Wolność I Solidarność STUDIA Z DZIEJÓW OPOZYCJI WOBEC KOMUNIZMU I DYKTATURY
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
SOLIDARNOŚĆ I ILUZJA SPOŁECZEŃSTWA BEZKONFLIKTOWEGO Wolność i Solidarność STUDIA Z DZIEJÓW OPOZYCJI WOBEC KOMUNIZMU I DYKTATURY 1 JERZY HOLZER Wolność i Solidarność Studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury ISSN: 2082-6826 Rada Naukowo-Programowa: Jerzy Eisler, Andrzej Friszke, Paweł Golak, Aleksander Hall, Jerzy Holzer, Violetta Kmiecik, Ireneusz Krzemiński, Andrzej Paczkowski, Wojciech Polak (przewodniczący), Aleksander Smolar, Edmund Wnuk-Lipiński Redakcja: Andrzej Kaczyński, Jakub Kufel (sekretarz), Jan Skórzyński (redaktor naczelny), Małgorzata Strasz Wydawca: Adres Wydawcy: Europejskie Centrum Solidarności ul. Doki 1, 80–958 Gdańsk tel. (058) 767 79 71, fax (058) 767 79 78 e-mail: [email protected] Projekt graficzny i skład: Piotr Białas / www.tatastudio.pl Wybór i opracowanie zdjęć z Archiwum Fotograficznego ECS: Grażyna Goszczyńska Korekta: Małgorzata Strasz Druk i oprawa: Pracownia / www.pracownia.pl Nakład: 1000 egzemplarzy 2 Wolność i Solidarność | NR 2 SOLIDARNOŚĆ I ILUZJA SPOŁECZEŃSTWA BEZKONFLIKTOWEGO WOLNOŚĆ I SOLIDARNOŚĆ NR 2 SPIS TREŚCI STUDIA OPOZYCJA NA ŻYWO 6 JERZY HOLZER Solidarność i iluzja społeczeństwa 133 JACEK KUROŃ Zamiast palić komitety – zakładaj je! bezkonfliktowego 15 JAN SKÓRZYŃSKI KOR 1977. Od Komitetu Obrony ŚWIADECTWA Robotników do Komitetu Samoobrony Społecznej 165 JAN LITYŃSKI Z więzienia do podziemia 35 TOMASZ KOZŁOWSKI „Siły antysocjalistyczne” w obronie milicjantów. Otwock, 7 maja 1981 OFICYNY BEZ ADRESU 44 ANDRZEJ FRISZKE Stan wojenny – statystyka 174 PAWEŁ SOWIŃSKI Wydawnictwo Krąg 1981–1989 represji 53 WOJCIECH POLAK Opór społeczny w pierwszych ARCHIWUM WOLNEJ MYŚLI dniach stanu wojennego 198 JAKUB KARPIŃSKI Niepodległość od wewnątrz DYSYDENCI W PAŃSTWIE ŚRODKA EX LIBRIS 64 MARIA KRUCZKOWSKA 202 ALEKSANDER HALL Ambasador polskiej demokracji Zbuntowani za Wielkim Murem 205 KRZYSZTOF PERSAK Gdy historia potwierdza legendę 75 CHIŃSKA KARTA PRAW 211 TOMASZ WIŚCICKI Solidarnościowa mozaika 18 DNI W GDAŃSKIEJ OLIVII 216 ARTUR KUBAJ Rozmowy w stoczni – odsłona pierwsza 82 ANDRZEJ KACZYŃSKI Zjazd walny 220 JERZY EISLER Grudzień ’70 – książki najnowsze 93 SYLWETKI: JERZY BUZEK 227 PAWEŁ SOWIŃSKI Prywatna historia opozycji 95 GRZEGORZ MAJCHRZAK Niebezpieczny dokument. Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej 229 MARCIN FRYBES Solidarność zachodnich związkowców SIERPIEŃ ’80 ECS 103 JAN SKÓRZYŃSKI 16 postulatów 232 BASIL KERSKI Zaczęło się w Gdańsku... 108 WIELKI EGZAMIN. Spotkanie z ekspertami Perspektywy rozwoju Europejskiego Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego Centrum Solidarności w Gdańsku w warszawskim Klubie Inteligencji Katolickiej 3 września 1980 3 JERZY HOLZER Uczestnicy strajku okupacyjnego w Stoczni Gdańskiej im. Lenina na dachu portierni przy bramie nr 2, grudzień 1981 r. Fot. Janusz Bałanda-Rydzewski, zbiory ECS 4 Wolność i Solidarność | NR 2 SOLIDARNOŚĆ I ILUZJA SPOŁECZEŃSTWA BEZKONFLIKTOWEGO 5 JERZY HOLZER STUDIA SOLIDARNOŚĆ I ILUZJA SPOŁECZEŃSTWA BEZKONFLIKTOWEGO JERZY Iluzja społeczeństwa pozbawionego wewnętrznych konfliktów nie była wynalazkiem HOLZER NSZZ Solidarność. Związek odziedziczył ją właściwie po przeciwniku, komunizmie, historyk i politolog, w latach który najpierw lokował ją w swej ideologii w dalszej czy nawet dalekiej przyszłości, 1954–2000 pracownik naukowy, a później dopatrywał się jej już w teraźniejszości. Momentem uwspółcześnienia tej od 1989 r. prof. w Instytucie Historycz- iluzji była dla komunizmu rezygnacja ze stalinowskiej teorii zaostrzania się walki nym Uniwersytetu Warszawskiego, klasowej w miarę budowania socjalistycznego społeczeństwa. od 1990 r. również w Instytucie Studiów Pewne elementy takiej iluzji usiłowano zresztą i przedtem pogodzić z ową zaos- Politycznych PAN, 1990–2006 kierow- trzającą się walką klasową. Wrogów klasowych bowiem ustawiano właściwie na ze- nik Zakładu Studiów nad Niemcami, wnątrz społeczeństwa, jako jego jawnych lub zamaskowanych wrogów, a ich likwi- 2000–2004 dyrektor Instytutu. dacja umacniała jedność społeczeństwa. Taki obraz wyłaniał się już z Krótkiego kursu Od 2005 r. prof. w Collegium Civitas. Czynny w opozycji demokratycznej historii WKP(b). od 1977 r. W 1989/1990 r. doradca Utrwalały go przemówienia Andrieja Wyszynskiego jako prokuratora w procesach Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego pokazowych stalinowskich czystek lat trzydziestych. W ostatnim z wielkich proce- do spraw międzynarodowych, sów pokazowych, przeciw Nikołajowi Bucharinowi i innym, mówił on: „Cały nasz 1989–1993 przewodniczący Forum kraj, od dziecka do starca, oczekuje i żąda tylko jednego: zdrajców i szpiegów, którzy Polsko-Niemieckiego, od 1989 r. członek zaprzedawali wrogom naszą ojczyznę, rozstrzelać jak wściekłe psy! Cały nasz naród prezydium Polsko-Niemieckiej Komisji domaga się, by unicestwić te przeklęte żmije!... my, nasz naród, będziemy nadal kro- Podręcznikowej. Autor wielu książek, czyć drogą oczyszczoną z resztek plugastwa i brudu, kroczyć z naszym ukochanym m.in. Mozaika polityczna Drugiej wodzem i nauczycielem, wielkim Stalinem na czele wciąż naprzód, do komunizmu!”1. Rzeczypospolitej (1974), „Solidarność” Wraz z likwidacją (aż nadto dosłownie rozumianą) klasowych wrogów naród ra- 1980–1981. Geneza i historia (w obiegu dziecki stać się miał moralno-polityczną jednością2. Potwierdzały to wybory w Związ- niezależnym, 1983), Komunizm w Europie (1998), II wojna światowa. ku Radzieckim, a później również w krajach jego bloku, z obowiązującymi rezulta- Europejska tragedia XX wieku (2004), tami: niemal stuprocentową frekwencją i niemal stuprocentowym poparciem. Polska i Europa (2007), Europa Wojen Komunistyczna iluzja jedności rozkwitła jednak po śmierci Stalina. W Polsce zna- 1914–1945 (2008), Europa zimnej wojny lazła semantyczny wyraz w zastąpieniu od listopada 1956 r. stalinowskiego Frontu (w przygotowaniu do druku). Narodowego (co niekoniecznie oznaczać musiało rzeczywistość, a tylko ideologicznie 1 A. Wyszyński, Przemówienia sądowe, Warszawa 1953, s. 662–663. 2 Przykładowo można tu zacytować końcowy fragment uchwały KC radzieckiej partii z 14 XI 1938 r. „O organizowaniu propagandy partyjnej w związku z wydaniem Krótkiego kursu historii WKP(b)” z tezą, że kadry partyjne powiodą „pod kierownictwem partii Lenina-Stalina cały radziecki naród ku zwycięstwu komunizmu” („Prawda”, 15 XI 1938). 6 Wolność i Solidarność | NR 2 SOLIDARNOŚĆ I ILUZJA SPOŁECZEŃSTWA BEZKONFLIKTOWEGO określony kierunek działania) we Front Jedności stosowano. Mniej drastycznych nie brakowało, ale Narodu. Wrogowie klasowi niemal znikli, a jedność przedstawiano je jako rozprawę z elementami kry- narodu przestawała być komunistyczną propagan- minalnymi. Władze szybko się z podwyżek wyco- dową abstrakcją dla wszystkich, którzy oglądali fały i znów propagowały iluzję jedności. wiece po październikowych przemianach 1956 r. W 1976 r. pojawiła się jednak jawna opozy- i wiwaty na cześć nowego kierownictwa, z Włady- cja. Jak mieściła się ona w komunistycznej ilu- sławem Gomułką na czele. zji jedności i czy tworzyła już inną, komunistom Przeszkadzały nieco w tej iluzji konflikty z do- przeciwstawną? Na pierwszą część tego pytania gmatykami i rewizjonistami, ale zanikać zaczęły odpowiedzieć można tylko tyle, że w komuni- one po zamknięciu procesu destalinizacji, a osta- stycznej iluzji się nie mieściła, ale też komuniści tecznie po rozgromieniu rewizjonizmu i syjonizmu starali się istnienie opozycji przemilczeć. Trakto- w marcu 1968 r. Ten drugi, syjonistyczny wróg wali ją, wówczas nie bez pewnych racji, jako zja- znajdował się zresztą ze swej istoty poza społe- wisko społecznie marginalne. czeństwem polskim, co potwierdzała też teza wy- Stanowisko o własnej marginalnej roli nie było głoszona przez Gomułkę, że nie można mieć dwóch też obce opozycji. Uważała się ona za stosunkowo ojczyzn. Polscy Żydzi (z małymi dopuszczalnymi niewielkie środowisko (czy środowiska), natomiast wyjątkami), jako mniej czy bardziej zakonspiro- ogromną większość społeczeństwa stanowili w jej wani wielbiciele państwa Izrael, nie byli więc wła- przekonaniu ludzie bierni lub zastraszeni, bez- ściwie członkami polskiej społeczności. partyjni czy partyjni, ale podporządkowujący się Ważniejszy uszczerbek przynosiły spory z Ko- również ograniczonemu liczebnie środowisku ko- ściołem katolickim, zwłaszcza po jego samo- munistycznej władzy. Opozycja nie pretendowała dzielnej inicjatywie wysłania listu do biskupów do reprezentowania całego społeczeństwa, choć niemieckich z formułą „Przebaczamy i prosimy negowała komunistyczną iluzję jedności. Była o przebaczenie”, a także w związku z kościelnymi zresztą podzielona, a między jej organizacjami uroczystościami tysiąclecia polskiego chrześcijań- występowały różnice ideowe nawiązujące do tra- stwa, konkurencyjnymi do państwowych obcho- dycji sprzed komunistycznego panowania. dów Millenium – tysiąclecia państwa polskiego. Już po zmianie systemu pisała o tym była opo- Jedność zdawała się pękać z hukiem wystrza- zycyjna działaczka i publicystka Teresa Bogucka: łów, kiedy w grudniu 1970 r. na ulice nadbałtyc- „Całe społeczeństwa walczą tylko wtedy, gdy są kich miast wyszli robotnicy protestujący przeciw biologicznie zagrożone. W sytuacji poddania dłu- podwyżkom cen. Rychło jednak iluzję przywróco- gotrwałemu uciskowi ich zadaniem i obowiązkiem no, kiedy strzelanie, aresztowanie i maltretowanie jest przetrwać drogą kompromisów, mimikry, robie- nowe kierownictwo kraju i partii uznało za błąd, nia tego, co możliwe w warunkach, jakie są dane. a nowy przywódca Edward Gierek udał się nad Bał- Dwie generacje wychowały się w PRL. W PRL-u, tyk, by w bezpośrednich