Internationale

SpectatorJaargang 64 - nr 5 - mei 2010

VRIJHEIDsrechten bekneld: WEEGSCHAAL OF WAAGSCHAAL

NAVO op weg naar nieuw Strategisch Concept

Herbezinning op de rol van kernwapens

Instituut Clingendael Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Inhoud meinummer 2010 Internationale Betrekkingen, EGMONT, te Brussel. Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut.

Redactiebureau Instituut ‘Clingendael’ Redactie Internationale Spectator Postbus 93080, 2509 AB Den Haag COLUMN Barend ter Haar tel. 070-3245384; fax. 070-3746669 E-mail: [email protected] of Sico van der Meer De Falun Gong in China: [email protected] Hoe gevaarlijk is een Iraans religie in verzet tegen de staat 285 www. internationalespectator.nl kernwapen? 249 Kernredactie Bibi van Ginkel Jaap W. de Zwaan (hoofdredacteur) Peter A. Schregardus (eindredacteur) ARTIKELEN De worsteling van de VN in de strijd Gerard J. Telkamp (eindredacteur) tegen terrorisme: waar is de balans Algemene redactie Wim van Eekelen tussen vrijheid en veiligheid? 290 E. Bakker, S. Biscop, E. Drieskens, L. van den Herik, P. Hoebink, S. de Hoop, Herbezinning op de rol van kernwapens: W. Hout, M. van Keulen, J.C. Mulder, een persoonlijk commentaar 251 Antoon De Baets C.W.A.M. van Paridon, J.Q.Th. Rood, R. A. Wessel. Onverjaarbare historische misdrijven 293 Abonnementen-administratie Mark Waanders Koninklijke Van Gorcum BV Administratie Internationale Spectator Strategie NAVO moet anders 255 FILMRECENSIE Postbus 43, 9400 AA Assen Johannes Visser over tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Frans Osinga Vrijheid of willekeur in bestrijding van E.mail:[email protected] www.vangorcum.nl Op weg naar een nieuw Strategisch drugsbenden? 298

Abonnementsprijzen Concept: kanttekeningen bij het AIV- Nederland en België: rapport 258 BOEKBESPREKINGEN Particulier € 63,00 Marcel de Haas over Instelling € 74,50 Student € 48,50 (max. 5 jaar) Jaïr van der Lijn Godsdienstonvrijheid in Rusland 300 Studenten-startersabonnement € 26,50 (1 jaar) Zijn vredesoperaties en ‘staatsopbouw’ Buitenland: Particulier € 90,25 voor dummy’s?: was het maar simpel Jan Geert Siccama over Instelling € 103,00 en gemakkelijk 263 Massaal-geweldgebruik: verklaringen Student € 71,00 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. en oplossingen 301 Abonnementen worden automatisch verlengd, Alfred Pijpers tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging De waarachtigheid van de commissie- over heeft plaatsgehad. Joris Kreutzer Davids 268 Genocide als bewuste keuze 303 Losse nummers € 7,95 excl. portokosten Advertenties Wouter van Raay over Acquire Media, Zwolle Vrijheidsrechten bekneld: Sandor Quatfass, tel 038-4606384 / weegschaal 0f waagschaal Een filosofische benadering van het fax 038-4606318 compromis 304 [email protected] Lars van Troost Foto omslag Vrije meningsuiting: kroonjuweel of over Rutger van Hamersvelt Sam Rozemond steen des aanstoots? 272 Het tijdperk-Luns 305 Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op het redactie-adres. Leonie van der Stijl SIGNALEMENTEN 307 ISSN 0020-9317 Wetenschap in de knel: bedreiging van Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- academische vrijheid op wereldschaal 276 SUMMARIES 310 delijkheid van de schrijvers. Niets uit deze uitgave mag worden verveel- Menno R. Kamminga voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, Eindtijd van de godsdienstvrijheid?: fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke bedreiging in praktijk en theorie 280 toestemming van de uitgever.

©2010, Koninklijke van Gorcum, Assen Alle auteursrechten ten aanzien van de inhoud van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden.

II Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Column Sico van der Meer

Hoe gevaarlijk is een Iraans kernwapen?

Het lukt de internationale gemeenschap maar niet om de status van regionale ‘grootmacht’ te benadruk- om het Iraanse nucleaire programma tot stoppen te ken en om als ‘verzekeringspolis’ tegen buitenlandse dwingen. Intussen menen veel analisten dat Iran op vijanden te dienen. Dit zou in lijn zijn met de bewe- redelijk korte termijn – één tot vijf jaar – over een ringen van geestelijk leider ayatollah Khamenei dat kernwapen zou kunnen beschikken. Is dit reden tot Iran geen kernwapen wil hebben, omdat dergelijke paniek? massavernietigingswapens in strijd zijn met de islam. Iran is al jarenlang bezig met het ontwikkelen Daarnaast zijn de analyses over de Iraanse capacitei- van kernwapens, waarbij het land herhaaldelijk het ten tamelijk divers. Naast alarmerende voorspellingen Internationaal Atoomenergie Agentschap (IAEA) en dat het land binnen één of enkele jaren een kernbom de VN-Veiligheidsraad heeft geprovoceerd. Terwijl kan hebben, zijn er ook berichten dat het nucleaire het Westen tot strenge economische sancties probeert programma onder ernstige technische problemen lijdt te komen, liggen vooral China en Rusland dwars – al dan niet wegens sabotage door buitenlandse ge- vanwege grote economische en strategische belangen. heime diensten. Desalniettemin blijft de vraag naar Westerse sancties die daarom maar buiten de VN om het gevaar van een Iraans kernwapen relevant. zijn ingesteld, worden relatief eenvoudig door Iran Stel dat het regime in Teheran binnenkort over omzeild. Zelfs al zou er binnen de VN alsnog tot een kernwapens kan beschikken, zou het deze wapens dan streng sanctiepakket worden besloten, dan blijft de ook werkelijk inzetten? Die kans lijkt nihil. Ondanks vraag of dit Iran van een kernwapen kan afhouden. de agressieve retoriek van president Ahmadinejad je- Economische sancties zijn een lange-termijninstru- gens Israël lijkt een nucleaire aanval vrijwel uitgeslo- ment, terwijl Iran volgens veel deskundigen op rede- ten. Op het gebruik van kernwapens ligt sinds 1945, lijk korte termijn een kernwapenmacht kan zijn. Het de eerste en enige keer dat ze ooit zijn ingezet, zo’n ultieme beïnvloedingsinstrument, militair ingrijpen, overal ter wereld geldend taboe, dat inzet ervan on- is in de kwestie-Iran nagenoeg onbestaanbaar. Een herroepelijk zelfmoord voor het Iraanse regime bete- bombardement op nucleaire installaties zal mogelijk kent. De gruwelijkheid ervan zal een onmiddellijke slechts enkele jaren vertraging in het Iraanse kernwa- tegenaanval veroorzaken, al dan niet eveneens met penprogramma opleveren, terwijl de vasthoudendheid kernwapens. Er zijn overigens alarmisten die menen en vijandigheid van Iran alleen maar zullen toenemen dat leiders als Ahmadinejad religieuze fanatici zijn – nog los van de vraag wat zo’n bombardement be- die de vernietiging van hun eigen land wel overheb- tekent voor regionale en mondiale verhoudingen. De ben voor de ‘heilige taak’ om Israël uit het Midden- machteloosheid van de internationale gemeenschap Oosten te verdrijven. Wie zich een beetje verdiept in om Iran tegen te houden, vraagt om een analyse van het Iraanse regime, moet echter concluderen dat dat het ongewenste scenario: hoe gevaarlijk zou het zijn wel meevalt. Sinds jaar en dag is de allereerste priori- als Iran kernwapens heeft? teit van de leiders in Teheran behoud en versteviging Bij deze vraag dienen meteen twee nuanceringen te van de eigen macht en bijbehorende luxueuze positie. worden geplaatst. Hoewel er inmiddels weinig twij- Antiwesterse retoriek heeft vaak meer een binnen- fel meer is óf Iran kernwapens ontwikkelt, bestaat lands dan een b­uitenlands doel, namelijk om door een de kans dat het land het allerlaatste stapje naar zo’n vijandbeeld de eigen bevolking achter zich te krijgen wapen niet zal zetten. Sommige analisten vermoeden en te houden. De Iraanse leiders zijn niet i­rrationeel dat Iran mikt op een zogenoemde latente capaciteit, en ze zullen kernwapens hoogstwaarschijnlijk alleen wat betekent dat alles aanwezig is om binnen korte inzetten als hun eigen positie (en leven) verloren dreigt tijd (enkele maanden) een kernwapen te produceren, te gaan. Alleen een buitenlandse aanval op Iran, en maar dat men die laatste stap niet zet, om negatieve misschien ook een binnenlandse revolutie, zouden de reacties te voorkomen. De potentie om snel een kern- omstandigheden kunnen vormen om kernwapens als wapen te produceren wordt wellicht genoeg geacht laatste redmiddel in te zetten.

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 249 Bestaat er, naast de militaire inzet van kernwapens, regionale leider gezien. De plotselinge interesse die een risico dat Iran kernwapens doorspeelt aan terreur- veel landen in het Midden-Oosten sinds enkele jaren organisaties? Dit scenario wordt regelmatig genoemd, hebben in nucleaire energie, zou een voorbode kun- met als onderbouwing dat Iran actief steun verleent nen zijn van meer kernwapenprogramma’s. Nog meer aan terreurbewegingen zoals Hezbollah, Hamas en kernwapenstaten erbij zou de nekslag kunnen vormen Islamitische Jihad. Maar het overhandigen van kern- voor het toch al wankele wereldomvattende Nucleair wapens aan dergelijke organisaties lijkt een irreëel Non-Proliferatieverdrag (waarover in mei 2010 een scenario. Ten eerste zal Iran na de jarenlange, zeer Toetsingsconferentie plaatsvindt). Mochten nog meer kostbare en risicovolle investeringen in kernwapens landen in de regio kernwapens verwerven, dan neemt niet zomaar de zeggenschap over deze wapens willen bovendien de kans op een gewapend conflict, met mo- overdragen. Wat als de ‘ontvangende organisatie’ fou- gelijke inzet van kernwapens, in het Midden-Oosten ten maakt met het kostbare materiaal? Bovendien zal toe. En dát scenario is zeker gevaarlijk te noemen. een dergelijke ‘deal’ vermoedelijk snel via inlichtin- Zover is het echter nog lang niet. Een eensgezinde gendiensten bekend worden en dat kan Iran dan op internationale gemeenschap kan het Iraanse kernwa- ernstige (militaire) vergeldingsmaatregelen komen te penprogramma nog steeds tot stoppen dwingen, al staan. Dit zal uiteraard evenzeer het geval zijn als een wordt dat met het verstrijken van de tijd steeds las- terreurorganisatie er werkelijk in slaagt een atoomex- tiger. Mocht Iran het tot kernwapenmacht schoppen, plosie te laten plaatsvinden. Dankzij technologische dan kunnen vertrouwenwekkende maatregelen in mogelijkheden is iedere kernexplosie te herleiden de regio, zoals breed gedragen overleg over bijvoor- naar de producent van het nucleaire materiaal – ie- beeld veiligheidswaarborgen, wellicht verdere escala- der kernarsenaal heeft zijn eigen ‘vingerafdruk’. Het tie en proliferatie in het Midden-Oosten voorkomen. spoor zal onherroepelijk meteen naar Teheran leiden. Blijvende sancties en waterdichte exportcontroles te- Dergelijke risico’s nemen de Iraanse leiders echt niet. gen Iran behouden ook hun nut, want aanhoudende Dat individuele betrokkenen bij het nucleaire pro- pressie kan Iran alsnog doen inzien dat het gebaat is gramma kennis of materialen smokkelen, valt welis- bij nucleaire ontwapening. Er zijn immers meer voor- waar niet totaal uit te sluiten, maar dat risico bestaat beelden van landen die hun kernwapens hebben op- niet alleen in Iran – het is zelfs Nederland eens over- gegeven. komen (Urenco-medewerker A.Q. Khan). Mocht Iran de kernwapenstatus bemachtigen, dan Waarom wil Iran dan eigenlijk kernwapens, als ze is dat zeker problematisch. Maar van een enorm ge- toch niet voor een aanval worden ingezet? Het gaat om vaar is op korte termijn geen sprake. Er is geen reden een mix van veiligheids- en prestige-overwegingen. tot paniek, en de diverse beleidsopties dienen in alle Buitenlandse vijanden zullen wel twee keer nadenken rust bekeken te worden. voor ze militaire actie tegen een kernwapenmacht on- dernemen. Maar meer nog dan dat geven kernwapens – of de capaciteit om die op korte termijn te produ- Sico van der Meer is onderzoeker bij het Clingendael ceren – een land meer internationale macht en status. Security and Conflict Programme (CSCP). Iran wil laten zien dat het een regionale ‘grootmacht’ is en meetelt in de wereld. Wat dat betreft vormen kernwapens meer een politiek dan militair instru- ment. Op die manier zal Iran de status van kernwa- penmacht ook gebruiken. De machtsverhoudingen in het Midden-Oosten worden op scherp gezet en Iran zal waarschijnlijk hoger van de toren blazen bij ont- wikkelingen en onderhandelingen in de regio. Deze veranderende regionale machtsverhoudingen vormen wel een gevaar voor het internationale taboe op kern- wapens. Zodra Iran over kernwapens kan beschikken, bestaat het risico dat andere landen in het Midden- Oosten dit voorbeeld volgen. Vooral landen die zich- zelf ook als regionale ‘grootmacht’ zien, zoals Egypte, Turkije en Saoedi-Arabië, zullen zo het machtseven- wicht willen herstellen. Weliswaar hebben deze lan- den al tientallen jaren een kernwapenmacht in hun midden zonder dat voorbeeld te volgen: Israël. Maar dat land wordt niet, zoals Iran, als een concurrerende

250 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Wim van Eekelen Herbezinning op de rol van kernwapens: een persoonlijk commentaar

President Obama heeft de wereld verrast met zijn tot zijn legitieme invloedssfeer, iets dat wij nooit kun- visie op een wereld zonder kernwapens. Hij is niet nen accepteren. Wij leven nu in de paradoxale situ- de eerste Amerikaanse president die dat beeld heeft atie dat de oude leden van de NAVO streven naar opgeroepen. President Reagan heeft dat in zijn ont- een nieuwe NAVO die zich richt op vredesoperaties moeting in 1986 met Gorbatsjov in Reykjavik ook al buiten het verdragsgebied, terwijl de nieuwe leden de gedaan, tot grote schrik van zijn bondgenoten, om- oude NAVO wensen met artikel V van de collectieve dat destijds de nucleaire afschrikking onmisbaar werd verdediging tegen agressie als belangrijkste taak. Het geacht tegenover de conventionele overmacht van nieuwe strategische concept van de NAVO, dat dit de Sovjetunie en het Warschaupact. Maar ook toen najaar gereed moet zijn, zal proberen die kwadratuur was de gedachte niet helemaal nieuw, want het Non van de cirkel tot stand te brengen. Proliferatie Verdrag van 1968 had ook al de clausule In het recente rapport van de Adviesraad van artikel VI dat ieder van de partijen ‘…undertakes Internationale Vraagstukken wordt opgemerkt dat to pursue negotiations in good faith relating to the een volledig kernwapenvrije wereld niet binnen de cessation of the nuclear arms race at an early date and houdbaarheidsdatum van dat Concept – zeg tot 2020 to nuclear disarmament, and on a treaty on general – verwezenlijkt zal kunnen worden, maar bovendien and complete disarmament under strict and effective veel meer vereist dan het overreden van de officiële international control’. en niet-officiële kernwapenstaten hun arsenalen op te Het is van belang erop te wijzen dat de ‘early date’ geven. Het advies vervolgt: slaat op de wapenwedloop en niet op de later in de zin ‘Zo zal een door alle landen geaccepteerd betrouwbaar volgende ontwapening; dat het woord ‘complete’ niet inspectiesysteem nodig zijn, met inbegrip van controle ook genoemd wordt vóór de nucleaire ontwapening; op het civiele gebruik van kernenergie, dat veelal als een en, ten slotte, dat algehele ontwapening wel een erg inbreuk op de soevereiniteit wordt opgevat. De ervaring grote opgave is. Dat zijn geen spitsvondigheden, maar met bestaande, aanmerkelijk minder vergaande systemen, een bewijs hoe ieder woord in het verdrag is gewogen. toont aan hoe moeilijk dat is. Ook kan de kennis om kern- Bovendien kan men zich de voorwaarde van strikte en wapens te maken niet ongedaan gemaakt worden.’2 effectieve controle die aan de ontwapening werd ver- Wel zal de NAVO afstand moeten nemen van de bonden, nog steeds moeilijk in de praktijk voorstellen. mantra dat zij nog steeds over het volledige spectrum Het nieuwe perspectief van een kernwapenvrije we- van conventionele en nucleaire wapens dient te be- reld kwam met artikelen in The Wall Street Journal van schikken. De rol van kernwapens is veranderd; zij de oud-politici Shultz, Perry, Kissinger en Nunn, in dienen nu voornamelijk om andere kernwapenlan- tweede instantie met bijval van een indrukwekkende den ervan te weerhouden hun nucleaire middelen te groep deskundigen en zwaargewichten.1 Hun zorg gebruiken. President Obama heeft deze zienswijze was vooral ingegeven door de mogelijkheid dat deze duidelijk onderschreven en bovendien in de Nuclear wapens in verkeerde handen zouden vallen. Zij waren Posture Review verklaard dat de Verenigde Staten zo eerlijk toe te geven dat hun doel te vergelijken was geen kernwapens zullen inzetten tegen niet-kernwa- met de top van een heel hoge berg. Zó hoog, dat die penstaten die zich aan het Non-Proliferatieverdrag top nog niet te zien is. Maar zij noemden een reeks houden en dat de Verenigde Staten zelf geen nieuwe maatregelen om op hoger terrein te komen, vanwaar kernwapens zullen produceren.3 Wij moeten ook af die top wel zichtbaar zou worden. Met die maatrege- van het begrip ‘afschrikking’. Het Nederlandse taal- len is niets mis en zij verdienen steun, ook zonder het gebruik is minder gelukkig, want niemand heeft er beeld van een hoge berg. behoefte aan een tegenstander te laten schrikken. Het De wereld is in zoverre veranderd, dat wij Rusland gaat erom andere rationeel denkende landen te doen niet meer zien als een ideologisch gemotiveerde beseffen dat de balans van winst en verlies niet in po- en expansieve supermacht. Dat is tenminste het sitieve zin kan doorslaan met een gebruik van kern- beeld in West-Europa. In de Oost-Europese landen wapens. Het Franse ‘dissuasion’ [ontrading] is beter, die inmiddels zijn toegetreden tot de NAVO en de want daarin zit zowel weerhouding als overreding. Europese Unie, ligt dat heel anders. Die zijn bevreesd Daarmee is de kous nog niet af. Zijn Noord-Korea voor een Rusland dat hen beschouwt als te behoren en Iran op dit punt rationeel? Kan Israël met zijn

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 251 kleine oppervlak voortbestaan met een nucleair Iran tegische uitwisseling te voorkomen. Onder Secretary in de buurt? Zal Pakistan tegenover het conventio- of Defense Robert McNamara werden 7.000 tactische neel veel sterkere India zich baseren op een ‘flexibi- kernwapens (TNW) naar West-Europa overgebracht, lity in response’-strategie, zoals wij deden tegenover ten dele bestemd voor de overbrengingsmiddelen van de Sovjetunie in de Koude Oorlog? Daarnaast speelt bondgenoten, waaronder Nederland.7 Rijkelijk veel, ook nog de vraag of de ‘weerhouding’ eveneens dient maar bedoeld om aan te geven dat de Verenigde Staten te gelden voor het gebruik van chemische en biolo- weliswaar de uiteindelijke beslissing zouden nemen, gische wapens, die ook als massavernietigingswa- maar niet als enige betrokken zouden zijn bij nucle- pens worden beschouwd. Mijn vroegere collega in air gebruik. De ‘planning solution’ van McNamara de Nuclear Planning Group (NPG) van de NAVO heeft goed gewerkt, omdat alle lidstaten in het proces Michael Quinlan, noemde dat onlangs een algemene betrokken werden. In de Nuclear Planning Group zijn afschrikking die gold ‘To Whom It May Concern’, verscheidene opties besproken, overigens zonder veel een formule die gewoonlijk gebruikt wordt voor een verder te komen dan ‘initiële richtlijnen’ met een lijst aanbevelingsbrief aan iedereen die het kan aangaan.4 van factoren die bij een eerste inzet een rol moesten In de beginjaren van deze NPG plachten wij te zeg- spelen en waarbij bijzonder gewicht werd toegekend gen dat de belangrijkste afschrikking lag in onzeker- aan de landen die TNW op hun grondgebied had- heid: de tegenstander mocht nooit zonder extreem ri- den en deze op hun doel zouden brengen. Wel werd sico te nemen kunnen calculeren waar onze grenzen besloten dat de inzet een hoogwaardig doel moest be- lagen. Dat heeft in ieder geval gewerkt. treffen; zuiver demonstratief gebruik, zoals boven de baai van Danzig om aan te tonen dat figuurlijk het Ethisch dilemma water tot onze lippen stond, werd afgewezen, omdat Om een weerhoudend effect te hebben moet daad- de NAVO dan toch verantwoordelijk werd voor het werkelijk gebruik van wapens niet volledig zijn uit- overschrijden van de nucleaire drempel, maar zonder gesloten. Anders zijn zij waardeloos. Dat brengt een voldoende vastbeslotenheid te demonstreren. ethisch dilemma mee: de vraag of men ooit zou mo- Toen de Sovjetunie de SS 20-raketten op West- gen overgaan tot de inzet van de meest verschrikkelij- Europa richtte en bovendien de penetratiemoge- ke wapens die wij ooit gekend hebben, te meer omdat lijkheden van onze vliegtuigen verminderden door zij ook burgers zouden treffen en de kwestie van pro- betere luchtafweer van het Warschaupact, werd mo- portionaliteit oproepen. Maar juist omdat Hirosjima dernisering noodzakelijk geacht. Dat debat werd een en Nagasaki hebben plaatsgevonden, weten wij hoe politiek vagevuur, dat ons land verdeelde en mijn ge- geducht die wapens zijn. Zelf had ik geen overwe- neratie zich blijvend zal herinneren. De komst van gend probleem met die inzet, die de oorlog heeft be- Tomahawk-kruisvluchtwapens en Pershing II-raketten ëindigd en daarmee meer levens heeft gespaard dan naar West-Europa werd uiteindelijk onnodig door er in Japan zijn gevallen.5 Dat neemt niet weg dat de het wederzijds verbod op middellange-afstandswa- beslissing van eventuele inzet bovenmenselijk zwaar pens. Dat akkoord had wel het paradoxale effect dat zou zijn, omdat de gevolgen, in het bijzonder ook de wij in Europa geen wapens meer hadden die sovjet- waarschijnlijke escalatie door de tegenstander, zo on- grondgebied konden treffen, maar wel bleven zitten berekenbaar zijn. Destijds maakten we ons van dat met de korte-drachtwapens die op eigen terrein tegen probleem af door over inzet te zeggen: ‘zo laat als oprukkende sovjettroepen gebruikt konden worden. mogelijk, zo tijdig als nodig om totale overrompeling Geen aanlokkelijk vooruitzicht en geen doeltreffende te voorkomen’. Dus niet noodzakelijkerwijze als een afschrikking, zoals mijn Franse collega op defensie ‘last resort’, als alles al verloren was. Ook hier gold destijds met de hem eigen logica betoogde. Gelukkig het element van onzekerheid. Eveneens hebben rege- hebben wij nooit de proef op de som behoeven te ne- ringen zich zelden officieel uitgelaten over de vraag men. welke doelen zij eventueel zouden treffen. Daarmede Het arsenaal aan tactische kernwapens (TNW) is werd een discussie over ‘counter-force’ of ‘counter-city’ inmiddels drastisch verminderd als gevolg van de ver- vermeden. Het meest expliciet was de Britse regering anderde veiligheidssituatie, maar ook doordat conven- in 1980 met de verklaring dat ‘its concept of deter- tionele munitie preciezer werd en nucleaire taken kon rence is concerned essentially with posing a potential overnemen. Volgens Quinlan zijn er thans in West- threat to key aspects of Soviet state power’.6 Europa nog ongeveer 300 over, waarvan de helft bestemd is voor overbrenging door de strijdkrach- Tactische kernwapens ten van een klein aantal bondgenoten. Het Verenigd Sinds de jaren ’60 is geprobeerd met het invoegen van Koninkrijk heeft geheel afgezien van TNW, slaat ook tactische kernwapens een tussenstap in de verdediging geen Amerikaanse kernwapens meer op en concen- te creëren om daarmee snelle escalatie naar een stra- treert zich op de vier strategische nucleair voortge-

252 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 stuwde Trident-onderzeeboten, ieder met 16 D5- tot een strategie van het aangepaste antwoord is over- raketten aan boord, die tot 2042 werkzaam zouden gegaan en véél TNW bezit) ook een vermindering kunnen blijven. Vervanging van de onderzeeboten, van hun tactische potentieel kan worden bereikt, en misschien door drie nieuwe, is thans onderwerp van vervolgens hoe het behoud van de koppeling tussen debat. Quinlan maakte hierbij de opmerking dat hoe Europese en Amerikaanse veiligheid dan wel (en be- minder kernwapens men heeft, hoe grover de doel- ter) kan worden gedemonstreerd. Het oordeel van de keuze zal worden.8 Hij was daarom tegen verminde- nieuwe leden van de NAVO zal hierbij zwaar wegen. ring tot al te kleine aantallen. Bovendien bleven de Overigens zal bij terugtrekking van Amerikaanse dilemma’s bestaan, ongeacht het aantal. Volgens The wapens weer meer waarde worden toegekend aan de Military Balance 2010 van het International Institute (kleine) kernmachten van Frankrijk en het Verenigd of Strategic Studies beschikt Frankrijk over drie stra- Koninkrijk. tegische onderzeeboten, ieder met 16 raketten, en 24 In Nederland hebben vier ministers van Staat hun Super Etendard-vliegtuigen met een nucleaire taak. steun betuigd aan de visie van president Obama en een bijzondere verantwoordelijkheid voor Nederland Terugtrekking uit West-Europa? geconstrueerd als oprichter van Euratom en zetel van Te verwachten is dat in het NAVO-debat de totale het Internationale Hof van Justitie.10 Het Hof heeft terugtrekking van TNW uit Europa actueel zal wor- op 8 juli 1996 een ‘Advisory Opinion’ gegeven, die den. (Demissionair) Minister Verhagen heeft samen stelt dat er een verplichting bestaat ‘to pursue in good met zijn Duitse collega Westerwelle gepleit voor ge- faith and bring to a conclusion negotiations leading leidelijke reductie.9 Voor zover zij uit ‘vrije-valbom- to nuclear disarmament in all its aspects under strict men’ bestaan, is hun militaire nut gering en is de ac- and effective international control’. Op die uitspraak tieradius van onze vliegtuigen zonder bijtanken te is wel wat af te dingen als hij vergeleken wordt met kort. Maar voor totale afschaffing moeten twee - as de tekst van het Non Proliferatie Verdrag (zie aanhef pecten in de afweging worden betrokken. Allereerst van dit opstel, waar het ‘in all its aspects’ ontbreekt) of in de onderhandelingen met Rusland (dat intussen en de Opinie inmiddels veertien jaar oud is zonder

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 253 te hebben geleid tot bijzondere actie van Nederlandse 4 Sir Michael Quinlan, Thinking about nuclear weapons. Principles, problems, prospects, Oxford University Press, 2009. zijde. Problematischer zijn de uitspraken van de oud- 5 Mijn eigen vrouw zou het jappenkamp niet hebben overleefd politici dat ‘een nucleair potentieel om grootmachten als de oorlog langer geduurd had. Toen zij dit veel later tegen een in bedwang te houden’ niet meer nodig is en dat ‘de Japanner zei, antwoordde hij: ‘Ik ook niet want ik was opgeleid als Kamikaze-piloot en zou binnenkort worden ingezet.’ oorspronkelijke afschrikkingsdoelstelling niet meer 6 Defence Open Government Document 80/23 of July 1980, para- geldt’. Dat is slechts gedeeltelijk waar voor de relatie graph 12, zoals geciteerd door Quinlan, a.w. noot 4, blz. 123-124. Rusland-Verenigde Staten, betwistbaar ten aanzien 7 Het nucleaire arsenaal omvatte granaten voor zware artillerie, landmijnen voor het opwerpen van versperringen, luchtafweer, van China, en geldt zeker niet tussen Pakistan en het vrije-valbommen en raketten voor vliegtuigen, en dieptebommen. conventioneel sterkere India. Ten slotte was hun me- 8 Quinlan, a.w. noot 4, blz. 107; voor de Trident zie blz. 126. ning dat de nieuwe EU-Hoge Vertegenwoordiger op 9 De Volkskrant, 26 maart 2010, helaas onder de onjuiste kop ‘Hoog tijd voor kernwapenvrij Europa’, die niet door de inhoud gedekt dit punt Europese opvattingen zou kunnen uitdra- werd. gen, wel erg optimistisch. Het Verenigd Koninkrijk 10 Opiniepagina NRC Handelsblad, 23 november 2009, met aanvul- en Frankrijk voelen er immers niets voor hun kern- ling op 25 november 2009. wapenstatus op te geven. Gelukkig horen wij weinig meer over het afleggen van verklaringen nooit als eerste kernwapens te ge- bruiken. Het enige land dat zulks wel stelt, is China. De geloofwaardigheid van dergelijke taal is gering, doet afbreuk aan de ‘weerhouding’ en leidt tot ver- keerde defensieplanning. Wat dat betreft had presi- dent Reagan een punt met zijn ‘Trust but Verify’ en zijn intenties nu eenmaal nooit te verifiëren, zodat men zich op concrete controles moet richten. Op korte termijn zit er dus niet veel anders op dan het tegengaan van verdere proliferatie van kern- wapens naar andere landen en het verminderen van de arsenalen van de kernwapenstaten. Het akkoord dat op 8 april jl. in Praag is getekend tussen Obama en Medvedev, voorziet in verlenging van het op Sinterklaasdag van 2009 verlopen START-verdrag en een grote wederzijdse vermindering van het aantal strategische kernwapens tot 1.550. Een week later be- gon een onderhandeling tussen 40 landen over de con- trole op splijtbaar materiaal. De toetsingsconferentie over het Non Proliferatie Verdrag, die in mei wordt gehouden, komt hiermee onder een beter gesternte en de kans op gezamenlijke druk op Iran wordt groter. Daar ligt nu vooral onze zorg.

Dr. W.F. van Eekelen was minister van defensie en se- cretaris-generaal van de West Europese Unie. Hij is lid van de Commissie Europese Integratie van de Adviesraad Internationale Vraagstukken en werkte mee aan Advies No. 67 van januari 2010 over Het nieuwe strategisch c­oncept van de NAVO.

Noten 1 Eerst op 4 januari 2007 en vervolgens 15 januari 2008 in Toward a nuclear-free world. 2 AIV Advies No.67, Het Nieuwe Strategisch Concept van de NAVO, januari 2010. 3 Interview in de New York Times, 5 april 2010. De Nuclear Posture Review werd bekendgemaakt door minister van defensie Robert Gates op 6 april 2010. Het AIV-advies liet nog de mogelijkheid open van nucleaire inzet tegen een aanval met chemische of biologische wapens, maar Washington is inmiddels restrictiever geworden.

254 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Mark Waanders Strategie NAVO moet anders

Eind 2010 moeten regeringsleiders en staatshoofden Onder de Amerikaanse president Obama krijgt de po- van 28 lidstaten een nieuw Strategisch Concept van de litieke dialoog over veiligheidskwesties nieuwe kan- NAVO vaststellen dat klare wijn schenkt over de am- sen. Door een herwaardering van Artikel 4 van het bities en de reikwijdte van het bondgenootschap in het Noord-Atlantisch Verdrag2 moet meer convergentie komende decennium. De Adviesraad Internationale van standpunten inzake veiligheidsrisico’s en de rol Vraagstukken (AIV) heeft onlangs een rapport uitge- van de NAVO tot stand worden gebracht, ook om bracht waarin de kernvragen en uitdagingen voor de Europese invloed te kunnen behouden. Zo is het van NAVO in kaart zijn gebracht.1 Hebben de grote ver- belang te kunnen spreken over de grootschalige ver- anderingen in de veiligheidscontext sinds het laatste storing van de energievoorziening of de ontwrichting Strategisch Concept uit 1999 – de terroristische aan- van een samenleving na een digitale aanval. Deze po- vallen op de Verenigde Staten in 2001, de oorlog in litieke dialoog moet tegelijkertijd een opmaat vormen Irak en het optreden van de NAVO in Afghanistan voor verbetering van de coördinatie en samenwerking – het bondgenootschap een nieuwe raison d’être ver- met andere internationale spelers, in het bijzonder de schaft? Dat is nog maar de vraag. Wél kan worden ge- Europese Unie. steld dat de rol van de NAVO buiten het verdragsgebied in ieder geval is gegroeid. Daarvoor zijn uiteenlopende Mondiale reikwijdte? oorzaken. Zo bleken de VN op doorslaggevende mo- Een bezinning op de geografische, politieke en mili- menten niet in staat conflicten tot een einde te bren- taire reikwijdte van het bondgenootschap is noodza- gen en beschikten ze niet over de middelen mandaten kelijk. De NAVO is dit decennium ver van het eigen tot vredeshandhaving tijdig kracht bij te zetten. Verder grondgebied opgetreden en zij heeft bij deze operaties is de NAVO door het beleid van Bush en Blair zich ook intensief samengewerkt met niet-NAVO-lidsta- met nadruk gaan richten op bestrijding van terroristen ten. Het accent is verschoven van collectieve verdedi- en opstandelingen ver buiten het NAVO-gebied, met ging als kerntaak naar collectieve veiligheid. Dit roept Afghanistan als het belangrijkste strijdtoneel. de vraag op welke prioriteiten de NAVO moet stellen Het nieuwe Strategisch Concept van de NAVO in de vele veiligheidsvraagstukken die zich voordoen. moet dus een antwoord geven op de belangrijke vraag Moet de nadruk (blijven) liggen op verdediging van wat onder de mondiale reikwijdte van het bondge- het bondgenootschappelijk grondgebied of verder op- nootschap wordt verstaan. De AIV waarschuwt in schuiven naar het (preventief) aanpakken van veilig- zijn rapport echter dat de NAVO goed moet naden- heidsrisico’s ver van het eigen grondgebied? ken voordat grote taken en verantwoordelijkheden Door de bondgenoten wordt uiteenlopend gedacht buiten het verdragsgebied worden aangepakt. Bezint over de wenselijkheid de NAVO een mondiale reik- eer gij begint! Ook moet de NAVO meer nadruk leg- wijdte te geven. De Verenigde Staten en het Verenigd gen op de politieke dialoog over uiteenlopende veilig- Koninkrijk zijn van mening dat de mondiale aard van heidskwesties naast militair optreden, aldus de AIV. de nieuwe dreigingen de NAVO geen andere keuze laat dan buiten het Euro-Atlantische verdragsgebied Politieke dialoog op te treden. Andere Europese landen zijn echter te- Als forum voor transatlantische dialoog over veilig- rughoudender. De Nederlandse regering kiest wel- heidsvraagstukken heeft de NAVO sinds het einde iswaar voor een wereldomvattende benadering van van de Koude Oorlog aan belang ingeboet. Door het oude en nieuwe veiligheidsvraagstukken, maar be- grote aantal militaire operaties van de NAVO in de af- argumenteert dit door de desbetreffende activiteit gelopen twintig jaar is de nadruk in het bondgenoot- als volgt op eigen grenzen en daarmee grondgebied schappelijk overleg verschoven van politieke naar mi- te betrekken: ‘In deze tijden van globalisering mogen litaire aspecten van veiligheid. De NAVO-operaties we niet onze ogen sluiten en hopen dat conflicten el- in Kosovo en Afghanistan hebben echter aangetoond ders hun weg naar onze grenzen niet zullen vinden. dat een militaire strategie alléén niet voldoende is. Daarom zijn we wereldwijd actief voor vrede en vei- Een samenhangende aanpak van internationale cri- ligheid.’3 Daarmee neemt Nederland een middenpo- sisbeheersing is nodig die aandacht heeft voor diplo- sitie in tussen enerzijds de Verenigde Staten, die uit- matieke, politieke, militaire, economische, ontwik- breiding van NAVO-taken voorstaan, onder meer ten kelings- en humanitaire instrumenten, kortom, de aanzien van terrorisme, energievoorzieningszekerheid zogenaamde comprehensive approach of 3D-aanpak. en cyber defence, en anderzijds de nabuurstaten van

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 255 Rusland binnen de NAVO, die de nadruk leggen op gebied van planning, organisatie en uitvoering van nationale veiligheid en de klassieke verdedigingstaak grootschalige en complexe militaire operaties. De EU van het bondgenootschap (Artikel 5 van het Noord- onderscheidt zich van de NAVO door haar civiele ca- Atlantisch Verdrag). paciteiten en financiële middelen voor de opbouw van staatsstructuren en sociaal-economische ontwikkeling NAVO-toetsingskader voor out-of-area- in door oorlog verscheurde samenlevingen. Civiele ca- operaties paciteiten worden eveneens geleverd door onder meer Bij crisisbeheersingsoperaties van de NAVO buiten de VN, de Wereldbank en NGO’s. het verdragsgebied, en in het bijzonder de ISAF- missie in Afghanistan, komen herhaaldelijk menings- Uitbreiding verschillen tussen de lidstaten aan het licht over de De discussie over toetreding van Georgië en Oekraïne doelstellingen en de effectiviteit van een missie. Dit stelt de NAVO voor belangrijke vragen. Wat is het is een reden scherpere eisen te stellen aan het besluit- democratisch gehalte en de rechtsstatelijkheid van vormingsproces inzake NAVO-operaties buiten het beide landen? Wat betekent eventuele toetreding tot verdragsgebied. Dit is volgens de AIV mogelijk door de NAVO voor de interne en externe stabiliteit van de volgende aspecten als toetsingskader voor NAVO- beide landen? Deze discussie heeft in het recente ver- besluitvorming te hanteren: leden grote verdeeldheid gezaaid binnen het bond- * Een aantoonbare relatie met de veiligheid of vitale genootschap. Nederland heeft echter belang bij ver- belangen van de NAVO-lidstaten (uitgezonderd de sterking van de interne cohesie binnen de NAVO. De inzet van NAVO-militairen bij humanitaire nood- AIV is van mening dat de toetreding van Georgië en situaties); Oekraïne nu niet wenselijk is, omdat de democratie * Volkenrechtelijke legitimatie; en de rechtsstaat in beide landen nog te zwak zijn en * Een samenhangende civiel-militaire aanpak (com- toetreding de stabiliteit in hun regio niet zou bevor- prehensive approach) onder civiele leiding van de deren. Het feit dat er ook Russische bezwaren zijn VN of de EU; tegen toetreding van deze landen, mag echter geen * Overeenstemming over haalbare doelstellingen doorslaggevende factor zijn bij toekomstige besluit- van militair optreden; en vorming daaromtrent. * Omvang en kwaliteit van de aangeboden militaire Uitbreiding van de NAVO met landen buiten het capaciteiten in overeenstemming met de geplande Euro-Atlantisch verdragsgebied, waaronder Japan, duur en aard van een operatie. Zuid-Korea, Australië en Nieuw-Zeeland, is even- min wenselijk. Dan zou de NAVO immers een bond- Behoedzaamheid bij het aanvaarden van taken buiten genootschap van vier continenten worden, dat ook het verdragsgebied is niet alleen geboden vanwege het de veiligheidsvraagstukken in het Verre Oosten zou risico van overstretch, maar ook omdat het NAVO- moeten aanpakken. Het bereiken van overeenstem- stempel door de in een conflict betrokken partijen ming tussen alle lidstaten over gemeenschappelijke niet in alle gevallen als constructief zal worden beoor- veiligheidsproblemen zou in dat geval vele malen deeld. Dit laat onverlet dat veiligheidsrisico’s buiten moeilijker worden, hetgeen de samenhang van het het verdragsgebied een zodanige relatie met de veilig- bondgenootschap niet ten goede zou komen. heid of vitale belangen van de NAVO-lidstaten kun- nen hebben, dat NAVO-optreden nodig is. Kernwapens Als zich een ernstige internationale crisis voor- De AIV is van mening dat het aantal strategische en doet, moet de NAVO zich niet direct ‘eigenaar’ van tactische kernwapens aanzienlijk moet worden ver- het probleem maken, want de NAVO is niet de VN- minderd, allereerst via bilaterale onderhandelingen Veiligheidsraad. Wél hoort een internationale crisis tussen de Verenigde Staten en Rusland. Het debat thuis op de agenda van de politieke dialoog van de over de rol van kernwapens, hun aantallen, alsmede NAVO. Als na toetsing van bovengenoemde aspecten de noodzaak en wenselijkheid van hun aanwezig- geconcludeerd wordt dat NAVO-optreden nodig en heid in Europese landen moet echter NAVO-breed wenselijk is, dan zal van het begin af aan beter moe- worden gevoerd. Daarmee moet verdere beperking ten worden samengewerkt met de VN, de EU en an- van tactische kernwapens in geheel Europa (inclusief dere internationale spelers in het kader van de compre- Rusland) worden bereikt en uiteindelijk een Europa hensive approach. Iedere organisatie moet zich daarbij dat vrij is van tactische kernwapens. richten op haar comparatieve voordelen. Het belang- In het nieuwe Strategisch Concept kan de nucleaire rijkste voordeel van de NAVO is haar geïntegreerde afschrikking van de NAVO worden beperkt tot een commando- en communicatiesysteem, met ingewerkte antwoord op een dreiging of inzet van massavernieti- hoofdkwartieren en haar omvangrijke expertise op het gingswapens, te weten van biologische, chemische of

256 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 nucleaire wapens en hun overbrengingsmiddelen. Het Nederlandse inzet bij totstandkoming van nieuwe Strategisch Concept zou eventueel nog een nieuw Strategisch Concept stap verder kunnen gaan door de afschrikkingsstrate- In het verleden is Nederland binnen de NAVO een gie van de NAVO te beperken tot het weerhouden van fervent pleitbezorger geweest van een constructieve andere kernwapenstaten hun nucleaire strijdmiddelen transatlantische relatie. De AIV is van mening dat in te zetten tegen lidstaten van het bondgenootschap Nederland deze relatie meer moet plaatsen in samen- of daarmee te dreigen. Een dergelijke beperking, hang met de groeiende rol van de Europese Unie. De waartoe de drie kernwapenstaten binnen de NAVO EU heeft vergeleken met de NAVO niet alleen het – de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en voordeel over een breed palet van politieke instru- Frankrijk – zich zouden kunnen bekennen, houdt menten te beschikken, maar ook over een buitenlands versterking in van het internationale streven de ver- en veiligheidsbeleid dat rechtstreekse contacten met dere verspreiding van kernwapens tegen te gaan. regeringen van andere landen en met internationale De vraag voor de langere termijn is of het mogelijk organisaties mogelijk maakt. is de wereld vrij te maken van alle nucleaire bewape- Binnen de NAVO loopt Nederland in de voor- ning, dus ook die van China, Pakistan, India, Israël, hoede bij de transformatie van de strijdkrachten naar Noord-Korea en, in de toekomst, mogelijkerwijs Iran. een expeditionaire krijgsmacht die inzetbaar is voor Tijdens de NPV Toetsingsconferentie in mei 2010 zou zowel collectieve verdedigingstaken als crisisbeheer- die vraag centraal moeten staan. De AIV beseft dat singsoperaties buiten het NAVO-verdragsgebied. een volledig kernwapenvrije wereld veel meer vereist Nederland moet bij de totstandkoming van het nieu- dan overreding van officiële en niet-officiële kernwa- we Strategisch Concept van de NAVO opnieuw het penstaten om hun arsenalen op te geven. Zo zal een belang onderstrepen van interoperabiliteit, flexibili- door alle landen geaccepteerd betrouwbaar inspectie- teit en mobiliteit van de strijdkrachten voor de moge- systeem nodig zijn, met inbegrip van de controle op lijkheden om in diverse scenario’s op te treden. Verder het civiele gebruik van kernenergie, dat veelal als een zou Nederland een kritische evaluatie van het besluit- inbreuk op de soevereiniteit wordt opgevat. De erva- vormingsproces binnen de NAVO moeten bepleiten ring met bestaande, aanmerkelijk minder vérgaande en daarbij in het bijzonder aandacht moeten vragen systemen toont aan hoe moeilijk dat is. voor het hanteren van scherpere criteria bij NAVO- besluitvorming over operaties buiten het verdrags- Draagvlak in Nederland gebied. Ten slotte moet Nederland zich sterk maken Nederland heeft door zijn militaire bijdragen aan crisis- voor terugkeer van de NAVO naar een brede politieke beheersingsoperaties van de NAVO, de EU en de VN dialoog over alle onderwerpen die de veiligheidsbe- de afgelopen tien jaar de nodige goodwill opgebouwd. langen van de lidstaten direct of indirect bedreigen. Tegelijkertijd constateert de AIV dat de stelling dat In die zin wordt Artikel 4 van het Noord-Atlantisch Nederlandse militaire bijdragen aan de bevordering Verdrag [overleg in crisissituaties; eindred.] even be- van de internationale rechtsorde en stabiliteit ook een langrijk als Artikel 5 [wederzijdse-bijstandsverplich- Nederlands belang dienen, thans minder bijval krijgt ting; eindred.], en zelfs meer actueel. in de samenleving. Dit vergt duidelijke publieksdiplo- matie van leidende politici om het draagvlak voor een actief buitenlands beleid te versterken. Enerzijds moe- Mark Waanders is secretaris van de Commissie Vrede en ten zij uiteenzetten wat de verantwoordelijkheden van Veiligheid van de Adviesraad Internationale Vraagstukken. Nederland zijn als lid van de NAVO, de EU en de VN [Dit blad schonk eerder aandacht aan het aanstaande in actuele vraagstukken. Anderzijds behoren leidende nieuwe Strategisch Concept van de NAVO in maart 2009, politici steeds goed te luisteren naar diverse stemmen met een bijdrage van Jaap de Hoop Scheffer en in januari uit de publieke opinie en de ontwikkeling van de pu- 2010 met het artikel van Hugo Klijn, ‘NAVO op weg naar blieke opinie in de gaten te houden. een nieuwe strategie: Rusland, Afghanistan of toch wat Een van de voorwaarden voor succesvolle publieksdi- anders?’ (blz. 12-15; eindred)] plomatie bij Nederlandse deelname aan NAVO-taken is een helder Strategisch Concept, dat politiek door Noten 1 AIV-advies nummer 67, Het nieuwe Strategisch Concept van de de lidstaten wordt gedragen. Een tweede voorwaarde NAVO, Den Haag, januari 2010. is dat bij NAVO-inzet buiten het verdragsgebied het 2 Artikel 4 van het Noord-Atlantisch Verdrag luidt: ‘The Parties ‘NAVO-toetsingskader’ wordt gehanteerd en de relatie will consult together whenever, in the opinion of any of them, the territorial integrity, political independence or security of any of the met de veiligheid of vitale belangen van de eigen regio Parties is threatened.’ duidelijk wordt gemaakt. Alleen een als noodzakelijk 3 Ministerie van Buitenlandse Zaken, Memorie van Toelichting bij en legitiem ervaren inzet van de Nederlandse krijgs- de begroting voor het jaar 2010, blz. 29. macht kan op brede steun van de bevolking rekenen.

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 257 Frans Osinga Op weg naar een nieuw Strategisch Concept: kanttekeningen bij het AIV-rapport

Het is niet eenvoudig het oneens te zijn met het in ja- belooft, maar dat dit, gezien capaciteitslimieten, niet nuari dit jaar gepubliceerd rapport van de Adviesraad kan worden waargemaakt. Ten tweede is er een risico Internationale Veiligheid (AIV) over Het nieuwe van ‘overstretch’. Ten derde, het NAVO-label wordt Strategisch Concept van de NAVO. Het is gedegen en niet altijd positief gepercipieerd. Tot slot, de com- uitermate genuanceerd; een efficiënte tekst met ragfijne plexiteit van veel veiligheidsproblemen leent zich niet zinsconstructies, waarin alle relevante thema’s aan bod voor inzet van militaire middelen. Plausibel, maar het komen. Een advies ook dat getuigt van werkelijkheids- is de vraag of een Nieuw Strategisch Concept langs de zin. Er spreekt echter weinig inspiratie of ambitie uit, wél lijnen van dit rapport aan de verwachtingen voldoet. voorzichtigheid en pragmatisme. Het rapport vaart een behoedzame koers en lijkt kool en geit te sparen. Het is Verwachtingen weloverwogen en oogt rustig. Dat laatste is echter deels Een van de belangrijkste algemene functies van schijn. Er ligt in de aanbevelingen een koerswending be- n­ieuwe strategisch concepten ligt in het rituele proces sloten voor de NAVO en Nederland. Er wordt in het ad- van hernieuwing, herontdekking en herbevestiging. vies een richting bepaald waarbij bij nadere beschouwing Het is een middel om alle lidstaten zich weer eens wel een kritische opmerking op haar plaats is. expliciet te laten uitspreken over doelen, toekomst en strategie van de NAVO om zodoende betrokken- Het rapport herbergt een geloof en hoop in de Europese heid te generen en eenheid te bevorderen. Zo ook het Unie, en benadrukt Art. 5 en Art. 4, en het originele nieuwe NAVO Strategisch Concept (NSC), dat vijf verdragsgebied, Europa, zonder uit te sluiten dat de doelen nastreeft:1 NAVO aan ‘out of area’-operaties kan deelnemen. 1 Het moet duidelijk de rol en taken van de NAVO Deze meer naar binnen gerichte blik komt bijvoorbeeld definiëren. in de volgende aspecten in het rapport naar voren: 2 Het moet aangeven wat de prioriteiten zijn wat be- * De NAVO wordt niet gezien als eerst aangewe- treft doelstellingen, missies en risico’s waarop het zen organisatie om het probleem van terrorisme of bondgenootschap zich wil en dient te richten. p­iraterij aan te pakken. 3 Deze prioriteiten zijn richtlijnen voor ontwikke- * De AIV adviseert vast te houden aan collectieve ling – en prioritering – van militaire middelen. verdediging als hoeksteen van de NAVO. Het 4 Het moet een coherent en overtuigend betoog wor- eerste kernpunt van de conclusies betreft een her- den, dat inspireert en het bestaan – en de acties – waardering van Art. 5. van de NAVO legitimeert, zowel intern als extern. * Het consensusprincipe moet niet worden verlaten. Het is een middel voor strategische communica- * Uitbreiding met landen buiten het verdragsgebied tie. De NAVO verkoopt haar product ermee. Het ligt niet voor de hand. moet duidelijk maken waar de NAVO over gaat. * De AIV adviseert dat duidelijk verwoord dient te 5 Het dient recente communiqués te codificeren. Dit worden dat mondiale reikwijdte niet betekent dat de verstevigt coherentie en het fundament van de al- NAVO verantwoordelijkheid moet nemen voor de liantie. Dit geeft ook richting voor de toekomst. m­ondiale veiligheid. * De NAVO moet niet worden ontwikkeld tot mon- Het NSC moet bovenal bruggen slaan in een verdeel- diale veiligheidsorganisatie. de alliantie. De NAVO heeft ernstige problemen. De * Art. 5 blijft verbonden aan de traditionele drempel cohesie in het bondgenootschap erodeert en de ont- van gewapende aanval en fysieke agressie, totdat binding is de afgelopen jaren versneld. De NAVO is nieuwe jurisprudentie wordt ontwikkeld. Er wordt nog maar net uit een diep tragisch dal van transatlan- dus geen voorschot genomen door ontwrichtende tische tweespalt. De Irak-crisis van 2003 betrof vol- digitale aanvallen, piraterij of terreurdaden in een gens velen een ‘bijna-dood-ervaring’ voor de NAVO. lijst van niet-militaire aanvallen op te nemen. Het unilaterale optreden van de Verenigde Staten, de neo-conservatieve agenda, de bereidheid preven- Hiermee beantwoordt de AIV de vraag wat de reik- tief op te treden en de onhandige messianistische en wijdte is van Art. 5 in inperkende zin. De conclusie absolute retoriek sinds de aanslagen van 2001 heb- bevat de rationale hiervoor: Het gevaar van een sterke ben tot een vertrouwensbreuk geleid. De retoriek en verruiming van de functionele en geografische reik- unilaterale acties deden afbreuk aan het gevoel van wijdte van het bondgenootschap ligt erin dat het teveel collectieve identiteit en onderling vertrouwen, de

258 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Op weg naar een nieuw Strategisch Concept: kanttekeningen bij het AIV-rapport

basis van het sociale kapitaal van de alliantie. Ook * landen die ‘Veiligheid in Europa’ vooropstellen Afghanistan werd en wordt door diverse landen ge- versus ‘Veiligheid voor Europa’; zien als toch vooral een Amerikaans avontuur. De * landen die de NAVO zien als militaire defensie- deelname eraan wordt in diverse lidstaten mede in- organisatie en landen die de NAVO als ‘mul- gegeven door bilaterale of humanitaire motieven en ti-purpose international security institution’ loyaliteit richting de NAVO, maar veel minder door b­eschouwen; een gemeenschappelijke visie op de belangen die op * regionale ambities versus mondiaal reikende capa- het spel staan. Er ontbreekt een solide overtuigend citeiten. verhaal – een ‘narrative’ – waarom Afghanistan over eigen veiligheidsbelangen gaat. Voor de Amerikanen Hieronder liggen diepe verschillen van strategisch- daarentegen betreft het gewichtige argumenten, zo- culturele aard, die een kloof vormen tussen (West-) als terrorisme en ideologie, maar ook de reputatie als Europa en de Verenigde Staten. Veel West-Europese grote mogendheid. landen zijn kritisch ten opzichte van de waarde van militaire macht – ‘hard power’ – in de postmoderne Verdeeld bondgenootschap wereld, dit in tegenstelling tot de Verenigde Staten en Dat er overeenstemming bestaat om een NSC te ont- het Verenigd Koninkrijk. wikkelen, is op zich zelf een positieve ontwikkeling. Een tweede twistpunt is de vraag welke dreigingen Tot 2008 werd het als onwenselijk beschouwd, om- en risico’s met welk instrument moeten worden aan- dat het juist tegenstellingen zou aanscherpen en ver- gepakt, op welk moment en met welke prioriteit. De diepen. De problemen om consensus te bereiken zijn AIV lijkt zich in het status quo-kamp te positioneren. echter niet verdwenen. Over alle relevante thema’s Dit is een forse koerswijziging voor Nederland, waar- heerst verdeeldheid.2 op wel wat valt af te d­ingen. In dit opzicht kunnen drie groepen landen worden onderkend. Ten eerste zijn er Reformisten, die een Verantwoorde trendbreuk? expansieve NAVO beogen, alsmede het afstemmen Door Art. 5 te benadrukken wordt een vrij tegen- van de NAVO-strategie met die van de Verenigde draadse koers gevaren inzake ontwikkelingen die al Staten. Hiertoe behoren de Verenigde Staten zelf, het in 1991 begonnen, namelijk de expansie van de veilig- Verenigd Koninkrijk, in een enkel geval Nederland, heidspolitieke blik en aspiraties, en het oprekken van Canada en Polen. Een tweede groep, de Status Quo- het veiligheidsbegrip. Juist niet-Art. 5-operaties – crisis landen, is daarin terughoudend, legt meer nadruk op response operations – voeren sinds 1989 de boventoon, Europese belangen, een grotere rol voor de EU, en en humanitaire waarden waren de primaire rechtvaar- ziet een assertieve NAVO als risico voor relaties met digingsgronden en het overtuigende ‘strategic narra- Rusland en China. Het betreft hier over het algemeen tive’ voor de Europese lidstaten van de NAVO. Het is Duitsland, Frankrijk, Italië en Spanje. De derde zeer de vraag of de (West-)Europese bevolking terug- groep, de ‘Reversal-lidstaten’, verkiest de oude tradi- keer naar Art. 5 als logische gevolgtrekking zal zien tionele NAVO met een gerichtheid op nog resterende van veiligheidspolitieke ontwikkelingen en daarin de risico’s die van het assertieve Rusland kunnen uit- grote waarde van de NAVO zal herkennen. Ook is het gaan. Het gaat in deze groep vooral om de Baltische de vraag of Rusland een dergelijke beweging als motie landen, Tsjechië en Polen. van vertrouwen zal interpreteren. Het eerste thema van verdeeldheid betreft de meest Ook lijkt het een ontkenning in te houden van simpele maar ook meest fundamentele vraag, die ook het idee dat we in een risicosamenleving leven.4 ten grondslag ligt aan het initiatief een NSC te ont- Verwevenheid van risico’s en onzekerheid over aard, wikkelen: waartoe is de NAVO? Dit meningsverschil oorsprong en uitwerking ervan zijn kernthema’s van over de functie van de NAVO valt samen te vatten als de huidige tijd, die ook ten grondslag liggen aan de de richtingenstrijd tussen:3 Nederlandse Veiligheidsstrategie en de Europese * ‘NATO come home’ en ‘Globalize Stupid’; Veiligheidsstrategie van 2003, evenals de gevolg- * landen die de nadruk leggen op het Europese ver- trekking dat dit een oprekking vereist van de veilig- dragsgebied en Art. 5, en landen die de nadruk leg- heidspolitieke aspiraties van Europa. Er is een besef gen op dreigingen en probleemgebieden ver van ontstaan dat in de ‘globaliserende’ wereld risico’s van huis; falende staten, georganiseerde misdaad, terrorisme,

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 259 armoede, migratiestromen, klimaatverslechtering, van 1999 is daarom eigenlijk noch opportuun noch in enz., met elkaar zijn verbonden en zich als dreiging overeenstemming met de internationale veiligheids- kunnen manifesteren voor Westerse belangen en hu- context. De AIV ondervangt dit door ook op het be- manitaire waarden. Veiligheidsbeleid betreft risico- lang van Art. 4 te wijzen, maar dat kan de afzwak- management, ‘damage limitation’ and ‘consequence king en koersverlegging maar deels verhullen. management’, en dit kan langdurige operaties mee- brengen; zie Afghanistan, Irak, de Balkan en het Militaire capaciteiten probleem van piraterij. De geëigende metafoor is Er mag ook betwijfeld worden of met een heroriën- criminaliteitsbestrijding. Indammen van risico is het tatie op Europa voldoende impuls richting defensie- maximale wat haalbaar is. Dit kan ongewenst zijn, planners in Europese hoofdsteden wordt gegeven om zeker, en kostbaar, maar ook dit is vermoedelijk niet militaire capaciteiten te verbeteren. De niet slinkende te vermijden. Met een grotere nadruk op Art. 5 en ‘capability gap’, in samenhang met voortdurende af- Europa verdwijnen evenmin de risico’s en mogelijke hankelijkheid van Amerikaanse capaciteit, was en is dreigingen buiten het verdragsgebied. een van de hete hangijzers. Een oplossing was dat de Ook het NSC zal deze realiteit moeten weerspie- consensus over oprekking van de geo-politieke am- gelen en zal de lijn moeten doortrekken waarmee de bities werd gekoppeld aan duidelijke commitments NAVO met het Alliance Strategic Concept van 1991 be- voor modernisering en verbetering van het expe- gon. Daarin werd gesteld dat: ‘in contrast with the ditionaire vermogen van Europese strijdkrachten. predominant threat of the past, the risks to Allied Afghanistan toont dat diverse westerse krijgsmach- security that remain are multi-faceted in nature and ten inmiddels wel degelijk in staat zijn complexe ope- multi-directional, which makes them hard to predict raties uit te voeren. Aan de andere kant kunnen we and assess.’ In het Strategisch Concept van 1999 werd er niet omheen dat Europa ook in Afghanistan tot dit idee voortgezet. De veiligheidsregio werd opgerekt weinig is staat is zonder Amerikaanse militaire steun tot de Euro-Atlantische regio, een gebied dat verder en diplomatie, ondanks eerdere afspraken, zoals het gaat dan alleen het NAVO-verdragsgebied. Zo werd Defence Capabilities Initiative, de Prague Capabilities hier melding gemaakt van het probleem van ‘failing Commitments en Force Transformation-initiatieven. states’ en terrorisme. Crisisbeheersingsoperaties zou- Robert Gates en Hillary Clinton lamenteerden on- den ver van huis kunnen plaatsvinden. Na ‘Kosovo’ langs dat het nieuwe NSC wederom gekoppeld moet

De NAVO is een belangrijk instituut van het Westelijk gedachtegoed werd ook duidelijk dat de Europese capaciteiten voor worden aan ‘capability targets’.6 ‘power projection’ verbeterd moesten worden. In het Ook los van Afghanistan is dit een probleem, zo- licht van 9/11, en de onderlinge spanningen, werd in als ook de recent verschenen Britse voorstudie voor 2004 niet besloten tot een nieuw strategisch concept, de Strategic Defence Review constateerde. Sinds de maar wel tot een ‘Comprehensive Political Guidance’. Golfoorlog in 1991 was duidelijk dat het Westen op Daarin staat dat nieuwe risico’s zoals schurkenstaten, conventioneel militair gebied superieur was vanwege terrorisme en de proliferatie van massavernietigings- de grote technologische voorsprong. Die superiori- wapens ernstige problemen waren die opriepen tot teit van het Westen, en zeker een Westen zonder de ‘the ability to meet the challenges from wherever they Verenigde Staten, is snel tanende. Civiele technolo- may come’, en ‘to respond quickly to unforeseen cir- gie is voor vele landen en groeperingen toegankelijk cumstances’. en kan eenvoudig militaire toepassingen krijgen. Met Het Lagerhuis-rapport uit 2008 dat zich richt op de economische ontwikkeling van opkomende landen de toekomst van de NAVO, bevestigt het belang van neemt ook de technologische kwaliteit van hun strijd- een bredere optiek en de relevantie van NSC 1999 als krachten toe, te meer daar buiten Europa de meeste het stelt dat: ‘given the global nature of the threats we landen een verhoging van de defensie-uitgaven laten face, we believe there is no alternative to the Alliance zien. Tot slot wordt een asymmetrische – hybride – fulfilling a global role. Its willingness and ability to wijze van opereren waargenomen, die er juist op ge- act on a global basis to tackle threats where they ari- richt is het conventionele voordeel van Westerse een- se is fundamental to NATO’s continued relevance.’5 heden te ontkrachten. De favoriete ‘Western way of De Amerikaanse minister van defensie Gates waar- war’, die een van de hoekstenen was van Westerse in- schuwde in februari al dat het NSC niet het wiel moet vloed, levert niet zonder meer dezelfde baten op als uitvinden en moet voortbouwen op NSC 1999. Een al voorheen en het zal meer dan voorheen moeite kosten te grote afstand van het vorige Strategisch Concept een voorsprong te handhaven. Missies in ‘wars among

260 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 the people’ duren bovendien langer dan voorzien. De er niet meer van overtuigd dat Europa deze visie op complexiteit van doelstellingen en operationele om- Westerse waarden nog deelt. geving vereist voorts een scala aan middelen.7 NAVO en post-Amerikaans tijdperk Ideologische verwijdering? En dat is voor de Amerikanen een probleem, want Tot slot, het AIV-rapport kiest expliciet voor een het huidige tijdsgewricht is wezenlijk anders dan Europese en inperkende oriëntatie, waarbij het erkent tien jaar geleden, toen de Verenigde Staten ongeken- dat daarmee de traditionele transatlantische oriëntatie de hegemonie genoten. Dit NSC is uniek in die zin enigszins wordt losgelaten. Het rapport slaat een dui- dat het wordt ontwikkeld onder de schaduw van een delijke brug naar Europese landen. Ik denk dat er ar- dreigend post-Amerikaans tijdperk;9 een ‘power shift’ gumenten zijn waarom juist een transatlantische brug waarin een ‘return to history’ plaatsvindt en waarbij moet worden geslagen richting de Verenigde Staten. ‘Realpolitik’ en ‘hard power’ weer pasmunt zijn van De NAVO verkeert in een crisis die anders is dan internationale politiek.10 vorige en ook grotere consequenties kan hebben. Het Deze machtsverschuiving kent, vanuit Amerikaans bondgenootschap wordt al vrijwel onafgebroken een perspectief, twee grote uitdagingen voor het Westen. bestaanscrisis toegedicht. De Suez-crisis en de fel- Ten eerste de opkomst van een rivaliserende extremis- le discussies rond de kruisraketten in de jaren tach- tische metafysche ideologie (de radicale islam), die an- tig gelden als prangende voorbeelden van crises in de timodern, anti-Westers, anti-seculier en anti-globali- Koude Oorlog. Met het verdwijnen van de vijand in sering is; en ten tweede de opkomst van Aziatische 1989 werd ook onmiddellijk een crisis voorspeld. De landen, met China voorop. De economische crisis is NAVO bleef echter overeind en wist een nieuwe rol te hierbij een katalysator. Deze lijkt de merites van het vinden tijdens de conflicten in de Balkan. Amerikaans Angelsaksische economische model te ondergraven. leiderschap – en ‘empire by invitation’ – was niet on- Het continentaal Europese model lijkt onbetaalbaar. omstreden, maar werd wel geaccepteerd. De NAVO is Tegelijkertijd lijkt staatsgestuurd kapitalisme, zoals immers anders dan andere allianties. Niet een vijand of in Singapore en China, een goed alternatief en dus in specifieke dreiging vormt het bindende element, maar zekere zin ook een ideologische concurrent. gemeenschappelijke waarden van de lidstaten, zoals vast- Verwacht mag worden dat instabiliteit een gevolg gelegd in dat prachtige Verdrag van Washington van zal zijn van de verschuivende machtsverhoudingen, 1949: ‘to safeguard the freedom, common heritage and evenals een hoger risico op conflicten. Strategische civilisation of their peoples, founded on the principles rivaliteit om grondstoffen zal veiligheidspolitiek re- of democracy, individual liberty and the rule of law’. levante vormen aannemen. Globalisering leidt nood- De NAVO is bovenal een idee. Zij is een belangrijk zakelijkerwijs tot verdere verruiming van de veilig- instituut van het Westelijk gedachtegoed. En daar- heidspolitieke ruimte. Anders dan voorheen zullen mee raken we een van de fundamentele problemen ook niet langer humanitaire motieven maar directe van de huidige crisis: die is niet in de laatste plaats nationale belangen de aanleiding zijn voor de inzet van ideologische aard. De Amerikanen stellen open- van het militaire instrument. Het Britse ministerie lijk de vraag of Europa nog wel de politieke wil heeft van defensie voorziet inmiddels een verschuiving van invloed uit te oefenen – ‘the will to power’- om op te ‘wars of choice to wars of strategic imperatives’.11 De komen voor het Westerse gedachtegoed. ‘Laat Europa consequenties voor het Westen zijn ernstig: ‘even if aan zijn lot over en trek je terug uit de NAVO’, zo we emerge from the economic crisis relatively intact, a­dviseerde een spraakmakend artikel in het maart- there is little money left for the great projects which nummer van Foreign Policy. De de-militarisering en animated us only a few years ago […] defence budgets pacificatie van Europa was lang een groot goed, maar will be slashed […] the seemingly inexorable rise of wordt inmiddels als een hinderpaal beschouwd. In de China and India have cast into doubt the extent to Amerikaanse visie lijkt Europa weinig waarde meer which the West can continue to manage the interna- te hechten aan machtspolitiek en het militaire instru- tional order in the way it still takes for granted.’12 ment. De Amerikanen zien zich, in tegenstelling tot de Europeanen, als bastion voor het liberale credo Slotopmerkingen – ‘peace, democracy and a free world’ en Westerse Het AIV-rapport is enerzijds een erg rustig en wel- waarden.8 Wie Obama’s aanvaardingstoespraak van licht te rustig rapport, maakt weinig expliciete keu- de Nobelprijs voor de Vrede leest, ziet een ideologi- zen, en spaart de kool en de geit; anderzijds advi- sche bevlogenheid die we in Europa niet vaak meer seert het een vrij ingrijpende koerswijziging van het tegenkomen, alsmede een visie en idealen die grote vigerende Nederlandse standpunt en de veiligheids- overeenkomst vertonen met de geest van het Verdrag politieke visie die in diverse voorgaande NAVO- van Washington van 1949. De Verenigde Staten zijn en EU-documenten is neergelegd. Daaraan kleven

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 261 b­ezwaren. Er zijn goede redenen juist de transatlanti- adresseren, ligt in het opzetten van een nieuwe organi- sche brug te herstellen. Het NSC moet ervoor zorgen satie. De NAVO heeft een traditie om problemen, en dat Washington de NAVO als relevante organisatie doelstellingen om te zetten in organisaties, zie Allied blijft zien, die niet alleen een Europees belang dient Command Transformation en NATO Response Force. Ik maar een transatlantisch belang. kan me een Allied Expeditionary Command, of Allied Ten tweede, ‘balance of power’-overwegingen moe- Command East, voorstellen waaraan ‘coalitions of the ten hun plaats krijgen.13 China en de opkomst van willing’ deelnemen, inclusief niet-NAVO-landen. Azië kunnen niet ontbreken als aandachtspunt, niet De roep van de Verenigde Staten en de Secretaris- in termen van ‘peer competitors’ maar bij voorkeur als Generaal om de financieringsstructuur aan te passen, ‘peer partners’; in ieder geval als potentieel probleem. kan hier gestalte krijgen door deze organisatie en haar Ook de EU heeft het duale karakter onderkend dat in activiteiten door ‘common funding’ te financieren. de relatie met China ligt. Het Verenigd Koninkrijk, Tot besluit, op korte termijn lijkt een focus op Europa maar ook Frankrijk en Duitsland onderkennen de vei- wellicht opportuun in het licht van kostenbesparingen ligheidspolitieke impact en uitdaging van de opkomst of in het licht van de problemen die de NAVO onder- van China. Het geo-politieke zwaartepunt verschuift vindt in operaties zoals die in Afghanistan plaatsvin- naar Azië. den. Het nieuwe NSC moet echter niet in de schaduw Nu al zien de Amerikanen zich genoodzaakt meer van Afghanistan staan, maar perspectief bieden op de aandacht en militaire middelen te richten op het Verre periode na Afghanistan. Bovendien lijkt de afname Oosten. Europa zal minder aandacht krijgen. Dit zal van invloed door een Amerikaanse verwijdering nog leiden tot een grotere roep om ‘burden sharing’ bin- veel kostbaarder: ‘The US can probably live without nen de NAVO. Het zal voor de Verenigde Staten ook the West, Europe probably cannot.’14 moeilijker worden meer operaties tegelijkertijd uit te voeren en het volle gewicht in crises binnen de Euro- Atlantische zone te leggen. Het is een mooie paradox: Kol. Dr Frans Osinga is verbonden aan de Nederlandse een transatlantische oriëntatie vereist aandacht voor Defensie Academie. het thema Azië. In het verlengde hiervan moet verbetering van mi- Noten 1 Karl-Heinz Kamp, ‘Towards a New Strategy for NATO’, in: Survival, litaire capaciteiten onder de aandacht blijven staan. vol. 51, no. 4, augustus-september 2009, blz. 21-27. De economische crisis moet worden verdisconteerd, 2 Timo Noetzel & Benjamin Schreer, ‘Does a multi-tier NATO mat- maar op termijn moet de voortdurend dalende lijn in ter?: The Atlantic alliance and the process of strategic change’, in: International Affairs, vol. 85, no. 2, 2009, blz. 223. Europese defensiebudgetten worden omgezet. 3 Jens Ringsmose & Sten Rynning, Come Home, NATO? The Atlantic Ten derde, institutionaliseer Non-Art. 5. Het AIV- Alliance’s New Strategic Concept, Danish Institute for International rapport beplijt nadrukkelijk een herwaardering van Studies Report nr. 4, Kopenhagen, 2009. 4 Michael Rasmussen, The Risk Society at War, Cambridge: Art. 4 – consultatie – waaronder de nieuwe risico’s Cambridge University Press, 2006. en dreigingen moeten worden besproken. Een mon- 5 UK House of Commons Defence Committee Report, The Future diale reikwijdte wordt echter uitgesloten en er worden of NATO and European Defence, Londen: The Stationary Office, 20 maart 2008, blz.3. geen prioriteiten aangegeven. Maar tussen Art. 5 (bij- 6 Zie de inleiding van Hillary Clinton op 22 februari 2010 tijdens standsverplichting) en een mondiale NAVO ligt nog het NAVO-seminar in Washington, DC op: www.acus.org/event/ de mogelijkheid enkele specifieke aandachtsgebieden hillary-clinton-future-nato/transcript; en die van Robert Gates op 23 februari (www.def.gov/speeches/speech.aspx?speechid=1423). te identificeren waar risico’s en dreigingen vermoede- 7 UK MoD, Future Character of Conflict, Strategic Trends lijk vandaan komen, waar meer permanente invloed Programme, DCDC, Londen, februari 2010. handig is of vanwaaruit vraag naar NAVO-diensten 8 Christopher Coker, Rebooting the West; The US, Europe and the Future of the Western Alliance, Londen: RUSI, Whitehall Paper 72, zal voortkomen. 2009, blz.1. Ook een nadere thematische specificering is ge- 9 Fareed Zakaria, The Post-American World, New York: W.W. Norton, wenst. De AIV benoemt vele risico’s en mogelijke 2008. Coker introduceert dit thema ook in zijn beschouwing. 10 Robert Kagan, The Return of History and the End of Dreams, New dreigingen en ontwikkelingen met schaduwzijden, York: Knopf, 2008. evenals specifieke regio’s waar die problemen zich 11 Dit zijn kernbevindingen van Future Character of Conflict (zie zullen voordoen, maar het gaat een uitspraak over noot 7). 12 Coker, a.w. noot 8, blz.3. p­rioritering uit de weg. Hiermee komt het niet tege- 13 Stephan Frühling & Benjamin Schreer, ‘NATO’s New Strategic moet aan de doelstellingen van het nieuwe NSC. Concept and US Commitments in the Asia Pacific’, in: RUSI Journal, Een ander aspect betreft het probleem van consen- vol. 154, no. 5, oktober 2009, blz. 98-103. 14 Coker, a.w. noot 8., blz. v. sus voor out of area-operaties: op variabele geometrie – vorming van ‘coalitions of the willing’ – mag geen taboe heersen. Een manier om dit struikelblok, en dat van het ‘the cost lie where they fall’-probleem, te

262 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Jaïr van der Lijn Zijn vredesoperaties en ‘staatsopbouw’ voor dummy’s?: was het maar simpel en gemakkelijk

De discussies rondom de (on)mogelijkheden voor vre- de VN-vredesoperaties op succesvolle wijze een ge- desoperaties en ‘staatsopbouw’, zoals in het aprilnum- wapend conflict te beëindigen – het uitgangspunt van mer van dit blad, worden regelmatig te gemakkelijk, Duyvesteyn en Murphy. Burundi, Cambodja, El te kort door de bocht en te ongenuanceerd gevoerd.1 Salvador, Guatemala, Liberia, Mozambique, Namibië Vredesoperaties zijn onpartijdige missies, die met de en Sierra Leone zijn slechts een kleine greep uit de ge- instemming van de lokale conflictpartijen worden uit- boekte successen. Ook NAVO-vredesoperaties, zoals gevoerd. Dit is iets heel anders dan counterinsurgency- in Bosnië-Herzegovina, Macedonië en Kosovo, heb- operaties, wat een vorm van gewapende strijd is. Beide ben succesvol bijgedragen aan stabilisatie en het beëin- soorten operaties maken echter vaak gebruik van wat digen van het gebruik van fysiek geweld. De NAVO heeft wel ‘staatsopbouw’ wordt genoemd. Dat laatste zijn bovendien nog geen echt mislukte vredesoperaties op pogingen van derden om staten en hun instituties ‘be- haar conto staan; dat komt doordat de lidstaten tot ter’ te laten functioneren, onder meer door middel van op heden bereid waren voor NAVO-vredesoperaties democratisering en de opbouw van i­nstituties. wel voldoende bij te dragen. EU-operaties worden Wij als buitenstaanders hebben echter meestal doorgaans positief beoordeeld, maar dit kan deels moeite de nuances en complexiteit van de situatie ter ook worden verklaard door het feit dat zij meestal plekke te doorgronden. Daarom wordt vaak voor het een beperkte opdracht meekrijgen. Als EU-operaties gemak, het overzicht en de begrijpelijkheid gekozen, op een dergelijk beperkt doel worden geëvalueerd, en een zwart-witbeeld geschetst. Dat helpt ons de pro- en niet zoals VN- en NAVO-operaties doorgaans op blematiek en de werkelijkheid te kaderen en te sim- hun bredere bijdrage aan het wegnemen van het fy- plificeren. De poging om conflicten en samenlevin- siek geweld of zelfs aan duurzame vrede, dan is kans gen te vatten in het kader van patrimonialisme, zoals op succes ook veel groter. Je kunt dan immers prima Duyvesteyn en Murphy doen, is hier een voorbeeld aan je opdracht voldoen, zonder dat die opdracht aan van. Dezelfde soort simplificatie vindt echter ook het grotere plaatje bijdraagt.2 Niettemin, als je het bo- plaats in de discussies over hoe we met conflicten en venstaande bij elkaar optelt, dan blijken vredesope- falende staten omgaan. Niet alle strategieën zijn over raties wel degelijk te werken: ze brengen doorgaans een kam te scheren, zoals bijvoorbeeld Schuurman vrede.3 Bovendien, zoals Paul Collier stelt, investeren doet door Somalië, Rwanda, Afghanistan en Irak on- in peacekeeping ‘looks to be very good value’.4 der die ene noemer van ‘asymmetrische conflicten’ te De vraag rijst, als het beeld dan zo ‘zonnig’ zou zijn, plaatsen. Er bestaan ook geen gemakkelijke oplossin- waarom er dan toch zo veel sprake is van pessimisme? gen, zoals Verkoren suggereert door de nadruk op ‘the Hiervoor zijn drie verklaringen: economy, stupid’ te leggen. Ook niet democratiseren De discussie rondom vredesoperaties wordt vervuild maar coöpteren, zoals Duyvesteyn en Murphy voor- door argumenten die niet op vredesoperaties, maar op de stellen, is te beperkt. Als, zoals bij hen, ‘het redden oorlogen in Afghanistan en Irak zijn gebaseerd. Nadat van mensenlevens en het vermijden van verder bloed- de Taliban was verdreven en een alternatief regime vergieten ons uitgangspunt is’, dan is dat nu juist vaak in Kabul was neergezet, volgde een zogenaamde niet de verstandige keuze. counterinsurgency-operatie tegen de Taliban, die aan de ene kant probeert de bevolking aan ‘onze’ zijde te Positieve resultaten en pessimistische winnen en tegelijkertijd tracht de Taliban met ge- beeldvorming weld te verslaan. Eenzelfde strategie is ook in Irak Het lijkt haast een trend te beweren dat vredesope- tegen de ‘opstandelingen’ gekozen. Uit partijpolitieke raties en ‘staatsopbouw’ nergens toe leiden en alleen overwegingen worden in Nederland, in Canada en maar falen. Vaak wordt gewezen op de debâcles in de in een aantal Scandinavische landen de oorlogen in Democratische Republiek Congo, Rwanda, Somalië Irak en Afghanistan echter als vredesmissies betiteld. en het voormalige Joegoslavië om de onmacht van Dit wordt gedaan onder verwijzing naar de elementen missies aan te tonen. Toch weet de meerderheid van van staatsopbouw die naast in counterinsurgency – ook

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 263 in vredesoperaties voorkomen. In Groot-Britannië ling en het brengen van recht en rechtvaardigheid, en de Verenigde Staten worden beide beestjes wél bij kortom: ‘staatsopbouw’. Als de vervolgvraag is: sla- de naam genoemd.5 De verschillen tussen oorlogen en gen vredesmissies in ‘staatsopbouw’, gedefinieerd als vredesmissies, ook als zij beide elementen van staatsop- het creëren van een op westerse leest geschoeide de- bouw in zich hebben, zijn voor de discussie en de prak- mocratieën met een hoog ontwikkelde economie; en tijk relevant. Een vredesmissie is onpartijdig en heeft brengen ze nieuwe ‘Zwitserlanden’ tot stand?, dan is de instemming van de conflictpartijen; een oorlog is het antwoord daarop: nee. Het resultaat is dat het glas partijdig, er is een vijand, en men stuit op weerstand halfvol of halfleeg is. Vandaar ook de ruimte voor de van in ieder geval één partij. Partijdigheid en steun discussie. van de partijen zijn natuurlijk niet volledig zwart- Dit beeld slaat overigens nog veel meer naar de wit, maar het moge duidelijk zijn dat Afghanistan en negatieve kant door, wanneer zogenaamde counter- Irak zich aan het ene uiterste en El Salvador, Liberia insurgency-operaties langs dezelfde meetlat worden of Mozambique zich aan het andere uiterste van het gelegd. Vredesoperaties, evenals counterinsurgency- spectrum bevinden. De ruimte voor succes wordt hier operaties, worden uitgerust om niet te falen, niet om uiteraard door bepaald; met een tegenstander is de succesvol te zijn. Een vredesoperatie maakt meer kans weerstand tegen het behalen van succes immers gro- op het leveren van een positieve bijdrage aan duur- ter. Tegelijkertijd sluit weerstand succes zeker niet uit. zame vrede als, naast de oprechtheid en instemming In het verleden zijn rebellenbewegingen in ‘asymme- van de partijen, de operatie de partijen veiligheid weet trische oorlogen’ aan de hand van het counterinsurgen- te bieden en de oorzaken en dynamiek van het con- cy-concept enkele keren verslagen. Te denken valt aan flict voldoende weet aan te pakken.7 We blijken echter de Britten in Maleisië. Toen was er echter sprake van niet bereid daartoe voldoende troepen te leveren en er een afgesloten ‘theater’ en was de civiele aanpak lei- voldoende middelen in te steken. Bovendien zouden dend. In andere gevallen, zoals Van Heutsz in Atjeh, bij de inzet van meer troepen en middelen zich ook zijn rebellen met overmatig geweldgebruik verslagen. meer negatieve bijeffecten van de internationale aan- Afghanistan is géén afgesloten theater, de militairen wezigheid voordoen. Er ontstaan derhalve doorgaans zijn leidend en overmatig geweldgebruik vinden we uit hybride structuren, die de lokale werkelijkheid met humanitair oogpunt onaanvaardbaar. Succes zal daar onze westerse concepten verenigen.8 Is dat erg? Nee, dus inderdaad moeilijk te behalen zijn, maar dat zegt zolang het werkt en de bevolking er beter mee af is niets over vredesmissies. dan voorheen. Wellicht is bescheidenheid over wat we Wanneer naar de resultaten van vredesoperaties wordt kunnen bereiken echter wel op haar plaats en is het gekeken, dan zit daar per definitie – door de keuze waar naïef te denken dat ‘Zwitserland’ haalbaar is. operaties worden ontplooid – een selectiebias in. Het is de vraag of het oordeel van sommigen dat vredesope- ‘Staatsopbouw’ en de kritiek raties niet volledig succesvol zijn, voortkomt uit het ‘Staatsopbouw’ blijkt dus niet altijd even succesvol feit dat het instrument niet goed is, of omdat het in- en eindigt vaak in hybride, glas-is-halfvol/halfleeg- strument alleen in de moeilijkste gevallen wordt ingezet. resultaten. Op hoofdlijnen zijn er vervolgens drie soor- Heel complexe conflicten zijn moeilijker te beheersen ten van kritiek op het verschijnsel te bespeuren, waar dan gemakkelijkere conflicten. Logischerwijze slaagt direct ook kanttekeningen bij te plaatsen zijn. een operatie dan ook minder vaak bij complexe con- ‘Staatsopbouw’ is een neokoloniaal, imperialistisch flicten. Tegelijkertijd wordt een vredesoperatie juist in of arrogant verschijnsel. Wat de Nederlanders in die moeilijke gevallen ingezet, omdat de gemakkelij- Indonesië hebben gedaan, zou niet wezenlijk anders kere conflicten meestal vanzelf overgaan of niet heel zijn dan wat de zogenaamde ‘internationale gemeen- erg uit de hand lopen. Dientengevolge is het slagings- schap’ nu in bijvoorbeeld Bosnië-Herzegovina doet. percentage volgens onderzoek inderdaad lager.6 ‘Staatsopbouw’ zou ‘westerse’ ideeën aan niet ‘wes- Vredesoperaties mogen er wellicht voor zorgen dat er terse’ landen proberen op te leggen. Het zou logisch minder gewapende conflicten zijn en in deze conflicten zijn dat er verzet tegen komt en dat het niet volledig minder oorlogsslachtoffers vallen, maar daar zijn velen werkt, omdat de bevolking vaak helemaal niet zo wel- niet mee tevreden. Het tot stand brengen van nega- willend tegenover de ‘westerse’ aanpak zou staan. De tieve vrede – wat Duyvesteyn en Murphy het redden aandacht voor patrimonialisme, zoals van Duyvesteyn van mensenlevens en het vermijden van verder bloed- en Murphy, past deels hierbinnen. Zij zien democra- vergieten noemen – wordt meestal niet als voldoende tiebevordering als ‘a-historisch en zelfs arrogant’. gezien. Het bredere doel is dat de vrede duurzaam Inderdaad is de staat een ‘westers’ concept, dat niet moet zijn en dat de oorzaken voor conflict worden veel met de voornamelijk Afrikaanse werkelijkheid op aangepakt. Daar komen regelmatig nog nevendoelen de grond op heeft. Hetzelfde geldt voor democratie. bij, zoals democratisering, economische ontwikke- Tegelijkertijd is de staat de structuur die velen daar

264 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 precies wel wensen en nastreven. De bevolking wil eenheid van te bouwen. Deze oorlogen hielpen toen daarnaast meestal maar wat graag invloed op het be- inderdaad herhaaldelijk staten op te bouwen; krijgs- stuur. Dat vervolgens toch geen volwaardige demo- heren werden zo soms koning. De gedachte dat op cratieën en staten worden opgebouwd, heeft veel meer eenzelfde wijze ook elders zich politieke systemen te maken met het feit dat de leiders ter plekke uit lijfs- zullen ontwikkelen, getuigt echter van een vreemd behoud de status quo willen handhaven en er geen be- Verlichtingsdenken, dat meent dat samenlevingen hoefte aan hebben, dan dat de concepten op basis van zich aan wetmatigheden houden. Ook Tilly zelf zet cultuur door de bevolking ongewenst zijn. Sterker, hier nadrukkelijk kanttekeningen bij.10 Dit zou voor- vormen van democratie komen als gebruik in vele bijgaan aan het feit dat overal bestuur op zijn eigen culturen voor, ook in de islamitische moslimwereld. manier evolueert en dat dergelijke staatsvorming te- Juist hier staat de term democratie echter veel meer genwoordig moeilijker is. Door de ‘globalisering’ voor ‘westers’ dan voor wat het begrip in de prak- kunnen rebellen eenvoudiger, door smokkel, han- tijk inhoudt en wordt democratie juist om die reden del en steun van diaspora’s, in hun eigen onderhoud dan ook door betrekkelijk grote delen van de bevol- voorzien en komen zij ook veel eenvoudiger aan wa- king afgewezen. Het getuigt daarom van eenzelfde pens. Hedendaagse conflicten eindigen dan ook vaak soort arrogantie en imperialisme om de Afrikanen, niet van nature, maar ze blijven dooretteren. Voor de of Afghanen zo men wil, de staat en de democratie hedendaagse krijgsheer is het meestal helemaal niet die zij vaak wensen, te onthouden. Zoals we de vraag voordelig een groot leger op te zetten en daarmee veel kunnen stellen: wie zijn wij om voor hen te besluiten land te veroveren. Hij zoekt juist de marges op, het dat staat en democratie goed zijn?, kan ook de vraag vacuüm, om in die luwte de eigen zakken te vullen. worden gesteld: wie zijn wij om hun dat te onthou- Voor hem is conflict juist de manier om te overleven, den? Bovendien, er is niets mis mee om voor bepaalde een manier om er de kost mee te verdienen, en dat kan waarden te staan. Zo hebben we de Amerikanen ook hij zijn leven lang vol­houden.11 onlangs verteld dat we de mensenrechtenschendingen ‘Staatsopbouw’ is op zich zelf niet slecht, maar er in Guantánamo Bay ongewenst achten. zijn inhoudelijke problemen die succes in de weg staan. ‘Staatsopbouw’ is problematisch, net als overigens an- Sommige critici wijzen erop dat democratie en vrije- dere vormen van interventie in conflicten, omdat het het markteconomie conflict tussen politieke partijen en natuurlijke verloop van conflicten tegenhoudt. Luttwak marktpartijen bevorderen. Zij bevragen bijvoorbeeld

Bescheidenheid over wat we kunnen bereiken is op haar plaats poneerde ooit de these ‘Give War a Chance’. Op een de timing van verkiezingen en de volgorde van delen bepaald moment zijn de middelen om oorlog te voeren van het proces, zoals wat eerst te doen: institutionali- uitgeput of heeft een partij gewonnen en is het conflict seren of liberaliseren; eerst veiligheid of eerst demo- daarmee ook beëindigd. Luttwaks stelling is dat je deze cratisering. Zij bekritiseren wat zij het huidige liberal logica van oorlog niet in de weg moet staan door erin peace-paradigma noemen.12 Anderen stellen dat he- te interveniëren, omdat je dan juist conflicten in stand dendaagse operaties vaak een te zware voetdruk ach- houdt. Stel dat in de Middeleeuwen de internationale terlaten. Landen worden soms door tienduizenden gemeenschap steeds had geïntervenieerd en vluchtelin- militairen en burgers overspoeld; ze kunnen daarmee gen had opgevangen, dan zouden de toenmalige con- de gehele maatschappij uit balans brengen. Weer an- flicten ook nooit zijn uitgestreden. De verliezende partij deren menen juist dat er niet genoeg gebeurt: dat er zou dan voortdurend vanuit een vluchtelingenkamp net méér troepen nodig zijn, alsmede meer aandacht voor over de grens uitvallen hebben gepleegd en door hebben de oorzaken van het conflict. Al deze critici twijfe- kunnen gaan. Naar zijn mening is dit nu juist precies len echter niet aan het belang van vredesoperaties en wat de ‘internationale gemeenschap’ tegenwoordig bij- ‘staatsopbouw’. Zo ook Verkoren. Ze willen het ech- voorbeeld in Afrika doet.9 Van Hooff schurkt zich met ter nog verbeteren. zijn oproep tot een heroverweging van de White Man’s Het probleem blijft dat hoewel we thuis hebben Burden tegen deze argumentatielijn aan. ontdekt dat de maakbare samenleving moeilijk te be- Het argument dat interventies juist staatsopbouw reiken is, we in verre oorden nog altijd denken dat tegenhouden, gebaseerd op de theorie van Tilly in- het een haalbare kaart is. Terwijl we in Nederland zake staatsvorming in Europa, gaat echter niet hele- nog enigszins weten wat de problemen kunnen zijn, maal op. In de Middeleeuwen trachtten krijgsheren is onze kennis van die vreemde buitenlanden veel be- in Europa vaak een groot leger op te zetten, zoveel perkter, en daarmee ook onze ruimte om de goede mogelijk land te veroveren en daar vervolgens een analyse voor de probleemaanpak te maken.

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 265 De weg vooruit weg vooruit: dat kan op zijn hoogst groeien. In de De groep van diegenen die precies zo door wil- tussentijd is hulp van buitenaf niet onlogisch. len gaan zoals we het tot op heden hebben gedaan, * Slechts toekijken als buitenstaander omdat inter- is redelijk beperkt. Deze zogenaamde Washington veniëren juist averechts zou werken, is evenmin een Consensus – vernoemd naar de plaats waar veel van de optie. De meeste conflicten gaan niet vanzelf over. internationale instituties en organisaties die de hui- Het risico is zelfs groot dat als gevolg van spill-over dige beleidspraktijk hebben opgesteld, zich bevinden conflictregio’s alleen maar verder destabiliseren. Dat – is nog enigszins te vinden binnen de organisaties die kan niet alleen gevolgen voor de lokale bevolking heb- vredesoperaties en ‘staatsopbouw’ uitvoeren en on- ben, maar ook onze eigen belangen aantasten. Niet dersteunen. Zij willen door technische aanpassingen, alleen kunnen instabiele regio’s vluchtelingenstromen zoals betere coördinatie, coöperatie en zogenaamde produceren, vrijplaatsen worden voor vrouwenhan- lessons learned, operaties verbeteren, maar ze zien geen del, piraterij of andere smokkel of, in sommige geval- wezenlijke problemen. Op basis van de drie boven- len, zelfs een toevluchtsoord voor ons onwelgevallige staande kritieken worden echter ook alternatieve we- groepen als al-Qaida vormen, maar ook als afzetmarkt gen vooruit voorgesteld, die ieder niettemin hun eigen heeft de Nederlandse economie meer baat bij een sta- nadelen hebben. biele wereld. Een vorm van forward defence, vooral op * Op basis van de kritiek dat vredesoperaties en het terrein van criminaliteitsbestrijding, migratie en ‘staatsopbouw’ niet voldoende rekening houden met conflict management, is dus op zich zelf geen gek idee. wat de lokale bevolking wil, wordt gekozen voor het * Tot slot zou de oplossing kunnen zijn om bin- going local-alternatief. De oplossing zou in het exoti- nen het paradigma van staatsopbouw op pragma- sche liggen; niet het westerse, maar het traditionele tische wijze de inhoudelijke problemen aan te pak- model. Hier zijn echter drie problemen mee. Allereerst ken. Het bovengenoemde voorbeeld van wat Paris is in het verleden het ‘traditionele’ model niet in staat ‘Institutionalization Before Liberalization’ noemt, is gebleken conflict te voorkomen, en de vraag zou dus een van de mogelijkheden.13 Anderen gaan ervan uit moeten rijzen waarom het in de toekomst dan wél dat de internationale politieke bereidheid conflicten vrede zou kunnen brengen. Bovendien zijn traditio- werkelijk op te lossen doorgaans niet bestaat en zoe- nele structuren vaak ernstig verzwakt door de jaren ken daarom naar zogenaamde Type-O-interventies. van geweld. De wijze dorpsoudste maakt niet altijd Zoals de Type-O-bloedgroep voor iedereen voor een meer evenveel indruk als naast hem een aangescho- korte periode een uitweg kan bieden, zo zoeken zij ten jongere met een mooie wagen en een ak-47 staat. naar het universeel minimaal benodigde om een sa- Ook worden patrimoniale structuren na al het geweld menleving draaiende te houden. Het sleutelen aan niet altijd meer als legitiem gezien. Zo staat bij de oplossingen binnen het huidige paradigma blijft ech- staatsopbouw in het kader van de counterinsurgency ter doormodderen. Het studieveld conflict management in Afghanistan Karzai wel aan top van de piramide, is pas begin jaren negentig echt opgekomen, en er valt maar is het grootste deel van de bevolking daar zeker nog heel veel te leren alvorens de kennis tot volle was- niet gelukkig mee. Zij willen juist van de warlords, en dom is gekomen. Ook als men binnen het paradigma ook van Karzai, af. Coöptatie van de warlords, zoals blijft, zal in de toekomst zeker nog veel misgaan. Het Duyvesteyn en Murphy suggereren, is dan ook geen zal wellicht nooit lukken om perfectie te bereiken. zekere oplossing. Al is het maar omdat dit nu precies is wat we met het organiseren van de huidige, vaak Tot slot halfeerlijke verkiezingen doen. Die stellen name- Vredesoperaties in post-conflictsituaties blijken wel lijk de marktwaarde van de partijen vast om op basis degelijk succesvol, zolang er maar steun van de con- daarvan te worden gecoöpteerd. flictpartijen voor bestaat. Het resultaat van een gelijk- Ten slotte is voor deze aanpak ‘ownership’ vaak het tijdig staatsopbouwproces zal echter altijd een kwestie sleutelwoord. Dit stelt ons echter voor het probleem: van een halfvol of een halfleeg glas blijven: een hybri- ‘ownership’ van wie? De krijgsheren, de conflictpar- de uitkomst. Als het conflict nog niet is beëindigd, is tijen, de NGO’s, de bevolkingsgroepen, de religieuze de ruimte voor een vredesmissie en voor staatsopbouw instellingen? Het probleem is dat de ontvangende veel beperkter. Vrede afdwingen en het met geweld partij geen monolithisch geheel is, noch in een coun- exporteren van onze denkbeelden of het vechten van terinsurgency waarin deze soms onze tegenstander is, counterinsurgency-oorlogen – ondersteund met staats- noch in een post-conflictsituatie waarin men juist een bouw – zijn wellicht vaak te moeilijk. geschil over het beleid voor de toekomst heeft uit- De gedachte dat ‘staatsopbouw’ tot nieuwe gevochten. In beide gevallen bestaat inherent geen ‘Zwitserlanden’ zal leiden is gewoonweg naïef. g­ezamenlijk ‘ownership’ over de oplossingen en de Bescheiden­heid is nodig bij het voeren van oorlog en

266 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 3 Virginia Page Fortna, Does Peacekeeping Work? Shaping het met geweld exporteren van onze denkbeelden, als- Belligerents’ Choices after Civil War, Princeton: Princeton University mede wat betreft de ruimte en het tempo van ‘staats- Press, 2008; en Lise Morjé Howard, UN Peacekeeping in Civil Wars, Cambridge: Cambridge University Press, 2008. opbouw’. ‘Good enough’ is meestal goed genoeg. 4 Paul Collier, Wars, guns & votes: democracy in dangerous places, Volmaakt goed bestuur en democratie zijn vaak on- Londen: Vintage books, 2010. haalbaar; hybride oplossingen volstaan vaak, in ieder 5 Toby Archer e.a., Afghanistan’s hard summer: The impact on European troop contributing nations, Briefing Paper 43, Helsinki: The geval voorlopig. Het antwoord is dus niet zo simpel. Finnish Institute of International Affairs, 2009. Het is geen zwart-witbeeld: wel of niet succesvol, en 6 Nicholas Sambanis, ‘Short- and Long-Term Effects of United wel of niet altijd interveniëren. Oplossingen zijn niet Nations Peace Operations’, in: The World Bank Economic Review, vol. 22, no. 1, 2008, blz. 9-32. te vinden in ‘It’s the economy, stupid’ of ‘It’s patri- 7 Jaïr van der Lijn, ‘If only there were a blueprint! Factors for monialism, stupid’. Conflicten zijn per definitie mul- Success and Failure of UN Peace-Building Operations’, in: Journal of ticausaal: ‘It’s everything, stupid!’ Bovendien zijn de International Peacekeeping, vol. 13, no. 1-2, 2009, blz. 45-71. 8 David Roberts, ‘Hybrid polities and indigenous pluralities: problemen iedere keer steeds net even anders, waar- advanced lessons in statebuilding from Cambodia’, in: David door blauwdrukken onbruikbaar zijn. Steeds opnieuw Chandler (red.), Statebuilding and intervention: policies, practices zal dan ook de analyse moeten worden gemaakt wat and paradigms, Londen/New York: Routledge, 2009, blz. 165-188. 9 Edward N. Luttwak, ‘Give War a Chance’, in: Foreign Affairs, vol. 78, de problemen zijn en hoe die het beste kunnen wor- no. 4, juli/augustus 1999, blz. 36–44. den aangepakt. De problemen, en daarmee de inter- 10 Charles Tilly, The Formation of National States in Western Europe, venties, zijn dermate complex, dat ze vreselijk moei- Princeton: Princeton University Press, 1975. 11 Christopher Cramer, Civil War Is Not a Stupid Thing: Accounting lijk zijn op te lossen. for Violence in Developing Countries, Londen: C. Hurst & Co, 2006. De weg voorwaarts is dus ook niet eenvoudig. In 12 Roland Paris, At War’s End: Building Peace after Civil Conflict, post-conflictsituaties kan rustig binnen het bestaande Cambridge: Cambridge University Press, 2004. paradigma verder worden gesleuteld aan het verbete- 13 Ibid. ren van vredesoperaties en staatsopbouw. In niet-post- conflictsituaties is dat veel moeilijker. Het is gevaarlijk conflicten te laten dooretteren, omdat ze niet altijd vanzelf uitdoven, herhaaldelijk naar andere gebieden overslaan en soms negatieve effecten op onszelf heb- ben. Hoewel luisteren naar de belanghebbenden in een conflictgebied essentieel is, worden lokale oplos- singen juist door het conflict beperkt. Dat hoeft ons er echter niet van te weerhouden om conflicten te mana- gen, ze in de hand te houden en te hopen op een meer geschikt moment voor actief optreden. Democratie met geweld exporteren, zeker in geval van een stabiele beginsituatie zoals Irak, is een weinig verstandige zet. De resultaten op het gebied van militaire interventie en het voeren van oorlogen nopen ons tot bescheiden- heid. We zullen eraan moeten wennen dat ‘Bulgarije’ al een fantastisch resultaat is.

Jaïr van der Lijn is als Senior Research Fellow verbon- den aan het Clingendael Security and Conflict Programme (CSCP).

Noten 1 Zie: Bart Schuurman, ‘Onmacht der sterken: Westerse staten in asymmetrische conflicten’ (blz. 211-215); Willemijn Verkoren, ‘Interventie en staatsvorming in Afghanistan en elders: “It’s the economy, stupid” ’ (blz. 216-219); Isabelle Duyvesteyn & William P. Murphy, ‘Interventie in staatsvormingsprocessen: dictatuur versus democratie?’ (blz. 220-224); en Stijn van Hooff, ‘Militaire interventies en staatsvorming: lessen en scepsis’ (blz. 225-228), in: Internationale Spectator, jrg. 64, nr. 4, april 2010. 2 Muriel Asseburg & Ronja Kempin (red.), The EU as a Strategic Actor in the Realm of Security and Defence? A Systematic Assessment of ESDP Missions and Operations, SWP Research Paper, 2009/RP 14, december 2009.

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 267 Alfred Pijpers De waarachtigheid van de commissie-Davids

Het vierde kabinet-Balkenende is nu verleden tijd. heid van Nederland bij de oorlog in Irak. Nederland Naar we mogen aannemen ook de kwestie-Irak, die is een ‘illegale oorlog ingerommeld’, zo valt de te- zoveel jaren de gemoederen in de Nederlandse parle- neur van deze beschuldigingen samen te vatten. Ook mentaire politiek verhit heeft. Maar het rapport van werd herhaaldelijk gesuggereerd dat Jaap de Hoop de ‘Commissie van onderzoek besluitvorming Irak’ Scheffer zijn benoeming tot secretaris-generaal van verdient nog een stevige nabeschouwing.1 In de ver- de NAVO rechtstreeks te danken had aan onze po- antwoording van dit – rijke, gedegen en boeiende – litieke steun aan de Verenigde Staten destijds. Vooral rapport valt namelijk te lezen dat de commissie zich premier Balkenende bleef voortdurend onder vuur onthoudt van een ‘politieke opvatting’ (blz. 37). ‘We liggen. Hij was immers de enig overgebleven verant- geven geen politiek oordeel; we delen slechts feiten woordelijke voor de toenmalige gang van zaken. Voor mee,’ benadrukte commissie-voorzitter Davids bij de oppositie en PvdA een ideale schietschijf. Men kan presentatie van zijn rapport op 12 januari 2010.2 Het rustig stellen dat er nooit een onderzoekscommissie ging de commissie primair om ‘waarheidsvinding’ inzake besluitvorming inzake Irak zou zijn ingesteld, (blz. 19), zoals zij haar taak ietwat geladen opvat (als- indien Balkenende na 2003 geen premier meer zou of het in Den Haag om Zuid-Afrikaanse toestanden zijn geweest. Die partijpolitieke bijbedoelingen van zou gaan). Politieke gevolgtrekkingen laat de com- de aanhoudende roep om een Irak-onderzoek had de missie over aan regering en Kamer. Terecht plaatst commissie-Davids zich beter moeten realiseren. Peter Baehr al een paar kanttekeningen bij deze ver- De commissie had zich tot taak gesteld ‘onderzoek meende prudentie in zijn bespreking van het rapport te doen naar de voorbereiding en besluitvorming in de in de Internationale Spectator.3 Volgens Baehr velt de periode zomer 2002 tot zomer 2003 over de politieke commissie wel degelijk politieke oordelen, over bij- steun van Nederland aan de inval in Irak in het al- voorbeeld het leiderschap van Balkenende, de deug- gemeen, en over aspecten van volkenrechtelijke aard, delijkheid van de volkenrechtelijke argumentatie of aspecten van inlichtingen- en informatievoorziening, de ‘onwaarachtigheid’ van de politieke steun aan de en aspecten van vermeende militaire betrokkenheid Verenigde Staten. in het bijzonder’ (blz. 19). De commissie ‘heeft haar Baehr ziet daarbij nog een wezenlijke, zij het im- taak opgevat als een van waarheidsvinding en daarom pliciete, politieke stellingname van de commissie- getracht om naar vermogen binnen de haar toegeme- Davids over het hoofd. Op basis van haar eigen be- ten tijd de relevante feiten vast te stellen’ inzake dit vindingen had deze namelijk tot de slotsom moeten besluitvormingsproces (blz. 19). komen dat er op de besluitvorming van het eerste Wat is er na de ‘waarheidsvinding’ van de commissie- kabinet-Balkenende inzake Irak eigenlijk nauwelijks Davids nu overgebleven van al die jarenlange verden- iets aan te merken valt, en dat Balkenende op grond kingen? Afgaande op de 49 ‘conclusies’ die de commis- daarvan had moeten worden vrijgepleit van de vele sie zelf heeft geformuleerd, alsmede de samenvatting verdachtmakingen waarmee hij jarenlang door zijn daarvan in haar persbericht van 12 januari 2010, kan tegenstanders is achtervolgd. de algemene slotsom moeilijk anders zijn dan: bitter De instelling van de commissie-Davids door het weinig. Laten we de voornaamste bevindingen en con- vierde kabinet-Balkenende in februari 2009 vond clusies nog eens kort nalopen. Ze kunnen in zes cate- plaats na aanhoudende druk en tientallen vragen van- gorieën worden ondergebracht, op basis van de inde- uit de Tweede Kamer om een onderzoek in te stellen ling en volgorde die de commissie zelf aanhoudt. naar de wijze waarop het eerste kabinet-Balkenende betrokken was bij de inval in Irak en de voorbereidin- Politieke leiding gen daarop, in maart 2003. Zowel oppositiepartijen De eerste conclusies die de commissie-Davids naar alsook latere coalitiepartner PvdA koesterden de aan- voren schuift, gaan heel analytisch over de politieke houdende verdenking dat de regering toen niet zui- leiding destijds. Ze vormen een merkwaardig contrast ver had geopereerd. Er bestond grote twijfel over de met de politieke beschuldigingen aan het adres van volkenrechtelijke argumentatie die indertijd gehan- het kabinet-Balkenende I. Het persbericht opent met teerd was, over de politieke steun aan de Verenigde de regels: ‘Het ministerie van Buitenlandse Zaken Staten en ook over de mogelijke militaire betrokken- heeft al in een vroeg stadium het beleid vastgesteld

268 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 voor het verlenen van politieke steun van Nederland onderzoekscommissie de ondeugdelijke volkenrech- aan de inval van de Verenigde Staten in Irak. Dat ge- telijke legitimatie van de Nederlandse steun aan de beurde begin augustus 2002 tijdens een overleg tussen Verenigde Staten. Die werd door het toenmalige de pas aangetreden minister van Buitenlandse Zaken kabinet ‘ondergeschikt’ gemaakt aan de in augustus De Hoop Scheffer en een kleine groep ambtenaren. 2002 door Buitenlandse Zaken uitgezette beleidslij- Uit dit overleg zijn de beleidslijnen voortgevloeid die nen. Volgens Davids viel de door de Nederlandse re- hun plaats hebben gevonden in de eerste brief van de gering veelvuldig herhaalde opvatting dat ‘een tweede minister aan de Tweede Kamer over dit onderwerp, resolutie politiek zeer wenselijk, maar juridisch niet 4 september 2002. Noch de ministerraad noch mi- noodzakelijk’ was, ‘niet goed te verdedigen’. Resolutie nister-president Balkenende of de toenmalige minis- 1441 kon niet als zodanig dienen. ‘Daarmee ontbeer- ter van Defensie Korthals zijn vooraf over de inhoud de de militaire actie een adequaat volkenrechtelijk van deze brief geraadpleegd. De brief werd de basis mandaat,’ aldus de commissie. voor het kabinetsbeleid dat uiteindelijk uitmondde in Dit is eerder een opinie dan een ‘relevant feit’. het regeringsstandpunt van 18 maart 2003.’ De com- Bovendien was dit volkenrechtelijk argument inder- missie-Davids meent tevens dat premier Balkenende tijd al genoegzaam bekend. Het was expliciet mee- ‘weinig of geen leiding heeft gegeven aan de debatten gewogen op het departement, vermeld in de relevante over de kwestie-Irak; hij liet het dossier-Irak geheel beleidsdocumenten en kamerstukken, en het was in over aan de minister van Buitenlandse Zaken.’ de media, de vakliteratuur en de Kamer uitvoerig be- Dus in een onderzoeksrapport over een zeer ge- sproken. Alleen was de afweging van de hoogste po- voelige kwestie in de Nederlandse buitenlandse po- litieke en ambtelijke leiding van het ministerie anders litiek stelt de commissie voorop dat de minister van dan die van de Dienst Juridische Zaken (DJZ), die Buitenlandse Zaken vroegtijdig een beleidslijn heeft een nieuw mandaat noodzakelijk achtte. Een dood- uitgezet, dat de Kamer hierover zeer tijdig is ingelicht normale gang van zaken in de politieke en ambtelijke (zelfs voorafgaand aan het kabinetsberaad over deze hiërarchie. De commissie-Davids was geen specifieke aangelegenheid), dat het kabinet die lijn spoedig heeft volkenrechtelijke commissie (ook al zaten er veel ju- overgenomen, en dat die lijn consistent is vastgehou- risten in), dus het is niet duidelijk waarom aan haar den tot het begin van de oorlog in Irak. volkenrechtelijk oordeel opeens extra gezag zou moe- Bij het lezen van deze conclusie rijst natuurlijk de ten worden toegekend. De enige volkenrechtspecia- levensgrote vraag: en wat is hier precies mis mee? Dat list in de commissie, Nico Schrijver, had ten tijde van premier Balkenende in de eerste fase ‘weinig of geen de inval in Irak en daarna al bij diverse gelegenheden leiding’ heeft gegeven in deze zaak, is bepaald geen zijn bezwaren tegen de volkenrechtelijke koers van doodzonde in een staatsbestel waar de verantwoor- het kabinet naar voren gebracht. Die sloten geheel delijkheid voor de buitenlandse politiek primair bij aan bij de opvattingen van DJZ. de minister van Buitenlandse Zaken rust. De minis- Ongetwijfeld had en heeft hij sterke argumenten ter-president geeft in ons bestel vooral leiding aan de (dat heeft het kabinet inmiddels ook erkend, door te werkzaamheden van de ministerraad. Als Balkenende stellen dat de volkenrechtelijke legitimatie voor de wel vroegtijdig het heft in handen had genomen, had inval ‘adequater’ had gekund), maar een nieuw ge- hij ongetwijfeld het verwijt gekregen zich buiten zijn zichtspunt is het zeker niet.4 Om dit zeven jaar na staatsrechtelijke boekje te hebben begeven. Trouwens, datum nog eens als een hoeksteen in een proces van erg fout kan Balkenende ook weer niet zijn geweest, waarheidsvinding te signaleren, is nogal kras. En hoe want ‘later, namelijk na januari 2003, is de premier zwaar is het vergrijp precies? Een soortgelijke argu- zich wel met dit dossier gaan bemoeien’, aldus de mentatie als die van Balkenende-I werd ook door commissie-Davids. voorafgaande kabinetten gehanteerd. Davids schrijft De commissie had de regering net zo goed een zelf: ‘Alle politieke partijen die in de Tweede Kamer groot compliment kunnen maken voor het vroegtijdig waren vertegenwoordigd, met uitzondering van signaleren van de problemen in Irak, voor ambtelijke GroenLinks en later de SP, hebben het Amerikaans- slagvaardigheid op het ministerie van Buitenlandse Britse militaire optreden jegens Irak tussen 1991 en Zaken (dat op dit punt nogal eens in gebreke blijft) en februari 2001 ondersteund, ook in gevallen waarin voor een consistente en heldere beleidslijn, gebaseerd dit optreden niet door de Veiligheidsraad was goed- op de beproefde Atlantische traditie in de naoorlogse gekeurd.’ (blz. 425) Nederlandse buitenlandse politiek. Dat de gevonden waarheid niet onomstotelijk vast- staat, blijkt trouwens ook uit de ‘kanttekening’ (blz. Volkenrechtelijke legitimatie 270) die commissielid Van Walsum in het rapport Als tweede punt van belangrijke kritiek (afgaande heeft laten plaatsen. Van Walsum onderschrijft de op de volgorde van het persbericht) presenteert de ‘conclusie van de Commissie dat het volkenrechtelijke

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 269 standpunt van de regering […] niet goed te verdedi- rapport-Davids memoreert (blz. 325). Zo bijzonder gen viel’. Hij ‘verbindt hieraan echter niet de conclusie selectief was het kabinet dus niet. dat de regering verkeerd heeft gehandeld door voor de Verder hadden de MIVD en AIVD geen eigen in- Amerikaans-Britse inval Nederlands politieke steun lichtingenbronnen in Irak; dus het is niet zo gek dat uit te spreken’. Dat is in grote lijnen ook het stand- de regering mede op Amerikaanse en Britse inlich- punt dat de huidige Britse premier Gordon Brown, tingen afging, zeker wanneer die afkomstig waren of de Hoge EU-Vertegenwoordiger voor buitenlandse van bijvoorbeeld de Britse premier. De MIVD had zaken, Lady Catherine Ashton, nog steeds huldigt trouwens zelf ook geloof gehecht aan de r­oemruchte ter rechtvaardiging van het Britse optreden inder- presentatie van Colin Powell op 5 februari 2003 in de tijd. Om maar te zwijgen van Tony Blair. Zo klip en VN-Veiligheidsraad. In de foto’s van mobiele produc- klaar is de volkenrechtelijke waarheid dus niet die de tie-eenheden die Powell daarbij presenteerde, zag de commissie-Davids gevonden heeft, althans niet als MIVD een ‘overtuigend’ bewijs dat Irak nog steeds eenduidige grondslag voor het beleid. trachtte biologische wapens te presenteren (blz. 304). De AIVD bleek al evenmin onfeilbaar. Die trok Militaire inlichtingen zelfs voorzichtig optimistische berichten van de VN- Al even weinig overtuigend is het verwijt dat de rege- inspecteurs in twijfel, zoals Davids op blz. 315 con- ring indertijd selectief gebruik heeft gemaakt van de stateert. Dus dan hoeft de regering toch niet voet- rapporten van de binnenlandse inlichtingendiensten. stoots af te gaan op de eigen inlichtingendiensten? ‘Uit de rapporten van de [AIVD en MIVD] werden van kabinetszijde slechts die uitspraken gedestilleerd Kamer niet volledig geïnformeerd die pasten in het reeds ingenomen standpunt’ (blz. Een andere belangrijke conclusie van de c­ommissie- 427). Ook ging de regering te veel af op de inlichtingen Davids is dat het kabinet tegenover de S­taten- vanuit de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Generaal ‘geen volledige opening van zaken’ heeft Hierdoor werd het gevaar van Iraakse massavernieti- gegeven over het aan ons land op 15 november 2002 gingswapens door de regering groter voorgesteld dan door de Verenigde Staten gedane verzoek mee te wer- op grond van die rapporten mocht worden aangeno- ken aan de planning van de opbouw van een militaire men. Daar valt wel het een en ander op af te dingen. macht die Irak tot toegeven aan resolutie 1441 moest In de eerste plaats is het natuurlijk mooie wijsheid dwingen’ (blz. 428). Een ‘doodzonde’ in het Haagse achteraf dat er uiteindelijk (praktisch) geen massa- parlementaire jargon (alsof de Kamer ooit ergens ‘vol- vernietigingswapens werden gevonden. Tijdens de ledig’ over wordt geïnformeerd). De regering had de hele besluitvormingsperiode die de commissie-Da- Kamer wél direct ingelicht over dit zogeheten verzoek vids heeft onderzocht, was dat echter allerminst ze- tot ‘host nation support’, maar alleen over het eerste ker. Door Saddam Hoesseins inzet van chemische deel, aangaande hulp bij de Amerikaanse wapenzen- wapens tegen de eigen bevolking, zijn eerder aan de dingen (via bijvoorbeeld Schiphol). De Amerikaanse kaak gestelde illegale atoomprogramma, zijn jaren- aanvraag behelsde echter ook een tweede deel, met lange ontwijken van VN-resoluties en zijn aanhou- een concreet verzoek tot meer ‘offensieve’ ondersteu- dende tegenwerking van de VN-wapeninspecties in ning. De regering achtte het niet nodig hier de Kamer het najaar van 2002 en het voorjaar van 2003 bestond direct over in te lichten, omdat het Nederlandse be- tot aan de Amerikaans-Britse inval in praktisch de leid immers niet voorzag in enigerlei militaire steun. hele internationale gemeenschap de overtuiging dat Op dit deel van het Amerikaanse verzoek werd dan de Iraakse dictator iets te verbergen had. Ook bij VN- ook ‘niet positief’ gereageerd (blz. 358). wapeninspecteur Hans Blix, de chef van UNMOVIC. Het is niet duidelijk wat de regering hier precies ver- Die schrijft althans in zijn memoires: ‘At this stage weten kan worden. Het betrof hier een bondgenoot- [januari 2003] my gut feeling was still that Iraq re- schappelijk verzoek (op grond van het NAVO-verdrag), tained weapons of mass destruction.’5 Dat wijkt dus en er is geen wettelijke verplichting de Kamer over een niet veel af van wat de Nederlandse regering in die verzoek tot ‘host nation support’ in te lichten. Het ligt tijd vermoedde. Blix, die door de commissie-Davids voor de hand dat een regering in zulke gevallen zeer is gehoord, bekritiseert in zijn boek zelfs de Franse behoedzaam omspringt met informatie aan de Kamer regering, die geen militaire actie wilde ondernemen of de media. Dat is waarschijnlijk net zo gebeurd met tegen Irak, terwijl de Franse inlichtingendiensten vergelijkbare verzoeken in het verleden, maar dat heeft ‘were convinced that weapons of mass destruction re- de commissie-Davids niet uitgezocht. mained in Iraq’.6 De beruchte wapens hadden er uit- eindelijk net zo goed wél kunnen zijn geweest. Ook Geen militaire bijdrage de MIVD en de AIVD hebben dat nooit uitgesloten, Verder heeft de commissie geen spoor van bewijs zoals Jaap de Hoop Scheffer nog eens terecht in het g­evonden dat Nederland op een of andere manier een

270 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 ‘illegale oorlog’ zou zijn ‘ingerommeld’, zoals diverse verdragen. Door deze voor de hand liggende slot- kamerleden dat uitdrukten. In de media waren her- som – welbewust – niet te trekken, werden de vele, haaldelijk allerlei berichten opgedoken over bijvoor- tamelijk onschuldige, bevindingen van de commis- beeld de inzet van Nederlandse F-16 toestellen, mari- sie niet uit de sfeer van de politieke verdenking ge- neschepen en commando’s in of nabij Irak. ‘Ondanks haald en kregen media en oppositie, met steun van de intensieve naspeuringen’ (blz. 394) heeft de commis- PvdA, in de vorm van het rapport volop munitie om sie ‘geen bewijs’ gevonden voor de te harer kennis ge- Balkenende te blijven belagen.8 Dat laatste is uiter- komen beweringen dat Nederland een actieve bijdra- aard de verantwoordelijkheid van de Kamer, maar in- ge zou hebben geleverd aan (de voorbereiding van) de dien de commissie-Davids werkelijk neutraal was ge- inval in Irak’ (blz. 428). Noch in de archieven van het weest, had zij Balkenende moeten vrijpleiten van alle ministerie van Defensie, noch elders. Integendeel, de politieke beschuldigingen waarvan zijn Irak-beleid conclusie is veeleer dat de regering indertijd alles in jarenlang beticht is. Te meer daar deze in het verle- het werk heeft gesteld om enigerlei militaire betrok- den reeds ‘uitvoerig verantwoording’ heeft afgelegd kenheid te voorkomen. Minister van Defensie Henk in beide Kamers, zoals in het rapport zelf nog eens Kamp krijgt hierover zelfs een compliment van de wordt gememoreerd (blz. 17). Nu heeft de commissie- onderzoekscommissie: ‘Toen het besluit geen militai- Davids in feite partij gekozen, ondanks haar nadruk- re steun eenmaal was gevallen, heeft minister Kamp kelijke bewering geen ‘politieke oordelen’ te vellen. er alles aan gedaan om de inzet van Nederlandse mi- En dat getuigt, om een term van de commissie zelf te litairen in Irak te voorkomen.’ (blz. 398) Een mooier gebruiken, van een ‘zekere onwaarachtigheid’. rapport is er toch niet denkbaar op dit punt.

De Hoop Scheffer Dr Alfred Pijpers is politicoloog en verbonden aan het vei- En verder concludeert de commissie ook nog dat ‘bij ligheidsprogramma (CSCP) van het Instituut Clingendael. het besluit politieke steun te verlenen aan de oorlog in Irak een eventuele benoeming van minister De Noten 1 Rapport commissie van onderzoek besluitvorming Irak, Hoop Scheffer tot secretaris-generaal van de NAVO Amsterdam: Boom, 2010 (hierna: rapport-Davids). De bladzijde- geen rol heeft gespeeld’ (blz. 429). Verdere toelichting nummers in de tekst verwijzen naar dit rapport. overbodig. 2 Reformatorisch Dagblad, 12 januari 2010. 3 Peter Baehr, ‘Irak en de waarheidsvinding: een lastige zoektocht’, in: Internationale Spectator, jrg.64, nr. 3, maart 2010, blz. 135-138. Slotsom 4 Vgl. Bibi van Ginkel, ‘In de strijd tussen internationaal recht en Min of meer in dezelfde trant heeft de commissie- internationale politiek: wie is David en wie Goliath?’, in: Vrede en Veiligheid, jrg. 38, nr.4, 2009. Davids nog tientallen andere ‘conclusies’ getrok- 5 Hans Blix, Disarming Iraq. The search for weapons of mass ken, veeleer kritische – soms trouwens ook positie- destruction, Londen: Bloomsbury, 2004, blz. 116. ve – kanttekeningen bij de besluitvorming indertijd, 6 Ibid., blz. 127. 7 De commissie-Davids heeft in tamelijk korte tijd een gedegen dan scherpe terechtwijzingen of veroordelingen. De en omvangrijk rapport geproduceerd, waarin heel veel bronnen- besluitvorming heeft zich indertijd geheel voltrok- materiaal is verwerkt. Van haar had weinig meer kunnen worden ken binnen de grenzen van het staatsrecht en de re- verlangd binnen de gestelde opdracht. Toch is het een tekort dat zij in haar onderzoek niet of nauwelijks refereert aan de vele andere gels van de parlementaire democratie, ook al was de studies over de naoorlogse Nederlandse buitenlandse politiek. (volkenrechtelijke) legitimatie van het beleid minder Daaruit had de commissie vergelijkenderwijs kunnen afleiden sterk. In een puur academische studie over dit onder- dat de besluitvorming inzake Irak bepaald niet exceptioneel of onreglementair is verlopen. Zie bijv. A. Lijphart, The trauma of werp zouden al deze bevindingen geen enkele op- decolonization. The Dutch and West-New Guinea, New Haven: Yale hef teweegbrengen. Zeker niet in vergelijking tot de University Press, 1966; Philip Everts (red.), Controversies at Home: vele kwesties in de Nederlandse buitenlandse politiek domestic factors in the foreign policy of the Netherlands; Raymond van den Boogaard, Zilverstad. De Haagse verduistering van het waarbij dingen écht fout gingen, soms met dramati- drama-Srebrenica, Amsterdam: Prometheus, 2005; Bob van den 7 sche gevolgen. Davids heeft zich onvoldoende reken- Bos, Mirakel en Debacle, De Nederlandse besluitvorming over de schap gegeven van het feit dat in de kwestie-Irak de Politieke Unie in het Verdrag van Maastricht, Assen: Van Gorcum, 2008; en het recente Rijdende treinen en gepasseerde stations – Over Nederlandse besluitvorming, linksom of rechtsom, Srebrenica, de kredietcrisis en andere beleidsrisico’s (red. Jouke de geen enkele invloed heeft gehad op de inval of op de Vries & Paul Bordewijk), Amsterdam: Van Gennep, 2009, besproken noodlottige gebeurtenissen in de nasleep daarvan. En door Sam Rozemond in het maartnummer van dit blad. Ook is het opmerkelijk dat er geen beoefenaars van de Leer der Internationale dat de eventuele tekortkomingen in de besluitvor- Betrekkingen, die zich bij uitstek met dit soort vraagstukken bezig- ming indertijd dus wel erg betrekkelijk waren. houden, in de commissie zaten. De algemene slotsom van het onderzoek is dus on- 8 Hetgeen uiteindelijk heeft bijgedragen tot de val van het vierde kabinet-Balkenende, zoals Baehr, in een naschrift bij zijn artikel (a.w. ontkoombaar: de commissie-Davids heeft in een ge- noot 3, blz. 138), ook stelt. Vgl. mijn opiniestuk ‘Geen Atlantische detailleerd rapport van 550 bladzijden praktisch niets reflex, maar wat dan wel?’, in: NRC Handelsblad, 23 februari 2010. aan het daglicht gebracht wat het daglicht niet kan

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 271 Lars van Troost

Vrije meningsuiting: kroonjuweel of steen des aanstoots?

Jaren geleden maakte een Nederlandse politicus furore voorhield: ‘Those, who would give up essential liberty met het adagium ‘ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik to purchase a little temporary safety, deserve neither zeg’. Als algemene richtlijn voor ieders handelen zou dit liberty nor safety.’ Vervolgens kondigde hij aan dat het een destructief beginsel zijn geweest voor elke enigszins de intentie van zijn regering was de wapenleverancier geordende samenleving. Zolang het denken absoluut vrij van de strijdende democratieën te worden. De oorlog, is, kan het daarop gebaseerde handelen, waaronder ook die op 7 december 1941 met de Japanse aanval op Pearl de meningsuiting, niet absoluut vrij zijn, behalve in een Harbor ook voor de Amerikanen onontkoombaar zou samenleving die bereid is moord, doodslag en het aanzet- blijken, had volgens de president naast een materiële ten daartoe als vormen van rechtmatige, zo niet aanbe- basis (bewapening) ook een i­deële grondslag nodig. velenswaardige zelfontplooiing te accepteren. Anderzijds Wat het vechten waard maakte, waren vier vrijheden laat een blik op de politieke en diplomatieke geschiede- die volgens president Roosevelt aan de toekomstige nis van de mensenrechten zien dat politiek gemotiveerde wereldorde ten grondslag zouden moeten liggen en pleidooien voor begrenzing van deze rechten niet minder die hij als volgt benoemde: destructief hoeven te zijn. De grenzen van de vrije me- ningsuiting kunnen niet anders dan onderwerp van on- ‘The first is freedom of speech and expression – ophoudelijke discussie zijn. everywhere in the world. The second is freedom of every person to worship God in his own way Roosevelts Four Freedoms – everywhere in the world. The third is freedom De moderne geschiedenis van de mensenrechten, al- from want – which, translated into world terms, thans voor zover die rechten als deel van het interna- means economic understandings which will se- tionaal recht worden gezien, vangt bij de meeste au- cure to every nation a healthy peacetime life for teurs aan met de totstandkoming van de Universele its inhabitants – everywhere in the world. The Verklaring van de Rechten van de Mens in 1948. fourth is freedom from fear – which, translated Maar die Verklaring viel natuurlijk niet uit de lucht. into world terms, means a world-wide reduction Er was een voorgeschiedenis en die bestond uit de of armaments to such a point and in such a tho- Holocaust en de Tweede Wereldoorlog, maar ook uit de rough fashion that no nation will be in a position eerdere, algemene aanval op de burgerlijke vrijheden to commit an act of physical aggression against in Duitsland, die de nationaalsocialisten ondernamen any neighbor – anywhere in the world.’ zodra zij daartoe kans zagen. Op 28 februari 1933, de dag na de Rijksdagbrand, werd de Verordnung des Met de ontwikkelingen in Duitsland voor ogen stel- Reichspräsidenten zum Schutz von Volk und Staat afge- de Roosevelt de vrijheid van meningsuiting voorop in kondigd. Met deze noodverordening kwam een einde zijn vier vrijheden die op wereldschaal het verdedigen aan de vrije meningsuiting, inclusief de vrijheid van waard waren. De kiem van de rechten van de mens, die drukpers, zoals die sinds 1919 in Duitsland grond- vijftien jaar na de Verordnung des Reichspräsidenten zum wettelijk was verankerd. Schutz von Volk und Staat in de Universele Verklaring Toen acht jaar later, in januari 1941, de Amerikaanse van de Rechten van de Mens zouden worden ver- president Franklin D. Roosevelt de jaarlijkse State of woord, lag dus in een oorlog die naast een bloedig in- the Union uitsprak, hield hij het 77ste Congres van de ternationaal gewapend conflict ook een ideologisch Verenigde Staten voor dat de toestand in de wereld, die conflict was. De vrije mening en de vrije pers waren al hij zag als een wereldomspannende gewapende strijd vroeg gesneuveld; hun herleving verklaarde Roosevelt tussen democratieën en dictaturen, een ernstige be- in 1941 tot één van de ideële doelen van de gewapende dreiging vormde voor de toen nog neutrale Verenigde strijd. De Four Freedoms bleken, overigens, een goed Staten. De president voorzag daarom ook oorlog PR-instrument: zij inspireerden tijdens de Tweede voor de Verenigde Staten – een oorlog waarvan een Wereldoorlog in de Verenigde Staten tot kranten- groot deel van het Congres toen nog niet wilde we- artikelen en schilderijen en onder de noemer van de ten. Vandaar dat Roosevelt de verzamelde senatoren Four Freedoms gaf de minister van financiën bovendien en afgevaardigden de woorden van Benjamin Franklin $130.000.000 aan oorlogsobligaties (war bonds) uit.

272 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 De Universele Verklaring van de Rechten van Dit betekent overigens niet dat andere staten geheel de Mens ongevoelig waren voor de idee dat mensenrechten be- Voor Roosevelt waren zijn Four Freedoms ‘no vision of schermd moesten worden tegen degenen die de rech- a distant millennium’. In 1948 leek hij in zoverre ge- ten wilden gebruiken om ze vervolgens te niet te doen. lijk te krijgen dat de Four Freedoms onderdeel werden Vandaar dat artikel 30 van de Universele Verklaring van de preambule van de Universele Verklaring van luidt: de Rechten van de Mens en dat ten minste de eer- ste twee (de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid ‘Geen bepaling in deze Verklaring zal zodanig van godsdienst) in respectievelijk art. 19 en art. 18 mogen worden uitgelegd, dat welke Staat, groep of van deze Universele Verklaring werden vastgelegd. persoon dan ook, daaraan enig recht kan ontlenen Maar vanaf het begin van de onderhandelingen over om iets te ondernemen of handelingen van welke de Universele Verklaring in januari 1947 werd ook aard ook te verrichten, die vernietiging van een duidelijk dat de vrijheid van meningsuiting op verzet van de rechten en vrijheden, in deze Verklaring van (niet alleen schending door) staten kon rekenen. genoemd, ten doel hebben.’ Dat verzet kwam in het bijzonder van de communis- tische lidstaten van de Verenigde Naties. Joegoslavië, De opstellers kozen ervoor om althans in de Universele Oekraïne, Polen, Tsjechoslowakije, de Sovjetunie en Verklaring (die haar leven overigens begon als poli- Wit-Rusland onthielden zich uiteindelijk op 10 decem- tiek document en niet als een juridisch bindend docu- ber 1948 in de Algemene Vergadering van de VN van ment) iedereen die uit is op vernietiging van de rech- stemming over de Universele Verklaring. Volgens deze ten en vrijheden in de Verklaring, een beroep op die staten hadden niet zozeer de rechten van de mens in de zelfde Verklaring daartoe te ontzeggen. Maar deze Verklaring centraal moeten staan, maar de ontzegging ontzegging beperkte zich niet tot het recht op vrije van die rechten aan nazi’s en fascisten, wier terugkeer meningsuiting en ook niet tot uitdrukkelijk genoem- volgens genoemde staten nog altijd op de loer lag. de specifieke groepen, zoals nazi’s en fascisten. Het vraagstuk van ontzegging en beperking van Overigens bleek op 10 december 1948 dat de com- rechten was vooral aan de orde geweest in de onder- munistische staten nog andere, meer algemene pro- handelingen over het recht op vrije meningsuiting. blemen met de rechten van de mens hadden. De de- De nazi’s hadden, om redenen van machtsvorming legatieleider van de Sovjetunie wees erop dat naar de en machtsbehoud, de vrijheid van meningsuiting opvatting van zijn regering mensenrechten slechts (en daarmee de vrijheid van informatievergaring) al konden bestaan in de context van de staat. Buiten het snel aan banden gelegd. President Roosevelt maakte statelijke recht en de statelijke wet kon er eigenlijk van als reactie daarop de vrijheid van meningsuiting tot rechten geen sprake zijn. De idee van onvervreemd- centrepiece van de ideologische strijd met de dictatu- bare mensenrechten die aan allen toekomen (en aan ren (lees: de As-mogendheden). De communistische het staatsburgerschap voorafgaan), stond op gespan- VN-lidstaten, onder aanvoering van de Sovjetunie, nen voet met de communistische leer. Om andere re- bepleitten na afloop van die strijd in de onderhan- denen had de afgevaardigde van de Sovjetunie ook delingen over de Universele Verklaring het opnemen moeite met de idee van individuele rechten. Dat idee van krachtige beperkingclausules in die verklaring. vooronderstelde, naar zijn mening, een maatschappij Wie, zo meende een Sovjet-afgevaardigde, het recht met klassentegenstellingen. In zo’n maatschappij had op vrije meningsuiting immers niet beschermt tegen de individuele burger belang bij individuele rechten. misbruik door hen die het recht willen vernietigen Maar in een klasseloze maatschappij, zoals, naar zeg- (lees: nazi’s en fascisten), verkondigt wel het recht, gen van haar vertegenwoordigers, de Sovjetunie was, maar garandeert het niet echt. Andere afgevaardig- vielen de belangen van individuele burgers samen met den waren van mening dat termen als nazi’s en fascis- de belangen van de staat. In deze theorie had de bur- ten wegens de geringe precisie van hun betekenis niet ger in een communistische staat, tenzij hij of zij een thuishoorden in een juridisch document. De reactie fascist was die uit was op vernietiging van individuele van de Sovjet-afgevaardigde dat fascisme de bloedige mensenrechten, eigenlijk geen behoefte aan mensen- dictatuur is van het meest reactionaire deel van het rechten. kapitalisme, hielp niet om twijfel over de juridische trefzekerheid van het begrip bij andere delegaties weg Holocaustontkenning te nemen. Toen hij er ook nog aan toevoegde dat fas- In de jaren die volgden hadden niet alleen de com- cisten bijna overal in Europa aanwezig waren, behal- munistische staten een moeizame verhouding tot de ve daar waar inmiddels de staatkundige vorm van de vrijheid van meningsuiting. Met de grenzen van de volksrepubliek gevestigd was, verloor hij waarschijn- vrije meningsuiting worstelden ook liberale democra- lijk definitief het pleit. tieën. Die zagen (en zien) zichzelf graag als de grote

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 273 voorvechters van de rechten van de mens en zeker van de vrije meninguiting, het kroonjuweel dat zij als één van de belangrijkste waarborgen voor een democrati- sche samenleving beschouwden. De vrijheid van me- ningsuiting geldt ook ten aanzien van informatie en ideeën ‘that offend, shock or disturb: such are the de- mands of that pluralism, tolerance and broadminded- ness without there is no “democratic society” ’, zoals het in veel geciteerde woorden van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heet. Dat desondanks het recht op vrije meningsuiting niet onbeperkt gelden kon, werd onder meer erkend in artikel 19 en artikel 20 van het Internationaal Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten (IVBPR), dat in 1966 tot stand kwam en na 35 ratificaties in 1976 in werking trad. Het verdrag vormt samen met het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten de juridische uitwerking van de Universele Verklaring. Artikel 19 van het IVBPR verwoordt de vrijheid van meningsuiting en de recht- matige beperkingsgronden voor uitoefening van het recht; Artikel 20 legt verdragspartijen bij het IVBPR (inmiddels 165 staten) de verplichting op oorlogspro- paganda en het propageren van op nationale afkomst, ras of godsdienst gebaseerde haatgevoelens die aanzet- ten tot discriminatie, vijandigheid of geweld, bij wet te verbieden. Het beginsel ‘ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik Het Holocaust-monument in Berlijn zeg’ hoeft dus niet volgens internationale mensen- rechtenstandaarden getolereerd te worden als de spre- ker genocidale gedachten heeft. Maar wat nu als de Military Tribunal at Nuremberg, may lead, under spreker een Holocaust-ontkenner is, dat wil zeggen different conditions than the facts of the instant een genocide waarvan algemeen, wetenschappelijk en case, to decisions or measures incompatible with door (internationale) rechters wordt aangenomen dat the Covenant, the Committee is not called upon deze plaatsvond, ontkent of ten minste substantiële to criticise in the abstract laws enacted by State onderdelen ervan ontkent? In sommige landen, waar- Parties. The task of the Committee […] is to as- onder België, Duitsland, Frankrijk, Oostenrijk en certain whether the conditions of the restrictions Zwitserland, is ontkenning van de Holocaust straf- imposed on the right to freedom of expression are baar gesteld. Het toezichthoudend comité onder het met in the communications which are brought be- IVBPR stelde Frankrijk in het gelijk in de zaak van fore it.’ Robert Faurisson, die door de Franse rechter was ver- oordeeld op grond van een wet (de wet-Gayssot) die De toezichthouder sloot niet uit dat onder andere Holocaustontkenning strafbaar stelde en zich daar- omstandigheden toepassing van de wet-Gayssot tot over bij het comité beklaagde. Faurisson had, volgens tegengestelde conclusies zou kunnen leiden. Het het toezichthoudend comité, niet alleen de Holocaust probleem met dit soort wetgeving is namelijk dat ontkend, maar had dat gedaan op een wijze die an- Holocaustontkenning die aanzet tot discriminatie, tisemitische gevoelens aanwakkerde. Vandaar dat zijn haat of geweld, niet of onvoldoende lijkt te worden veroordeling, naar de mening van het comité, geen onderscheiden van Holocaustrevisionisme, en daar- schending van het verdrag was. Maar de uitspraak mee zelfs de uitspraken van internationale tribunalen van het toezichthoudend comité was veelzeggend: wetenschappelijk onfeilbaar maakt. Wat blijft er dan over van de noodzakelijke vrijheid van ideeën die ‘of- ‘Although it does not contest that the application fend, shock or disturb’? of the terms of the Gayssot Act, which, in their De afgelopen jaren heeft zich een vergelijkbare effect, make it a criminal offence to challenge the ontwikkeling voorgedaan rond vergoelijking van conclusions and the verdict of the International terrorisme. Na de aanslagen van 9/11 werden er in

274 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 verscheidene staten initiatieven genomen om vergoe- rights in the direction of policing the exercise of hu- lijking van terrorisme strafbaar te stellen. Ook daar man rights’. deed zich direct de vraag voor waarin het strafbare Op gezette tijden hebben allerlei politieke blok- karakter nu eigenlijk zit van vergoelijking die niet ge- ken om uiteenlopende redenen het moeilijk met de lijkgesteld kan worden met het aanzetten tot terro- vrijheid van meningsuiting. Dat zal wel zo blijven. ristische misdrijven of zelfs maar met het zaaien van De vrije meningsuiting is de steen des aanstoots van angst onder een bevolking. Dit leidde wederom tot de de rechten van de mens. Het is nu eenmaal moeilijk vraag: wat blijft er dan over van de noodzakelijke vrij- om van harte beledigd, gechoqueerd of verontrust te heid van ideeën die ‘offend, shock or disturb’? w­orden.

Beledigde godsdiensten Aan het einde van de vorige eeuw ontstond binnen Lars van Troost is werkzaam bij Amnesty International de Organization of the Islamic Conference (OIC; met 57 Nederland. lidstaten) een initiatief om via de VN en in het bij- zonder via de toenmalige Mensenrechtencommissie de strijd aan te binden met vermeende toenemende belediging van de islam. In verscheidene delen van de wereld zou volgens de OIC islamofobie vormen aannemen die vergelijkbaar waren met antisemitisme uit eerdere tijden. Om steun te verwerven voor een resolutie inzake de bestrijding van islamofobie, was indiener Pakistan bereid de reikwijdte van de resolu- tie te verbreden tot bestrijding van de belediging van godsdiensten. Daarmee werd de bestrijding minder particularistisch, maar niet per se minder bedreigend voor de vrije meningsuiting. Hoewel het initiatief dus al dateert van vóór 2001 gaven de bestrijding van terrorisme na 9/11, de Deense cartoonkwestie, de film Fitna en het Zwitserse minarettenverbod telkens voldoende voedsel aan OIC-staten om jaarlijks een resolutie inzake de bestrijding van belediging van godsdien- sten bij de Mensenrechtenraad (de opvolger van de Mensenrechtencommissie) in te dienen en dit ini- tiatief ook sinds 2005 in de Algemene Vergadering van de VN te herhalen. Hoewel de laatste jaren de steun in de Mensenrechtenraad minder lijkt te wor- den, passeert de resolutie telkens weer. Eind maart 2010 stemden twintig leden van de Raad voor de re- solutie die godsdiensten (niet alleen godsdienstigen) beschermt tegen al te vrije meningsuiting. Zeventien staten stemden tegen en acht staten onthielden zich. In 2008 slaagden OIC-staten er bovendien in om het mandaat van de Speciaal Rapporteur inzake de bevordering en bescherming van vrijheid van me- ningsuiting aangepast te krijgen. De rapporteur, een expert van de Mensenrechtenraad, heeft traditioneel tot taak te rapporteren over schendingen en bedrei- gingen van het recht op vrije meningsuiting. In 2008 werd het ook zijn taak te rapporteren over gevallen waarin misbruik van de vrije meningsuiting godsdien- stige of rassendiscriminatie vormt. In een reactie liet Amnesty International weten dat dit besluit verontrus- tende signalen bevatte dat de Mensenrechtenraad ‘is moving away from its mandate to promote human

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 275 Leonie van der Stijl Wetenschap in de knel: bedreiging van academische­ vrijheid op wereldschaal

Ideeën die niet in het algemeen geaccepteerde wereldbeeld intellectuele elite moet vrij zijn om kennis te verwer- pasten en theorieën over hemellichamen, zwaartekracht ven uit een veelvoud van stemmen. Dit betekent dat er en revolutie die alle aannames ondersteboven keerden, geen verboden gedachten of taboes kunnen bestaan. zijn veelvuldig met ijzeren vuist onderdrukt. Geleerden Universiteiten bloeien bij de gratie van academische als Galileo en Descartes, die buiten de gebaande paden vrijheid en academici zijn de dragers van dit recht. traden in hun zoektocht naar kennis, moesten strijden met ‘Academische vrijheid is essentieel voor academici om autoriteiten zodra ze hun wetenschappelijke ontdekkin- zich volledig te kunnen ontplooien. Alleen in volledi- gen en denkbeelden naar buiten brachten. Een gedateerd ge vrijheid kunnen ze een beroep doen op hun creati- fenomeen? Nee. Thans worden overal ter wereld acade- viteit en inlevingsvermogen. Dan pas kunnen ze hun mici in hun rol als onderzoekers, docenten en publicisten betrokkenheid en verantwoordelijkheid uitdragen.’2 nog steeds monddood gemaakt. Het is dan ook belangrijk Ook voor de maatschappij is universele academi- aandacht te vragen voor het huidige gebrek aan academi- sche vrijheid onmisbaar. Ieder land baseert zijn groei sche vrijheid en de omvang en effecten hiervan voor het en ontwikkeling immers op de intellectuele gemeen- voetlicht te brengen. schap. ‘Slechts een gezond klimaat met een stimulans voor discussie, zal ertoe leiden dat alle bloemen kun- Academische vrijheid is een aspect van het bredere en nen open gaan.’3 De wisselwerking tussen de open algemeen erkende recht op vrijheid van meningsuiting. maatschappij en de vrije academische instellingen is Dit recht garandeert dat burgers zonder vrees voor ver- essentieel. In een open maatschappij wint het beste volging hun mening tot uitdrukking kunnen brengen. argument het van machtsvertoon en omkoping en de Die vrijheid is, voor zover niet gebruikt voor het zaaien vrije staat heeft er alle belang bij dat wetenschappe- van haat, in beginsel onbeperkt. Academische vrijheid lijke vindingrijkheid en creativiteit vrijelijk tot ont- is echter een recht dat alleen voor de universitaire we- plooiing kunnen komen. reld geldt. Hoewel de academicus in hetzelfde schuitje zit als de journalist, de politicus en de maatschappijcri- Hoe de academicus onderdrukt wordt ticus, behoort hij tot een specifieke beroepsgroep, die Die zelfde staat is in de meeste gevallen de grootste aparte aandacht verdient. schender van academische vrijheid. Het verhaal van professor Felix Kaputu, geboren in de Democratische De ideale situatie Republiek Congo, illustreert het beeld van een we- ‘Academische vrijheid is het recht van docenten in het reld zonder academische vrijheid. Zijn missie om op hoger onderwijs om, zonder inperking door een voor- de universiteit de onafhankelijkheid van geest en het geschreven doctrine, te genieten van de vrijheid om te kritisch denken te bevorderen, maakte hem een luis in onderwijzen, te discussiëren, onderzoek te verrichten, de pels van de regering. De weigering van Kaputu om de resultaten daarvan te verspreiden en te publiceren, zich monddood te laten maken, zelfs na veelvuldige hun mening over de instelling of het systeem waar- waarschuwingen en dreigbrieven met kogels, leidde binnen zij werken kenbaar te maken, gevrijwaard te ertoe dat de machthebbers zich gedwongen zagen een blijven van institutionele censuur en deel te nemen serieuzere tactiek te gebruiken om deze hoogleraar van aan professionele en representatieve academische or- het academische toneel te verwijderen. Uiteindelijk ganen.’1 werd hij ervan beticht de nationale veiligheid in ge- Deze voor geen misverstand vatbare verklaring van vaar te hebben gebracht. Hij zou wapens hebben ge- de United Nations Educational Scientific and Cultural kocht en gesmokkeld om een vermeend 20.000 man Organization (UNESCO) is de leidraad voor hoe aca- sterk rebellenleger te bevoorraden, toen hij een confe- demische vrijheid er idealiter uit zou moeten zien. Het rentie bijwoonde in Japan. Zonder officiële aanklacht schept de voorwaarde voor de creatie van een ‘markt- en proces werd Kaputu gevangengenomen. plaats van ideeën’, waar theorieën vrij uitgewisseld en ‘De omstandigheden in de pikdonkere cellen, die bediscussieerd kunnen worden. Voor de wetenschap vol stonden met stilstaand water en bezocht werden is deze vrijheid onontbeerlijk. De beste ideeën worden door enorme vlooien en ratten, op zoek naar de eerste gevormd wanneer alle mogelijkheden eenmaal zijn lichamen om te verslinden, veranderden de gevange- gewogen en verschillen gemeten en onderzocht. De nis in een mortuarium. We waren feitelijk reeds over-

276 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 leden, terwijl we verwachtten in de rivier of een graf onderdrukking hebben niets van doen met de weten- gegooid te worden. Leven en dood waren twee zij- schap en alles met machtsstrijd. ‘We weten dat de grote den van dezelfde medaille.’4 Kaputu vermoedt dat de plannen van het brengen van verandering in een land werkelijke reden voor zijn gevangenneming zijn band van de intellectuelen en academici komen. Om die re- was met de voormalige president van zijn universiteit, den voelen repressieve regimes zich bedreigd. Bedreigd een prominent lid van de oppositiepartij. Daarnaast door academische vrijheid.’7 De meest voorkomende wilde de regering de onafhankelijke professoren ver- motieven voor het onderdrukken van de wetenschap vangen door academici die ze zelf konden benoemen zijn een vorm van algemeen anti-intellectualisme; ver- en loyaal waren aan het bewind. Kaputu werd zo de volging voor politieke activiteiten; en onderzoek en dupe van een politiek spel, terwijl hij geen politicus, publicaties over politiek gevoelige onderwerpen.8 De maar academicus was. Zijn enige misdaad was zijn drijfveer voor de politieke leiders van een land om we- onafhankelijkheid. De onrechtmatige gevangenne- tenschap aan banden te leggen, is vrijwel altijd angst – ming bleef niet onopgemerkt. Collega’s van over de angst voor een onafhankelijke intellectuele laag van de hele wereld raakten gealarmeerd en toen Amnesty bevolking, angst voor ontwikkeling van verscheiden- International voor publiciteit en druk zorgde, werd heid van meningen en angst voor consequenties van prof. Kaputu vrijgelaten. Thans woont en doceert hij publicatie van onderzoek. in de Verenigde Staten, dankzij hulp van mensen- De geschiedenis van de academische carrière van de rechtenorganisaties en betrokken collega’s.5 gevluchte Syrische hoogleraar Radwan Ziadeh toont De variatie aan tactieken om een academicus de aan dat de inhoud van publicaties en wetenschappe- mond te snoeren is groot. Een onderdrukker kan kie- lijk onderzoek directe aanleiding kan zijn voor repres- zen uit een scala van mogelijkheden: van een eenvou- sie van de kant van de overheid. Al in de begintijd van dige waarschuwing tot isolering, bedreiging, censuur, zijn studie ontwikkelde Ziadeh belangstelling voor hinderlijk volgen, discriminatie, marginalisering, mensenrechten. De toestand in Syrië was schrijnend Botsingen tussen progressiviteit van wetenschap en conservatisme van repressieve staten zijn onvermijdelijk stigmatisering, fysiek geweld, gevangenneming en en in zijn eerste boek bracht hij deze, voor de macht- moord. In de meeste gevallen leidt een waarschuwing hebbers onwelkome, boodschap. De drukpersen van of een dreigement er al toe dat een academicus geen de eerste publicatie waren nauwelijks afgekoeld, of kritische bijdragen meer kan en durft te leveren aan Ziadehs boek stond al op de zwarte lijst van verboden de universitaire wereld. Slechts enkele onverschrok- boeken. ken geleerden zullen fysiek geweld of erger trotseren Deze confrontatie met onvrijheid opende de ogen in hun academische queeste. ‘Wanneer ik het gevoel van Ziadeh voor de waarde van vrijheid van publi- heb dat ik niet vrij kan denken, dan kan ik niet le- catie, onderzoek en onderwijs. De wantoestanden in ven. Indien een academicus zichzelf moet censure- Syrië leidden ertoe dat hij zich actiever ging inzet- ren, voelt het alsof hij langzaam sterft. Hij moet zijn ten voor verbetering van de situatie in zijn land. Zo ideeën in een doos stoppen en verbergen. Dan, als hij was hij mede-oprichter van het Damascus Centre for niet vrij kan denken, kan hij de wereld niet zien en Human Rights Studies, een onderzoeksinstituut dat de voelt het werkelijk alsof hij dood gaat. Met alle oude, situatie van mensenrechten in Syrië en de Arabische verborgen ideeën.’6 wereld onderzoekt. Intussen bleef hij kritische boeken publiceren, die de regering allemaal verbood. ‘Ik ging Motieven voor onderdrukking van vrije door met het publiceren van mijn boeken over men- wetenschap senrechten en de Syrische geschiedenis. Mijn laatste Repressieve regimes onderdrukken het vrije universi- boek, Decision making and foreign policy in Syria, was taire denken en onafhankelijke academici om zodoen- uitgegeven in Egypte. Toen dit boek verscheen, werd de politiek overwicht te behouden. De redenen voor ik ondervraagd door de Syrische geheime dienst. De

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 277 chef vertelde me dat ik geen toestemming had dit tische academici als eerste buitenspel zetten om de boek te publiceren en dat dit de laatste keer was dat status quo te handhaven. Aangezien wetenschap geen ik Syrië zou kunnen bezoeken “als gast”. Hij waar- nationale of ideologische grenzen kent, lijdt de gehele schuwde me dat de eerstvolgende keer dat ik voet op universitaire wereld onder het feit dat niet alle we- Syrische bodem zou zetten, ik in de gevangenis zou tenschapslieden vrij zijn hun ideeën uit te dragen.11 belanden.’9 Prof. Ziadeh verliet Syrië en is nooit meer Zodra de gemeenschap faalt in het bieden van een teruggekeerd. Hij is liever balling dan gevangene en omgeving waarin academische vrijheid kan opbloei- verkiest een leven ver weg van zijn familie om vrij te en, resulteert dat in het verlies van geleerdheid. kunnen denken en schrijven. Waar repressieve regimes de zoektocht naar ken- De academici staan dikwijls aan de frontlinie in de nis en nieuwe ontdekkingen in de waagschaal stel- strijd voor verandering. Hun onderzoek is in beginsel len, werken democratieën academische vrijheid in de progressief, gericht op oplossingen en vooruitgang. hand. De wisselwerking en stimulans tussen vrijheid Dit staat in schril contrast tot de belangen van een en democratie en onvrijheid en autocratie is treffend. repressieve staat, die gericht is op het controleren van ‘Stel je eens voor hoe de wereld eruit zou zien als alle de maatschappij en het beheersen van de stroom van informatie vrij zou kunnen stromen. Dan zou er een informatie. De repressieve machthebber staat stil; de sterke verdediging zijn tegen repressie van regerings- botsing tussen de progressiviteit van de wetenschap wege. De staat zou zich moeten verantwoorden en zijn en het conservatisme van een repressieve staat is on- eigen macht moeten inperken.’12 De mogelijkheid tot vermijdelijk. verrichten van kritisch onderzoek zonder het keurslijf van opgedrongen doctrines en tot vrij delen van in- Gevolgen van onderdrukte academische formatie leidt ertoe dat kennis van politiek gevoelige vrijheid kwesties en van schendingen van mensenrechten toe- Het werk van de academicus bestaat uit zijn ideeën gankelijk wordt. Een ‘wat niet weet, wat niet deert’- en publicaties en als hij zijn baan verliest door wat beleid door de staat is dan onmogelijk en regeringen hij zegt of schrijft, moet hij zijn beroep opgeven en kunnen niet langer handelen zonder verantwoording kan hij niet langer op effectieve wijze geaccepteer- af te leggen. Waar de academische traditie onvol- de doctrines in twijfel trekken of juist verdedigen.10 doende ontwikkeld is, zullen repressieve regimes ge- Repressieve regimes zullen de onafhankelijke en kri- makkelijker de controle behouden. De conditie van

278 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 academische vrijheid is een graadmeter voor de status het tegengaan van academische onvrijheid, zullen alle van democratie in een land. grote internationale organisaties nauwer moeten sa- menwerken met de experts van de netwerken en de Op zoek naar bescherming regionale spelers. Universiteiten en NGO’s werken nauw samen om op- Onderzoek naar situaties in specifieke landen is vang voor academici in nood te verzorgen en crises noodzakelijk om verbetering van de stand van zaken van academische onvrijheid aan de kaak te stellen. te bewerkstelligen. Het netwerk kan helpen met at- Het samenwerkingsverband wordt in stand gehouden tenderen van de wereld op bedreiging van de acade- door enthousiastelingen uit de universitaire sector die mische vrijheid door brieven te schrijven, rapporten bezorgd zijn over de bedreiging van academische vrij- te verspreiden, conferenties en workshops te houden, heid. Het Scholars at Risk Network (SAR) is het eni- contacten tussen bedrijvige mensenrechtenactivisten ge internationale netwerk van universiteiten ter we- te leggen en door academici in nood onder te brengen, reld dat zich sterk maakt voor academische vrijheid. maar de werkelijke verandering moet vanuit de regio’s Partners van SAR, zoals de Stichting voor Vluchteling- met gebrek aan academische vrijheid zelf komen. Studenten (UAF) in Nederland, vormen onmisbare schakels in dit netwerk. SAR werkt als koppelaar tussen partnerorganisaties en academici en zit als Leonie van der Stijl studeert geschiedenis aan de een spin in het web van diverse kleinere nationale en Rijksuniversiteit Groningen en was in de periode septem- r­egionale koepels en federaties. ber-december 2009 stagiaire bij de eindredactie van de Het internationale netwerk kan direct ondersteu- Internationale Spectator. Thans is zij verbonden aan het ning bieden aan academici in repressieve staten die Scholars at Risk Network in New York. gevangenisstraffen of erger riskeren en uit een be- nauwde situatie moeten ontsnappen. De universitei- Noten 1 UNESCO declaration 1997, zoals omschreven in het strategisch ten die aan het netwerk verbonden zijn en zich actief plan van de Rijksuniversiteit Groningen. inzetten voor de bedreigde academici, kunnen een 2 Aldus prof. Wang Tiancheng, een bedreigde academicus uit gastpositie van universitair docent of onderzoeker de Volksrepubliek China, thans verbonden aan Scholars at Risk Network en werkzaam in New York. Deze hoogleraar heeft vijf jaar aanbieden, zodat de gevluchte academicus zijn werk in de gevangenis gezeten wegens betrokkenheid bij de oprichting 13 kan voortzetten. Voor sommige academici is een tij- van een politieke partij en het publiceren van kritische artikelen delijke positie in een veilige haven een adempauze. over de communistische regering van China. Het is nog steeds ver- boden zijn naam te citeren in publicaties in China. (Interview door Ze kunnen op die manier tijdelijk ontsnappen aan de auteur, 18 maart 2010, New York.) dreigementen in hun eigen land, tot de gemoederen 3 Prof. Radwan Ziadeh, een Syrische onderzoeker die uit zijn eigen daar tot bedaren zijn gekomen. Voor andere acade- land is gevlucht om in alle vrijheid wetenschap te kunnen bedrij- ven, gebruikt een oud Chinees gezegde wanneer hij de situatie van mici is het onmogelijk op korte termijn terug te keren; academische vrijheid in Syrië vergelijkt met die in de Verenigde zij moeten hopen op structurele veranderingen in hun Staten. (Interview door auteur, 12 maart 2010, New York.) land van herkomst. 4 Prof. Felix Kaputu beschrijft zijn ervaringen in zijn cel nadat hij gevangen is genomen op basis van een valse beschuldiging in april Het internationale netwerk vormt, samen met men- 2005. (Interview door auteur, 26 maart 2010, New York.) senrechtenactivisten, een team dat zich sterk maakt 5 Het New York Institute of International Education verzorgde de voor bescherming van hoger onderwijs in het alge- financiële hulp voor prof. Kaputu, terwijl het Scholars at Risk Network kon zorgen voor bemiddeling bij het vinden van een gastuniversiteit. meen. Deze samenwerking speelt zich vooral af op 6 Prof. Radwan Ziadeh spreekt over zijn ervaringen als universitair i­nternationaal niveau, maar banden met r­egionale spe- docent in Syrië (12 maart 2010, New York). lers zijn van niet te onderschatten belang. Organisaties 7 Prof. Radwan Ziadeh spreekt over het belang van academische vrijheid en de bijdrage van discussie aan de maatschappij (12 maart in regio’s waar academische onvrijheid heerst, hebben 2010, New York). specifieke kennis van lokale omstandigheden en ze 8 Henry G. Jarecki & Daniela Zane Kaisth, ‘Scholar Rescue in the zijn onmisbaar bij het vaststellen welke maatregelen Modern World’, Institute of International Education, New York, 2009, blz. 38. nodig zijn om specifieke situaties te verbeteren. Om 9 Professor Ziadeh beschrijft in detail zijn confrontatie met acade- spijkers met koppen te slaan bij het aanpakken van mische onvrijheid tussen 1999 en toen hij in 2007 uit Syrië vertrok. wantoestanden, moeten internationale organisaties (Interview auteur op 12 maart 2010 te New York). 10 Terrence Karran, ‘Academic Freedom: in justification of a univer- met de juiste middelen en met een grote reputatie sal ideal’, in: Studies in Higher Education, Londen, 2009, blz. 268. ingeschakeld worden. Algemene mensenrechtenor- 11 Stephan Duggan & Betty Drury, The Rescue of Science and ganisaties als Amnesty International en Human Rights Learning, the Story of the Emergency Committee in Aid of Displaced Foreign Scholars, New York, 1948. Watch zetten zich in voor vrijheid van onderwijs in het 12 Prof. Wang Tiancheng geeft zijn visie op de relatie tussen repres- algemeen en af en toe voor hoger onderwijs en aca- sieve regimes en academische vrijheid (18 maart 2010, New York). demische vrijheid in het bijzonder. UNESCO heeft 13 Het netwerk van universiteiten strekt zich uit van het Midden- Oosten tot Afrika en van Europa tot Amerika. Voor een complete een nauwer brandpunt: het bevorderen van onderwijs, lijst van partnerorganisaties, zie http://scholarsatrisk.nyu.edu/The- wetenschap en cultuur. Om vooruitgang te boeken in Network/Member-Directory.php.

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 279 Menno R. Kamminga Eindtijd van de godsdienstvrijheid?: b­edreiging in praktijk en theorie

Godsdienstvrijheid, historisch het eerste mensen- ale cohesie. Er gaan stemmen op de aparte constitu­ recht, wordt door de internationale gemeenschap tionele waarborg voor godsdienstvrijheid – artikel 6 veelal beschouwd als fundamenteel recht, afge- Grondwet – af te schaffen.4 leid van de inherente waardigheid van elke persoon In hoeverre is godsdienstvrijheid nog levensvat- als een uniek en met een geweten begiftigd wezen. baar? Dit artikel biedt een overzicht en korte duiding Godsdienstvrijheid betekent in staat zijn het eigen van praktijk en theorie van de bedreiging van gods- geweten te volgen in kwesties van religieus geloof en dienstvrijheid. – binnen grenzen gesteld door de eisen van publieke orde en de rechten van anderen – het eigen geloof vrij Bedreiging in praktijk te praktiseren via bijeenkomsten, opvoeding, onder- Godsdienstvrijheid wordt nergens adequaat be- wijs en meningsuiting.1 De historische wortels liggen schermd. De grootste bedreigingen doen zich voor in in de tolerantie die in Europa ontstond uit de gods- de islamitische wereld en China. In het Westen heb- dienstoorlogen van de 16de en 17de eeuw, vooral ook ben sociale ontwikkelingen godsdienstvrijheid ver- in de Hollandse 17de-eeuwse toestand van evenwicht zwakt. Tot ver in de 20ste eeuw was het concept van tussen de elkaar bestrijdende religieuze partijen en de seculiere staat, met de erkenning van religieus plu- de ‘laat gaan’-houding van de gegoede burgerij, die ralisme, betrekkelijk probleemloos. Dat pluralisme katholieken, protestanten en joden toestond te leven was ingebed in een systeem van overwegend christe- in wederzijdse verdraagzaamheid – tot voorbeeld van lijke waarden. In de gewijzigde context van multicul- de Amerikanen tijdens de Revolutie.2 Tegenwoordig turalisme, secularisatie en individualisering worden bieden de meeste landen, zelfs ‘atheïstische’ landen ‘nieuwe’ – maar ook traditionele – religies vaak arg- als China en Cuba, een grondwettelijke garantie voor wanend bezien. Opkomende religieuze bewegingen godsdienstvrijheid. Internationaal beschermen drie worden afgeschilderd als gevaarlijke sekten, stromin- VN-instrumenten dit recht: de Universele Verklaring gen in de islam met agressief of zelfs terroristisch fun- van de Rechten van de Mens (1948, artikel 18), het damentalisme geassocieerd en het orthodoxe chris- Internationaal Verdrag inzake Burger- en Politieke tendom achterhaald geacht. Dit wordt versterkt door Rechten (1966, artikel 18) en de Verklaring inzake de een dominante opvatting in het westerse denken dat Uitbanning van alle Vormen van Onverdraagzaamheid religie niet meer past in een moderne maatschappij en en van Discriminatie op grond van Godsdienst of naar de privésfeer moet worden teruggedrongen.5 Overtuiging (1981). In Europa biedt het Europees Waar in de Verenigde Staten het politieke domein Verdrag voor de Rechten van de Mens van 1950 be- sterk doortrokken blijft van godsdienst(vrijheid), kent scherming (art. 9).3 het sterk geseculariseerde Europa hiermee problemen. Toch is godsdienstvrijheid omstreden, in zowel Frankrijk, België en Duitsland reageren afwerend op praktijk als theorie. In het islamitische Egypte zijn de opkomst van culten en behandelen bijvoorbeeld de koptische christenen vaak mikpunt van geweld – be- Scientology kerk als tweederangs of zelfs gevaarlijk. gin dit jaar werden zes kopten doodgeschoten na de Vanuit de angst dat openlijke praktijk van de islam kerstnachtmis – en moeten vooral bekeerlingen voor een volmacht is voor extremisme, hebben Frankrijk hun leven vrezen. In Noord-Korea worden christe- en Zwitserland geageerd tegen moslimvoorschriften nen zwaar vervolgd. Enkele jaren geleden leidde de als het dragen van religieuze hoofdkleding in staats- ‘Deense Cartoons’ van de profeet Mohammed tot scholen, zich baserend op de neutraliteitsverplichting woede bij moslims in Europa en het Midden-Oosten van de staat bij het onderwijs. Angst voor extremisme en vervolgens tot westers tumult over de moslimwoe- heeft ook in andere Europese landen geleid tot in- de. Eind november 2009 koos de Zwitserse bevolking perking van islamitische praktijken en voorschriften. in een bindend referendum voor een verbod op nieuwe Veel landen van het vroegere Sovjetblok beschermen minaretten. Vervolgens verklaarde PVV-leider Geert de traditionele staatsgodsdienst tegen de toevloed Wilders ook in Nederland een dergelijk referendum van nieuwe religieuze bewegingen. Die bewegingen te willen. Er bestaan zorgen over terrorisme, falen- worden als bedreigend voor de wederopbouw van de de integratie, opkomst van de islam in Nederland natio­nale identiteit beschouwd. Zij krijgen te maken en Europa, multiculturalisme en verdwijnende soci- met hinderlijke verplichte registratieformaliteiten

280 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 en vérstrekkende belemmeringen op hun religieuze overheden proberen religieuze groepen of individuen praktijken, vooral bekeringsactiviteiten.6 te controleren en prediking en bekeringspraktijken te De Europese rechtspraak lijkt te getuigen van een beperken (veelal door middel van registratievereis- historisch bepaalde afkeer van niet-christenen, vooral ten en -gelden); en 2 sociale vijandigheden: de mate moslims en allerlei ‘sekten’ die aan hersenspoeling en waarin handelingen van geweld en intimidatie door kidnapping zouden doen en ongepaste bekeringsacti- (religieuze) individuen, organisaties of sociale groe- viteiten zouden praktiseren. Het Europees Hof voor pen plaatsvinden. de Rechten van de Mens treedt weinig streng op te- De Amerikaanse landen (uitgezonderd Cuba) vor- gen regeringen die godsdienstvrijheid beknotten. men duidelijk de regio met de laagste restricties in Het Hof gunt staten een margin of appreciation: een beide opzichten. Wel kennen de Verenigde Staten ruime handelingsvrijheid om geschillen te beslechten vrij forse sociale vijandigheden. Hierna volgen sub- volgens lokale normen.7 Veel besluiten van het Hof Sahara Afrika en Europa. Het betreft hier niet de l­ijken zwak beargumenteerd. Gewetensbezwaren tegen Oost-Europese landen, vooral Rusland, die staats­ m­ilitaire dienst, tegen belastingbetaling voor oorlogs­ atheïsme hebben vervangen door staatsbegunstigde steun, tegen betaling voor staatsbekostigde abortus religies, met bijbehorende bescherming of privi­leges. en werken op de sabbat worden simpelweg behandeld West-Europese landen als Duitsland, Frankrijk en als manifestaties van religie en aldus g­emakkelijk in- Oostenrijk scoren wél relatief ongunstig op overheids- geperkt. Het onderscheid dat het Hof maakt tussen beperkingen, omdat zij wetten hebben ter bescherming ‘g­eoorloofde’ en ‘ongeoorloofde’ bekeringspraktijken van burgers tegen gevaarlijk geachte culten of sekten. (vanuit de gedachte dat ieders overtuiging moet wor- Bovendien scoren Europese landen vaak minder gun- den ‘gerespecteerd’) is berucht vanwege het gebrek aan stig op sociale vijandigheden vanwege wijdverbreide duidelijke richtlijnen. Staten krijgen veel speelruimte gevallen van antisemitisme, spanningen tussen mos- om godsdienstuitingen te beperken door een beroep lim-minderheden en seculiere of christelijke meerder- op de publieke orde, veiligheid of gezondheid.8 De heden, en wantrouwen ten opzichte van nieuwe reli- margin of appreciation dreigt zó ruim te worden, dat gieuze bewegingen. De gebieden waar de overheid de godsdienstvrijheidsbescherming op Europees niveau strengste beperkingen stelt, zijn Noord-Afrika en het de facto wordt afgeschaft.9 Midden-Oosten (inclusief als doorgaans democratisch In de islamitische wereld en China verkeert gods- beschouwde landen als Israël en Turkije, die beide ook dienstvrijheid in slechte staat. Moslimlanden zijn his- serieuze sociale beperkingen kennen). Hieronder val- torisch en theologisch weinig ontvankelijk voor andere len bijna allemaal islamitische landen. Bovenaan, met godsdiensten. Bovendien stellen zij de sharia als Gods zeer hoge overheidsbeperkingen, staan Saoedi-Arabië wet vaak boven het internationale recht, inclusief de (het enige land dat op beide criteria ‘zeer hoog’ scoort), internationale regelgeving voor godsdienstvrijheid, als Iran, Oezbekistan en Egypte. Ook China kent zware een menselijk, feilbaar product. Moslimstaten, waar- overheidsbeperkingen, maar scoort laag qua sociale van het aantal de afgelopen halve eeuw is gestegen van vijandigheden. Noord-Afrika en het Midden-Oosten zes tot minstens vijfendertig (en er zeven officieel de hebben tevens de hoogste sociale beperkingen. Van doodstraf voor islamverlating kennen), bestrijden niet- de mondiaal 25 bevolkingrijkste landen kennen Iran, moslims die op hun grondgebied proberen proselie- Indonesië, Pakistan en India de meeste beperkingen ten te maken. China acht godsdienst een bedreiging, voor beide maatstaven samen; 64 landen blijken hoge verwerpt godsdienstvrijheid openlijk (ondanks de of zeer hoge beperkingen op religie te kennen. Omdat grondwettelijke garantie) en onderwerpt godsdienst- dit veelal bevolkingrijke landen zijn, woont bijna 70% praktijken sterk aan beperkingen en controle. ‘Beijing’ van de wereldbevolking in landen met weinig respect behandelt het christendom in elke vorm als een onge- voor godsdienstvrijheid.11 wenst product vanuit het Westen: ‘gezagsondermij- Ten slotte ontbreken een juridisch bindend interna- nend’ voor de Aziatische geschiedenis en cultuur.10 tionaal verdrag en wereldtribunaal dat de medewer- Het Washingtonse Pew Forum heeft zeer recent king aan de eisen van godsdienstvrijheid c­ontroleert. een gedegen, uniek kwantitatief onderzoek uitge- De stilte van het internationale recht staat landen toe voerd naar de bedreiging voor godsdienstvrijheid dat ongestraft door te gaan met het bestraffen (of e­rger) dit geschetste, kwalitatieve beeld grotendeels beves- van personen die een geloof aanhangen dat de regering tigt en aanvult. Het heeft 198 landen gerangschikt niet bevalt; vgl. de wijze waarop China, Bangladesh volgens twee indexen (die in de praktijk grotendeels en Soedan bijvoorbeeld christenen b­ehandelen.12 samengaan): 1 overheidsbeperkingen: de mate waarin Aangezien een internationaal bindend instrument

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 281 een zaak van de lange termijn is,13 zal de juridische heeft en kan de overheid geen enkel beroep op gods- stilte voortduren. dienstvrijheid afwijzen. Geloofsinterpretaties zijn een puur persoonlijke, individuele zaak. Godsdienst dient Bedreiging in theorie geen enkele rol te spelen in het overheidsbeleid en Godsdienstvrijheid kent langdurige en actuelere de wetgeving. Dat burgers vanwege hun godsdienst theo­retische bedreigingen. Sinds 1948 zijn begrippen rechten zouden hebben die anderen niet hebben, is in als ‘religie’, of ‘godsdienst’, en ‘godsdienstvrijheid’ las- strijd met artikel 1 Grondwet, dat bepaalt dat gelijke tig te definiëren gebleken. Qua zowel betekenis als gevallen gelijk worden behandeld en discriminatie – inhoud van godsdienstvrijheid bestaan onverenig- zoals op grond van godsdienst – verboden is.15 Deze bare, deels theoretische meningsverschillen. Terwijl – uiteraard niet tot Nederland beperkte – redenering het Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten uit behelst duidelijk een bedreiging voor godsdienstvrij- 1966 rept van de vrijheid een godsdienst ‘te hebben heid, althans theoretisch. of te aanvaarden’ (al noemt het Verdrag het recht Ben Vermeulen, en met hem diverse andere juristen, om van godsdienst te ‘veranderen’, opgenomen in de heeft zich tegen De Beers pleidooi gekeerd. Hij wijst Universele Verklaring van 1948, niet meer letterlijk), erop dat Nederland internationale verdragsverplichtin- verwijst de Verklaring van 1981 helemaal niet meer gen heeft, waaronder de verplichting godsdienstvrij- naar het recht van religie te veranderen. Gewezen heid te beschermen. Bij afschaffing van de wettelijke moet worden op de serieuze spanningen tussen gods- bescherming zou Nederland zich ‘compleet belache- dienstvrijheid enerzijds en de claims van bepaalde lijk maken’.16 Zowel Vermeulen als Bahia Tahzib stelt r­eligies op een compleet en absoluut waarheidsmono- dat schrappen van artikel 6 Grondwet zonder rechts- polie anderzijds. Dit verklaart mede waarom de VN gevolg zou zijn, omdat Nederland juridisch gebonden geen bindend verdrag voor godsdienstvrijheid hebben blijft aan de internationale en Europese mensenrech- kunnen aannemen en hierop, of zelfs maar op meer tenverdragen. Tahzib noteert dat Nederland moei- consensus hierover, géén uitzicht bestaat.14 lijk andere landen kan aanspreken op schending van In Nederland woedt een debat over de bescherm- godsdienstvrijheid als het zelf het belang van dit recht waardigheid van godsdienstvrijheid. Vooral eco- relativeert.17 Verder benadrukt Vermeulen de ‘duide- De grootste bedreigingen van de godsdienstvrijheid doen zich voor in de islamitische wereld en China noom Paul de Beer, met in zijn kielzog filosoof Rob lijk historische kern’ van godsdienst. Weliswaar ver- Wijnberg, heeft de aanval ingezet. Volgens De Beer liest bij een persoonlijker invulling van ‘godsdienst’ moet de grondwettelijke bescherming van godsdienst- dit begrip ‘aan de randen’ zijn heldere grenzen, maar vrijheid (artikel 6 Grondwet) worden afgeschaft. De dit betekent niet dat de ‘historisch vaste kern’ fluïde overheid behoort zich bij geloofszaken afzijdig te en onhanteerbaar is geworden. Bij ‘godsdienst’ moet houden. Het is onhelder waarvoor een godsdienst wel sprake zijn van ‘een zekere coherente en omvat- staat. Bovendien moet een overheid, om stelling te tende wereldbeschouwing, een daarop geënte con- kunnen nemen over een godsdienst, zich baseren op sistentie van handelen, een mate van communiceer- wetenschappelijk ontoetsbare uitgangspunten. Als de baarheid, een collectief karakter’.18 Matthijs de Blois overheid positie kiest ten opzichte van een religie, geeft ze noemt het ‘ongerijmd’ de grondwettelijke garantie daaraan onvermijdelijk een interpretatie. Dat de islam voor godsdienstvrijheid op te heffen, terwijl het inter- vrouwen voorschrijft een hoofddoek te dragen, is al- nationale recht aan die vrijheid een prominente plaats lerminst vanzelfsprekend. Staat de overheid het dra- toekent.19 gen van een hoofddoek in een publieke functie toe Theoretisch zijn bovenstaande juridische en histo- vanwege godsdienstvrijheid, dan kiest zij partij voor rische argumenten tegen De Beers aanval ontoerei- degenen die stellen dat de islam de hoofddoek voor- kend. Fundamenteel is of het nationale en internationale schrijft. Ook als de overheid ambtenaren verbiedt een recht terecht bescherming bieden aan godsdienstvrijheid. hoofddoek te dragen vanwege de scheiding van kerk Vermeulen, evenals De Blois, ontkomt er niet aan de en staat, geeft zij een eigen interpretatie aan de is- specifieke, intrinsieke betekenis van religie te verdedi- lam door de hoofddoek als een religieus symbool te gen. ‘Godsdienstige overtuigingen’, stelt Vermeulen, beschouwen. De overheid kan dit dilemma niet ont- ‘zijn, in ieder geval voor de gelovigen, geen indivi- lopen door af te gaan op het oordeel van de indivi- duele meningen meer, maar iets van hogere orde. Ze duele gelovige zelf. Dan zou iedereen zelf bepalen of bieden een overkoepelend kader, liggen ten grondslag bepaalde kleding of versiering een religieuze functie aan het eigen bestaan; het zijn randvoorwaarden en

282 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 richtpunten voor een zinvol leven.’20 De Beer echter werden gebaseerd op de Bijbel, de kerkvaders, het brengt hiertegen in dat religies vaak juist niet uitblin- kerkrecht of een natuurlijke theologie. Vervolgens ken in coherentie van wereldbeschouwing en consi- ontwikkelde zich de gewetensvrijheid. Hoewel gewe- stentie van handelen – ‘althans niet in de ogen van tensheiligheid al werd erkend in het middeleeuwse niet-gelovigen en anders-gelovigen’. Ook voert hij aan katholicisme, hervormde de Reformatie de betekenis dat Vermeulens positie traditionele religies als chris- van het geweten. De resulterende fragmentatie van tendom en islam bevoordeelt ten opzichte van ‘sek- het christendom bracht kerken onder staatscontrole, ten’ als Scientology en Winti.21 De principiële vraag maar ook veranderde in het protestantse denken de die De Beer (evenals Wijnberg) op tafel legt, lijkt nog kerkopvatting zelf. Waar de katholieke leer de nood- niet beantwoord. Zijn er wel goede redenen waarom de zaak van de kerk als intermediair tussen God en men- overheid van een seculiere staat aan godsdienstige uitin- sen had benadrukt, beklemtoonden protestanten de gen en gedragingen een speciale, bevoorrechte positie directe relatie tussen individu en God. Het zwaarte- moet toekennen of bijzondere bescherming moet bieden? punt verschoof van vrijheid van de kerk naar vrijheid Is niet kenmerkend voor grondrechten dat zij voor ie- van het geweten van de individuele gelovige (waar- dereen, niet-gelovigen incluis, vanzelfsprekend zijn?22 door Gods stem sprak). Deze visie werd invloedrijk in Filosoof Martha Nussbaum tracht de vraag te be- protestantse samenlevingen en kenmerkend voor de antwoorden op grond van ‘billijkheid’: het behan- Amerikaanse visie op godsdienstvrijheid. Founding delen van burgers als gelijken. Religie moet worden fathers als James Madison en Thomas Jefferson recht- beschouwd als speciaal, omdat zij betrekking heeft vaardigden godsdienstvrijheid openlijk in religieuze op ultieme vragen over leven en dood, de zin van het termen, zoals de nadruk op de directe relatie tussen leven en het ethisch fundament daarvan. Hierbij gaat God en individu (Madison) en het uitgangspunt dat het niet zozeer om de inhoud, maar om de ‘faculteit God de geest vrij had geschapen en dat overheids- van het zoeken’. Toch erkent Nussbaum dat een slui- dwang bij religie strijdig was met Gods eigen keuze tende verdediging lastig te formuleren blijft – een die om het geloof niet te laten afdwingen (Jefferson). onbillijkheid uitsluit voor niet-religieuze zoekers,23 laat staan niet-zoekers. Zo impliceert het ‘speciale Seculier vertoog van rechtvaardigheid karakter’ van religie nog niet dat een seculiere staat Tegenwoordig is de traditie echter dusdanig getrans- religie moet beschermen. Onderstrepen dat het ju- formeerd, dat zij mogelijk haar einde is genaderd, al- ridisch beschermde recht de vrijheid van godsdienst dus Smith. Het moderne godsdienstvrijheiddiscours is ‘en levensovertuiging’ (dus ook niet-religieuze levens- niet religieus maar seculier. Het probleem van kerk en beschouwingen) behelst,24 lijkt ontoereikend. Waarom staat wordt niet langer opgevat in termen van geschei- zou een staat speciaal respect moeten opbrengen voor den, van Godswege afgekondigde jurisdicties. Een allerlei levensovertuigingen en bijvoorbeeld nihilis- op religie gebaseerd constitutioneel discours zou de ten, hedonisten of ‘oppervlakkigen’ ongelijk behan- constitutionele gerichtheid op godsdienstvrijheid en delen? Misschien is vanuit het perspectief van de de scheiding van kerk en staat juist geweld aandoen. seculiere staat geloof puur een individuele keuze of Religie en religieuze instituties worden gezien als on- mening, waarvoor geen strikt rationele grond bestaat derworpen aan de omvattende, seculiere jurisdictie van en geen aparte bescherming gepast is.25 de staat. Maar binnen dit seculiere kader, stelt Smith, Rechtsgeleerde Steven Smith biedt een intellec- is het moeilijk te verklaren waarom ‘godsdienst’ – ooit tueel-historische analyse van godsdienstvrijheid die ‘de kerk’, later ‘het geweten’, tegenwoordig lastig te helpt deze discussie te duiden.26 Volgens Smith kent vatten – überhaupt als een speciale juridische catego- het Westen een specifieke, duizendjarige traditie van rie moet worden behandeld. De beweegredenen die intellectuele reflectie op godsdienstvrijheid. Deze tra- historisch de betrokkenheid bij godsdienstvrijheid ditie wortelt in de nieuwtestamentische leer rondom hebben gegenereerd en gesteund, zijn ontoelaatbaar Jezus’ waarschuwing om aan de Keizer de dingen te verklaard. Thans wordt het probleem opgevat in ter- geven die de Keizer toebehoren en aan God de dingen men van rechtvaardigheid, ‘billijkheid’ (zoals bij de li- die God toebehoren. In de middeleeuwse visie was beraal Nussbaum). Als de staat een houding van bil- alle autoriteit uiteindelijk afkomstig van God. God lijkheid inneemt, dan zal hij zich sterk maken voor had echter een wereld geschapen met twee sferen – de respect voor de rechten van burgers, hen behandelen spirituele en de temporele – met eigen subautoritei- als gelijken en het publieke belang bevorderen. De ten. Het spirituele domein was onderworpen aan de kerk is dan simpelweg één van vele verbanden binnen kerk, het temporele of seculiere domein aan vorsten. het rechtsgebied van de staat. Het dispuut dat ontstond over de vraag naar de pre- Smith onderscheidt twee tegengestelde, zuivere cieze onderlinge verhouding tussen de beide jurisdic- antwoorden op de vraag of religie geselecteerd zou moe- ties, werd in religieuze termen gevoerd. Standpunten ten worden voor aparte voordelen, als gelovigen en reli­

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 283 1 Martha C. Nussbaum, Liberty of conscience: in defense of America’s gieuze instituties slechts één categorie onder de tal- tradition of religious equality, New York: Basic Books, 2008, blz. 19, rijke actoren en belangen uitmaken die de overheid 24. 2 Melvin I. Urofsky, Religious freedom: rights and liberties under the conform de eisen van rechtvaardigheid moet behande- law, Santa Barbara: ABC-CLIO, 2002, blz. 20-24. len. Het eerste antwoord luidt de beperkingen van het 3 Dennis de Jong, The freedom of thought, conscience and religion seculiere discours te weerstaan en te proberen gods- or belief in the United Nations (1946-1992), Antwerpen/Groningen/ Oxford: Intersentia/Hart, 2000; Bahiyyih G. Tahzib, Freedom of reli- dienstvrijheid te verdedigen in een geactualiseerde gion or belief: ensuring effective international legal protection, Den versie van het traditioneel-theologische discours. Het Haag: Kluwer Law International, 1996. andere antwoord is de beperkingen van het moderne 4 H.M.A.E. van Ooijen, L.F. Egmond, Q.A.M. Eijkman, F. Olujic & O.P.G. Vos (red.), Godsdienstvrijheid: afschaffen of beschermen?, Leiden: seculiere discours bewust te aanvaarden en te accep- Stichting NJCM-Boekerij, 2008. teren dat op basis van huidige assumpties er gewoon- 5 Ben Vermeulen, ‘Gewetensvrijheid en godsdienstvrijheid in een weg géén goede rechtvaardiging is om godsdienst te neutrale staat’, in: F.T. Oldenhuis (eindred.), Een neutrale staat: kreet of credo?, Heerenveen: Protestantse Pers, 2009, blz. 78-107. selecteren voor aparte wettelijke privileges. Zo bezien 6 Paul M. Taylor, Freedom of religion: UN and European human is De Beers positie zuiverder dan die van Vermeulen. rights law and practice, New York: Cambridge University Press, 2005, Een verklaring voor de laatstgenoemde houding ligt blz. 2-4. 7 Robert F. Drinan, Can God and Caesar Coexist? Balancing religious in de huidige conditie van de traditie van godsdienst- freedom and international law, New Haven/Londen: Yale University vrijheiddiscours: onsamenhangend en halfslachtig, Press, 2004, blz. 48-95, 157-159. dus intellectueel vervallen. We zien bij Vermeulen dat 8 Taylor, a.w. noot 6. 9 Titia Loenen, ‘De facto afschaffing van bescherming van de gods- hij probeert de wettelijke gerichtheid op speciale be- dienstvrijheid onder het EVRM? Het Europees Hof voor de Rechten handeling van religie te respecteren, zelfs te verdedi- van de Mens en de “margin of appreciation” ’, in: Van Ooijen e.a. gen, maar ook slechts argumenten geeft – slechts kan (red.), a.w. noot 4, blz. 59-68. 10 Drinan, a.w. noot 7, blz. 165-190. geven – die hooguit voor gelovigen zelf overtuigend 11 Pew Forum on Religion & Public Life, Global restrictions on reli- zijn. Als Smiths analyse klopt en als bovendien een gion, Washington: Pew Research Center, 2009, . 12 Drinan, a.w. noot 7. dan heeft De Beer het enige houdbare zuivere ant- 13 Tahzib, a.w. noot 3, blz. 493-494. woord aangegeven. 14 Javaid Rehman, ‘Accommodating religious identities in an Islamic state: international law, freedom of religion and the rights of reli- Besluit gious minorities’, in: Mashood A. Baderin (red.), International law and Islamic law, Aldershot: Ashgate, 2008, blz. 571-597, aldaar 577- De praktische en theoretische bedreigingen voor gods- 581. dienstvrijheid zijn beide serieus. Smiths analyse biedt 15 Paul de Beer, ‘Waarom vrijheid van godsdienst uit de Grondwet kan’, in: Socialisme en Democratie, jrg. 64, 2007, nr 10, blz. 18-24; Rob een verklaring voor de theoretische bedreiging in het Wijnberg, In dubio: vrijheid van meningsuiting als het recht om te post-christelijke Westen, maar eigenlijk ook voor het twijfelen, Amsterdam: Prometheus, 2008, blz. 65-81. praktische gebrek aan godsdienstvrijheid in islamiti- 16 Ben Vermeulen, ‘Waarom de vrijheid van godsdienst in de Grondwet moet blijven’, in: Socialisme en Democratie, jrg. 65, 2008, sche en andere Oosterse landen: de afwezigheid van een nr 3, blz. 14-26, citaat 15. levende traditie van authentiek godsdienstvrijheiddiscours. 17 Vermeulen, a.w. noot 16, blz. 15-16; Bahia Tahzib-Lie, ‘De vrijheid Hoe erg is dit? In seculiere samenlevingen kan gods- van godsdienst of levensovertuiging verdient haar eigen plaats in de Grondwet: een repliek op Paul de Beer’, in: Van Ooijen e.a. (red.), dienst, wanneer niet wettelijk apart beschermd, gebaat a.w. noot 4, blz. 43-58, aldaar 53-54, 57. zijn bij het vrije debat van meningen, krachtig en vitaal 18 Vermeulen, a.w. noot 16, blz. 18-19 en a.w. noot 5, blz. 87-88. blijven, waakzaam tegen de buitenwereld, minder zelf- 19 Matthijs de Blois, ‘Vóór godsdienstvrijheid’, in: Van Ooijen e.a. genoegzaam, en aldus aan overtuigingskracht winnen (red.), a.w. noot 4, blz. 27-42, aldaar 27, 33, 40. 27 20 Vermeulen, a.w. noot 16, blz. 21; zie ook De Blois, a.w. noot 19, blz. ten opzichte van niet-gelovigen. Aldus is de vraag of 34-36. godsdienstvrijheid wel of niet voldoende kan worden 21 Paul de Beer, ‘De paradox van de godsdienstvrijheid’, in: Van afgedekt door de vrijheden van meningsuiting, vereni- Ooijen e.a. (red.), a.w. noot 4, blz. 5-9, aldaar 8. 28 22 Paul de Beer, ‘Wat maakt godsdienst zo speciaal?’, in: Socialisme ging en vergadering weinig dringend. Niettemin blijft en Democratie, jrg. 65, 2008, nr 3, blz. 27. godsdienstvrijheid een legitiem aandachtspunt voor het 23 Nussbaum, a.w. noot 1, blz. 164-174. 24 Ben Vermeulen, ‘Waarom de vrijheid van godsdienst niet westers en Nederlands buitenlands beleid, tenminste geschrapt mag worden’, in: Van Ooijen e.a. (red.), a.w. noot 4, blz. voorzover elders, zoals vaak gebeurt, aantasting ervan 11-25, aldaar 21-22. gepaard gaat met schending van het fundamentele(r) 25 Wijnberg, a.w. noot 15, blz. 70-72. veiligheidsrecht op vrijwaring van moord, verminking 26 Voor de eerstvolgende drie alinea’s zie: Steven D. Smith, ‘Discourse 29 in the dusk: the twilight of religious freedom?’, in: Harvard Law en marteling. Review, jrg. 122, 2009, nr 7, blz. 1869-1908. 27 Wijnberg, a.w. noot 15, blz. 79-80. 28 Discussie hierover is hevig in Van Ooijen e.a. (red.), a.w. noot 4. 29 Amitai Etzioni, Security first: for a muscular, moral foreign policy, Menno R. Kamminga is universitair docent bij de afdeling New Haven: Yale University Press, 2007. Internationale Betrekkingen en Internationale Organisatie van de Rijksuniversiteit Groningen. Noten

284 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Barend ter Haar De Falun Gong in China: religie in verzet tegen­ de staat

Op 25 april 1999 vond in Beijing een opmerkelijke de- juist werd gezien als de enige ware vorm van kennis. monstratie plaats, van zo’n 10.000 mannen en vrouwen Daarbij is wetenschap in China alleen science (natuur- die een lange, stille rij vormden rond het hoofdkwartier wetenschappen in brede zin), want alfawetenschap- van de Chinese Communistische Partij in Beijing, vlak- pen worden meer gezien als culturele en daarmee nog bij de Verboden Stad en het Plein van de Hemelse Vrede. hogere kennis, terwijl de gammawetenschappen tot Het was de culminatie van een reeks protesten door de voor kort bijna niet bestonden. De hoeder van deze Falun Gong tegen haar onwelgevallige berichtgeving in exacte wetenschap is uiteindelijk de Communistische de Chinese pers over het quasi-wetenschappelijk karakter Partij zelf, want zij heeft haar eigen leer ook tot we- van de beweging of de claim dat men door Falun Gong- tenschappelijk verklaard en dus als onaanvechtbaar oefening speciale vaardigheden zou verkrijgen. De de- waar bestempeld. monstratie kwam ongeveer zes weken voor de verjaardag Li Hongzhi claimt voor zijn leer dus eigenlijk dezelf- van de gebeurtenissen op het Plein van de Hemelse Vrede de wetenschappelijke status als de Communistische tien jaar tevoren, op 4 juni 1989. De manifestatie bracht Partij voor haar leer. Zijn hoofdwerk, het Draaiende mensen uit de wijde omgeving van Beijing samen, die Dharmawiel (zhuanfalun), begint met een poging de door middel van telefoontjes en mond-tot-mond-reclame leer een wetenschappelijke basis te geven. Deze claim waren opgetrommeld om zich te laten gelden ten gunste van wetenschappelijkheid heeft Li Hongzhi overge- van hun geloof.1 nomen van de Qigong-bewegingen waar hij uit voort- komt, die allemaal zijn gebaseerd op het streven door Met deze demonstratie werd de Falun Gong meteen het cultiveren van Qi de gezondheid en het algemene een onderwerp van intense buitenlandse belangstel- welzijn te bevorderen. De term Qi is bijna onvertaal- ling, want niet alleen de timing, maar ook de omvang baar, want zij is de grondstof van alles op aarde en en het volledig pacifistische karakter trokken wijd in de kosmos, van lucht tot en met alle elementen. en zijd de aandacht. De vervolging die vrij snel op Doordat overal Qi in zit, kan een succesvolle beoe- deze demonstratie volgde en het volhardende verzet fenaar ook Qi uit de kosmos halen of met andere be- van leden en sympathisanten van de beweging tegen oefenaren uitwisselen. De Qigong-tradities zijn sinds de repressie, maken de Falun Gong tot een belangrijk de jaren 1950 door de communistische overheid be- fenomeen in de geschiedenis van de Volksrepubliek vorderd als goedkoop alternatief voor de veel duur- China na het beëindigen van de Culturele Revolutie dere traditionele Chinese geneeskunst (in het Engels in september 1976. Aanzienlijke financiële en orga- Traditional Chinese Medicine of TCM, overigens nisatorische middelen zijn gewijd aan de repressie, een twintigste-eeuwse uitvinding) en de minstens die op haar beurt heeft gezorgd voor enorme repu- even dure Westerse geneeskundige tradities. Na de tatieschade voor het land. De groeiende economische Culturele Revolutie genoten Qigong-leraren ongeken- kracht van China maakt dat de feitelijke impact van de populariteit en overheidssteun, waaraan pas met deze schade beperkt blijft. de Falun Gong-beweging en de repressie daarvan echt een einde kwam. De rol van de Qigong-bewegingen is Wetenschappelijke of religieuze beweging inmiddels overgenomen door andere, religieuze be- Er zijn zoals bij elke religieuze beweging verschillen- wegingen (in het bijzonder het protestantisme) en de de manieren om de geschiedenis van de Falun Gong te introductie van bijvoorbeeld yoga. laten beginnen. Wij kunnen beginnen bij het verhaal Li Hongzhi is afkomstig uit Changchun (een grote van de stichter, Li Hongzhi, zelf of het oprichten van stad in het noordoosten van China), genoot een een- de beweging in 1992, maar wij kunnen ook begin- voudige opleiding en verdiende zijn brood met lage nen bij de vraag of dit wel een religieuze beweging banen binnen het leger, de politie en overheidsbedrij- is. Volgens de stichter en zijn aanhangers is de Falun ven. Niets wijst erop dat hij veel persoonlijk contact Gong namelijk heel nadrukkelijk wetenschappelijk en heeft gehad met de religies van het oude China, en hij niet religieus van aard. In de Volksrepubliek China verwerpt nadrukkelijk het traditionele branden van stond religie lange tijd grotendeels gelijk aan bijgeloof wierook. Er is geen sprake van begrafenisrituelen of en was zij zo goed als verboden, terwijl wetenschap rituelen om iemand te genezen, en er zijn geen vaste

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 285 rituele specialisten. De leer is een mengeling van be- kritiek van gemaakt, maar het is eigenlijk heel con- grippen uit diverse religieuze tradities, die hij vooral ventioneel boeddhistisch en lijkt ook op de orthodox lijkt te kennen uit populaire boeken en niet uit de protestantse afkeer van preventief medisch ingrijpen, dagelijkse praktijk. Centrale waarden zijn zhen, shan zoals bij inentingen. en ren, respectievelijk ‘waarachtigheid’, ‘goedheid’ en Zelf zie ik de Falun Gong heel nadrukkelijk als ‘verdraagzaamheid’. Terwijl de eerste twee begrip- een religieuze beweging, omdat zij vergelijkbare ab- pen veel voorkomen in daoïsme en boeddhisme, is het solute waarheidsaanspraken doet en een vergelijk- derde begrip van veel recenter oorsprong. Het komt bare absolute verklaring voor de mens en zijn lots- veel voor in Chinese vertalingen van de Bijbel en de bestemming biedt als andere religies. Als zodanig is communistische propaganda heeft het begrip tien- de beweging een directe concurrent voor de Chinese tallen jaren intensief gebruikt. Deze drie begrippen Communistische Partij, met zeer vergelijkbare ab- vormen als het ware een combinatie van normen en solute waarheidsaanspraken. Omdat de claim van waarden die als basis dienen voor de cultivatie van wetenschappelijkheid zo lijkt op de desbetreffende Qi. De meeste publicaties die aan Li Hongzhi wor- claim door de Chinese Communistische Partij, heeft den toegeschreven, zijn gebaseerd op soms wat cryp- deze enkele jaren lang ook de Falun Gong en andere tische en repetitieve lezingen in de Noord-Chinese Qigong-bewegingen gesteund. standaardtaal (het Mandarijn), die door derden zijn omgewerkt tot boeken. Aanhang en organisatie Het basisritueel voor beoefenaren van de Falun De combinatie van oefeningen, simpele basiswaar- Gong is een klein aantal oefeningen om het dharma- den en de claim van wetenschappelijkheid maakte de wiel dat in ons lichaam zit draaiende te houden en Qi Falun Gong buitengewoon aantrekkelijk voor brede uit te wisselen met de leraar Li Hongzhi en met de groepen Chinezen die het contact met de traditie kosmos. De beweging is dan ook genoemd naar ‘grote verloren hadden door de aanhoudende overheidscam- leer (of: methode)’ (dafa) van de ‘oefeningen’ (gong) pagnes in de periode 1949-1976. Ook andere Qigong- van ‘het wiel van de dharma’ (falun). Deze oefeningen bewegingen slaagden erin grote groepen aanhangers vooronderstellen de juiste ethische grondhouding, zo- te verwerven, maar toen Li Hongzhi met een kleine De beweging lijkt in wezen heel erg op de Communistische Partij als weergegeven in de drie basiswaarden. Uiteindelijk schare volgelingen in 1992 begon aan de verbreiding moet de cultivatie van Qi ertoe leiden dat men zijn van de leer, was de boodschap meteen buitengewoon slechte, zwarte karma verliest en goede, witte deugd succesvol. Het is absoluut onduidelijk hoeveel aan- verzamelt. Wanneer men wordt vervolgd, kan men hangers de leer uiteindelijk had, toen de overheid in door ‘verdraagzaamheid’ ten aanzien van de vervolger de zomer van 1999 begon met de vervolging, want de diens goede deugd overnemen. Een en ander is een genoemde getallen berusten geen van alle op feitelijk zeer materialistische interpretatie van oude Chinese onderzoek of een ledenadministratie. Het is ook in religieuze en filosofische begrippen, wat heel goed andere nieuwe religieuze bewegingen meestal hele- past in de tijd waarin Li Hongzhi is opgegroeid, een maal niet duidelijk of iemand behoort (of behoorde) tijd dat het materialisme van het marxisme-leninisme tot de vaste kern van beoefenaren die altijd komt, of en het denken van Mao heersten. een eenmalige passant was, op zoek naar inzicht. Een belangrijke gedachte is dat iedereen al slecht Voor de overheid was de kwestie van de organisatie karma heeft verzameld, waardoor hij of zij tijdens dit echter van groot belang. Zij wilde graag aantonen dat leven in de narigheid komt. Sommige mensen worden de Falun Gong een centraal geleide en dus gevaarlijke ziek, wat niets anders is dan een straf als gevolg van organisatie is, analoog aan Westerse overheden en iemands slechte karma. Deze heel gangbare boed- particuliere groepen die nieuwe religieuze groeperin- dhistische gedachte impliceert echter dat het weinig gen ook graag als veel beter georganiseerd voorstellen zin heeft naar de dokter te gaan. Zelfs al zou je gene- dan zij werkelijk zijn (op een enkele uitzondering na). zen door het een of andere medicijn of door een ope- Tot de vervolging was de organisatie van de beweging ratie, dan nog maak je het onmogelijk voor je slechte waarschijnlijk tamelijk diffuus, en dienden de zoge- karma om te worden afgebroken. De enige logische naamde centra vooral voor de distributie van teksten conclusie die je hieruit kunt trekken, is dat het wei- en cassettebandjes. De grote demonstratie van april nig zin heeft naar de dokter te gaan, iets dat de Falun 1999 was waarschijnlijk georganiseerd met behulp Gong dan ook afraadt. De Chinese overheid, maar van mobieltjes en internet. Na de vervolging is het ook andere critici, hebben hier een centraal punt van centrum van de beweging in de Verenigde Staten wel

286 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 goed georganiseerd geworden, maar waarschijnlijk is tale aantal religieuze vluchtelingen bleef klein, om- dat dus pas een latere ontwikkeling. dat de Falun Gong-aanhang niet uit de traditionele De beweging had haar aanhang vooral in noordelijk migratiegebieden in het zuiden kwam en daardoor China, in het bijzonder in die gebieden waar men een geen toegang had tot de gangbare routes voor men- versie van het Mandarijn spreekt, wat grotendeels een sensmokkel. De meeste Falun Gong-aanhangers in noordchinese spraakvariant is. Het was toen vooral het buitenland zijn daar pas bekeerd of daar al vóór de een stedelijke en kleinstedelijke beweging, met veel zomer van 1999 terechtgekomen. aanhang onder arbeiders en gepensioneerden van oude De repressie in het land zelf was (en is) bruut en fabrieken, mensen met een technische opleiding en/of gewelddadig, met de gebruikelijke excessen van mis- technisch beroep, dan wel personen uit de lagere be- handeling die leiden tot overlijden in de gevangenis, stuurslaag in het leger, de politie en de partij zelf. Er zelfmoord of verminking. Belangrijk is te beseffen dat was nauwelijks sprake van aanhangers met een echte een deel van het vervolgingsgeweld simpelweg hoort boerenachtergrond en ook in zuidelijk China kreeg bij het justitiële systeem, maar dan nog is het zo dat de beweging nauwelijks voet aan de grond. Dit kun je de Falun Gong-aanhangers, zoals andere religieuze heel duidelijk zien buiten China, want onder de tra- beoefenaars of dissidenten, deels vogelvrij in het sy- ditionele Chinese migranten uit de zuidelijke provin- steem zijn. Het is heel moeilijk de schaal van de ver- cies vind je weinig beoefenaren, terwijl de aanhangers volging precies in te schatten, want de informatie van van de Falun Gong in het buitenland vooral Chinese de Chinese overheid is beperkt en onbetrouwbaar. kennismigranten uit het noorden zijn. Helaas schuwt ook de Falun Gong zelf de propagan- De noordelijke en stedelijke achtergrond van de distische overdrijving en selectieve informatie niet. beweging kan goed verklaard worden. Stedelingen De Falun Gong is bepaald niet de enige vervolgde met een technische achtergrond voel(d)en zich aan- groep, maar zij is uniek in de hardnekkigheid waar- getrokken tot de Falun Gong vanwege de aanspraak mee zij haar verzet eerst in het binnenland en daarna op wetenschappelijkheid in de specifieke Chinese zin, vanuit het buitenland is blijven voeren. De Chinese dus het vermogen van de leer de materiële werkelijk- overheid is tot nog toe buitengewoon succesvol ge- heid te verklaren. Het sterke spreektaalkarakter van weest in het onderdrukken van verzet, behalve de de teksten van Li Hongzhi was aantrekkelijk voor Falun Gong en het Tibetaanse Boeddhisme (in het bij- mensen voor wie het Mandarijn de eerste taal is, dus zonder de Gele Hoeden-traditie van de Dalai Lama). vooral stedelingen uit het noorden. Ook de sociale Het is niet helemaal duidelijk waarom dit is, want praktijk van de Falun Gong paste uitstekend in de ge- ook de leiders van andere protestbewegingen, zoals de woonte uit de hoogtijdagen van de politieke campag- dissidenten van 1989, wonen nu deels in het buiten- nes vóór 1976, toen de communistische propaganda land. Li Hongzhi, de stichter van de Falun Gong, is in de vorm van moraliserende geschreven teksten in eind 1996 naar de Verenigde Staten vertrokken, toen kleine studiegroepjes moest worden bestudeerd. de binnenlandse kritiek op de beweging steeds meer Na 1949 was door decennia van religieuze repressie begon toe te nemen. Toch is hij alleen maar het sym- en gedwongen secularisering een leemte in de zinge- bolische centrum van het verzet, want het werkelijke ving ontstaan, die door de Chinese Communistische werk wordt door mensen in zijn naaste omgeving ge- Partij en haar propaganda na alle ellende van de daan. Culturele Revolutie niet meer kon worden gevuld. De Tot op de dag van vandaag zijn er mensen in China studentenbeweging van 1989, de opkomst van Qigong zelf die bankbiljetten met de naam van de beweging en Falun Gong, en tegenwoordig de opbloei van al- bestempelen en daarna in circulatie brengen, als een lerlei vormen van religie, meditatietechnieken en zo vorm van stil verzet tegen de repressie. Verder is het meer zijn even zovele pogingen hier een behoefte te binnenlandse verzet sporadisch, maar des te feller is vullen. het protest vanuit het buitenland, met New York als centrum. Dit verzet bestaat uit websites, een eigen Vervolging en verzet krant, telefooncampagnes, en e-mail-propaganda, In de zomer van 1999 zette de Chinese overheid een maar ook uit permanente of regelmatige demonstra- ongekend grootschalige vervolging in. Iedereen die ties op strategische locaties, zoals Chinese ambassa- met de Falun Gong in verband kon worden gebracht, des, het Internationaal Gerechtshof in Den Haag of werd opgepakt. Een deel van de mensen die opgepakt bij de Dam in Amsterdam. In het laatste geval van werden, stapte uit de beweging en werd na een korte enkele jaren terug was hun terechte woede gericht te- periode van heropvoeding (of politieke indoctrinatie) gen het gebruik van de geplastificeerde doorsneden weer vrijgelaten, al bekenden sommigen van hen zich van de lijken van Chinese zwervers (volgens de ma- daarna toch weer tot de leer en werden ze opnieuw kers van de tentoonstelling, maar voor hetzelfde geld opgepakt of vluchtten ze naar het buitenland. Het to- waren het de lijken van geëxecuteerden, misschien wel

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 287 Falun Gong-aanhangers) voor een anatomische les. religie en vrije discussies. Potentieel kan hij of zij daar Zij beweren dat de lijken van in de gevangenis over- in China zeker last mee krijgen, maar zolang men leden of geëxecuteerde aanhangers zijn geoogst voor zich niet al te publiek uit, is er veel meer mogelijk dan organen en weefsel. Dit laatste is zeer waarschijnlijk, voorheen. Niet alleen hoogopgeleide intellectuelen en aangezien het een vrij algemene praktijk is in China, partijkaders, maar ook iedereen met voldoende eco- maar niet specifiek gericht tegen de Falun Gong. nomische middelen, is hierdoor een stuk minder on- Precies hoe ver het verzet van de Falun Gong vrij dan voorheen. Ook de kinderen van hoge politici gaat, wordt duidelijk wanneer je de veerboot neemt studeren in het buitenland, zonder dat zij allemaal re- in Hongkong, vanaf het schiereiland Kowloon naar volutionairen worden. Hoe deze groepen hun vrijheid Hongkong-eiland. Vooral in het weekeinde staan invullen is namelijk een heel ander verhaal, dat hier daar en op andere plekken in de stad uitgebreide aan- helaas niet kan worden verteld. De ware onderdruk- plakborden met posters over de vervolging van de ten zijn de onderklassen, de gepensioneerden en ande- Falun Gong, de talloze slachtoffers en over de mis- re groepen die het land niet tijdelijk kunnen verlaten dadigheid van de Chinese Communistische Partij. en over onvoldoende financiële middelen beschikken Ook wordt een krant aangeboden, in het Chinees en om zich een bepaalde mate van bewegingsvrijheid te het Engels, met nog meer gedetailleerde berichtge- verwerven. Ironisch genoeg heeft de Chinese over- ving. Er staat een tafel waar partijleden hulp wordt heid daarom wel degelijk gelijk, wanneer zij de eco- aangeboden om uit de partij te treden. Wanneer men nomische ontwikkeling hoog op de agenda plaatst, al bedenkt dat Hongkong inmiddels deel is van China, denkt men waarschijnlijk dat met meer welvaart de zegt dat niet alleen iets over Hongkong en de zeer meeste mensen minder kritisch tegenover het regime reële vrijheid die daar heerst, maar ook over de enor- zullen komen te staan. me felheid waarmee de Falun Gong haar strijd voert. In religieus opzicht zijn er de laatste paar jaren en- Deze persoonlijke aanpak past bij de beweging, want kele interessante veranderingen op gang gekomen, die ook al vóór 1999 publiceerden lokale groepen soms hier kort moeten worden genoemd. De meeste zoge- verzamelingen met persoonlijke getuigenissen van naamde minderheden (die in hun eigen gebied juist wat de leer voor iemand had betekend. Het valt, door vaak een meerderheid zijn), zoals de Oeigoeren, heb- het emotionele karakter van al dit verzet en de directe ben relatief veel religieuze vrijheid. Hun beperkingen aanval op de Chinese Communistische Partij zelf, zijn meestal vooral van politieke aard, voor zover het niet te verwachten dat het huidige politieke systeem politieke en religieuze van elkaar valt te scheiden. de beweging ook nog maar een haarbreed tegemoet Alleen de controle over het Tibetaanse Boeddhisme zal komen. is veel groter, al krijgen Tibetaanse stromingen bui- ten de traditie van de Dalai Lama ook meer ruimte Veranderingen in de religieuze vrijheid dan vroeger. Meer ruimte betekent overigens ook Wanneer wij de vrije beoefening van alle vormen vaak meer protest. Binnen het eigenlijke China zien van religie als uitgangspunt nemen, is in China naar wij veel meer religieuze en politieke vrijheid in het gangbare Westerse normen ongetwijfeld sprake van zuiden, vooral in die gebieden met een sterke sociale onvolledige religieuze vrijheid. Toch is het belang- en economische presentie van overzeese Chinezen als rijk de situatie van politieke en religieuze vrijheden investeerders, zoals zuidelijk Zhejiang (waar een sub- in de Volksrepubliek China niet alleen op te hangen stantieel deel van de Nederlandse overzeese Chinezen aan het geval Falun Gong, want deze confrontatie in- vandaan komt), Fujian en Guangdong. Een betrouw- middels zo hard geworden, dat geen van beide kanten baar totaalbeeld van de situatie in China bezit nie- nog concessies kan doen. Wanneer wij naar andere mand. onderdelen van het religieuze spectrum kijken, zoals In de strijd tegen de Falun Gong en op zoek naar ac- allerlei christelijke groepen, andere inheemse nieuwe ceptabele tradities om het probleem van de zingeving religieuze groepen of lokale tempels, dan is de situ- op te lossen, heeft de overheid de laatste jaren beslo- atie de laatste paar jaar juist verbeterd. Sterker nog, ten georganiseerde nieuwe religies meer de vrije hand er is een duidelijke samenhang tussen de pogingen de te geven. Dit heeft nog niet geleid tot een formele be- Falun Gong tegen te houden en het liberaliseren van leidswijziging, maar op lokaal niveau zijn de tekenen de religieuze markt. heel duidelijk. Aan de ene kant is vastgesteld dat de Het is ook niet meer mogelijk China helemaal af Falun Gong weinig voet aan de grond heeft gekregen te schermen voor buitenlandse invloed, zonder tege- in gebieden met een sterke religieuze cultuur, zoals lijk het verkeer met het buitenland geheel stil te leg- Fujian. Omdat de diverse vormen van religieuze cul- gen. Iedereen die kan reizen buiten de grenzen van de tuur in Fujian, zoals enkele grote nieuwe religieuze Volksrepubliek, al is het maar naar Hongkong, kan groepen en allerlei tempels, niet als een bedreiging vrij toegang genieten tot alle nieuws, alle vormen van worden ervaren, is dit een belangrijk ervaringsfeit.

288 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Tegelijkertijd komen allerlei Chinese protestantse willende bestuurders. Er is hier zeker ook het risico groepen op, die veel moeilijker in de gaten zijn te van folklorisering, maar dat is een trend die toch al houden dan de Rooms Katholieke kerk en die de lo- op de loer ligt en niet altijd kan worden vermeden. kale bevolking, inclusief marginale groeperingen, een Tegelijkertijd gaat er een positieve uitstraling van eigen stem geven. De groepen zijn zeer autonoom en uit, waarvan de effecten thans niet kunnen worden gedragen zich vaak als een ongeleid projectiel. De overzien. Plaatselijke cultuur mag weer, wat eigenlijk overheid ervaart deze ontwikkelingen als een groot a­utomatisch een afwijking van de centrale norm bete- politiek risico. kent. Intussen ontstaat aan de nationale universiteiten en de diverse Academies van Sociale Wetenschappen Paradox van liberalisering steeds meer expertise op het gebied van religieuze Al deze ontwikkelingen betekenen bij elkaar nog cultuur. Deze experts hebben regelmatig contact met lang niet dat de religieuze situatie in China nu in collega’s in Hongkong, op Taiwan en elders in de we- elk opzicht vrij is, zoals in Hongkong en op Taiwan reld, waar zij inmiddels deel hebben aan het inter- zonder meer wel het geval is. De Falun Gong wordt nationale discours over religie in China. Sommigen net als voorheen als een grote bedreiging beschouwd, hebben ook een deel van hun opleiding in het buiten- misschien wel omdat zij in wezenlijke opzichten juist land genoten. Deze experts wordt door de overheid en heel erg lijkt op de Chinese Communistische Partij. de partij vervolgens gevraagd naar hun mening, wat Intussen zorgt de angst voor de Falun Gong en voor inmiddels heeft geleid tot versoepeling van het be- het groeiende protestantisme ervoor dat de controle leid. Er is een nieuwe categorie bedacht om religieu- over religie wordt versoepeld om zo meer tegenwicht ze groepen in te delen, naast de oude categorieën (of te bieden tegen deze twee stromingen. etiketten) van bijgeloof (mixin) en volksreligie (min- jian zongjiao), namelijk volksgeloof (minjian xinyang). De Falun Gong geldt als ‘heterodoxe religie’ (xiejiao), Prof. dr Barend ter Haar is hoogleraar Chinese geschie- want een gevaarlijke organisatie die de volksgezond- denis aan de Universiteit Leiden. heid bedreigt. Ook al komen deze categorieën op ons tamelijk diffuus over, de praktische betekenis van Noot 1 Dit overzicht is gebaseerd op mijn eigen onderzoek en dat van deze nuancering is groot. Onder ‘volksgeloof’ (min- mijn studenten gedurende de laatste tien jaar, alsmede van diverse jian xinyang) worden namelijk groepen gevat die tot internationale specialisten. De lezer kan beginnen bij mijn website voor kort alleen maar werden getolereerd en nu uit- (www.leidenuniv.nl/~haarbjter/falun.htm, met een gedetailleerde bibliografie) of de standaardwerken van David Ownby, Falun Gong drukkelijk worden toegelaten – zij het nog niet gele- and the Future of China (Oxford: Oxford University Press, 2008) en galiseerd. Dat er iets is veranderd, blijkt bijvoorbeeld David Palmer, Qigong fever: body, science, and utopia in China (New uit het feit dat allerlei lokale overheden nieuwe ver- York: Columbia University Press, 2007). David Ownby bespreekt ook de stand van het onderzoek. De tijdschriften Social Compass (50/4 sies van de regels voor religieuze controle publiceren, uit 2003), China Quarterly (nr. 174 uit 2003) en China Perspectives waarin veel meer ruimte is voor lokale initiatieven. (2009:4) hebben een heel themanummer gewijd aan de levende Een heel andere ontwikkeling komt voort uit het religie in China. feit dat China enkele jaren geleden het UNESCO- verdrag voor immaterieel erfgoed heeft ondertekend. In China bestond al tientallen jaren een eigen struc- tuur voor behoud en controle van cultureel erfgoed, beter bekend als de Cultuurbureaus. Deze instellin- gen waren en zijn soms vooral kantoren waar plaatse- lijke partijkaders een sinecure hebben van waaruit zij verder kunnen stijgen, maar ook echte centra voor het verzamelen van kennis over en het behoeden van er- varing in de plaatselijke cultuur. Door een plaatselijk ritueel, feest of gebruik, maar soms ook een persoon met bijzondere vaardigheden, te beschermen, kan een cultuurbureau de eigen status en het prestige van het eigen gebied vergroten. Ook hopen zulke bureaus op inkomsten uit toerisme, al is dat soms vergezocht. Het gevolg is dat allerlei gebieden trachten hun plaat- selijke rituelen en feesten te laten erkennen als im- materieel erfgoed. Als dat lukt, worden die rituelen en feesten een stuk minder kwetsbaar voor kwaad-

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 289 Bibi van Ginkel De worsteling van de VN in de strijd tegen terrorisme: waar is de balans tussen vrijheid en veiligheid?

In het kader van de viering van 4 en 5 mei rijdt er een portionaliteit. Het gaat om het vinden van de juiste speciale trein door het land om stil te staan bij vrijheid. balans tussen het verdedigen van de belangen van vei- De vrijheid die we hier koesteren, is zwaar bevochten ligheid en die van vrijheid. tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar is geen vanzelf- Sommigen beweren echter dat vrijheidsrechten sprekendheid. Na deze periode van onveiligheid en on- luxegoederen zijn, en dat het respecteren daarvan het derdrukking waren regeringsleiders zich bewust van de bieden van veiligheid in de weg kan staan. Wie dat noodzaak veiligheid, vrijheid en mensenrechten te ver- beweert, heeft echter onvoldoende kennis genomen ankeren in het Handvest van de Verenigde Naties en de van de wijze waarop en de reden waarom de mensen- Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens. In rechten in de internationale verdragen zijn verwoord hoeverre slagen we erin vrijheid en veiligheid gelijktijdig zoals dat het geval is. Met in het achterhoofd de gru- te garanderen? In het bijzonder in de strijd tegen terro- welen van de Tweede Wereldoorlog zijn de mensen- risme wordt dit veelal als een dilemma gepresenteerd. Een rechtenverdragen zodanig opgesteld, dat gecontro- concreet voorbeeld is de worsteling van de VN met het sy- leerde inbreuken op vrijheidsrechten toegestaan zijn, steem van sanctielijsten. en is het zelfs mogelijk in een noodtoestand bepaalde rechten als zodanig op te schorten. Een inbreuk op Veiligheid en vrijheid: twee zijden van een vrijheidsrecht, zoals het recht op privacy, is dan dezelfde medaille ook toegestaan, mits dat op basis van een wet gebeurt, ‘Veiligheid gaat voor alles.’ Weinigen zullen het met een legitiem doel dient en noodzakelijk is in een de- deze stelling oneens zijn. De vraag is echter: wat is mocratische samenleving. Kortom, indien het propor- veiligheid? En evenzo belangrijk: kun je dit garan- tionaliteitsbeginsel wordt toegepast. deren? Om met die laatste vraag te beginnen – het Bij het toepassen van dit beginsel gaat het om het antwoord daarop is namelijk gemakkelijk, 100% vei- tegen elkaar afwegen van de belangen. Het betreft ligheid is een illusie. Het is daarom verontrustend hier twee belangrijke grondbeginselen. In dit voor- wanneer de overheid onder het mom van ‘veiligheid beeld is dat veiligheid versus een van de beginselen in gaat voor alles’, zonder nadere motivering, sommige de mensenrechtenverdragen. Vaak wordt echter niet burgerrechten terzijde schuift. De vraag die daarbij eens geprobeerd aan te geven op welke wijze maat- gesteld dient te worden, is of de maatregelen waar- regelen bijdragen aan veiligheid. Het moge duidelijk bij burgerrechten worden genegeerd, onze veiligheid zijn dat het noodzakelijk is deze doelstelling nauw- wel dienen. Veiligheid is tenslotte méér dan de afwe- keuriger te formuleren dan enkel de verwijzing naar zigheid van gevaar, maar is bovendien een garantie het bijdragen aan veiligheid, want dat is immers een voor vrijheid. In een veilige omgeving kan eenieder te groot begrip, en daardoor niet meetbaar. van zijn vrijheid genieten en zich ten volle ontplooien, mede doordat onze burgerrechten daarvoor garant Het sanctiesysteem van de VN in de strijd staan. Denk hierbij aan het recht op vrijheid van me- tegen terrorisme ningsuiting, het recht op privacy, vrijheid van religie, In de strijd tegen terrorisme opereert men voortdurend het recht van vereniging, het recht van demonstratie, in het spanningsveld tussen vrijheid en veiligheid. En het recht op een eerlijk proces en het verbod op dis- hoewel het in theorie simpel lijkt zowel veiligheid als criminatie. De vrijheid is daarnaast, omgekeerd, ook vrijheid te dienen, blijkt de praktijk weerbarstig. Zelfs een garantie voor veiligheid. Het gebruik maken van de VN worstelen met dit probleem, terwijl deze or- de speelruimte die vrijheid heet, biedt garanties tegen ganisatie toch vaak in één adem genoemd wordt met machtsmisbruik van overheden. En daarmee is de cir- respect voor mensenrechten. De wijze waarop de VN kel rond. Waar vanwege veiligheid vrijheid of burger- bijvoorbeeld het systeem van sanctielijsten voor het be- rechten ondergeschikt worden gemaakt, wordt tevens vriezen van financiële middelen van individuen en en- inbreuk gemaakt op de veiligheid die men zo naarstig titeiten die in relatie worden gebracht met Al Qaida, tracht te garanderen. Het sleutelwoord is daarom pro- hebben ingericht, is illustratief voor dit spanningsveld.

290 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Al vóór de aanslagen van 11 september 2001 had de Beginselen van een eerlijk proces VN-Veiligheidsraad resolutie 1267 (1999) aangeno- Plaatsing op de sanctielijst wordt dus bepaald door men, waarin de basis werd gelegd voor het nog steeds het Sanctiecomité, dat uit dezelfde leden bestaat als de geldende sanctiesysteem dat beschouwd wordt als een Veiligheidsraad zelf. De informatie die vaak aanleiding van de fundamentele pijlers in het beleid tegen terro- geeft tot plaatsing, is over het algemeen afkomstig van risme. In eerste instantie werd in deze resolutie van de veiligheidsdiensten van de lidstaten, en is daarom niet Taliban-regering van Afghanistan geëist dat Osama openbaar. De Verenigde Staten zijn overigens groot- bin Laden zou worden uitgeleverd aan de Verenigde leverancier. De herkomst van de informatie is in het Staten in verband met de aanslagen op de Amerikaanse bijzonder problematisch wanneer individuen of enti- ambassades in Nairobi en Dar-es-Salaam; bovendien teiten op deze lijst een zogenoemd verzoek tot ‘de-lis- werd gesteld dat de trainingskampen van Al Qaida ting’ indienen. De richtlijnen van het Sanctiecomité opgedoekt moesten worden. Het dwangmiddel dat geven aan dat dit verzoek gepaard moet gaan met het de Veiligheidsraad inzette, was het plaatsen van re- leveren van ontlastend bewijs; dat is erg moeilijk, als geringsleiders van de Taliban op een sanctielijst. Van het niet mogelijk is inzage te krijgen in het belastende de personen op deze lijst, die samengesteld werd door bewijs.6 Daarbij komt dat het verzoek tot ‘de-listing’ het daarvoor opgerichte Sanctiecomité, werden hun fi- behandeld wordt door het Sanctiecomité, dat een po- nanciële tegoeden bevroren; bovendien werd hun een litiek orgaan is. De taken die het Sanctiecomité uit- reisverbod opgelegd. Met deze zogenoemde ‘slimme voert hebben echter veel weg van die van een rech- sanctie’ trachtte de Veiligheidsraad de machthebbers terlijke instantie, ook al worden de maatregelen in in Afghanistan te dwingen tot het aanpassen van hun het systeem geduid als administratieve en preven- beleid, opdat de situatie, die eerder gekwalificeerd tieve maatregelen,7 en wordt volgehouden dat het was als een bedreiging van de internationale vrede en geen strafmaatregelen zijn. Een veroordeling door veiligheid, in positieve zin zou veranderen, en er dus een rechter in een strafproces is dan ook geen vereiste een bijdrage geleverd zou worden aan herstel van de voor plaatsing op de lijst. Het is zelfs niet vereist dat internationale vrede en veiligheid. er een strafrechtelijk onderzoek g­aande is. In het bijzonder in de periode na de aanslagen van De impact van plaatsing op de lijst voor een individu 11 september 2001 is de reikwijdte van dit sanctiesy- of entiteit is echter aanzienlijk. Niet alleen wordt het steem verder vergroot.1 Inmiddels komt ieder individu onmogelijk zich in het maatschappelijk verkeer te be- of iedere entiteit die in verband gebracht wordt met de wegen, het werkt ook stigmatiserend. Het is dan ook Taliban, Al Qaida of Osama bin Laden, in aanmerking niet verwonderlijk dat er zorgen zijn geuit met betrek- om ‘genomineerd’ te worden op de bevriezingslijsten.2 king tot de verenigbaarheid van het systeem met het De vraag is hoever die relatie moet gaan. Is de chauf- respecteren van de beginselen van een eerlijk proces.8 feur van Osama bin Laden in voldoende mate betrok- Er is immers géén onafhankelijk, onpartijdig orgaan ken bij de activiteiten en het netwerk van Al Qaida om dat over de ‘listing’ en ‘de-listing’ beslist; er is géén met recht op de lijst te zijn geplaatst?3 En hoe zit dat openbaar proces; géén inzage in het bewijs; géén mo- met iemand die via het Al Barakaat-banksysteem geld gelijkheid beroep aan te tekenen tegen de beslissing; denkt over te maken aan zijn familie in het land van en er is géén regeling voor compensatie voor geleden herkomst, terwijl Al Barakaat ervan verdacht wordt schade als gevolg van een onrechtmatige en onjuiste geld door te sluizen naar Al Qaida?4 plaatsing op de sanctielijst. Een directe relatie met de situatie die de interna- tionale vrede en veiligheid bedreigt, wordt in ieder De rol van de ombudsman geval niet meer expliciet gelegd. Hierdoor is het min- Ondanks de vele kritiek die gedurende jaren op dit sy- der duidelijk welke verandering in gedrag eventueel steem is geuit, heeft de Veiligheidsraad pas onlangs een tot verwijdering van de lijst kan leiden. Op deze lijst eerste poging gedaan dit systeem serieus aan te passen. staan thans 422 individuen die in verband worden ge- In december 2009 nam de Veiligheidsraad resolutie bracht met de Taliban of met Al Qaida, en 103 entitei- 1904 aan, waarin de Raad aankondigde een ombuds- ten met eenzelfde relatie.5 Sommige personen worden man aan te stellen die het Sanctiecomité zou moeten direct in verband gebracht met specifieke terroristi- adviseren bij verzoeken tot ‘de-listing’. De ombuds- sche aanslagen, terwijl met betrekking tot anderen man, die overigens nog steeds niet benoemd is, zal in slechts in algemene termen wordt aangegeven dat ze eerste instantie de verzoeken in ontvangst nemen en betrokken zijn bij de financiering of de planning van vervolgens een onderzoek starten naar de redenen voor terroristische handelingen of dat ze banden zouden plaatsing op de lijst, alsmede naar de argumenten die hebben met organisaties die zich met dergelijke prak- worden aangevoerd ter ondersteuning van het verzoek tijken bezighouden. tot ‘de-listing’. De ombudsman kan daarbij ook de ver- zoeker horen, en vragen meer informatie te leveren. Na

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 291 de onderzoeksfase zal de ombudsman een adviserend geloofwaardigheid van de VN zelf in het geding. De rapport indienen bij het Sanctiecomité en dit toelich- VN-boodschap dat terrorisme bestreden dient te wor- ten. Het uiteindelijke besluit wordt echter op basis van den, maar dat gelijktijdig de mensenrechten wel geres- deze procedure nog steeds door het Sanctiecomité ge- pecteerd moeten worden, is niet erg overtuigend, als nomen, terwijl de besluitvorming achter gesloten deu- een van de hoofdorganen van de VN het niet zo nauw ren plaatsvindt. Indien het Sanctiecomité besluit af te neemt met dit principe. Hierdoor steekt tevens de vraag wijken van het advies van de ombudsman, zal het dat de kop op of de veiligheid, waar het oorspronkelijk mee moeten toelichten. begon, er wel mee geholpen is. De illegitimiteit van het Met dit herziene systeem hoopt de Veiligheidsraad systeem kan immers als propagandamiddel gebruikt zijn geschonden imago iets op te poetsen, maar de worden bij het rekruteren van de terroristen van de toe- vraag is of het orgaan daarin is geslaagd. Nog afgezien komst, en daarmee is de cirkel rond.10 van het feit dat het systeem met de ombudsman nog Het is dan ook van belang te benadrukken dat vei- steeds niet functioneert en in de praktijk zal moeten ligheid en vrijheid elkaar niet uitsluiten, maar juist blijken hoe het werkt, zijn nu al enkele mankementen omarmen. Een effectief veiligheidssysteem is een sy- in de procedureregels aan te wijzen. Zo is niet gesteld steem dat ten volle respect toont voor de vrijheids- dat het adviserend rapport dat de ombudsman aan het rechten, en daarbij accepteert dat 100% veiligheid Sanctiecomité stuurt, openbaar zal zijn. Bovendien niet bestaat. Het is daarom zaak te zoeken naar de zijn er geen kwaliteitseisen gesteld aan de motivering juiste balans tussen vrijheid en veiligheid, en dus naar die het Sanctiecomité dient te geven wanneer het af- een systeem dat proportioneel is ten opzichte van het wijkt van het advies van de ombudsman. Verder ver- doel dat het beoogt te bereiken. andert er niets aan het feit dat het Sanctiecomité nog steeds het uiteindelijke besluit neemt, en dit dus niet wordt overgelaten aan een onafhankelijk en onpar- Bibi van Ginkel is internationaal jurist en senior research tijdig orgaan. Tevens is er nog immer geen regeling fellow bij het Clingendael Security and Conflict Programme getroffen voor het aantekenen van beroep tegen het (CSCP). Zij verdedigt binnenkort haar proefschrift, geti- besluit, noch is er een mogelijkheid aanspraak te ma- teld: The Practice of the United Nations in combating ter- ken op financiële compensatie voor geleden schade. rorism from 1946 to 2008: Questions of legality and legiti- Nederlandse diplomaten lijken desondanks zeer te- macy, dat wordt uitgegeven bij Intersentia. vreden met deze stap voorwaarts; ze wijzen op het feit dat het voor een machtsorgaan als de Veiligheidsraad Noten 1 In een reeks van resoluties heeft de VN-Veiligheidsraad het al heel wat is dat een institutie als de ombudsman mee systeem verder uitgewerkt: resoluties 1333 (2000), 1363 (2001), gaat kijken over de schouder van het Sanctiecomité. 1452 (2002), 1455 (2003), 1526 (2004), 1617 (2005), 1730 (2006), 1735 Herhaaldelijk wordt ook het argument naar voren ge- (2006), 1822 (2009) en 1904 (2009). 2 Veiligheidsraad-resolutie 1617 (2005), 29 juli 2005. bracht dat in het kader van de veranderde wereld en 3 De chauffeur van Osama bin Laden, Salim Ahmed Hamdan, die de nieuwe veiligheidsdreigingen dergelijke vérgaan- naar eigen zeggen uit geldnood voor Bin Laden werkte, heeft lange de maatregelen noodzakelijk zijn om de dreiging het tijd zonder proces vastgezeten op Guantánamo Bay, maar hij werd uiteindelijk door een militair tribunaal veroordeeld. hoofd te bieden. Het staat echter evengoed vast dat de 4 De heer Aden, een Zweed van Somalische afkomst, maakte Veiligheidsraad evenzeer gebonden is aan fundamen- gebruik van het Al Barakaat-systeem om geld over te maken naar tele mensenrechten. Daarbij komt dat het op zich zelf zijn familie in Somalië, maar werd op de sanctielijst geplaatst, waardoor zijn financiële tegoeden werden bevroren. Inmiddels is mogelijk is het systeem zodanig in te richten dat het hij daar weer van verwijderd. wél recht doet aan de beginselen van een eerlijk pro- 5 De zg. ‘consolidated list’ is openbaar en te vinden op de website ces. Hiertoe zou men ondermeer een onafhankelijk van het Sanctiecomité: http://www.un.org/sc/committees/1267/ consolist.shtml. orgaan moeten oprichten dat metterdaad besluit over 6 De richtlijnen van het Sanctiecomité zijn te vinden op: plaatsing op en verwijdering van de sanctielijst. Dit http://www.un.org/sc/committees/1267/pdf/1267_guidelines.pdf. hoeft niet per se een onafhankelijk tribunaal te zijn, 7 Zie Veiligheidsraad-resolutie 1822 (2008), 22 juni 2008. 8 Niet alleen in de literatuur, maar ook binnen VN-kader is zolang het maar wel enkele belangrijke beginselen kritiek geuit. Onder meer interessant in dit verband zijn de rap- van een eerlijk proces garandeert. porten die zijn opgesteld door het Watson Institute: White paper ‘Strengthening targeted sanctions through fair and clear procedu- Legitimiteit van de VN-strijd tegen res’, maart 2006, UN Doc. A/60/887 – S/2006/331, 14 juni 2006; en door Bardo Fassbender, ‘Targeted Sanctions and Due Process’, 20 terrorisme? maart 2006. Nu organen als het Europees Hof van Justitie ten aan- 9 Zie bijv. Europees Hof van Justitie, Joined Cases C-402/05 P en C-415/05 P, Yassin Abdullah Kadi and Al barakaat International zien van EU-besluiten die gebaseerd zijn op dit VN- Foundation v. Council and Commission, 3 september 2008. systeem, vaststelt dat deze onrechtmatig zijn wan- 10 In verscheidene communiqués hebben kopstukken van Al Qaida neer fundamentele mensenrechten, zoals toegang tot verklaard dat de VN een vijand zijn van de islam, omdat zij dubbele standaarden hanteren. een rechter, niet gerespecteerd worden,9 komt ook de

292 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Antoon De Baets Onverjaarbare historische misdrijven

Mei 2009. Eén van ’s werelds beroemdste rechters, de omstandigheden waaronder die schendingen hadden Spanjaard Baltasar Garzón, dreigt wegens a­mbtsmisbruik plaatsgevonden en, in het geval van dood of verdwij- in de beklaagdenbank van het Hooggerechtshof te belan- ning, het lot van de slachtoffers te kennen. Ook als den. Dat hij Latijns-Amerikaanse dictators wilde arres- daders niet vervolgd werden, ook als ze amnestie kre- teren, begreep Spanjes rechterflank nog wel, maar dat hij gen, bleef dit recht onverkort gelden. Het jonge recht ook de misdrijven tegen de menselijkheid van het fran- op waarheid heeft al geleid tot diverse gerechtelijke quisme wilde vervolgen, ging haar te ver. Maart 2010. uitspraken van grote draagwijdte. Hiermee verwierf De buitenlandcommissie van het Amerikaanse congres het onverjaarbaarheidsbeginsel een nieuwe dimensie: neemt – met 23 stemmen voor en 22 tegen – een resolutie de humanitaire dimensie. aan waarin zij de massamoord op de Armeniërs in 1915 als genocide kwalificeert. Woedend riep Turkije zijn am- Historische onverjaarbaarheid bassadeur terug, niet voor het eerst in deze kwestie. In bovenstaande schets zitten diverse elementen die Genocide en misdrijven tegen de menselijkheid zijn sinds het onverjaarbaarheidsbeginsel dermate oprekken de vaststelling van het Statuut van het Internationaal van het juridische naar het historische vlak, dat een Strafhof in 1998 nog maar zelden uit het nieuws en hun nieuwe notie ontstaat, die ik historische onverjaarbaar- toepassing met terugwerkende kracht beroert de gemoede- heid wil noemen. Twee elementen verbreden de notie ren. Maar kunnen misdrijven uit het verleden eindeloos namelijk naar het verleden. Het (aanvullend) VN- worden vervolgd? Hoe spoort dit met het verjaringsbegin- verdrag van 1968 spreekt over de onverjaarbaarheid sel? Staan gerechtigheid en tijd niet op gespannen voet? van misdrijven, ongeacht het tijdstip waarop ze begaan zijn. Dit is een brede formule, die in beginsel ook his- In 1966, lang voor het Statuut van het Internationaal torische misdrijven omvat. Daarnaast heeft de aan- Strafhof werd goedgekeurd, bepaalden de Verenigde dacht voor het lot van slachtoffers van misdrijven een Naties dat personen konden worden vervolgd als ze indrukwekkende stamboom: de religieuze en ethische daden begingen die, toen ze werden begaan, straf- systemen die van oudsher noties van menselijkheid baar waren volgens ‘de algemene rechtsbeginselen die prediken; het zeventiende-eeuwse natuurrecht, dat door de volkerengemeenschap worden erkend’. Met de basisbeginselen van menselijkheid voorrang ver- die ‘daden’ werden alleen de zwaarste misdrijven be- leent boven het positieve recht; de Amerikaanse Alien doeld: genocide, misdrijven tegen de menselijkheid en Torts Claim Act van 1789; de Geneefse Conventies, te oorlogsmisdrijven. In 1968 bepaalde een aanvullend beginnen met die van 1864; en de Martens-clausule verdrag dat tijdlimieten niet van toepassing waren op van 1899 – het zijn allemaal creaties die vandaag nog de vervolging van deze drie categorieën misdrijven, op springlevend zijn. welk tijdstip ze ook waren gepleegd. Dertig jaar la- Drie elementen verbreden de notie ook naar de toe- ter werd deze ontoepasbaarheid van tijdlimieten door komst. Slachtoffers die mensenrechtenschendingen het Statuut van het Internationaal Strafhof bevestigd, overleven, kunnen het recht op waarheid inroepen tot zij het alleen voor de zwaarste misdrijven die ná zijn het eind hunner dagen, wat betekent dat het vele tien- oprichting (in 2002) zouden worden gepleegd en niet tallen jaren gebruikt kan worden. Neem het extreme voor die van voordien.1 Straffeloosheid zou niet gedij- geval van de ontvoering van baby’s onder het militai- en: voortaan konden daders van de zwaarste misdrij- re regime in Argentinië (1976-1983). Wanneer dissi- ven tot hun dood vervolgd worden. dente vrouwen in die tijd kinderen baarden in gevan- Hoewel het beginsel van onverjaarbaarheid aan- genschap, werden deze weggenomen en ter adoptie vankelijk alleen werd toegepast op daders, kreeg het gegeven aan families van militairen of van leden van geleidelijk ook een directe betekenis voor hun slacht- de veiligheidsdiensten die zelf geen kinderen konden offers en voor de samenleving als geheel. In de afgelo- krijgen. Sommige van die kinderen probeerden ach- pen drie decennia ontstond namelijk een nieuw recht teraf hun werkelijke afkomst te achterhalen. Hun is in de schoot van de VN: het recht op waarheid.2 De toegestaan het recht op waarheid op te eisen, ook al officiële interpretatie van dit nieuwe recht, dat sinds worden ze honderd jaar. Dit rekt de onverjaarbaarheid 2005 steeds preciezer is vastgelegd, luidde dat slacht- al op tot één eeuw. Bovendien kunnen ook de families offers van mensenrechtenschendingen en hun fami- van slachtoffers het recht op waarheid inroepen. Zelfs lies het onvervreemdbare, onopschortbare en onver- als we onder die families enkel de kinderen van de jaarbare recht bezaten de waarheid te kennen over de d­irecte slachtoffers verstaan, betekent dit dat het recht

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 293 op waarheid een aantal decennia langer kan gelden. Voor inzicht in de problematiek die de naamgeving In het extreme Argentijnse geval van zoëven bezitten van misdrijven meebrengt, is het ‘g-woord’ een ver- de kinderen van personen die als baby ontvoerd wer- plicht voorbeeld. De Holocaust van 1939-1945 wordt den een recht op waarheid tot ze oud worden. En dat officieel een genocide genoemd sinds het Genocide- kan het recht tot bijna twee eeuwen oprekken. verdrag van 1948. Niemand zal dit geval van retro- Ten slotte, het recht op waarheid is volgens de VN actieve naamgeving betwisten, daar het Genocide- niet alleen een recht van slachtoffers, maar ook van de verdrag nu juist werd opgesteld met de Holocaust in maatschappij als geheel. Hoewel dit het recht op zich aller gedachten. Vanaf 1975 werden ook de Armeense zelf niet verder oprekt, wijst dit er toch op dat der- massamoorden van 1915 in toenemende mate als ge- den belang hebben bij kennis van de ware toedracht. nocide bestempeld, en dat niet alleen omdat de defi- Dit publieke belang is niet zuiver juridisch, het is ook nitie van 1948 zo toepasselijk leek, maar ook omdat historisch in de zin dat vele tijdgenoten meer wil- de bedenker van de term genocide, de Pools-joodse len weten over het conflict en zijn geschiedenis. Er is jurist Raphael Lemkin, het idee achter genocide aan- geen goede reden waarom die collectieve belangstel- vankelijk ontwierp toen hij in de jaren 1920 hoorde ling zou verdwijnen als de direct betrokkenen over- over de Armeense massamoorden. Een ander voor- leden zijn. De schaal waarop de zwaarste misdrijven beeld is de Holodomor, de hongersnood van 1932-1933 zich afspelen vooronderstelt een systeem waarvan de die door de Oekraïense regering een genocide wordt werking lang na de feiten de collectieve belangstel- genoemd. Het Europees Parlement sprak in 2008 in ling vermag te fascineren. Het is bekend dat collec- dit verband evenwel van een misdrijf tegen de men- tief besef van historisch onrecht kan terugreiken tot selijkheid, niet van een genocide. Als een misdrijf eeuwenoude in schaamte gehulde gebeurtenissen, van een massamoord in een genocide verandert, ver- zoals militaire nederlagen en gewelddadige verove- zwaart ook de bewijslast. Dat is de reden waarom bij ringen. Zelfs als de tijd verstrijkt, is het nooit te laat alle genocides, ook historische, vrijwel zonder uitzon- de vergetelheid te lijf te gaan en naar de historische dering bittere debatten worden gevoerd over aspecten waarheid te vragen. In die zin is de onverjaarbaarheid die een sleutelrol spelen, zoals de aard van de groepen virtueel zonder einde. In dit open einde, en in het bij- slachtoffers, de commandolijnen, alsmede de intentie zonder de periode na de dood van allen die feitelijk en motieven van de daders zoals afgeleid uit de plan- betrokken waren bij het misdrijf, ligt ongetwijfeld de ning en de schaal van het misdrijf. reden waarom historische onverjaarbaarheid niet uit- Soortgelijke problemen rijzen er bij het duiden van drukkelijk wordt vermeld in de instrumenten van de praktijken als ‘misdrijven tegen de menselijkheid’ en Verenigde Naties, hoewel de kiem ervoor om al de ‘oorlogsmisdrijven’ (beide termen maakten hun entree bovenstaande redenen aanwezig is. Mijn conclusie is in het internationaal strafrecht in 1945). In een unieke dan ook dat het onverjaarbaarheidsbeginsel in juridi- studie over de straffeloosheid van daders van schen- sche zin kan worden toegepast op recent historisch dingen van economische, sociale en culturele rechten onrecht en op toekomstig historisch onrecht (heden- uit 1997 verkende de Mensenrechtencommissie van daags onrecht dat in de komende eeuwen historisch de VN vier wat zij noemde ‘historische precedenten’ wordt), en in morele en historische zin op historisch van zulke schendingen: apartheid, slavernij, de plun- onrecht van langer geleden (in vorige eeuwen begaan dering van cultureel erfgoed en de kolonisatie. De historisch onrecht waarvan de daders nooit berecht rapporteur van de studie noemde deze precedenten zijn en waarvan alle betrokkenen dood zijn). ‘misdrijven tegen de menselijkheid’.4 Het is daarom interessant na te gaan sinds wanneer deze vier pre- Hedendaagse begrippen voor historische cedenten misdrijven heten. De VN scharen apartheid misdrijven onder ‘misdrijven tegen de menselijkheid’ sinds 1966. Het omarmen van het beginsel van historische onver- Het Statuut van het Internationaal Strafhof bepaalde jaarbaarheid heeft dan ook belangrijke gevolgen. Het in 1998 dat slavernij en slavenhandel een subcategorie suggereert namelijk dat misdrijven die in de loop der van ‘misdrijven tegen de menselijkheid’ vormen. Eén geschiedenis zijn begaan en vergelijkbaar zijn met ge- extreme variant van de plundering van cultureel erfgoed, nocide, misdrijven tegen de menselijkheid of oorlogs- namelijk de vernietiging van historische monumen- misdrijven, diezelfde namen moeten dragen waaron- ten, mits verricht zonder militaire noodzaak, werd in der ze destijds ook bekend stonden.3 1977 in de aanvullende protocollen bij de Geneefse

294 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 conventies een oorlogsmisdrijf genoemd. Vanaf 1998 We zien dus dat het tooien van historische misdrijven zag het Statuut van het Internationaal Strafhof deze met recente termen een om zich heen grijpende prak- vernietiging ook als een vorm van vervolging, en dat tijk is, die vaak op solide gronden berust, maar die ons was een subcategorie van ‘misdrijven tegen de men- tegelijk enigszins in verwarring achterlaat. Laat ons selijkheid’. Het eerste vonnis dienaangaande, van daarom systematischer nagaan wat de problemen zijn het Joegoslavië-tribunaal, werd in 2006 geveld. Ten om historische misdrijven met historische dan wel slotte, vele vormen van kolonisatie gingen gepaard met hedendaagse termen aan te duiden. daden die thans ongetwijfeld ‘misdrijven tegen de menselijkheid’ genoemd zouden worden. De Congo- Hedendaagse versus historische begrippen Vrijstaat (1885-1908) is een voorbeeld. In sommige voor historische misdrijven gevallen leidde de kolonisatie zelfs tot oorlogsmis- Er kleven verscheidene nadelen aan het gebruik van drijven (tijdens wrede veroveringscampagnes) of tot historische termen, d.w.z. termen gebruikt in de tijd genocide (denk aan de massamoord op de Herero in dat de praktijken plaatsvonden. Tegenover de terechte Duits Zuidwest-Afrika, nu Namibië, in 1904). Het is, vaststelling dat vele praktijken die thans ontoelaat- kortom, inderdaad verdedigbaar sommige typen van baar worden geacht (zoals slavernij, mensenoffers, deze vier ‘historische precedenten’ als misdrijven tegen de vernietiging van monumenten, racisme, censuur, de menselijkheid te categoriseren. Bovendien kan één enz.), in sommige vroegere perioden als normaal of type (de vernietiging van historische monumenten) zelfs als billijk geaccepteerd werden, kan men te- ook soms een oorlogsmisdrijf zijn en een ander type genwerpen dat ook vroeger beginselen van mense- (de koloniale strafexpeditie mits die aan strikte voor- lijkheid vaak een rol speelden, zelfs al waren ze niet waarden voldoet) een oorlogsmisdrijf of genocide. zo geformaliseerd als vandaag. Eveneens wringt het Het beoordelen van concrete gevallen blijkt even- de zogenaamde normaliteit van historische ‘misdrij- wel lastig. Zo meende in 2008 de Grote Kamer van ven’ zonder commentaar te vermelden. Daarnaast is het Europees Hof voor de Mensenrechten (11 tegen het welbekend dat de belanghebbende partijen hun 6) dat de veroordeling in 1994 van een gepensio- conflicten vaak verschillend benoemden. Zo rappor- neerde officier voor misdrijven tegen de menselijk- teerde de Raad van Europa in 2000 dat de Bosnische heid wegens het neerslaan van een opstand tijdens oorlog van 1992-1995 in Bosniakse geschiedenisleer- de Hongaarse Revolutie van oktober 1956 onterecht boeken ‘agressie’ heette, in Servische ‘burgeroorlog’ was. Het was niet bewezen dat de daden van deze of- en in Kroatische ‘bevrijdingsoorlog’. Het is verder ficier deel uitmaakten van een grootscheepse aanval duidelijk dat vele van de zwaarste misdrijven uit het tegen burgers, maar wel dat minstens één slachtoffer verleden namen kregen die ook voor vele tijdgenoten geen burger was. Daarom kon de officier niet voor- eufemistisch w­aren: ‘opstand’ voor militaire agres- zien dat zijn bevelen en schoten een misdrijf tegen de sie of ‘burgeroorlog’ (de nationalisten in hun con- menselijkheid vormden. Eveneens in 2008 velde een flict met de republikeinen in Spanje), ‘definitieve kamer van het Hof een ander, controversiëler oordeel oplossing’ voor ‘uitroeiing’ (nazi-Duitsland jegens (4 tegen 3), namelijk dat een militaire strafexpeditie de j­oden), ‘p­olitionele actie’ voor ‘oorlog’ (Nederland van Sovjetpartizanen in het Letse Mazie Bati in mei dat de onafhankelijkheid van Indonesië betwistte) of 1944 géén oorlogsmisdrijf genoemd kon worden. De ‘operatie van ordehandhaving’ voor ‘koloniale oorlog’ zaak is sinds 2009 onder beraad bij de Grote Kamer (Frankrijk in Algerije tijdens de onafhankelijkheids- van het Hof.5 Of neem Spanje, waar rechter Garzón oorlog). in oktober 2008 een zaak trachtte aan te spannen te- En het is, ten slotte, natuurlijk niet omdat sommi- gen Franco en zijn generaals voor misdrijven tegen de ge begrippen vroeger niet bestonden of niet werden menselijkheid tijdens de Spaanse burgeroorlog en de onderschreven, dat de werkelijkheid die ze bestrijken eerste jaren van de daaropvolgende dictatuur (1936- niet bestond. Vele begrippen worden pas gesmeed lang na 1952). Een maand later dwongen de rechters van het de werkelijkheid die ze beschrijven. Zoals onder anderen nationale gerechtshof Garzón evenwel de zaak te la- Karl Popper vaststelde, verschilt de context van ont- ten vallen, omdat de vermeende daders dood waren dekking van de context van rechtvaardiging. Popper en omdat hun misdrijven hoe dan ook zouden vallen had het over theorieën, maar hier is het niet anders: onder een amnestiewet van 1977 en onder regels die begrippen die in een bepaalde (juridische) context de meeste misdrijven na twintig jaar lieten verjaren. werden bedacht, kunnen vaak op wetenschappelijk

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 295 verantwoorde wijze in een andere (historische) con- in 2006 weer ingetrokken. Niet alleen in Frankrijk text worden toegepast. Er kleven dus vaak vele nade- maar ook elders worden regelmatig ‘herinneringswet- len aan historische begrippen en het gebruik van he- ten’ (zoals de wet-Taubira) aangenomen, wetten die dendaagse begrippen is niet alleen niet noodzakelijk voorschrijven hoe mensen over bepaalde historische anachronistisch, maar vaak ook ronduit beter. episoden moeten denken en die het ontkennen van Maar er is een andere kant. Het is niet omdat het onverjaarbare misdrijven (zoals de Armeense geno- gebruik van hedendaagse begrippen mogelijk, en vaak cide, de Holocaust of de Rwandese genocide) strafbaar wenselijk of noodzakelijk is, dat het ook probleemloos stellen. De Britse NGO Article 19 verwoordde het is. Allereerst is er natuurlijk de opdracht het spijker- best waarom die wetten niet deugen: harde bewijs voor het beweerde misdrijf rond te krij- ‘ “Herinneringswetten” verheffen geschiedenis al te gen. Daarnaast worden termen als ‘genocide’ of ‘oor- vaak tot dogma.[…] Zulke wetten zijn zowel onnodig logsmisdrijven’ soms misbruikt. Aangezien genocide – omdat algemene haatzaaiwetten reeds het propa- de krachtigste veroordeling van een misdrijf inhoudt, geren van haatgevoelens verbieden – als ontvankelijk komen slachtoffergroepen en hun woordvoerders soms voor misbruik als ze legitiem historisch debat en on- in de verleiding hem als troef uit te spelen. Sommigen derzoek verstikken.[…] Omdat ze ontvankelijk zijn kwalificeren slavernij onterecht als genocide of als een voor misbruik, is het risico op disproportionele scha- ‘zwarte holocaust’.6 Het was immers niet de bedoe- de voor de vrije meningsuiting aanzienlijk.’7 ling van slavenhandelaren de slaven om te brengen, Staten mogen dus enkel het gedogen of ontkennen maar juist om ze als goedkope arbeidskrachten uit te van de zwaarste misdrijven verbieden als dit haatzaai- buiten. Enkele jaren geleden noemde een rechter de en is (en volgens de VN is dat het propageren van op massamoord op ongeveer 300 studenten op het plein nationale afkomst, ras of godsdienst gebaseerde haat-

Vele begrippen worden pas gesmeed lang na de werkelijkheid die ze beschrijven van Tlatelolco in Mexico Stad in oktober 1968 een gevoelens die aanzetten tot discriminatie, vijandig- genocide, maar het valt moeilijk in te zien hoe stu- heid of geweld). denten te vatten zijn onder één van de vier groepen Dat herinneringswetten resoluut moeten worden ver- (nationaal, etnisch, raciaal, religieus) waarover de worpen, betekent echter niet dat wetenschapslieden en genocide-definitie uit 1948 het heeft. Deze uitspraak journalisten volledig vrij zijn om te doen wat ze wil- werd dan ook verworpen. Er kleeft nog een nadeel len. Zeker, zij kunnen zich het recht voorbehouden aan recente termen: ze kunnen veranderen. In 1992 historische praktijken niet met hedendaagse mensen- noemde de Algemene Vergadering van de VN ‘etni- rechtentermen te tooien, maar nu die termen eenmaal sche zuivering’ een vorm van genocide, maar in 2007 bestaan, kunnen ze dat toch maar beter doen, mits ze verklaarde het Internationaal Gerechtshof dat ‘etni- uitleggen waarom hun alternatieve term superieur is. sche zuivering’ géén misdrijf was, doch een beleid dat In gevallen van recent historisch onrecht is het niet genocide kon omvatten. Dergelijke voorbeelden zijn aan te bevelen een gegeven misdrijf anders te defini- echter zeldzaam. ëren dan internationale gerechtshoven, met hun hoge Een ander nadeel is verwarring. In een Franse bewijsstandaard en grote onderzoeksstaf. Zo velde het rechtszaak werden ‘misdrijf tegen de menselijkheid’ Joegoslavië-tribunaal in 2001 het oordeel dat de massa- en ‘genocide’ verward. In 2005 daagde het Collectief moord van Srebrenica in 1995 een genocide was. Hoewel Département d’Outre-Mer des Antillais-Guyanais- het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie Réunionnais historicus Olivier Pétré-Grenouillau herhaaldelijk uit het vonnis citeerde in zijn Srebrenica- voor de rechter omdat hij in een interview ontkend rapport van 2002 (overigens zonder ook maar één keer zou hebben dat de slavenhandel een misdrijf tegen de te vermelden dat het tribunaal Srebrenica een genocide menselijkheid was, terwijl de wet-Taubira haar in 2001 had genoemd), bleef het zelf uit neutraliteitsoverwe- die ‘status’ had verleend. In dat interview had Pétré- gingen over massamoord spreken. Dat was niet over- Grenouillau evenwel niet ontkend dat de slavenhan- tuigend, omdat betrokkenheid bij massamoord, hoe del een misdrijf tegen de menselijkheid was, maar erg ook, toch iets anders is dan betrokkenheid bij ge- wel dat deze een genocide was. De aanklacht werd nocide.8 Na 2002 heeft zowel het Joegoslavië-tribunaal

296 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 als het Internationaal Gerechtshof de genocide-kwali- schappij als geheel. Niet voor niets heeft het Inter- ficatie voor Srebrenica bevestigd. Amerikaanse Hof voor de Mensenrechten herhaal- delijk verklaard dat zijn oordelen zélf een vorm van Oplossingen voor het dilemma: de loutering herstel zijn. Omgekeerd is het uitblijven van een ver- Historische onverjaarbaarheid is een zelfstandige, maar antwoorde omgang met historisch onrecht een on- wel een moeilijke categorie. Voor recent historisch on- recht op zich zelf. Het ene versterkt, het andere onder- recht mogen de VN en de internationale gerechtsho- mijnt de democratische rechtsstaat.10 ven toonaangevend zijn, voor langer geleden historisch onrecht blijft een dilemma bestaan: een dilemma over de relatie tussen tijd en gerechtigheid. Na verloop van Dr Antoon De Baets is als historicus werkzaam aan de tijd wordt onderzoek naar historisch onrecht ontmoe- Rijksuniversiteit Groningen. Sinds 1995 coördineert hij het digd, omdat de mogelijkheden het billijk te beoordelen Network of Concerned Historians. Hij bereidt een wereld- in de regel verminderen, vooral wanneer alle betrok- omvattende Geschiedenis van de censuur van de geschiede- ken partijen eenmaal zijn overleden. Tegelijk wordt het nis (1945-2010) voor. aangemoedigd, doordat het recent exploderende men- senrechtenbesef de strijd tegen de straffeloosheid hoge Noten 1 Verenigde Naties, Internationaal verdrag inzake burgerrechten prioriteit heeft gegeven en daarmee de onverjaarbaar- en politieke rechten (1966), artikel 15.2; United Nations, Convention heid als het ware vleugels heeft verleend. on the Non-Applicability of Statutory Limitations to War Crimes and Er bestaan twee oplossingen voor dit dilemma. De Crimes against Humanity (1968), artikel 1; International Criminal Court, Statute (1998), artikel 29. Het verdrag van 1968 moest voorkó- eerste is de (criminele) praktijken uit het verleden te men dat berechting van misdadigers uit de Tweede Wereldoorlog bestuderen maar niet te beoordelen. Wetenschappelijk – in de jaren zestig in diverse landen met verjaring bedreigd – onderzoekers en journalisten hebben allereerst een onmogelijk werd. De meeste in dit essay genoemde mensenrech- teninstrumenten en rechtszaken zijn te vinden op: www.concer- recht op stilte dat absoluut is voor hun meningen, in- nedhistorians.org. clusief hun eigen expliciete morele oordelen over het 2 United Nations Commission of Human Rights, Updated Set of verleden. Als ze echter van dat recht géén gebruik Principles for the Protection and Promotion of Human Rights Through Action To Combat Impunity (2005), beginselen 1-18; resoluties van willen maken, moeten ze een manier vinden waar- de Mensenrechtenraad (voorheen Mensenrechtencommissie) over mee hun morele oordelen de spanning opheffen tus- het recht op waarheid in 2005-2006 en 2008-2009; en studies over sen historische onverjaarbaarheid en anachronisme. het recht op waarheid van het bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten in 2006, 2007 en 2009. Voor de geschiede- En die tweede oplossing is alleen mogelijk op voor- nis van het recht op waarheid, zie Antoon De Baets, Gebruik en mis- waarde dat retrospectieve morele oordelen voldoende bruik van de geschiedenis, Amsterdam: Boom, 2008, blz. 164-169. feitelijke basis hebben, voorzichtig en billijk zijn, en 3 Ik vond een eerste vermelding van de term ‘misdrijf tegen de menselijkheid’ in 1915 (als ik een vroegere vermelding van 1854 in een bijdrage leveren tot het publieke debat over de ge- een andere context uitsluit), van de term ‘oorlogsmisdrijven’ in 1934 schiedenis. In deze oordelen zullen wetenschappelijk en van de term ‘genocide’ in 1943-1944. onderzoekers en journalisten te allen tijde naar beste 4 United Nations Commission of Human Rights, Final Report on the Question of the Impunity of Perpetrators of Human Rights vermogen onderscheid maken tussen de waarden van Violations (Economic, Social and Cultural Rights) (1997), paragrafen de tijdgenoten van de bestudeerde periode, die van 27-52. Zie ook: United Nations Sub-Commission on the Promotion henzelf, en die belichaamd in universele mensenrech- and Protection of Human Rights, Recognition of Responsibility and Reparation for Massive and Flagrant Violations of Human Rights tenstandaarden. Hoewel zij niet verplicht zijn uit- Which Constitute Crimes against Humanity and Which Took Place spraken te doen over de verantwoordelijkheid en de During the Period of Slavery, of Colonialism and Wars of Conquest: schuld van historische actoren of morele lessen uit het Resolution 2002/5 (2002). 5 European Court of Human Rights, Case of Korbély versus Hungary verleden te trekken, zullen ze toch proberen voor on- (2008), Case of Kononov versus Latvia (2009). verjaarbare misdrijven zoals genocide, misdrijven te- 6 Gert Oostindie, ‘Slavernij, canon en trauma: debatten en dilem- gen de menselijkheid, oorlogsmisdrijven en historisch ma’s’, in: Tijdschrift voor geschiedenis, jrg. 121, nr. 1, 2008, blz. 8–9, 18. 7 Article 19, ‘France: No More “Memory Laws”’ (persbericht; 26 verwante wandaden naar beste vermogen het gamma november 2008); zie ook: Camden Principles on Freedom of Expression 9 aan gefundeerde morele oordelen aan te wijzen. and Equality, Londen: Article 19, 2009, principles 12.1-12.3. Wetenschappelijk betrouwbare kennis van voor- 8 Zie voor de discussie: Antoon De Baets, ‘Na de genocide: Waarheidsstrategieën van rechters en historici’, in: Tijdschrift voor heen gecensureerde of vergeten feiten over historisch geschiedenis, jrg. 16 , nr. 2, mei 2003, blz. 224-229. onrecht, de publieke erkenning daarvan en prudente 9 De Baets, a.w. noot 2, blz. 200-201, ook 102-103. morele oordelen daarover, sorteren op zich zelf een 10 Zie voor de relatie tussen democratie en historiografie: ibid., blz. 80-83. herstellend effect op de slachtoffers en op de maat-

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 297 Filmrecensie Johannes Visser

De rubriek Filmrecensies staat onder redactie van Susanne Kamerling. Zij staat open voor ideeën en suggesties: [email protected]

Vrijheid of willekeur in bestrijding van drugsbenden?

Film: Tropa de Elite Deze zijn pas echt bij het mondiale aantreden. Deze organisatie is in het Regie: José Padilha publiek bekend geraakt door de leven geroepen vanwege situaties Productie: José Padilha bekroonde film Cidade de Deus (City die de politie niet aankan, in een stad Jaar: 2007 of God) uit 2002. In tegenstelling die wordt belegerd van binnenuit. Info: kleur, 115 minuten tot Cidade is de belevingswereld van BOPE-agenten trainen en opereren Beschikbaarheid: verkrijgbaar de hoofdpersonages in Tropa echter als militaire speciale eenheden in op DVD niet die van de slum dwellers, maar stedelijk gebied en in de jungle en van de andere kant: de politie. behoren tot de meest efficiënte ter In de woorden van de Alwetende wereld. Hoewel de divisie officieel Disclaimer beeldmateriaal: De wordt iedere politieman in Rio vroeg deel uitmaakt van de politie, opereert redactie heeft getracht alle of laat in zijn carrière gedwongen zij in de praktijk volledig autonoom. rechthebbenden te achterhalen. tot het maken van een keuze uit drie Dit wordt duidelijk geïllustreerd wan- Degenen die desondanks menen opties: zich laten corrumperen, zich neer blijkt dat haar leden executies nog rechten te kunnen doen dood houden of ten oorlog gaan uitvoeren van politieagenten die over gelden, kunnen zich alsnog tot met de benden. De politiemacht is de schreef gaan. Ook voelt BOPE zich de redactie wenden. onderbetaald, ongetraind en bij de niet te beroerd om de snuivende en meeste inwoners van Rio onderge- blowende jeugd uit de rijke midden- waardeerd. In een stad waar rent klasse hard aan te pakken. In de schaduw van het almach- seeking [verwerving van inkomsten Als kijker is het niet moeilijk tige Hollywood hebben Latijns- door manipulatie en uitbuiting in sympathie op te brengen voor deze Amerikaanse regisseurs al vele plaats van economische transacties geharde en taaie strijders, die hun tientallen jaren een breed scala of toegevoegde waarde; eindred.] leven wagen om zaken op orde te aan kwaliteitsfilms voortgebracht. geldt als gangbaar sociaal-econo- stellen in de poel des verderfs. De Het Braziliaanse Tropa de Elite (Elite misch en zelfs politiek model, is ook hoofdpersoon is de kapitein van de Squad) past binnen de traditie de politie betrokken bij tal van zwen- speciale eenheid, die besluit dat de van de derde generatie Zuid- delpraktijken, vaak om simpelweg te prijs van de oorlog te hoog is voor Amerikaanse cinema: het is geen kunnen blijven functioneren. Hoge zijn nog ongeboren kind en op zoek documentaire, maar wel erg realis- functionarissen knijpen een oogje gaat naar een vervanger. Het hoofd tisch. Het verhaal wordt verteld door toe om de drugshandel te laten van de BOPE moet zowel een intel- de Alwetende die de hoofdpersonen voortbestaan en lagere eenheden ligente en pure geest zijn als een introduceert en in minutieus detail voorzien de gangs van wapens. Het doortastend leider. Helaas is deze omschrijft; en de kijker begeleidt bij gevolg is een wankel vredesbestand combinatie van eigenschappen niet de plotwendingen, alsook de flash- tussen hen die de wet behoren te verenigd in een persoon, maar is backs waar de film bol van staat. Wat handhaven en diegenen die de wet deze verdeeld over twee veelbelo- opvalt aan de Braziliaanse cinema is stelselmatig overschrijden. Hoe fra- vende aspirant-kandidaten. André dat de filmthema’s nergens anders giel die vrede is, blijkt wanneer er bij Matias zit op de rechtenfaculteit, in grotere mate verbonden zijn met het minste of geringste geweldda- helpt mee bij een NGO en wil de de maatschappelijke problemen van digheden uitbreken tussen benden wereld verbeteren; zijn beste vriend eigen bodem dan hier. In het geval onderling of met de politie. Neto wil graag in de favela’s strijden van Brazilië zijn dat de door armoede Dit is waar de alom gevreesde tegen drugsbazen. en geweld geteisterde favela’s elitetroepen van de politie (Batalhão De werkwijze van BOPE krijgt snel (sloppenwijken) van Rio de Janeiro. de Operações Policiais Especiais, BOPE) een dubieus karakter, dat dubieuzer

298 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 wordt naarmate het verhaal zich Zoals vaak het geval in de vragen, die de film oproept maar ontvouwt. Hoewel je misschien Zuid-Amerikaanse cinema, is ook niet beantwoordt. Met het oog op de nog begrip kan opbrengen voor de deze film doorspekt van politieke organisatie door Rio de Janeiro van schietgrage agenten in een harde en statements. Tot frustratie van de het wereldkampioenschap voetbal ondankbare omgeving, overschrijden idealistische André Matias babbelen (2014) en de Olympische Spelen ze meer dan eens de grenzen van zijn collega-studenten vanuit de (2016) zullen deze vragen alleen het wettelijk toelaatbare en moreel veilige omgeving van de academie maar relevanter worden. aanvaardbare. De ondervragingen graag over sociale onrechtvaardig- van vaak onschuldige favelados om heid en het repressieve optreden de grote jongens te kunnen berei- van de politie, zonder zich bewust te Johannes Visser is eindredac- ken, komen ruimschoots voor het zijn van hun eigen bijdrage aan de teur van het JASON magazine predicaat van marteling in aanmer- drugsproblematiek. Hun protest- over internationale betrekkin- king. Deze film laat wat dat betreft mars tegen het politiegeweld jegens gen en veiligheidskwesties, en weinig aan de verbeelding over, een van hen roept bij de kapitein-in- lid van het bestuur van Stichting in tegenstelling tot bijvoorbeeld opleiding niets anders dan geweld- JASON. Hij is in de laatste fase van de Amerikaanse popcornserie ‘24’, dadige emoties op. Want wie in de zijn studie International Public waarin de held ook weinig eerbied (stedelijke) jungle wil overleven, Management aan de Erasmus heeft voor de lichamelijke integriteit zal moeten opereren volgens de Universiteit. van slechteriken, met als hoger doel wetten van de jungle. Toch blijft de de veiligheid van het volk te garan- belangrijkste vraag in hoeverre de deren. Fans van deze serie zullen na rechten van de burger met voeten het zien van Tropa toch maar eens kunnen worden getreden om totale moeten heroverwegen tot waar de anarchie te voorkomen. Waar ligt de grenzen van de rechtsstaat volgens scheidslijn tussen rechtvaardigheid hen reiken. en willekeur? Dit zijn beklemmende

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 299 Boekbesprekingen

Godsdienstonvrijheid in Rusland Koenraad de Wolf Dissident voor het leven: Aleksandr Ogorodnikov en de strijd voor religieuze­ vrijheid in Rusland. Tielt (B): Uitgeverij Lannoo, 2010; 319 blz.; 19,95 euro; ISBN: 978-90-209-8820-8

Dit boek heeft een hoog ‘déjà-vu’- ideologie en haar maatschappij­ schetst dit werk ook een goed beeld gehalte voor degenen die betrokken inrichting. De oprichting van een van de gevolgen van de Russische zijn geweest bij acties voor vrijheden ondergronds Christelijk Seminarie, revolutie voor de sovjetmaatschap- en mensenrechten in de Sovjetunie. dat zich niet keerde tegen het poli- pij en burgers en voor die van het In de jaren tachtig behoorde ik tieke regime maar waarin religieuze Rusland van nu. En ten derde is dit ook daartoe, met deelname aan studie centraal stond, kwam hem boek van belang voor eenieder die p­rotestacties bij de Sovjetambassade duur te staan. Het resulteerde in vergeten is hoe de binnenlandse en een bezoek aan een dissidente in bijna tien jaar van mensonterende maar ook de buitenlandse poli- Moskou. Als je met die achtergrond omstandigheden, intimidaties en tiek en organisatie van de USSR en dit boek leest, komt alles terug in martelingen in concentratiekampen, vervolgens Rusland zich hebben herinnering: de acties ter ondersteu- de bekende Goelag. ontwikkeld. Door elementen van het ning van Russische joden die wilden Vooral door druk van Reagan en leven van Ogorodnikov te koppelen emigreren naar Israël, voor men- Thatcher kwam Aleksandr in 1987 aan de interne ontwikkelingen in de senrechten en politieke vrijheden, onder Gorbatsjov vrij. De strijd ging Sovjet-Russische geschiedenis, maar de campagnes tegen het misbruik echter door, ook na de val van de ook aan de relaties van die staat met van psychiatrie, maar vooral toch USSR. Dat gold voor de activiteiten het buitenland, geeft historicus De de namen van bekende dissidenten van Ogorodnikov, zoals met de op- Wolf een aantrekkelijke combinatie waar we actie voor voerden, zoals richting van een christen-democrati- van de analyseniveaus van individu, Sacharov, Sjtsjaranski en Begoen. Ik sche partij, christelijke scholen, een staat en wereld. moet tot mijn schande bekennen gaarkeuken en weeshuizen, maar Kortom, dit werk is interessant dat ik de hoofdrolspeler van dit boek, ook voor repressieve acties van de voor een breed lezerspubliek, van Aleksandr Ogorodnikov, niet (meer) staat in reactie hierop. De tol is erg mensenrechtenactivisten tot experts kende; zijn verhaal is echter dusda- hoog geweest voor deze geloofsdis- van internationale betrekkingen. nig indrukwekkend, dat een boek sident. Naast persoonlijke ontberin- Enkele kleine punten van kritiek zijn gewijd aan deze religieuze dissident gen in de strafkampen hebben de te overvloedige aanwezigheid van zonder meer op zijn plaats is. KGB/FSB bij hem twee huwelijken details, variërend van vermelding van Dit werk toont de verwording van kapot gemaakt en hebben deze het aantal grammen gevangenis- de Sovjetstaat aan de hand van het veiligheidsdiensten zijn broer en voedsel tot de opsomming van de leven (van de ouders en grootouders) zijn secretaris laten ‘verongeluk- beste Sovjetatleten bij de Olympische van Aleksandr Ogorodnikov. De in ken’. Slechts door de kracht van zijn Spelen in Moskou van 1980. Zonder 1950 geboren Aleksandr groeide geloof kan Aleksandr Ogorodnikov die details was het boek ook prima trouw op in de leer van de marxis- tot op de dag van vandaag doorgaan leesbaar geweest, maar wel een stuk tisch-leninistische staat. Maar in zijn met zijn activiteiten voor een huma- dunner. Voorts ontbreekt een index. tienerjaren gingen zijn ogen al open nere Russische maatschappij. Gezien de vele namen van dissiden- voor de keerzijde van een maat- Is dit boek alleen interessant voor ten en van Sovjet- en Russische poli- schappij waarin de leugen centraal belangstellenden in mensenrechten tici, maar ook van specifieke termen stond en aantasting van die leer, en geloofsvrijheid in de (voormalige) van onderdelen van de strafkampen, door verwerping ervan of openba- Sovjetunie? Zeker niet. Het boek is een index onontbeerlijk. Daarnaast ring van feiten, meedogenloos werd dient meerdere doelen. Naast de komen er ook veel acroniemen voor, afgestraft. Ogorodnikov vond in levensloop of, beter gezegd, de ver- waartoe een afkortingenlijst ook het (Russisch-orthodoxe) geloof de volging van dissident Ogorodnikov nuttig zou zijn geweest. Wellicht kan grondslag voor een andere levens- biedt het een zeer gedetailleerd de schrijver dergelijke lijsten bij een koers dan die van een volgzaam overzicht van de gehele dissidenten- eventuele volgende druk nog toe­ aanpassen aan de communistische beweging in de Sovjetunie. Voorts voegen.

300 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Desalniettemin blijft de waarde aan alle generaties, als een expliciete boek dan ook opgedragen aan alle van dit boek van kracht, naast de waarschuwing tot welke daden een dissidenten van de Sovjetunie en genoemde aspecten toch vooral regime zich kan verlagen. Rusland, van Aleksandr Solzjenitsin – zoals De Wolf in zijn verantwoor- Dat deze waarschuwing op haar tot Anna Politkovskaja. ding benadrukt – als een blijvende plaats is, blijkt uit de actualiteit: herinnering aan het leed dat zovele momenteel is het Kremlin doende Marcel de Haas geloofs- en mensenrechtendissi- wetgeving in te voeren waarmee de denten hebben ondergaan omdat activiteiten van religieuze bewegin- Luitenant-Kolonel dr. M. de Haas zij zich weigerden neer te leggen bij gen anders dan die van de Russisch- is Ruslandkundige en als krijgs- een systeem van leugen en bedrog, orthodoxe kerk aan banden worden kundig onderzoeker verbonden dat – terecht – religie onderkende gelegd. De Sovjetunie is weliswaar aan het Clingendael Security and als een macht waarop zij nooit greep passé, maar haar navolger met Conflict Programme (CSCP). zou krijgen. Voorts stelt een Brits dezelfde soort krachten die anders- parlementslid dat dit verhaal rond denkenden willen bestrijden, nog Ogorodnikov verteld moet worden niet. Terecht heeft de schrijver dit

Massaal-geweldgebruik: verklaringen en oplossingen Andries Hoogerwerf De politiek en de dood: oorlog en vrede opnieuw bezien. Budel: DAMON, 2010; 181 blz.; 20,90 euro; ISBN: 978-90-557-3982-0

Andries Hoogerwerf is bekend bedienen van het wetenschappelijk Dit is lovenswaardig, maar tevens als politicoloog en laatstelijk als jargon. Dit is echter een grote mis- een zwakte van het boek, omdat elk hoogleraar bestuurskunde aan de vatting: wie op de hurken wil gaan van de hoofdstukken eigenlijk een Universiteit Twente. Sinds zijn eme- zitten, moet eerst hebben bewezen uitgebreide literatuurverhandeling ritaat heeft hij bij uitgeverij DAMON te kunnen staan. Dat wil zeggen dat zou verdienen. Nu doet de keuze een serie inleidingen gepubliceerd men overzicht en inzicht nodig heeft van de geselecteerde literatuur wat over zulke uiteenlopende onderwer- om de zaken, in dit geval de interna- arbitrair aan. Op dit punt heeft De pen als ‘Politiek als evenwichtskunst’, tionale politiek en vraagstukken van Swaan ervoor gekozen zo weinig ‘De toekomst van het christen- oorlog en vrede, simpel te kunnen mogelijk te verwijzen naar specifiek dom’ en ‘De donkere onderstroom: uitleggen. Eigenlijk zijn er binnen onderzoek en de problematiek in zijn Extreem gedrag in politiek en het Nederlandse taalgebied maar eigen woorden weer te geven. In de samenleving’. heel weinig voorbeelden van dit type zes hoofdstukken waarin verklarin- Aan deze reeks is nu een deel toe- inleidingen in een vakgebied voor gen worden aangedragen, komen gevoegd, met de titel De politiek en leken. Ik denk als geslaagd voorbeeld achtereenvolgens aan bod: de dood. Dit zou de potentiële koper vooral aan Bram de Swaans boek * De beslissingen van beleids- ten onrechte op het idee kunnen Mensenmaatschappij, dat als een makers, waarbij besluiten om brengen dat hij een verhandeling vergelijkbare verhandeling over de ten strijde te trekken volgens over vraagstukken als euthanasie sociologie kan worden gezien. Hoogerwerf vaak ‘te lichtvaardig’ of abortus onder ogen krijgt. De Vastgesteld moet worden dat worden genomen. ondertitel ‘Oorlog en vrede opnieuw Hoogerwerf in zijn niet geringe * Eigenschappen van indivi­duele bezien’ biedt evenwel een accuratere ambitie heel behoorlijk is geslaagd. mensen, zoals ‘agressiedrift’. weergave van de inhoud. De schrijver Daartoe behandelt hij in zes hoofd- Hoogerwerf acht deze oorzaken beoogt namelijk ‘voor een breed stukken allerlei factoren (oorzaken) terecht ‘niet houdbaar’ of ‘ontoe- publiek’ een boek te schrijven dat die zoal worden aangedragen ter ver- reikend’. Hij beschouwt geweld ‘toegankelijk is en tegelijk aan we- klaring van massaal geweld. Hierop als een vorm van extreem gedrag, tenschappelijke eisen voldoet’ (blz. volgen twee hoofdstukken waarin waaraan ‘stress’ ten grondslag 15). Op het eerste gezicht zou men oplossingen de revue passeren. zou liggen. kunnen menen dat het schrijven op Hoogerwerf heeft ervoor gekozen * Cultuur, wat bij Hoogerwerf mavo-niveau eenvoudiger is dan een veel resultaten van wetenschappelijk uiteenvalt in drie visies op oorlog: verhandeling waarin men zich mag onderzoek in zijn tekst op te nemen. machtsrealisme, pacifisme en, als

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 301 tussencategorie, de leer van de In zijn slotbeschouwing, ‘Uitzicht’ Ten tweede verwijst Hoogerwerf rechtvaardige oorlog. geheten, probeert Hoogerwerf de naar het Handvest van de Verenigde * Machtsfactoren, waarbij de au- titel van zijn boek recht te doen door Naties, dat in hoofdstuk 7 onder teur ten onrechte meent dat het de vormen van massaal geweld in meer voorziet in de oprichting van aantal oorlogen binnen staten verband te brengen met het denken een Generale Staf Comité. Noch dat sinds het einde van de Koude over leven en dood: ‘Hoe is het Comité noch de voorziene over- Oorlog is toegenomen (blz. 155). mogelijk dat overheden en anderen eenkomsten waarin de lidstaten De facto is het aantal conflicten ook in de twintigste en eenentwin- militaire eenheden ter beschikking sinds 1990 gehalveerd. Nagenoeg tigste eeuw er nog vaak voor hebben stellen van de Verenigde Naties, zijn al die conflicten zijn wel binnen- gekozen mensen van hun leven te evenwel levensvatbaar gebleken. statelijk van aard. beroven?’ (blz. 159). Hoogerwerf Hierdoor functioneert het collectieve * Ongelijkheid, waarbij de auteur zoekt de antwoorden op deze vraag veiligheidsstelsel niet naar behoren. helaas bij een gelijke macht tus- achtereenvolgens in een ‘te lage sen staten niet het onderscheid inschatting van de waarde van een Jan Geert Siccama maakt tussen een statische mensenleven’ (gold dit ook voor machtsverhouding en een toe- D-Day?) en ‘het onvermogen de dood stand waarin de ene grote te aanvaarden’. Bij dit laatste ziet de Prof. dr J.G. Siccama is Adviseur mogendheid de andere inhaalt auteur het verband overigens eerder Kennis en Strategie Beleid op en dreigt voorbij te streven. andersom: ‘De twee wereldoorlogen, het Ministerie van Defensie en Zo’n machtsovergang brengt een de burgeroorlogen en de genocides, bijzonder hoogleraar ‘defensie- aanzienlijk verhoogde kans op waren zulke schokkende ervaringen beleid en -onderzoek’ aan de oorlog mee. dat een verdringen van het bewust- Nederlandse Defensie Academie. * Conflict, waarbij Hoogerwerf zijn van de dood als een psychische wijst op het gevaar van het uitweg kon worden beschouwd.’ (blz. samenvallen van scheidslijnen 161) tussen partijen (bijv. economische Uiteindelijk pleit Hoogerwerf ongelijkheid en religie tussen voor een ‘combinatie van humaan Israël en de Palestijnen). idealisme en politiek realisme’. Dat zou ertoe kunnen leiden dat oorlog Bij de oplossingsrichtingen (‘wegen niet langer volgens het adagium naar vrede’) behandelt Hoogerwerf van Clausewitz gezien wordt als in hoofdstuk 8 onder meer globalise- ‘voortzetting van de politiek met ring, internationale samenwerking/ andere middelen’, maar dat dit organisatie en mensenrechten. middel wordt afgeschaft (blz. 163). Behartiging van mensenrechten in Hoogerwerf ziet hierbij over het andere landen kan evenwel in strijd hoofd dat instrumenteel geweld- komen met handelsbelangen en sta- gebruik al snel kan omslaan in biele betrekkingen. In hoofdstuk 9 existentieel geweld. Zodra het voort- ziet hij als ‘andere wegen naar vrede’ bestaan van de mens of de groep onder meer het machtsevenwicht, gevaar loopt, dreigt het gevaar van wapenbeheersing, vredesmachten, ongeremde escalatie. Dat geldt zo- humanitaire interventie en ontwik- wel voor (nucleaire) oorlogen tussen kelingssamenwerking. staten als voor anti-regime-oorlogen Op deze manier krijgt de lezer een en genocides. globaal overzicht van het denken Uiteraard bevat de publicatie van over (burger) oorlogen, genocide/ Hoogerwerf ook behoorlijk veel democide en terrorisme. Dat laatste feitelijke informatie. Ten aanzien beschouwt Hoogerwerf als ‘massaal van dit aspect verdient de tekst op geweld van burgers tegen een staat minimaal twee punten te worden of samenleving’ (blz. 153), terwijl de aangevuld. Ten eerste is het Protocol kern van de terroristische strijdwijze van Genève uit 1925, dat het gebruik toch juist is dat, teneinde politieke van chemische wapens verbood, doeleinden te bereiken, (dreigen in 1997 gevolgd door een verdrag met) geweldgebruik plaats heeft dat ook het bezit van strijdgassen tegen onschuldige burgers. uitbant (blz. 144).

302 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Genocide als bewuste keuze Daniel J. Goldhagen Erger dan Oorlog: Volkerenmoord, eliminationisme en de themselves with their victims’ blood, a­anhoudende schending van de menselijkheid. bone and brain matter.’ Amsterdam: De Bezige Bij, 2009; 719 blz.; 39,95 euro; Het centrale punt dat Goldhagen ISBN: 978-90-766-8238-9 wil maken, is dat eliminationisme een bewuste politieke keuze is. Volkerenmoorden, ook de meest De Amerikaanse schrijver Daniel J. en uitgevoerde politiek, waar ook barbaars uitgevoerde, beginnen met Goldhagen onderzoekt in Erger dan individuen bewust aan deelnemen. politieke berekeningen van leiders. Oorlog: Volkerenmoord, eliminati- De auteur verwijst alle verklaringen ‘Eliminationist politics, like the poli- onisme en de aanhoudende schen- die de persoonlijke verantwoordelijk- tics of war, is a politics of purposive ding van de menselijkheid waarom heid van deelnemers ontkennen of acts to achieve political outcomes, genocides plaatsvinden, hoe en verminderen naar de prullenbak. Hij often of ultimate ends and often of waarom ze worden voortgezet, en constateert daarin vier categorieën: desired power redistribution.’ Er is hoe ze ten einde komen. Het boek staatsgerichte visies, maatschappe- volgens Goldhagen geen sprake van is een lijvige verzameling van de lijke visies, op de psychologie van het een uit de hand gelopen s­ituatie, of meest gruwelijke menselijke daden. individu gerichte visies en de visies volgelingen die uit zichzelf besluiten Goldhagen heeft geen wetenschap- die volkerenmoord vanuit de men- een andere groep uit te moorden. pelijke verhandeling geschreven, selijke natuur verklaren. Goldhagen Want ook volgelingen zijn zich maar heeft ervoor gekozen volke- vindt deze verklaringen stuk voor bewust van hun daden. Zij kiezen renmoord in alle vormen concreet stuk te deterministisch. Ze zoeken ervoor deel te nemen aan de moord- weer te geven. Het levert een heftig de reden van menselijk handelen in partijen. Zelfs in nazi-Duitsland, boek op, dat soms moeilijk te lezen structurele oorzaken en ontnemen waar de meerderheid van de bevol- is, maar de enorme gevolgen van vol- de moordenaar zijn persoonlijke king enthousiast meedeed, was er kerenmoord recht doet. Goldhagen verantwoordelijkheid. een klein deel van de bevolking dat begint met het definiëren van de Een van de verklaringen die ervoor koos niet aan de slachtingen term, waarin hij volkerenmoord Goldhagen op bijzonder overtuigen- deel te nemen. Mensen kiezen er- samenvat, eliminationisme. Voor de wijze ontkracht, is de ‘banaliteit voor andere mensen te vermoorden, hem is volkerenmoord veel meer dan van het kwaad’. Deze verklaring, te verdrijven of te verkrachten. Ze alleen het fysiek uitmoorden van bedacht door historica Hannah geloven dat deze gruweldaden juist de leden van de aangevallen groep. Arendt, stelt dat de Holocaust een en noodzakelijk zijn. Hij onderscheidt vijf vormen van ultiem voorbeeld van bureaucratisch De oplossing die Goldhagen voor eliminatie: transformatie (de ver- denken was. Goldhagen vindt dat dit probleem aandraagt, is dat het woesting van de identiteit van een onzin. Adolf Eichmann, Arendts grote gehele internationale systeem op groep); onderdrukking (dwangarbeid voorbeeld van de ultieme bureau- de schop moet. Waar het systeem of slavernij); verdrijving (deportatie, craat, was een overtuigd antisemiet nu nog gericht is op het voorkomen dodenmarsen); het voorkómen van en voorstander van de vernietiging van oorlog en het beschermen van voortplanting (sterilisatie, verkrach- van de joden, geen kleurloze bureau- de soevereiniteit van staten, zou ting); en ten slotte uitroeiing. Hierna craat die alleen maar zijn werk goed het internationale systeem moeten verklaart Goldhagen waarom volke- wilde doen. En de miljoenen mensen worden ingericht op het voorkomen renmoorden beginnen, hoe ze ver- die de vele volkerenmoorden uit- en stoppen van eliminationisme. De lopen en hoe ze eindigen. Zijn boek voerden, van Rwandese Hutu’s tot Verenigde Naties zijn hier volgens wordt besloten met een mogelijke Duitse burgers en soldaten, waren Goldhagen niet geschikt voor, ze oplossing voor het probleem. zeker geen bureaucraten. Het waren zijn inherent corrupt, en een groot De kracht van dit boek is dat stuk voor stuk mensen die vanuit deel van de VN-lidstaten heeft in het Goldhagen een duidelijke verklaring hun persoonlijke overtuigingen verleden eliminationalitische poli- voor eliminationisme biedt, die hij ervoor kozen andere bevolkings- tiek bedreven. Er zou een Verenigde op een heldere manier presenteert. groepen te verkrachten, te martelen Democratische Naties moeten wor- Hierbij valt hij af en toe wat in of te vermoorden. ‘They slaughter den opgericht, waar alleen democra- herhaling, maar dat vermindert people, slaughter children, often tische naties lid van kunnen worden de kracht van de verklaring niet. face-to-face, by shooting them at (en China, want zo realistisch is Volgens Goldhagen is eliminationis- point-blank range, or by hacking or Goldhagen nog wel). Dat vereist een me een door machthebbers gekozen beating them to death, bespattering enorme verandering, die Goldhagen

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 303 wel realistisch vindt. Want, zegt hij, eigen volk uitmoordt, is dat helaas pen, speelt moraal in de regel helaas ook zoiets onwaarschijnlijks als het vaak niet. Er is voor een regerings- een zeer ondergeschikte rol. uitbannen van conventionele oorlo- leider vaak weinig politiek gewin te gen tussen staten blijkt de afgelopen halen uit het voorkomen of stoppen Joris Kreutzer jaren te verwezenlijken. van genocide. De aanvankelijke reac- Maar hij vergeet hierbij dat het ties van de internationale gemeen- uitbannen van oorlog in het belang schap op de genocides in Rwanda en Joris Kreutzer is afgestudeerd van de afzonderlijke staten was. Het voormalig Joegoslavië illustreren dit als historicus aan de Universiteit kan in het politieke en economische punt. Goldhagen doet in zijn boek van Amsterdam op een Master­ belang van zowel regeringsleiders een morele oproep om in te grijpen. scriptie over de effectiviteit als kiezers zijn geen oorlog te voeren. In de afwegingen van politieke van de contraguerrilla van het Het voorkomen dat de leider van leiders om in een ander land dat zijn Sovjetleger in Afghanistan. een onbekend land een deel van zijn eigen bevolking afslacht in te grij-

Een filosofische benadering van het compromis Avishai Margalit Compromissen en rotte compromissen (vert. Ronald Kuil) sanguinische staat een rechtvaar- Amsterdam: Boom, 2009; 202 blz.; 22,50 euro; ISBN: 978-90-850-6853-2 dige (stabiele) vrede in de weg. Tribalisme is een volgende factor van belang bij het sluiten van De Israëlische filosoof en winnaar de interpretaties van de spanning compromissen. In het tribalisme is van de Spinozalens (2001) Avishai tussen vrede en rechtvaardigheid. Of solidariteit in principe gebaseerd Margalit heeft een nuttig boek vrede en rechtvaardigheid aanvul- op nauwe bloedbanden. Een tribale geschreven over de spanning tussen lende dan wel rivaliserende zaken leider zal eerder geneigd zijn een vrede en rechtvaardigheid. Margalit zijn, wordt door Margalit vlotjes met compromis te sluiten omwille van poneert zijn stelling dat rotte com- een paar culinaire beeldspraken af- het belang van het collectief (de promissen te allen tijde voorkómen gedaan, om vervolgens uitgebreid in stam) dan om eigen gewin. Hierbij moeten worden, met het doel om te gaan op het verdrag van München is de onbaatzuchtigheid de zeep die zoveel mogelijk ruimte te laten en de keuze tussen Stalin en Hitler. de vuile handen schoonwast. Sterk voor compromissen ter wille van de Het verdrag van München lijkt een tribalisme en een internationale vrede. Vrede valt te rechtvaardigen voor de hand liggend voorbeeld van hobbesiaanse jungle zorgen voor zonder rechtvaardig te zijn. Rotte een rot compromis, maar samen met een immoreel beeld van politiek. Het compromissen zijn daarentegen tal van andere voorbeelden dient corrumperende effect van absolute niet te rechtvaardigen vanwege het om de twee verschillende visies macht versterkt het idee dat er in de hun onmenselijke karakter. Een rot op politiek en de twee verschillende internationale politiek weinig ruimte compromis is in Margalits optiek varianten van een compromis uit te bestaat voor moraal. Het blijft een overeenkomst om een regime leggen. Bij de economische visie op onduidelijk of het verschil tussen van wreedheid en vernedering te politiek wordt alles onderworpen macromoraal (tussen collectieven) vestigen of in stand te houden. aan het compromis. Bij de religieuze en micromoraal (tussen individuen) Een onmenselijk regime holt het visie op politiek bestaan er zaken belangrijker is dan de overeenkomst. fundament van de moraal uit en is waarover geen enkel compromis In ieder geval spelen beide een rol bij daarom rot. gesloten mag worden (ondeelbare het rechtvaardigen van een compro- Een theorie over compromissen heiligdommen). Een compromis kan mis. Rotte compromissen kunnen, zal nooit een ideale theorie zijn, een anemisch of sanguinisch benaderd zeker als alle partijen erop verliezen, compromis is immers altijd de één worden. De anemische [lijdend aan psychologisch en politiek begrepen na beste optie. Bovendien zal het bloedarmoede, bleekzuchtige] bena- worden. Volgens Margalit kan een compromis de ene keer uitgelegd dering lijkt op een speltheoretische rot compromis echter nooit recht- worden als een teken van goede wil benadering, terwijl de sanguinische vaardig zijn en moet daarom, wat er en de andere keer als een gebrek [volbloedige] benadering draait om ook gebeurt, voorkomen worden. aan ruggengraat. De ambivalentie de erkenning van de waarden en ide- Het compromis wordt ook in rond het concept van het compromis alen van beide partijen. Een gebrek de weg gestaan door sektarisme. heeft zijn wortels in de uiteenlopen- aan erkenning van het heilige en het Sektariërs hebben een elitaire hou- ding tegenover buitenstaanders, een

304 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 vijandige houding ten opzichte van belang in te zien dat de strijdende van daaruit zijn lezers met talloze het compromis en een onverschillig- partijen in de greep van een religi- voorbeelden aan het denken. heid ten aanzien van aantallen. Met euze visie op politiek kunnen zijn. een dergelijke narcistische houding Met de keuze tussen kwaad en Wouter van Raay wordt het zelfs lastig over de klein- radicaal kwaad (Stalin en Hitler) als ste geschillen tot een compromis beginpunt voor een morele politieke te komen. Natuurlijk zijn niet alle theorie bewijst Margalit zijn waarde Wouter van Raaij studeerde conflicten of burgeroorlogen sekta- als ethisch filosoof. Hij geeft de lezer f­losofe aan de Universiteit van risch of tribaal van aard; vaak is het geen blauwdruk voor het sluiten Amsterdam en is werkzaam op zelfs onbelangrijk of het conflict over van compromissen, hij probeert een de afdeling politieke zaken van religie gaat. Het is echter wel van uitgangspunt vast te stellen en zet Amnesty International Nederland.

Het tijdperk-Luns Albert Kersten Luns – Een politieke biografie. Europese vasteland te compenseren: Amsterdam: Boom, 2010; 675 blz.; 39,90 euro; ISBN: 978-90-8506-935-5 supranationaliteit en participatie van overzee.

In dit kloeke werk volgt biograaf In dezelfde gedachtegang pro- Humor Kersten nauwgezet en ingetogen beerde Luns, telkens waar Nederland Dan was er nog zijn humor. Hiermee de dossiers waarmee Joseph Luns zelf demandeur was, kwesties aan el- wist hij, op reizen in 1964, ook de – m­inister van buitenlandse zaken kaar te koppelen, al betreurde hij dat Russische leider Chroesjtsjov en de (1952-1971); secretaris-generaal van de Haagse politiek daarvoor veelal te Indonesische president Soekarno de NAVO (1971-1984) – tijdens zijn verkokerd was en ook te toeschiete- uitbundig te vermaken, evenals lange loopbaan in de weer is ge- lijk. Toch lukte het hem soms, zoals bijvoorbeeld, drie jaar later aan weest. Had de auteur ruimer geput in de bilaterale verhouding met de het thuisfront, redacteuren van uit de overvloed aan hilarische anek- Duitse Bondsrepubliek. Maar een het blad van de Amsterdamse dotes rond zijn hoofdfiguur, of had aansporing aan zijn departement Provobeweging.1 Bij verschijnen hij voor lezers zonder veel voorken- om punten aan te dragen waar de van Kerstens boek verklaarde op de nis meer historische achtergronden Verenigde Staten ten opzichte van televisie iemand zelf destijds alleen geboden, dan was het boek uiteraard Nederland vragende partij waren, plichtmatig om de grappen van Luns onhanteerbaar geworden. Het is nu leverde niets op. Een uitzondering te hebben gelachen. Ieder zijn meug in hoofdzaak een nuttige kroniek van in een laat stadium vormde een natuurlijk, maar in het met humor Haagse beleidskeuzen en van het Amerikaans aandringen om het verwende Londen maakte, wanneer streven van Luns de internationale voortouw te nemen bij ontwikke- het bericht rondging dat Luns ergens positie van Nederland op te krikken. lingshulp voor Indonesië. zou optreden of aanzitten, jong en De strategieën die de bewindsman Doorgaans evenwel moest oud zich vrij, en dan niet voor een bij dit laatste volgde, houdt Kersten Luns, bij gebrek aan internatio- zwaarwichtig college over de Haagse niet altijd scherp uit elkaar. Zo meent naal gewicht van zijn land, spijtig kijk op de wereld. hij dat Luns met een luidruchtige terugvallen op de methoden van de Blijft de vraag hoeveel die humor, stijl de Franse president De Gaulle zwakkere. Zoals wat zijn topamb- behalve in stroef multilateraal over- overtroefde in diens wens het tenaar en naderhand parlementair leg, concreet opleverde, maar het continentale West-Europa politiek tegenspeler C.L. Patijn misprijzend was voor de status van Nederland te verenigen buiten EEG en NAVO een ‘policy of complaint’ noemde, allicht beter dan wanneer men zich om. In werkelijkheid zag Luns hier dat wil zeggen een verongelijkte uit de voeten had gemaakt. J.J.C. een zeldzame gelegenheid waar een toon, óf een beroep op principes, Voorhoeve schreef ooit in dit blad grotere mogendheid zich bevond óf inderdaad luidruchtigheid. Maar dat Luns ‘misschien minder door in de rol van vragende partij, zodat Luns’ donderpreken haalden zelden zijn staatkunde en meer door zijn Nederland kon volstaan met nee te veel uit, zoals J.L. Heldring al in 1961 persoon de presentie van ons land zeggen. Intussen had waarschijnlijk waarschuwde. In multilateraal kader in verschillende hoofdsteden kracht niemand anders van zijn generatie waren de instrumenten om het wist bij te zetten’.2 Bij zijn diploma- dan Luns dit tijdelijk isolement zo verschil in gewicht tussen Nederland tiek natuurtalent valt te denken aan brutaal aangedurfd. en grotere mogendheden op het een fabelachtige combinatie van

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 305 geheugen, tegenwoordigheid van netsbeleid uitvoerde, ook al waren moet – maar die in dit land van het geest, lef en aplomb. andere ministers, vanuit moralisti- gouden schaaltje met zijn luidruch- Peter van Walsum verwees later, sche gevoelens jegens de Papoea’s, tig vertoon meer effect gemaakt zou na afsluiting van zijn eigen diplo- soms minstens zo fel. Volgens hebben als hij twintig jaar eerder matieke loopbaan, naar de beper- Brouwer was het zelfbeschikkings- was verschenen.’ Die parallel blijft kingen die geografie, inwonertal en recht van de Papoea’s voor Luns niet frappant. taalgebied aan Nederland opleggen: meer dan een instrument in de strijd Helaas kreeg deze prestigieuze ‘De neiging van Frankrijk, Duitsland om het behoud van Nieuw-Guinea. uitgave een minder zorgvuldige eind- en Engeland om ons op grond van Maar dit is tegenstrijdig, want een redactie dan verdiend. Het wemelt die drie factoren over het hoofd te vrije keuze garandeerde nu juist niet van niet lopende zinnen, door het zien is, geloof mij, met geen pen te het behoud. wegvallen van woorden of ander beschrijven.’3 In de jaren van Luns Ook Kersten levert geen afdoende ongerief. Nu kennelijk is volstaan met kregen de desbetreffende hoofdste- verklaring voor het kansloze beleid, een Nederlandse spellingscontrole, den daarvoor niet de kans. of het moest de hoop bij Luns zijn gaat het ook met Franse en Engelse Terecht besteedt Kersten de dat Nederland zijn rol kon uitzingen citaten herhaaldelijk mis, net als bij meeste aandacht aan Nieuw-Guinea, tot Soekarno van het toneel zou zijn eigennamen (zoals die van Robert met het verzet tegen het streven van verdwenen en dat het er dan beter Schuman). In het personenregister De Gaulle als goede tweede. Maar voor zou staan. Elders schrijft hij: moet bondskanselier Schmidt zijn ook een veelheid van andere zaken ‘Daar verblindde zijn nationalisme in lemma delen met een oud-KNIL- komt aan de orde, niet in de laatste elk geval de kijk op de internationale officier van dezelfde naam, terwijl plaats landingsrechten in Chicago verhoudingen.’ Luns zelf zei later topambtenaar Meijer hier wordt op- en Hongkong. Zo is ook een aparte dat hij Nederland de kater wilde gesplitst in tweeën dank zij een dub- paragraaf ingeruimd voor een po- besparen van een te snel uitleveren bele schrijfwijze. Ook een beknopt ging van Luns, aan de vooravond van van de bevolking van het eilanddeel. zakenregister zou, voor het karakter de Juni-oorlog in het Nabije Oosten, Maar zelfs dit rechtvaardigt niet de van naslagwerk, geen overdaad zijn om opening van de Straat van Tiran koppigheid in de latere fase van het geweest. Dan zou ook opvallen hoe voor Israëlische scheepvaart af te conflict. Luns veel over conventionele defensie dwingen met een multinationale heeft nagedacht, maar naar verhou- vlooteenheid. Hier kwamen zijn NAVO ding weinig over het kernwapen. maritieme belangstelling, de volken- Kersten voegt nog een hoofdstuk toe Al met al komt het tijdperk-Luns in rechtelijke traditie van Nederland en over de dertien jaren als secretaris- deze grondige studie volop tot leven. zijn afkeer van linkse dictators van generaal van de Noord-Atlantische het type Nasser bij elkaar. Verdragsorganisatie in Brussel. Luns’ Sam Rozemond ergernis over de linkse modes in het Nieuw-Guinea Nederland van die dagen spat van Evenals eerder Jan Willem Brouwer de vooral aan dagboeken ontleende Dr. S. Rozemond werkte in de meldt Kersten dat, in de kwestie- pagina’s af. Samen met de negen- periode 1960-1970 op het minis- Nieuw-Guinea, Luns getrouw aan tien jaar ministerschap ontkracht terie van Buitenlandse Zaken het kabinet overbracht wat hij en deze episode wel ten overvloede het en nadien o.m. als wetenschap- ambassadeur Van Roijen van de malle cliché als zou de Nederlandse pelijk adjunct-directeur van het Kennedy-administratie te horen politiek alleen kooplieden en Instituut Clingendael. kregen. Brouwer voegde hieraan toe dominees produceren, typeringen dat een en ander wel positief werd waaraan trouwens ook een Drees Noten ingekleurd en nu meldt Kersten dat niet voldeed. Bij Luns stond altijd het 1 Provo, februari 1967, nr. 14. 2 ‘De slinkende rol van Nederland’, in: eigen interpretaties van de ambas- (geo)politieke aspect voorop, zelfs Internationale Spectator, februari 1981, sadeur als te speculatief werden wanneer het ging om een aardgas- blz. 70. weggelaten. Men heeft echter geen contract met Italië. 3 Peter van Walsum, Verder met 5 Nederland – De kritische terugblik van topdiplomaat op een post zitten Lang geleden heb ik eens op een topdiplomaat, Balans, 2001, blz. 126. alleen om woorden over te brie- Joseph Luns toegepast wat het 4 Kersten blz. 294, 297; Jan Willem ven, maar ook om ze te wegen. En weekblad De Amsterdammer in Brouwer, ‘De Nieuw-Guineakwestie’, in: Regeren zonder rood – Het kabinet – Van Roijen hield aan de episode de februari 1914 schreef over zijn De Quay 1959-1963, Amsterdam: Boom, stellige indruk over dat zijn weging vader, de kunstschilder Huib Luns: 2007, blz. 238; J.H. van Roijen, interview niet ver in Den Haag was doorge- ‘handvaardig, maar irritant, van in: Ronald Gase, Misleiding of zelfbedrog , 4 Baarn: In den Toren, 1984, blz. 188-189. drongen. Daarom kan niet worden grootscheepse stijl, behendig met 5 In: NRC Handelsblad, 13 september volgehouden dat Luns slechts kabi- alle middelen, ook met truc’s, zoo het 1974.

306 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Signalementen

Guy Olivier Faure & I. William Zartman (red.) Negotiating with Terrorists. Strategy, tactics and politics. Londen/New York: Routledge, 2010; xiii + 230 blz.; £ 67,= ISBN-10: 0-203-85559-0

De artikelen in deze bundel gaan mers. De artikelen trachten het in- actie over te gaan, waaronder het over het onderhandelingsproces met zicht in het verschijnsel gijzelneming opnemen van contact en onder- terroristen die een of meer personen te vergroten en de vraag te analy- handelingen met gijzelnemers. Het gegijzeld hebben, ofwel ‘hostage seren wanneer, waarom en hoe ze identificeren van het soort terrorist negotiation’. Het betreft hier een po- plaatsvindt. In deel I van de bundel waarmee men te maken heeft en ging twee compleet gepolariseerde komt de theorie van kidnapping en welke strategie en tactiek men kan partijen nader tot elkaar te brengen: gijzelneming aan de orde en worden verwachten (en waarmee men bij de waar de autoriteiten het gijzelen van de kwalitatieve en kwantitatieve ontwikkeling van de eigen strategie personen een onacceptabel middel aspecten van gijzelingen behandeld. en tactiek rekening dient te houden) vinden om een evenzeer onaccep- Deel II analyseert diverse ‘high-pro- is noodzakelijk. De bundel richt zich tabel doel te bereiken, beschouwen file case studies’ (o.m. van onderhan- op hen die zich bezighouden met terroristen hun acties, zelfs op delingen van gijzelingen in Libanon, conflictmanagement, veiligheid, morele en religieuze gronden, als Beslan en Kandahar) en behandelt onderhandelingstechnieken en volledig gerechtvaardigd. Het is dan ook ‘Negotiating visible and hid- internationale betrekkingen in het ook noodzakelijk dat een ‘hostage den agendas’. In een concluderend algemeen. (F.v.d.B.) negotiator’ op de hoogte is van de hoofdstuk poneren de redacteuren terroristische cultuur en de profielen ‘lessen’ die men in acht moet nemen en persoonlijkheden van de gijzelne- wanneer men besluit tot enigerlei

Peter J. Katzenstein (red.) Civilizations in World Politics. Plural and pluralist perspectives. New York: Routledge, 2010; 236 blz.; £ 20,69 ISBN-10: 0-415-77711-9

In een eerste artikel stelt redacteur van elkaar verschillen. ‘Civilizations (‘The United States as civilizational Katzenstein dat hij geïnteresseerd are plural and pluralist […] Since leader’), Europa (‘Europe as a civiliza- is in de betekenis van culturele civilizations are relatively loose tional community of practice’), China categorieën voor de analyse van de systems and encompassing across (‘Civilization and state formation in internationale politiek. Hij be- both space and times […] unity tends the shadow of China’), Japan (‘The spreekt het werk van onderzoekers to be the exception, not the rule. […] Samurai ride to Huntington’s rescue: die zich hebben beziggehouden The existence of plural and pluralist Japan ponders its global and regio- met het verschijnsel ‘civilization’ civilizations is reflected in transcivili- nal roles’), India (‘Four variants of (zoals Eisenstadt, Collins en Elias). zational engagements, interciviliza- Indian civilization’) en ‘Afro-Eurasia’ Katzenstein verwijst tevens naar tional encounters, and civilizational (‘Islam in Afro-Eurasia: a bridge ci- inzichten die de studies in de bundel clashes.’ (blz. 1) Katzenstein is dan vilization’). In een laatste hoofdstuk zelf opleverden. Hij is het niet eens ook van mening dat ‘pluralism and ‘How to think about civilizations’ met Huntingtons theorie zoals plurality’ de concepten zijn die de gaat Katzenstein na hoe men het de- neergelegd in zijn ‘The Clash of ‘civilizational’ politieke wetenschap bat over beschavingen zou moeten Civilizations’. Beschavingen dienen het beste kan gebruiken. De volgen- voortzetten en constateert hij dat volgens Katzenstein niet te worden de zes bijdragen zijn case studies die de auteurs in de bundel het op vele benaderd als min of meer uniforme verwijzen naar kenmerken van de punten met elkaar oneens zijn (met ‘eenheden’, die onderling scherp beschavingen in de Verenigde Staten uitzondering dan van de vage, maar

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 307 op zich zelf belangrijke, erkenning roughly the same things’ (blz. 177). mic international relations would be dat ‘civilizations and their dynamics Ook in dit verband levert hij kritiek to dissolve civilizational essentialism are important to the study of con- op Huntington. ‘The most important along the lines that contemporary temporary world politics’). Maar wat contribution that the debate about scholars of civilization have critiqued opvalt is ‘that they disagree about civilizations might make to acade- Huntington’ (blz. 198). (F.v.d.B.)

Erik Sportel & Sami Faltas (red.) SSR in the Republic of Moldova: Strengthening Oversight of the Security Sector. Groningen: Centre of European Security Studies, januari 2010; Harmonie Papers No. 24; 117 blz.; (te bestellen via: [email protected]) ISBN 978-90-76301-26-6

In een land dat nog altijd kampt met pliceerde koorddans uit tussen de controle op deze sector en is verdere secessionisme is de veiligheidssector NAVO, de EU en het GOS. De officiële hervorming gewenst. De neutrale van groot belang. Moldavië kampt militaire positie van Moldavië is positie van Moldavië is echter geen al sinds de onafhankelijkheid met dan ook die van neutraliteit. Deze vaststaand feit en er blijft twijfel Russisch separatisme aan de ooste- bundel bestaat uit bijdragen van over bestaan in hoeverre Moldavië lijke kant van de rivier de Nistru. In zes Moldavische experts, die allen afstand kan nemen van Rusland en deze bundel wordt uitvoerig inge- de problematiek op hun eigen wijze Roemenië. Een ander onderwerp dat gaan op de manier waarop de poli- benaderen. Het belangrijkste thema aan bod komt, is het EU/Moldova tiek invloed uitoefent op het veilig- is de rol van het Moldavische parle- Action Plan en de invloed hiervan op heidsbeleid van Moldavië. Moldavië ment met betrekking tot de regule- het Moldavisch buitenlands beleid. is ondanks zijn geringe omvang van ring van de veiligheidssector. Hoewel Hierbij wordt ook stilgestaan bij de strategische waarde voor zowel het dit parlement formeel gezien de rol die de westelijke en oostelijke bu- Gemenebest van Onafhankelijke uiteindelijke bevoegdheid heeft over ren van Moldavië spelen, Roemenië Staten (GOS) als voor de Europese de veiligheidssector, schort er nog resp. Oekraïne. (D.K.S.) Unie. Moldavië voert zelf een gecom- het nodige aan de democratische

Kenneth A. Osgood & Brian C. Etheridge (red.) The United States and Public Diplomacy. New Directions in Cultural and International History. Leiden, Boston: Martinus Nijhoff, 2010; xii + 380 blz.; 121,= euro ISBN 978-90-04-17691-1

Onderwerp van deze bundel zijn de objectives’. Niet alleen staten, ook de Koude Oorlog wordt vergeleken Verenigde Staten als voorwerp en niet-gouvernementele organisaties met de ‘cultural diplomacy’ bedre- als bedrijver van ‘public diplomacy’, en andere particuliere groepen ven door de Europese staten in de een vorm van diplomatie die in de maken er ter bevordering van de 19de eeuw (‘Cultural Diplomacy bundel (onder meer) wordt gedefini- eigen doeleinden gebruik van. Na and Civil Society since 1850’) volgen eerd als ‘the art of cultivating public een historisch overzicht, waarin de in deel één vijf ‘case studies’ van opinion to achieve foreign policy ‘cultural diplomacy’ tijdens en na ‘public diplomacy campaigns’ die gericht waren op de Verenigde Staten. Zo komen de activiteiten Deze rubriek staat onder redactie van dr Fenna van den Burg. Bijdragen aan deze aflevering wer- van het Nederlandse Informatie den verzorgd door Daan Kramer Schippers (D.K.S.), stagiair bij het Clingendael European Studies Bureau in de Tweede Wereldoorlog Programme (CESP) en bezig met zijn master Oost-Europese Studies; Esther Marijnen (E.M.), en het begin van de Koude Oorlog studente Internationale Betrekkingen aan de Universiteit van Amsterdam en stagiaire bij het aan de orde. Hieruit blijkt dat de Clingendael Security and Conflict Programme (CSCP). pogingen van Nederland om via De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt maandelijks gepubli- het gebruik van ‘soft power’ iets ceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl/resources/library/acquisitions te bereiken, in belangrijke mate

308 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 werd gefrustreerd door het relatief essay getiteld ‘Supranational Public al dan niet een onderdeel daarvan te ontbreken van ‘hard power’. Ons land Diplomacy’ worden de pogingen zijn? Zo is er onder meer een essay kon geen kracht bijzetten aan zijn van de Verenigde Naties gehoor te over ‘Film as Public Diplomacy’ en buitenlandse ambities. In dit deel krijgen voor de Derde Wereld en voor een opstel over het effect van uitwis- treft men tevens een behandeling de antikoloniale zaak behandeld. Tot selingsprogramma’s (‘Networks of aan van de (tegenstrijdige) Britse en slot is er een analyse van de pogin- Influence: U.S. Exchange Programs’). Ierse campagnes tijdens de Tweede gen van de Salvadoriaanse revolutio­ Deze studie verscheen als deel 5 in Wereldoorlog, gericht op de Ierse nairen om in de Verenigde Staten de serie Diplomatic Studies, die onder bevolking in de Verenigde Staten. De de oppositie aan te wakkeren tegen redactie staat van Jan Melissen van Ieren trachtten bij het Amerikaanse het Centraal-Amerikaanse beleid Instituut Clingendael. (F.v.d.B.) publiek steun te verwerven voor van Ronald Reagan. In het tweede hun neutraliteitspolitiek; de Britten deel treft men essays aan die ‘public trachtten deze campagne te onder- diplomacy’-activiteiten van de kant mijnen. In de ‘case study’ over Spanje van de Verenigde Staten analyseren. blijkt dat Spanje onder Franco zich Dit tegen de achtergrond van de presenteerde als een respectabel Koude Oorlog en de tegenstellingen westers anti-communistisch bastion over wat de inhoud diende te zijn en als de culturele leider van de van de Amerikaanse buitenlandse Spaanssprekende wereld. In het politiek; diende bijvoorbeeld ‘cultuur’

Ilona Eveleens Kenia. Amsterdam: KIT Publishers en Oxfam Novib, 2010; (KIT Landenreeks); 130 blz.; 14,50 euro; ISBN 978-94-602-2076-0

De landenreeks van KIT Publishers, hiervan is wel dat bijvoorbeeld het Maasai-bevolking. Nadeel is dat er verbonden aan het Koninklijke etnisch geweld dat uitbrak na de ver- wel erg veel aandacht wordt besteed Instituut voor de Tropen, bestaat al kiezingen van 2007, nogal eenvoudig aan de onderwerpen slecht bestuur meer dan 50 jaar en omvat meer wordt uitgelegd aan de lezer. Zo en corruptie. Dit zijn natuurlijk zeer dan 60 delen. Dit jaar werd Kenia in schetst Ilona Eveleens het beeld dat, belangrijke onderwerpen, die de de reeks opgenomen. Kenia is een toen bekend werd dat er wellicht ontwikkeling van Kenia beïnvloe- leidend land in Oost-Afrika, met fraude zou zijn gepleegd door de den, maar hierdoor wordt er geen Nairobi als het economisch centrum president Mwai Kibaki, tribale groe- totaalbeeld gegeven en blijven van de East African Community pen de straat opgingen en onder bijvoorbeeld economische aspecten (EAC). Het land is van enorm belang aanvoering van hun etnische leiders onderbelicht. Men dient de politieke voor de regio; ontwikkelingen op het geweld pleegden. Het Internationaal problemen en die rond ontwikke- gebied van economie, investeringen Strafhof maakte eind 2009 echter ling in Kenia ook meer af te zetten en transport vinden voornamelijk bekend een onderzoek in te stellen tegen andere landen in de regio, de hier plaats. Daarnaast fungeert naar het geweld, omdat vermoed geschiedenis en de positieve ontwik- Kenia als doorvoerland naar de door wordt dat het geweld door de poli- kelingen die het land ook kent. Zo land omsloten landen Oeganda, tiek georganiseerd en gefinancierd is Kenia in de Human Development Rwanda, Burundi en Oost-Congo. werd. Dit zou dus een heel ander Index het hoogst genoteerde land Deze regionale functie van Kenia beeld opleveren van het geweld uit de regio. (E.M.) wordt veelal onderschat. Meestal dan door Eveleens wordt geschetst. komen alleen de interne problemen Diverse bevolkingsgroepen en regi- van het land onder de aandacht. In onale kenmerken worden duidelijk korte en duidelijke zinnen wordt een in kaart gebracht; mede hierdoor is beeld geschetst van Kenia, geïllu- het boek een goede voorbereiding streerd met mooie foto’s. Zo dient voor mensen die van plan zijn door het boek als een basis voor diege- Kenia te reizen. Het land biedt im- nen die meer achtergrondkennis mers zoveel meer dan de wildparken over Kenia willen vergaren. Nadeel en een cultureel uitstapje naar de

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 309 Summaries

Willem van Eekelen, NATO to be cautious in assuming Jaïr van der Lijn former Minister of Defence of The major responsibilities outside the looks at the debate on peace Netherlands, reacts to an article Washington Treaty area and pro- operations and state building and by four Dutch elderly statesmen poses stricter criteria for NATO deci- describes how a number of schools supporting the vision of a nuclear- sions on ou-of-area operations. The of thought look at current practises free world. He analyses the reduced Alliance should also work towards a and how they see the way forward. role of nuclear weapons which in political dialogue on a wider range The author places the four contri- Western strategy no longer aims of security issues, within NATO and butions on this theme in the April at deterring conventional aggres- with strategic partners, in particular 2010 issue of the Internationale sion, but dissuades other nuclear the European Union. Spectator within the context of powers from using those weapons. these schools. He argues that in the He questions whether this is also Frans Osinga current academic and policy debate the case elsewhere, e.g. in the too deals with NATO’s new Strategic concepts are often confused or conflict between Pakistan and India, Concept. One of its main aims is misused. In addition, for the sake of and he argues that, to be cred- to restore cohesion among NATO’s simplicity and in order to frame the ible, options for use should not be member states and re-establish a complex situations and interven- excluded completely. For the time shared sense of purpose concern- tions discussed nuances are often being all emphasis should be put on ing the Alliance. The AIV report, a lost and black-and-white pictures s­topping proliferation – particularly balanced analysis as such, advises are painted. In reality the results of in Iran – and reducing numbers. the Netherlands government to peace operations are generally very President Obama’s new Nuclear depart quite significantly from the positive. Problems occur in particu- Posture Review augurs well for the traditional Atlanticist orientation lar in counter-insurgency opera- May review conference of the Non- and work toward a new Strategic tions (Afghanistan and Iraq) and in Proliferation Treaty. Concept that would limit NATO interventions in areas where ‘we’ are in its geopolitical scope and re- less welcome. With regard to state Mark Waanders focus the Alliance on Art. 5 and the building the outcomes are generally elaborates on the New Strategic European ‘theater’. By doing so the hybrid: a little bit of what we want Concept (NSC) NATO will adopt at Netherlands would shift towards a and a little bit of what the parties on its Summit in Lisbon later this year; central European status quo position the ground make of it. For the future the NSC should clearly state the alongside, for instance, Germany. The we have to realise that there are no ambitions and scope of the Alliance author argues that, while a new stra- easy solutions and that we are still in the next decade. The Netherlands’ tegic concept along such lines would learning. Moreover, perhaps we have Advisory Council on International find favour among various European to accept that we won’t be able to Affairs (AIV) recently published a capitals, it would fail in healing create ‘Switzerlands’ all over the report that deals with key ques- the widening transatlantic rift. world. ‘Bulgarias’, however, would be tions and challenges for NATO. Did Considering the looming power shift a beautiful result. the major changes in the security in international politics – the emer- context brought about by ‘9/11’, the gence of a ‘post-American era’ – and Alfred Pijpers Iraq war and the NATO operations the security and economic interests comments on the Davids Committee in Afghanistan provide the Alliance and risks for both the United States Report. In February 2009, the fourth with a new rationale? Since NATO’s and Europe in an ever globalizing Balkenende government decided to military activities ‘out of area’ world, the author challenges the AIV establish an independent Iraq com- have grown considerably over the report’s assumption that a focus on mittee with the task ‘to investigate last decade, the NSC must give an Europe will suffice to ‘keep the US in’ preparations and decision-making answer to the important question and NATO relevant for dealing with in the period from Summer 2002 to what is meant precisely by NATO’s future challenges. Summer 2003 with regard to the global scope. The AIV recommends Netherlands’ political support for

310 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 the invasion of Iraq in general, and been struggling with the freedom of status of freedom of religion under with regard to matters pertinent to speech and holocaust denial. Some modern conditions seems strongly international law, to intelligence and member states of the Organization undermined by the argument that a information provision and to alleged of the Islamic Conference struggle secular state concerned with fairness military involvement in particu- with the balance between freedom should not single out religion for lar’. The committee, chaired by Mr of speech and combating defama- special legal protection. Both the W.J.M. Davids (a former President tion of religions. For states, freedom practical and theoretical threats are of the Dutch Supreme Court), was of speech is probably a perennial serious. Freedom of religion remains the outcome of years of political ac- stumbling block. a legitimate point of interest for for- cusations that the first Balkenende eign policy, at least insofar infringe- government had not acted in good Leonie van der Stijl ment of it elsewhere in the world faith in the run-up to the American- emphasises the importance of aca- goes along with violation of the British invasion of Iraq in March demic freedom and the world-wide (more) fundamental human right to 2003. The Davids Report, published need to increase awareness of the basic security. in February 2010, caused an uproar in current threats to this freedom. She the Dutch media, and has indirectly elaborates the reasons why and the Barend ter Haar contributed to the fall of the fourth means by which scholars are threa- looks into the situation of the Falun Balkenende cabinet a few weeks la- tened today and stresses that identi- Gong in China. On 25 April 1999 a ter (although the Uruzgan question fying recent and current violations of silent demonstration took place near was the direct cause). This article academic freedom and determining the headquarters of the Chinese argues that despite some flaws in the importance of this category of Communist Party in Beijing which its international legal reasoning, the human rights is a necessary first would have far-reaching conse- Dutch government had maintained a step in solving the current issues. quences. A new religious group, very strict separation between politi- Academic freedom is essential for called the Falun Gong, protested cal and military support in 2003. This a healthy higher education sector, against the critical treatment it was is even acknowledged in the Davids which in turn contributes to an open receiving in official media. The result Report itself. The author concludes and democratic society and provides was a devastating repression of the that the findings of the Davids com- the means to resist oppression, to Falun Gong. Core leadership of the mittee prove that the many accusati- meet new challenges and to achieve movement was already out of the ons of recent years were unjustified, innovative goals. The freedom for country and has kept up a very active and that Davids himself should have scholars to conduct research, to resistance. The Falun Gong is one drawn this conclusion more clearly. write and to teach without interfe- of a very few Chinese religious or rence from authorities is essential in political movements which has been Lars van Troost keeping the academic sector healthy, able to continue its protests against discusses freedom of speech, often independent and progressive. When the Chinese political system and portrayed as an icon of the interna- academic freedom is weakened by the Communist Party, outside and tional human rights regime. As one abuse, scholars will be unable to sometimes even inside the country. of president Roosevelt’s famous Four contribute to the knowledge of the Nonetheless, we would be mistaken Freedoms it became a centrepiece of world and hence the academic world to take the ongoing suppression of the Universal Declaration of Human will falter, resulting in a growth of this movement as the sole indica- Rights and other international instability, repression and power for tor of the situation of religious instruments. Nonetheless, at differ- autocratic regimes. freedom in China today. In fact, ent times and for different reasons recently several important develop- states and political groupings within Menno R. Kamminga ments have taken place. First of all, the United Nations displayed reluc- offers a survey of recent practical precisely to counter the possible tance towards this necessary guar- and theoretical threats to free- influence of the Falun Gong and the antee for pluralism, tolerance and dom of religion – usually regarded spread of local Protestant groups, broadmindedness without which by the international community the Chinese leadership has decided there is, according to the European as a fundamental human right. to take a much more tolerant look Court of Human Rights, no demo- Practically, freedom of religion is not of indigenous new religious groups cratic society. In the past, communist adequately protected in the West, as well as various foreign religious states objected to freedom of speech notably Europe, yet severe threats groups. Secondly, the recent signing for those they called nazi’s and occur in (populous) Islamic coun- of the UNESCO Treaty on intangible fascists. European countries have tries and China. Theoretically, the cultural heritage by the People’s

Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010 Internationale Spectator 311 Republic of China will provide local and human rights are violated In recent decades, imprescriptibi- communities with new ways of under the flag of providing security. lity has become a core principle of legitimating religious culture, by The United Nations too struggle human-rights thought: it is applied having a ritual or location recog- with fully respecting human rights to fight impunity (by prosecuting nized and thereby protected against while countering terrorism. The UN perpetrators of serious crimes until official repression. Finally, the field system of financial freezes against their death) and to protect human of religious studies in China itself is individuals and entities associated dignity (by granting their victims growing actively and its representa- with Al Qaida and the Taliban is and society at large a right to the tives act as advisors to the Chinese illustrative of this practice. Even truth). The author develops an ar- government. the recently e­stablished Office of gument to stretch imprescriptibility the Ombudsperson who should beyond the legal realm to situations Bibi van Ginkel advise the Sanctions Committee of recent and remote historical analyses the question: Is there a on requests for de-listing does not injustice. He calls this ‘historical im- dilemma between providing secu- remedy the flaws in the system prescriptibility’ and discusses one of rity and respecting liberty rights? regarding the respect for principles its most controversial problems: how She argues that both values are of a fair trial. to conceptualize historical crimes intrinsically intertwined. The one which are comparable to contempo- cannot exist without the other. In Antoon De Baets rary imprescriptible crimes such as practice, however, there are many addresses the subject of the im- genocide, crimes against humanity, examples in which liberty rights prescriptibility of historical crimes. and war crimes.

Heeft u internationale ambities? ­

Van 20 september tot 10 december 2010 organiseert Instituut Clingendael de 65e Leergang Buitenlandse Betrekkingen

De Leergang Buitenlandse Betrekkingen (LBB) is een fulltime ontwikkelingsorganisaties of andere NGOs, buitenlandredacties postdoctorale opleiding die bedoeld is voor mensen van acade­ van dagbladen, maar ook mensen uit het internationale bedrijfs­ misch niveau die in hun werk te maken hebben met internationale leven. Particuliere deelnemers kunnen zich via hun organisatie vraagstukken of die zich willen oriënteren op een loopbaan in een laten inschrijven of zich direct aanmelden. Voor recent afgestu- internationale context. U analyseert actuele internationale vraag- deerde academici heeft Instituut Clingendael een beperkt aantal stukken, ontwikkelt een beleidsgerichte visie én traint een groot beurzen beschikbaar gesteld. aantal beleidsvaardigheden, zoals onderhandelen, rapporteren, debatteren en lobbyen. Voor nadere informatie over de opleiding en de aanmeldprocedure kunt u terecht op de website: http://www.clingendael.nl/cdsp/ De leergang is een belangrijke stap in de richting van een carrière training/lbb, of contact opnemen met Instituut Clingendael via in de internationale betrekkingen of biedt professionals goede e-mail ([email protected]) of telefoon 070 374 66 28. mogelijkheden voor opfrissing van kennis en bijscholing. De cursus biedt een uitdagend en gebalanceerd curriculum voor bijvoorbeeld beleidsmedewerkers van diverse ministeries, medewerkers van

312 Internationale Spectator Jaargang 64 nr. 5 | Mei 2010

– Ingezonden mededeling –

HET IS EEN KWESTIE VAN negen internationale partners bij elkaar brengen die dezelfde missie en visie delen. Zij hebben de krachten gebundeld om ’s werelds eerste internationale vijfde generatie gevechtsvliegtuig te ontwikkelen. Een nieuw vliegtuig dat de effectiviteit van luchtoperaties aanzienlijk versterkt. Een nieuw effectief en kostenefficiënt gevechtsvliegtuig dat in de komende decennia wereldwijd de veiligheid borgt. De F-35 Lightning II betekent VOLLEDIGE TOEWIJDING

THE F-35 LIGHTNING II TEAM NORTHROP GRUMMAN BAE SYSTEMS PRATT & WHITNEY GE ROLLS-ROYCE FIGHTER ENGINE TEAM LOCKHEED MARTIN

301-57132_F35TO-Ducth_IS.indd 1 5/19/09 10:26:08 AM