ISBN 83-88909-29-0 9788388 909290 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl Redakcja i korekta Barbara Janicka Indeks zestawi³ Tadeusz Wolsza Opracowanie graficzne i projekt ok³adki Dariusz Górski © Copyright by Tadeusz Wolsza © Copyright by Instytut Historii PAN ISBN 83–88909–29–0 Wydawca Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31, 00–272 Warszawa tel. 831–02–61 w. 44 e-mail: [email protected] www.ihpan.edu.pl Wydanie I – Warszawa 2005 Objętość 19,5 arkuszy wydawniczych Nak³ad 500 egzamplarzy Druk i oprawa Sowa – Druk na życzenie www.sowadruk.pl, tel. 022 431–81–40 http://rcin.org.pl Wstêp W latach dziewięćdziesiątych XX w. i na początku XXI stulecia świa- t³o dzienne ujrza³o kilkanaście prac z zakresu myśli politycznej polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii po zakoñczeniu II wojny światowej. Listê najwa¿niejszych publikacji otwieraj¹ pionierskie rozprawy Mariana S. Wo- lañskiego1. Wroc³awski badacz jest ponadto autorem kilkunastu niezwy- kle wa¿nych artykułów, dotycz¹cych głównie tematyki niemieckiej i za- gadnieñ wschodnioeuropejskich2. Wskazane prace, niekiedy wprawdzie dyskusyjne, lokują go wśród czołowych badaczy w kraju, zajmuj¹cych siê tematyk¹ emigracyjn¹. Z innych historyków badających zagadnienia emi- gracyjnej myśli politycznej oraz podejmuj¹cych problematykê polityki za- granicznej władz RP na obczyźnie w okresie powojennym wskaza³bym w tym miejscu na trzech historyków warszawskich: Andrzeja Friszke, Paw³a Machcewicza i Rafała Habielskiego, autorów głośnej, trzytomowej pracy Druga wielka emigracja 1945–19903 oraz kilku innych wa¿nych studiów 1 M.S. Wolañski, Środowiska emigracyjne w Londynie i Pary¿u a kwestia stosunków polsko-niemieckich (1949–1972), Wroc³aw 1992; idem, Europa Środkowo-Wschodnia w myśli politycznej emigracji polskiej 1945–1975, Wroc³aw 1996. 2 M.S. Wolañski, Europa Środkowo-Wschodnia w koncepcjach ośrodka prezydenckiego w Londynie w latach 1949–1953, w: Studia nad współczesną myślą polityczn¹, pod. red. Cz. Lewandowskiego i M.S. Wolañskiego, Wroc³aw 1994; idem, Polska i jej wschodni s¹sie- dzi w koncepcjach klubów federalnych na emigracji w latach 1945–1950, „Przegląd Wschod- ni” 1992–1993, nr 4; idem, „Polski Londyn” a zagadnienia niemieckie, „Zbliżenia. Polska- -Niemcy” 1991, nr 1, s. 78–88; idem, Propaganda ugrupowañ emigracyjnych na rzecz uznania zachodniej granicy Polski w latach 1945–1948, „Acta Universitas Wratislaviensis. Nauki Polityczne” 1992, t. XLIX. 3 A. Friszke, ¯ycie polityczne emigracji, Warszawa 1999; P. Machcewicz, Emigracja http://rcin.org.pl i artykułów4. Z kolei zagadnienia dotyczące dziejów emigracyjnej dyplo- macji najbli¿sze wydaj¹ siê opolskiemu badaczowi Krzysztofowi Tarce5. Ukoronowaniem jego naukowej działalności w tej dziedzinie by³a niew¹t- pliwie rozprawa Emigracyjna dyplomacja6. Nie sposób tym miejscu pomi- nąć jeszcze badacza młodszego pokolenia z Instytutu Polonijnego Uniwer- sytetu Jagiellońskiego – Jana Lencznarowicza, który jest autorem niezwykle interesuj¹cego studium na temat wyobraźni politycznej polskiej emigracji po II wojnie światowej7. W mniejszym natomiast zakresie tematyka miê- dzynarodowa by³a przedmiotem zainteresowań politologa – Wiesława H³ad- kiewicza8, prawnika – Dariusza Góreckiego9 oraz współautorów trzeciego tomu Materiałów do dziejów uchodźstwa niepodległościowego10. w polityce miêdzynarodowej, Warszawa 1999; R. Habielski, ¯ycie spo³eczne i kulturalne emi- gracji, Warszawa 1999. 4 A. Friszke, Emigracja a Kraj (1945–1947), „Więź” 1998, nr 9, s. 98–113; P. Machce- wicz, Emigracja w oczekiwaniu na trzecia wojnę światow¹ (1950–1954), „Więź” 1998, nr 10, s. 141–157; R. Habielski, Niez³omni. Nieprzejednani. Emigracyjne „Wiadomości” i ich kr¹g 1940–1981, Warszawa 1991; idem, Emigracja, Warszawa 1995; ten¿e, Miêdzy Czerwcem a Sierpniem, emigracja wobec wydarzeñ 1970 roku, w: Grudzieñ przed Sierpniem. W XXV rocznicê wydarzeñ grudniowych, pod red. L. Ma¿ewskiego i W. Turka, Gdañsk 1996, s.142- -154; idem, W światłach i cieniach przeszłości. Emigracja wobec Milenium, „Więź” 1998, nr 11, s. 140–157. 5 K. Tarka, Po stronie zachodu. Rząd polski na uchodźstwie o sytuacji miêdzynarodowej po drugiej wojnie światowej (1945–1948), „Polski Przegl¹d Dyplomatyczny” 2002, nr 5, s. 63–87; idem, Rząd RP na uchodźstwie wobec kwestii niemieckiej (1945–1990), „Przegląd Zachodni” 2001, nr 4, s. 43–65; idem, Prezydent i rząd RP na uchodźstwie o Polsce i sytuacji miêdzynarodowej w latach 80. XX wieku, w: Z dziejów Polski i emigracji (1939–1989). Księga dedykowana by³emu Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej Ryszardowi Kaczorowskiemu, pod. red. M. Szczerbiñskiego i T. Wolszy, Gorzów Wielkopolski 2003, s. 371–377; idem, Rząd RP na uchodźstwie wobec wydarzeñ w bloku komunistycznym (poza Polsk¹) 1956- -1972, „Przegląd Polonijny” 2002, nr 3, s. 85–95; idem, W oczekiwaniu na wyzwolenie. Rz¹d Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie o sytuacji miêdzynarodowej na prze³omie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 2, s. 209–231. 6 K. Tarka, Emigracyjna dyplomacja. Polityka zagraniczna rządu RP na uchodźstwie 1945- -1990, Warszawa 2003. 7 J. Lencznarowicz, Wyobraźnia polityczna polskiej emigracji niepodległościowej po II woj- nie światowej. Zarys tematu, „Migracje i spo³eczeñstwo”, t. 4: „Migracje polityczne w XX wieku”, Warszawa 2000, s. 65–85. 8 W. H³adkiewicz, Elita polityczna emigracji polskiej w Londynie 1945–1972, Zielona Góra 1997. 9 D. Górecki, Polskie naczelne w³adze pañstwowe na uchodźstwie w latach 1939–1990, Warszawa 2002. 10 Kierownictwo obozu niepodległościowego na obczyźnie 1945–1990, praca zbiorowa pod red. A. Szkuty, Londyn 1996. 6 http://rcin.org.pl Problematyce III wojny światowej w emigracyjnej myśli politycznej kil- ka interesuj¹cych prac poświęcili historycy: Zygmunt Woźniczka11 i ostat- nio Andrzej Zaćmiński12. Z publikacji traktuj¹cych o pogl¹dach przedsta- wicieli emigracyjnego establishmentu, w tym na sprawy miêdzynarodowe, wskaza³bym na pracê zbiorow¹ Myśl polityczna na wygnaniu13. Programa- mi i poglądami, również na tematy międzynarodowej, przedstawicieli emigracyjnych partii i stronnictw politycznych zajmuj¹ siê w swoich bada- niach historycy: Anna Siwik14 i Jan ¯aryn15. ¯aryn ponadto opublikowa³ niezwykle ważne wybory dokumentów na temat działalności ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej16. 11 Z. Woźniczka, Trzecia wojna światowa w oczekiwaniach emigracji i podziemia w kra- ju w latach 1944–1953, Katowice 1999. 12 A. Zaćmiński, Emigracja polska w Wielkiej Brytanii wobec mo¿liwości wybuchu III wojny światowej 1945–1954, Bydgoszcz 2003; idem, Polskie w³adze wojskowe na uchodź- stwie wobec mo¿liwości wybuchu nowej wojny (1945–1954), „Wojskowy Przegl¹d Histo- ryczny”, 1997, nr 1–2, s. 19–34; idem, Rola konfliktu globalnego w planach genera³a W³a- dys³awa Andersa w latach 1945–1956, w: Oblicza i koncepcje rozwi¹zywania konfliktów w myśli politycznej XX wieku, pod red. A. Wojtasa i M. Strzeleckiego, Bydgoszcz 2000, s. 145–158; idem, Granica na Odrze i Nysie £u¿yckiej w myśli politycznej emigracji polskiej w Wielkiej Brytanii w latach 1945–1970, w: Wrzesieñ 1939 roku i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i północnych Drugiej Rzeczypospolitej. Studia, pod red. R. Sudziñskiego i W. Jastrzêbskiego, Toruń–Bydgoszcz 2001, s. 403–420; idem, Zagro¿enie III wojną świato- wą na łamach „niezależnej” prasy emigracyjnej (1945–1954), w: Z dziejów polskiej prasy na obczyźnie (od września 1939 r. do współczesności), pod red. M. Szczerbiñskiego, Go- rzów Wielkopolski 2002, s. 117–142. 13 Myśl polityczna na wygnaniu. Publicyści i politycy polskiej emigracji powojennej, pod red. A. Friszke, Warszawa 1995. W tomie zosta³y pomieszczone artyku³y na temat myśli politycznej: Adama Pragiera (autor – T. Wolsza), Tadeusza Bieleckiego (S. Kilian), Wojcie- cha Wasiutyñskiego (K. Kawalec), Adama Cio³kosza (A. Friszke), Zygmunta Zaremby (A. Si- wik), Juliusza Mieroszewskiego (R. Habielski), Zdzis³awa Stahla (W. Jarząbek), Józefa Mackiewicza (W. Bolecki) i redakcji londyńskich „Kontynentów” (P. K¹dziela). 14 A. Siwik, PPS na emigracji w latach 1945–1956, Kraków 1998, eadem, Polskie wy- chodźstwo polityczne. Socjaliści na emigracji w latach 1956–1990, Kraków 2002; eadem, Polski Październik a emigracja, „Przegląd Polonijny” 1994, nr 1; eadem, Polska polityka wschodnia paryskiej „Kultury” na przykładzie publicystyki Juliusza Mieroszewskiego, w: Prze- szłość, teraźniejszość i przyszłość Polaków na wschodzie, pod red. M. Szczerbiñskiego i T. Wol- szy, Gorzów Wielkopolski 2001, s. 561–570; eadem, „Obóz Zjednoczenia” wobec polityki amerykańskiej (1954–1972), w: Nadzieje, z³udzenia, rzeczywistość. Studia z historii Polski XX wieku. Ksiêga dedykowana profesorowi Tadeuszowi Wyrwie, pod. red. W. H³adkiewicza i M. Szczerbińskiego, Gorzów Wielkopolski 2004, s. 389–400. 15 J. ¯aryn, Stronnictwo Narodowe na emigracji. Zarys działalności (1945–1955), w: War- szawa nad Tamizą. Z dziejów polskiej emigracji politycznej po drugiej wojnie światowej, pod red. A. Friszke, Warszawa 1994, s. 61–92. 16 J. ¯aryn, Stolica Apostolska wobec Polski i Polaków w latach 1944–1958 w świetle materiałów ambasady RP przy Watykanie (Wybór dokumentów), Warszawa 1998; idem, 7 http://rcin.org.pl Oddzieln¹ grupê stanowi¹ publikacje na temat stanowiska środowisk emigracyjnych wobec wydarzeñ w kraju. Omówienie tego zagadnienia wypada rozpocząć od dorobku ni¿ej podpisanego, autora kilku przynajm- niej prac i artykułów17. Ponadto wyda³em drukiem trzy obszerne studia na temat opinii środowisk emigracyjnych w „polskim Londynie”, dotycz¹cych wydarzeñ w Europie Środkowo-Wschodniej