku od gospodarki Niemiec Fabierkiewicz historii nie widział zagrożenia dla tej gospodarki. Zarówno bowiem Francja, niebędąca w stanie spożytkować zasobów rud żelaza, jak i Polska niepotrzebująca tak wysokiej wytwórczości cynku, swoje nadwyżki skierują na rynek niemiecki [Fabierkiewicz, 1921b, s. 14], równoważąc niejako gospodarcze relacje mię‑ dzynarodowe. Podstawy rozwoju gospodarczego nie zostaną w ten sposób naruszone, a straty terytorialne Niemiec nie będą bynajmniej najważniejszym czyn‑ nikiem powodującym ich trudną sytuację finansową, choć ją, oczywiście, pogarszają. Głównym powodem jest upadek produkcji przemysłowej jako skutek wojny oraz rosnące zadłużenie finansowe państwa. Daleko większe znaczenie ma wysokość nałożonej kontrybucji na rzecz Francji w postaci odszkodowania pienięż‑ nego oraz przymusowych dostaw węgla. Tymczasem zniszczenie wskutek działań wojennych słabego prze‑ mysłu ziem polskich nie jest w ogóle uwzględnione w naliczanych odszkodowaniach, a nakazywałby tego uczciwy i sprawiedliwy wzgląd na powojenny i nadal płynny status quo. Zniszczenie gospodarek obydwu tych krajów – Francji i Polski – nastąpiło wskutek imperialistycznej postawy Niemiec dyktowania swych racji całemu światu i nie można dopuścić, by nie od‑ Cechą szczególną przedwojennej gospodarki Nie‑ budowały swego potencjału gospodarczego i popadły miec był nadmierny wzrost przemysłu kosztem rol‑ w bankructwo finansowe. A krzywdą dla Polski by‑ nictwa, czego przejawem był odczuwalny brak rąk do łoby, gdyby decyzją polityczną pozostawić przemysł pracy w sektorze rolnym i w konsekwencji imigra‑ Górnego Śląska w Niemczech. cja zarobkowa stała i sezonowa, najczęściej z ziem Podejmując z kolei omówienie znaczenia Śląska dla polskich. W Królestwie Kongresowym, a zwłaszcza gospodarki Polski, Fabierkiewicz zaczyna od naświe‑ w Galicji było odwrotnie. Zbyt słabe uprzemysłowie‑ tlenia historycznego. Konstatuje, że tylko Królestwo nie w stosunku do zaludnienia uniemożliwiało wyży‑ Kongresowe doczekało się kilku okręgów wielkiego wienie ludności. Brak tzw. kwestii rolnej w Niemczech przemysłu. Niemniej rosyjska polityka celna i tary‑ był kolejnym atutem w porównaniu z odradzającą się fowa uniemożliwiła większy rozwój, dostosowując Polską. Pewne ograniczenie ich rozrostu przemysło‑ jego poziom do wymagań Rosji Centralnej. Nad‑ wego i wzmocnienie rolnictwa przez napływ wolnej miernie wysokie było cło na surowce sprowadzane siły roboczej zatrudnianej dotychczas przez przemysł z zagranicy, ignorowanie potrzeb Królestwa w za‑ nie będzie obciążeniem. Zresztą większą uciążliwością kresie rozbudowy komunikacji rzecznej, kolejowej jest pozbawienie gospodarki Niemiec lotaryńskich złóż i drogowej oraz specjalnie niskie taryfy kolejowe rud żelaza1, które trzeba będzie zastąpić zdecydowanie dla produktów wysyłanych dalekimi przewozami. większym importem niż utrata węgla górnośląskiego, W stokroć gorszym położeniu – jeśli chodzi o wielki możliwego do zrekompensowania wydobyciem z po‑ przemysł – znalazła się Galicja, traktowana przez zostałych zagłębi węglowych. Utracie Alzacji i Lo‑ rząd centralny w Wiedniu jako kolonia wewnętrzna. taryngii nikt jakoś się nie sprzeciwiał. Poważnym Poszczególne zakłady nie miały szans konkurowania uszczerbkiem natomiast będzie pozbawienie tej gospo‑ z uprzywilejowanym i skartelizowanym przemysłem darki produkcji cynku i ołowiu, którego dominująca niemiecko‑czeskim, a sama prowincja odcięta była od część wytwarzana jest w hutach Śląska2. W fakcie ode‑ naturalnych rynków, z którymi graniczyła od północy. Przy stosunkowo wysokim zaludnieniu powyżej 100 2 1 Było to ok. 60% zapotrzebowania przedwojennych Nie‑ osób na km , pozostała z przymusu krajem typowo miec, dającego 37,1% surowca żelaznego [Fabierkiewicz, rolniczym, o niekorzystnej strukturze własnościowej 1921b, s. 13], co z pewnością odbije się na tempie rozwoju przemysłu metalurgicznego. 2 Górny Śląsk zajmował drugie miejsce na świecie, po firmy (korporacja miedziowa Anakonda oraz grupa W. Ave‑ Stanach Zjednoczonych, jeśli chodzi o produkcję cynku. rella Harrimanna) inwestowały kapitałowo w górnośląski Nic dziwnego, że w latach międzywojennych amerykańskie przemysł metali nieżelaznych.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 113 i wysokiej nadwyżce siły roboczej na wsi. Terenami z zagranicą, ograniczono by drożyznę i znacznie typowo rolniczymi bez tych ujemnych zjawisk były zwiększono pojemność rynku wewnętrznego. „Bez z kolei ziemie polskie, które weszły do zaboru pru‑ Śląska Górnego sytuacja finansowa i gospodarcza skiego, zyskując warunki korzystniejszego rozwoju. Polski stanie się daleko bardziej beznadziejna ani‑ Rezultatem słabego uprzemysłowienia w połącze‑ żeli Niemiec, gdyż i jej bogactwa naturalne są bez niu z wysoką gęstością zaludnienia ziem polskich była porównania mniejsze, i produkcja przemysłowa oraz silna i stale wzrastająca emigracja zarobkowa stała rolna... o całe niebo słabsza, wreszcie siła podatkowa i sezonowa. Po części, zwłaszcza ta ostatnia, kierowała jej ludności nie może się nawet równać z siłą po‑ się do Niemiec3. Postępował proces rozdrabniania i tak datkową ludności Niemiec” [Fabierkiewicz, 1921b, małych gospodarstw włościańskich. Teatr wojny na s. 23]. I dalej przestrzegał: „Jeśliby zatem o przyna‑ ziemiach polskich doprowadził do zniszczenia całego leżności Śląska Górnego miała rozstrzygać nie wola przemysłu. Fabierkiewicz podkreślał akcję okupanta ludności, lecz względy gospodarcze i finansowe, to niemieckiego wywozu maszyn, części fabryk czy oddanie tej dzielnicy Niemcom byłoby fatalnym błę‑ elementów zawierających miedź czy inny surowiec dem ze strony państw koalicyjnych” [Fabierkiewicz, potrzebny do produkcji wojennej. Wszystko to razem 1921b, s. 23–24]. Nadto rozwiązana zostałaby kwestia skutkowało mocnym obniżeniem kursu marki polskiej, węglowa w Polsce. doprowadzając do olbrzymiego deficytu budżetowego, W dalszym ciągu Fabierkiewicz odpowiada na który sięgał w 1920 roku 50 mld mkp [Fabierkiewicz, pytanie, z kim śląska ziemia (z jej przemysłem) po‑ 1921b, s. 22]. Zniszczony przemysł nie był w stanie wiązana jest bardziej naturalnymi więzami gospo‑ przyjąć siły roboczej z przeludnionych terenów wiej‑ darczymi? Po obszernej analizie geograficznej wnio‑ skich, wyostrzyła się kwestia agrarna, nastało trwałe sek nasuwał się jednoznaczny: węgiel górnośląski bezrobocie, spekulacja, szmugiel, drożyzna, braki to duży fragment jednego zagłębia, którego połu‑ towarów. Można powiedzieć, że dobrze, że obraz dniowa (śląsko‑morawska) część została oddzielona taki nie trafił do mających głosować Ślązaków, gdyż niesprawiedliwą granicą. Tereny z którymi graniczy byłby antyzachętą. Podziałałby jak lodowaty prysznic na północy i wschodzie, to jego naturalne zaplecze dla dobrze sytuowanej ludności z rolniczych terenów gospodarcze, podczas gdy na zachodzie węgiel z Gór‑ nad górną Odrą czy wokół Olesna. nego Śląska sięgał co najwyżej rynku berlińskiego, Zagadnienie demobilizacyjne w tworzącym się na którym musiał z trudem konkurować z węglem państwie było złożone i trudne. By go przeprowa‑ westfalsko‑nadreńskim. Jako oczywiste rysowało się dzić bez wstrząsów i przewrotów, potrzebne było ciążenie do pojemnych rynków polskich. Ich możliwo‑ w jak największym stopniu uruchamianie przemy‑ ści absorpcyjne były jednak niewielkie, podobnie jak słu, reorganizacja jego administracji, zmniejszenie produktu pochodnego – koksu, czego Fabierkiewicz aparatu urzędniczego. To wymaga wielkich nakła‑ nie chciał ówcześnie przyjąć do wiadomości. Następne dów kapitałowych oraz zakupów zagranicznych dla lata pokazały, że ratunkiem dla węgla śląskiego oraz przemysłu. Ale kapitału nie było, szukano kredytów. priorytetów eksportowych kraju była kolej bałtycka, Ze względu na niską wartość waluty zadanie było nie a w najbliższym okresie podpisana po podziale Śląska do wykonania, a jednocześnie pozyskanie kapitału konwencja genewska. Nie do podważenia natomiast było warunkiem zwiększenia wartości marki polskiej. było twierdzenie, że konkurowanie węgla górnoślą‑ Przy zrujnowanym stanie krajowej produkcji przemy‑ skiego oraz innych produktów jego przemysłu (z wy‑ słowej podniesienie jej kursu i jednoczesne wzmożenie jątkiem cynku) na rynku niemieckim było trudne. importu należało do zagadnień z gatunku kwadratury Sygnalizowały to również opracowania niemieckie, koła [Fabierkiewicz, 1921b, s. 23]. Czy jest z tego jak słynny memoriał Izby Przemysłowo‑Handlowej wyjście? Ratunek był w posiadaniu wielkiego prze‑ w Opolu, o którym będzie jeszcze mowa. mysłu śląskiego. Górny Śląsk był dzielnicą o wybitnie Odpowiadając na ostatnią kwestię: jaka powinna dodatnim bilansie handlowym (liczonym wg danych być przyszłość Górnego Śląska z punktu widzenia sprzed wojny). Jego produkcja zmniejszyłaby zapo‑ interesów ogólnoeuropejskich, Fabierkiewicz wy‑ trzebowanie importowe kraju, z drugiej zaś strony kazywał, że bezwzględnie korzystniejsze rozwiąza‑ nadwyżka produkcyjna Śląska sprzedana za granicą nie będzie polegało na jego przynależności do Pol‑ umożliwiłaby poczynienie niezbędnych zakupów do ski [Fabierkiewicz, 1921b, s. 31]. Czy możliwe są podniesienia produkcji wszystkich branż przemysłu, względy przemawiające za innym rozstrzygnięciem? jak i rolnictwa. Poprawiłby się bilans handlowy, pod‑ Jeśli nawet tak, będą krótkowzroczną ułudą, związaną niósł kurs marki, znormalniałyby stosunki handlowe z nadzieją kapitalistów na zwiększenie pojemności rynku niemieckiego czy obawami przed niewypłacal‑ nością Niemiec i nie wypełnienia narzuconych przez 3 Na przykład w Galicji emigracja sezonowa przed 1914 rokiem wynosiła 500 tys. osób, czyli 6% całej populacji Konferencję Paryską zobowiązań finansowych, może [Fabierkiewicz, 1921b, s. 21]. także niewiarą w możliwości rozwojowe gospodarki
114 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 Z kart polskiej. Nie mają te względy nic wspólnego z istot‑ niepodległościową w Lublinie. W 1917 roku działał nym, obliczonym na dłuższą metę interesem ogólno‑ w Warszawie jako członek Pogotowia Bojowego PPS. historii europejskim – finalnie konkludował. A powojenna W październiku 1918 roku był aresztowany i uwię‑ Europa potrzebuje pokoju, do którego droga prowadzi ziony w Cytadeli do 11 listopada 1918 roku4. Pracę przez zapewnienie 30‑milionowemu narodowi pol‑ w charakterze ekonomisty rozpoczął jeszcze w 1917 skiemu podwyższenia produkcji i ożywienia stosun‑ roku w Biurze Pracy Społecznej pod kierunkiem Wła‑ ków handlowych. dysława Wakara (1885–1933). Zajmował się opraco‑ waniem zagadnień gospodarczych Europy Środkowej. Efektem był m.in. kolejny artykuł poruszający temat Górnego Śląska [Fabierkiewicz, 1921a]. W latach 20. XX wieku współpracował blisko z Instytutem Go‑ spodarstwa Społecznego, będącym wtedy częścią składową TEiSP, publikując szereg opracowań na temat gospodarki Rosji sowieckiej. Do 1926 roku był pracownikiem Ministerstwa Przemysłu i Han‑ dlu. Po przewrocie majowym związał się z „pierw‑ szą brygadą gospodarczą” Stefana Starzyńskiego (1893–1943?), przyjmując rolę jej głównego ideologa. W kooperacji ze Starzyńskim pełnił szereg ważnych funkcji w administracji rządowej: jako naczelnik Wy‑ działu Polityki Finansowo‑Gospodarczej Ministerstwa Skarbu, od 1928 roku przez dwa lata w Głównym Urzędzie Statystycznym i ponownie w Ministerstwie Skarbu jako dyrektor Departamentu Ceł. Od 1934 roku był doradcą ekonomicznym prezydenta m.st. Warszawy, a od 1938 roku – dyrektorem Państwo‑ wego Urzędu Kontroli Ubezpieczeń5. Równolegle uprawiał publicystykę ekonomiczną jako współpra‑ cownik „Kuriera Porannego”. Były też opracowania większe: Nauka o pieniądzu [Fabierkiewicz,1932] czy Problemy stabilizacji koniunktury w powiązaniu z teorią pieniądza, kredytu i równowagi gospodarczej [Fabierkiewicz, 1938]. Od lat 30. był wykładowcą Źródło: ze zbiorów PTE. ekonomii na Wolnej Wszechnicy Polskiej. W cza‑ sie okupacji działał społecznie w Radzie Głównej Artykuł Fabierkiewicza został na użytek krajowy Opiekuńczej, brał udział w tajnym nauczaniu i dużo osobno opublikowany jako odbitka z „Ekonomisty” naukowo pracował. W 1945 roku został profesorem (Warszawa 1921), a po przetłumaczeniu na język fran‑ nadzwyczajnym ekonomii politycznej Uniwersytetu cuski, wydany [Id’ES, 1921] jako materiał wzmacnia‑ Łódzkiego. Wykłady w postaci powielanych skryptów jący polską rację w porządkowaniu powojennej Eu‑ wielokrotnie wydawała Bratnia Pomoc. W dniach ropy. W kręgach profesjonalnych zyskał duże uznanie. 1–2 grudnia 1945 roku był gospodarzem Zjazdu Zało‑ Znawca problematyki górnośląskiej Jerzy Kramsztyk, życielskiego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, dyrektor handlowy największej powojennej spółki od 1946 roku – prezesem Oddziału Łódzkiego PTE. handlu węglem Robur SA, w recenzji opracowania W 1948 roku został odsunięty od nauczania i „zesłany” nazwał go „jedną z najlepszych książek o Górnym do Instytutu Włókiennictwa na techniczne stanowi‑ Śląsku” [Kramsztyk, 1921, s. 179]. sko kierownika Działu Dokumentacji i Wydawnictw. Ze względu na zasługi Fabierkiewicza dla Polskiego Rozpoczął wydawanie czasopisma „Włókiennictwo”, Towarzystwa Ekonomicznego – jeszcze kilka zdań opracował Podręczny słownik włókienniczy w 5 ję- dalszej charakterystyki tego ekonomisty. Urodzony zykach (PWT, Warszawa 1955). Jego główne dzieło w 1891 roku w Bielsku Podlaskim, ukończył szkołę z tego okresu Rozwój i wzrost społeczno‑gospodarczy. średnią w Białymstoku [wg Ivánka, 1968, s. 569–571]. Studiów wyższych formalnie nie ukończył, mimo podejmowanych prób (Politechnika w Petersburgu, 4 Więcej zob. P. Janus [2010, s. 193–225]. Działalność Politechnika we Lwowie). Powodem była konspi‑ Fabierkiewicza w Lublinie prowadzoną pod pseudonimem „Szymon” opisywała Maria Dąbrowska [1988, s. 62]. racyjna działalność polityczna, głównie w Związku 5 O kontekstach tej pracy zob. A. Ivánka [1964, s. 101, Walki Czynnej. Od 1915 roku prowadził działalność 106, 317].
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 115 Studium teoretyczne pozostało w rękopisie. Przywró‑ pozycje z tego tomu wymagają szerszego, choć z ko‑ cony w 1958 roku do pracy uniwersyteckiej, ponownie nieczności selektywnego przypomnienia. także wybrany został prezesem Oddziału Łódzkiego PTE na lata 1956–1960. Zmarł nagle we wrześniu Jan Kucharzewski wobec polemik o Śląsku 1967 roku. Był erudytą, posiadał niezwykłą intuicję w rozpoznawaniu zjawisk ekonomicznych6. Artykuł Kucharzewskiego w „Ekonomiście” był polską wersją francuskiego oryginału La dilemme „Ekonomista” 1921, t. II – poświęcony de la Haute‑Silesie opublikowanego w „La Gazette Górnemu Śląskowi de Lausanne” z dnia 22 stycznia 1920 roku. Obydwie wersje – francuska i polska – zostały wydane jako bro‑ Kwestia plebiscytu oraz wytyczania i międzynarodo‑ szury [Kucharzewski, 1921a; 1921b]. Autor – historyk wego zatwierdzania granicy po III Powstaniu Śląskim i polityk, premier rządu z nadania Rady Regencyjnej od była na tyle ważna, że środowisko wydające „Eko‑ 13 grudnia1917 roku do 11 lutego 1918 roku (dymisja nomistę” poświęciło dosłownie cały t. II z 1921 roku przyjęta 27 lutego 1918 roku) oraz 2–9 października zagadnieniu górnośląskiemu. Znalazły się w nim: 1918 – był wcześniej działaczem ośrodka polskiego obszerne opracowanie Jana Kucharzewskiego pt. Za- w Szwajcarii, działającego na rzecz niepodległości. gadnienie Górnego Śląska powstałe jeszcze w 1920 Jego artykuł jest głosem sprzeciwu wobec argumentów roku, pełna relacja z sympozjum odczytowego w To‑ wysuniętych przez delegację niemiecką na Konferen‑ warzystwie Ekonomistów i Statystyków Polskich cji Paryskiej w związku z pierwszą wersją Traktatu z dnia 21 lutego 1921 roku, artykuł Witolda M. Ko‑ Pokojowego, który wg słów jej przewodniczącego złowskiego Stosunki narodowościowe i wychodźstwo Ulricha von Brockdorff‑Rantzaua (1869–1928) okre‑ na Śląsku polskim, ważny tekst Jerzego Kramsztyka7 ślony został mianem dyktatu wersalskiego. Niemiecka o Rozdziale węgla w Europie w r. 1913 i po wojnie oraz nota z 29 maja 1919 roku zyskiwała uznanie w oczach dokładne zestawienie przez Stefana Dziewulskiego dyplomatów, szczególnie ze strony brytyjskiej jako (1878–1941) – wieloletniego redaktora i wydawcy „troska o zamożność i wypłacalność wielkiego dłuż‑ kwartalnika – Wyników plebiscytu na Górnym Śląsku nika Zachodu” [Kucharzewski, 1921b, s. 2]. Doznała [Dziewulski, 1921b]8. Nadto zamieszczono 11 recenzji też poważnego wsparcia w mocno nagłaśnianej roz‑ z publikacji podejmujących tematykę górnośląską i na prawie Keynesa9 o ekonomicznych konsekwencjach zakończenie zestawienie wielojęzycznej bibliografii negocjowanego pokoju. Do przedstawicieli Aliantów na ten temat. Obszerny tom posiadał znaczący ciężar trafiało przekonanie, że osłabione państwo niemieckie gatunkowy w sporze o region, jaki w lecie i wczesnej nie podoła narzuconym odszkodowaniom i należy jesieni 1921 roku toczył się w Europie. Dwie pierwsze zrewidować pierwotne ustalenia formułowane jesz‑ cze w duchu wilsonowskim. Jako że kwestionowano w Niemczech przekazanie Górnego Śląska powsta‑ 6 „Cechował go duży zasób wiadomości, pasja pracy i pasja polemiczna. Szczególnie cenną i interesującą cechą łej dopiero co Polsce, uczestnicy paryskich obrad jego osobowości była intuicja w sprawach gospodarczych. postanowili zbadać zagadnienie górnośląskie bliżej, Intuicja ta w pewnym momencie stała się przyczyną jego z wykorzystaniem m.in. argumentacji „uzdolnionego potknięcia w Ministerstwie [Skarbu – A.Cz.]. Otóż pod pisarza” [Kucharzewski, 1921b, s. 2] J.M. Keynesa. koniec 1928 roku Fabierkiewicz wygłosił odczyt w TEiSP, W rezultacie zapadła decyzja przeprowadzenia plebi‑ w którym zapowiedział zbliżanie się kryzysu gospodarczego. Wywołało to zrozumiały popłoch, bo ponura zapowiedź scytu, mieszczącego się w formule samostanowienia – referatu godziła w oficjalny slogan „radosnej twórczości”. także regionów – o ich przynależności. Sfery gospodarcze zaprotestowały wobec premiera Bartla Mimo że krytyka początkowych postanowień Trak‑ i ministra Czechowicza, że wysoki urzędnik ministerialny tatu dotyczyła aspektów gospodarczych, to w pracy sieje defetyzm i Fabierkiewicz mimo próby obrony przez Keynesa [1920] znalazło się kilka odniesień natury Starzyńskiego został zdjęty ze stanowiska, a po paru mie‑ siącach umieszczony jako naczelnik Wydziału [Statystyki Handlu Zagranicznego i Komunikacji] GUS. [Ivánka, 1964, s. 108 i 181]. 9 Peter Lesniewski podaje, że dzieło Keynesa powstało 7 Jerzy Kramsztyk (1888–1942/43) pochodził ze zna‑ przy aprobacie członków brytyjskiego Gabinetu Wojennego nej rodziny warszawskiej. Ojciec Juliusz był lekarzem, i prawdopodobnie samego premiera Lloyd George’a. Atak brat Roman – malarzem. Jerzy Kramsztyk był ekonomistą, na pierwszą wersję Traktatu został entuzjastycznie przyjęty w okresie międzywojennym wieloletnim dyr. handlowym również w Stanach Zjednoczonych, nie mówiąc o samych największej firmy węglowej w Polsce Robur SA. Dobrowol‑ Niemczech. W ciągu 11 miesięcy książka miała 5 wznowień, nie dołączył do rodziny osadzonej w getcie, zginął w nie‑ a do 1923 roku przetłumaczona została na 11 języków (bez znanych okolicznościach. polskiego). Za: P. Lesniewski [2001, s. 132, przyp. 183]. 8 Ciągiem dalszym był artykuł Terytorium i ludność na Wspomniany już J. Headlam Morley, niechętny Polsce (patrz Górnym Śląsku w związku z wynikami plebiscytu, [Dzie‑ cz. I, przyp. 4), w recenzji książki Keynesa, przestrzegał, że wulski, 1921a], omawiający sytuację narodowościową po może ona zostać przez Niemcy wykorzystana jako pretekst wytyczeniu granicy. do negowania wszystkich stron Traktatu Pokojowego.
116 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 Z kart historycznej, które wywołały szczególne oburzenie przynależności i dopatrywania się ciążenia regionu
Kucharzewskiego. Po pierwsze, niemieckie stanowi‑ w polską stronę. Fakty te zdaje się można było też wi‑ historii sko głosiło, że przyznane pierwotnie Polsce obszary dzieć inaczej. Z chwilą powrotu synów Władysława II Górnego Śląska nie są zamieszkałe przez ludność Wygnańca na Śląsk w 1163 roku wpływ książąt pia‑ bezsprzecznie polską, a Keynes uszczegóławiał, że stowskich zwłaszcza z dzielnicy senioralnej tracił ludność ta składa się z Polaków, Niemców i Cze‑ na znaczeniu. Rosnące zaś w siłę księstwo śląskich chosłowaków, których proporcje są dyskusyjne. Ku‑ Henryków dominowało. Jego rozwój przerwała inwa‑ charzewski nazwał wyrażenie Keynesa „dowcipnym zja mongolska. Poziomu kulturowego to jednak nie frazesem” [Kucharzewski, 1921b, s. 3], gdyż nawet zatrzymało, czego przejawem był popularny zwrot Lux Niemcy nie podważali dominującej przewagi ludności ex Silesia. Po zrzeczeniu się praw do Śląska w 1335 polskiej (według ich spisu narodowego z lat przed‑ roku półgłosem tylko przypomina się, że książęta wojennych). A jednak – uprzedzając wynik głosowa‑ śląscy nie tylko w większości, ale ochoczo przyjmo‑ nia – zaprzeczył on pewności siebie strony polskiej, wali lenno praskie. Jeśli przychodziło zagrożenie dla albowiem okazało się, że proporcje etnograficzne nie mieszkańców tamtejszego Śląska, zwłaszcza jego były równoznaczne z wyborem politycznym. ziem wschodnich, to jakże często ze strony Polski, by wspomnieć spustoszenia dokonane przez wojska Kazimierza Wielkiego w 1345 roku (zniszczenie bez‑ bronnej Pszczyny i Rybnika, oblężenie Żor), brutalne najazdy Jagiełły na księstwo opolskie w 1396 roku czy najgłośniejsze – plądrowanie, mordy i grabieże Lisow‑ czyków, szczególnie okrutne na Śląsku w 1619 roku. Po tych ostatnich rajdach – zrównane z ziemią zostały liczne miejscowości, m.in. Strumień i Skoczów – groza o nich przetrwała w śląskich podaniach przez niemal dwa wieki. Karta pamięci nieco odwróciła się z chwilą zdobycia w połowie XVIII wieku Śląska przez Prusy i odgórnie postanowione podniesienie kulturowe nieniemieckojęzycznego śląskiego ludu, nierzadko wbrew jego woli, do poziomu Wrocławia czy Berlina. To wzbudzało sprzeciw, którego przejawem był opór w postaci trwania przy własnej mowie i katolickim wyznaniu, a w niektórych przypadkach pojawiło się zainteresowanie polskością jako alternatywną opcją kulturowo‑narodowościową. Jednocześnie pruskie państwo budziło szacunek ze względu na panującą praworządność oraz – na Górnym Śląsku – wspieranie industrializacji pochodzenia państwowego, wielkiej własności ziemskiej, kupieckiego oraz obywatelskiego (akcjonariatowego). Kucharzewski w tym ogromnym przedziale lat 1335–1920 dostrzega tylko budzenie się „rozkwitu narodowego”, gdyż „przechowały jednak Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Kucharzewski#/ masy ludowe Śląska swą narodowość” [Kucharzewski, media/Plik:Jan_Kucharzewski_1.jpg 1921b, s. 3]. Fora międzynarodowe nie bardzo dawały się przekonać do takiej retrospekcji. Po drugie, pojawiło się odwołanie historyczne. Po trzecie, skoro nie wystarczała argumentacja na‑ W nocie niemieckiej podano, że od 1163 roku Górny rodowościowa oraz historyczna, kontrpropozycja nie‑ Śląsk pozostawał poza wszelkim związkiem politycz‑ miecka uciekła się do racji ekonomicznych, ogłaszając, nym z państwem polskim. Keynes poszedł jeszcze że – w sytuacji nałożonej kontrybucji – „Niemcy nie dalej i oświadczył „z dezynwolturą” – jak to nazwał mogą istnieć bez Górnego Śląska, Polska przeciwnie, Kucharzewski – że „nigdy nie był częścią składową nie potrzebuje go zupełnie” [Kucharzewski, 1921b, Polski historycznej” [Kucharzewski, 1921b, s. 3]. s. 7]. Keynes ze zwykłą dezynwolturą – jak powtórnie Takie postawienie sprawy spotkało się z długą ripostą, akcentował Kucharzewski – tym głosom wtórował: reprezentującą polską wersję przeszłości. Dla Kucha‑ „Podczas gdy dla egzystencji Niemiec kopalnie śląskie rzewskiego Górny Śląsk to prastara dzielnica Piastów, są niezbędne, Polska ich nie potrzebuje” [Kucharzew‑ od niepamiętnych czasów kraj Polski. Jego odstąpienie ski, 1921b, s. 7]. Oburzeniu Kucharzewskiego w tym w 1335 roku Czechom nigdy nie przekreśliło etnicznej miejscu trudno się dziwić. Przypomniał on inny głos
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 117 przemysłowców niemieckich z 1916 roku zrzeszonych Genéve 1920). W niepodległej Polsce Jan Kucharzew‑ w Izbie Handlowej w Opolu, którzy domagali się ski (1876–1952) związany był z ministerstwem Spraw połączenia regionu przemysłowego z tzw. „nowym Zagranicznych w charakterze doradcy bądź dyplo‑ Śląskiem” (Neuschlesien). Były to ziemie Królestwa maty. Pozostał wierny swej pasji historycznej. Jego Kongresowego przylegające do Śląska. Ze względu specjalnością była analiza relacji polsko‑rosyjskich, na znajdujące się tam zasoby rud żelaznych oraz po‑ czego przejawem była m.in. wielotomowa edycja większony rynek zbytu postrzegane były jako warunki Od białego do czerwonego caratu [Kucharzewski, rozwoju – będzie jeszcze mowa w dalszej części – go‑ 1923–1935]. Temat śląski już nie powrócił w jego spodarki śląskiej. Pod wpływem nowych okoliczności twórczości. Po II wojnie światowej pozostał na emi‑ przedstawiciele Niemiec zdanie zmienili. Narzuca się gracji, będąc członkiem‑założycielem i publicystą nieodzowne wrażenie, że eksperci wypowiadający w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Yorku. się w ten sposób, nawet nie usiłują zbadać realnego (cdn.) znaczenia Śląska dla Polski, tylko z góry oświadczają, że jest on bardziej potrzebny Niemcom niż Polsce. Kucharzewski jednoznacznie upatrywał w tym sta‑ Bibliografia nowisku ciąg dalszy teorii o mniej wartościowych Czech A. [2021], Ekonomiści w walce o Śląsk 1919–1922 narodach [Kucharzewski, 1921b, s. 8]. Polska nie w 100‑lecie plebiscytu 1921–2021 (cz. 1), „Biuletyn powinna godzić się z losem ofiary tego podejścia. PTE”, nr 1. W następnych partiach opracowania Kucharzew‑ Dąbrowska M. [1988], Dzienniki 1914–1932, Czytelnik, ski podjął dyskusję z licznymi głosami publicystyki Warszawa. niemieckiej. Wbrew ich wymowie przedstawił realną Dziewulski S. [1921a], Terytorium i ludność na Górnym siłę gospodarczą Niemiec, nawet w przypadku okro‑ Śląsku w związku z wynikami plebiscytu, „Ekonomista”, jenia ich potencjału przemysłowego. Wskazywał na t. III/IV. Dziewulski S. [1921b], Wyniki plebiscytu na Górnym Śląsku, rezerwy, jakie tkwią w niewykorzystanych zasobach „Ekonomista”, t. II. organizacyjnych tej gospodarki i jej administracyjnym Fabierkiewicz W. [1921a], Imperializm niemiecki a Europa przeroście. Na tym tle raz jeszcze omówił siłę gospo‑ Środkowa, „Ekonomista”, t. III/IV. darczą Górnego Śląska w organizmie Niemiec, zauwa‑ Fabierkiewicz W. [1921b], Walka o Górny Śląsk, „Ekono‑ żając że nawet niektórzy ich autorzy nie podzielali mista” 1920, t. IV; także odbitka, Warszawa. pesymizmu Keynesa w tym względzie [Kucharzewski, Fabierkiewicz W. [1932], Nauka o pieniądzu, Koło Prawni‑ 1921b, s. 19]. Podważa również dane, którymi Keynes ków Wolnej Wszechnicy Polskiej, Warszawa. posługiwał się w odniesieniu do potrzeb polskiej go‑ Fabierkiewicz W. [1938], Problemy stabilizacji koniunktury w powiązaniu z teorią pieniądza, kredytu i równowagi spodarki [Kucharzewski, 1921b, s. 19–20]. W dalszym gospodarczej, Wolna Wszechnica Polska, Warszawa. ciągu wywodu dyskredytował tezę o nieodłącznym Ivánka A. [1964], Wspomnienia skarbowca 1927–1945, związku gospodarki Górnego Śląska z gospodarką PWN, Warszawa. Niemiec, analizując kształtowanie się trendów wy‑ Ivánka A. [1968], Profesor Wacław Fabierkiewicz (1891– twórczych i handlowych, całościowo i w branżowych 1967), „Ekonomista”, nr 3. ujęciach w dłuższym okresie czasu niż tylko sam Janus P. [2010], Wspomnienia Wacława Fabierkiewicza okres wojny. Demaskował też ukryte intencje pru‑ z działalności niepodległościowej przed i w czasie I wojny światowej w Białymstoku, Lwowie, Lublinie i Warszawie, skiego imperializmu, którym przeniknięty był kapitał „Rocznik Lubelski”, nr 36. zaangażowany w przemysł górnośląski. Analizując Keynes J.M. [1920], The economic consequences of the w zakończeniu warunki pokojowego współistnie‑ peace, Harcourt, Brace and Howe, New York. nia w Europie, uznał że obecność Górnego Śląska Kramsztyk J. [1921], Rozdział węgla w Europie w r. 1913 w Polsce wyeliminuje jego zaczepny charakter, jakim i po wojnie, „Ekonomista”, t. II. wyróżniał się, pozostając w przestrzeni politycznej Kucharzewski J. [1921a], La dilemme de la Haute‑Silesie, Cesarstwa Niemieckiego. Zaś Polska pozbawiona siły Societe Polonaise, Lausanne. górnośląskiego przemysłu pozostałaby słaba i uboga, Kucharzewski J. [1921b], Zagadnienie Górnego Śląska, „Ekonomista” 1921, t. II; także odbitka, Warszawa. przez to zależna od swych wielkich sąsiadów z za‑ Kucharzewski J. [1923–1935], Od białego do czerwonego chodu i wschodu. Rozwiązanie takie byłoby igraniem caratu, t. 1–7, Kasa im. Mianowskiego, Warszawa. z przyszłością Europy [Kucharzewski, 1921b, s. 36], La lutte pour la Haute‑Silesie [1921], Institut d’Economie do czego nie wolno dopuścić. Sociale, Varsovie. Wypada jeszcze dodać słowo o autorze. Równo‑ Lesniewski P. [2001], Armia brytyjska a plebiscyt na Gór- legle z Zagadnieniem Górnego Śląska wydał dwie nym Śląsku, w: Pamięć o powstaniach śląskich – czy broszury w języku francuskim poświęcone niepod‑ i komu potrzebna?, praca zbiorowa pod red. Z. Kapały i W. Lesiuka, Instytut Śląski w Opolu i Muzeum Gór‑ ległej Polsce: Le Pologne et l’Europe (Imprimerie nośląskie w Bytomiu, Bytom. de la Société Suisse de Publicité, Lausanne 1920) oraz Marchlewski J. [1903], Stosunki społeczno‑ekonomiczne L’Évolution de la nouvelle Pologne (Éditions Sonor, pod panowaniem pruskim, Lwów‑Warszawa.
118 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 Z kart
Przestroga Keynesa dla Niemiec z „Przeglądu Porannego” nr 156 (9 czerwca 1923 r.), s. 5 historii naszych starodruków Z naszych
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 119 Kwestionariusz ekonomisty
Dr Zofia Sepkowska Prezes Oddziału PTE w Łodzi
w resorcie oświaty przez cały czas aktywnie uczestni‑ czyłam w procesach doskonalenia nauczycieli branży ekonomicznej i kadry kierowniczej w oświacie, za‑ równo w województwie łódzkim, jak i na terenie całego kraju, w tym we współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej oraz instytucjami ogólnopolskimi koordy‑ nującymi prace związane z doskonaleniem nauczycieli i wdrażaniem nowych rozwiązań innowacyjnych do systemu polskiej oświaty. Po obronie pracy doktorskiej w roku 2007 ustawicznie współpracuję z uczelniami wyższymi w Łodzi w charakterze wykładowcy, ak‑ tualnie z Akademią Humanistyczno‑Ekonomiczną w Łodzi jako wykładowca przedmiotów z zakresu zarządzania zasobami ludzkimi oraz doradztwa za‑ wodowego. Dzięki doświadczeniu w wielu projek‑ tach krajowych i zagranicznych, w których pełniłam funkcje eksperckie (w tym krajowych ekspertów klu‑ czowych) i koordynujące, aktualnie aktywnie jestem zaangażowana w realizację projektów współfinanso‑ wanych z funduszy europejskich jako osoba kierująca projektami w PTE w Łodzi, realizowanymi na rzecz osób bezrobotnych oraz zagrożonych ubóstwem i wy‑ kluczeniem społecznym, jak i świadcząca usługi edu‑ kacyjne w zakresie komunikacji społecznej, doradztwa zawodowego i biznesowego. W dorobku naukowym posiadam ponad 20 publikacji z zakresu ekonomii, przedsiębiorczości oraz aktywności na rynku pracy. Jestem absolwentką Wydziału Ekonomiczno Od wielu lat związana jestem z Olimpiadą Wiedzy ‑Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego, a także Ekonomicznej – jako juror oraz przewodnicząca Ko‑ absolwentką rocznego stypendium w USA w zakresie mitetu Okręgowego w Łodzi. Od 18 stycznia 2021 r. marketingu i zarządzania oraz ekonomii w biznesie. pełnię funkcję prezesa Zarządu Polskiego Towarzy‑ Posiadam również kwalifikacje doradcy zawodowego. stwa Ekonomicznego Oddział w Łodzi. Moja kariera zawodowa związana była z edukacją ekonomiczną w szkolnictwie zawodowym, począt‑ Polskie Towarzystwo Ekonomiczne to dla mnie: kowo jako nauczyciel przedmiotów ekonomicznych, organizacja odpowiedzialna za upowszechnianie sze‑ a po sześciu latach zostałam doradcą metodycznym roko pojętej wiedzy ekonomicznej. Stowarzyszenie, w Oddziale Doskonalenia Nauczycieli w Łodzi, póź‑ z którym jestem związana od 45 lat. niej w Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształ‑ cenia Praktycznego w Łodzi, gdzie pełniłam funkcję Największy grzech ekonomistów: częsta obrona kierownika Pracowni Edukacji Ekonomicznej oraz własnych stanowisk, bez uwzględniania rzeczywistych Przedsiębiorczości. W 30‑letniej karierze zawodowej potrzeb gospodarki i społeczeństwa.
120 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 K westionariusz Sukcesem jest dla mnie: utrzymanie stanu dobrego Gdybym nie była tym, kim jestem: prawdopodob‑ zdrowia i możliwość pracy z ludźmi. nie ukończyłabym filologię języka polskiego, gdyż ten przedmiot w szkole dawał mi wiele satysfakcji Ludzie nie wiedzą o mnie, że: lubię poezję i sama ją i zadowolenia. tworzę oraz uwielbiam prace w ogrodzie.
Najdziwniejsza rzecz, jaką mam w domu: płytki ekonomisty Irytuje mnie: powszechny komercjalizm młodego talerz obiadowy ze studenckiej stołówki z napisem pokolenia oraz brak zainteresowania drugim czło‑ „Społem”, na którym koleżanka przyniosła mi obiad wiekiem. do akademika, gdy byłam chora oraz łuski karpia w portmonetce, opakowane w papier bożonarodze‑ Nigdy nie odmawiam sobie: spotkania z ciekawymi niowy, podarowane przez przyjaciółkę podczas wi‑ ludźmi, wypicia kawy z przyjaciółmi, obejrzenia cie‑ gilii. kawego filmu oraz spaceru po lesie, zwłaszcza w okre‑ sie grzybobrania. Mój ulubiony gadżet: laurki i inne plastyczne wy‑ twory wnuczek i wnuków, wykonane przez nich na Gdyby to ode mnie zależało: nałożyłabym bardzo różne okazje (urodziny, imieniny, dzień babci itp.). wysokie kary na tych, którzy wywożą do lasów sterty swoich śmieci i butelek.
Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021 121 ODDZIAŁY POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO
PTE ODDZIAŁ W BIAŁYMSTOKU PTE ODDZIAŁ W ŁODZI Uniwersytet w Białymstoku, 90‑608 Łódź, ul. Wólczańska 51 Wydział Ekonomii i Finansów tel./faks +48 42 632 44 20 15‑062 Białystok, ul. Warszawska 63 e‑mail: [email protected] tel. +48 85 745 77 06 e‑mail: [email protected] PTE ODDZIAŁ W OLSZTYNIE PTE ODDZIAŁ W BYDGOSZCZY 10‑117 Olsztyn, ul. 1 Maja 13 85‑034 Bydgoszcz, ul. Długa 34 tel. +48 89 527 58 25, tel./faks +48 89 527 24 49 tel. +48 52 322 90 60 e‑mail: [email protected] e‑mail: [email protected]
PTE ODDZIAŁ W CZĘSTOCHOWIE PTE ODDZIAŁ W OPOLU 42‑200 Częstochowa, ul. Kilińskiego 32/34 45‑058 Opole, ul. Ozimska 46A tel. +48 34 324 97 33, +48 34 324 26 30 tel./faks +48 77 401 69 01, tel. +48 77 401 69 06 faks +48 34 324 26 30 e‑mail: [email protected] e‑mail: [email protected]
PTE ODDZIAŁ W GDAŃSKU PTE ODDZIAŁ W POZNANIU 81‑824 Sopot, ul. Armii Krajowej 116/11 60‑649 Poznań, ul. Piątkowska 122/3 tel. +48 58 301 52 46 tel. +48 786 140 091 e‑mail: [email protected] e‑mail: [email protected]
PTE ODDZIAŁ W GLIWICACH 44‑100 Gliwice, ul. Zwycięstwa 13 PTE ODDZIAŁ W RADOMIU tel./faks +48 32 331 30 82 Uniwersytet Technologiczno‑Humanistyczny w Radomiu, e‑mail: [email protected] Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych 26‑600 Radom, ul. Chrobrego 31 tel. +48 48 36174 00 PTE ODDZIAŁ W KATOWICACH e‑mail: [email protected] 40‑068 Katowice, ul. Koszarowa 6, lok. 167 tel. +48 32 259 88 78, tel./faks +48 32 258 54 82 e‑mail: [email protected] PTE ODDZIAŁ W RZESZOWIE 35‑001 Rzeszów, ul. Piłsudskiego 40 lok. 11 PTE ODDZIAŁ W KIELCACH tel. /faks 17 853 36 49 Wyższa Szkoła Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych e‑mail: [email protected] im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach 25‑734 Kielce, ul. Jagiellońska 109A tel. 601 711 810 PTE ODDZIAŁ W SZCZECINIE e‑mail: [email protected] 71‑101 Szczecin, ul. Mickiewicza 66 tel. +48 91 444 20 41, faks +48 91 444 31 29 PTE ODDZIAŁ W KOSZALINIE e‑mail: [email protected] 75‑343 Koszalin, ul. Kwiatkowskiego 6E tel. +48 609 712 858 lub +48 505 483 064 e‑mail: [email protected] PTE ODDZIAŁ W TORUNIU 87‑100 Toruń, ul. Kopernika 21 PTE ODDZIAŁ W KRAKOWIE tel. +48 792 037 270 31‑510 Kraków, ul. Rakowicka 27, pok. 106 e‑mail: [email protected] tel./faks +48 12 293 59 65, kom. +48 536 711 536 e‑mail:[email protected] PTE ODDZIAŁ WE WROCŁAWIU PTE ODDZIAŁ W LEGNICY 50‑156 Wrocław, ul. Łaciarska 28 59‑220 Legnica, ul. Senatorska 32 tel./faks +48 71 782 11 19, +48 601 341 363 tel. +48 606 979 426, faks +48 76 862 39 19 e‑mail: [email protected] e‑mail: [email protected]
PTE ODDZIAŁ W LUBLINIE PTE ODDZIAŁ W ZIELONEJ GÓRZE 20‑150 Lublin, ul. Bursaki 12 65‑066 Zielona Góra, ul. Żeromskiego 3 tel. +48 81 452 94 10 tel./faks +48 68 320 25 89, tel. +48 68 327 04 19 e‑mail: [email protected] e‑mail: [email protected]
122 Biuletyn PTE nr 2(93). Czerwiec 2021