Internationale Spectator Jaargang 65 - Nr 6 - Juni 2011

Internationale Spectator Jaargang 65 - nr 6 - juni 2011

KINDERRECHTEN VOLWASSEN Het debat over Europa Beteugeling van geweld Instituut Clingendael Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Inhoud juninummer 2011 Internationale Betrekkingen, EGMONT, te Brussel. Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut. Redactiebureau Instituut ‘Clingendael’ Redactie Internationale Spectator Postbus 93080, 2509 AB Den Haag COLUMN Karin Arts tel. 070-3245384; fax. 070-3746669 E-mail: [email protected] of Peter van Ham 21 Jaar VN-Verdrag voor de Rechten [email protected] De mythe van global van het Kind: een volwassen bijdrage www. internationalespectator.nl governance 305 aan kinderrechten in de wereld? 336 Kernredactie Jan Q.Th. Rood (hoofdredacteur) Peter A. Schregardus (eindredacteur) ARTIKELEN OPINIE Gerard J. Telkamp (eindredacteur) Algemene redactie Wim Molle & Peter van Bergeijk Rob van Schaik E. Bakker, S. Biscop, D. Criekemans, E. Drieskens, L. van den Herik, P. Hoebink, S. de Hoop, Nederland is gebaat bij integratie Nieuw kabinetsbeleid ontwikkelings W. Hout, M. van Keulen, J.C. Mulder, van G20 en IMF 307 samenwerking: een diepe ingreep, C.W.A.M. van Paridon, R. A. Wessel, J.W. de Zwaan. gehuld in illusies 341 Abonnementenadministratie DEBAT OVER EUROPA Koninklijke Van Gorcum BV Administratie Internationale Spectator Hans Kuijper Postbus 43, 9400 AA Assen Andreas Isensee & Adriaan Schout China: kritische kanttekeningen 345 tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Catherine Ashton: E.mail:[email protected] www.vangorcum.nl Hoge Vertegenwoordiger, Louise van Schaik Abonnementsprijzen matige resultaten 310 EU verkrijgt spreekrechten in de VN, Nederland en België: maar lidmaatschap blijft uit 350 Particulier € 63,00 Wim van Eekelen Instelling € 74,50 Student € 48,50 (max. 5 jaar) Europa heeft een nieuw FILMRECENSIE Studenten-startersabonnement € 26,50 (1 jaar) Strategisch Concept nodig 314 Lindy Peijnenburg over Buitenland: Onderdrukking 352 Particulier € 90,25 Instelling € 103,00 Alfred Pijpers Student € 71,00 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. Adenauer legde eerste steen voor BOEKBESPREKINGEN Abonnementen worden automatisch verlengd, Europese vrede, niet Schuman 318 Ruud Janssens over tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging Oorlog in het Witte Huis 354 heeft plaatsgehad. Marc Jansen Ute Seela over Losse nummers 7,95 excl. portokosten € Janoekovytsj als president: heeft een De aardbeving in Haïti en de wetten Advertenties ‘poetinisering’ van Oekraïne kans van de moderne journalistiek 355 Acquire Media, Zwolle Sandor Quatfass, tel 038-4606384 / van slagen? 321 Steven Schouten over fax 038-4606318 Vrede op afstand in Israël/ [email protected] BETEUGELING VAN GEWELD Palestina 356 Foto omslag Sico van der Meer over Rutger van Hamersvelt Farah Karimi & Suying Lai Het mysterie van nucleaire Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op het redactie-adres. Van passief toekijken tot actief proliferatie 358 ingrijpen: de VN-Veiligheidsraad Christ Klep over ISSN 0020-9317 en bescherming van burgers 325 Nederland in Irak: twee Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- werkelijkheden 360 delijkheid van de schrijvers. Roos Boer, Lenneke Sprik & A. van Staden over Niets uit deze uitgave mag worden verveel- Miriam Struyk Goed en slecht leiderschap 361 voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, Explosieve wapens in bevolkte fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke gebieden: humanitair probleem 329 SIGNALEMENTEN 364 toestemming van de uitgever.

©2011, Koninklijke van Gorcum, Assen Has Bakker SUMMARIES 366 Alle auteursrechten ten aanzien van de inhoud van Wake up call voor VN- deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Vredesopbouwcommissie 332

Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Column Peter van Ham

De mythe van global governance

In Tokio kun je met de New Transit Yurikamome-lijn Er is echter wel degelijk reden tot zorg. De wereld- naar het eilandje Odaiba. Een normale metrorit, ware omspannende financiële crisis is een omineus schot het niet dat er geen enkele conducteur aan te pas komt voor de boeg. De meeste banken en enkele landen ble- – alles gaat automatisch, per computer. De metro ver- ken zich niet te houden aan de veronderstelde codes voert 160.000 tevreden reizigers per dag, die allen ge- van het goede rentmeesterschap, en de controlerende wend zijn aan het idee dat niemand stuurt en alles op instanties bleken óf incapabel, óf gecorrumpeerd door rolletjes loopt. Nog niet zo lang geleden was dit een het grote geld. Want wie moesten ’s werelds financië horrorscenario, want vooruitgang zonder stuur en lei- le instellingen inspecteren? Dat waren private boek- ding was ondenkbaar en gevaarlijk. houdersclubjes zoals Standard & Poor’s, Moody’s en de Ook op het wereldtoneel heeft niemand meer de Fitch Group, verenigd in de International Accountancy leiding – economie en politiek zijn leiderloos gewor- Standards Board (IASB). Tot voor kort kregen alle den. De oudere generatie betracht de jaren tachtig met banken en westerse landen een tien-met-een-griffel, een zekere nostalgie, omdat het oost-west-, slecht- oftewel Triple A. Geheel onterecht, hetgeen niet alleen goedpatroon zo heerlijk overzichtelijk was. De jaren de geloofwaardigheid van banken, maar ook die van negentig werden geleid door een overmoedig Amerika, kredietbeoordelaars onderuit heeft gehaald. waar we achterover leunend op konden schelden. In het verleden namen de Verenigde Staten het Maar nu? Dit is het tijdperk van netwerken, global voortouw, terwijl de rest van de wereld volgde. Sinds governance en de ‘coalitions of the willing’. Leiderschap, de triomf van het neoliberalisme is het aan de markt voorspelbaarheid en vastigheid zijn schaars en wellicht om zichzelf te controleren. Maar banken zijn too big niet meer van deze tijd. De EU en de NAVO zijn de to fail, waardoor de belastingbetaler de rekening van laatste bastions waarachter ook Nederland zich ver- het private falen krijgt gepresenteerd. Het moet dus schuilt, op zoek naar houvast. Maar tevergeefs. De EU anders, maar hoe? Wie moet nu de regels bepalen: is niet van plan de golf van Noord-Afrikaanse immi- de Europese Unie samen met de Verenigde Staten? granten te stoppen en we betalen miljarden euro’s om Of wellicht ook samen met China en India? Of toch zuidelijke lidstaten van een bankroet te redden. De maar weer de private, vrije jongens? De financiële trein NAVO is hyperactief en verworden tot een Mädchen blijkt niet zonder conducteur te kunnen. Maar is er für Alles; nerveus omdat de Amerikaanse leider steeds überhaupt iemand capabel om te sturen en hebben we minder heil ziet in het bondgenootschap. Europa is vertrouwen in diens stuurmanskunst en koers? Home Alone, en moet hopen dat het triumviraat van Deze runaway-banken zijn tekenend voor het ge- Merkel, Cameron en Sarkozy het heft in handen kan brek aan leiderschap en duidelijke regels. Ons internet nemen om een gezamenlijke koers te bepalen. – een belangrijk onderdeel van onze economie en onze Intussen wordt Europa’s buitenlands beleid gema- vrijheid – wordt gemanaged door de International naged door een grijze muis als Barones Ashton en de Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN), aimabel glimlachende Herman Van Rompuy. Tot nu die in Californië geregistreerd staat als ‘non-profit or- toe gaat alles nog goed, redelijk goed. De euro werkt ganisatie’. De meeste regels, procedures en gedragsco- nog; het internet eveneens, en de huizenbubbel is nog des worden niet door een staat verordonneerd, maar niet gebarsten. Iran heeft nog geen kernwapens, en zijn losse gentlemen’s agreements tussen bedrijfstakken Al-Qaida en de Taliban zijn nog ver weg. Ook China en beroepsgroepen, of tussen producent en consument. en India vechten niet en gedragen zich eigenlijk voor- En dit alles onder het motto van global governance, ge- beeldig gezien hun groeiende macht. Niemand stuurt, baseerd op het idee dat de wereld té gecompliceerd maar we komen vooruit. Dus waar maken we ons druk is geworden om door logge staten met hun domme om? bureaucraten te worden bestuurd. Wij – consumenten, bedrijven, burgers – kunnen het zelf beter, sneller en

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 305 efficiënter afhandelen. Deze benadering van vrijheid- den burgers immers ook niemand naar huis sturen. Er blijheid is in principe juist en eervol. De staat heeft wordt hier en daar – in de academische wereld en in met zijn grote fikken van de burger af te blijven. Maar denktanks – wat gesleuteld aan oplossingen, maar de het is ook een mooi-weer-benadering, d.w.z. het werkt opbrengst is mager en ontoereikend. Erg veel langer alleen vlekkeloos als er geen serieuze conflicten op- kunnen we overigens niet sleutelen, want het tempo doemen, want in het systeem van global governance van de machtverschuiving mag dan tergend langzaam kan er zelden een ultiem machtswoord worden ge- lijken, het is ook onherroepelijk en onverbiddelijk. sproken, laat staan dat er een beslissing kan worden Wellicht kunnen we inspiratie opdoen door het afgedwongen. Alles gaat met peer pressure, naming and worst case-scenario voor de geest te halen. We hebben shaming, en soortgelijke postmoderne mechanismen. met het echec van financieel zelfbestuur in de bank- De Europese Unie zet hier de toon en heeft ook de wereld gezien dat anarchie de samenleving als geheel illusie dat het eigen compromismodel een inspiratie als een boemerang kan treffen. De torenhoge rekening vormt voor de rest van de wereld. betalen we het komend decennium af, met pijn in ie- En hier gaat het fout, want de ‘rest van de wereld’ is ders portemonnee. Maar het stuurloze vehikel kan ook niet postmodern, maar hooguit modern en vaak zelfs overgenomen worden door autocraten, criminelen en feodaal en klassiek machtsbelust. De mening dat de extremisten. En dan helpt naming and shaming niet staat een stapje terug moet doen om ruimte te geven meer zoveel. aan de markt en de samenleving, wordt niet gedeeld Tom Wolfe noemde de financiële topdogs in zijn door Rusland en China, ook niet door de Arabische The Bonfire of the Vanities ‘the Masters of the Universe’. wereld en autocratische regimes in Afrika, Azië en Dat was verontrustend, maar tevens voorspellend. De Latijns-Amerika. De verschuivende machtsverhou- westerse burger las het boek, zag de film en wuifde dingen maken het ook onmogelijk voor de Europese het gevaar weg; de cake was immers groot genoeg voor Unie en de Verenigde Staten zelf weer de teugels in eenieder. Deze roekeloze decadentie heeft ons de das staatshanden te nemen. Daarvoor ontbreekt het aan omgedaan. Het is nu ieders plicht eens door de gang- economische, financiële en politieke middelen, alsook paden van onze samenleving naar voren te lopen en de aan daadkracht. Pijnlijk genoeg is ook het machtige deur van het laatste compartiment te openen, gewoon Amerikaanse militaire apparaat hier niet behulpzaam. om te controleren of er eigenlijk wel iemand stuurt en Dit roept de klassieke vraag op: Wat te doen? of er een koers is uitgezet waar we mee kunnen in- Afwachten en pappen en nathouden zijn geen optie. stemmen. Op dus naar Den Haag, naar Brussel, naar Het Westen heeft maar één keuze, en dat is assertief Washington DC en New York! Zolang we nog rijden, en gezamenlijk optreden. In zekere zin is het erop of valt er te sturen; en anders trekken we maar aan de eronder. Wanneer Iran kernwapens heeft, krijgen we noodrem. Want zonder politiek is global governance deze geest niet meer terug in de fles. Ook de klimaat- leeg en gevaarlijk. verandering is onomkeerbaar en vergt een heldere, gezamenlijke aanpak. Ook het behoud van onze liberale samenleving noopt tot een duidelijk beleid ten aan- Dr Peter van Ham is verbonden aan het Clingendael zien van massa-immigratie en dreigende islamisering. Diplomatic Studies Programme (CDSP). Hetzelfde geldt voor het management van het internet, dat niet alleen de privacy van burgers moet beschermen, maar het ook moet beveiligen tegen hackers en criminelen. Eigenlijk weten we dit allang, want deze suggestie is een open deur. Maar toch zien we verrassend weinig van zo’n heldere, daadkrachtige Westerse aanpak. We zien eerder gekissebis, gezwartepiet en struisvo- gelpolitiek. Van president Obama kunnen we geen leiderschap verwachten, laat staan van Van Rompuy. De deur staat wagenwijd open, maar niemand neemt de moeite om anderen op sleeptouw te nemen en erdoor te lopen. Hetgeen niet verbaast, want zonder stuur en zonder conducteur gaat dat immers niet. We hebben dus een renaissance van de politiek nodig. Global governance moet weer stuurbaar worden, al is het maar om het een zeker democratisch gehalte te geven, want wanneer niemand stuurt, kunnen ontevre-

306 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Wim Molle & Peter van Bergeijk

Nederland is gebaat bij integratie van G20 en IMF

De economische verhoudingen in de wereld verande- noemde land een bevolking die circa 20 keer zo groot ren ingrijpend. Ze zijn in het eerste decennium van is als het eerstgenoemde). deze eeuw al sterk verschoven in de richting van de De economische zwaartepunten zijn ingrijpend opkomende economieën en dat proces is versneld on- verschoven en dit proces ondergaat door de financiële der invloed van de financieel-economische crisis die de crisis een verdere versnelling. Daarom is heroriënte- OESO-economieën hard treft, terwijl de opkomende ring in alle domeinen van de economische diploma- economieën ‘ontkoppeld’ doorgroeien. De machtsver- tie noodzakelijk.1 De verschuiving van economische houdingen in de internationale financiële instellingen gewichten en belangen is het gevolg van een schaar- zoals het IMF zijn echter nog steeds gebaseerd op de beweging. Zo kennen de meeste toonaangevende toestand die karakteristiek was voor de tweede helft industrielanden een zware terugval in termen van van de 20ste eeuw. Die verhoudingen moeten dus economische groei, kracht van de financiële sector, aan de nieuwe realiteit worden aangepast. Dat bete- monetaire soliditeit en gezondheid van de overheids- kent dat een aantal landen, waaronder Nederland, hun financiën. Anderzijds komen landen die er aan het machtsposities in het IMF moet opgeven. begin van het huidig millennium nog weinig toe de- De jongste economische crisis heeft feilen aan het den, praktisch zonder kleerscheuren de crisis door.2 De licht gebracht in de aansturing van de wereldecono- doorbraak van de BRIICS (Brazilië, Rusland, India, mie. Een daarvan is de discrepantie tussen de richting- Indonesië, China en Zuid Afrika) leidt tot een toene- gevende rol van de G20 en de uitvoerende rol van het mende noodzaak deze landen intensief te betrekken IMF. Een effectievere organisatie kan worden bereikt bij het bestuur van de wereldeconomie.3 door de integratie van de ministers van Financiën van Thans worden die landen in de formele mondi- de G20 en de Raad van Bestuur (Executive Board) van ale instituties niet of onvoldoende betrokken. Noch het IMF. Dit voorstel verdient steun omdat het een de OESO, noch het IMF weerspiegelt de mondiale duidelijke verbetering inhoudt, maar op termijn is het verhoudingen, of deze nu zijn gebaseerd op aandelen niet voldoende. Daarom dient steun afhankelijk ge- in de bevolking of op de productie, de internationale maakt te worden van de bereidheid van onze partners handel of de kapitaalstromen. Alleen de G20, die als de voorwaarden te scheppen voor een duidelijker rol groep ruim driekwart van de wereldproductie en we- van de EU-instellingen (Raad en Commissie) en op reldhandel en tweederde van de wereldbevolking ver- termijn voor een zetel voor de gehele EU. tegenwoordigt, vormt een enigszins redelijke afspiegeling. De G20 heeft bewezen dat als de belangrijkste Crisis legt zwakte bloot van economische opkomende economieën en de belangrijkste industrie- sturing op wereldschaal landen aan één tafel zitten, er voldoende draagvlak Eén van de gevolgen van de financiële crisis is het kan ontstaan voor een gecoördineerd internationaal groeiende besef dat het bestuur van de wereldecono- beleid.4 mie aan een grondige revisie toe is en dat deze hervorming niet effectief kan zijn zonder een herverdeling Belang van EU en Nederland bij een oplossing van zeggingsmacht. Een centrale rol daarin vervult het De nieuwverworven rol van de G20 is een verheugen- Internationale Monetaire Fonds, waar thans de dienst de ontwikkeling. Het is ironisch dat het IMF dankzij te veel wordt uitgemaakt door de Verenigde Staten en de financieel-economische crisis kon ontsnappen uit de landen van de Europese Unie. Die scheefgroei wat de zware vertrouwens- en draagvlakcrisis waarin het betreft de machtsverdeling wordt goed geïllustreerd Fonds vijf jaar geleden terecht was gekomen. De slag- door de waarnemingen dat Nederland een even zwa- kracht van het mondiale financieel-economisch beleid re stem heeft als Brazilië en Italië even zwaar telt als is daardoor hersteld, maar nog onvoldoende veiligge- China (in beide vergelijkingen heeft het laatstge- steld. Daarvoor is vereist dat alle belangrijke spelers

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 307 mee kunnen blijven beslissen. Juist de opkomende van de wereld. Landen zoals Nederland, die nu als ver- economieën, die binnen iets meer dan een decennium tegenwoordiger van zo’n groep nog een plaats in het het merendeel van de internationale handel en de IMF-bestuur hebben en die niet in de G20 vertegen- mondiale productie voor hun rekening zullen nemen, woordigd zijn, zullen dan hun zetels moeten afstaan. moeten nu betrokken worden bij multilaterale besluit- Uit persberichten blijkt dat Nederland daar moeite vorming, opdat zij zich de spelregels van het interna- mee heeft. Het probeert via andere voorstellen (zoals tionale systeem metterdaad eigen kunnen en zullen een Benelux-zetel) een plaats in het IMF-bestuur te maken. Alleen indien de toekomstige economische houden. Die aanpak is niet alleen kortzichtig, maar ‘grootmachten’ snel volwaardige toegang tot de inter- ook improductief en staat haaks op het langere-ternationale besluitvorming wordt geboden, komt het mijnbelang van ons land. erfgoed van Bretton Woods niet in gevaar. Zo bezien is de nieuwe rol voor de G20 niet alleen mondiaal ver- Redenen voor Nederlandse (en EU-) steun aan heugend, zij is dat ook voor Nederland. voorstellen Nederland heeft altijd baat gehad bij multilaterale Er zijn drie goede redenen, ook voor Nederland, om spelregels, omdat deze voor kleine (en ‘middelgrote’) snelle invoering van de voorstellen voor een integra- landen een verdedigingslinie bieden tegen de machts- tie van instanties van G20 en IMF te steunen. Eerste politiek van de grote landen. In het licht van de on- reden is de afhankelijkheid van Nederland van sterke omkeerbare ontwikkelingen op wereldschaal zal deze internationale instituties en een goed gecoördineerd verdedigingslinie meer nodig zijn dan ooit. Het draag- en effectief mondiaal beleid. Effectiviteit hangt echter vlak voor de multilaterale spelregels is gediend bij af van legitimiteit van instituties en deze wordt uitein- sterke betrokkenheid van de G20. Ook is meer in het delijk bepaald door representatieve vertegenwoordi- algemeen een open dienstengerichte economie als de ging, ook van de opkomende economieën. Argument Nederlandse sterk gebaat bij stabiliteit in de wereld en is dat een besluitvormingsstructuur waarin Nederland daarmee bij een goed functionerend IMF. Het Fonds meewerkt aan de oververtegenwoordiging van de oude heeft een belangrijke invloed op de context waarin economische machten, die effectiviteit ondergraaft. onze volkshuishouding opereert: het IMF is tot nader Ten tweede is het belangrijk de veranderde posi- order zelfs nodig om interne problemen in de EU van tie van Nederland in de wereld te onderkennen. De macro-economische monetaire en financiële stabiliteit afgelopen jaren heeft ons land troefkaarten verspeeld op te lossen (zie conclusies van de Europese Raad van die ons in het verleden toegang gaven tot internatio- 24/25 maart 2011). nale besluitvorming (hoewel de omvang van onze economie daar al sinds de jaren negentig van de vorige Voorstel voor een oplossing eeuw geen basis meer voor vormde).6 Sommige van Tegen deze achtergrond verdient het zogenoemde deze troefkaarten raakten we kwijt door onvermogen: Palais-Royal Initiative aandacht: een advies van een de problemen in de Nederlandse bankensector heb- groep van topeconomen onder aanvoering van oud- ben de mythe van het superieure toezicht doorgeprikt IMF-topman Camdessus om het bestuur van het en ons land een bescheidener plaats in de rangorde Internationale Monetaire Fonds te herzien.5 Kern van van financiële centra opgeleverd. Andere troefkaar- deze voorstellen is het bestuur van het IMF neer te ten verkiest Nederland zelf op te geven: vooral onze leggen bij de ministers van Financiën van de G20. Op goede reputatie en inzet op het gebied van de ont- die manier komt er een integratie van richtinggevend wikkelingssamenwerking, evenals de inzet van intel- politiek leiderschap (G20) en de aansturing van de lectuele kracht en betrokkenheid bij het oplossen van wereldeconomie via financiële instrumenten (IMF). mondiale problemen.7 Kortom, onze economische en Bovendien komt er een breed internationaal draagvlak intellectuele machtsbases zijn relatief versmald. Het is voor het uitgestippelde beleid. waarschijnlijk dat deze in de toekomst nog verder zul- Praktisch betekent dit dat de huidige groepsinde- len eroderen. Zelfs als onze economie het goed blijft ling en de ermee samenhangende zetelverdeling van doen, zal de groei toch veel minder zijn dan die van de het IMF moeten worden afgeschaft. Beide hebben opkomende landen. geen enkele relatie meer met de geopolitieke en econo- Ten derde is de beste oplossing, namelijk een zetel mische realiteit. Twee voorbeelden met betrekking tot voor de gehele EU, nog niet haalbaar. Een EU-zetel in de EU mogen dat verduidelijken. Duitsland, Frankrijk het Fonds is de beste oplossing, omdat tegenwoordig en het Verenigd Koninkrijk hebben een vaste zetel. De een groot aantal beleidszaken op economisch en mo- andere zetels worden bezet door vertegenwoordigers netair gebied onttrokken is aan de bevoegdheden van van kiesgroepen; de lidstaten van de EU die deelne- de nationale overheden. Het is dan logisch dat EU- men aan de euro, zijn verdeeld over zes groepen; in elk instanties de EU-landen vertegenwoordigen in het daarvan nemen ook landen deel uit heel andere delen IMF. Inderdaad heeft de Europese Raad gesteld dat er

308 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 op termijn een EU-zetel moet komen in het IMF. Het tie van de ministers van Financiën van de G20 en de is op korte termijn niet haalbaar, door complicaties zo- Executive Board van het IMF. wel aan IMF- als aan EU-kant. Wat het IMF betreft, Er is wel een voorwaarde die we moeten stellen het Fonds kent alleen staten als lid, terwijl de EU geen aan medewerking aan verandering van de verhoudin- staat is. Wat de EU-kant betreft is er onduidelijkheid gen in het IMF. Die ligt in verandering van de statuten over de externe vertegenwoordiger (Commissie of pre- van het Fonds, zodat een directe vertegenwoordiging sident en namens de eurolanden of namens alle lidsta- mogelijk wordt van de bevoegde EU-instanties. De ten?).8 Voor deze moeilijkheden kunnen wel juridische keuze waarvoor Nederland zich geplaatst ziet, is: in en politieke oplossingen gevonden worden. een achterhoedegevecht ten onder gaan of een voor- hoedegevecht leveren voor een sterkere internationale Maar ook nu een aantal voorwaarden aan en Europese governance. externe partners stellen…. Het opgeven van zetels en macht in het IMF door de EU-landen is een historische noodzaak. Maar even- Prof. dr Willem Molle is hoogleraar Internationale zeer een historische noodzaak is het dat de EU-landen Economische Integratie aan de Economische Faculteit van op termijn ook in het IMF door de EU-instanties ver- de Erasmus Universiteit Rotterdam. tegenwoordigd worden. Het Europese Hof heeft im- Prof. dr Peter van Bergeijk is hoogleraar macro-economie mers erkend dat op alle terreinen waarop de EU in- en internationale economie aan het Institute of Social tern competent is, ze ook de externe competentie dient Studies van de Erasmus Universiteit te Den Haag. te hebben.9 Het ligt dus voor de hand een ruil aan te gaan: Nederland en andere EU-landen gaan akkoord met vermindering van zetels, op voorwaarde dat de Noten 1 P.A.G. van Bergeijk & J. Melissen, ‘Over economische diplo- IMF-Artikelen van Overeenkomst (statuten) worden maten en diplomatieke economen’, in: Internationale Spectator, aangepast en de EU-rol ook institutioneel mogelijk februari 2010, blz. 68-70. wordt gemaakt. Ook een akkoord over alle vormen 2 Zie voor deze ontkoppeling van Noord en Zuid: IMF, World Economic Outlook, april 2011. van tussenoplossingen (zoals bovenstaande voorstellen 3 Zie in dit verband A. van Staden, ‘De verzamelnaam BRICs; voor integratie van de ministers van Financiën van de naar een mondiale etikettering?’, in: Internationale Spectator, april G20 met de Executive Board van het IMF) dient in dit 2011, blz. 177-181 (in dit artikel en in de andere artikelen in dit nummer van de Internationale Spectator wordt de groep beperkt licht gezien te worden. tot vier of vijf landen: Brazilië, Rusland, India en China en het nieuwe ‘lid’ Zuid-Afrika). … en een aantal interne problemen oplossen10 4 Zie J. de Hoop Scheffer: ‘Opkomst G20 een bedreiging voor gevestigde instituties?’, in: Internationale Spectator, januari 2011, In de Europese verdragen is geregeld dat de EU ex- blz. 8-13. tern vertegenwoordigd wordt door de Commissie (art. 5 M. Camdessus e.a., Reform of the International Monetary 218 VWEU). Het verdrag (art. 219 VWEU) maakt System: A Cooperative Approach For The Twenty First Century, 19 februari 2011. daarop een uitzondering voor de externe aspecten van 6 P.A.G. van Bergeijk, ‘Waarin een klein land ook echt klein zal de EMU, en draagt deze rol op aan de Raad. In de zijn. Over het behoud van de Nederlandse internationale invloed’, praktijk zijn er zowel in het IMF als in de G20 prak- in: Internationale Spectator, april 2000, blz. 171-175. 7 Van Genderen onderscheidt in dit verband: 1 capaciteit, tische afspraken gemaakt voor de twee problemen die bijv. BBP; 2 niche-diplomatie (veiligheid, ontwikkelingssamen- daardoor zijn ontstaan. Ten eerste het betrekken van werking en milieu); en 3 erkenning door grote mogendheden. Zie de Commissie bij de werkzaamheden. Ten tweede de Ruben van Genderen, ‘Nederland als middelgrote mogendheid: van streven naar erkenning tot poging tot volwassenheid’ , in: verdeling van de taken over de voorzitter van de Raad Internationale Spectator, januari 2011, blz. 14-18. en de voorzitter van de eurogroep. Voor externe part- 8 Zie: W. Molle, ‘Effectiever IMF vereist institutionele hervor- ners van de Europese Unie blijft dat verwarrend en ming’, in: ESB, 94, (4563S dossier), 2009, blz. 31-35. 9 Dit is ook praktijk in een groot aantal internationale organi- voor onszelf is dat kostbaar; zowel in termen van co- saties (bijv. de WTO) en verdragen (bijv. op milieugebied). ördinatie, verzwakking van de onderhandelingspositie 10 Deze argumentatie is onderbouwd in Willem Molle, als in termen van doublures van dubbele beleidsvoor- European Economic Governance; the quest for consistency and effectiveness, Abigdon/New York: Routledge, 2011 (hoofdstuk 15: bereiding op nationaal en EU-vlak. ‘External Relations’). Conclusie Het strijden voor het behoud van een Nederlandse zetel in het IMF is een achterhoedegevecht, dat Nederland vroeg of laat toch gaat verliezen. Het is dus beter ons in een duidelijk toekomstperspectief te plaatsen. Daarin past dat de EU en Nederland in be- ginsel instemmen met de voorstellen van de integra-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 309 Andreas Isensee & Adriaan Schout

Catherine Ashton: Hoge Vertegenwoordiger, matige resultaten

Met het Verdrag van Lissabon heeft de Europese Unie voor Veiligheidsstudies van de Europese Unie. Ook een Hoge Vertegenwoordiger (HV) voor buitenlandse is Ashton secretaris-generaal van de West-Europese zaken en veiligheidsbeleid – vergelijkbaar met een mi- Unie (WEU). nisterschap – in combinatie met de positie van vice- Eén van haar taken is het oprichten van haar ‘minis- voorzitter van de Europese Commissie. Het oordeel terie’. De Europese Dienst voor Externe Betrekkingen over de eerste HV na ‘Lissabon’, Catherine Ashton, is (EDEO) moet vanuit het niets worden opgebouwd en negatief. Ze lijkt ineffectief en haar onzichtbaarheid vereist een samensmelting van delen van de Raad, de geldt als één van de oorzaken van de geringe inter- Commissie en nationale diplomatieke diensten.2 Deze nationale invloed van de Unie. Trage reacties op de drie organisaties hebben elk hun eigen cultuur en ontwikkelingen in Noord-Afrika hebben haar zwak- (nationale) loyaliteiten. Het samensmeden van taken ke imago bevestigd. Toch is klagen over een zwakke en oprichting van nieuwe structuren houden in dat Europese leider een paradox. Zeker in buitenlandse Ashton geconfronteerd is met een reeks organisato- aangelegenheden kan een voorzitter van de Raad van rische uitdagingen en rivaliteiten. Eén van de proble- Ministers amper sterk zijn, omdat hij/zij onderhande- men hierbij is dat de Europese Commissie niet graag lingen moet oliën en daarmee een bijna symbolische taken en afdelingen ziet verdwijnen naar EDEO. rol speelt.1 Is Lady Ashton nu zo ineffectief of zijn de verwachtingen te hoog? Na meer dan een jaar als HV Ashtons imago en met de ontwikkelingen in de Maghreb als toets- Het gewicht van haar taken en de diepgang van de steen is er voldoende gebeurd voor een tussenbalans. uitdagingen staan in schril contrast met haar reputatie. Lady Ashton of Upholland wordt algemeen gezien De Hoge Vertegenwoordiger: twee keer drie als zwak en ongeschikt voor de baan.3 Eén verwijt dat banen haar steeds achtervolgt, is dat zij nooit ergens voor is ‘Lissabon’ is nogal vaag over de HV: ‘De hoge verte- gekozen.4 Dit is onhandig voor iemand die democrati- genwoordiger voert het gemeenschappelijk buiten- sering elders in de wereld moet stimuleren. Zij dankte lands en veiligheidsbeleid van de Unie. Hij draagt met haar zetel in het House of Lords aan het succes van zijn voorstellen bij tot de uitwerking van dit beleid, dat Labour bij de verkiezingen in 1999. En ze kreeg de hij als mandataris van de Raad ten uitvoer brengt’ (Art. HV-positie omdat eerst Blair werd gepasseerd als 18.2 Verdrag van Lissabon). Tijdens de onderhande- voorzitter van de Europese Raad en vervolgens haar lingen werd de titel afgezwakt van ‘Europese minister landgenoot David Miliband de nationale politiek ver- voor buitenlandse zaken’ tot ‘hoge vertegenwoordiger’. koos boven een Europese carrière. De lidstaten steun- Het was duidelijk dat de eerste HV de positie met val- den haar graag, juist omdat zij een lichte en onerva- len en opstaan zou moeten invullen, toen de functie op ren kandidaat was. De socialisten in het Europees 1 december 2010 van start ging. Parlement waren verguld dat een vrouw deze toppo- Het Verdrag combineert op zijn minst drie ba- sitie zou vervullen. Het geluk was vervolgens aan haar nen: die van de HV voor gemeenschappelijk buiten- zijde tijdens de hoorzittingen in het EP, omdat de ant- lands en veiligheidsbeleid (de baan van Javier Solana); woorden beperkt moesten blijven tot één of twee mi- die van Commissaris voor externe betrekkingen (het nuten, zodat diepgang nergens een echt probleem kon werk van de Commissie dat in handen was van Benita worden. Haar optreden was bevredigend maar niet in- Ferrero-Waldner); en die van voorzitter van de Raad drukwekkend, zodat ze niet werd afgewezen.5 voor Externe Betrekkingen (onderdeel van het rou- De pers was van meet af aan kritisch. Het duo-Van lerend voorzitterschap). Daarnaast is de HV verant- Rompuy/Ashton was het bewijs dat lidstaten hadden woordelijk voor het Europese Defensie Agentschap gekozen voor grijze muizen, om sterk en bedreigend en is zij voorzitter van het bestuur van het Instituut Europees leiderschap op het gevoelige terrein van

310 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 buitenlandse betrekkingen te omzeilen. Met Ashtons blijkt uit interviews, geldt Ashtons zwakte als een gro- achtergrond in gezondheidsbeleid lag het verwijt van te belemmering in deze opbouwfase. De frustratie on- internationale onervarenheid voor de hand. De kritiek der haar staf wordt getypeerd door de verspreiding van in haar eigen land was niet minder mals. Rod Liddle onbevallige persfoto’s bij wijze van kantoorhumor. Het vergeleek haar charisma met dat van een ‘caravancam- vroegtijdige terugtreden van een Duitse woordvoerder ping’.6 Inmiddels lijkt Van Rompuy uitgegroeid tot (Lutz Guellner) was een blijk van ‘another blow to the een soort publiekslieveling. De reputatie van Ashton EU’s most senior diplomat’.14 is er eerder verder op achteruitgegaan.7 Bij de baan hoort veel reizen en juist dat creëert de Reputatie en feiten indruk in haar thuisland dat zij binnen de Commissie Niet alle kritiek is terecht. Ten eerste moeten de klach- niets voor het Verenigd Koninkrijk kan doen. Haar ten over haar onzichtbaarheid en geringe deelname aan keuze voor een niet-Franstalige – zelfs Engelstalige – Commissievergaderingen wel in context worden gezien. woordvoerder irriteerde de Franse media.8 De Duitse Alleen al binnen de EU moet zij, naast Commissie- media neigen naar een op zijn hoogst neutraal oordeel. en EP-standpunten, 27 nationale strategieën weten Kortom, van de drie grote landen valt weinig liefde te te integreren. Daardoor vergt haar baan veel reizen. verwachten. Ook in Nederland en onder Nederlandse Naast haar wekelijkse Commissievergaderingen moet EP-leden is zij niet populair. CDA, PVV en D66 von- ze deelnemen aan maandelijkse vergaderingen van den elkaar in het oordeel dat zij ‘erg zwak’ was tijdens de ministers van buitenlandse zaken en heeft ze een de hoorzitting en ze concludeerden dat zij ‘bepaald zwaar programma van EU-bilaterale topontmoetin- geen Europese Hillary’ is.9 Volgens een enquête on- gen, zoals met de Verenigde Staten, China, ASEAN der 324 ‘decision makers’ in Brussel was zij de slechtst en Rusland. Ook moet ze verschijnen in vergaderin- presterende Commissaris en kreeg ze de laagst moge- gen van de VN-Veiligheidsraad en is het belangrijk lijke score (‘below D’).10 voor de symbolische betrokkenheid van de EU dat ze Een veelgehoorde klacht is dat zij door haar vele zich in crisissituaties laat zien, zoals na de aardbeving afspraken meer vergaderingen mist dan bijwoont, met in Haïti. Verder staan op haar programma onder meer als gevolg gemor over haar onzichtbaarheid. Ook, zo- discussies met Iran over het nucleaire programma, on- als pijnlijk duidelijk was tijdens de Libië-crisis, wordt derhandelingen tussen Servië en Kosovo en ontmoe- er geklaagd over de algemeenheden waarin Ashton tingen met Turkije over samenwerking met en toetre- zich uit. Terwijl Sarkozy en Cameron pleitten voor ding tot de Unie. harde maatregelen, hield Ashton zich stil en probeerde Intussen lijkt de klacht over haar zeer beperkte zij wel een gemeenschappelijk Europees standpunt te deelname aan de vergaderingen van het college van formuleren. Sarkozy en Cameron kapittelden haar over Commissarissen onterecht. Hoewel zij waarschijnlijk haar passiviteit en kleineerden haar in maart tijdens de fysiek de zwaarste portefeuilles heeft, mist Ashton niet Europese Top over Libië. Geen regeringsleider nam meer commissievergaderingen dan haar collega’s.15 het toen voor haar op.11 Het beeld van een machteloze Voor zover bekend, woont Ashton 60% van de colle- Ashton in een verdeeld Europa werd versterkt toen ze gevergaderingen bij. Een poging het haar via videover- Egypte bezocht na het aftreden van Mubarak, terwijl bindingen gemakkelijker te maken deel te nemen aan op hetzelfde moment Cameron in Caïro was met een Commissievergaderingen, werd door Barroso geblok- delegatie van defensiebedrijven om rubber, kogels en keerd.16 Mogelijk dat angst voor het weglekken van traangas te verkopen voor crowd control.12 Haar on- macht van de Commissie naar EDEO hierbij heeft zichtbaarheid wordt nog groter, omdat zij ook niet veel meegespeeld. wil doen om goed over te komen bij het publiek, en het Ten tweede wordt Ashton steeds vergeleken met weekend met haar man en kinderen wil doorbrengen. haar voorganger Javier Solana. Deze was tien jaar lang Public relations vindt ze zonde van haar tijd. Dit leidt Spaans minister van buitenlandse zaken en daarom tot zware kritiek, omdat communicatie en het verdedi- automatisch een zwaargewicht in de Raad voor buigen van standpunten en beslissingen, zoals over Libië, tenlandse aangelegenheden. Ook had Solana drie jaar binnen de EU en bij andere landen een hoofdtaak van leiding gegeven aan de NAVO. Deze internationale het diplomatieke handwerk is.13 ervaringen ontbeert Ashton. Solana’s taken waren Haar zwakke imago heeft haar invloed in de echter beperkter. Bovendien, naast de lof die hij ont- Europese slangenkuil niet versterkt. Juist in de opbouw ving voor zijn visionair optreden, zoals bij de Oranje van EDEO moeten zij en haar staf de strijd aangaan Revolutie in Oekraïne, had ook hij zijn beperkingen. met de Raad en de Commissie om taken veilig te stel- Net als Ashton stond hij herhaaldelijk buitenspel, zo- len. De kracht van ambtenaren in interinstitutionele als tijdens de kakofonie rond Irak en bij het eigen- conflicten en hun slagkracht in de media worden mede zinnig optreden van EU-lidstaten richting Rusland. bepaald door het gewicht van het boegbeeld. Zoals Solana had zeker meer gezag en een vertrouwenwek-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 311 kende reputatie, maar Ashton heeft veel meer taken, Conclusies en vooruitzichten voor Ashton en zodat een eenzijdige vergelijking dus mank gaat. Ook haar taken mag niet vergeten worden dat een van Solana’s op- Catherine Ashtons werklast is overweldigend, haar volgers (Rasmussen) even grote problemen had om imago zwak, terwijl de arbeidsomstandigheden alles- de NAVO-landen op één lijn te krijgen rond Libië – behalve prettig zijn. Een deel van de kritiek op haar Ashton deed het niet minder binnen de EU. functioneren valt buiten de controle van de Hoge In de derde plaats heeft Ashton het grote probleem Vertegenwoordiger, maar er zijn stappen die ze wel dat ze slechts kan terugvallen op een ambtelijke struc- zou kunnen overwegen. In de eerste plaats zou ze van tuur in oprichting. Officieel is EDEO van start gegaan Londen naar Brussel kunnen verhuizen. Nu gaat ze op 1 december 2010 (één jaar na ‘Lissabon’). Totdat in het weekeinde naar huis; opzetten en aansturen eind 2011 haar kantoor klaar is, is haar staf verdeeld van een Europees ‘ministerie’ van buitenlandse zaken over acht locaties.17 En dan is er nog de voortdurende (EDEO) is echter geen negen-tot-vijf-baan. Ze on- concurrentiestrijd met Raad en Commissie over de sa- derstreept het belang van haar gezinsleven, maar het menwerking met EDEO. zou al schelen als haar gezin naar Brussel zou komen. Ten slotte. Buitenlands beleid is een gebied waar Haar reputatie en efficiëntie zouden er baat bij hebben lidstaten hun soevereiniteit angstvallig bewaken. De als ze haar commitment ondubbelzinnig naar Brussel historische tradities en economische belangen van de zou verschuiven. lidstaten bepalen het Europese buitenlandbeleid, en Ten tweede zou Ashton aan drie succesfactoren dat zal nog lang zo blijven. Dat Ashton niet veel ver- kunnen werken: een duidelijke organisatorische struc- der komt dan de laagste gemeenschappelijke noemer, tuur, een duurzame diplomatieke cultuur (esprit de kan haar niet worden verweten. Nadat Frankrijk de corps) en een paar early successes.20 Ondanks alle pro- fout had gemaakt Ben Ali in Tunesië langer te steunen blemen en klachten is EDEO voortvarend in de start- dan andere lidstaten, voelde Sarkozy zich gedwon- blokken gezet. De afgelopen maanden is de noodzake- gen – mede met het oog op aankomende verkiezingen lijke juridische basis aangenomen door Raad en EP.21 – actief op te treden in Libië. Duitsland was, gezien Nu is het zaak dat EDEO echt als organisatie gaat zijn verleden, onwillig zich met deze burgeroorlog in functioneren en dat Ashton de stammenstrijd beslecht. te laten. Ashton had dus niet de noodzakelijke Frans- EDEO kan alleen slagen als Ashton zich nu toelegt Duitse steun (die Van Rompuy bij economische her- op het creëren van een gedeelde diplomatieke cultuur vormingen vaak wél heeft). Daarbij helpt het ook niet binnen haar eigen organisatie. Haar ambtenaren moe- dat haar eigen land haar niet ziet staan. De belangrijke ten weten op welke basis ze een diplomatieke carrière EU-3 kwamen begin 2011 met een eigen standpunt in kunnen maken. Nu lijkt een plek bij EDEO nog on- plaats van dat ze met de HV werkten aan een gemeen- gunstig en blijven ambtenaren liever bij de Commissie schappelijke Europese positie over Egypte. Nederland werken. Het moet hun duidelijk gemaakt worden waar wachtte intussen op een verzoek van de NAVO wat hun loyaliteit moet liggen en wat hun vooruitzichten betreft Libië. Toch was het Ashton die de kritiek kreeg zijn. Ook moet Ashton strategische keuzen en priori- voor het trage EU-optreden in de Maghreb.18 teiten bekend maken. Zelfs voor Ashton is de wereld Ashton moet de positie van Hoge Vertegen te groot. Prioriteiten zijn nodig, net als bij nationale woordiger opbouwen en haar werk bevechten in re- ministeries van Buitenlandse Zaken. Ook zou het hel- latie tot de Commissie en de lidstaten. Dit vereist so- pen als Ashton snel Frans (en Duits) zou leren, mede ciale vaardigheden, opereren buiten het voetlicht en omdat meertaligheid hoort bij de cultuur in haar staf.22 een dikke huid. Op deze punten presteert ze juist heel Wat betreft snelle successen zijn er al een paar goed. Zij heeft namelijk ook de reputatie toegankelijk aanzetten, vooral in het Midden-Oosten. Beleid rond en vriendelijk te zijn.19 Ze is Hoge Vertegenwoordiger Iran wordt nu opgepakt in een twin-track approach, geworden juist vanwege haar overtuigingskracht waarbij toenadering wordt gecombineerd met druk op achter de schermen. Ashton heeft het Verdrag van Irans kernwapenprogramma en ten gunste van respect Lissabon door het EU-kritische House of Lords ge- voor mensenrechten. Ashton haalt nauwe banden aan loosd. Het afgelopen jaar heeft ze veel tijd gestoken met de Arabische Liga, en vooral met voorzitter Amr in het opbouwen van contacten met wereldleiders, Moussa, met het oog op de ontwikkelingen rond de zoals Hillary Clinton en Dmitri Medvedev. Wanneer Middellandse Zee.23 Ook is zij bezig druk uit te oefe- Clinton de EU belt, staat Asthon bovenaan haar lijst. nen op Israël en trekt ze hierin effectief op met de gro- Zelfs enkele van haar tegenstanders erkennen dat haar te EU-landen. Met deze ontwikkelingen geeft Ashton karakter haar juist geschikt maakt om internationaal aan vooral te willen bijdragen aan ontwikkelingen in het vertrouwen op te bouwen dat de EU nodig heeft de buurlanden van de Europese Unie. om EDEO van start te laten gaan. Het zal voor Ashton ook belangrijk zijn nauw samen te werken met de kleinere lidstaten. Eerdere initi-

312 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 6 R. Liddle, ‘A charisma free zone’, in: Spectator, 21 november atieven hebben al getoond dat deze erkennen dat hun 2009. internationale macht afneemt tenzij ze samenwerken. 7 Adriaan Schout, interview BNR nieuws radio, 22 maart 2011. 8 B. Waterfield, ‘Absent Ashton leaves Britain without a voice’, Vanuit de kleinere lidstaten wordt het belang van sa- in: The Telegraph, 5 januari 2011. menwerking met EDEO erkend. Ook kan Ashton in- 9 ‘Ashton krijgt kritiek na hoorzitting Europarlement’, in: NRC spelen op de groeiende druk die alle lidstaten (groot Handelsblad, 11 januari 2010. 10 B. Waterfield, ‘Baroness Ashton bottom of class as she “fails” en klein) voelen om tot Europese samenwerking te first year in office’, in: The Telegraph, 9 februari 2011. komen bij internationale toppen zoals de G20. In 11 Vogel, a.w. noot 3. 2010 heeft de Finse minister van buitenlandse zaken, 12 N. Watt & R. Booth, ‘David Cameron’s Cairo visit overshad- owed by defence tour’, in: The Guardian, 21 februari 2011. Alexander Stubb, Ashton uitgenodigd samen met 13 R. Berschens, ‘Catherine Ashton: Die blasse Chefdiplomatin zijn collega’s van Frankrijk, Spanje, Italië, Estland en der EU’, in: Handelsblatt, 28 december 2011. Zweden gezamenlijke problemen in het buitenlands 14 BBC News, ‘EU foreign affairs boss Ashton’s spokesman quits’, 25 maart 2010 (http://news.bbc.co.uk/2/hi/8587986.stm). beleid te bespreken. Deze vergadering zal binnenkort 15 J. Morrison, ‘Letter sent to the Editor’, in: The Telegraph, weer gepland worden. 6 januari 2011. Ten slotte zou Catherine Ashton toch iets mogen 16 Vogel, a.w. noot 3. 17 F. Misser, ‘Die Stimme Europas ist virtuell’, in: Die ondernemen om haar PR te verbeteren. In plaats van Tageszeitung, 3 februari 2011. hierover laconiek te doen, zou ze haar mediavaardig- 18 G.. Hewitt, ‘Europe wobbles over Egypt’, BBC News, 3 februari heden verder kunnen ontwikkelen. Zo zou ze min of 2011. 19 Berschens, a.w. noot 13. meer een voorbeeld aan Angela Merkel kunnen ne- 20 Edith Drieskens & Louise van Schaik, Clingendael Input Paper, men. Merkel werd als oppositieleider veelvuldig be- in: E. Drieskens & L. van Schaik, ‘The European External Action kritiseerd op het punt van haar uiterlijk. Nu ze rege- Service: Preparing for Success’. Clingendael Paper No.1, december 2010, blz. 15 e.v. ringsleider is, heeft Merkel altijd een visagiste bij zich. 21 P.S. Christoffersen, ‘A Guinness Record for Speed’, in: De toekomst hoeft er voor Ashton niet slecht uit te Drieskens & Van Schaik, a.w. noot 20, blz .2. zien. Het is te vroeg om haar af te schrijven. Waar Van 22 Drieskens & Van Schaik, a.w. noot 20. 23 ‘Remarks by HR, Catherine Ashton, after the meeting with Rompuy mogelijkerwijs wordt overschat, zou Ashton Secretary General of Arab League, Amr Moussa’, Brussel, 14 maart weleens kunnen worden onderschat. Van Rompuy 2011 (http://eeas.europa.eu/delegations/syria/press_corner/ lijkt een goed gevoel te hebben voor de publieke agen- all_news/news/2011/20110315_1_en.htm). da, maar hij wordt overschaduwd door Frankrijk en Duitsland. Als het Ashton gelukt haar plannen uit te werken en beter voor het voetlicht te krijgen, zou bescheidenheid weleens een belangrijke succesfactor voor deze eerste Hoge Vertegenwoordiger kunnen zijn. Doelgericht zijn en toch op de achtergrond blijven lijken uitstekend te passen in deze opbouwfase. De publieke verontwaardiging over Catherine Ashton kon wel eens prematuur blijken.

Andreas Isensee is verbonden aan de Universiteit van Heidelberg. Dr Adriaan Schout is hoofd van het Clingendael European Studies Programme (CESP).

Noten 1 J.A. Schout & S. Vanhoonacker, ‘Evaluating Presidencies of the Council of the EU: Revisiting Nice’, in: Journal of Common Market Studies, jrg. 44, nr. 5, 2006, blz. 1045-1075. 2 M. Emerson e.a., Upgrading the EU’s Role as Global Actor. Institutions, Law and the Restructuring of European Diplomacy, Brussel: Centre for European Policy Studies, 2011, blz. 47 e.v. 3 T. Vogel, ‘Running out of friends’, in: European Voice, 24 maart 2011 (http://www.europeanvoice.com/article/imported/running- out-of-friends/70622.aspx). 4 J. Oliver, I. Oakeshott & B. Pancevski, ‘Baroness Ashton: EU couldn’t make it up’, in: Sunday Times, 22 november 2009. 5 Euractiv, ‘Ashton eases through Parliament hearing’, Brussel, 12 januarI 2010 (http://www.euractiv.com/en/priorities/ashton- eases-parliament-hearing/article-188757).

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 313 Wim van Eekelen

Europa heeft een nieuw Strategisch Concept nodig

Bij drastische bezuinigingen op defensie rijst allereerst werking met België en het luchttransport-commando de vraag: wat willen wij nog met onze krijgsmacht en in Eindhoven. Maar wij kunnen niet verwachten hier- behouden wij voldoende kritische massa om dat waar mee alle financiële problemen op te lossen. te maken? Alle landen om ons heen bezuinigen ook De NAVO heeft in november 2010 het eigen fors, maar niemand (ook Nederland niet) heeft zich Strategisch Concept vernieuwd. Dat was hard nodig, afgevraagd wat wij gezamenlijk overhouden. Snijden want het oude concept dateerde van 1999, dus van wij misschien allemaal in dezelfde capaciteiten? Van vóór de aanvallen van Al Qaeda en de oorlogen in Irak coördinatie van de reducties leek geen sprake. Het is en Afghanistan. Maar meningsverschillen over Irak nog erger, want er bestaat een groot contrast tussen maakten eerdere aanpassing niet mogelijk. Na toetre- de coöperatieve wijze waarop Europese landen deel- ding van Frankrijk tot de militaire kant van de NAVO nemen aan militaire operaties en de insulaire manier werd het gemakkelijker. Het nieuwe concept bevestigt van voorbereiding daarop.1 Er is nog veel te weinig sa- de klassieke taak van collectieve defensie, zoals vervat menhang tussen de nationale en de internationale de- in Art. V van het verdrag, maar het legt tegelijk nadruk fensieplanning. Landen willen graag ‘hun eigen broek op zowel de consultatieverplichting van Art. IV als op ophouden’ en huiveren voor de afhankelijkheden die de wens goede betrekkingen met Rusland te bevorde- taakspecialisatie schept. Daarom bepleit Valasek niet ren. Het resultaat was een compromis tussen enerzijds te streven naar identieke groeperingen, maar gemeen- de oude lidstaten, die Rusland niet meer als een grote schappelijke eenheden te vormen tussen landen van dreiging zien en streven naar een nieuwe NAVO, o.m. vergelijkbare grootte en strategische cultuur, die elkaar gericht op vredesoperaties buiten het verdragsgebied, vertrouwen en hetzelfde denken over hun defensie- en anderzijds de nieuwe leden, die het accent bleven industrie. Dus verschillende ‘islands of cooperation’, leggen op verdediging tegen mogelijke agressie, lees: die meetbare doelstellingen formuleren. Eind 2010 van Rusland. Op zich zelf al een moeilijke combinatie, hebben de Europese ministers van defensie in Gent zeker wanneer die voor de Baltische landen gepaard aangegeven een meer gecoördineerde herstructurering moet gaan met ‘contingency planning’ voor een mo- na te streven, maar dan is een strategisch concept hard gelijke aanval. nodig. De Europese Unie was er in 2003 wel al in ge- Een jaar geleden heeft de studie Verkenningen vier slaagd een eigen Strategisch Concept te aanvaarden opties voor de Nederlandse krijgsmacht gedefinieerd.2 dank zij een goede poging van Javier Solana als Hoge Drie meer beperkte : Veilig blijven (verdediging van Vertegenwoordiger voor het Gemeenschappelijk het grondgebied), Kort en krachtig (interveniëren), Buitenlands en Veiligheids Beleid. Zijn grote verdien- Veiligheid brengen (stabiliseren), met daarnaast het ste was dat het aansloot bij de gedachten in NAVO en ruimere model van Veelzijdig inzetbaar. Minister de Verenigde Staten over de nieuwe dreigingen,3 maar Hillen heeft voor de laatste optie gekozen en hoopt dat tegelijk duidelijk werd gemaakt dat moderne crises die in een drietal jaren te kunnen verwezenlijken, zij niet met louter militaire middelen konden worden opge- het met een anders ingerichte krijgsmacht. Geen tanks lost. Bovendien werd de noodzaak van een effectieve meer en van alles minder, maar meer aandacht voor multilaterale aanpak benadrukt, met het Handvest van onbemande vliegtuigen en voor cyber war, de uitscha- de Verenigde Naties als fundamenteel kader. Solana’s keling van het internet. Door middel van pooling and boodschap was dat wij een strategische cultuur moesten sharing zou met minder geld meer gedaan kunnen ontwikkelen, die snelle en waar nodig robuuste inter- worden. Daar is uiteraard niets tegen, maar het ver- ventie mogelijk maakte, in combinatie met een samen- onderstelt wel dat deelnemende landen vergelijkbaar hangend beleid op diplomatiek, ontwikkelings-, han- materieel en dezelfde strategische visie hebben. Wij dels- en milieugebied. Het was nog geen echt strategisch hebben trouwens al voorbeelden in de marinesamen- concept, hoogstens een voorbereidende visie. Evenmin als

314 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 de NAVO-strategieën, was het een concrete leidraad Dan blijft de derde dreiging over: falende staten als voor defensieplanning, en het gaf ook niet aan wat het bron van georganiseerde misdaad. Aan de symptomen doel was van Europese strijdkrachten. Men was het er daarvan kan de NAVO wat doen, zoals in Somalië, wel over eens dat de EU een strategie nodig had, maar hoewel operatie Atalanta van de EU het daar minstens niet over wat die zou moeten inhouden.4 even goed doet, mede door de mogelijkheid piraten te berechten. Voor blijvende oplossingen is een samen- Naar een nieuw concept hang tussen veiligheidsbeleid en ontwikkeling nodig. Nu de NAVO haar ei gelegd heeft, is het tijd voor een Opmerkelijk is dat de snelle reactie-eenheden van Europees concept dat daarop aansluit, maar tevens NAVO en EU (de NATO Response Force en de EU de unieke combinatie van instrumenten samenbrengt Battle Groups) nimmer werden gebruikt. Lady Ashton waarover de EU beschikt. Dat kan nu niet meer wor- heeft wel toegezegd de inzet van de Battle Groups voor den gezien als concurrentie met de NAVO, maar wel humanitaire operaties te bevorderen,6 maar de vraag als concreet bewijs dat Europa verantwoordelijkheid rijst of men deze formaties moet handhaven voor een neemt. Waar gaat het dan om? mogelijk toekomstig conflict, terwijl een lopende ope- Allereerst om de door allen erkende samenhang ratie – zoals in Afghanistan – dreigt te mislukken we- van interne en externe veiligheid, die door de aanvallen gens gebrek aan troepen. van Al Qaeda van 9/11 nadruk heeft gekregen, maar Een les uit de operaties in Irak en Afghanistan in feite veel ruimer is. Georganiseerde misdaad, drugs- en uit de meeste vredesondersteunende missies is dat handel, illegale immigratie en mensenhandel zijn drei- men een visie moet hebben op het gehele proces en gingen bij de besteding waarvan militairen (en ook de dat iedere fase van ingrijpen reeds rekening houdt met inlichtingendiensten) een ondersteunende rol hebben, alle volgende. Het denken in een exit-strategie is te

Nu de NAVO haar ei heeft gelegd, is het tijd voor een Europees concept dat daarop aansluit

maar die in hoofdzaak toch door politie, justitie en militair en alles duurt langer dan wij eerst dachten. controle aan de buitengrenzen bestreden moeten wor- Het gaat immers om een ontwikkeling op lange ter- den. En daar ligt de EU duidelijk voor op de NAVO, mijn, waarin militaire en civiele instrumenten nodig die toch in hoofdzaak een militaire organisatie blijft. zijn, soms met nadruk op de mogelijkheid geweld te Voor de bestrijding van terrorisme geldt hetzelf- gebruiken, maar meestal met het einddoel van ‘goed de. Terrorisme is een middel om uiteenlopende doe- bestuur’ voor ogen. len te bereiken; toch zagen NAVO en EU het na 9/11 In een crisis zijn als fasen te onderscheiden: po- in zijn algemeenheid als de belangrijkste dreiging. gingen tot preventie aan het begin; als die falen, in- Conceptueel al vreemd. Zien onze burgers dat nog zo? grijpen in het conflict; daarna stabilisatie met o.m. ont- Al jaren is er, na de aanslagen in Londen en Madrid, wapening en rehabilitatie van strijders; gevolgd door niets meer gebeurd in Europa, maar ook niet in hervorming van de veiligheidssector in brede zin, dus Amerika. Onze grotere waakzaamheid heeft daar ze- met inbegrip van politie, justitie en het gevangenis- ker aan bijgedragen. Toch hebben wij een paradoxaal wezen; en ten slotte een vorm van goed bestuur waarin decennium achter de rug. Als Osama Bin Laden des- burgers liever leven dan met elkaar te vechten. De in tijds door de Taliban was uitgewezen, zou de NAVO Nederland aanvankelijk gepropageerde trits van ‘de- nooit in een asymmetrische oorlog in Afghanistan zijn fensie, diplomatie en ontwikkeling’ was in dit opzicht betrokken.5 te vaag, want het gaat niet om defensie, maar om vei- Ook de tweede belangrijke dreiging vraagt een her- ligheid, en niet om diplomatie, maar om goed bestuur. overweging: is de dreiging van massavernietigings- In een geïntegreerde benadering is de ontwikkelings- wapens van Iran en Noord-Korea zo urgent, dat de dimensie terecht van centraal belang, maar die heeft NAVO in deze tijd van geldnood een dure antiraket- alleen succes wanneer er een minimum aan veiligheid verdediging moet gaan opbouwen? Is er niet voldoen- heerst. de tijd om ons voorlopig te beperken tot research?

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 315 De Europese structuur Operations Headquarter in Brussel het meest logisch De EU heeft nu een structuur die lijkt op die van zijn en de vijf nationale operationele hoofdkwartieren de NAVO: voor de besluitvorming een Politiek en kunnen vervangen.9 Veiligheids Comité (PVC) op ambassadeursniveau,7 In 2003 werd het besluit genomen een European bijgestaan door een Militair Comité en een EU Defence Agency (EDA) op te richten, dat materieel Militaire Staf (EUMS). Het operationele hoofdkwar- samenwerking zou overnemen zoals die bestond in de tier (OHQ) voor operaties die niet onder de Berlijn WEAG,10 die gekoppeld was aan de West-Europese Plus-regeling8 vallen, wordt gevoerd door een natio- Unie en vooral succes had bij samenwerking op het ter- naal strategisch hoofdkwartier van Frankrijk (Parijs), rein van militair onderzoek en ontwikkeling (R & D). het Verenigd Koninkrijk (Northwood) of Duitsland Daartoe bestonden samenwerkingsconvenanten of (Potsdam), terwijl inmiddels ook operationele hoofd- Memorandums of Understanding (EUCLID MoU, la- kwartieren (OHQ’s) in Italië (Rome) en Griekenland ter aangevuld met het EUROPA MoU), waarin lastige (Larissa) in oefeningen getest zijn. kwesties (o.a intellectuele eigendom) geregeld waren. Na de ruzies van 2003, toen België, Duitsland, Bij de opheffing van de WEAG in 2005 was er voor Frankrijk en Luxemburg, middenin de Irak-crisis, een ruim € 150 miljoen aan samenwerkingsprojecten in autonoom Europees hoofdkwartier voorstelden, kreeg portefeuille. Het EDA zou deze resultaten overnemen de EUMS een ‘cel’ in SHAPE, en de NAVO een liai- (‘incorporate’) en er verder mee werken. Daarnaast son arrangement met de Militaire Staf van de Europese ging het EDA in theorie verder dan de WEAG, door- Unie (EUMS). Binnen de EUMS kwam een Civiel- dat niet alleen de materieelzuilen in het EDA samen- Militaire Cel, die in gevallen waarin geen operatio- werkten, maar ook van de kant van behoeftestellers in- neel hoofdkwartier werd aangewezen, een Operations breng kon worden geleverd (Capability Directors). Centre mocht vormen, aangevuld met personeel van Helaas is door het scherp afstand willen nemen van EUMS en de lidstaten. Dit centrum is tot dusver al- de WEAG en de aanvankelijke nadruk op een politie- leen beproefd voor de oefening MILEX 07. Omdat ke rol het succes heel beperkt gebleven. Voor de R&D- de Cel niet in staat was gedetailleerde planning te samenwerking waren het verloren jaren: lidstaten zet- verzorgen voor de vier soorten van missies: politie, ten liever hun samenwerking buiten het EDA voort. bevordering van de rechtsstaat, burgerlijk bestuur en Pas nu (2011) is het volume aan gezamenlijke EDA bescherming van de bevolking, werd in 2008 binnen R&D-projecten weer ongeveer op het peil waarop de het EU-Raadssecretariaat de Civilian Planning and WEAG eindigde. Bovendien zagen veel industrieën Conduct Capacity gevormd, die het spiegelbeeld is van een meedoen onder EDA-vlag aanvankelijk niet zit- een militair OHQ en waarvan de directeur optreedt ten; de WEAG-formule was veel aantrekkelijker, on- als de Civilian Operations Commander. der meer op het gebied van regeling van intellectuele In 2009 werd besloten tot vorming van een Crisis eigendom. De verwachting bij sommigen dat via EDA Management and Planning Directorate (CMPD), ge- ook gebruik gemaakt kon worden van stimulerings- leid door een burgerlijk plaatsvervangend directeur- instrumenten van de Europese Commissie (bijv. het generaal, met een militaire plaatsvervanger. Hiermede Kaderprogramma voor bevordering van Europees on- werd de civiele structuur vergelijkbaar met de mili- derzoek), is uiteindelijk niet waargemaakt. Wel zijn op taire, maar beide bleven naast elkaar functioneren: de materieelgebied principes aanvaard die samenwerking EUMS bleef verantwoordelijk voor de strategische moeten vergemakkelijken en stimuleren bij aanschaf planning van militaire operaties. De vraag is nu of de van materieel (Code of Conduct for Defence Procurement volgende stap de integratie zou kunnen zijn van de en Code of Best Practices in the Supply Chain), maar echt twee structuren in een EU Civil-Military Staff met grote projecten zijn nog niet onder EDA-vlag gestart. twee directeuren-generaal, een militair en een bur- Met het recente Brits-Franse akkoord over mate- ger, resp. verantwoordelijk voor ondersteuning van het rieelsamenwerking is weer een afglijden naar bilaterale Militaire en het Civiele Comité, en tezamen voor het projecten buiten een Europees kader op gang gekomen. Politiek en Veiligheids Comité en de Raad. Zij zouden Punt is ook nog dat van de landen die in de WEAG ook het concept van ‘hybride’ civiel-militaire operaties actief waren, maar geen EU-lidmaatschap hadden kunnen uitwerken. De vraag wie van de twee dan de (Noorwegen en Turkije), alleen Noorwegen na jaren baas wordt, schijnt een probleem te zijn in een cul- vertraging een geassocieerd lidmaatschap kreeg, maar tuur die steunt op ‘unity of command’. Toch zou een EU Turkije niet, hoewel in de oprichtingsdocumenten

316 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Gates, die in een briefing van 6 januari 2011 klaagde over een (Joint Action) dat wel werd voorgespiegeld. Kortom, als ‘excess of force structure in Europe’. 2 Eindrapport Verkenningen, Houvast voor de krijgsmacht van er geen nieuwe impulsen komen (inclusief financiële) de toekomst, 29 maart 2010, dus vóór de laatste verkiezingen. 11 is de toekomst van de EDA twijfelachtig. 3 Terrorisme, proliferatie van massavernietigingswapens, falende staten vaak in samenhang met georganiseerde misdaad. Actualiteit In 2008 werden ‘cyber war’ en piraterij toegevoegd. 4 Het meest kritisch was Asle Toje in European Foreign Affairs In de crises in Libië en Ivoorkust heeft de VN aan Review, nr 10 (2005), blz. 117-133, die de strategie ‘a recipe for gezag gewonnen, maar voor Europa laat deze epi- masterful inactivity’ noemde. 5 Dit neemt niet weg dat de situatie in het instabiele Pakistan sode een vreemde smaak achter: eerst erkende presi- een reden blijft om te blijven proberen Afghanistan te stabiliseren. dent Sarkozy zonder Europees overleg de rebellen in 6 Brief van 26 januari 2011 als antwoord op de ‘Weimar- Benghazi, daarna onthield Duitsland zich in de VN- boodschap’ van Duitsland, Frankrijk en Polen van 6 december 2010, die ervoor pleitte ‘to adapt them to complex operational Veiligheidsraad van steun voor de no-fly zone en ten needs through enhanced civil-military capabilities’. slotte deden slechts enkele landen mee aan de naleving 7 Naast de bilaterale ambassadeur in Brussel hebben wij daarvan. Anderzijds zou zonder snelle Brits-Franse drie multilaterale ambassadeurs in Brussel: bij de NAVO, de EU en daaronder op ‘junior’-niveau het PVC (Politiek en Veiligheids actie de opstand in de kiem zijn gesmoord. Intussen Comité; PSC in het Engels en COPS in het Frans). wordt openlijk erkend dat het doel van de interventie 8 Berlijn Plus wordt toegepast in Bosnië, waar de EU de poli- verder gaat: ‘regime change’, Gaddafi moet weg. Maar tieke leiding heeft, maar gebruik maakt van de NAVO-commando- en -verbindingsmiddelen via Plv. SACEUR – altijd een Europese in Syrië zijn we daar nog lang niet aan toe. De buiten- opperofficier. landse politiek blijft dus onvermijdelijk selectief in de 9 Zie Margriet Drent & Dick Zandee, Breaking pillar, Towards keuze tussen stabiliteit en democratie. a civil-military security approach for the European Union, Clingendael Security Paper No. 13, 2010. Opmerkelijk was de voorzichtige houding van 10 WEAG, Western European Armament Group, leden waren president Obama, die na het Amerikaanse prestige- in 2005 alle Europese NAVO-landen plus Zweden, Finland en verlies in het Midden-Oosten onder zijn voorganger Oostenrijk. 12 11 In augustus 2010 moet nationale wetgeving zijn aangepast daar geen dominante rol wil spelen. Maar wat be- aan de EU-Richtlijn voor aanschaf van defensiematerieel die tekent een gewijzigd Amerikaans leiderschap voor de bescherming van de eigen bedrijven moeilijker maakt. toekomst van de NAVO? Wanneer de percepties van 12 In Time van 4 april 2011 vatte Fareed Zakaria zijn houding samen als: ‘Not too much, not too little, not too unilateral, not too nationaal belang zozeer uiteen gaan lopen, moeten wij American. Call it the Goldilocks military plan.’ dan binnen de Alliantie en de EU rekening houden met operaties van een beperkt aantal lidstaten? Het Verdrag van Lissabon heeft dat mogelijk gemaakt als Permanent Gestructureerde Samenwerking, maar nog onduidelijk is hoe dan de besluitvorming verloopt om een operatie te beginnen en hoe de lasten gedragen worden. Een gezamenlijk strategisch concept zou beter zijn.

Dr W.F. (Wim) van Eekelen was minister van defensie en secretaris-generaal van de West Europese Unie. Zijn artikel zal als achtergrond dienen voor een discussie die op 23 juni a.s., om 16.30 uur, in Nieuwspoort wordt gehouden door EBN, Atlantische Commissie en NGIZ. Aanmelding o.m. via [email protected].

Noten 1 Tomas Valasek in: Surviving Austerity, The case for a new approach to EU military collaboration, Londen: Centre for European Reform, april 2011. Hij schreef: ‘They exercise together from time to time, try (and often fail) to observe common standards for equipment, and loosely follow EU and NATO “capability goals” in deciding what to buy.’ Valasek citeert US Secretary of Defense

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 317 Alfred Pijpers

Adenauer legde eerste steen voor Europese vrede, niet Schuman

Elk jaar wordt op 9 mei Europadag gevierd. Ook dit jaar daarbij onontbeerlijk. Frankrijk, dat de eerste jaren na werd herdacht dat, nu 61 jaar geleden, de Franse minis- de oorlog voortdurend probeerde de Duitse staalmo- ter van buitenlandse zaken Robert Schuman met zijn be- nopolies te kortwieken, zag daar uiteindelijk ook de roemde plan kwam, waarbij ‘een oorlog tussen Frankrijk noodzaak van in, maar het vreesde tegelijkertijd dat en Duitsland niet alleen ondenkbaar, maar ook materieel een oplevende Duitse staalindustrie weer spoedig de onmogelijk wordt’. Het Schuman-plan gaf de aanzet tot de Franse zou overvleugelen. Een gemeenschappelijk be- Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) en het heerskader moest dat voorkomen. De Fransen zouden geldt in Europese kring als een heilig geschrift, dat vrede, een paar jaar later via de EEG een soortgelijke con- stabiliteit en welvaart heeft gebracht voor het verscheurde structie toepassen, waarbij binnen een gemeenschap- continent. Ook de opstellers ervan worden bijna als hei- pelijke markt de Franse landbouwsector en de Franse ligen vereerd. Het gebeente van co-auteur Jean Monnet overzeese belangen werden afgeschermd tegen de dy- werd in 1988 op last van president François Mitterrand namische Duitse export. Nog weer later zou de EMU bijgezet in het Parijse Panthéon, de laatste rustplaats van de Franse belangen moeten waarborgen tegen de mo- allerlei Franse beroemdheden. En de Congregatie voor de netaire kracht van het herenigde Duitsland. Zalig- en Heiligmakingsprocessen van de Romeinse Curie De piepjonge Bondsrepubliek wilde vooral onder onderzoekt thans of Robert Schuman op ‘heldhaftige wijze de bezettingsregimes wegkruipen en als gelijkberech- de christelijke deugden heeft beoefend’, zodat hij zalig kan tigde lidstaat meedraaien bij de wederopbouw van worden verklaard. Er liggen zelfs plannen voor een hei- West-Europa. Daar had de Bondsregering best eco- ligverklaring van deze celibatair levende en devote katho- nomische concessies voor over, ook al gingen die aan liek, maar om dat te worden moet hij aantoonbaar won- het hart van de slagvaardige Duitse staalproducenten, deren hebben verricht. en van hun voornaamste pleitbezorger, minister van Helaas valt de EGKS niet in deze categorie. Want hoe- economische zaken Ludwig Erhard. Ook dat patroon wel de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal allerlei zou blijven: Duitsland als Zahlmeister van Europa in zeer nuttige functies heeft gehad voor de naoorlogse West- ruil voor politiek gewin. Europese verhoudingen, hebben noch de oprichting, noch ook de werking of de besluiten van deze organisatie ooit De ‘Europese smidse’ in bedrijf een merkbare invloed gehad op de oorlogscapaciteit of -in- Sommige doelen van de EGKS zijn aardig gelukt. tentie van haar leden, ook niet die van de Bondsrepubliek. Door de gemeenschappelijke markt nam de intra- Europese handel in kolen en staal snel toe, en steeg de productiviteit in deze sectoren weldra met tiental- Franse belangen len procenten, mede ten behoeve van de export naar De EGKS beoogde primair de West-Europese zwa- derde landen. De ‘Europese smidse’ was de eerste jaren re industrie te versterken en de welvaart van de zes volop in bedrijf.1 (Wat dat aangaat werd de materiële aangesloten landen te bevorderen. Vooral onder oorlogscapaciteit van Europa dus groter, althans ten Amerikaanse druk moest West-Europa zijn econo- opzichte van de Sovjetunie.) De EGKS reguleerde mische en politieke krachten bundelen, om zo weer- ook vrachtprijzen en subsidieerde de woningbouw baarder te worden tegenover de sovjetdreiging. De voor arbeiders in bijvoorbeeld de armlastige Belgische inbreng van het Duitse kolen- en staalpotentieel was mijnstreken. Later werd noodzakelijke mantelzorg

318 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 verleend bij de grootscheepse sanering van oude ko- was dus ook al vóór het Schuman-plan ‘materieel on- lenmijnen en staalbedrijven. Hoge Autoriteit, Raad, mogelijk’. Assemblée en Hof vormden de institutionele proeftuin Verder werden de Duitse herbewapening en toetre- voor de Europese gemeenschappen en Unie. En dat ding tot de NAVO via een reeks intergouvernementele geldt ook voor de mix van gereguleerde marktwerking, verdragen geregeld, zoals de Strijdkrachtconventie en sociale ondersteuning en flankerende maatregelen, die het gewijzigde Verdrag van Brussel (WEU). Dat laat- zo kenmerkend zouden worden voor het EU-beleid. ste verbood de Bondsrepubliek nucleaire, chemische en Door de wederzijdse Franse en Duitse voordelen was biologische wapens aan te maken of te bezitten. Door het project inderdaad een probaat verzoeningsmiddel. de roemruchte mislukking van de Europese Defensie Maar de beoogde deconcentratie en dekartellisatie Gemeenschap (EDG) in 1954 heeft de communau- werden geen groot succes. De Hoge Autoriteit kreeg taire methode van Schuman daarbij nu juist géén rol nauwelijks greep op de West-Duitse staalmagnaten gespeeld. En dat geldt ook voor het Euratom-verdrag, (die particulier eigenaar bleven) of op de kolensyn- dat alleen betrekking heeft op civiele kernenergie. dicaten met hun prijsafspraken. Van de 120 inbreuk- Ook de Koude Oorlog en de Amerikaanse atoompa- procedures tegen kartelvorming leidden er in de loop raplu waren belangrijk voor de lieve vrede in (West-) der jaren uiteindelijk slechts een paar tot veroordeling. Europa. Wat dat betreft was de betekenis van kolen en Het eertijds strategische Ruhrgebied verloor trouwens staal ‘trifling’, in de woorden van Gillingham.4 spoedig aan betekenis door de grootschalige import van goedkoop Amerikaans staal, alsmede door de ves- Het wonder van de Duitse democratie tiging van nieuwe staalbedrijven, zoals Hoogovens, in Doorslaggevend was echter een factor die in het ge- de Europese kustgebieden (vanwege het koelwater). schiedbeeld van de naoorlogse Europese integratie ‘The strategic importance of European coal and steel, onderbelicht blijft: de metamorfose van ‘Hitlers ge- particularly that of the landlocked Ruhr, turned out willige beulen’ tot ‘Europa’s gewillige democraten’.5 to be slight and diminishing in the 1950s,’ schrijft de Die metamorfose was voor een deel het logisch gevolg Amerikaanse historicus John Gillingham.2 Vervolgens van de totale militaire, politieke, ideologische en mo- werd de rol van steenkool allengs verdrongen door die rele ondergang van het Derde Rijk. In hun verwoes- van olie uit het Midden-Oosten, en van kernenergie. te land móesten de verpletterde Duitsers wel tot in- In de jaren vijftig waren er al voortekenen zichtbaar keer komen. Stunde Null bood hun een kans, althans van de uiteindelijke neergang van de West-Europese in de westelijke bezettingszones, met een schone lei zware industrie en van vermindering van haar econo- te beginnen (even afgezien van de oud-nazi’s, die een misch gewicht. In 2002 stierf het EGKS-verdrag, dat plaatsje moesten krijgen in het nieuwe systeem). een looptijd had van vijftig jaar, een zachte dood.3 In een mum van tijd werden partijen en vakbonden opgericht, en werd een rudimentair bestuursapparaat Duitse herbewapening intergouvernementeel opgezet. In 1949 nam de Parlementaire Raad in Bonn aan banden een grondwet aan met een zeer uitgebalanceerde fe- Voor de vredeshandhaving tussen de leden onderling derale en democratische opzet. Westbindung werd het – Frankrijk en de Bondsrepubliek voorop – heeft de devies in de buitenlandse politiek. Slechts vier jaar na EGKS géén directe betekenis gehad. Haar beslui- de ineenstorting van het Derde Rijk kreeg Europa een ten hadden daar nooit betrekking op. Het ging de uiterst vredelievende Bondsrepubliek in zijn midden, Fransen puur om de bescherming van eigen economi- die zou uitgroeien tot een van de meest succesrijke sche belangen. Het voorkomen van oorlog was slechts staten ter wereld. De West-Duitse democratie was in een voorwendsel, een moreel chantagemiddel om de jaren vijftig aanmerkelijk stabieler dan de Franse Duitsland tot concessies te bewegen. (Ook een vast Vierde Republiek, met zijn vele wankelende kabinet- patroon in zestig jaar Franse Europa-politiek). Het ten, en zeker ook vreedzamer, gelet op de wrede kolo- aanpakken van de West-Duitse oorlogscapaciteit was niale oorlogen waarin Frankrijk verwikkeld was. De in technische zin ook niet nodig, want die capaciteit Duitsers hadden zelf weinig behoefte aan herbewape- werd in 1945 geheel aan banden gelegd door de geal- ning, en grote moeite om de dertien divisies in te vul- lieerde bezettingsmogendheden, onder meer via de Ruhr- len die hun door de NAVO waren toegemeten. In de autoriteit. Hervatting van eventuele Duitse agressie grondwet werden zeer stringente bepalingen opgenomen over de inzet en samenstelling van de Bundeswehr.

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 319 Schumans mooie vredeslessen kon Parijs in die jaren Dr Alfred Pijpers is als politicoloog verbonden aan het beter gebruiken dan Bonn. Clingendael Security and Conflict Programme (CSCP). Het wenkend perspectief van de gemeenschappelijke Europese markt en de internationale verdragska- ders hebben de Duitse transsubstantiatie ongetwijfeld Noten 1 A. Stempels, Europese smidse. Inrichting en werkwijze van de in positieve zin beïnvloed. Maar dat proces was in de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, met de Nederlandse kern een eigen West-Duitse verdienste. De twaalf tekst van het verdrag, gesloten te Parijs op 18 april 1951, Leiden: inktzwarte nazi-jaren vormden waarschijnlijk eerder Sijthoff, 1956, blz. 30. 2 John Gillingham, European Integration 1950-2003. Superstate een brute onderbreking van al langer werkzame de- or New Market Economy?, Cambridge: Cambridge University Press, mocratische tendensen dan een bewijs van een onge- 2003, blz. 23-27. neeslijke Duitse kwaal. Zonder de autochtone Duitse 3 Sommige bepalingen inzake kolen en staal waren tegen die tijd al opgenomen in het Verdrag van Nice (2000). kwaliteiten was het nooit gelukt om zo kort na alle on- 4 Gillingham, a.w. noot 2, blz. 23. voorstelbare oorlogsmisdaden een democratische mo- 5 De eerstgenoemde kwalificatie is ontleend aan Daniel Jonah delstaat op te richten. Niet de Europese instellingen Goldhagen, Hitler’s willing executioners, New York: Alfred Knopf, 1996. hebben de basis gelegd voor een duurzame vrede in West-Europa, maar de herboren politieke leiders en burgers van West-Duitsland hebben de Europese instellingen mogelijk gemaakt. Ook zonder supranationale poespas zou West-Duitsland na 1945 waarschijnlijk een bijzonder vreedzame factor zijn gebleven in de Europese politiek. Acht en negen mei Hier past dus ook een correctie op de klassieke theorieën van de West-Europese integratie. Daarin wordt het Duitse succes steevast verklaard vanuit het Europese. De Bondsrepubliek is in deze visie een soort proefkonijn, dat de Franse integratieprojecten lijd- zaam moest ondergaan, opdat de ontspoorde Duitsers zich gaandeweg zouden kunnen ontwikkelen tot nette, democratische Europese burgers. In de desbetreffende literatuur wordt aan de jaren voorafgaand aan de oprichting van de EGKS nauwelijks aandacht besteed. Die vormden hooguit het voorspel van het echte fede- rale werk, dat pas met het Schuman-plan een aanvang nam. Op 8 mei 1945 capituleerde het Derde Rijk. Dat is eigenlijk een betere begindatum van de Europese vrede dan 9 mei 1950. Acht mei zou dus heel goed Europadag kunnen worden. Die datum spoort trouwens best met het Schuman-plan. Want dat was al op maandagavond 8 mei 1950 beklonken, toen de – vloei- end Duits sprekende – Franse minister bondskanselier Konrad Adenauer persoonlijk belde met de vraag of hij de verklaring kon accepteren. ‘Jawohl’, zei de kan- selier. De datum 9 mei suggereert te veel dat de her- wonnen Europese vrede bovenal een Franse verdienste is. Acht mei doet tevens recht aan de fenomenale Duitse inbreng. De wonderen van Adenauer waren namelijk groter dan die van Schuman.

320 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Marc Jansen Janoekovytsj als president: heeft een ‘poetinisering’ van Oekraïne kans van slagen?

Oekraïne, letterlijk ‘grensland’, is altijd een overgangs- De anti-oranjekrachten waren nu aan zet. Er werd gebied geweest tussen oost (Rusland, de Sovjetunie) een regeringscoalitie gevormd van Janoekovytsj’ Partij en west (Polen, het Habsburgse rijk). De onafhanke- van de Regio’s met de Communistische Partij en het lijkheid heeft na 1991 de globale positie van het land blok van parlementsvoorzitter Volodymyr Lytvyn; niet wezenlijk veranderd. Rusland heeft de nieuwe toe- premier werd Mykola Azarov, net als Janoekovytsj afstand formeel geaccepteerd, maar het blijft zijn buur komstig uit de ‘Donetsk-clan’. De drie partijen had- behandelen als een soort satelliet. De Europese Unie den geen meerderheid in de Verchovna Rada (het par- biedt enig tegenwicht, maar onthoudt Oekraïne elk lement), maar ze wisten met meer of minder oorbare perspectief op lidmaatschap; daardoor valt Oekraïne methoden een aantal gedeputeerden uit de partijen als het ware buiten Europa. Er loopt ook een scheids- van Joesjtsjenko en Tymosjenko naar hun zijde over te lijn dwars door Oekraïne. Het westen van het land halen. Een verbod hierop van het Constitutionele Hof beschouwt zichzelf als Europees, inclusief de bijbeho- uit 2008 werd door het parlement inderhaast herroe- rende democratische aspiraties, het oosten voelt zich pen, ‘een verontrustend anti-democratisch precedent’, vooral verbonden met Rusland en zijn meer autoritaire schrijft de Amerikaanse Oekraïne-kenner Alexander traditie. Motyl.1 Om de regering toch nog een iets bredere ba- Eind 2004 botsten deze twee richtingen in de sis te geven werd Serhi Tihipko, een coming man in Oranje Revolutie. In West- en Midden-Oekraïne ging de Oekraïense politiek, die in de eerste ronde van de de bevolking massaal de straat op uit protest tegen presidentsverkiezingen met 13% derde was geworden, fraude bij de toen gehouden presidentsverkiezingen. benoemd tot vice-premier, met economische hervor- De demonstranten wonnen het pleit en hun prota- ming als portefeuille. gonist Viktor Joesjtsjenko werd in een extra verkie- zingsronde voor vijf jaar tot president gekozen. Maar Relatie met Rusland, de NAVO en de EU toen het oranje tijdperk begin 2010 eindigde, keken Onder Joesjtsjenko had de relatie met Rusland zwaar Joesjtsjenko’s aanhangers katterig op zijn voorbije ter- geleden, en van Janoekovytsj, al in 2004 de favoriet van mijn terug. Hun gewezen held had jammerlijk weinig het Kremlin, werd nu verwacht dat hij zich ging inzet- van zijn beloften gerealiseerd, terwijl de oranje coalitie ten voor een veel betere relatie. Een van zijn allereerste al ruziënd was uiteengevallen. daden was inderdaad een akkoord met de Russische Bij nieuwe presidentsverkiezingen kon Joesjtsjenko president Dmitri Medvedev, gesloten in april 2010 nog slechts 5,5% van de kiezers aanspreken. Er was in Charkiv. Het bepaalde dat Rusland zijn Zwarte- een beslissende ronde nodig tussen de nummers een en Zeevloot 25 jaar langer in Sevastopol op de Krim twee: Joesjtsjenko’s bondgenoot van weleer, met wie hij mocht houden dan eerder was afgesproken, tot 2042 daarna gebrouilleerd was geraakt, Joelia Tymosjenko in plaats van 2017; in ruil kreeg Oekraïne een korting (25%); en zijn tegenspeler van vijf jaar geleden en nu op de prijs van Russisch gas van 30% (of 100 dollar per de uitgesproken favoriet, Viktor Janoekovytsj (35%). duizend kubieke meter), al kende de korting beperkin- In de tweede ronde wist Tymosjenko de achter- gen en gold deze voor maar negen jaar.2 Joesjtsjenko stand nog een stuk in te lopen. Maar zij bleef steken had tijdens zijn presidentschap nog op vertrek vóór op 45,5% en moest de overwinning met bijna 49% 2017 aangedrongen. In de opinie van James Sherr, aan Janoekovytsj laten. Het Westen reageerde weinig onderzoeker aan het gerenommeerde Britse instituut geschokt. De oranje coalitie had er immers een potje voor internationale zaken Chatham House, leverde van gemaakt; ook bestond de indruk dat Janoekovytsj het akkoord Rusland ‘grotere geopolitieke winst’ op sinds 2004 was bijgedraaid en pragmatischer en min- dan de oorlog met Georgië in augustus 2008.3 der onverdeeld pro-Russisch was geworden. Janoekovytsj deed ook afstand van de door Oekraïne onder Joesjtsjenko gekoesterde ambitie tot

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 321 de NAVO toe te treden. Het nieuwe concept voor de Leonid Koetsjma, d.w.z. schipperen tussen Europa en buitenlandse politiek, dat in juni 2010 door de Rada Rusland om beide relaties maximaal te benutten. Het werd aangenomen, omschreef de internationale po- balanceert tussen twee onverenigbare opties: een dou- sitie van het land als ‘niet-blokgebonden’, al sloot dit ane-unie met Rusland, Kazachstan en Wit-Rusland, gemeenschappelijke oefeningen met de NAVO niet of een vrijhandelspact met de EU.7 In april dit jaar uit. Toetreding tot de Europese Unie behield wel een deed Rusland een op het oog zeer aantrekkelijk voor- plaats op het verlanglijstje, maar voor de nabije toe- stel. Bij toetreding tot de douane-unie zou Oekraïne komst verwachtte geen van beide kanten daar iets van. gas geleverd krijgen voor de binnenlandse Russische Als een soort troostprijs kreeg Oekraïne, samen prijs, wat een jaarlijkse besparing van acht miljard dol- met Polen, het Europees kampioenschap voetbal in lar zou betekenen.8 Maar daarmee zou het zich wel 2012, waarvan de finale op 1 juli in Kiev zal plaats- aan Rusland uitleveren en verdere Europese integratie vinden. Veel Oekraïeners menen overigens dat de kunnen vergeten. Dat is strijdig met de belangen van president hun land in dit verband wel erg plat heeft de aan Janoekovytsj gelieerde Oekraïense staaloligar- aangeprezen, door op het internationale economische chen. forum in Davos afgelopen januari als speciale natio- Janoekovytsj wil niet verder gaan dan een partner- nale attracties de bloeiende kastanjes en ‘zich ontkle- schap met de douane-unie, bij voorkeur gekoppeld aan dende vrouwen’ te roemen.4 Het blijft afwachten of het een nieuwe verlaging van de gasprijs. Vooralsnog heeft economisch geplaagde Oekraïne alles tijdig op orde hij ook niet toegegeven aan de Russische druk om de heeft. De Europese Voetbalbond had achteraf twijfels. onafhankelijkheid van Zuid-Ossetië en Abchazië te ‘Het was misschien fout het hun te geven’, verklaarde erkennen. Evenmin is hij bereid het Russisch naast het

Oekraïne lijkt terug bij de ‘multivectorale’ buitenlandse politiek van Koetsjma

UEFA-voorzitter Michel Platini in maart jongstleden. Oekraïens tot staatstaal te verheffen. Volgens Tomas ‘Maar we hebben het hun gegeven.’5 Valasek van het Londense Centre for European Reform Oekraïnes bereidwilligheid leek Ruslands eetlust verkiest Oekraïne, om geen Russische satelliet te wor- slechts te vergroten. Kort na het akkoord van Charkiv den, quasi-neutraliteit. Officieel blijft het streven naar toverde premier Vladimir Poetin een voorstel uit de aansluiting bij de Europese Unie,9 maar de weigering hoed om de gasbedrijven van Rusland en Oekraïne, van die kant Oekraïne een perspectief op lidmaat- Gazprom en Naftohaz, te fuseren. In de praktijk zou schap te bieden leidt ertoe dat het land ‘zich naar bin- Naftohaz dan door het veel grotere Gazprom worden nen keert’.10 opgeslokt, iets waar Janoekovytsj natuurlijk weinig voor voelde. Verder dan een eventueel gedeeltelijk ge- Machtsconcentratie meenschappelijk toezicht op de gaspijpleidingen, in Binnenslands is Janoekovytsj uit op concentratie van ruil voor nieuwe prijskortingen, wilde hij niet gaan. de macht bij de presidentiële staf. Om de verschillende Met dit idee hoopte hij, ongetwijfeld ten onrechte, partijen met de Oranje Revolutie te verzoenen, had Rusland ervan te weerhouden nieuwe pijpleidingen het Oekraïense Constitutionele Hof eind 2004 beslo- richting Europa aan te leggen buiten Oekraïne om, ten tot inperking van de presidentiële bevoegdheden, zoals de geplande Nord Stream door de Oostzee en een maatregel die Janoekovytsj krachtig had verdedigd South Stream door de Zwarte Zee (nu gaat 80% van zolang het Joesjtsjenko betrof. Maar in oktober 2010 de Russische gasexport naar Europa nog via Oekraïne, hief het hof, aangevuld met een aantal pro-Janoeko- wat aanzienlijke doorvoeropbrengsten oplevert). vytsj-gezinde nieuwe mensen, deze beperkingen op, Om de afhankelijkheid van Rusland te verminderen, omdat ze onconstitutioneel zouden zijn. De premier sloot Janoekovytsj begin 2011 een akkoord om vloei- plus de voornaamste ministers worden voortaan weer baar aardgas uit Azerbeidzjan in te voeren naar een aangesteld door de president in plaats van het parle- Oekraïense terminal, die in 2015 gereed moet zijn.6 ment. De oppositie sprak van machtsusurpatie. Een Oekraïne lijkt terug bij de ‘multivectorale’ buiten- maand later werd de termijn van het zittende parle- landse politiek van Joesjtsjenko’s voorganger president ment, waarin Janoekovytsj immers een meerderheid

322 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 had bijeengesprokkeld, met een jaar verlengd, tot de Baltische staten) met relatief eerlijke verkiezingen. herfst van 2012.11 De vraag was of die reputatie de machtswisseling Janoekovytsj pakte ook de oppositie aan. In de- zou overleven. Op 31 oktober 2010 vonden er voor cember 2010 stelde het Openbaar Ministerie, onder het eerst onder Janoekovytsj’ presidentschap (lokale) een door Janoekovytsj benoemde nieuwe Procureur- verkiezingen plaats. Bij een opkomst van circa 50% Generaal, een strafrechtelijk onderzoek in tegen Joelia eindigde de Partij van de Regio’s met rond de 36% Tymosjenko. Zij werd ervan verdacht als premier een als eerste, ver vóór de rest: Tymosjenko’s partij haal- bedrag van omgerekend 320 miljoen euro, afkomstig de slechts zo’n 13%, terwijl geen enkele andere partij van de verkoop van CO2-uitstootrechten in het kader boven de 7% uitkwam. Het had echter ook te maken van het Kyoto-protocol, illegaal te hebben gebruikt met oneerlijke concurrentie, want in sommige belang- om achterstallige pensioenkosten te dekken. Voorlopig rijke regio’s was Tymosjenko’s partij niet eens tot de werd zij niet gearresteerd, maar zolang het onderzoek verkiezingen toegelaten. Niet alleen de oppositie riep duurt, mag zij Kiev niet verlaten. Zij verwierp de be- moord en brand, ook onafhankelijke waarnemers con- schuldigingen en noemde het onderzoek een politiek stateerden ernstige tekortkomingen. De Amerikaanse gemotiveerde heksenjacht.12 Uit protest blokkeerden regering stond niet alleen met haar conclusie dat de haar aanhangers de zaal van de Rada, waarop een stuk verkiezingen niet beantwoordden aan de standaarden of veertig gedeputeerden van de Partij van de Regio’s van openheid en eerlijkheid.16 de oppositie met stoelen en hun vuisten te lijf gingen.13 Verontrustend bij deze verkiezingen was ook Ook Tymosjenko’s bondgenoten werden vervolgd, de opkomst van de rechts-radicale partij Svoboda zoals voormalig minister van binnenlandse zaken Joeri (‘Vrijheid’), die 5,2% behaalde, vooral geconcentreerd Loetsenko, die in december 2010 werd gearresteerd op in West-Oekraïne; zij verwierf een meerderheid in verdenking van ambtsmisbruik (hij zou onder meer een de gemeenteraad van Lviv en werd de grootste frac- chauffeur hebben ingehuurd wiens leeftijd de door de tie in de provincieraden van Lviv, Ivano-Frankivsk en regering gedecreteerde leeftijdslimiet overschreed).14 Ternopil.17 Volgens critici komt dit het Janoekovytsj- In afwachting van zijn proces zit hij in de gevangenis. kamp goed uit: Svoboda kan dienen als een gemakke- Gewezen minister van economische zaken Bohdan lijk verslaanbare oppositie, die bovendien naar buiten Danylysjyn ontliep strafvervolging door naar Tsjechië toe kan worden gepresenteerd als lelijk alternatief voor uit te wijken, waar hij politiek asiel kreeg. Eind mei de o zo gematigde Partij van de Regio’s.18 kwam er de beschuldiging bij dat Tymosjenko begin Als een van de verworvenheden van de Oranje 2009 in een deal met Rusland Oekraïne grote financië Revolutie gold ook de persvrijheid, maar onder le schade had toegebracht door een veel te hoge gas- Janoekovytsj raakte deze opnieuw onder druk. Op prijs af te spreken (zie: www.bbc.co.uk/news/world- de persvrijheidsindex van Reporters Without Borders europe-13520048). duikelde Oekraïne van plaats 89 in 2009 naar plaats Het is zeker denkbaar dat de regering-Tymosjenko 131 in 2010 (de lijst omvat 178 landen, met Rusland niet altijd volgens de regels heeft gehandeld. Politici op plaats 140).19 De in de Verenigde Staten geves- en managers in Oost-Europa in het algemeen zijn er tigde onafhankelijke organisatie Freedom House, die nog onder het slecht functionerende planeconomische het democratisch gehalte van landen meet, stelde op systeem aan gewend geraakt zaken gemakkelijk na- grond van zulke ontwikkelingen haar beoordeling van levo te regelen. Hier kan men zich echter probleem- Oekraïne bij van ‘vrij’ naar ‘gedeeltelijk vrij’.20 loos aansluiten bij de verklaring van de Amerikaanse Begin 2011 kondigde Janoekovytsj een ingrijpende ambassade in Kiev van eind 2010: ‘Wanneer op een hervorming aan van het gehele politieke systeem, een paar uitzonderingen na alleen functionarissen worden ‘historische’, ‘unieke’ hervorming.21 Al moet de volle- aangepakt die zijn verbonden met de vorige regering, dige invulling daarvan nog worden afgewacht, tot nu wordt de schijn gewekt van selectieve vervolging van toe stemmen de resultaten niet erg hoopvol. politieke tegenstanders.’15 (Of de in maart dit jaar ge- opende zaak tegen Koetsjma op beschuldiging van Economische hervorming? betrokkenheid bij de moord in 2000 op een kritische Joesjtsjenko had de handicap dat Oekraïne onder zijn journalist werkelijk tot een veroordeling leidt, moet bewind keihard werd getroffen door de economische worden afgewacht.) crisis; de regering moest zich voor hulp wenden tot Na de Oranje Revolutie had Oekraïne een naam het Internationaal Monetair Fonds. Het IMF stelde verworven als het enige post-Sovjetland (buiten de daarbij strenge voorwaarden in de vorm van pijnlijke

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 323 economische hervormingen. In 2010 leefde de econo- steld. Maar of de nieuw verworven macht, zoals het mie iets op, niet genoeg om het IMF verder te negeren. betoog voortgaat, ook inderdaad zal worden gebruikt De economische hervorming moet nog altijd van voor broodnodige hervormingen, valt nog te bezien. de grond komen. Zo is de corruptie niets verminderd. Tussen mei 2010 en februari 2011 is Janoekovytsj’ Herfst 2010 gingen wel duizenden middelgrote en populariteit volgens een gezaghebbend opiniebureau kleine ondernemers de straat op, uit protest tegen de bijna gehalveerd, van 46,9% naar 25,8%.29 Hoewel dit door het IMF afgedwongen nieuwe belastingwet, die nog altijd bijna het dubbele is van het percentage van hen extra hard trof. Moeilijk te accepteren voor het nummer twee, Tymosjenko (14,8%), zal hij ter voorko- IMF, voorzag Janoekovytsj de wet nu van een veto, ming van verder wegzakken impopulaire maatregelen waarna het parlement deze moest amenderen. Ook in het vervolg mogelijk liever uit de weg gaan. moet de gasprijs voor huishoudelijk gebruik met vijftig procent stijgen, terwijl de pensioenleeftijd voor vrouwen omhoog moet van 55 naar 60 jaar.22 In december Dr. M.C. Jansen is verbonden aan de opleiding Europese werd, in het kader van een operatie om het ambtena- Studies van de Universiteit van Amsterdam. renkorps met 30 procent te korten, het aantal ministeries van twintig tot zestien verminderd. Vice-premier Tihipko verloor hierbij veel van zijn macht en hij werd Noten 1 Alexander J. Motyl, ‘Ukrainian blues:Yanukovych’s rise, opgezadeld met de ondankbare taak het pensioenstel- democracy’s fall’, in: Foreign Affairs, jrg. 89, 2010, no. 4, blz. 125- 23 sel te hervormen. 136, hier blz. 127. 2 Ibid., blz. 131; Russia Profile, 25 februari 2011. Perspectief 3 James Sherr, ‘The mortgaging of Ukraine’s independence’, Chatham House Briefing Paper, augustus 2010, blz. 3. Voor een eindoordeel is het nog te vroeg, maar de trend 4 Kyiv Post, 3 februari 2011. lijkt duidelijk. Volgens de in de Verenigde Staten geves- 5 AFP, 21 maart 2011. 6 The Moscow Times, 31 januari 2011. tigde Oekraïne-kenner Taras Kuzio is het nieuwe be- 7 The Moscow Times, 29 november 2010. wind uit op de invoering van een ‘geleide democratie’ 8 Gazeta.ru, 7 april 2011. en de ‘poetinisering’ van Oekraïne. Maar daarbij mis- 9 Guillaume van der Loo, ‘Europese Unie en Oekraïne onder Viktor Janoekovitsj: een onverwachte meevaller?’, in: kent Janoekovytsj volgens Kuzio de stemming onder de Internationale Spectator, februari 2011, blz. 79-82. bevolking, veronderstelt hij ten onrechte dat er apathie 10 Tomas Valasek, ‘Ukraine turns away from democracy and the heerst.24 Kuzio acht het onvermijdelijk dat de democra- EU’, Centre for European Reform Policy Brief, oktober 2010, blz. 4. 25 11 The Moscow Times, 22 november 2010. tische en nationalistische oppositie juist zal groeien. 12 BBC News, 15 en 20 december 2010. Het zal Janoekovytsj niet lukken de democratie in 13 Gazeta.ru, 17 december 2010. Oekraïne te elimineren, meent ook de Oekraïense poli- 14 BBC News, 28 december 2010. 15 The New York Times, 9 februari 2011. ticoloog Mykola Riabchuk. De civil society is weliswaar 16 ‘Local elections in Ukraine: Yanukovych’s consolidation of te zwak gebleken om fundamentele veranderingen in power’, Konrad-Adenauer-Stiftung, Ukraine Office, 9 november het systeem te bewerkstelligen, maar zij is energiek ge- 2010 (http://www.kas.de/ukraine/en/publications/21063; geraad- pleegd op 7 februari 2011); Kyiv Post, 5 november 2010. noeg om ‘autoritaire druk te weerstaan en de belang- 17 Kyiv Post, 11 november 2010; Transitions Online, 24 novem- rijkste burgerrechten en -vrijheden op een vreedzame, ber 2010. Voor de achtergrond zie: Anton Shekhovtsov, ‘The geweldloze manier te verdedigen’. De Oekraïense en creeping resurgence of the Ukrainian radical right? The case of the Freedom Party’, in: Europe-Asia Studies, jrg. 63, 2011, no. 2, blz. Russische politiek zijn wel vergeleken met respectieve- 203-228. lijk een gekkenhuis en een kerkhof, schrijft Riabchuk, 18 The Economist, 24 februari 2011. een vergelijking die volgens hem toch net in het voor- 19 Vedomosti, 21 oktober 2010. 20 Transitions Online, 25 februari 2011; The New York Times, deel van Oekraïne uitvalt: ‘In een gekkenhuis kun je in 1 maart 2011. 26 theorie worden genezen, op een kerkhof niet.’ 21 Gazeta.ru, 1 februari 2011. Janoekovytsj zou, als hij zijn autoritaire koers 22 The Moscow Times, 22 november 2010. 23 Gazeta.ru, 10 december 2010. voortzet, weleens een tweede Oranje Revolutie kun- 24 Taras Kuzio, ‘Viktor Yanukovych’s first 100 days: Back to the 27 nen uitlokken. Hij zal wellicht eerder vroeger dan past, but what’s the rush?’, in: Demokratizatsiya, jrg. 18, 2010, no. later op zijn schreden moeten terugkeren.28 Voorlopig 3, blz. 208-218, hier blz. 215-216. 25 Ibid., blz. 209. kan men in ieder geval concluderen dat Janoekovytsj 26 Transitions Online, 31 augustus 2010. het onder Joesjtsjenko gevormde pluralistische sys 27 Motyl, a.w. noot 1, blz. 133. teem in snel tempo demonteert. Zijn argument daar- 28 Sherr, a.w. noot 3, blz. 19. 29 Interfax-Ukraine, 24 februari 2011. bij is dat na jaren van chaos de orde moet worden her-

324 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Farah Karimi & Suying Lai Van passief toekijken tot actief ingrijpen: de VN-Veiligheidsraad en bescherming van burgers

Het begrip ‘bescherming van burgers’ vindt zijn oor- om ‘burgers te beschermen’. Helaas betekent het feit sprong in het internationaal humanitair recht, dat de dat een missie het mandaat heeft burgers te bescher- humanitaire gevolgen van gewapende conflicten wil men, niet automatisch dat dit wordt vertaald in een beperken. Dit gebeurt onder andere door het verbie- effectief optreden in een conflictgebied. den van buitensporig, disproportioneel en willekeurig De eerste resolutie van de VN-Veiligheidsraad geweld tegen burgers. Naast het internationaal huma- waarin bescherming van burgers expliciet werd ge- nitair recht hebben ook het internationaal mensen- noemd, is van oktober 1999. De VN-missie in Sierra rechtenrecht, internationaal strafrecht en internatio- Leone (UNAMSIL) kreeg het mandaat ‘… burgers te naal vluchtelingenrecht een grote rol gespeeld in de beschermen tegen onmiddellijk en dreigend fysiek ge- ontwikkeling van het concept als normatief begrip. weld.’3 Dit mandaat stelde de blauwhelmen in staat, Het concept ‘bescherming van burgers’ omvat en droeg hun zelfs op, geweld te gebruiken wanneer een breed scala aan beleidsinstrumenten die ingezet burgers met geweld bedreigd werden; eerder moch- kunnen worden om burgers in conflictsituaties tegen ten vredestroepen alleen geweld gebruiken wanneer ze geweld te beschermen. Hierbij gaat het om diploma- zelf doelwit waren. tieke bemiddelingsmissies1 en wapenembargo’s, maar Een van de eerste verwijzingen naar bescherming ook het sturen van vredestroepen om burgers tijdens van burgers ‘met alle nodige middelen’ verscheen conflicten te beschermen. Tevens doelt het begrip op in 2004 en had betrekking op de VN-missie in de handelingen die vredestroepen en militairen kunnen Democratische Republiek Congo (MONUC). Het in- ondernemen om invulling te geven aan hun mandaat middels bekende taalgebruik, ‘met alle nodige midde- om burgers te beschermen, zoals het patrouilleren van len’, zorgde voor een verbreding van de marges voor zandpaden die door vrouwen worden bewandeld om militaire actie ter bescherming van burgers en ter uit- water te halen, zodat zij niet door milities worden ver- voering van andere kerntaken in het mandaat, zoals kracht; en ook het goed communiceren met de bur- het faciliteren van toegang tot humanitaire hulp. gerbevolking, zodat de vredestroepen weten waar de De meest recente resolutie van de VN- bedreigingen vandaan komen. Veiligheidsraad met betrekking tot de bescherming Als thematisch aandachtsgebied van de van burgers is Resolutie 1975. Deze resolutie met be- Veiligheidsraad van de Verenigde Naties bevindt trekking tot Ivoorkust geeft vredestroepen toestem- ‘bescherming van burgers tijdens gewapende con- ming ‘alle nodige middelen’ te gebruiken voor de be- flicten’ zich pas tien jaar op de internationale radar. scherming van burgers. Hieronder valt ook ‘preventie Dit weerspiegelt het significant toegenomen geweld van het gebruik van zwaar wapentuig tegen burgers’. tegen burgers ten tijde van conflicten. In de Eerste Dit is de eerste keer dat in een resolutie uitdrukkelijk Wereldoorlog was gemiddeld één op de tien doden verband wordt gelegd tussen bescherming van burgers en gewonden burger. Een eeuw later is de verhouding en zware wapens. Nadat de resolutie was aangenomen, omgekeerd. Burgers vormen nu de overgrote meerder- bombardeerde de VN-missie in Ivoorkust (UNOCI) heid van slachtoffers in gewapende conflicten.2 samen met Franse troepen het presidentieel paleis van Naar aanleiding van de misdaden die in de jaren Laurent Gbagbo. De reden die hiervoor werd gegeven, ’90 onder het toeziend oog van VN-blauwhelmen te- was de aanwezigheid aldaar van zware wapens en artil- gen burgers zijn begaan, onder andere in het voorma- lerie. Deze zouden een directe bedreiging voor burgers lige Joegoslavië, Rwanda en Sierra Leone, is de inter- vormen. nationale gemeenschap kritischer gaan kijken naar de De debatten in de VN-Veiligheidsraad over be- rol van vredestroepen en andere militairen. Zo worden scherming van burgers richtten zich in eerste instantie deze actoren niet meer – zoals voorheen – geacht en- op het mandaat van VN-vredestroepen, alsmede op de kel de vrede te ‘bewaken en af te dwingen’, maar ook vraag wanneer en hoe zij geweld zouden mogen ge-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 325 bruiken om burgers tegen onmiddellijk en dreigend dat de NAVO-operatie Unified Protector op 27 maart gevaar te beschermen. In het afgelopen decennium is van start ging. De resolutie was controversieel en zij het aantal onderwerpen dat in het kader van bescher- werd niet unaniem door de Veiligheidsraad aangeno- ming van burgers werd besproken, verder uitgebreid. men (vijf staten onthielden zich van stemming). De Onder andere de effecten van conflicten op kinderen snelheid waarmee Resolutie 1973 werd aangenomen, en het gebruik van seksueel geweld en geweld tegen toont wel aan dat de Veiligheidsraad, als hij dat wil, vrouwen als oorlogswapens vormen nu een standaard snel kan handelen. onderdeel van de discussie. In de context van de Global Deze ongekende handelingssnelheid betekent ech- War on Terror worden bescherming van burgers en beter niet dat men de ogen moet sluiten voor de gunstige perking van het aantal burgerslachtoffers in landen als samenloop van omstandigheden die Resolutie 1973 Afghanistan en Somalië als tactiek ingezet om legiti- mogelijk heeft gemaakt. De oprechte wil om burgers miteit en steun te verkrijgen onder de lokale bevolking. te behoeden voor een bloedbad viel samen met het Terwijl er vaak over bescherming van burgers streven een gunstige positie binnen de veranderende wordt gesproken in termen van peacekeeping- en peace Arabische wereld te bemachtigen. Dit wordt, samen enforcement-operaties, heeft de internationale gemeen- met steun van de Arabische Liga en de Afrikaanse schap ook de beschikking over een reeks andere, pre- Unie vóór de interventie, als de belangrijkste redenen ventieve instrumenten. Geweld dient alleen als laatste genoemd waarom China en Rusland de resolutie niet redmiddel ingezet te worden. De VN-Veiligheidsraad hebben geblokkeerd.4 Tegelijkertijd is het ook waar- zou in eerste instantie de strijdende partijen eraan schijnlijk dat de VN-Veiligheidsraad minder stevig moeten herinneren dat burgers en hun eigendommen zou hebben opgetreden als Libië geostrategisch min-

Als thematisch aandachtsgebied van de Veiligheidsraad bevindt ‘bescherming van burgers tijdens gewapende conflicten’ zich pas tien jaar op de internationale radar

beschermd moeten worden. Ook mogen strijdende der belangrijk was geweest. Hoe dan ook, Resolutie partijen geen buitensporig geweld gebruiken. Slimme 1973 kan een belangrijk precedent zijn voor toekom- sancties, wapenembargo’s, fact-finding missies en stige missies die onder de noemer van bescherming dreiging met doorverwijzing naar het Internationaal van burgers worden uitgevoerd. Strafhof zijn allemaal instrumenten die kunnen wor- Dit is juist de reden waarom organisaties als Oxfam den ingezet als pressiemiddel, voordat metterdaad ge- Novib, maar ook denktanks die zich bezighouden met weld wordt gebruikt. vraagstukken van vredeshandhaving en bescherming van burgers, zoals het Stimson Center in Washington, VN-resolutie 1973: controversieel nieuw van mening zijn dat militaire acties uitgevoerd on- precedent der het motto ‘bescherming van burgers’ te allen tijde VN-resolutie 1973 is ongekend. Het is de eerste reso- binnen de kaders van de VN-resolutie moeten blij- lutie die bescherming van burgers expliciet als reden ven. Militair optreden buiten deze kaders zou direct opvoert om toestemming te verlenen aan een inter- de geloofwaardigheid en legitimiteit van het concept nationale militaire interventie zonder instemming van ondermijnen.5 Zeer waarschijnlijk treft dit concept het desbetreffende land, in dit geval Libië. Deze toe- dan hetzelfde lot als begrippen als ‘Responsibility to stemming werd bovendien op een uitzonderlijke ma- Protect’ en ‘Humanitaire Interventie’. Beide begrippen nier verleend. Normaliter wordt een VN-vredesmacht zijn helaas gepolitiseerd en ze worden geassocieerd of regionale organisatie gemandateerd om een opera- met oneigenlijke buitenlandse militaire interventies. tie uit te voeren. Resolutie 1973 gaf echter elke VN- Deze concepten missen daarom de steun van belang- lidstaat of regionale organisatie de mogelijkheid actie rijke ontwikkelingslanden en de Beweging van Niet- te ondernemen, zolang dit voornemen vooraf aan de Gebonden Landen. secretaris-generaal van de VN werd gemeld. Dit schiep Het Stimson Center heeft de NAVO ook opge- de mogelijkheid voor een ad hoc ‘coalition of the wil- roepen onderscheid te maken tussen missies ter be- ling’ luchtaanvallen te ondernemen in Libië, nog voor- scherming van burgers die toestemming hebben van

326 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 het ‘gastland’, en anderzijds missies waarbij géén toe- effectief debat over bescherming van burgers, zowel stemming is verleend, zoals de huidige missie in Libië. in de VN-Veiligheidsraad als daarbuiten. De discus- ‘Gezien het feit dat interventies die plaatsvinden zon- sie over Libië laat zien dat het gebrek aan betrouw- der toestemming van het “gastland” een directe uitda- bare informatie het bereiken van overeenstemming ging vormen voor de internationale norm van soeve- over een legitieme respons ter bescherming van bur- reiniteit en meestal een groter militair machtsvertoon gers belemmert. Zonder een systeem van gedegen rap- vereisen, zijn deze missies controversiëler en zijn er portering en terugkoppeling is het heel moeilijk een andere risico’s aan verbonden dan een interventie ter strategie ter bescherming van burgers en de Concepts of bescherming van burgers die plaatsvindt op basis van Operation van de missie, vorm te geven en bij te sturen. toestemming.’ Een interventie zonder toestemming Het maakt het ook moeilijk de conflictpartijen verant- kan meer geweld uitlokken van de zijde van de desbe- woordelijk te houden voor eventuele schendingen van treffende regering, waardoor het aantal burgerslachtof- het internationaal humanitair recht. Ten slotte belem- fers uiteindelijk zelfs hoger kan uitvallen. Onderscheid mert het ook de levering van noodhulp door hulporga- tussen de twee soorten missies is daarom nodig om te nisaties, omdat het inschatten van waar de hulp nodig voorkomen dat het ‘succes of falen van de een, de voor- is hierdoor bemoeilijkt wordt. uitgang van de ander positief of negatief beïnvloedt’. In november 2009 vierde de VN-Veiligheidsraad De kernvraag is hoe te bepalen wanneer Resolutie de tiende verjaardag van zijn betrokkenheid bij het 1973 succesvol is in haar doelstelling burgers in Libië thema ‘bescherming van burgers’ door VN-resolutie te beschermen. Aan het begin van de militaire ope- 1894 aan te nemen.6 In deze resolutie erkende de ratie heeft de (confederatie) Oxfam de coalitie (nu Veiligheidsraad de noodzaak van een systematische NAVO) opgeroepen regelmatig verslag uit te brengen monitoring en rapportering van vooruitgang (of ach- aan de Veiligheidsraad over de wijze waarop burgers teruitgang) in de bescherming van burgers tijdens in hun veiligheid werden bedreigd en wat daartegen gewapende conflicten. De resolutie riep de ‘VN- werd ondernomen. VN-secretaris-generaal Ban Ki- secretaris-generaal in de eerste plaats op richtlijnen te moon werd ook aangespoord uitgebreide ‘after-action ontwikkelen over hoe te rapporteren over de bescher- reviews’ uit te voeren van alle militaire acties die door ming van burgers. Deze richtlijnen waren bedoeld de coalitie (nu NAVO) werden ondernomen. Dit om voor vredes- en andere relevante missies. Daarnaast ervoor te zorgen dat de Veiligheidsraad tijdig en juist riep de resolutie de secretaris-generaal op in zijn lan- wordt geïnformeerd over de burgers die tijdens de vij- denrapportages gedetailleerde informatie te verschaf- andigheden om het leven zijn gekomen of ontheemd fen over de bescherming van burgers tijdens gewapen- zijn geraakt. de conflicten.7 Oxfam heeft de coalitie (nu NAVO) ook opge- De implementatie van VN-resolutie 1894 verloopt roepen duidelijke succescriteria, specifiek gericht op moeizaam. Twee jaar na het aannemen van de resolu- de bescherming van burgers, op te stellen. Dit zou in tie is er nog veel werk te doen. Er is weinig vooruit- overleg met de VN moeten gebeuren, waarbij ook een gang geboekt in het nauwkeurig volgen van de wijze tijdsplanning voor de duur van de militaire interventie waarop burgers in hun veiligheid worden bedreigd, zou moeten worden vastgesteld. Simpel gezegd: wan- of in het controleren van het succes van de bescher- neer weet men dat burgers in Libië veilig zijn en wan- ming van burgers ter plekke. Ook is de informatie- neer is het moment dat het gebruik van geweld niet voorziening aan de Veiligheidsraad over bescherming langer meer gerechtvaardigd is? Er is echter nog geen van burgers nauwelijks verbeterd. Hoewel sommige openbaar systeem om te rapporteren hoe burgers in vredesmissies (bijv. UNMIS) in hun rapporten aan de Libië worden beschermd. Ook zijn er nog geen duide- Veiligheidsraad systematisch ingaan op bescherming lijke succescriteria opgesteld. Waarom is het belangrijk van burgers, geldt dit zeker niet voor alle missies (bijv. dat dit wel gebeurt? UNAMID). In bijna alle gevallen bevatten rapporten van VN-vredesmissies slechts een algemene beschrij- Noodzaak van goede monitoring en ving van door de missie zelf ondernomen maatregelen rapportering om burgers te beschermen en geen gedetailleerde ana- Het gebrek aan betrouwbare én openbare informatie lyses van recente trends en statistieken betreffende de over aantallen burgerdoden, gewonden en aan infor- belangrijkste bedreigingen waar burgers mee gecon- matie over hoe burgers in hun veiligheid worden be- fronteerd worden. Ook wordt nergens een analyse ge- dreigd bemoeilijkt het voeren van een nauwkeurig en

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 327 geven van de aanpak van deze bedreigingen, noch een is geweest.8 Met inzet van marineschepen en militai- indicatie van verbetering als resultaat van deze acties. re tactische vliegtuigen werd een beleg van Benghazi Als we kijken naar een missie die door de NAVO voorkomen. Dit was zonder deze resolutie niet moge- wordt uitgevoerd – gemakkelijker te vergelijken met lijk geweest. Er bestaat echter geen consensus binnen NAVO-operatie Unified Protector dan met een VN- de internationale gemeenschap over de strategische missie – dan zien we dat de International Security doelstelling van de resolutie (tegelijkertijd is deze on- Assistance Force in Afghanistan (ISAF) tactische richt- duidelijkheid mogelijk juist de reden geweest waarom lijnen voor de bescherming van burgers heeft ontwik- de missie werd goedgekeurd). Het gebrek aan strate- keld om burgerdoden te voorkomen. De bescherming gische duidelijkheid en de patstelling tussen Gaddafi’s van burgers is echter nog steeds niet opgenomen als troepen en de rebellen bieden wellicht een opening operationele doelstelling van de missie. voor diplomatie, aldus Burns. Natuurlijk is het niet zo dat louter door monito- De opstand in Libië heeft duidelijk aangetoond ring en rapportering burgers beter zullen worden be- dat het Libische volk zijn politieke en democratische schermd. Zo simpel ligt het niet. De voorbeelden in rechten opeist. Resolutie 1973 moet daarom gebruikt Afghanistan, Irak en de bezette Palestijnse gebieden worden als katalysator om versneld tot een politieke laten zien dat ook in gevallen waar de internationale oplossing van het conflict te komen – een oplossing die gemeenschap op relatief effectieve wijze de hantering veiligheid schept en ook de rechtsstaat en de rechten van geweld in de gaten houdt, er grote zorgen rondom en vrijheden van het Libische volk hooghoudt. Om op de bescherming van burgers kunnen blijven bestaan de lange termijn effectief te zijn, moet de ‘bescherming en het aantal burgerslachtoffers hoog kan blijven. Wél van burgers’ op tactisch niveau altijd gekoppeld wor- is de vergaring van informatie over de bedreigingen den aan een politieke strategie om tot een oplossing waar burgers in conflicten mee kampen, een belang- van het conflict te komen. Dit klinkt vanzelfsprekend, rijke eerste stap in het begrijpen en aanpakken van maar in een wereld vol tegenstrijdige belangen is dit schendingen van het internationaal humanitair recht. zeker géén vanzelfsprekendheid. Alleen met voldoende informatie kan er immers effectief worden opgetreden. In een ideale situatie zal geloofwaardige informatie ook leiden tot een meer ef- Farah Karimi is algemeen directeur van Oxfam Novib; fectieve respons van de internationale gemeenschap Suying Lai is als programmamanager van Oxfam Novib – een antwoord dat is gebaseerd op de bedreigingen verantwoordelijk voor het werk rondom conflicten en hu- waar burgers aan blootstaan. Ook zou het moeten lei- manitaire respons. den tot een afname van de rol van politieke belangen Dit artikel is deels een herschreven versie van het bij het gestalte geven aan missies. Oxfam-rapport Protection of Civilians in 2010: Facts, figures and the UN Security Council’s response, dat in mei 2011 uit- Succescriteria voor VN-resolutie 1973 kwam. De auteurs willen Annick van Lookeren Campagne, Duidelijke criteria om vast te stellen wanneer de uit- Daniel Gorevan, Eveline Rooijmans, Kirsten Hagon en voering van Resolutie 1973 succesvol is geweest in de Surendrini Wijeyaratne bedanken voor hun waardevolle bescherming van burgers, zijn niet opgesteld. Wellicht commentaar. had de ‘coalition of the willing’ erop gerekend dat de rebellen het regime van Gaddafi snel zouden verslaan. Noten 1 Bijvoorbeeld de diplomatieke missie onder leiding van Kofi Op die manier zou de internationale gemeenschap Annan die plaatsvond naar aanleiding van het etnisch geweld na met een fait accompli te maken hebben. Met de hui- de verkiezingen in Kenia in december 2007. dige patstelling, in combinatie met het binnenlands- 2 Recent nog uitgedrukt in de voorzittersverklaring van de Veiligheidsraad over bescherming van burgers tijdens gewapende politieke doel van regime change zoals enkele NAVO- conflicten, S/PRST/2010/25, 22 november 2010. lidstaten (bijv. Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en 3 S/RES/1270, 1999. de Verenigde Staten) beogen, bestaat er echter een 4 Natalie Nougayrède, ‘Responsabilité de protéger et guerre en Libye’, in: Le Monde, 21 april 2011. ernstig risico van mission creep. 5 Alison Giffen, The Fundamentals of Protection of Civilians, Tijdens een recent internet-seminar over Libië, Washington DC: Stimson Center, 2011. georganiseerd door de Harvard Universiteit, meld- 6 Security Council Report, ‘Protection of Civilians in Armed Conflict’, 29 oktober 2010. de Nicolas Burns (Amerikaans Ambassadeur bij de 7 PRST S/PRST/2010/25, 22 november 2010. NAVO van 2001 tot 2005, nu docent aan Harvard) 8 Humanitarian Law and Policy Forum, ‘Live Web Seminar on dat Resolutie 1973 op tactisch niveau heel succesvol The International Response to the Crisis in Libya’, 15 april 2011.

328 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Roos Boer, Lenneke Sprik & Miriam Struyk

Explosieve wapens in bevolkte gebieden: humanitair probleem

Niet-gouvernementele organisaties (NGO’s) en staten heb- Het gebruik van explosieve wapens in dichtbevolkte ben zich het afgelopen decennium ingespannen om wapens gebieden staat – mede door druk vanuit NGO’s – sinds die geen onderscheid maken tussen burgers en combattan- kort ook op de agenda van de Verenigde Naties. In 2009 ten en die ook na afloop van een conflict nog burgerslacht- uitte VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon zijn grote offers kunnen maken, te reguleren of zelfs te verbieden. zorg over de humanitaire impact van deze wapenca- Voorbeelden hiervan zijn antipersoonsmijnen en clustermu- tegorie.2 In november 2010 bracht hij een rapport uit nitie. Het is echter zaak niet alleen te kijken naar ‘single over de bescherming van burgers. Hij gaf niet alleen aan weapon categories’, maar ook breder te kijken naar de inzet dat explosieve wapens ‘substantial and ongoing civilian van explosieve wapens en de gevolgen hiervan voor burgers. suffering’ veroorzaken in bevolkte gebieden, maar deed ook aanbevelingen om de gevaren voor burgers onder Niet-statelijke actoren zetten in Irak en Afghanistan de aandacht te brengen. Zo riep hij VN-lidstaten, in- op grote schaal zelfgefabriceerde bommen (Improvised ternationale actoren en NGO’s op het gebruik van ex- Explosive Devices of IED’s) in. Maar ook staten gebrui- plosieve wapens en het leed dat deze wapens bij burgers ken op allerlei wijze explosieve wapens en maken hier- kunnen veroorzaken, beter te bestuderen. In dit kader bij burgerslachtoffers. Het recente ingrijpen in Libië benadrukte Ban Ki-moon dat staten samen moeten riep vragen op over de legitimiteit en effectiviteit van werken door data uit te wisselen over het burgerleed militair ingrijpen. Vanuit humanitair perspectief moet dat wordt veroorzaakt door de inzet van deze wapens. deze interventie echter ook aanzetten tot discussie over Beleid waarin duidelijke voorwaarden worden opge- de middelen die bij dergelijk ingrijpen worden ingezet. nomen voor de inzet van explosieve wapens is essen- Wanneer het mandaat ‘de bescherming van burgers’ is, tieel.3 De VN lieten zich in recente gevallen van ge- dan is de keuze voor het gebruik van explosieve wapens bruik van explosief geweld expliciet uit over de gevolgen in dichtbevolkte gebieden discutabel. Explosieve wa- voor burgers. Zo reageerde het hoofd van het Bureau pens vernietigen vaak fundamentele infrastructuur en voor de Coördinatie van Noodhulp (OCHA), barones vormen in veel gevallen niet alleen tijdens de ontplof- Valerie Amos, op de aanslagen op de Abobo-markt in fing zelf, maar ook op lange termijn een risico voor de Ivoorkust: ‘This incident […] underlines the dreadful bevolking in de vorm van onontplofte resten. Aandacht humanitarian impact of explosive weapons when used voor het gebruik van explosieve wapens in bevolkte ge- in populated areas.’4 Dergelijke uitspraken van de VN bieden is derhalve geboden. zijn van belang om het verschil te maken in de praktijk. Diverse NGO’s, waaronder IKV Pax Christi, lan- Daarnaast kunnen NGO’s als normensteller en waak- ceerden in maart 2011 een internationaal netwerk dat hond van de samenleving een belangrijke bijdrage leve- het door explosieve wapens veroorzaakte menselijk leed ren aan het bewustwordingsproces van staten. onder de loep neemt.1 Het International Network on IKV Pax Christi roept in haar rapport Explosive Explosive Weapons (INEW) wil een internationaal dis- Weapons in Populated Areas; A Humanitarian Problem cours op gang brengen over het gebruik van deze wapens niet op tot een verbod op het gebruik van alle explo- in dichtbevolkte gebieden. De gevolgen daarvan moeten sieve wapens.5 Het rapport roept echter wel op tot grote in kaart worden gebracht en staten moeten meer werk terughoudendheid in gebruik in dichtbevolkte gebieden maken van transparantie, rapportage en toetsing. De en pleit voor het verzamelen van informatie over de ge- naleving van belangrijke beginselen van Internationaal volgen voor burgers, om inzicht in gevolgen van gebruik Humanitair Recht, zoals het onderscheid tussen mili- van bepaalde typen explosieve wapens te vergroten. taire en burgerdoelen, maar ook de inachtneming van het proportionaliteitsbeginsel, vallen of staan immers Definitie van het probleem met een gedegen inschatting van de gevolgen van dat Explosieve wapens – waar hebben we het dan eigenlijk handelen. over? Het aantal soorten is groot, zo ook de verschil-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 329 len tussen deze wapens.6 Doorgaans hebben explosieve explosieve geweldsmiddelen een groot deel van het wapens een aantal overeenkomstige eigenschappen. Zo wapenarsenaal uit, waarbij van tijd tot tijd ophef ont- bevatten ze ten minste één brisant bestandsdeel. De staat over de gevolgen voor burgers. Zo kwam ISAF wapens exploderen, fragmenteren en raken verhit op in juni 2007 in opspraak door een zwaarbewapende het moment van ontploffing. Door de ontploffing en strijd met de Taliban in de Chora-vallei. Als reactie de resulterende fragmentatie raken explosieve wapens op vijandig vuur van de zijde van de Taliban-strijders altijd, in meer of mindere mate, de directe omgeving. werden luchtaanvallen en artillerie ingezet. Hierbij Een ander kenmerk is dat onontplofte resten achter vielen zeker zestig tot zeventig burgerslachtoffers.12 kunnen blijven, wat ook op lange termijn een groot ge- Een VN-rapport oordeelde dat er géén sprake was vaar kan vormen voor burgers die er nietsvermoedend van grootschalige schendingen van het humanitaire mee in aanraking komen, waarna de explosieven als- recht, maar het was kritisch over het gebruik van zwa- nog afgaan. Dat het een specifieke categorie wapens re luchtaanvallen en artillerie. De Amerikaanse ISAF- betreft, die grote humanitaire gevolgen kunnen hebben commandant McNeil constateerde achteraf dat de voor burgers, blijkt ook uit het gegeven dat explosieve Nederlandse militairen te weinig onderscheid hadden wapens doorgaans niet gebruikt mogen worden in ei- gemaakt tussen burger- en militaire doelen.13 gen land, maar wel worden ingezet bij missies in den Daarom is het van belang dat er meer aandacht is vreemde. Bijna elke overheid – zelfs in landen waar bur- voor explosieve wapens die de precisie missen om burgers het wettelijke recht hebben wapens te bezitten en gers en militairen van elkaar te onderscheiden. Het te dragen – verbiedt categorisch het particulier bezit van grote aantal burgerslachtoffers bij de slag om Chora explosieve wapens. Sterker nog, staten gebruiken deze maakte deel uit van een reeks oorlogshandelingen waar- wapens over het algemeen niet bij het handhaven van in onvoldoende rekening lijkt te zijn gehouden met de openbare orde en veiligheid, met uitzondering van niet- risico’s voor burgers. Dergelijke acties veroorzaken on- dodelijke middelen zoals flash bang-granaten.7 Reden overkomelijk menselijk leed, maar ze verminderen ook hiervoor ligt hoogstwaarschijnlijk in het gegeven dat de legitimiteit van multilaterale missies die de NAVO burgers hun staat verantwoordelijk kunnen houden. en de VN over de gehele wereld uitvoeren. Burgerslachtoffers die vallen in een nationale context, kunnen immers een flinke bedreiging van de legitimi- Juridische status explosief geweld teit van de staat zijn. Explosieve wapens worden tot op heden niet erkend als In 2006 hielden Landmine Action en Medact een half afzonderlijke categorie wapens in internationale verdra- jaar lang het aantal gerapporteerde incidenten en slacht- gen. In de Haagse Conventies, uit 1899 en 1907, werd al offers ten gevolge van explosief geweld bij.8 In de onder- wel verwezen naar vormen van explosief geweld in bezochte periode werden in 58 landen explosieve wapens volkte gebieden. Zo verbieden de conventies het bom- gebruikt. De meeste voorvallen werden gerapporteerd in barderen van onverdedigde gebouwen; daaronder vallen Irak, Afghanistan, Pakistan, India, Sri Lanka, Israël en zowel vrijstaande gebouwen als aaneengesloten wonin- de bezette Palestijnse gebieden. Uit de analyse van de in gen in een dorp of stad.14 In 1977 werd Aanvullend totaal 1.836 gerapporteerde incidenten bleek dat bij ge- Protocol 1 bij de Geneefse Conventies getekend. Artikel bruik van explosieve wapens in bevolkte gebieden 69% 51 van dit protocol verbiedt niet-onderscheidende aan- van de slachtoffers burger was.9 Onderzoek van Action vallen,15 d.w.z. aanvallen die geen onderscheid maken on Armed Violence bevestigt dit patroon en laat zien dat tussen militaire doelen en burgerdoelen, waarbij buiten- bij de inzet van explosieve wapens de waarschijnlijkheid proportioneel schade wordt toegebracht aan burgers en van burgerslachtoffers zeer hoog is.10 hun bezittingen in verhouding tot het verwachte mili- Ook de effecten van de inzet van explosieve wa- taire voordeel.16 In 1983 werd het VN-Verdrag inzake pens op de lange termijn, in psychologisch, fysiek en bepaalde Conventionele Wapens (CCW) van kracht. sociaal-economisch opzicht, zijn niet te onderschat- Hierin zijn voorschriften opgenomen over explosieve ten. Zo berokkenen explosieve wapens dikwijls schade oorlogsresten, landmijnen en zelfgefabriceerde explo- aan belangrijke sociaal-economische infrastructuur. Dit sieve wapens.17 In 2003 is een vijfde protocol aan deze belemmert vaak voor langere tijd de toegang tot scho- overeenkomst toegevoegd, dat specifiek gericht is op het len, huizen, stroomvoorzieningen en drinkwatervoor- opruimen van explosieve oorlogsresten. Het protocol raden.11 geeft een brede definitie van ‘explosieve oorlogsresten’, wat kan bijdragen aan een de jure erkenning van explo- Nederland en het gebruik van explosieve sieve wapens als een aparte categorie wapens. Het pro- wapens: een voorbeeld tocol verplicht risico’s van onontplofte oorlogsresten te Ook in internationale missies waar de Nederlandse minimaliseren en hulp te bieden bij het identificeren en krijgsmacht bij betrokken is, zoals de International ruimen van gevaarlijk restmateriaal.18 Naast de CCW Security Assistance Force (ISAF) in Afghanistan, maken is het Verdrag inzake Clustermunitie (CCM) bepalend

330 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 voor de ontwikkeling van een internationaalrechtelijke de internationale gemeenschap staten hun verantwoor- opvatting over explosief geweld. Onderscheid en pro- delijkheid laten nemen voor gemaakte keuzen en de ge- portionaliteit zijn de belangrijkste principes uit deze volgen van het gebruik van explosieve wapens. conventie. Dat een dergelijk discours complex is, beseffen we Bestaande beginselen binnen het Internationaal terdege. Daarnaast zijn we ons bewust van het feit dat Humanitair Recht geven dus wel degelijk richtlijnen, het gebruik van explosieve wapens soms noodzakelijk maar deze worden niet altijd gerespecteerd bij de in- kan zijn om burgers te beschermen. Desalniettemin is zet van explosief geweld. Het feit dat ‘single weapons een reality check hard nodig. Hopelijk leiden discussie en category’-verdragen nodig zijn, toont aan dat principes transparantie over de gevolgen tot beter inzicht en tot zoals proportionaliteit en distinctie, die leidend zouden maatregelen die een verschil zullen maken voor burgers moeten zijn bij de toepassing van geweld, in de praktijk in conflictgebieden. door partijen nogal uiteenlopend worden geïnterpre- teerd en niet vanzelfsprekend worden nageleefd. Roos Boer en Miriam Struyk zijn werkzaam voor het Conclusies team ‘Veiligheid en Ontwapening’ bij IKV Pax Christi. Het gebruik van explosieve wapens heeft vérstrekkende Ze hebben bijgedragen aan de totstandkoming van het gevolgen voor burgers. Door de ontploffing en de resul- Clustermunitie-verdrag. Lenneke Sprik studeert militair terende fragmentatie lopen burgers een vergroot risico recht en werkt als stagiaire bij IKV Pax Christi. De auteurs slachtoffer te worden. Om deze reden neemt de roep zijn mede-oprichter van het International Network on zowel onder mensenrechten- en vredesorganisaties als Explosive Weapons (INEW). binnen de VN toe om het gebruik van explosieve wapens in bevolkte gebieden te onderzoeken. Het voorkomen van burgerslachtoffers verdient hoge prioriteit Noten 1 Dit netwerk bestaat naast IKV Pax Christi uit NGO’s als op de internationale agenda. In het bijzonder zware ex- Action on Armed Violence (AOAV), Save the Children UK, Handicap plosieve wapens, of de langdurige inzet van explosieve International, Human Rights Watch, Norwegian People’s Aid en wapens, eisen een zware tol van burgers. De verdragen Oxfam International. 2 UN Secretary-General, ‘Report of the Secretary-General on the en conventies die op dit gebied bestaan, zijn een be- protection of civilians in armed conflict’, 29 mei 2009 (S/2009/277). langrijke aanwijzing dat een gezamenlijke wil bestaat 3 UN Secretary-General, ‘Report of the Secretary-General on om explosieve wapens in bevolkte gebieden aan strin- the protection of civilians in armed conflict’, 11 november 2010 (S/2010/579). gente voorwaarden te verbinden. Onder veel staten is 4 Action on Armed Violence, Explosive Violence Update: Cote er echter een hoge acceptatie van het risico dat het ge- d’Ivore, 1 april 2011, blz. 1. bruik van deze wapens meebrengt. Te vaak worden bur- 5 Roos Boer, Bart Schuurman & Miriam Struyk, Protecting civilians from explosive violence. Defining the humanitarian problem, gerslachtoffers geaccepteerd als weliswaar te betreuren, Utrecht: IKV Pax Christi, 2011 (dit rapport is na te lezen op http:// maar vanzelfsprekend bijverschijnsel van conflictsitua- www.ikvpaxchristi.nl/themas_bescherming_van_burgers_explo- ties. Ook de publieke opinie is soms gelaten, wat nog sieve_wapens_in_dichtbevolkte_gebieden.htm). 6 Explosieve wapens veroorzaken (dodelijke) verwondingen en versterkt wordt door het gebruik van technische termen schade door de explosieve knal en fragmentatie voortkomende uit als ‘collateral damage’. Deze gelatenheid wordt in het de ontsteking van een explosief. Tot explosieve wapens behoren rapport van IKV Pax Christi de ‘moral outrage gap’ ge- artilleriegranaten, bommen (o.a. vliegtuigbommen en zelfgefabriceerde bommen), granaten, landmijnen, mortieren en raketten. Zie noemd. Richard Moyes, Explosive violence. The problem of explosive weapons, Door transparantie te ontwikkelen over de humani- Londen: Landmine action, 2009. taire gevolgen wordt de impact van explosief geweld in 7 Boer e.a., a.w. noot 5, blz. 11. 8 Moyes, a.w. noot 6, blz. 23. bevolkte gebieden duidelijker. Dit kan leiden tot betere 9 Ibid., blz. 22. toetsing aan geldende regels binnen het Internationaal 10 Action on Armed Violence, 100 incidents of humanitarian Humanitair Recht en bescherming van burgers. Staten harm, explosive weapons in populated areas 2009-2010, Londen, maart 2011. moeten data verzamelen over het menselijk leed dat is 11 Boer e.a., a.w. noot 5. veroorzaakt door het gebruik van explosieve wapens in 12 Ibid., blz. 20. dichtbevolkte gebieden. Door gedetailleerde informatie 13 Ibid., blz. 20. 14 Ibid., blz. 19; zie ook http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/195. te verzamelen over de humanitaire impact van hun ge- 15 http://www.icrc.org/ihl.nsf/7c4d08d9b287a42141256739003 bruik en door staten te herinneren aan hun juridische e636b/f6c8b9fee14a77fdc125641e0052b079. verplichting dit te doen, kunnen staten en andere acto- 16 Charli Carpenter schreef hierover in haar artikel ‘Collateral damage control’, in: New York Times, 11 augustus 2010: ‘[W]hen in ren de risico’s analyseren en toetsen aan de principes van doubt, military forces should assume the targets are civilians and het Internationaal Humanitair Recht. that some number of combatants among a civilian population Door vragen te stellen over de manier waarop explo- does not render that civilian population a legitimate target.’ (http:// www.nytimes.com/2010/08/12/opinion/12iht-edcarpenter.html). sieve wapens in dichtbevolkte gebieden zijn gebruikt en 17 http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/500?OpenDocument. te vragen naar een rechtvaardiging van deze keuze, kan 18 Boer e.a., a.w. noot 5, blz. 22.

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 331 Has Bakker

Wake up call voor VN- Vredesopbouwcommissie

Veruit de meeste gewapende conflicten in de wereld wordt geconfronteerd. Als de Commissieleden deze zijn burgeroorlogen. Van de 103 landen die tussen niet aangaan, is het vrijwel zeker dat de Commissie 1945 en 2009 te maken hadden met een geweldda- de komende vijf jaar tot irrelevant instrument zal ver- dig conflict, is het 59 landen niet gelukt een terugkeer worden. Dit zou, ook voor Nederland, een gemiste naar een conflictsituatie te voorkomen. Dit wil zeggen kans zijn. Juist ten tijde van bezuinigingen kan de dat maar 43% van de meer dan honderd landen die Vredesopbouwcommissie een zinvol en bruikbaar in- te maken hebben gehad met een burgeroorlog, erin is strument zijn in de zoektocht naar duurzame beëindi- geslaagd duurzame vrede te vinden. Alle burgeroor- ging van gewelddadige conflicten. logen die na 2003 uitbraken, zijn voortzettingen van eerdere gewapende conflicten tussen burgers.1 Deze Vredesopbouw statistieken tonen aan hoe moeilijk het is gewapende De taken van de VN werden na het einde van de conflicten permanent te beëindigen en een duurzame Koude Oorlog uitgebreid van het handhaven van vrede te bereiken. vrede, dat vaak werd uitgevoerd na het ondertekenen De lidstaten van de Verenigde Naties zagen de van een vredesakkoord, tot het opbouwen van vrede in ernst van bovenstaande problematiek in en besloten in landen die geconfronteerd werden met oorlog en con- 2005 tijdens de Wereldtop in New York tot de oprich- flict. Secretaris-generaal Kofi Annan zag in dat er iets ting van de Vredesopbouwcommissie (Peacebuilding moest veranderen binnen de VN om beter antwoord te Commission). Dit besluit kwam vooral voort uit de kunnen geven op de uitdagingen van de 21ste eeuw op wens binnen het VN-systeem één orgaan te maken dat het gebied van vredesopbouw. Eén van de voornaam- zich bezighoudt met vredesopbouw in landen die in ste problemen was het gebrek aan coördinatie binnen een post-conflictsituatie verkeren. Tijdens de top werd en buiten het VN-systeem. Door de jaren heen was het afgesproken in 2010 een evaluatie uit te voeren naar de aanbod van actoren die ‘iets’ met vredesopbouw deden, werking en prestaties van de Vredesopbouwcommissie. dusdanig toegenomen, dat er een grote versnippering De prestaties van de Commissie in de afgelopen had plaatsgevonden. Binnen de VN was het probleem vijf jaar vallen tegen. Het Evaluatierapport, opge- duidelijk aanwezig: talloze programma’s, commissies, steld door de Ambassadeurs bij de VN van Mexico, agentschappen en departementen, leden van de VN- Zuid-Afrika en Ierland, maakt pijnlijk duidelijk wat familie, werkten langs elkaar heen. Tekenend is dat in de tekortkomingen zijn: het aantal landen dat op de New York UNDP en VN-Secretariaat elkaar niet aan- Commissieagenda wenst te staan is schrikbarend laag duiden als collega’s, maar – vaak weinig vleiend – over (tot nu toe houdt de Commissie zich maar met vijf elkaar spreken als ‘de andere kant van de straat’. First landen bezig); de Commissie heeft in de landen die Avenue is dan niet alleen een straat die hen scheidt, wél op de agenda staan, geen duidelijk en aantoon- maar ook een barrière voor samenwerking. Kofi baar verschil kunnen maken; vredesopbouw heeft geen Annan beschreef het gebrek aan coördinatie op het hoge plaats op de prioriteitenlijst van de VN; en de gebied van vredesopbouw zelfs als ‘gapend gat’ in het Vredesopbouwcommissie wordt binnen de VN en VN-systeem. Om dit te verbeteren werden in 2005 de door de internationale gemeenschap niet gezien en Vredesopbouwcommissie, het Vredesopbouwfonds en gebruikt als hét coördinerend orgaan.2 een Support Office voor Vredesopbouw binnen het VN- De Ambassadeurs stellen dat het slagen van de Secretariaat opgericht. Vredesopbouwcommissie en daarmee van vredesopbouw in het algemeen, een lakmoesproef is voor de Mandaat en lidmaatschap Verenigde Naties. Er moet nog veel gebeuren als de De Vredesopbouwcommissie heeft als doel de relevan- VN deze proef met succes willen doorstaan. Dit arti- te actoren op het gebied van vredesopbouw bij elkaar kel bespreekt de uitdagingen waarmee de Commissie te brengen om zodoende advies en financiële steun te

332 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 genereren voor landen die een conflict achter de rug het leunen op ‘procedureel discours’, een fenomeen dat hebben. In de eerste jaren zijn er vier landen, te we- veelvuldig voorkomt binnen de muren van de VN.3 ten Sierra Leone, Burundi, de Centraal-Afrikaanse Deze procedurele reflex heeft ertoe geleid dat op- Republiek en Guinee-Bissau, op de agenda van de richting van de Commissie een kunstmatige oplossing Commissie geplaatst. Onlangs is hier Liberia bijgeko- voor het coördinatieprobleem is gebleken. Het praten men. Samen met vertegenwoordigers van de vijf post- over institutionele zaken ging ten koste van de aan- conflictlanden hebben de leden van de Commissie in dacht voor de diepere en meer politieke zaken waar- Landenspecifieke Configuraties het vredesopbouwbe- mee de VN geconfronteerd werden. Anderzijds is de leid vastgesteld. Dit beleid werd vastgelegd in docu- vraag ook niet gesteld hoe de Commissie vredesopbouw menten die Geïntegreerde Vredesopbouwstrategieën he- binnen en buiten het VN-systeem zou moeten coör- ten en de basis vormen van de samenwerking tussen de dineren. Binnen de VN bestond de vrees dat bestaan- VN en de respectieve post-conflictlanden. de belangen en mandaten van spelers op het gebied Het was de bedoeling dat lidmaatschap van de van vredesopbouw – voornamelijk het Department of Commissie een goede afspiegeling zou zijn van soor- Peacekeeping Operations (DPKO), het Department for ten en groepen lidstaten binnen de VN. Dit wil zeggen Political Affairs (DPA) en UNDP – in hun belangen dat een deel van de leden van de Commissie voort- aangetast zouden worden. Was het aanvankelijk de komt uit de Veiligheidsraad, een deel uit de Algemene bedoeling van de Vredesopbouwcommissie een onaf- Vergadering, maar dat er ook enkele topleveranciers hankelijk orgaan te maken binnen het VN-systeem, van VN-troepen vertegenwoordigd zijn. Nederland de lidstaten besloten anders. De Commissie is niet heeft op zijn beurt vanaf het begin in 2005 tot en met meer dan een adviesorgaan geworden, dat ‘onder’ zo- 2010 deel uitgemaakt van de Commissie als één van wel de Veiligheidsraad als de Algemene Vergadering de grootste VN-financiers. De Nederlandse rol in de hangt; derhalve kan zij slechts aanbevelingen doen Vredesopbouwcommissie in die vijf jaar is groot ge- op het gebied van vredesopbouw. Zo is de positie van weest. Zo was Frank Majoor, onze Ambassadeur bij de de Vredesopbouwcommissie binnen het VN-systeem VN, geruime tijd voorzitter van de Landenspecifieke teleurstellend zwak gebleven en kent zij geen (echte) Configuratie van Sierra Leone. macht. Het is spijtig dat de lidstaten het een brug te ver Uitdagingen vonden de Commissie meer onafhankelijkheid en Het is zorgwekkend dat na aanvankelijk enthousiasme daarmee meer macht te geven. De coördinerende rol in 2005 de drijfkracht voor de Vredesopbouwcommissie van de Commissie is beperkt tot de kwaliteit van haar verloren lijkt te gaan. Vredesopbouw in postconflict- aanbevelingen en de bereidheid van andere actoren landen, en daarmee de coördinatie van het vredesop- binnen de VN zich te laten coördineren. Hierbij geldt bouwbeleid binnen en buiten de VN, is te belangrijk het aloude adagium dat iedereen vóór coördinatie is, om te laten verworden tot posterioriteit. Enkele com- maar niemand gecoördineerd wil worden. plexe uitdagingen worden hieronder besproken. Tegenstellingen tussen Noord en Zuid. Wanneer we Wat is vredesopbouw? De hamvraag die de leden kijken naar de standpunten over de vraag wat vredes- van de Vredesopbouwcommissie nooit beantwoord opbouw is, bestaan er grofweg twee kampen binnen de hebben, is wat vredesopbouw nu precies inhoudt. Het VN: een groep die in de literatuur vaak wordt aange- vermijden van een debat hierover heeft de positie en duid als het Noorden (waaronder ook Nederland) en het mandaat van de Commissie verzwakt en belem- een groep die bekend staat als het Zuiden en de facto sy- mert het maken van duidelijke keuzen. Is vredesop- noniem staat voor de Organisatie van Niet-gebonden bouw economische ontwikkeling, het voorkomen van Landen. Voor lidstaten uit het Noorden staan binnen een nieuw conflict, het organiseren van verkiezingen of vredesopbouw globaliter vrede en veiligheid, goed be- het ter plekke aanwezig zijn van een VN-vredesmissie? stuur, mensenrechten en bestrijding van corruptie In de aanloop naar de Wereldtop in 2005 hebben on- centraal. Lidstaten die tot het Zuiden behoren, leggen derhandelaars van de VN-lidstaten gekozen voor het meer de nadruk op sociaal-economische ontwikke- ‘laaghangend fruit’, oftewel, het instellen van een ling, armoedebestrijding en het verkrijgen van finan- nieuwe Commissie zonder de vraag te beantwoorden. ciële steun. Deze tegenstelling toont dat, ondanks het Omdat de druk groot was om vóór het beginnen van gebruik van hetzelfde woord, vredesopbouw voor elke de top een succes te boeken en tot consensus te ko- VN-lidstaat iets anders betekent. Divergerende visies men, hebben de onderhandelaars de keuze gemaakt de zullen een probleem blijven vormen, zolang inhoude- Doos van Pandora dicht te laten en het inhoudelijk lijk debat gemeden wordt. debat over de vraag wat vredesopbouw is, achterwege Naast een verschil in zienswijze over wat vre- te laten. Deze reflex te grijpen naar een institutioneel desopbouw is, maakt de gang van zaken in de antwoord op een inhoudelijke vraag, wordt betiteld als Vredesopbouwcommissie ook het diepere probleem

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 333 tussen Noord en Zuid zichtbaar. De scheiding tus- Dit is in het licht van een postconflictsituatie een te sen Noord en Zuid houdt de VN in een verlammende lang en te intensief project. wurggreep en zorgt ervoor dat werkelijke hervorming Ten tweede staan de Vredesopbouwstrategieën uitblijft. bol van vage consensusbegrippen, die niet te imple- De kloof tussen Noord en Zuid uit zich in de menteren zijn, omdat de leden van de Configuraties Commissie bijvoorbeeld omtrent de zeggenschap over vasthouden aan de laagste gemeenschappelijke deler het Vredesopbouwfonds. Enerzijds is er het Zuiden in het debat. Zo werd in het geval van Guinee-Bissau – dat de grootste ontvangers van geld uit het Fonds besloten dat de economie, de veiligheids- en defensie- herbergt – dat bij monde van Egypte ervoor pleitte sector, het ambtenarenapparaat en de justitiële sector de zeggenschap over de uitgaven van het Fonds on- hervormd moesten worden. Ook waren de verkiezin- der te brengen bij de Commissie. Anderzijds is het gen, het bestrijden van de drugshandel en de rule of Noorden – waartoe de grootste betalers aan het Fonds law prioriteiten. Hoe deze wensenlijst geoperatio behoren – van mening dat het Fonds beter gediend is naliseerd moet worden, wordt bij het lezen van de bij de huidige gang van zaken, waarbij het besluitvor- Vredesopbouwstrategie evenwel niet duidelijk. mingsproces van het Fonds onafhankelijk wordt ge- Ten derde verdrinken de Strategieën in de over- leid door de secretaris-generaal, die geadviseerd wordt vloed aan planningsdocumenten die in de vier landen door een Adviesgroep van experts. Door deze frictie al aanwezig zijn. Zo bestonden in het geval van Sierra over zeggenschap over het Fonds is het al lang niet Leone al een Poverty Reduction Strategy Paper, een meer de vraag wat nu de beste manier is waarop Fonds Medium-Term Expenditure Framework en een Peace en Commissie kunnen samenwerken, maar is de vraag Consolidation Framework. Tot ieders verbazing publi- belangrijker geworden wie over het geld mag beslissen. ceerde Sierra Leones president Koroma na het ver- Landen op de agenda. Er is veel aan te merken schijnen van de Geïntegreerde Vredesopbouwstrategie op de manier van werken inzake de landen die op de ook nog eens zijn eigen Agenda for Change. Dit voor- Commissieagenda staan. Er zijn eveneens discussies beeld toont aan dat de toegevoegde waarde van nog gaande omtrent de keuze voor de landen die wel en een planningsinstrument voor vredesopbouw op deze niet op de agenda (willen) staan en de vraag wanneer manier welhaast nihil is. een land van de agenda af kan. Teleurstellend aantal verzoeken. Waar het in 2005 Landenspecifieke Configuraties. Allereerst de de verwachting was dat het storm zou lopen met ver- werkwijze met betrekking tot de vijf landen die tot zoeken, zijn er tot op heden maar vijf landen geweest op heden op de agenda van de Commissie staan. De die hebben verzocht om op de Commissieagenda te Landenspecifieke Configuraties van Sierra Leone en komen. Uit het Evaluatierapport blijkt dat veel post- Burundi kwamen eind 2006 voor het eerst bijeen en conflictlanden het als teken van zwakte zagen op de lieten direct flexibiliteit en een – voor de VN – in- Commissieagenda te komen; alsof zij het vredesop- novatieve manier van werken zien. Er werden onder bouwproces op eigen kracht niet aan zouden kun- andere consultaties gehouden met de twee respectieve nen. Tevens vreesden veel landen de administra- regeringen, maar ook met groepen uit het maatschap- tieve lasten die gepaard gaan met een plek op de pelijk middenveld van de twee landen, de Wereldbank agenda. Enkele landen waren bang dat toelating tot en het Internationaal Monetair Fonds. De leden van de Commissieagenda zou betekenen dat de VN- de Landenspecifieke Configuraties bezochten be- vredesmissie die in het land actief was, zich zou terug- gin 2007 de twee landen en eind 2007 presenteer- trekken; of dat de Veiligheidsraad zich niet langer zou den ze de Geïntegreerde Vredesopbouwstrategieën bezighouden met hun land. Ten slotte vragen landen voor Sierra Leone en Burundi. De Configuraties voor zich af of een plek op de agenda echt verschil maakt Guinea-Bissau en de Centraal-Afrikaanse Republiek ter plaatse. Hoewel de postconflictlanden meer inter- werden respectievelijk in 2007 en 2008 gestart en ver- nationale aandacht kregen – zeker vanuit de VN in toonden in het algemeen dezelfde werkwijze als de New York – en extra financiële steun ontvingen, is de Configuraties voor Sierra Leone en Burundi.4 toegevoegde waarde van de Vredesopbouwcommissie Helaas resulteerden de Strategieën voor de vier niet duidelijk (genoeg) geworden. landen niet in concrete resultaten. Hoewel dit per Geschiktheid landen. De vijf landen die wél op de land verschilt, zijn hiervoor drie overkoepelende rede- agenda staan, zijn niet allemaal te duiden als landen die nen aan te voeren. Ten eerste is totstandkoming van geschikt zijn voor bemoeienis vanuit de Commissie. de Geïntegreerde Vredesopbouwstrategieën een zeer Zo zijn er de voorbeelden van Guinee-Bissau en de tijdrovend en diepgaand proces, waarin welhaast alle Centraal-Afrikaanse Republiek. In deze landen heeft zaken die aan vredesopbouw raken, aan bod komen. de vanuit de hoofdstad opererende centrale regering Het heeft de leden van alle vier Configuraties een jaar weinig macht in de rest van het land en wordt zij gekost om dit schrijfproces tot een einde te brengen. ernstig tegengewerkt door georganiseerde criminali-

334 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 teit. Anderzijds zijn er Sierra Leone en Liberia, waar Hoewel Nederland sinds begin 2011 geen deel het vechten metterdaad al in respectievelijk 2002 en meer uitmaakt van de Commissie, blijft het gezien 2003 is geëindigd. Sierra Leone werd, toen het op de de grote rol die het de eerste vijf jaar van het bestaan Commissieagenda kwam te staan, dan ook een post- van de Commissie heeft gespeeld, ook voor ons land postconflictland genoemd, dat al te ver op de ‘post- zeer belangrijk dat uitkomsten en aanbevelingen conflictweg’ was om voor de Commissie een geschikte van de evaluatie van 2010 geen stille dood sterven. case te zijn. De keuze voor de landen die op de agenda Conflicten die steeds opnieuw uitbreken hebben ne- komen, moet beter doordacht en bewuster gemaakt gatieve consequenties. Het nastreven van duurzame worden. De Commissie moet zich de vraag stellen of vrede in postconflictlanden is van eminent belang. In zij in sommige gevallen wel iets kan betekenen voor deze tijden van bezuinigingen moet Nederland juist het land dat aan de orde is. inzetten op een instrument dat relatief weinig kos- Benchmarks. Dan is er nog de vraag wanneer een ten meebrengt en de potentie heeft veel op te leve- land ‘klaar’ is om van de Commissieagenda af te gaan. ren. Een goede mogelijkheid invloed op de toekomst Tot op heden is er nog geen formeel einde gekomen van de Vredesopbouwcommissie uit te oefenen, is via aan de Configuraties voor één van de landen. Dit komt het OESO DAC International Network on Conflict and doordat de benchmarks voor succes niet duidelijk zijn. Fragility (INCAF), waarvan Nederland co-voorzitter Er zijn geen bevredigende indicatoren opgesteld om te is. Via INCAF kan Nederland de Westerse donoren bepalen hoe succes eruit zou moeten zien. ertoe bewegen gezamenlijk druk uit te oefenen op de VN – in het bijzonder Ban – om vredesopbouw cen- Hoe nu verder? traal te stellen. Vijf jaar na haar oprichting staat de Vredes Het benutten van de potentie van de Vredes opbouwcommissie voor grote en complexe uitdagin- opbouwcommissie hebben de VN-lidstaten zelf in de gen. De Commissie heeft nog te weinig aangetoond hand; zoals begin vorig jaar werd verwoord door de dat zij een verschil kan maken inzake postconflictlan- huidige Ambassadeur bij de VN, Herman Schaper: den. De leden staan nu voor de keuze door te gaan op ‘The Peacebuilding Commission is only as relevant de ingeslagen weg en de status quo te handhaven of and effective as we enable it to be.”5 om de uitdagingen aan te gaan en aan te tonen dat de Commissie een rol van betekenis kan spelen. De evaluatie die het afgelopen jaar gehouden is, Has Bakker studeerde Conflict Studies & Human Rights biedt aanknopingspunten om de Commissie daad- (Universiteit Utrecht) en schreef zijn scriptie over de krachtiger en succesvoller te maken. Helaas lijkt Vredesopbouwcommissie na een stage bij de Permanente het erop dat er veel goede intenties zijn bij de VN- Vertegenwoordiging van Nederland bij de Verenigde lidstaten, maar dat de wil ontbreekt ze te implemente- Naties (New York) in 2010. ren. Veel lidstaten – en ook het VN-Secretariaat zelf – lijken het enthousiasme over vredesopbouw in de loop der jaren te zijn kwijtgeraakt. Dit is teleurstellend. Het Noten 1 Barbara Walter, ‘Conflict Relapse and the sustainability voorkomen van een terugval in een conflictsituatie of post-conflict peace’, in: World Development Report 2011 - moet juist één van de prioriteiten van de VN zijn. De Background Paper, 13 september 2010. Vredesopbouwcommissie kan in de toekomst op dit 2 VN-resoluties A/64/868 (Algemene Vergadering) – S/2010/393 (Veiligheidsraad), aangenomen op 29 gebied een sleutelrol vervullen. oktober 2010 (http://www.un.org/ga/search/view_doc. In het bijzonder verdienen de rol van de VN- asp?symbol=A/64/868&Lang=E). secretaris-generaal en de rol van Nederland nadere 3 Roland Paris, ‘Understanding the “coordination problem” in postwar statebuilding’, in: Roland Paris & Timothy D. Sisk (red.), aandacht. De huidige secretaris-generaal Ban Ki-moon The Dilemmas of Statebuilding: Confronting the Contradictions of geeft beduidend minder prioriteit en politieke steun Post-war Peace Operations, Oxon: Routledge, 2009, blz. 53-78. aan vredesopbouw dan zijn voorganger Kofi Annan. 4 Aangezien de Configuratie voor Liberia pas eind 2010 is gestart, is het niet mogelijk hier inhoudelijk op in te gaan. Dit is spijtig, want de keuze die Ban maakt, resulteert 5 Verklaring van Herman Schaper, Permanente in minder aandacht voor ondersteuning van het werk Vertegenwoordiger van Nederland bij de Verenigde Naties, van de Vredesopbouwcommissie. Om ervoor te zor- PBC Informal Consultations on the Review of the Peacebuilding Commission, 17 februari 2010. gen dat de coördinatie tussen de VN-departementen, -agentschappen, -fondsen en -programma’s die zich bezighouden met vredesopbouw, toeneemt en het aantal turf battles binnen het VN-systeem vermindert, is het van belang dat Ban leiderschap toont. Hij heeft de kans vredesopbouw weer op de kaart te zetten.

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 335 Karin Arts 21 Jaar VN-Verdrag voor de Rechten van het Kind Een volwassen bijdrage aan kinderrechten in de wereld?

In november 2010 vierde het VN-Verdrag voor de delijke gronden moeite te hebben met bepaalde on- Rechten van het Kind (IVRK) zijn 21ste verjaardag. derdelen van het Verdrag. Voorbeelden zijn art. 5 (over In vele landen, culturen en juridische systemen wordt de rol, rechten en plichten van ouders, en de verhou- het bereiken van de leeftijd van 21 jaar gezien als het ding ouderlijk gezag en kinderrechten), art. 14 (over moment waarop men volledig volwassen wordt. Deze godsdienstvrijheid van kinderen), art. 37 (dat de dood- verjaardag vormde dan ook een passende aanleiding straf verbiedt voor mensen die een misdrijf pleegden om stil te staan bij de vraag in hoeverre het IVRK in- toen zij nog geen 18 jaar oud waren) en art. 38 ten middels een volwassen bijdrage levert aan kinderrech- aanzien van de leeftijdsgrens voor rekrutering in het ten in de wereld.1 leger. Voor de laatste twee onderwerpen is de posi- In het omgaan met maatschappelijke en ontwikke- tie van de Verenigde Starten nu anders. In verschei- lingsvraagstukken in alle landen van de wereld, arm en dene Amerikaanse staten is de doodstrafpraktijk re- rijk, is aandacht voor de positie, problemen, behoeften cent immers vrij drastisch ingeperkt. Sinds 2005 is de en rechten van kinderen2 heel belangrijk. Zij maken doodstraf voor minderjarigen overal in de Verenigde immers een groot deel van de huidige wereldbevolking Staten verboden. Ook is het land inmiddels wél partij uit, vooral in ontwikkelingslanden. Ook vertegen- geworden bij het Facultatieve Protocol over Kinderen woordigen zij de toekomst. Helaas zijn er nog talloze en Gewapend Conflict, dat de IVRK-bepalingen ten tekortkomingen in de levensomstandigheden van veel aanzien van rekrutering aanscherpt. Hoewel er al een te veel kinderen. Voorbeelden van ernstig misbruik tijd een lobby plaatsvindt om de regering-Obama te en uitbuiting van kinderen of van zeer gebrekkige of overtuigen van de noodzaak van ratificatie, is het nog ontoegankelijke gezondheidszorg of onderwijs onder- niet duidelijk of dat er in de nabije toekomst inder- strepen deze constatering. daad van zal gaan komen. Ondanks de afwijkende positie van de Verenigde Universeel kader Staten maakt de nagenoeg universele ratificatie het Deze bijdrage bespreekt de rol van het IVRK bij het IVRK tot een zeer belangrijk kader voor dialoog en aanpakken van dit soort problemen en bij het verbe- actie met betrekking tot kinderrechten in de wereld. teren van de levensomstandigheden en het ontwikke- Daar komt bij dat het Verdrag ontworpen is om in al- lingspotentieel van kinderen en jongeren in de wereld. lerlei omstandigheden relevant te zijn. De opstellers Het IVRK biedt een belangrijk, geschikt en inderdaad ervan hebben bewust gestreefd naar een tekst die in volwassen kader voor zowel analyseren van problemen uiteenlopende landen, culturen, juridische systemen, als ontwikkelen van concrete actielijnen en aanduiding economische, politieke en andere omstandigheden van verantwoordelijkheden en verplichtingen. uitgevoerd kan worden. Dit lijkt goed gelukt, gezien Het IVRK is immers het meest geratificeerde de grote aanhang die het verdrag inmiddels heeft, zo- VN-mensenrechtenverdrag in de wereld. Er zijn 193 wel onder regeringen als onder niet-gouvernementele landen partij bij het Verdrag – dat komt neer op alle organisaties (NGO’s). Het is vrij bijzonder dat naast landen in de wereld, behalve Somalië en de Verenigde regeringen ook zoveel NGO’s en andere maatschap- Staten. Beide landen hebben het Verdrag wel onder- pelijke actoren zich zo uitdrukkelijk achter het Verdrag tekend. Somalië heeft dit nog niet kunnen vervolgen geschaard hebben. Velen van hen hebben de uitvoe- met een ratificatie vanwege het aanhoudende conflict ring van het IVRK opgenomen in hun officiële doel- in het land en het gebrek aan een effectieve regering. stellingen en proberen dagelijks vorm te geven aan een Bij de onderhandelingen over het IVRK in de jaren kinderrechtenbenadering tot hun werk. Dit resulteert ’80 van de vorige eeuw bleek Washington op inhou- in een zeer dynamische praktijk, waaruit vele lessen

336 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011

te trekken zijn over de voor- en nadelen van zo’n kin- lingen te komen. Mede daardoor hebben subjectieve derrechtenbenadering, alsmede over de theoretische waardeoordelen, vooringenomen ideeën over een been praktische uitdagingen die zich op dit gebied voor- paalde situatie, casus of standaard, politieke agenda’s, doen. of eisen van donoren van ontwikkelingshulp nog te vaak te ruim baan. Specifiek op het terrein van kinder- Kinderrechten in de wereld rechten heeft verwarring over de verschillen tussen het Het zou voor de hand liggen deze bijdrage te vervol- welzijn, de behoeften en de rechten van kinderen ook gen met een inventarisatie van de stand van zaken met in de weg gestaan aan accurate beoordelingen van de betrekking tot kinderrechten in de wereld. Dit is ech- mate van naleving in de praktijk. ter niet zo’n eenvoudige opdracht als het op het eerste Dit alles maakt het moeilijk een eenduidig beeld gezicht wellicht lijkt. Om zowel praktische als me- te schetsen van de staat waarin de kinderrechten in de thodologische redenen is meten en beoordelen van de wereld verkeren. Afhankelijk van de gekozen invals- mate van naleving van mensenrechten, inclusief kin- hoek en de bronnen zijn er zowel positieve als nega- derrechten, immers een complexe zaak. Een praktisch tieve ontwikkelingen te melden. Positief is dat, volgens probleem is dat er in veel landen nog veel te weinig gecombineerde cijfers van onder andere UNICEF, relevante statistische gegevens, uitgesplitst naar leefde Wereldgezondheidsorganisatie WHO en de tijd, beschikbaar zijn. Vaak zijn er ook geen nulme- Wereldbank, in de periode 1990-2008 de kindersterf- tingen gedaan. Dat maakt het moeilijk betrouwbare te onder de vijf jaar met 28% omlaag is gegaan.3 Ook uitspraken te doen over de vraag of een bepaalde si- kwam er in 2010 wetenschappelijk bewijs voor de stel- tuatie na verloop van tijd verbeterd of verslechterd is. ling dat UNICEF en andere organisaties een tijd lang Een methodologisch aspect is dat het moeilijk kan uitgegaan zijn van te hoge kindersterftecijfers. Dat zijn mensenrechten, inclusief kinderrechten, precies houdt in dat in 2010 naar schatting 7,7 miljoen kin- te definiëren en met gebruik van indicatoren te me- deren onder de vijf jaar stierven, in plaats van de 8,8 ten. Veel problemen ten aanzien van mensen- en/of miljoen waar UNICEF tot voor kort van uitging.4 Dit kinderrechten hebben immers meervoudige oorzaken is natuurlijk nog steeds veel te veel, maar de nieuwe cij- en zijn lastig toe te schrijven aan de rol van één be- fers lijken wel aan te geven dat er wat bereikt is. Ook in paalde actor. Dit soort complicerende factoren maakt Nederland is in 2010 op bepaalde onderwerpen voor- het soms moeilijk tot gefundeerde objectieve beoorde- uitgang geboekt, bijvoorbeeld ten aanzien van kortere

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 337 wachtlijsten in de jeugdzorg, aanstelling van een kin- gaandeweg werkelijkheid worden. Naar mijn mening, derombudsman en juridische bijstand tijdens politie- vooral gevoed door onderzoek naar en ervaring met verhoor van kinderen.5 de werking van het Verdrag in ontwikkelingslanden, Tegelijkertijd is overduidelijk dat er nog veel te is dat inderdaad het geval. Een sterke kant van het doen is. Longontsteking en diarree zijn de belang- Verdrag is dat het zeer bewust op een aantal punten rijkste doodsoorzaken voor kinderen onder de vijf ruimte biedt aan omstandigheden en contexten waarin jaar, terwijl beide relatief gemakkelijk en goedkoop te het uitgevoerd moet worden. Hoewel sommigen be- voorkomen zijn.6 De sterfte onder kinderen in sub- weren dat het IVRK een ‘westerse uitvinding’ is,10 is Sahara Afrika is 24 keer hoger dan die in geïndustri- zijn tekst de uitkomst van een onderhandelingsproces aliseerde landen.7 Veel aspecten van het verwezenlij- waaraan 19 westerse, 6 Oost-Europese, 15 Aziatische, ken van kinderrechten beginnen met het registreren 9 Afrikaanse en 8 Latijns-Amerikaanse landen, over van het kind bij de geboorte. Wat de normaalste zaak het algemeen met veel inzet, hebben deelgenomen.11 van de wereld zou moeten en kunnen zijn, blijkt in de Er zijn legio voorbeelden van aanknopingspunten praktijk een groot probleem: slechts de helft van alle die het IVRK biedt om rekening te houden met lokale kinderen onder de vijf jaar in ontwikkelingslanden is omstandigheden en wellicht tot op zekere hoogte zelfs geregistreerd.8 met lokale prioriteiten. Dat begint al bij de, enigszins Maar ook in zogenaamde ontwikkelde landen is open, definitie van het kind. Volgens art. 1 is ieder werk aan de winkel. Kindermisbruik en de behande- mens jonger dan 18 jaar een kind, en valt hij of zij ling van Roma-kinderen in Europa zijn slechts twee dus onder het IVRK, tenzij ‘volgens het op het kind van de vele ernstige voorbeelden die er bestaan. De van toepassing zijnde recht de meerderjarigheid eer- Nederlandse regering wordt steeds vaker door inter- der wordt bereikt’ . Artikel 3 introduceert ‘de belangen nationale instanties, maar ook door Nederlandse rech- van het kind’ als eerste leidraad bij alle handelingen ters, op de vingers getikt voor het niet-nakomen van ten aanzien van kinderen. Met opzet wordt de notie internationale mensenrechtenverplichtingen, bijvoor- ‘belangen van het kind’ nergens in het Verdrag gedefi- beeld ten aanzien van zogenaamde ‘illegale’ kinderen. nieerd. Op deze manier is er geen consensus-definitie In plaats van de kritiek te aanvaarden en te gebruiken nodig én hoopt men af te dwingen dat het begrip in om Nederlands beleid en wetgeving te verbeteren, re- concrete gevallen in overeenstemming met de lokale ageert Den Haag steeds vijandiger. Zo kondigde het context en omstandigheden wordt ingevuld. Een stij-

Er zijn legio voorbeelden van aanknopingspunten die het IVRK biedt om rekening te houden met lokale omstandigheden

regeerakkoord van september 2010 aan dat de regering gend aantal landen heeft nationale wetgeving waarin haar terugkeer- en uitzetbeleid zal intensiveren en dat de ‘belangen van het kind’ wel concreet omschreven gezinnen met kinderen daarbij ‘prioriteit’ zullen krij- worden, terwijl jurisprudentie op dit terrein groeit. gen.9 Wellicht is de hoofdreden hiervoor dat kinderen Ook de persoonlijke kenmerken van kinderen zijn onder het IVRK relatief snel rechten opbouwen, zoals divers. Het Verdrag probeert daar recht aan te doen inderdaad steeds vaker bevestigd wordt door interna- door een aantal keren te verwijzen naar ‘de zich ont- tionale en nationale rechters. wikkelende vermogens van het kind’ en ‘leeftijd en rijpheid van het kind’.12 Artikel 5 (over de rol van op- Ruimte voor diversiteit voeders) beseft dat kinderen niet overal in een westers Er is dus een gemengd beeld van positieve en nega- kerngezinsverband leven. Het spreekt dus niet alleen tieve ontwikkelingen, en van grote verschillen in aard over de ouders, maar ook over, ‘indien van toepassing, en omvang van de problemen waar kinderen mee te de leden van de familie in ruimere zin of de gemeen- maken hebben. Ook is er veel variatie in de economi- schap al naar gelang het plaatselijk gebruik, van wet- sche, culturele, juridische, politieke en andere relevante tige voogden of anderen’. Artikel 20, over alternatieve omstandigheden waarin kinderrechten vorm moeten zorg voor kinderen die niet in hun gezin kunnen verkrijgen. De vraagt rijst dan hoe het IVRK met deze blijven, erkent dat niet in alle landen of rechtssystemen verschillen omgaat of er rekening mee houdt. Daarbij een concept als adoptie bestaat. Dus wordt er ook naar komt ook de vraag op of het Verdrag bijdraagt aan de ‘kafalah volgens het islamitisch recht’ verwezen. ‘universalisering’ van kinderrechten, oftewel aan het Een laatste voorbeeld van ruimte voor diversiteit proces waardoor kinderrechten overal in de wereld én voor differentiatie in het IVRK is te vinden in art.

338 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 4. Dat zet de verplichtingen van staten tot uitvoering bepaald dat art. 4 (over ‘passende’ uitvoeringsmaatre- van het Verdrag op een rij en verwijst daarbij een aan- gelen) inhoudt dat regeringen hun ‘best beschikbare tal keren naar te nemen ‘passende’ actie: ‘staten […] budget’ ter beschikking moeten stellen voor kinderen. nemen alle passende wettelijke, bestuurlijke en andere Wat dat precies is, daar kan misschien nog steeds over maatregelen om […] dit Verdrag […] te verwezenlij- getwist worden, maar dat is wellicht onvermijdelijk ken. Ten aanzien van economische, sociale en cultu- en zelfs nuttig. In ieder geval is er zo een meer rea- rele rechten [gebeurt dit] in de ruimste mate waarin listische, meer concrete, maar ook contextuele en dus de hun ter beschikking staande middelen dit toelaten, werkbare verplichting ontstaan. en, indien nodig, in het kader van internationale samenwerking.’ Op deze manier stelt het IVRK de reik- Universele Inspiratie voor Actie wijdte van de verplichtingen tot uitvoering van het Deze aanpak heeft ertoe geleid dat zeer veel regeringen Verdrag dus (mede) vast op basis van de capaciteit en (en ook andere actoren) zich achter het Verdrag heb- beschikbare middelen van de betrokken regering. Ook ben geschaard. Een statistische analyse van het ratifi- de beschikbaarheid van eventueel noodzakelijke inter- catiegedrag van landen16 laat zien dat Zuid-Amerika, nationale ondersteuning speelt daarbij een rol. Een se- het Caraïbisch gebied en Afrika consequent hoger rie andere verdragsartikelen neemt eenzelfde positie in scoren met betrekking tot ratificatie van het IVRK wat betreft uitvoering van specifieke rechten, zoals het dan Europa. Azië en de Stille-Zuidzeelanden kwa- recht op onderwijs, het recht op gezondheidszorg of men langszij in 1995. Het Midden-Oosten en Noord- de rechten van kinderen met een of meer handicaps.13 Afrika bleven langere tijd achter, maar zijn nu ook na- Daarbij worden de behoeften van ontwikkelingslan- genoeg op het niveau van de rest van de wereld. In den en de verplichting internationale samenwerking de begintijd van het Verdrag hadden veel landen nog te bevorderen steeds benadrukt. voorbehouden, waarvan sommigen heel ingrijpend In het verleden verbond Nederland consequenties waren. De meeste daarvan zijn inmiddels ingetrokken. aan deze aspecten van het IVRK. Dit gebeurde onder Een andere aanwijzing voor de universele inspiratie meer door middel van het beleidsmemorandum Beleid voor actie die het IVRK door de jaren heen is gewor- in de Kinderschoenen (1994), dat een aantal implicaties den, is het feit dat veel landen nationale wetgeving van het IVRK voor Nederlandse ontwikkelingssamen- hebben aangenomen die de details van het Verdrag werking toelichtte.14 Door de jaren heen is dit soort op nationaal niveau verwerkt. Onderzoek dat hiernaar inzet voor kinderrechten in de Nederlandse ontwikke- gedaan is, wijst uit dat ook hier het beeld gemengd lingssamenwerking echter verminderd. In de onlangs positief en negatief is. In een aantal landen is integrale verschenen herziene Mensenrechtenstrategie van de kinderwetgeving ingevoerd, zoals in Zuid-Afrika via Nederlandse regering wordt zelfs aangekondigd dat de de Children’s Act, en heeft het IVRK een zichtbare in- bevordering van kinderrechten in de toekomst minder vloed gehad op nationale jurisprudentie. Elders, ook prioriteit zal krijgen en dat Nederland op dit terrein in Nederland, bestaat zulke integrale kinderwetgeving vaker aansluiting zal zoeken ‘bij de voortrekkersrol van niet, en is de invloed van het IVRK op nationale wet- partners in de Europese Unie’.15 geving en jurisprudentie nog relatief klein. De hier gepresenteerde inhoud van het IVRK geeft Het feit dat ook vele niet-statelijke actoren, natio aan dat het Verdrag uitdrukkelijk probeert ruimte te nale en lokale maatschappelijke actoren zich aan het bieden aan juridische, politieke, culturele en economi- Verdrag verbonden hebben, en dagelijks actief zijn met sche contexten en omstandigheden waarbinnen het het ontwikkelen en operationaliseren van kinderrech- Verdrag in de praktijk vorm moet krijgen. Daar zitten tenbenaderingen tot hun werk en doelstellingen, toont niet alleen voordelen aan, maar ook risico’s. Een vooraan dat het Verdrag in brede kring mondiaal als rele- deel zou kunnen zijn dat een realistische benadering vant wordt gezien. die rekening houdt met lokale omstandigheden, meer kans van slagen heeft en waarschijnlijk resulteert in Tevredenheid en verbetering een groter draagvlak. Een nadeel zou kunnen zijn dat Deze analyse heeft in kort bestek aangegeven dat het het bieden van ruimte voor interpretatie en diversiteit IVRK inderdaad een bijdrage aan kinderrechten in ook ruimte geeft voor misbruik en het zich onttrekken de wereld levert, die gerust ‘volwassen’ genoemd mag aan verplichtingen. In de praktijk lijken de voordelen worden. Dit omdat het Verdrag een manier heeft ge- van de geschetste aanpak echter sterker te zijn dan de vonden om te gaan met de complexe economische, po- nadelen. litieke, culturele en juridische diversiteit waarbinnen Het IVRK-Comité speelt overigens een belang- het Verdrag uitgevoerd moet worden. rijke rol bij het inperken van de ruimte tot interpre- Deze complimenten voor het IVRK betekenen tatie van het Verdrag, en stelt dus ook grenzen aan de geenszins dat het Verdrag perfect is. Op een aantal ruimte voor diversiteit. Het Comité heeft bijvoorbeeld punten is verbetering hard nodig. De vele dagelijkse

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 339 schendingen van kinderrechten in de wereld vormen Karin Arts is hoogleraar internationaal recht en ontwik- daarvan het bewijs. Ten eerste moeten kinderrechten keling aan het EUR International Institute of Social Studies nog veel beter geïntegreerd worden in regeringsbeleid te Den Haag. en op alle relevante beleidsterreinen aan de orde komen, ook in agenda’s en beleid voor handel of klimaat- verandering. Ten tweede is er dringend behoefte aan Noten 1 Deze bijdrage is een ingekorte en geactualiseerde verta- meer en kwalitatief betere informatie over de situatie ling van mijn oratie Coming of Age in a World of Diversity? An van kinderen in de wereld en aan meer expertise en Assessment of the UN Convention on the Rights of the Child, technische capaciteit voor de verwezenlijking van kin- International Institute of Social Studies, Erasmus Universiteit Rotterdam, 18 november 2010. De integrale Engelse tekst is derrechten, zowel binnen regeringen als in NGO’s. In beschikbaar via: http://www.iss.nl/News/Past-Events/Coming-of- dit verband zijn er zeker ook meer middelen nodig, Age-in-a-World-of-Diversity. inclusief de best beschikbare nationale budgetten, om 2 In navolging van art. 1 IVRK betekent ‘kind’ hier ieder mens jonger dan 18 jaar oud. de taakstelling van het IVRK volledig uit te voeren. 3 UNICEF, ‘Global Child Mortality Continues to Drop’, persbe- Daar komt bij dat niet alle kinderrechten ade- richt 10 september 2009 (www.unicef.org/media/media_51087. quaat opgenomen zijn in het IVRK. Bepaalde poli- html). 4 J. Knoll Rajarathan e.a., ‘Neonatal, Postneonatal, Childhood, tieke rechten (zoals de vrijheid van vereniging), zaken and Under-5 Mortality for 187 Countries, 1970-2010: A Systematic rondom seksualiteit, of bepaalde burgerrechten (zoals Analysis of Progress Towards Millennium Development Goal 4’, in: het recht op eigendom) behoeven nog veel meer detail. The Lancet, juni 2010, blz. 1988-2008. 5 Defence for Children-ECPAT Nederland en UNICEF Nederland, Gezien de nadruk die het Verdrag legt op participa- Jaarbericht Kinderrechten 2010, Leiden/Voorburg, 2010 (www.uni- tierechten van kinderen, is het ook opvallend dat er cef.nl/media/417979/jaarbericht%20kinderrechten%202010.pdf). destijds voor gekozen is geen klachtenprocedure in het 6 UNICEF, a.w. noot 3. 7 UNICEF, Progress for Children: Achieving the MDGs with leven te roepen. Gebruik makend van zo’n procedure Equity, no. 9, New York, september 2010, blz. 7. zouden kinderen, en/of volwassenen namens kinde- 8 Ibid. blz. 10. ren, hun klachten over niet-naleving van het Verdrag 9 Zie ook K. Arts, ‘Mensenrechten in Nederland: Mag het een Onsje Meer Zijn?’, in: Prof. Mr. Bert Niemeijer e.a. (red.), aan het VN-Kinderrechtencomité kunnen voorleggen. Internationalisering, Veiligheid en Recht, Den Haag: Ministerie Wel is er een Facultatief Protocol in de maak, dat zo’n van Veiligheid en Justitie, 2011, blz. 28-34. Het regeerakkoord klachtenprocedure zou instellen voor de landen die het van september 2010 bevat maar liefst 11 verwijzingen naar nieuwe beleidsvoornemens die waarschijnlijk in zullen gaan Protocol ratificeren. De onderhandelingen daarover tegen bestaande internationale verplichtingen van Nederland, verlopen op bepaalde punten moeizaam en het is nog vooral op het terrein van immigratie. In plaats van het uitvoeren niet duidelijk wanneer het Protocol een feit zal zijn.17 van die internationale verplichtingen neemt de CDA-VVD-coalitie zich voor om deze te heronderhandelen. Waar dat geen resultaat Tot slot is het de realiteit dat het Verdrag onder zeer heeft, wordt opzegging van verdragen overwogen. diverse omstandigheden uitgevoerd dient te worden. 10 Zie bijv. A.K. Bentley, ‘Can There Be Any Universal Children’s Het ontwikkelingsniveau van een land is een factor Rights?’, 9 International Journal of Human Rights no. 1, blz. 107- 123; K. Valentin & L. Meindert, ‘The Adult North and the Young die de uitvoeringscapaciteit van dat land mede bepaalt. South: Reflections on the Civilizing Mission of Children’s Rights, 25 Het IVRK bepaalt vrij prominent dat de behoeften Anthropology Today no. 3, blz. 23-28; en V. Pupavac, ‘Misanthropy van ontwikkelingslanden in dit opzicht speciale aan- Without Borders: The International Children’s Rights Regime’, 25 Disasters no. 2, blz. 95-112. dacht behoeven, en dat internationale samenwerking 11 D. Johnson, ‘Cultural and Regional Pluralism in the Drafting een vereiste is voor de mondiale verwezenlijking van of the UN Convention on the Rights of the Child’, in: M. Freeman kinderrechten. Het VN-Kinderrechtencomité heeft & P. Veerman (red.), The Ideologies of Children’s Rights, Dordrecht: Martinus Nijhoff, 1992, blz. 95-114, in het bijzonder blz. 96. zich duidelijk uitgesproken over de verplichting van 12 IVRK. artt. 5 en 12(1). landen die in dit verband hulp kunnen bieden, dat ook 13 Respectievelijk IVRK art. 28, 24 en 23. werkelijk te doen. Daar moet in de praktijk nog veel 14 Voorlichtingsdienst Ontwikkelingssamenwerking, Beleid in de Kinderschoenen: Beleidsnotitie over Kinderen in meer van gemaakt worden. In dat verband is het te- Ontwikkelingslanden, Den Haag: Ministerie van Buitenlandse leurstellend dat de Nederlandse regering onlangs be- Zaken, 1994. sloot dat het wel wat minder kan met aandacht voor 15 Verantwoordelijkheid Voor Vrijheid: Mensenrechten in het Buitenlands Beleid, 5 april 2011 (www.rijksoverheid.nl/documen- kinderrechten in het Nederlands mensenrechtenbe- ten-en-publicaties/rapporten/2011/04/05/notitie-verantwoorde- leid. Dat zal immers waarschijnlijk ook effect hebben lijk-voor-vrijheid.html, blz. 6). op het niveau van de Nederlandse bijdragen aan de zo 16 Arts, a.w. noot 1. 17 Zie voor meer informatie: www.crin.org/petitions/petition. broodnodige internationale samenwerking op dit ter- asp?petid=1007. rein.

340 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Opinie Rob van Schaik Nieuw kabinetsbeleid ontwikkelingssamenwerking: een diepe ingreep, gehuld in illusies

Het Kabinet heeft een fundamentele herziening van speerpuntenbeleid – en dus beperkt tot de speerpunt- het ontwikkelingsbeleid aangekondigd, in het bijzonder landen – kunnen worden ingezet. op het gebied van de bilaterale ontwikkelingshulp, met Een verschuiving vindt plaats van de sociale sector als richtsnoer het WRR-rapport over ontwikkelings- naar de economische sector. Armoedebestrijding moet via hulp.1 Staatssecretaris Knapen heeft langs de volgende economische groei, productiviteit en ‘zelfredzaamheid’ lijnen in twee brieven aan de Tweede Kamer2 en in de worden verwezenlijkt. De keuze van de sectoren, het daarop volgende debatten aan deze herziening gestalte betrekken van het bedrijfsleven bij de ontwikkelings- gegeven. hulp en het kortwieken van sociaal gerichte activiteiten De aanpak van het probleem van armoede in ont- van maatschappelijke organisaties (NGO’s) moeten in wikkelingslanden wordt geplaatst in het kader van doel- dat licht worden bezien. stellingen van buitenlands beleid. Nu voor ontwikke- Om burgers bij ontwikkelingssamenwerking te be- lingssamenwerking alleen een staatssecretaris, en niet trekken, moeten de resultaten van ontwikkelingshulp meer een minister verantwoordelijk is, ligt dit in de rede. ‘zichtbaar’ zijn. Deze zichtbaarheid wordt onder meer Volgens Knapen is het ‘de kunst’ de doeleinden van het bevorderd door het voorschrift dat elk partnerland op buitenlands beleid, waarin het nationale belang centraal zijn minst 15 miljoen euro moet ontvangen. Een klein staat, en de daaraan ondergeschikte belangen van ont- land dat niet de capaciteit heeft zoveel hulp in een jaar wikkelingslanden, bij elkaar te brengen. te absorberen, komt niet meer in aanmerking. Nadruk Bij de beoefening van deze ‘kunst’ hanteert Knapen wordt gelegd op de vereiste professionalisering en op- als toverstok de concentratie of, in zijn eigen woorden, bouw van kennis aan Nederlandse kant. De deskundig- ‘de focus’. Het aantal partnerlanden waarop de hulp heid op de vier speerpunten moet worden versterkt. wordt geconcentreerd, wordt van 33 teruggebracht tot De omvang van de hulp (ODA, Official Development 15, het aantal sectoren waarop hulp wordt gericht, tot Assistance) wordt van 0,8 naar 0,7% BNP teruggebracht. vier. De hulp ontvangende landen zijn, zoals voorheen, Door milieuhulp en enkele andere toerekeningen onder in drieën gedeeld, de traditionele lage-inkomens- de 0,7% te brengen, wordt het niveau van de hulp ver- landen (profiel I),3 de fragiele staten (profiel II)4 en der verlaagd. De regering zal in OESO/DAC-verband landen die midden-inkomensland zijn of binnenkort voorts steun proberen te vinden voor het voorstel de worden (profiel III).5 Aan de laatste wordt een ‘transi- definitie van het ODA-begrip op te rekken, zoals door tiefaciliteit’ geboden. De 18 landen die afvallen, kun- insluiting van bepaalde, met militaire middelen in con- nen nog hulp ontvangen via andere programma’s (de flictsituaties verstrekte hulp. Op het ambtenarenappa- traditionele themaprogramma’s). De beperking tot 15 raat wordt bezuinigd door het sluiten van acht posten landen is niet van toepassing op ontwikkelingshulp via in landen waar de ontwikkelingshulp wordt beëindigd het bedrijfsleven, dat een eigen lijst heeft van meer dan en door het afschaffen van functies in Den Haag. Eén 50 landen. Inmiddels heeft minister Rosenthal in de nieuwe post in een ontwikkelingsland wordt geopend, Tweede Kamer toegezegd dat ook Arabische landen in Zuid-Soedan. waarin een omwenteling heeft plaatsgevonden, voor ontwikkelingshulp in aanmerking komen. Een nieuw geluid Met de vier gekozen speerpunten – veiligheid en De staatssecretaris is erin geslaagd in een heldere stijl rechtsorde; water; voedselzekerheid; en seksuele en re- een ingrijpende wijziging van het beleid vast te leggen. productieve gezondheid – wil de regering een deskun- Hier en daar zijn de vereiste nuances aangebracht, in dige inbreng verzekeren. Traditionele aandachtspunten, een poging aan kritiek die eerder in de Kamer werd ge- zoals milieu, goed bestuur en gender, zijn ‘dwarsdoor- uit, tegemoet te komen. Enkele van de meer extreme snijdende aandachtsgebieden’, die in dienst van het uitspraken van de WRR zijn weggemasseerd. Ook van de toonzetting van het WRR-rapport, waarbij ontwik-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 341 kelingslanden als het ware in de beklaagdenbank wor- Een straf, op het concentratie-ideaal gericht be- den gezet, lijkt Knapen afstand te hebben genomen. leid, een beleid dat bovendien vooral uitgaat van wat Op zich zelf is het niet ongewoon dat een pas aan- Nederland te bieden heeft en niet van de kansen die het getreden bewindsman of -vrouw voor ontwikkelingssa- ontwikkelingsland biedt, een streven naar het maken menwerking met een ferme klaroenstoot een nieuw be- van ‘grote verschillen’ – dat alles zal zeker tot teleurstel- leid inluidt. Daartoe biedt Ontwikkelingssamenwerking ling leiden. Het zou van meer realiteitszin getuigen, als meer ruimte dan de meeste andere ministeries, waar wordt gekozen voor een aanpak waarbij gepast en ge- veel zaken wegens eerder gemaakte afspraken vastlig- meten wordt, per land maatwerk wordt geleverd, zoals gen. Ontwikkelingssamenwerking heeft dan ook een de staatssecretaris trouwens, in navolging van de WRR, rijke historie van controverses achter de rug, omdat ach- aanbeveelt. Het zal de effectiviteit van het beleid ten tereenvolgende ministers hun afwijkende en steeds weer goede komen als in deze of gene richting kan worden nieuwe visies etaleerden, waarmee zij het voor bevriende geschoven, als de landen- en sectorkeuze niet verhin- partnerlanden niet altijd gemakkelijk hebben gemaakt. dert dat daarbuiten goede kansen worden aangegrepen Continuïteit is niet het meest in het oog springend ken- en het vizier ook op kleine verschillen gericht blijft en merk van het Nederlands beleid geweest. niet uitsluitend op grootscheepse resultaten. Toch zou het van een verkeerde inschatting getuigen als de lancering van het fundamenteel nieuwe beleid Risico’s en neveneffecten ditmaal als ‘much of the same’ wordt afgedaan. Daarvoor Wat zijn de risico’s van een strak op concentratie ge- zijn de beleidsvoornemens te precies geformuleerd en richt beleid, met eigenbelang als kompas? Wat zijn on- wijken de geschetste hoofdlijnen van het beleid te zeer gewenste (neven)effecten van het nieuwe beleid waar- af van het beleid dat Ontwikkelingssamenwerking, on- op moet worden gelet? danks periodieke wendingen, de afgelopen decennia 1 Het laten vallen van 18 landen biedt weliswaar heeft gekenmerkt. Al zal ook dit kabinet de ervaring de mogelijkheid te bezuinigen, maar daarmee wordt opdoen dat de weerbarstige werkelijkheid van ontwik- het op de 15 uitverkoren partnerlanden gerichte be- kelingshulp telkens weer om bijstelling vraagt, de kans leid nog niet effectiever en efficiënter. Dat kan zo zijn, is reëel dat de richting waarin het ontwikkelingshulp- als het belangrijkste knelpunt in een bepaald land ge- beleid koerst, een drastische ommekeer inhoudt en brek aan deskundigheid is of gebrek aan inhoudelijke misschien ook onomkeerbaar blijkt. Het valt niet uit te inbreng van de Nederlandse vertegenwoordiging ter sluiten dat een proces op gang is gebracht waarin ont- plaatse. Maar de oorzaken van mislukkingen bij ontwikkelingshulp op den duur goeddeels plaats zal maken wikkelingshulp moeten vaak in andere richting worden voor een op eigenbelang gericht beleid, dat alleen nog gezocht. Zoals in de aandrang die door Nederlandse als neveneffect heeft dat óók ontwikkelingslanden, als ‘deskundigen’, inclusief het bedrijfsleven, ten onrechte het goed is, ervan kunnen profiteren. op het ontvangende land wordt uitgeoefend een project te aanvaarden in de door Nederland gewenste zin. Of Commentaar aandrang van deskundigen om door te gaan, in plaats Het gaat in bilaterale ontwikkelingshulp om kleine van een project tijdig aan de mensen van het land zelf stapjes, die soms op het eerste gezicht alleen op beperkt over te dragen. terrein resultaat hebben, maar vervolgens een voor- 2 Aan de gedachte het aantal hulp ontvangende lan- beeldfunctie kunnen vervullen en dan op den duur, ook den te beperken ligt de veronderstelling ten grondslag in de politiek, effect kunnen sorteren. Uiteraard kan dat, als Nederland meer hulp biedt, dus een machtiger hulp ook worden ingezet om knelpunten in de beleids- donor is, wij ook grotere invloed kunnen uitoefenen. Dat sfeer in ontwikkelingslanden rechtstreeks aan te pak- is maar de vraag. Landen waar herinneringen aan de ken. Daarvoor moet echter de Europese Unie, die over koloniale overheersing nog rondwaren, zijn extra ge- meer middelen beschikt, samen met de Wereldbank, voelig voor opzichtige pogingen tot beïnvloeding. Een het initiatief nemen. Nederland kan met ontwikke- zwaar opgetuigde Nederlandse vertegenwoordiging ter lingsgelden in die gevallen een handje helpen, maar plaatse zal al gauw argwaan wekken. Nederlandse hulp het zou niet een hoofdtaak moeten worden, want dan werd tot nog toe vaak gewaardeerd, juist omdat wij als komt bilaterale ontwikkelingshulp, met zijn eigen aard vertegenwoordigers van een klein land er niet van weren doelstellingen, in de verdrukking. Zo min moge- den verdacht machtspolitiek te willen uitoefenen. lijk interventie met zoveel mogelijk effect, is het motto De grotere wederzijdse afhankelijkheid die concen- van premier Rutte. Dat is precies de strategie waarmee tratie op een beperkt aantal landen teweegbrengt, be- Nederland in een groot aantal landen met ontwikke- grenst bovendien onze invloed. Naargelang we dieper lingshulp succes kan boeken. En gelukkig ook heeft in een land met hulp interveniëren, wordt het moeilijker geboekt. ons terug te trekken, bijvoorbeeld als het met het beleid van het land de verkeerde richting opgaat. Grote projec-

342 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 ten hebben een lange levensduur en halverwege weglo- ïnvloeden van soortgelijke processen in een ontwikke- pen komt neer op kapitaalvernietiging (nog los van het lingsland minder groot dan o.a. de WRR veronderstelt. leed dat wordt toegebracht aan hen die zelf ook slacht- (c) Relevante kennis op gebieden als voedsel en wa- offer van het beleid van hun regering zijn). Daarvan zijn ter is opgeslagen bij diverse instituten, niet noodzakelij- de vertegenwoordigers van het land in kwestie zich be- kerwijs bij de ministeries. Als de staatssecretaris meent wust en daarom staan zij bij een eventueel meningsver- dat meer met de belangen van vakdepartementen reke- schil sterker dan op het eerste gezicht het geval lijkt. ning moet worden gehouden, zal hij daar goede redenen 3 Het is juist in landen waarop veel hulp is gecon- voor hebben, maar het wil niet zeggen dat de kwali- centreerd, dat het met projecten weleens is misgegaan, teit van de Nederlandse inbreng daarmee groter wordt. met als gevolg de zogeheten white elephants. Soms was Verscheidene departementen zijn nu al op ambassades dat het geval omdat projecten van grote omvang werden vertegenwoordigd, ter behartiging van Nederlandse be- gesteund, die de spankracht van het lokale management langen op deelgebieden, en in veel gevallen hebben zij te boven gingen. Management is een zwakke schakel in op hun gebied een nuttige inbreng. Maar ‘het belang’ veel ontwikkelingslanden. Ook was concurrentie met van hun departement is daarbij van ondergeschikte be- andere donoren in die landen wel aanleiding met min- tekenis. der kansrijke projecten genoegen te nemen. Hoewel de 5 Knapen spreekt over een ‘gerichte aanpak van door Financiën opgelegde dwang om in één jaar het be- landenspecifieke belemmeringen’. In veel landen is het oogde bedrag te besteden nu minder strak is geformu- echter verstandig juist naar positieve mogelijkheden te leerd, kan ook bestedingsdwang een reden blijven dat kijken, in plaats van de belemmeringen rechtstreeks te in een land waarop veel hulp is geconcentreerd, weleens lijf te gaan. Het meest effectief zijn vaak projecten op onvoldoende zorgvuldig keuzen worden gemaakt. kleine schaal, duidelijk gericht op vooruitgang in arme, 4 Knapen noemt verdere professionalisering van het soms ver afgelegen gebieden, of programma’s waarvan ambtelijk apparaat en opbouw van kennis kernbegrip- de resultaten alleen na verloop van tijd zichtbaar wor- pen. Naar verluidt heeft in het personeelsbeleid van het den. ministerie van Buitenlandse Zaken inderdaad het be- 6 Concentratie van de hulp op vier hoofdthema’s lang van algemene inzetbaarheid, of welk ander belang gaat van de veronderstelling uit dat samenbundeling ook, meer dan eens geprevaleerd boven het vereiste van van expertise effectiviteit van de inzet vergroot. Op zich expertise die in een ontwikkelingsland kan worden in- zelf is het uiteraard verstandig als wij ons toeleggen op gezet. Ook bevinden zich op het ministerie minder dan sectoren waarin wij ‘goed’ zijn. Vaak kunnen de ont- voorheen specialisten op het gebied van ontwikkelings- wikkelingslanden zelf echter het beste beoordelen aan samenwerking, ter ondersteuning van het beleid. Wel welke deskundigheid behoefte bestaat. Het vastnagelen moeten bij het pleidooi voor professionalisering kant- van de hulp op vier sectoren heeft bovendien het nadeel tekeningen worden geplaatst: dat onmiskenbare deskundigheid op terreinen buiten (a) Helaas wijst ervaring uit dat expertise en profes- de vier sectoren niet zou mogen worden aangeboden sionaliteit al te vaak als dekmantel dienen voor verkeer- als daaraan in een ontwikkelingsland grote behoefte be- de beslissingen. Deskundigheid is wel belangrijk, maar staat. Ook als op ministerie of ambassade de deskundig- mag niet op een voetstuk worden geplaatst, aangezien heid ontbreekt voor beoordeling van een project bui- doorslaggevende beslissingen nu eenmaal beleidsbeslis- ten de vier hoofdthema’s, kan dat manco gemakkelijk singen zijn. worden ondervangen door om onafhankelijk advies van (b) Het gaat vaak niet om een manco aan sector- buiten te vragen. deskundigheid, eerder om een behoefte aan inzicht in Dat het Nederlandse belang een van de criteria is de lokale context, in de cultuur van het land en in wat op basis waarvan de thema’s worden gekozen, heeft ui- de mensen om wie het uiteindelijk te doen is, willen teraard niets met effectiviteit te maken. Dat, vermoede- en kunnen. Het gaat minder om ‘de vraag’ als zodanig, lijk in verband daarmee, sociale sectoren zoals onder- zoals de regering van het land deze formuleert, maar wijs, waarvoor Nederland internationaal veel lof krijgt, meer om het herkennen en evalueren van onderliggen- tot posterioriteit worden gedegradeerd, toont aan dat de relaties en processen. Daarvoor zijn mensen op de de regering zich met haar themakeuze op glad ijs be- ambassade nuttig die het land al iets langer kennen dan vindt. Als men bedenkt dat hulp in een sector als on- thans gebruikelijk is. Voor diplomaten vergt dit voorts derwijs (waaronder ook beurzenprogramma’s) van ruim een grotere diepgang in het soort werk, dat op zich zelf 600 miljoen euro wordt teruggebracht tot 250 miljoen, weliswaar eigen is aan het beroep, maar waarvoor ook dan is duidelijk dat, dwarsdoorsnijdend of niet, heel fors affiniteit vereist is met situaties ter plaatse. Overigens wordt ingegrepen in wat nu posterioriteiten heten. Het is voor ambtenaren van BZ die op het ministerie bij zou voorts van gebrek aan realiteitszin getuigen, mocht interdepartementale besluitvormingsprocessen waren de regering, in het kielzog van de WRR, grote verwach- betrokken, de overschakeling naar het evalueren en be-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 343 tingen koesteren van een ver doorgevoerde werkverde- in nauw overleg met de Wereldbank en andere dono- ling tussen donoren op thema’s. ren. In de tweede categorie zal Nederland, uiteraard 7 Soms blijken programma’s of projecten een groot in overleg met EU-partners, zich meer op kleinere succes, ook al was ‘deskundigheid’ niet de troefkaart. (ook sociale) projecten kunnen richten, soms verder Vaak gaat het er veel meer om, sleutelfiguren in het land afgelegen van de bemoeienis van de centrale overheid. zelf te motiveren. Zie de in 1993 opgezette duurzame- Daarbij moet armoedebestrijding een wezenlijke rol ontwikkelingsverdragen met drie landen, waarbij beleid spelen. en uitvoering in handen werden gelegd van een zelf- standige stichting, in nauw overleg met een soortge- Ergo lijke afdeling in het ontvangende land. Het werk van Ontwikkelingshulp is een van de terreinen waarop deze stichting was, aldus het ministerie, onprofessioneel Nederland op wereldniveau een herkenbare en geen daarmee werd deze innovatieve structuur vanaf eind waardeerde plaats inneemt. Het kabinet zou er daarom jaren negentig van de kaart geveegd. Of deze stichting verstandig aan doen, ook om redenen die buiten de inderdaad zo dilettantistisch was, laat ik in het midden. sfeer van ontwikkelingshulp zijn gelegen, een beleid te Maar het opmerkelijke is dat de uit deze opzet voortge- blijven volgen waarbij begrip voor wat zich in een ont- komen programma’s in Bhutan een groot succes werden wikkelingsland afspeelt, vooropstaat. Door voor het en door diverse onafhankelijke evaluatiemissies om hun eigen belang een centrale plaats in te ruimen en door effectiviteit werden geprezen. En dat zonder een onbe- voor de ontwikkeling essentiële thema’s op de achter- twist professionele aansturing, ja zelfs zonder de pre- grond te duwen, dreigt de staatssecretaris de ziel uit sentie van een ‘professionele’ controlerende Nederlandse het ontwikkelingsbeleid te halen. instantie ter plaatse. Het bewijst dat begrotingshulp, die Het kabinet kan beter géén illusies wekken over de regering alleen bij uitzondering wil blijven geven, maakbaarheid van de economie van een ontwikkelings- onder bepaalde voorwaarden wel degelijk effectief kan land, door met het bedrijfsleven als bondgenoot be- zijn; en bovendien zuinig wat betreft mankracht. Het lemmeringen in het beleid van een ontwikkelingsland laat ook zien dat een land dat minder dan 15 miljoen rechtstreeks te willen aanpakken. Wel kan in landen euro kan en wil besteden, voor hulp in aanmerking zou die daartoe perspectieven bieden, onder leiding van de moeten komen. Europese Commissie een meer krachtdadig beleid wor- 8 Recente omwentelingen en gewelddadige conflic- den beproefd. ten in Noord-Afrikaanse en andere Arabische landen Ontwikkelingshulp moet vooral met meer beschei- zijn voor kringen in de Wereldbank aanleiding zich af te den projecten en programma’s ‘verschil maken’. Daarbij vragen of het beleid van de Bank in die landen niet te- zal flexibiliteit, in plaats van nagelhard vastleggen van veel op economische groei was gericht, met veronacht- landen en sectoren, de effectiviteit ten goede komen. zaming van de inkomensverschillen.6 Uiteraard werd Een op samenballing van kracht en macht gebaseerd verwacht dat steun aan de privésector werkgelegenheid donorcentrisch beleid kan in veel landen averechts uit- zou bevorderen, maar dit bleek onvoldoende om de pakken. tweespalt in de samenleving te overbruggen. Los van de vraag of een meer sociaal gericht hulpbeleid hierin verandering had kunnen brengen, heeft het vertrouwen in Rob van Schaik is oud-Directeur-Generaal Internationale een beleid dat absolute voorrang aan de privésector gaf, Samenwerking. toch een deuk gekregen. Ook het kabinet zou zich moeten bezinnen op de vraag of meer ruimte moet worden gegeven voor steun aan de sociale sector, in plaats van Noten 1 Minder pretentie, meer ambitie – Ontwikkelingshulp die op voorhand de kaarten op economische groei te zetten. verschil maakt, Rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, januari 2010. Een tussenweg? 2 ‘Basisbrief Ontwikkelingssamenwerking’, van minister Rosenthal en staatssecretaris Knapen, 26 november 2010; en Misschien zou het diversiteit in hulp ten goede ko- ‘Focusbrief ontwikkelingssamenwerking’, van staatssecretaris men, als een tweesporenbeleid werd gevolgd. Enerzijds Knapen, 18 maart 2011. hulp aan een beperkt aantal landen, die daarvoor ‘rijp’ 3 Benin, Ethiopië, Mali, Mozambique, Oeganda, Rwanda. 4 Afghanistan, Burundi, Jemen, Palestijnse gebieden, Soedan. zijn, waarin een poging wordt gedaan het beleid om 5 Bangladesh, Ghana, Indonesië, Kenia. Ook Colombia, Vietnam te buigen en grote, ingrijpende projecten niet worden en Zuid-Afrika komen in aanmerking voor een transitiefaciliteit, geschuwd; anderzijds de traditionele hulp – zij het met maar in deze landen wordt niet een op speerpunten gericht hulpbeleid opgebouwd. meer aandacht voor kwaliteit en effectiviteit – aan an- 6 Zie Binyamin Appelbaum, ‘For leaders of a region in turmoil, dere landen, waarin ook de sociale sector bijzondere a warning on disparities’, in: International Herald Tribune, 16 & 17 aandacht krijgt. In de eerste categorie van landen zal april 2011, blz. 15. de Europese Commissie een grote rol moeten spelen,

344 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Opinie Hans Kuijper

China: kritische kanttekeningen

Het lijdt geen twijfel dat de economie van China de Ondanks de reeds omvangrijke particuliere sector afgelopen drie decennia krachtig is gegroeid.1 Het ziet het National Bureau of Statistics of China kans om land, dat zichzelf ‘ontwikkelingsland’ blijft noemen, is al medio januari wereldkundig te maken met welk tot vorig jaar de grootste exporteur van goederen gewor- op tienden nauwkeurig percentage de ‘bijna grootste den en beschikte eind december over een deviezen- economie van de wereld’ wederom is gegroeid. In de voorraad van $ 2.900.000.000.000 (exclusief de goud- onduidelijke brei van quasi-precieze, voor buitenstaan- voorraad). Toch moeten de macro-economische cijfers ders volslagen oncontroleerbare cijfers die het streng van China met argwaan worden bekeken. gecontroleerde instituut bekendmaakt, en die braaf In Nederland hebben wij het Centraal door Xinhua en de China Daily alom worden verspreid, Planbureau, het Sociaal-Cultureel Planbureau en zoekt men tevergeefs naar gegevens over aard en om- De Nederlandsche Bank ‒ onafhankelijke instituten, vang van de binnenlandse en buitenlandse middelen waarvan de rapporten voorwerp van publiek debat zijn. die zijn aangewend om de economische groei tot stand Wij hebben het Centraal Bureau voor de Statistiek, te brengen, gegevens over de particuliere besparingen waarvan de publicaties uitblinken door grondigheid (vrijwillig of gedwongen), gegevens over het reilen en en overzichtelijkheid. Wij hebben het Kadaster, dat zeilen van bedrijven, gespecificeerde gegevens over de de rechtszekerheid bevordert, terwijl de jaarlijks ver- energiehuishouding en het bankwezen, regionale ge- schijnende Pyttersen’s Almanak een overzicht geeft van gevens over ruimtelijke ordening (grondonteigening) alle instanties en organisaties die Nederland kent. We en volkshuisvesting, gegevens over spreiding en sa- hebben de ‘Wet openbaarheid van bestuur’ en zelfs menstelling van de primaire, secundaire, tertiaire en een Nationale Ombudsman, die met zo’n 170 me- quartaire sector (meso-economie), gedetailleerde ge- dewerkers klachten over de overheid in behandeling gevens over de inkomsten en uitgaven van de overheid neemt. Bovendien is elk Nederlands bedrijf verplicht op nationaal, provinciaal en lokaal niveau, gegevens zijn jaarrekeningen, die conform de belastingwet moe- over de toestand op het platteland in vergelijking met ten zijn opgesteld, bij een van de twaalf Kamers van die in de steden, gegevens over (natuur- en sociaal)we- Koophandel te deponeren en hiermee voor elke burger tenschappelijke en technologische ontwikkelingen, en toegankelijk te maken. specifieke gegevens over lucht-, bodem- en waterver- ontreiniging. Hier wreekt zich het feit dat China, alle Lies, big lies, and Chinese statistics retoriek met betrekking tot de open-deurpolitiek ten In China ligt dit alles een tikkeltje anders. Op basis spijt, geen open society (Karl Popper) is. van de beginselen van het daar vigerende staatskapita- Verder is het de vraag of van een substantiële eco- lisme, over de misstanden waarvan op de klokkenlui- nomische ontwikkeling mag worden gesproken, bij derswebsite WikiLeaks opvallend weinig is te vinden, het berekenen waarvan niet alleen naar stijging van stelt de overheid voor een periode van vijf jaar eco- het bruto nationaal product maar ook naar verande- nomische ‘plannen’ vast. Deze plannen, die sinds 2006 ring in de personele en regionale inkomensverdeling, en ‘richtlijnen’ heten, gedogen tot op zekere hoogte (en in naar wijziging in de quality of life (voeding, onderwijs, toenemende mate) de werking van het marktmecha- recreatie, medische zorg) moet worden gekeken. Het nisme. De ‘socialistische markteconomie met Chinese niet onbelangrijke verschil tussen groei en ontwikke- kenmerken’2 verschilt hiermee fundamenteel van het ling krijgt in verreweg de meeste boeken over China economisch stelsel in Westerse landen, waar het pri- geen of onvoldoende aandacht. maat van de markt geldt en de overheid min of meer Bovendien is het nog maar de vraag hoelang China regulerend optreedt. Dit betekent dat Chinese statis- zijn economische groei kan volhouden, mede gelet op tieken niet alleen onbetrouwbaar zijn; ze zijn ook on- het feit dat, traditiegetrouw, van leerlingen en studen- volledig, en niet zo’n klein beetje. ten geen tegenspraak maar volgzaamheid, geen kri-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 345 tiek op maar respect voor de (hoog)leraar wordt ver- Het comparatief voordeel van de goedkope arbeid wacht, waardoor het land het, door de bank genomen, dreigt zich dus tegen China te keren. Zover is het ech- tegen Europa en de Verenigde Staten moet afleggen ter nog niet, want nu de wereldeconomie zich herstelt als het om innovatie, creativiteit en wetenschappelij- en de zaak van de ineenstorting van het kapitalisme ke doorbraken gaat. Ik heb ooit voorzichtig aan een (voorlopig) van de baan is, kan de regering in Peking Chinese hoogleraar in de economie gevraagd hoe het weer hoop koesteren op voldoende vraag uit het bui- komt dat er zo weinig Chinese Nobelprijswinnaars tenland om – samen met de overheidsuitgaven voor zijn. Het korzelige antwoord was: ‘Het toekennen van (onder meer) uitbreiding van de infrastructuur (ten Nobelprijzen is een politieke aangelegenheid, waarin koste van schaars bouwland!) – de groei van de eco- de Amerikanen een hand hebben.’ Chinese lobbyisten nomie te waarborgen. Dit betekent dat onze, door ge- proberen intussen bij de Zweedse Nobelcomités een wiekste reclamemakers gestimuleerde consumptie er voet tussen de deur te krijgen. substantieel toe bijdraagt een ondemocratisch bewind in stand te houden. China verdrinkt in de mensen De jongste volkstelling zal vermoedelijk meer dan ooit Het Westen bij de neus genomen aan het licht brengen dat China’s grootste probleem de Het wonderlijke is dat ondernemers in het Westen zee van mensen is, mensen met toenemende wensen. (Europa, Amerika, Canada, Australië) het bovenge- Demografie is een wetenschap die, rechtstreeks of in- schetste niet (willen) zien. Zij vertonen kuddegedrag direct, aan alle facetten van het menselijk leven en aan en zijn verblind door het idee van een ‘gigantische elk aspect van een land raakt. Niemand heeft dit beter markt’. Terwijl werknemers aan het thuisfront die er laten zien dan de Franse geleerde Alfred Sauvy. Ik zal socialistische ideeën op nahouden een schitterende hier niet ingaan op de problemen van de vergrijzing en carrière in het bedrijf wel kunnen vergeten, staan hun de ‘masculinisatie’ van de Chinese bevolking. Op één hoogste chefs in China in de rij om dubieuze verte- ding wil ik echter wijzen. genwoordigers van de Chinese Communistische (!) Een van de gevolgen van de bevolkingsaanwas, Partij vrolijk een hand te geven, waarna zij bereid zijn waaraan de controversiële een-kindpolitiek maar wei- zich technologisch het hemd van hun lijf te laten vra- nig heeft kunnen veranderen, is de rem die zij zet op gen, zonder te beseffen dat hiermee nog lang geen orde ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit die nodig der in de wacht wordt gesleept. Ik moet nog over de is om het tempo van de economische groei te hand- eerste captain of industry vernemen dat hij zich, na het haven die het politieke regime a.h.w. legitimeert. Met lezen van aanhoudende berichten over muilkorving een onuitputtelijke bron van arbeidskrachten die zich van de media en ernstige en grootschalige schending niet mogen organiseren (toestroom vanuit het plat- van de mensenrechten in China,3 achter de oren krab- teland), maar wel aan een baan moeten worden ge- de en zich serieus afvroeg of zakendoen met het land holpen (op straffe van sociale onrust), zullen Chinese in morele zin wel verantwoord is. De directieleden fabrieksbazen (ik gebruik dit pejoratief omdat het bij bijv. AkzoNobel, Heineken, Philips, Shell, SHV doorgaans geen ondernemers zijn die belang hechten en Unilever nemen het kennelijk niet zo nauw met aan een behoorlijk personeelsbeleid) geneigd zijn ar- ‘ethisch ondernemen’. De argumentatie is bekend: ‘de beidsintensief te blijven produceren, en niet worden schoorsteen moet roken’ en ‘als wij het niet doen …’. geprikkeld tot het aanschaffen en in gebruik nemen Sinds 2000 belopen de buitenlandse investeringen van arbeidsbesparende kapitaalgoederen. in China gemiddeld $ 65.000.000.000 per jaar. Hoewel Het is vooralsnog onduidelijk hoe de Partij dit de drijfveer voor het plegen van deze investeringen, die fundamentele probleem denkt op te lossen. Zolang met overdracht van (niet alleen technologische) ken- er geen vakbonden met tanden zijn, zullen de lonen nis gepaard gingen, toegang tot de binnenlandse markt niet structureel stijgen. Hierdoor zal de consumptieve was, gebruikten de Chinezen die investeringen heel vraag minder toenemen dan de overheid na de recen- handig om zich toegang tot de buitenlandse markt te te global downturn hoopte. Export van arbeiders naar verschaffen. Dit feit zou in discussies over de Chinese Afrikaanse landen biedt nauwelijks soelaas, aangezien export moeten worden meegenomen. dit op lokaal verzet stuit, verzet dat gelijkenis vertoont Westerse politici, die maar al te graag een reisje met protesten in ontwikkelde landen, waar een toene- naar booming China maken en daar op geraffineerde mend aantal bedrijven het loodje legt als gevolg van de wijze in de watten worden gelegd, laten zich eveneens import van producten die onder vaak mensonterende zand in de ogen strooien. Voor het oog van vele ca- omstandigheden in de Volksrepubliek zijn gemaakt mera’s tekenen zij vlot vage letters of intent en geven (iets waarover weinig kopers van die producten zich bij thuiskomst hoog op over het land waar de afzet- druk maken). mogelijkheden ‘ongekend’ zijn. Inderdaad, on-gekend! Ambassadeurs, die wel degelijk weten – althans beho-

346 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 ren te weten – wat er in China aan de hand is, treden The Rulers en the Ruled hiermee niet naar buiten. Ambtenaren, die zich voegen Wanneer het politieke systeem en de vooruitzichten naar de wensen van hun ministers, gaan te rade bij lie- op democratie in China aan de orde komen, wordt den die zich uitgeven voor ‘China-deskundigen’, maar snel met een beschuldigende vinger naar the rulers ge- volgens Jon Huntsman, ambassadeur van de Verenigde wezen, die in wezen een autocratische traditie voort- Staten in China, ‘een soort imbecielen’ zijn,4 of zij laten zetten.7 De Chinese revoluties van 1911 (Sun Yat-sen) zich bijpraten door Chinese collega’s die niet uit de pas en 1949 (Mao Zedong), zo is de redenering, verschil- durven te lopen. len fundamenteel van de Franse Revolutie. Het volk is Zelfs bestuursleden van Westerse universiteiten in China nooit aan de macht gekomen. Men kan hier- proberen bij de Chinese machthebbers in het gevlei te over twisten, want de stelling zou kunnen worden ver- komen en laten zich van alles op de mouw spelden. Zij dedigd dat feitelijk in geen enkel land het volk aan de gaan, tot genoegen van de heren in Peking, de onder- macht is. Voltaire, baanbreker van de Verlichting, heeft linge concurrentie aan, zenden medewerkers naar het eens gezegd: La démocratie pure est le despotisme de la land (medewerkers die tijdens druk bezochte lezingen canaille; en van Anatole France is de uitspraak: La dé- niet doorhebben dat hun belangrijke informatie wordt mocratie c’est l’incompétence et l’incohérence. Ik vermoed ontfutseld) en laten horden studenten op de campus dat overal ter wereld de hooggeplaatsten er met elkaar toe die kiezen voor een opleiding in de harde weten- binnenskamers (en wellicht niet geheel ten onrechte) schappen of voor een technologische opleiding (met net zo over denken: wanneer alle inzittenden van een toegang tot laboratoria), maar wier loyaliteit uitein- auto mogen meesturen, is een ongeluk onvermijdelijk. delijk in China ligt. Hiertegenover mogen onze stu- Vaststaat dat vroeger in China over de ‘keizer’ werd ge- denten in de Volksrepubliek Chinees leren spreken, sproken en tegenwoordig de naam van de ‘partijleider’ waarmee zij weinig anders kunnen doen dan thuis wordt genoemd. Het grote verschil is dat in het elek- opscheppen, want er zijn zat Chinezen die Engels tronische tijdperk de arm van deze aanzienlijk langer kunnen spreken. BIG DEAL! Ik durf er wat onder is dan de arm van gene ooit is geweest. De term ‘volks- te verwedden dat geen enkel vitaal onderdeel van de republiek’ is niet alleen een pleonasme; hij is ook mis- onlangs getoonde stealth bommenwerper J-XX of van leidend. Chinezen zijn geen burgers maar onderdanen, de bijna voltooide ultramoderne vliegdekschepen door mensen die onder de duim worden gehouden. de Chinezen zelf is ontworpen. Kopiëren, ze zijn er Wat over het hoofd wordt gezien, is het feit dat ook meesters in. the ruled een en ander valt te verwijten, want elk volk Op vele fronten neemt de Chinese invloed toe. Of krijgt de regering die het verdient, ook de regering die wij op weg zijn door China te worden overheerst, is zich schuldig maakt aan staatsterrorisme. In het poli- onzeker, maar het lijkt niet ongepast te waarschuwen tieke debat is de cruciale vraag: hoe komt het dat men- voor de dragon’s embrace.5 De leiders in het Westen, en sen zich onderwerpen? De 16de-eeuwse Franse filo- hun adviseurs, zijn veel te naïef. Zij stellen zich open soof Étienne de La Boétie heeft deze vraag voor het voor Chinese lobbyisten door uitgebreid met hen te eerst gesteld in Vertoog over de Vrijwillige Slavernij.8 gaan dineren en laten zich, uit vrees voor economische In dit beroemde geschrift, dat online beschikbaar is, represailles, door het lawless regime in Peking de wet staan de volgende zinnen: ‘Tirannen zijn slechts groot voorschrijven. Zie dat maar eens terug te draaien! Met omdat wij op onze knieën zitten’ en ‘Wees dus vastbe- de Chinezen in contact treden zonder zelfrespect te raden om geen slaaf meer te zijn en gij zult vrij zijn.’ tonen, is geen goede zaak. Beleefde omgangsvormen Deze uitspraken zouden de Chinezen, bij wie onder- zijn vereist, vanzelfsprekend, maar, letterlijk of figuur- danigheid in het bloed lijkt te zitten, ter harte moeten lijk, een buiging maken die op een knieval begint te nemen. In een pas verschenen boek, waaraan zeven- lijken, is ronduit belachelijk. tien vooraanstaande Chinese sociale wetenschapslie- Sinds 9/11 ziet het Westen zich voor de noodzaak den hebben bijgedragen, komt de naam Étienne de La geplaatst een adequaat antwoord te vinden op wat ik Boétie in ieder geval niet voor.9 Chinezen verkeren in de islamitische uitdaging zou willen noemen, een uit- de foutieve veronderstelling dat op eigen benen staan daging die op haar beurt als een response to the West (Mao Zedong) en een gevulde maag hebben (Deng moet worden beschouwd. Het wordt onvoldoende be- Xiaoping) voldoende voorwaarden zijn om politiek seft dat wij evenzeer genoodzaakt zijn passend te rea- het hoofd fier te kunnen opheffen. Chinezen gedra- geren op de Chinese uitdaging, die eveneens alleen kan gen zich als slaven.10 Het verrassende is niet dat men- worden begrepen door haar vanuit systemisch-histo- sen in opstand komen; het verrassende is dat zij niet in risch perspectief te benaderen.6 opstand komen. Vandaar dat de actie van de Chinese ‘tank man’ in juni 1989 zo dramatisch was en voor altijd in het collectieve geheugen staat gegrift. Toen ik, in september vorig jaar, mijn Chinese ‘vrienden’ hier-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 347 op had gewezen, ontving ik kort daarna van mijn in- Onvoorspelbaar ternetprovider het bericht dat twee pogingen van de Ik betrap mijzelf erop hier een voorspelling te doen, Tsinghua Universiteit in Peking om in mijn computer zij het een geconditioneerde. Toch sta ik sceptisch in te breken, waren verijdeld. tegenover boeken van futurologen, waarmee niet is gezegd dat zij het op alle punten aan het verkeerde De Chinese beschaving lijkt dood eind hebben. Zij hebben echter de neiging lineair te Wat ik in China, behalve de talloze bouwputten, extrapoleren, een brokkelig beeld te schetsen en elkaar waarneem is massificatie, materialisme, hebzucht, he- na te praten. Schrijvers als Martin Jacques, Kishore donisme en meer, veel meer van hetzelfde: agressieve, Mahbubani, John Naisbitt, David Shambaugh en misleidende reclame die appelleert aan bepaalde in- Jeffrey Wasserstrom lijken niet gehinderd door enige stincten, mensen met ontevreden gezichten in winkels kennis van de stille nonlinear-science revolution, die in waar voor te hoge prijzen onnodige spullen worden het midden van de jaren ’70 van de vorige eeuw plaats- gekocht, voorbijrazend verkeer, patsers, profiteurs, sja- had.12 Hierin is onzekerheid het sleutelwoord en wordt cheraars, oplichters, bedelaars, parvenu’s, meelopers het belangrijke begrip causaliteit geherdefinieerd. ‘Als en, misschien wel het allerergste: onverschilligheid. de neus van Cleopatra korter was geweest, zou de we- Uitbuiting en onderdrukking vieren er hoogtij; elkaar reld er anders hebben uitgezien.’ Met het lossen van verlinken, onder Mao Zedong de gewoonste zaak van één schot begon de Eerste Wereldoorlog. De zelfver- de wereld, wordt niet ontmoedigd door de leiding van branding van Mohamed Bouazizi zette de Arabische de communistische partij, die officieel 78 miljoen le- wereld op zijn kop. Eén verkeerde move in verband den telt; en hoewel soms de kop van een onderknuppel met Taiwan en de hel breekt in Oost-Azië los. ‘The fu- rolt, woekert de corruptie voort als een kanker. ture’s not ours to see.’ Confucius is om pragmatische redenen in ere Als gevolg van hun rechtlijnig doortrekken van hersteld, maar over de ‘edele man’ en de ‘Grote ontwikkelingen in het verleden bieden de genoemde Gemeenschap’, een betere wereld in termen van ‘op- schrijvers en velen van hun collega’s een spectacle coupé. rechtheid’, ‘medemenselijkheid’, ‘rechtvaardigheid’, Zij laten onvoldoende uitkomen dat politieke, juridi- ‘wederkerigheid’, ‘getrouwheid’, ‘wijsheid’ en ‘iemand- sche, militaire, financiële, economische, sociale, edu- voor-laten-gaan’, wordt nauwelijks meer gerept. De catieve, culturele en milieutechnische zaken in China laatstgenoemde vorm van gedrag, die wezenlijk van hecht en onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden, een wedijver verschilt, vormde de voornaamste hoeksteen, geschiedenis hebben, territoriaal gebonden zijn en als het fundament van de Chinese beschaving van weleer, slechts relatief autonoom ten opzichte van het buiten- want de mens, dacht men toen, onderscheidt zich niet land mogen worden beschouwd. De auteurs behande- van het dier door zijn denkvermogen, rede of verstand len het land niet als een bouwwerk (Ganzheit), maar (volgens moderne ethologen fuzzy concepts), maar als een hoop stenen (Gesamtheit). Zij laten niet zien doordat hij een ander voor laat gaan, met hem reke- hoe het hiërarchisch geordende complexe systeem van ning houdt, vrijwillig voor iemand plaatsmaakt, eer- complexe systemen dat China heet, in elkaar zit. Ze bied inboezemt, respect afdwingt. Wie wil weten wat kijken wel naar de delen van het geheel maar niet naar dit fysiek betekent, moet in China het verkeer maar het geheel der delen, dat meer is dan de som ervan. eens gadeslaan. Het in de kern mooie communisti- Tegen de stelling dat China (in feite elk land!) in- sche ideaal is op de lange baan geschoven. ‘Witte kat tegraal zou moeten worden benaderd, dat men, met of zwarte kat, als hij muizen vangt, is het een goeie kat’ andere woorden, wel mag onderscheiden maar nim- en ‘rijk worden is prachtig’; het zijn de oneliners van mer mag scheiden, zou kunnen worden ingebracht dat een ‘kleine man’ die er bij ons, op de rechtervleugel van één individu, evenals de spreekwoordelijke mier die het politieke spectrum, ingaan als Gods woord in een het patroon van een tapijt niet kan kennen, het geheel ouderling. niet kan overzien en zich dus noodgedwongen moet Denken de Chinezen nu werkelijk dat hun land op beperken tot het – uiteraard professioneel – behande- weg is één groot Hongkong te worden, met evenredig len van één (samengesteld) element van China, bijv. veel auto’s en asfalt? Je moet er toch niet aan denken. de landbouw, de waterhuishouding, de energiesector, Als dit zo doorgaat, zullen de sombere verwachtin- het gelden kredietwezen, het hoger onderwijs of het gen van de opstellers van het eerste Rapport aan de milieu, zodat alleen deelstudies kunnen worden uitge- Club van Rome eerder uitkomen dan indertijd werd bracht. Mijn antwoord zou zijn dat op die manier een gedacht. Moeder Aarde zal, om met James Lovelock essentieel punt, te weten de onderlinge samenhang, te spreken, spoedig wraak nemen.11 over het hoofd wordt gezien en de mogelijkheden van wetenschappelijke samenwerking worden onderschat, temeer omdat die zijn vergroot met de recente

348 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 ook aan de waarde van sommige studies op het terrein van de opkomst en razend snelle ontwikkeling van e-collabo- internationale betrekkingen moet worden getwijfeld. ration.13 5 Ik refereer aan zowel de soft als de hard power. Wat de hard power betreft, is het schrikbeeld: China heer en meester in de Oost- en Zuidchinese Zee, niemand er meer in of door. Zie: Toshi Een voorstel Yoshihara, Red Star over the Pacific, Naval Institute Press, 2010. De toekomst van China mag onzeker zijn, dit neemt 6 Moderne biologen en sociologen benadrukken dat systemen/structuren en processen twee kanten van een en dezelfde niet weg dat wij moeten trachten ons een scherp en medaille zijn, een inzicht waarvan de denkers in het oude China samenhangend beeld van het land te vormen. Dit zou niet zouden hebben opgekeken (Yijing, Daodejing). kunnen gebeuren door het organiseren van een vak- 7 Zie Kenneth Lieberthal, Governing China: From Revolution Through Reform, Norton, 2003; en Richard McGregor, The Party: kundig geleid symposium, waartoe professionals van di- The Secret World of China’s Communist Rulers, Harper, 2010. verse pluimage, maar met één gemeenschappelijke in- 8 De La Boétie, die bevriend was met Montaigne, moet Hegel teresse (China), worden uitgenodigd om, ieder vanuit hebben geïnspireerd, toen deze in Phenomenologie des Geistes (IV, A, blz. 113-116) het wezen van en de verhouding tussen zijn of haar discipline doch in samenspraak met elkaar, Herrschaft en Knechtschaft analyseerde. een bijdrage te leveren. Zouden hiervoor in Nederland 9 Deng Zhenglai (red.), State and Civil Society: The Chinese onvoldoende deskundigen beschikbaar zijn, dan zou Perspective, World Scientific, 2010. 10 Bo Yang, The Ugly Chinaman, Allen & Unwin, 1992, blz. 129- een beroep kunnen worden gedaan op expertise in 134. de ons omringende landen. Ik denk hierbij aan het 11 Zie Shunsuke Managi & Shinji Kaneko, Chinese Economic Contemporary China Institute in Londen, het Institute Development and the Environment, Edward Elgar, 2009; en Elizabeth Economy, The River Runs Black: The Environmental of Asian Studies in Hamburg en het Centre d’Études sur Challenge to China’s Future, Cornell University Press, 2010. la Chine Moderne et Contemporaine in Parijs. Als de be- 12 Zie Alwyn Scott, The Nonlinear Universe, Springer, 2007, blz. groting het toelaat, zou ook kunnen worden gedacht 86-100; en Zensho Yoshida, Nonlinear Science: The Challenge of Complex Systems, Springer, 2010, eerste hoofdstuk. aan de Verenigde Staten en vooral Japan, waar zich de 13 Zie William Dutton & Paul Jeffreys (red.), World Wide topexperts bevinden wanneer het gaat om de econo- Research: Reshaping the Sciences and Humanities, MIT Press, 2010. mie van China. Het synergetisch effect van het sym- 14 Zie Carsten Holz, ‘Have China scholars all been bought?’, in: Far Eastern Economic Review, april 2007 (online). posium, dat langs vijf elkaar vindende banen zou moeten worden geleid (economie, politiek, maatschappij, bevolking, milieu), kan sterk zijn. Te allen tijde moet worden voorkomen dat Chinezen, die uiteraard op de bijeenkomst van harte welkom zijn, hieraan op de een of andere wijze politieke sturing geven. Zeker Chinese geleerden uit China zullen niet geneigd zijn iets te ver- kondigen dat de Hoge Heren in Peking onwelgevallig zou kunnen zijn, in mijn ogen een betreurenswaardige houding die ook bij ‘China-deskundigen’ valt te be- speuren.14

Drs Hans Kuijper, oud-‘ambassadeur’ in Taiwan, heeft aan de Universiteit Leiden Chinees, Japans en filosofie, en aan de Erasmus Universiteit Rotterdam economie gestudeerd.

Noten 1 Zie Arthur Sweetman & Jun Zhang (red.), Economic Transitions with Chinese Characteristics: Thirty Years of Reform and Opening Up, McGill-Queen’s University Press, 2009. 2 Enkele jaren geleden zijn de bordjes ongemerkt verhangen; zie: Huang Yasheng, Capitalism with Chinese Characteristics, Cambridge University Press, 2008. 3 http://www.hrichina.org. Voor studie van het Chinese rechts- systeem verwijs ik naar Donald Clarke (red.), China’s Legal System: New Developments, New Challenges, Cambridge University Press, 2008. 4 ‘China-deskundigen’ (sinologen) pretenderen t.a.v. China wetenschappelijk van alle markten thuis te zijn (in welk geval zij niet au sérieux kunnen worden genomen); of zij geven toe géén all-rounders te zijn (in welk geval zij geen ‘China-deskundigen’ kunnen worden genoemd). Deze constatering geldt, mutatis mutandis, voor alle ‘landendeskundigen’, hetgeen betekent dat

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 349 Opinie Louise van Schaik

EU verkrijgt spreekrechten in de VN, maar lidmaatschap blijft uit

Op 3 mei lukte het de Europese Unie een resolutie len in ogenschouw worden genomen. Het toekennen aangenomen te krijgen waardoor zij spreekrechten van nieuwe privileges voor de EU bij de VN wordt verkrijgt in de Verenigde Naties. Een eerder voorstel gezien als het vergeven van extra invloed. Sommige hiertoe, dat in september 2010 door de EU werd in- landen vrezen tevens dat andere regionale organisa- gebracht, stuitte op weerstand bij andere staten. Dit ties, zoals de Arabische Liga, hetzelfde kunnen clai- leidde er zelfs toe dat de Algemene Vergadering met men. Weer andere zijn zelf uit op lidmaatschap van de meerderheid van stemmen besloot dat de EU-resolutie VN-Veiligheidsraad of op een bewindvoerderpositie niet behandeld zou worden, een enorm diplomatiek bij het IMF. echec voor de Unie. Om tegemoet te komen aan de kritiek, had de EU Nu is het dus wel gelukt. Om dit voor elkaar te haar resolutie al iets afgezwakt in vergelijking met krijgen, heeft een ongekende diplomatieke krachts- die van september 2010. Desalniettemin bevatte haar inspanning plaatsgevonden, waarbij de lidstaten en voorstel nog steeds privileges die normaliter alleen aan de nieuwe Europese Dienst voor Extern Optreden staten zijn voorbehouden, zoals spreekrechten, deel- (EDEO) nauw en goed hebben samengewerkt. name aan de debatten van de Algemene Vergadering, Voortaan kunnen EU-president Van Rompuy en Hoge directe verspreiding van haar standpunten en de mo- Vertegenwoordiger Ashton in VN-vergaderingen na- gelijkheid voorstellen en amendementen in te dienen. mens de EU spreken, waartoe zij overigens bevoegd Om de resolutie aangenomen te krijgen, heeft zij nog zijn volgens het Verdrag van Lissabon. Aangezien de meer concessies moeten accepteren, zoals de mogelijk- EU niet de rechten van een staat heeft verkregen, maar heid dat andere regionale organisaties dezelfde rech- enkel die van een ‘super waarnemer’, zullen er echter in ten kunnen verwerven. de toekomst mogelijk wederom problemen ontstaan. In de lobby richting andere landen is benadrukt Dit komt omdat deelname van zowel de EU als van de dat de EU enkel de nieuwe ‘buitenlandwoordvoer- EU-lidstaten irritatie opwekt bij andere staten en de ders’ van de EU de mogelijkheid wil geven te kun- geloofwaardigheid van de Unie ondermijnt. nen spreken en dat de EU niet uit is op lidmaatschap De EU wekt irritatie bij anderen omdat het in- van de VN met bijbehorend stemrecht. Op meer sub- ternationaal vaak onduidelijk is wie namens de EU tiele wijze was de boodschap dat andere landen niet spreekt en of de lidstaten ook nog een eigen (aan- dwars moeten liggen, omdat EU-lidstaten circa 60% vullende) stem hebben. Als de Unie verantwoorde- van het VN-budget betalen, zij de VN doorgaans ac- lijk is voor de externe vertegenwoordiging, dan lijkt tief steunen, veel ontwikkelingshulp geven en de EU het logisch dat de lidstaten een stap terugdoen, maar in economisch opzicht een speler van formaat is. Dat dit gebeurt vaak niet, zeker niet bij veiligheidsvraag- de stemming zeer politiek was, blijkt uit het feit dat stukken. Het sui generis-politieke systeem van de EU, alleen Zimbabwe en Syrië zich hebben onthouden van met daarin supranationale en intergouvernementele stemming, niet bepaald de grootste vrienden van de elementen, wekt zowel binnen als buiten de EU ver- EU op dit moment. warring en irritatie. Het lijkt onverenigbaar met het De lidstaten hebben pas na het echec van sep- VN-systeem, dat gefundeerd is op gelijkwaardige sa- tember beseft dat de Lissabon-regels voor externe menwerking tussen staten, waarvan de soevereiniteit vertegenwoordiging alleen kunnen worden toegepast enkel kan worden aangetast door een uitspraak van de als andere landen dit accepteren. Zij wilden zich wel VN-Veiligheidsraad. inspannen voor spreekrechten, maar ze zijn verre van Daarnaast is er veel kritiek op de Europese over- bereid hun eigen zetel in te leveren voor een EU-zetel. vertegenwoordiging in diverse internationale organi- In het Verdrag van Lissabon hebben zij vastgelegd dat saties. De 27 EU-lidstaten zouden disproportioneel het Europese Hof van Justitie niet bevoegd is wanneer veel zetels en invloed hebben als de bevolkingsaantal- lidstaten EU-regels voor buitenlands beleid schenden.

350 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 De lidstaten kunnen de effectiviteit en geloofwaardig- zal telkens weer blijken hoe moeilijk de Europese ver- heid van Van Rompuy en Ashton ook ondermijnen tegenwoordigers het hebben om de EU te vertegen- met hun veto over internationale EU-posities, die zij woordigen, hetgeen de geloofwaardigheid van de EU dus kunnen blokkeren of afzwakken. zal ondermijnen. De EU en haar lidstaten hebben op 3 Het debat over de vraag of de EU met Europese mei een eerste stap gezet, maar uiteindelijk is de grote vertegenwoordigers in de VN mag optreden gaat daar- vraag of de EU lid mag worden van de VN en of zij om ook over de existentiële vraag of de EU als een (fe- dan de EU-lidstaten zou vervangen. Zover is het ech- derale) staat mag optreden in het internationale bestel. ter nog lang niet. De huidige tussenoplossing, dat er wel spreekrechten zijn verworven, maar dat de EU als zodanig niet lid wordt van de VN, waardoor de lidstaten hun zetel Mw. dr Louise van Schaik is verbonden aan het kunnen behouden, wordt op dit moment nog geac- Clingendael European Studies Programme (CESP). cepteerd, maar het is de vraag of dit zo zal blijven. Bij inhoudelijke meningsverschillen tussen EU-lidstaten

Heeft u internationale ambities?

Van 19 september tot 9 december 2011 houdt Instituut Clingendael de 66e Leergang Buitenlandse Betrekkingen

De Leergang Buitenlandse Betrekkingen (LBB) is een voorbeeld beleidsmedewerkers van diverse ministe- fulltime postdoctorale opleiding die bedoeld is voor ries, medewerkers van ontwikkelingsorganisaties of mensen van academisch niveau die in hun werk te andere NGOs, buitenlandredacties van dagbladen, maken hebben met internationale vraagstukken maar ook mensen uit het internationale bedrijfs- of die zich willen oriënteren op een loopbaan in leven. Particuliere deelnemers kunnen zich via hun een internationale context. U analyseert actuele organisatie laten inschrijven of zich direct aanmel- interna tionale vraagstukken, ontwikkelt een den. Voor recent afgestudeerde academici heeft beleidsgerichte visie én traint een groot aantal Instituut Clingendael een beperkt aantal beurzen beleidsvaardigheden, zoals onderhandelen, rappor- beschikbaar gesteld. teren, debatteren en lobbyen. Voor nadere informatie over de opleiding en de De leergang is een belangrijke stap in de richting aanmeldprocedure kunt u terecht op de website: van een carrière in de internationale betrekkingen http://www.clingendael.nl/cdsp/training/lbb, of biedt professionals goede mogelijkheden voor of contact opnemen met Instituut Clingendael opfrissing van kennis en bijscholing. De cursus biedt via e-mail ([email protected]) of telefoon een uitdagend en gebalanceerd curriculum voor bij- 070 374 66 28.

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 351 Filmrecensie Lindy Peijnenburg

De rubriek Filmrecensies staat onder redactie van Floor Janssen. Voor ideeën en suggesties: [email protected]

Onderdrukking

Titel: Zanan-e bedun-e mardan (Women without men) Regie: Shirin Neshat en Shoja Azari Productie: Essential Filmproduktion GmbH Jaar: 2009 Info: 95 minuten; kleur; gesproken in Perzisch en Engels Beschikbaarheid: verkrijgbaar op DVD, onder andere te bestellen bij bol.com en de FreeRecordShop

In 2009 werd Women without men op wordt: politieke discussies in de Mohammed Mossadegh – die het Filmfestival in Venetië bekroond theehuizen van Teheran, opgewon- gesteund werd door een brede met een Zilveren Leeuw. Op dat zelfde den protestmarsen op de pleinen en coalitie van geestelijken, democraten, moment vonden in Iran felle met harde hand neergeslagen nationalisten en communisten – zeer protesten plaats: de bevolking kwam betogingen. tegen de zin van het Westen de in opstand tegen het autoritaire De film behandelt een keerpunt olie-industrie wilde nationaliseren. regime van president Mahmud in de Iraanse geschiedenis dat door De huidige Iraanse politieke situatie is Ahmadinejad, nadat hij bij de het Westen vaak – en maar al te voor een groot deel terug te voeren presidentsverkiezingen een omstre- graag? – vergeten wordt: 1953, het op deze staatsgreep. Na de val van den overwinning had behaald op jaar waarin Groot-Britannië en de Mossadegh kwam de autoritaire sjah oppositieleider en volksheld Verenigde Staten een staatsgreep op terug aan de macht. Zijn jarenlange Mir-Hossein Mousavi. De beelden die touw zetten, die de democratisch repressieve bewind creëerde een de westerse media destijds over- gekozen regering ten val bracht. Een voedingsbodem voor de Iraanse spoelden, lijken sterk op de sfeer die van de redenen daarvoor was dat de Revolutie van 1979, die ayatollah in Women without men geschetst hervormingsgezinde premier Khomeini aan de macht bracht. Die

352 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 vormde het ooit relatief seculiere en betrekkelijk vrije Iran om tot een streng islamitische staat. Dit alles kon men in 1953 niet voorzien. Toch wordt de hoofdper- soon in de film, Munis, een vooruit- ziende blik toebedeeld. ‘Onder al deze onrust en herrie lag welhaast stilte’, spreekt ze tot zichzelf als ze midden in een woelig protest staat. ‘Het besef dat alles zich herhaalt met de tijd: hoop, verraad, angst.’ Niet dat de opstanden van 1953, 1979 en 2009 in alle opzichten vergelijkbaar zijn. In 1953 protesteerde de Iraanse bevolking vooral als steunbetuiging aan de zittende premier Mossadegh, getuige de leus die door de hele film © Essential Filmproduktion GmbH (www.womenwithoutmenfilm.com/) klinkt: Leve Mossadegh, weg met de Britten! De Revolutie van 1979 begon De graatmagere prostituee Zarin het ooit weer worden kan? De feest- als een opstand van studenten, die laat een andere kant zien van het gangers weerspiegelen de verloren pleitten tegen het westerse karakter Teheran van de jaren vijftig. Als ze generatie van moderne intelligentsia, van de staat. In de meest recente merkt dat ze mannen alleen nog waar filmmaakster Shirin Neshat zelf opstanden protesteerde het volk juist kan zien als gezichtsloze wezens, ook toe behoort. tegen het autoritaire regime van pre- ontvlucht ze het bordeel. Door haar Hoewel de verwikkelingen in de sident Ahmadinejad. Desalniettemin mysterieuze stilzwijgen is Zarin één boomgaard een goede indruk geven geven de verschillende opstanden van de karakters die het meest tot de van de positie van de regisseuse, zijn blijk van de steeds terugkerende strijd verbeelding spreken. de politieke ontwikkelingen daarbui- tussen progressieve en conservatieve Ook biedt de film een kijkje in ten veel interessanter. Helaas blijft de bewegingen. het leven van Fakhri: een elegante, verhaallijn over de staatsgreep wat Tegen het decor van protesten intellectuele vrouw, die getrouwd is oppervlakkig; de film mist historische en een regering die vecht voor haar met de autoritaire legerofficier Sadri. context en focus, waardoor het ver- voortbestaan, wordt het verhaal Wanneer een vroegere geliefde haar haal zo nu en dan wat hol overkomt. geschetst van vier jonge vrouwen vertelt over de avonturen die hij heeft Bovendien is de portrettering van die ieder voor hun eigen bevrijding beleefd in het Westen, beseft ze hoe mannen in deze film nogal eenzij- vechten. Allemaal zitten ze op de één erg haar huwelijk haar verstikt. Fakhri dig. Had Neshat maar net zoveel of andere manier gevangen in hun besluit haar man te verlaten en koopt aandacht aan de inhoud besteed als leven, en bij allen speelt een man de een boomgaard. aan het plaatje; ieder shot is tot in rol van onderdrukker. Deze boomgaard – een plek detail uitgewerkt – de film laat zich Munis is serieus en intelligent. Ze die in de Iraanse traditie staat voor genieten als een magisch sprookje luistert obsessief naar de radio om transformatie – is de plek waar de en is bijzonder poëtisch, met ver- het nieuws over de politieke situatie vier vrouwen elkaar ontmoeten. Zarin stilde shots en sterk acteerwerk. De te volgen. Haar dominante broer Amir belandt er na haar vlucht uit het prachtige omlijsting zorgt ervoor dat Khan reageert hier neerbuigend op; bordeel; de twee vriendinnen komen Women without men, ondanks het hij is van mening dat ze zich beter kan er terecht wanneer Faezeh door een ietwat oppervlakkige verhaal, toch richten op haar vrouwelijke plichten. groep mannen verkracht wordt en blijft boeien. De devote Faezeh, de enige vrien- niet kan leven met de schaamte. din van Munis, ziet zichzelf juist wel Fakhri besluit in deze oase van rust in de rol van onderdanige echtgenote. een tuinfeest te geven. Op het feest Lindy Peijnenburg studeert Heimelijk wil ze zelfs het liefst Amir verzamelt zich een grote schare intel- Internationale Betrekkingen in Khans vrouw worden. Haar wereld lectuelen. De avond wordt verstoord Historisch Perspectief aan de stort in wanneer ze hoort dat hij door een groep militairen, maar uit- Universiteit Utrecht. Zij is thans van plan is met iemand anders te eindelijk geven ook zij zich over aan als stagiaire verbonden aan het trouwen. de gemoedelijke sfeer – een utopisch Clingendael Security and Conflict beeld van hoe Iran ooit was, en hoe Programme (CSCP).

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 353 Boekbesprekingen

Oorlog in het Witte Huis

Bob Woodward De Oorlogen van Obama. Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2010; 430 blz.; € 19,95; ISBN: 978-94-600-3305-6

Bob Woodward schrijft al meer dan publicatie: De Oorlogen van Obama. tot 40.000, waarvan dan 10.000 door 35 jaar belangwekkende boeken De titel verwijst naar de oorlogen de bondgenoten geleverd mochten over de hedendaagse Amerikaanse in Afghanistan en Irak, maar gaat worden. Het is opvallend dat in alle politiek. Samen met Carl Bernstein vooral over de strijd in Washington, discussies die Woodward beschrijft, publiceerde hij All the President’s DC over het toekomstige beleid in de rol van de bondgenoten beperkt Men, een boek dat een belangrijke Afghanistan. is. De beleidsmakers in het Witte rol speelde in het Watergate-proces Barack Obama komt in het Huis spreken wel over de bondgeno- en de val van president Nixon. boek naar voren als een president ten, maar niet met de bondgenoten, Woodward, die als journalist bij die zich afvraagt hoe men succes lijkt het wel. De Amerikaanse militai- The Washington Post werkt, schreef in Afghanistan kan behalen en ren hebben vertrouwen in de Britse daarna een aantal boeken over hoelang het moet duren voor dat troepen, maar niet in de Franse en belangrijke politieke instituties succes bereikt is. Vooral zijn militaire de Duitse troepen, die een beperkte in de Verenigde Staten, zoals het adviseurs weten zeker dat zij succes taakstelling hebben gekregen van Hooggerechtshof, de Verenigde in Afghanistan kunnen behalen, hun politieke leiders en lange tijd Staven van de krijgsmacht en de CIA. maar ze willen zich niet op een hun bondgenoten ook in nood niet Beginnend met het presidentschap streefdatum vast laten leggen en ze mogen helpen. Als de troepen van van Bill Clinton schrijft Woodward willen meer troepen dan Obama wil de bondgenoten mogen helpen, ook over de beleidsdiscussies in het sturen. Vice-president Joe Biden was dan hebben ze vaak niet dezelfde Witte Huis. Vooral de vier boeken in eerste instantie het meest uit- uitrusting en capaciteiten als de over de regering-Bush en de oorlo- gesproken kritisch over de plannen Amerikaanse troepen. McChrystal gen sinds 9/11 maakten veel indruk. van de militaire leiding. Minister van ergerde zich vooral aan het gebrek Woodward baseert zijn boeken buitenlandse zaken Hillary Clinton aan ‘eenheid van bevelvoering’, op interviews met zoveel mogelijk steunde aanvankelijk het beleid omdat de geallieerde troepen altijd betrokkenen. Deze interviews leiden van het Pentagon, hetgeen leidde eerst ruggespraak met hun politieke vaak tot nieuwe inzichten, maar tot de vraag hoe loyaal zij was aan leiding houden. Toch wilde Obama ze zijn ook het zwakke punt van president Obama, haar voormalige dat de operatie in Afghanistan Woodwards werk. Diverse politici tegenstander in de verkiezingsstrijd. een internationale operatie was. en beleidmakers proberen te laten Op een gegeven moment De Nederlandse troepen worden zien hoe goed ze zijn, of beweren wilde het Pentagon, in het bijzonder overigens maar twee keer genoemd in ieder geval dat zij niet schuldig generaal McChrystal, de comman- in het boek (en de Nederlandse zijn aan bepaalde missers, terwijl de dant in Afghanistan, tien jaar de regering geen enkele keer), en dan documenten die hun mening zouden tijd hebben en 400.000 soldaten. gaat het alleen over de wijze waarop kunnen bevestigen of ontkennen, Obama maakte bezwaar tegen het Amerikaanse militairen hun vertrek pas over dertig jaar openbaar zul- grote aantal soldaten, tegen het gaan opvangen. len zijn. In veel gevallen wil of kan feit dat McChrystal eigenlijk alleen Obama wilde vooral van zijn Woodward zijn bronnen niet bekend Amerikaanse soldaten wilde en dat militaire adviseurs weten hoe zij maken; dat betekent dat we ook niet de missie tien jaar moest duren. dachten succesvol te kunnen zijn precies weten welke afwegingen Obama wilde gedurende de vier jaar in Afghanistan. Hij wilde in ieder Woodward in zijn analyses maakt. van zijn presidentschap de operatie geval geen langdurige opbouw- Desalniettemin zijn Woodwards in Afghanistan afronden. missie. Hillary Clinton stelde het boeken altijd interessant; dat Later in de discussie brachten de probleem van het aantal troepen geldt ook voor zijn meest recente militairen het aantal soldaten terug op scherp, toen zij wees op de

354 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 situatie in Kandahar. Zij had overlegd terecht), komt hij in Woodwards of andere manier ondermijnen.’ De met het hoofd van het Provincial verhaal vooral naar voren als iemand discussies over hoe een oorlog tegen Reconstruction Team in die stad, die zijn eigen mediacampagne voert. een niet-conventionele tegenstan- die haar vertelde dat hij maar twee Als hij het idee krijgt dat de plannen der kan worden gewonnen, hoeveel keer de stad was in geweest en die hij steunt het politiek niet halen, Amerikaanse troepen nodig zijn, hoe beide keren in een pantservoertuig. schroomt hij niet om zijn mening betrouwbaar militaire en politieke Clinton wees erop dat een paar jaar publiekelijk naar buiten te brengen analyses zijn en hoe afwegingen geleden 800 militairen in Kandahar en probeert hij daarmee de openba- intern kunnen blijven (en niet on- gevestigd waren en nu 8.000, maar re politieke discussie naar zijn hand dergeschikt raken aan het publieke dat de veiligheid niet verbeterd was. te zetten. debat dat door ‘lekkende’ leden van Deze observatie leidde tot de vraag Aan het eind van zijn boek ver- de regering wordt bepaald), wijzen hoe een grotere Amerikaanse en/of wijst Woodward naar het interview er echter niet op dat de problemen geallieerde militaire aanwezigheid dat hij met Obama heeft gehad. die tijdens de Vietnam-oorlog speel- tot meer veiligheid in het hele land Obama sprak over de relatie tussen den, uit het Amerikaans politiek en kon leiden. de burgerlijke en militaire leiding en militair denken verdwenen zijn. Net zoals in Woodwards eer- stelde: ‘Ik ben vanwege mijn leeftijd dere boeken over de regering-Bush waarschijnlijk de eerste president Ruud Janssens kiezen diverse hoofdrolspelers in de voor wie de Vietnam-oorlog niet regering-Obama hun eigen weg en bepalend was voor zijn [politieke] houden ze niet alle discussies bin- ontwikkeling.[…] Dus ik ben ook Prof. dr. R.V.A. Janssens is nenskamers. In dit boek is vooral de niet opgegroeid met de bagage die hoogleraar amerikanistiek aan de rol van generaal Petraeus opvallend. voortkomt uit de geschillen over de Universiteit van Amsterdam. Hij Waar Petraeus voorheen vooral als oorlog in Vietnam.[…] Ik ben niet specialiseert zich in Amerikaans de grote man van de succesvolle geïntimideerd door ons leger en ik buitenlands en defensiebeleid. verandering van de operatie in Irak heb ook niet de indruk dat zij mijn is neergezet (en waarschijnlijk ook rol als opperbevelhebber op de een

De aardbeving in Haïti en de wetten van de moderne journalistiek

Hans Jaap Melissen Haïti. Een ramp voor journalisten. Amsterdam: KIT Publishers, 2010; 224 blz.; € 17,50; ISBN: 978-94-6022-125-5

De media zijn niet geïnteresseerd in ties [creëert] niet alleen een eigen drijven van het aantal slachtoffers het ‘echte Haïti’, alleen in emo- werkelijkheid, hij verdringt soms het zelfs bewuste PR-strategie. Als de tionele beelden die de kijkcijfers brengen van feitelijke informatie.’ aardbeving ‘misschien wel erger is verhogen. Dit is – kort gezegd – het (blz. 39) dan de Tsunami’ (een vaak gebruikte verhaal van Hans Jaap Melissen over De ‘framing’ van de aardbe- omschrijving destijds), is er even zijn belevenissen als verslaggever ving in de media dient vooral de geen roep om het aftreden van het van de aardbeving van januari 2010. kijkcijfers, maar zij bereikt haar corrupte regime. Melissen beschrijft wat hij aantreft hoogtepunt wanneer er in de Het verhaal van Melissen dwingt wanneer hij als eerste Nederlandse grote televisieactie donaties voor tot een reflectie op drie niveaus: ten journalist in Haïti arriveert: doden, de slachtoffers moeten worden eerste waar het gaat om de wetten gewonden, verwoesting – maar ook geworven. Hoe erg de situatie in van de moderne journalistiek. Wat wijken die overeind zijn gebleven. En het getroffen land wordt voorge- wij sinds Joris Luyendijk al weten vooral zijn eigen gevoel van onge- steld, is – naast de binding die de over de manipulatie van het beeld mak, terwijl hij voor de Nederlandse Nederlandse kijker met het land dat wij als gemiddelde krantenlezer media op zoek moet naar het heeft – doorslaggevend voor het krijgen van het Midden-Oosten, meest emotionele plaatje, liefst van geefgedrag. Een hoog dodental geldt dus ook voor de rampenjour- Nederlandse slachtoffers. Melissen: komt daarbij goed van pas. Voor de nalistiek: ‘scoops’ zijn belangrijker ‘[D]eze [… ] zoektocht naar emo- Haïtiaanse overheid is het over- dan een genuanceerd verhaal. Ten

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 355 tweede is de ‘framing power’ van de journalistiek. Eén gebeurtenis staat Melissens onvoorwaardelijke liefde media een essentieel onderdeel van misschien wel het meest symbool voor Haïti delen. de politiek. Het scheppen van het voor het persoonlijke gewetens- Wat blijft, is een vraag die vanuit gunstigste beeld in de media – en conflict van Hans Jaap Melissen. het oogpunt van de Nederlandse een daarmee beïnvloede publieke Wanneer er eindelijk een nog levend ontwikkelingsorganisaties wel opinie – is van levensbelang in de slachtoffer onder het puin wordt gesteld moet worden: als hulp nodig politiek en heeft voorlichters tot gelokaliseerd, dat voor Melissen is en geld alleen bijeen kan worden ‘spin doctors’ gemaakt. Wie handig middelpunt kan worden van de gebracht door een inzamelingsactie, inspeelt op het belang van journalis- zonodige ‘feel good’-reportage, is waar staan we als hulporganisaties ten bij snelle, spectaculaire infor- ook hij tot alles bereid de geredde dan ten opzichte van de ‘rampen- matie en negatief nieuws op een vrouw meteen goed in beeld te journalistiek’? Mensen storten alleen tijdstip naar buiten brengt wanneer krijgen. Verzoeken van de reddings- op giro 555 wanneer de beelden uit andere gebeurtenissen het nieuws werkers om vooral rustig te blijven het getroffen gebied de juiste snaar domineren, kan de ‘waarheid’ de zitten, zijn dan aan dovemansoren raken. Sterker nog: verandering komt nodige draai geven. gericht. ‘[…] met journalisten valt in zelden tot stand op basis van wat we Dit geeft, ten derde, te denken dit soort situaties moeilijk afspraken weten, wel op basis van hoe we ons over de veronderstelde impact te maken. Op het moment suprême voelen. die media dienen te hebben op is het ieder voor zich. Ook ik zal voor Ook Hans Jaap Melissen is weer transparantie en goed bestuur. Zijn mijn beelden vechten.’ (blz. 68) op pad, nu weer verslagleggend van de media wel geïnteresseerd in het Het verhaal is na de helft van het het verzet in Arabische landen. Zijn echte verhaal, zoals het dodental boek echter wel verteld. Melissens waarschuwing blijft klinken tussen van de aardbeving, waar Melissen – belangstelling voor Haïti is oprecht de regels door: geloof niet alles wat langs lijkenhuizen en massagraven en zijn intenties zijn te prijzen. Het er staat. – naar op zoek gaat? Ook al betreft boek lijkt echter geen al te lange het in dit geval de Nederlandse bevalling nodig te hebben gehad. Ute Seela media, waarom zou de dwang om te Zou Melissen wellicht alle niet ‘scoren’ niet ook gelden voor lokale gepubliceerde stukken voor krant journalisten? en TV aan elkaar hebben geregen Ute Seela is werkzaam bij ‘Haïti’. Een ramp voor journalisten en tussen twee kaften gelegd? Ook ontwikkelingsorganisatie begint meeslepend en is – ondanks al gaat het hier niet om een roman, Hivos. Hivos behoort niet tot de de gruwelijke beelden die het boek een duidelijke verhaallijn of beter Samenwerkende Hulp oproept over de gevolgen van de doordachte spanningsopbouw had organisaties. Seela schreef deze aardbeving – een onderhoudende het boek zeker interessanter kunnen recensie op persoonlijke titel. kijk in de keuken van de Nederlandse maken, ook voor degenen die niet

Vrede op afstand in Israël/Palestina

Moshe Zimmermann Die Angst vor dem Frieden. Das israelische Dilemma. Berlijn: Aufbau Verlag GmbH, 2010; 152 blz.; € 15,99; ISBN: 978-0-351-02717-9

Benny Morris One State, Two States. Resolving the Israel/Palestine Conflict. New Haven & Londen: Yale University Press, 2009; 256 blz.; € 14,99; ISBN: 978-0-300-12281-7

Er wordt veel gepraat en gepolemi- Ten eerste, de weg rondom het obstructie van de totstandkoming seerd over het vredesproces tussen probleem van het Palestina-conflict van een Palestijnse staat); ten Israël en de Palestijnse Arabieren. In zelf, waarbij naast het optreden van tweede, de weg rondom een veel de zoektocht naar de oorzaken van islamitische Arabieren ook Israël een groter, regionaal conflict tussen het voortduren van het conflict zijn rol speelt en medeverantwoordelijk joden en islamitische Arabieren wellicht twee wegen te ontwaren. wordt gehouden (deels vanwege die principieel een joodse staat in

356 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 het Midden-Oosten verwerpen, voortdurend op deze ‘angst’ weten te vinden. De auteur vindt de oor- zodat het voor Israël zinloos wordt in te spelen. Met een vlotte, maar sprong van het Israëlisch-Palestijns compromissen te sluiten over het gekleurde pen beargumenteert hij conflict ook niet bij het Israëlische ‘kleinere’, Palestijnse vraagstuk. Deze dat het zionisme aldus geleidelijk zionisme, maar bij de zijns inziens twee benaderingen vinden we ook in gegijzeld is geraakt door een angst- vergeten of gebagatelliseerde het werk van Moshe Zimmermann, aanjagend ‘postzionisme’ – een pi- historische ontwikkelingen van de respectievelijk Benny Morris. Terwijl kante typering, omdat hij zelf hoort Palestijnse samenleving en politiek. Zimmermann daarbij uitsluitend bij de stroming van historici die in Morris, die zich in het verleden zeker kijkt naar de Israëlische kant van het het verleden door rechts-georiën- niet onkritisch over Israëls houding verhaal, zet Morris het licht op de teerde academici eveneens werden ten opzichte van de Palestijnen Palestijnse Arabieren. aangeduid als ‘postzionisten’. De heeft uitgelaten, legt de oorzaak van Zimmermann, een vooraan- auteur wijst zijn voormalige critici er een uitblijvende vrede vooral aan staand Israëlisch historicus (op het zo op dat niet hij, maar zij uiteinde- Palestijnse zijde. Hij beargumen- gebied van Duitse geschiedenis) lijk vervreemd zijn geraakt van de teert dat de islamitische Arabieren en hoogleraar aan de Hebreeuwse oorspronkelijke doelstellingen van – van Hajj Amin al-Hoesseini tot universiteit in Jeruzalem, beschrijft het zionisme. Mahmoud Abbas – een oplossing in zijn essayistische boek in grote Morris, die bekend staat als van het conflict met de zionisten in lijnen de door hem gepercipieerde historicus van Israël en het Arabisch- Palestina stelselmatig gezien heb- historische ontwikkeling van het Israëlische conflict enerzijds en als ben in termen van alles-of-niets-op- zionisme als staatsideologie. Sinds politiek commentator anderzijds,1 lossingen. Anders dan de zionisten, 1977, met het aantreden van de geeft in zijn boek een andere uitleg aldus de auteur, hebben zij zich Likoed-regering onder Menachem van het zionisme. Hij laat zien dat feitelijk nooit gecommitteerd aan Begin, is het zionisme volgens hem al in de angel van het zionisme de vrede via een twee-statenoplossing. steeds meer naar binnen gekeerd, wens van joden lag besloten tot Hoewel Palestijnse leiders zich naar en sterk onder invloed van religi- een meer specifiek joodse nul-som- het Westen met ‘woorden’ hebben eus – ultraorthodox – geïnspireerde opvatting over Palestina, waarin niet uitgesproken voor een dergelijke op- zionisten gekomen. Zimmermann of nauwelijks ruimte was voor (isla- lossing, zouden zij dat naar de eigen stelt daarmee het traditionele mitische) Arabieren. In de loop der achterban nooit hebben gedaan. links-georiënteerde zionisme, dat tijd zagen joodse kolonisten, vooral Volgens Morris is een twee-staten- volgens hem toch vooral kosmopo- de eerste leiders van de staat Israël, oplossing in het Palestijnse kamp en- litisch en gematigd van aard was, echter in dat een meer pragmatische kel bedoeld als springplank naar een tegenover het rechts-georiënteerde zionistische aanpak onontbeerlijk toekomstige eenheidsstaat onder zionisme van tegenwoordig, dat was. Hoewel velen aanvankelijk nog Palestijns leiderschap, waaraan de sterk de nadruk legt op de idee van een stapsgewijs pad naar een joodse joodse staat in Palestina een einde een nationaal georiënteerde joodse eenheidsstaat voor ogen hadden, zal maken. De positie van joden in Sonderweg. liet men die wens (aan de top) een dergelijke staat zal volgens hem Zijn stelling is dat een zwij- uiteindelijk varen en accepteerde de op termijn onhoudbaar zijn, omdat gende meerderheid in Israël door de Israëlische elite Palestina als gedeeld het ‘joodse’ element nu eenmaal opkomst van dit nieuwe zionisme land. Daarmee werd het ideaal van niet gewenst zal zijn, vooral niet als stelselmatig in de greep van een een twee-statenoplossing, die na de kwantitatief dominante groep. ‘angst voor de vrede’ wordt gehou- Oslo-akkoorden van 1993 de poli- Morris ziet ook geheel niet het den. Instrumentalisering van deze tieke lijn in de regio en in de interna- bewijs van ‘seculier-democratische’ angst, die bovenal het belang van tionale gemeenschap heeft bepaald, tendensen onder islamitische rechts Israël dient, overtuigt die al bij het begin van de stichting van Arabieren in Palestina, waarvan meerderheid van de uitzichtloosheid Israël feitelijk geaccepteerd, aldus de auteurs als Rashid Khalidi spreken.2 van vrede en staat een oplossing wonderlijke redenatie van Morris. Integendeel, Morris wijst juist op de voor het Israëlisch-Arabische conflict Anders dan Zimmermann pre- dominante en toenemende beteke- volledig in de weg. senteert Morris zo een consequente nis van de islam in de Palestijnse Zimmermann geeft geen houding van het zionisme in Israël samenleving. Sinds de jaren 1920 diepgaande analyse van de wer- nadat deze staat in 1948 tot stand hebben islamitische Arabieren het king van deze angsten, maar hij was gekomen. Een verandering in conflict met de zionisten stelselma- richt zich vooral op die groepen in de opstelling van zionisten sinds tig verward in de ‘taal van de jihad’, de Israëlische samenleving (leger, dat jaar, waarvan Zimmermann waaraan niets veranderd lijkt te zijn universiteiten, politiek, ultrareligi- aldus spreekt (al dan niet naar eigen aan het begin van de 21ste eeuw. In euze groeperingen, kolonisten) die interpretatie), is bij Morris niet terug zo’n wereld is volgens Morris weinig

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 357 plaats voor joden. Een Palestijnse Anders dan Zimmermann, die boeken een aanrader voor iedereen staat zal een anti-joodse, islamiti- in het verleden een bron voor een die geïnteresseerd is in het vredes- sche staat zijn. positievere toekomst ziet weggelegd proces en de daarmee samenhan- Morris noemt de optie van een (c.q. een open en kosmopolitisch zio- gende polemiek. binationale eenheidsstaat, waarin nisme), laat Morris juist zien dat dat joden en Palestijnen een plaats zelfde verleden heeft ‘uitgewezen’ Steven Schouten zouden krijgen in een gedeelde staat dat de kaarten voor vrede weinig (zoals eerder door Tony Judt bepleit) hoopvol zijn. Hoewel de auteur een illusionair en naïef.3 De claim die weg uit de impasse zoekt door een Dr. F.S.L. Schouten is onderzoe zowel joden als islamieten op een enkele ‘logische – en mogelijke – ker bij de Wetenschappelijke Raad dergelijke staat zouden leggen, weg voorwaarts’ te zoeken via een voor het Regeringsbeleid (WRR). maakt dat ideaal onhaalbaar. Het uitgebreide Jordaans-Palestijnse gevaar bestaat voor overheersing staat, blijft de uitwerking van dat Noten van de ene over de andere groep en, idee vaag. De lezer blijft zo achter 1 Morris behoorde oorspronkelijk tot de zogeheten ‘Nieuwe historici’, zoals gezegd, zodra de islamieten met een pessimistisch beeld over de die de traditionele zionistische lezing domineren, zal die kans volgens haalbaarheid van twee opties ‘uit van de Israëlisch-Palestijnse geschiede- Morris gegrepen worden om de staat het verleden’ – zowel de binationale nis nuanceerden en zich openstelden voor een Palestijnse lezing daarvan. te islamiseren in anti-joodse zin. eenheidsstaat als de twee-statenop- Sinds de al-Aqsa intifada, waarbij Israël Morris, die er voorheen op won- lossing. geconfronteerd werd met een reeks derlijke wijze in geslaagd was zijn Ook Zimmermann is trouwens Palestijnse zelfmoordaanslagen, is Morris kritischer geworden over de wetenschappelijke werk te schei- weinig optimistisch over een uitweg Palestijnse intenties en opstelling. den van zijn politieke opvattingen, uit de huidige impasse, zolang de 2 Rashid Khalidi, The Iron Cage. beoogt met dit boek een synthese, Israëlische ‘angst voor de vrede’ The Story of the Palestinian Struggle for Statehood, Oneworld Publications, waarbij hij niet schroomt polemisch blijft bestaan. Daar waar Morris het 2007. Khalidi, hoogleraar aan Columbia te werk te gaan. Voor een kritische probleem legt bij een rechtlijnige University, is een vertrouweling van de lezer levert dit de nodige irritatie op; islamitisch-Palestijnse elite, vindt Amerikaanse president Barack Obama. 3 Tony Judt, ‘Israel: The Alternative’, de auteur, die een duidelijk anti- Zimmermann dit dus vooral in het in: New York Review of Books, 23 okto- Palestijns standpunt inneemt, zoekt huidige, niet tot compromissen ber 2003; vgl. ook Virginia Tilley, The het feitenmateriaal uit het verleden geneigde Israëlische zionisme, dat One-State Solution: A Breakthrough for Peace in the Israeli-Palestinian Deadlock, soms eerder bij zijn interpretatie de vrede op afstand houdt. Manchester: Manchester University dan andersom. Het is duidelijk dat Ondanks de uitgesproken stel- Press, 2005. het verleden vooral in dienst van het lingname in het werk van zowel heden wordt gesteld. Zimmermann als Morris, zijn beide

Het mysterie van nucleaire proliferatie

William C. Potter & Gaukhar Mukhatzhanova (red.) Forecasting Nuclear Proliferation in the 21st Century. Volume 1: The Role of Theory. Stanford: Stanford University Press, 2010; 295 blz.; $ 24,95; ISBN: 978-0-8047-6973-0 Forecasting Nuclear Proliferation in the 21st Century. Volume 2: A Comparative Perspective. Stanford: Stanford University Press, 2010; 471 blz.; $ 24,95; ISBN: 978-0-8047-6971-6

Voorspellingen over de toekomstige wapenproliferatie. Vrijwel allemaal van uit dat dit machtige wapen door verspreiding van kernwapens in de waren ze te pessimistisch. Het feit iedere zichzelf respecterende staat wereld zitten er vrijwel altijd naast. dat tegenwoordig, ruim 65 jaar na gewenst werd, en dat er binnen Sinds de uitvinding van nucleaire de eerste nucleaire explosie, slechts enkele decennia tientallen kernwa- wapens aan het einde van de negen van de ruim 190 landen ter penstaten zouden zijn. Tweede Wereldoorlog hebben vele wereld kernwapens bezitten, is Op lijstjes met meest waar- onderzoekers, inlichtingendiensten dan ook geen vanzelfsprekendheid schijnlijke nieuwe kernwapenmach- en politici zich gewaagd aan een geweest. Vooral in de jaren vijftig en ten prijkten in die tijd landen als vooruitblik op het terrein van kern- zestig gingen veel deskundigen er- Zweden en West-Duitsland, maar

358 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 ook Nederland en België werden ding in elkaar en hoe kunnen we kernwapens dat de omstandighe- weleens genoemd als mogelijke deze beter voorspellen? De onder- den hiervoor verschillen per land toekomstige kernwapenstaten. Ook zoekers zijn het namelijk traditioneel en per tijdsgewricht, en dat dus in latere decennia overheerste het niet met elkaar eens. In het eerste alle (potentiële) gevallen op zich doemdenken, in de zin dat er altijd deel, waarin het draait om de moti- zelf bestudeerd dienen te worden; wel staten werden aangewezen vaties achter het wel of niet streven werkelijke wetmatigheden of zelfs die op den duur nucleaire wapens naar verwerving van kernwapens maar gelijkenissen zijn eigenlijk niet zouden ontwikkelen. Zelfs tegen- door staten, worden de meeste bete vinden. woordig buitelen de deskundigen staande theorieën op dit terrein nog Met het ontbreken van een over elkaar heen om te stellen dat eens afzonderlijk behandeld. Zijn het duidelijk antwoord op de vraag hoe het aantal kernwapenstaten in het internationale veiligheidsmotieven kernwapenverspreiding nu valt te Midden-Oosten snel zal toenemen of spelen binnenlandse machtsfacto- verklaren en te voorspellen, is overi- in het geval Iran kernwapens zal ren een hoofdrol; wat drijft nationa- gens niet gezegd dat beide boeken verwerven. Of ook hun voorspellin- le leiders nu eigenlijk bij het nemen niet lezenswaardig zijn. Integendeel, gen de geschiedenisboekjes zullen van nucleaire beslissingen? beide delen bieden een prachtige ingaan als te pessimistisch, moet De hoofdstukken in het boek dwarsdoorsnede van de huidige nog blijken. geven tezamen een waardevol stand van zaken in het nucleaire-pro- Het voorspellen van nucleaire overzicht van de stand van zaken liferatieonderzoek. Bovendien is het proliferatie is, zo blijkt uit de ge- in de wetenschap op dit gebied. aantal hoofdstukken zo groot, dat schiedenis, een bijzonder moeilijke Dat is op zich zelf zinvol, maar tot er voor geïnteresseerden altijd wel opgave. De belangrijkste reden een nieuw inzicht, een overkoepe- een paar bijdragen bij zullen zitten hiervoor lijkt te zijn dat nog altijd lende conclusie waarmee eindelijk die op zich zelf al de moeite waard in het duister wordt getast over duidelijk wordt ‘hoe het nu zit’, leidt zijn. Want al ontbreken revolutio- de vraag waaróm landen op enig de exercitie niet. Echt verrassende naire conclusies, de kwaliteit van het moment kernwapens gaan ontwik- hoofdstukken zitten er ook niet gebodene is zonder meer hoog. Of kelen – of dat juist niet doen. Zolang bij, want veel van de onderzoekers de kwaliteit van voorspellingen over we niet begrijpen waarom bepaalde belichten in hun hoofdstuk een toekomstige nucleaire proliferatie activiteiten wel of niet plaatsvinden, nucleair stokpaardje dat ze al eerder wordt verbeterd na lezing van het is het ook lastig om deze activiteiten in andere publicaties uitgebreider boek, valt echter pas in de toekomst te voorspellen. hebben behandeld. te beoordelen. Het mysterieuze De twee hier besproken boeken Het tweede deel, waarin twaalf karakter van de proliferatie van proberen meer licht te werpen op landenstudies zijn opgenomen, kernwapens blijft voorlopig in elk het onderwerp, vanuit de gedachte geeft evenmin antwoord op de vraag geval in stand. dat de (potentiële) verspreiding van hoe de verspreiding van kernwa- kernwapens nog altijd een belangrijk pens nu valt te verklaren. De keuze Sico van der Meer onderwerp is in de internationale van landen is soms origineel (over betrekkingen en dat meer begrip Saoedi-Arabië en Joegoslavië bestaat van de dynamiek hieromtrent bijvoorbeeld nog relatief weinig lite- Sico van der Meer is onderzoe wenselijk is. Voor het boekproject is ratuur), maar soms ook platgetreden ker bij het Clingendael Security een indrukwekkende groep auteurs gebied (bijvoorbeeld Iran, Japan en and Conflict Programme (CSCP). bijeengebracht. Zo’n beetje iedere Oekraïne). Ook al zijn de voorspel- hedendaagse toponderzoeker op lingen over eventuele toekomstige dit terrein levert een hoofdstuk. In kernwapens in de behandelde lan- het eerste deel wordt de proliferatie den interessant, een overkoepelende van kernwapens vanuit theoretisch conclusie leveren ook de landenstu- gezichtspunt belicht, terwijl in het dies helaas niet op. tweede deel een selectie van afzon- Het laatste hoofdstuk, waarin derlijke landen en hun nucleaire de twee redacteuren een poging tot achtergronden en vooruitzichten concluderende observaties wagen, wordt behandeld. is relatief kort en blijft enigszins Hoeveel toponderzoekers echter algemeen. Het lijkt er daarmee ook bij elkaar zijn gebracht, toch le- toch op alsof de lezer na circa 750 veren de boeken niet het definitieve pagina’s terug moet keren naar de – antwoord op de vraag: hoe steekt de bij gebrek aan beter – vaak gehoorde dynamiek van kernwapenversprei- verklaring voor de proliferatie van

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 359 Nederland in Irak: twee werkelijkheden

Thijs Brocades Zaalberg & Arthur ten Cate Missie in Al Muthanna. De Nederlandse krijgsmacht in Irak 2003-2005. Amsterdam: Uitgeverij Boom, 2010; 390 blz.; € 29,90; ISBN: 978-94-6105-359-6

Dit boek leest een beetje als Charles en goedwillende multinationale toestellen stonden echter op de lijst Dickens’ A tale of two cities (1859). In stabilisatiemacht met autorisatie om wegbezuinigd te worden, wat zijn fameuze roman schetst Dickens van de Veiligheidsraad, zo was de het ‘O-woord’ in de taboesfeer deed de onvrede en onrust voor, tijdens en boodschap. Bestuurlijke taken of belanden. Als alternatief liet de na de Franse Revolutie in respectie- criminaliteitsbestrijding waren op militaire leiding een compagnie van velijk Parijs en Londen. Wie Missie in papier ‘off limits’. In het verlengde het Korps Commandotroepen (KCT) Al Muthanna tot zich neemt, krijgt hiervan hanteerde het kabinet de invliegen voor verkenningstaken. Dit evenzeer de indruk dat er twee specifiek Nederlandse benaming schopte dan weer een deuk in het parallelle werkelijkheden bestonden: Stabilisation Force Iraq (SFIR). collectieve ego van de Battlegroup, die in Den Haag en die in het Zuid- De Nederlandse Battlegroups die op dat moment vooral uit mari- Irakese Al Muthanna. Nederland zélf – en hier tuurt Dickens om de niers bestond. Veel wrevel wekte het leverde van 2003 tot 2005 vijf ach- hoek – zagen dit toch anders. De Japanse humanitaire hulpbataljon. tereenvolgende Battlegroups voor militairen mochten weinig van Den Deze uitzending naar Zuid-Irak lag stabilisatietaken in de Zuid-Irakese Haag. Ze rekten hun speelruimte in in Japan extreem gevoelig. Bij tijd provincie. Het gebied was groter dan de praktijk echter bewust op. De re- en wijle verlieten de Japanners Nederland en omvatte ongeveer een aliteit (lees: het machtsvacuüm) liet hun kamp niet eens, in een radi- half miljoen inwoners. De missie niet anders toe dan een vorm van cale zucht naar force protection. Ze was vanaf het begin omstreden. militair gezag te introduceren. Om kopieerden bovendien ongegeneerd De Amerikaanse aanval van maart orde en rust te handhaven, traden Nederlandse voorlichtingscampag- 2003 (operatie Iraqi Freedom) ont- de militairen wel degelijk regelmatig nes en kaapten lokale tolken weg beerde immers een ondubbelzinnig op als wetshandhavers en pakten met hogere salarissen. mandaat van de VN-Veiligheidsraad. ze lastige figuren op. De Irakezen, zo Hoewel politiek omstreden, Het kabinet-Balkenende besloot de meenden de Battlegroups, zagen de verwierf SFIR zich toch de reputatie operatie wel politieke, maar geen Nederlanders feitelijk tóch wel als van een redelijk succesvolle operatie. militaire steun (althans niet op het deel van de Amerikaans-Britse bezet- De auteurs stralen een zekere sym- slagveld) te geven. Waar dit allemaal tingsmacht. Irakese jongens liepen pathie uit voor de manier waarop toe leidde, valt na te lezen in het bijvoorbeeld met portretten van de achtereenvolgende Battlegroups Irak-rapport van de commissie- commandant luitenant-kolonel Dick en civiele adviseurs de dilemma’s in Davids. Swijgman rond, ten teken dat de Zuid-Irak aanpakten. In het bijzonder Auteurs Thijs Brocades Zaalberg bevolking hem zag als de feitelijke politiek adviseur Michel Rentenaar en Arthur ten Cate zijn verbonden machthebber. Brocades Zaalberg en krijgt een lovende rapportkaart. aan het Nederlands Instituut voor Ten Cate benadrukken dat de minis- Over de Haagse besluitvorming Militaire Historie van het ministe- teries van Defensie en Buitenlandse zijn Brocades Zaalberg en Ten Cate rie van Defensie. Ze maken over- Zaken het belang van een gedegen minder lovend: de algemene indruk tuigend duidelijk dat Nederland civiel-militaire samenwerking is dat de politieke en militaire leiding zich in een stevige spagaat moest (CIMIC) onderschatten. De fondsen de missie onderschatte, al of niet dwingen om de missie in Zuid-Irak uit Den Haag bleven karig. De CPA bewust. te kunnen verkopen en uitvoeren. daarentegen dacht eerder in termen In de beeldvorming zijn wel De regering deed er alles aan om van ‘spend the money!’. enkele specifieke voorvallen blijven het Nederlandse contingent toch De studie levert nog andere hangen, vooral het ‘martelincident’ vooral niet op een ‘onderaannemer’ fascinerende inkijkjes in het reilen en de zaak-Eric O. Het eerste geval van de Amerikaans-Britse bezet- en zeilen van een gevoelige missie. hing samen met de onduidelijkheid tingsautoriteit (Coalition Provisional Om het uitgestrekte en dunbe- rond de vraag welke ondervra- Authority, CPA) te doen lijken. Men volkte grensgebied te bewaken, gingstaak de Nederlanders nu pre- moest het contingent bovenal zien waren Orion-patrouillevliegtuigen cies hadden. Haast terloops wordt als deel van een neutraal ogende de logische keus geweest. Deze trouwens opgemerkt dat souschef

360 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Operatiën commodore Pieter onderzoek was gestart – door de op handhaving van een basale Cobelens de affaire ‘onder couvert’ manschappen zou worden opgevat veiligheid te liggen en niet zozeer wilde houden vanwege de mogelijke als de gewenste waarheid. op structurele wederopbouw. De negatieve media-impact. De provincie Al Muthanna bleef auteurs prefereren dan ook de kwali- De auteurs behandelen het be- uiteindelijk een oase van rela- ficatie Dutch touch. Terecht, lijkt me. faamde schietincident met sergeant- tieve rust in post-invasie Irak. In het majoor Eric O. tot in detail. Ze willen laatste hoofdstuk stellen Brocades Christ Klep de feiten voor zich laten spreken. Zaalberg en Ten Cate de boeiende Hier kunnen fijnproevers hun hart vraag of deze rust (deels) viel toe te ophalen. Zoals bekend, overleed een schrijven aan een unieke – en al of Dr Christ Klep is senior visiting Irakees na een waarschuwingsschot niet zelfgecultiveerde ‘vriendelijke’ fellow bij het Clingendael Security van de sergeant-majoor. Nog vóór de – Nederlandse aanpak, de Dutch & Conflict Programme (CSCP). groep van Eric O. terugkeerde in het approach. De auteurs concluderen basiskamp, riep de sergeant-majoor dat de Battlegroups het geluk had- Noot zijn manschappen bijeen en legde den dat ze in een relatief afgelegen Zie in dit blad o.a. Peter Baehr, ‘Irak en de waarheidsvinding: een lastige uit waarom hij had geschoten. De gebied opereerden, met vrij stabiele zoektocht’, maart 2010, blz. 135-138; auteurs benoemen dit als een ‘infor- sociale structuren. Terroristische Alfred Pijpers, ‘De waarachtigheid van mele debriefing’. Hier zou evengoed groepen waren er relatief weinig de commissie-Davids’, april 2010, blz. 268-271; en Alexander Mattelaer & een kritischer duiding mogelijk zijn te vinden. Vanwege het machtsva- Joost Koomen, ‘Het volkenrecht voorbij: geweest. De statuur van de ervaren cuüm na de Amerikaanse inval en bij de Nederlandse besluitvorming rond sergeant-majoor garandeerde im- gebrek aan mankracht en geld, bleef Irak vanuit strategisch perspectief’, juni 2010, blz. 320-323. mers dat de ‘informele debriefing’ de Battlegroups sowieso geen keus: – nota bene nog vóór enig officieel het accent kwam noodgedwongen

Goed en slecht leiderschap

Doeko Bosscher & Yuri van Hoef (red.) Koning Nobel. Opstellen over goede en kwade leiders, en wat het verschil maakt. (Liber Amicorum voor Prof. dr. Hans Renner). Groningen, 2011 (nog niet in de handel)

Het welslagen van een vriendenboek zenswaardige en soms ook oorspron- middeleeuwse parabel Van den Vos wordt vooral bepaald door de keuze kelijke opstellen. Niet minder dan Reynaerde als uitgangspunt voor van een inspirerend thema en de 40 personen, voor het merendeel het boek te kiezen. In dit satirische animo waarmee een flink aantal historici maar ook vertegenwoordi- dierenepos verschijnt Koning Nobel, auteurs dit thema op hun eigen gers van andere disciplines (onder de leeuw die geldt als de verzin- terrein uitwerken en kans zien hun wie enkele classici) en zelfs een be- nebeelding van de deugdzame en bijdrage te voorzien van een per- kend televisiejournalist, hebben hun rechtvaardige heerser. Zijn bedoe- soonlijk stempel. In beide opzichten beste beentje voorgezet. Zoals bij dit lingen zijn goed, maar zijn vertrou- mag Hans Renner, die op 28 maart soort van uitgaven gebruikelijk is, wen wordt beschaamd door sluwe 2011 afscheid nam als hoogleraar bevinden zich onder de auteurs ook tegenstanders, zoals de naamgever Midden-Europese Geschiedenis aan leerlingen van de scheidende hoog- van het epos. Door zijn argeloosheid de Rijksuniversiteit Groningen, zich leraar, die bewondering voor ‘hun’ is koning Nobel bij nader inzien mis- gelukkig prijzen. Deze sympathieke leermeester niet onder stoelen en schien toch niet de wijze leider voor neo-noorderling kan als historicus en banken steken en op hun eigen wijze wie velen hem houden. Dit gegeven gebiedsspecialist bogen op een res- dierbare herinneringen ophalen. leent zich, mede door de dubbele bo- pectabele staat van dienst. Het boek Gelukkig weten zij in deze bundel dems in het desbetreffend verhaal, dat hem bij zijn afscheid daarom hun – meestal voorspelbare – lofzan- inderdaad uitstekend voor talrijke terecht als eerbetoon is aangeboden, gen goed verteerbaar te houden. variaties in uiteenlopende politieke omvat een grote verscheidenheid De samenstellers waren op contexten, historische en eigen- van vrijwel zonder uitzondering le- de speelse gedachte gekomen de

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 361 tijdse. De meeste auteurs blijken er kabinet-Den Uyl; ‘Good King Wences- goed leider maakt, is eigenlijk niet tenminste goed raad mee te weten. las’; Zweedse voorbeelden van vorste- in abstracto aan te geven. Volkomen Zoals Bosscher en Van Hoef lijke deugdzaamheid: Gustaaf-Adolf juist schrijft Henk Steegstra in zijn in hun fraaie inleiding aangeven, en Karel XI; leiderschap in de Europese opstel over Poetin: ‘De eisen die aan belichaamt Hans Renner in zijn Unie; de rede en de redenaar: Franklin het leiderschap gesteld worden zijn persoonlijk leven zowel de tragiek als D. Roosevelt. sterk gerelateerd aan tijd, plaats, de wederopstanding van Midden- Waar twee andere opstellen zijn omstandigheden en dominante Europa in de vorige eeuw. Geboren gewijd aan respectievelijk Vladimir culturele waarden. Deze beïnvloeden in Tsjechoslowakije, twee jaar vóór Poetin (‘Leider of machthebber?’) en mede welke leiderschapsstijl, type de communistische machtsgreep in Helmut Kohl (‘een staatsman van leiderschap en persoonlijkheids- Praag, voelde hij als principieel en formaat’) valt het op dat geen van de kenmerken noodzakelijk zijn om vrijheidslievend democraat zich in auteurs zich heeft gewaagd aan een in specifieke omstandigheden, als 1968 na het neerslaan van de fluwe- afgeronde beschouwing over het succesvol leider te kunnen functio- len revolutie gedwongen zijn land leiderschap van Michael Gorbatsjov neren.’ (blz. 191-192). Crisisomstan- te verlaten. Via Oostenrijk week hij (er worden wel enkele verspreide digheden gelden bij uitstek als de uit naar Nederland. Lang voordat de alinea’s aan hem besteed). Om be- vroedvrouw van krachtige leiders. discussie in ons land over integratie grijpelijke redenen voelt Hans Ren- Hoe vaak is niet opgemerkt dat het van buitenlanders losbarstte, bleek ner zich schatplichtig aan de laatste historisch oordeel over Churchill hij al een voorbeeldige Nederlandse leider van de Sovjetunie; een foto aanzienlijk minder positief zou zijn staatsburger te zijn geworden. waarop hij zich met Gorbatsjov heeft geweest, indien de Tweede Wereld- Triomfantelijk kon hij in de zomer laten vereeuwigen, siert zelfs de kaft oorlog niet was uitgebroken? De van 1990 na het verdwijnen van het van het boek. Een behandeling van treffende uitdrukking ‘rise to the gehate regime zijn geboortegrond de vraag hoe de in het Westen (en occasion’ was ook zonder meer van weer opzoeken en zich herenigen met vooral Duitsland) alom bejubelde toepassing op Rudy Giuliani. Als zijn familie. Zijn diepe verbonden- maar in het huidige Rusland ver- burgemeester van New York steeg heid met zijn geboorteland demon- guisde ex-Sovjetleider zich verhoudt hij tijdens het drama van 9/11 boven streerde hij met de aankoop van een tot het geschapen beeld van Koning zichzelf uit. Toen hij zich jaren daar- appartement in Praag, waar hij met Nobel, zou misschien tot interes- na in de presidentiële verkiezings- zijn vrouw tussen alle academische sante gedachten hebben geleid. strijd stortte en de kandidatuur van verplichtingen door vaak vertoefde. Wat maakt nu het verschil de Republikeinse Partij probeerde te Enkele opstellen gaan dan ook over tussen goede en slechte leiders? Vol- verwerven, viel hij echter volkomen personen en zaken die direct of indi- staat hier de clichévoorstelling van door de mand. rect te maken hebben met een halve eigenschappen als karakter, visie, da- Verder zullen de meningen wel eeuw communistische overheersing dendrang en overtuigingskracht om altijd botsen over de vraag of goede van Midden- en Oost-Europa. beide categorieën te onderscheiden? leiders gerechtigd zijn in uitzon- Maar men leest in de bundel ook De goede leider is dan de aanvoerder derlijke situaties een loopje met de over geheel andere onderwerpen. Om die weet wat hij wil en de blik op waarheid te nemen (zoals Franklin enig idee te geven van de rijke variatie de toekomst heeft gericht. Hij is in Roosevelts belofte aan de kiezers van de inhoud, volgt hier – de keuze staat de leden van de samenleving in 1940 dat hij Amerika buiten de is willekeurig – een opsomming van zo te inspireren, dat deze bereid oorlog zou houden) of dat zij minder een aantal titels (of ondertitels): het zijn, aanvankelijk meestal met forse oorbare middelen mogen gebruiken historisch besef van wijze leiders; tegenzin, ter wille van het bereiken om breed gedragen doeleinden te de veranderlijke interpretatie van de van essentiële doelen grote inspan- bereiken (zoals Obama’s goedkeu- ‘goede’ heerser in Mozarts Zau- ningen te leveren. Hij heeft de moed ring van standrechtelijke executies berflöte; militair leiderschap; de dub- impopulaire maatregelen te nemen in het kader van de klopjacht op bele retoriek van de tirannenmoord in en offers te vragen die noodzakelijk leiders van al- Qaeda). Men behoeft Shakespeare’s Julius Caesar; hoe nobel zijn voor het welzijn van het land. geen aanhanger van Machiavelli te was koning Alexander de Grote?; Hij maakt zich niet tot gevangene zijn om de gelijkstelling van goed troonswisselingen in het Ottomaanse van de heersende openbare mening, leiderschap en morele zuiverheid Rijk; Lodewijk de Goede (Lodewijk maar creëert meerderheden (uiter- niet vanzelfsprekend te vinden. Napoleon); poppenspel in Praag (over aard relevant in democratische Daarnaast stelt Sipke de Hoop de affaire-Soeripno in 1948 als tussen- stelsels). Of dient men toch dieper terecht de vraag of het beeld van spel in de Indonesische onafhankelijk- te graven om de gestelde vraag te leiders niet verschuift in de tijd en of heidsstrijd); het mensenrechtenbeleid beantwoorden? Waarschijnlijk is dit het oordeel over leiderschap ook niet van Max van der Stoel tijdens het het geval. Wat een iemand tot een een kwestie is van perspectief en de

362 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 meetlat waarlangs je iemand legt petent man or woman with strength ke beminnelijkheid wordt gewaar- (blz. 164). Wat het eerste betreft, kan and confidence in defence of liberty deerd. Hans Renner heeft gekregen worden herinnerd aan de onsterfelij- at home and abroad’ (aangehaald in wat hem toekwam. ke uitspraak van Harry Truman over The Economist, 7 mei 2011, blz. 48). Fred van Staden het verschil tussen staatslieden en Een conclusie kan zijn dat de neiging politici: ‘A statesman is a politician persoonlijke voorkeuren en opvattin- who’s been dead ten or fifteen years.’ gen op het beeld van de goede leider Prof. dr. A. van Staden is hoogle Een bron van hoop voor George W. te projecteren, de discussie over poli- raar internationale betrekkingen Bush voor zijn jaren als president. tiek leiderschap even aantrekkelijk aan de Universiteit Leiden. Van Ten aanzien van het tweede verraadt als eindeloos maakt. 1995 tot 2005 was hij hoofdre bijvoorbeeld Bill Kristol, de redac- Wie de moeite neemt het hier dacteur van de Internationale teur van de conservatieve Weekly besproken werk ter hand te nemen, Spectator. In die jaren was Hans Standard, zijn vooringenomenheid zal onder de indruk komen van de renner lid van de Algemene ten opzichte van de huidige Ameri- parade van eruditie en wetenschap- Redactie. Van de hand van A. van kaanse president wanneer hij ervoor pelijke veelkleurigheid die aan hem Staden is onder meer het boek De pleit voor de volgende verkiezingen of haar voorbijtrekt. Hij of zij is roep om leiderschap in de inter- een echte leider te nomineren: ‘a getuige van uitingen van gestileerde nationale politiek. Zijn de grote workhorse not a show horse; a stea- vriendschap jegens iemand die door staatslieden verdwenen? (Assen: dy hand not a flip-flopper; a profile vele collega’s om zijn wetenschappe- Van Gorcum, 2008). in courage not in cleverness; a com- lijke verdiensten en spreekwoordelij-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 363 Signalementen

Deze rubriek staat onder redactie van drs Joris Kreutzer, die ook alle bijdragen aan deze aflevering verzorgde. De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt maandelijks gepubliceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl/resources/library/acquisitions

mie niet meer. Eichengreen stelt dat Barry J. Eichengreen dus ook de Amerikaanse munt niet Exorbitant Privilege: The Rise and Fall of the Dollar and the Future of meer zal domineren. Dat zal echter the International Monetary System. niet plotseling gebeuren en de dollar New York: Oxford University Press, 2011; 215 blz.; $ 27,95; zal zijn internationale status niet he- ISBN: 978-0-19975-378-9 lemaal verliezen. Volgens de schrijver gaat men er nu vanuit dat er mondiaal slechts ruimte is voor één valuta, Meer dan een halve eeuw is de renminbi, hebben sommigen ervan ofwel de dollar ofwel een andere Amerikaanse dollar niet alleen overtuigd dat de dollar niet meer munt. Eichengreen laat echter zien dé munt van de Verenigde Staten de wereld-standaardvaluta zal zijn. dat er gedurende lange perioden in geweest, maar van de hele wereld. Dit zal grote gevolgen hebben voor de geschiedenis meerdere munten Importeurs, exporteurs, bedrijven de Amerikaanse economie en de in- dominant waren. Dit zou weer en overheden over de hele wereld vloed van Washington in de wereld. kunnen gebeuren en daarmee kan handelden in dollars en maakten In Exorbitant Privilege beschrijft de dollar zijn internationale status de dollar tot standaard en zichzelf de econoom Barry Eichengreen de behouden. Voorwaarde is wel dat de daarmee afhankelijk van deze munt. opkomst van de dollar gedurende Verenigde Staten leren van de fouten Dat versterkte de macht van de de 20ste eeuw. Hij laat de overeen- die tot de financiële crisis hebben Verenigde Staten. Maar recente ge- komst zien tussen de dominantie geleid. Washington zal de eigen beurtenissen hebben twijfel gewekt van de Verenigde Staten in de fiscale en financiële huishouding op aan de zekerheid die de dollar kan wereldeconomie en de overheersing orde moeten krijgen. De toekomst bieden. De effecten van de financiële van de dollar in de afgelopen vijftig van het bekende groene biljet hangt crisis en de daaropvolgende mon- jaar. Maar door de opkomst van dus niet af van wat de Chinese over- diale recessie, alsmede de opkomst China, India en Brazilië en andere heid doet, maar van het beleid van van andere sterke munteenhe- groeiende economieën domineren de Amerikaanse regering zelf. den zoals de euro en de Chinese de Verenigde Staten de wereldecono-

uitgevoerd die tot nu toe alleen in Yakkov Lappin fysiek bestaande staten voorkwa- Virtual Caliphate: Exposing the Islamist State on the Internet. men. De islamisten gebruiken dit Dulles, Virginia: Potomac Books, 2010; 212 blz.; $ 21,56; netwerk om trainingskampen op te ISBN: 978-1-59797-511-7 zetten, grondwetten te schrijven en belastingwetten op te stellen. In dit boek laat Lappin zien hoe zij met In 1924 verdween in Turkije het ren al jaren tevergeefs het kalifaat behulp van de modernste technolo- laatste kalifaat, een islamitische opnieuw gestalte te geven. Het is dit gie een eeuwenoud ideaal proberen staat volgens de leer van de Koran. falen om een thuisland te creëren, te bereiken. Daarbij is het virtuele Sindsdien is het ondanks verscheide- dat volgens Yakkov Lappin heeft kalifaat niet het einddoel. Het is voor ne pogingen niet gelukt het kalifaat geleid tot het ontstaan van een vir- de islamisten een belangrijk middel nieuw leven in te blazen. Al-Qaeda, tueel kalifaat. Dit virtuele kalifaat is om het uiteindelijke doel, de terug- die zichzelf als een overheid in bal- een islamistische staat die alleen op keer van het gedroomde kalifaat, te lingschap ziet, en honderden aan computerservers bestaat en waarin bereiken. haar gelieerde organisaties probe- bepaalde overheidstaken worden

364 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 komen verkeerd voerden. De belang- Mark Perry rijkste fout die gemaakt wordt, is How to Lose the War on Terror. dat groepen als Hamas en Hezbollah Londen: Hurst & Co Publishers, 2010; 272 blz.; £ 12,99; op één hoop met Al-Qaeda worden ISBN: 978-1-85065-963-1 gegooid. De gesprekken hebben er volgens Perry toe bijgedragen dat het Westen langzamerhand anders In 2004 en in 2005 vonden er in waren, werden onderwerpen als is gaan nadenken over groepen als Beiroet onder initiatief van het democratie, Israël, Al-Qaeda, geweld Hamas en Hezbollah. Het besef Conflicts Forum gesprekken plaats en terrorisme besproken. Mark Perry, groeide dat deze groepen niet zozeer tussen een kleine groep Amerikanen die bij de gesprekken aanwezig was vijanden van de democratie waren, en Europeanen en belangrijke leden als directeur van het Conflicts Forum, maar juist bondgenoten konden van Hamas, Hezbollah en de Moslim doet in How to Lose the War on Terror worden in de strijd tegen een geza- Broederschap. In deze gesprekken, verslag van deze unieke dialoog. Een menlijke vijand, Al-Qaeda. die vanwege grote culturele, sociale van de conclusies uit de discussies en religieuze verschillen tussen de was dat de Verenigde Staten en hun deelnemers soms ongemakkelijk bondgenoten de ‘War on Terror’ vol-

ageren op de nieuwe dreigingen, en Kristian Ulrichsen plaatst deze brede respons binnen Insecure Gulf: The End of Certainty and the Transition to the Post-oil de bredere politieke, economische, Era. sociale en demografische context. Londen: Hurst & Co Publishers, 2010; 224 blz.; £ 25,=; Hoewel ‘traditionele’ dreigingen van ISBN: 978-1-84904-127-0 Iran, Irak, nucleaire proliferatie en terrorisme nog steeds prominent aanwezig zijn, hebben de nieuwe In Insecure Gulf wordt onderzocht van veranderingen in het klimaat dreigingen de potentie het sociaal hoe het concept van veiligheid in de en het milieu, bevolkingsgroei, het contract tussen staat en samenle- Perzische Golf zich ontwikkelt als overschot aan jonge mensen in de ving in de oliemonarchieën te onder- antwoord op nieuwe uitdagingen. regio en structurele economische mijnen. Ulrichsen stelt dat een al- Deze nieuwe uitdagingen zijn steeds tekortkomingen zijn problemen die lesomvattende aanpak nodig zal zijn vaker van niet-militaire aard en van een mondiale en multi-dimensionale om ervoor te zorgen dat de regimes langere termijn. Voedsel- , water- en aanpak vereisen. Kristian Ulrichsen in de regio de nieuwe dreigingen het energieveiligheid, het beheersen beschrijft hoe regimes in de regio re- hoofd kunnen bieden.

de mondiale financiële crisis breekt Gideon Rachman er een ‘Age of Anxiety’ aan. Gideon Zero-sum Future: American Power in an Age of Anxiety. Rachman beschrijft in Zero-Sum New York: Simon & Schuster, 2011; viii + 340 blz.; $ 12,99; Future de wereld in dit nieuwe tijd- ISBN: 978-1-43917-661-0 perk. Het is een wereld die minder welvarend en minder stabiel is, waarbij een nieuw wereldbeeld de Na de ineenstorting van de De toekomst zag er zeer rooskleurig boventoon voert. In dit wereldbeeld Sovjetunie brak er in de Verenigde uit. Zelfs de economische opleving wordt er steeds meer gedacht in Staten een tijdperk aan van groot van China werd niet als een bedrei- termen van een Zero-Sum Future. optimisme. Dit tijdperk, ‘The Age of ging van de Amerikaanse economie Hierin gaat de groei van de ene Optimism’, werd gekenmerkt door gezien. Er was sprake van een win- staat automatisch ten koste van de een sterk geloof in de vrije markt win-scenario, waarin een steeds ef- andere. Rachman beschrijft hoe dit als de meeste efficiënte manier om ficiëntere wereldomvattende markt nul-som-denken het steeds lastiger middelen te verdelen, in democratie ertoe zou leiden dat iedereen van de maakt om het hoofd te bieden aan als de meest stabiele regeringsvorm groeiende rijkdom zou profiteren. wereldomvattende problemen als en in het liberale individualisme als Maar na 2008 staat dit optimisti- terrorisme, werkloosheid, klimaat- de beste universele levenshouding. sche wereldbeeld ter discussie. Na verandering en nucleaire proliferatie.

Jaargang 65 nr. 6 | juni 2011 Internationale Spectator 365 Summaries

Wim Molle & Peter van dinated actions cannot be blamed stability for the war-torn continent. Bergeijk on Ashton. For example, NATO’s This short essay argues that the state that the last century has Secretary General Rasmussen did European Coal and Steel Community shown a significant economic power not fare much better in aligning the (ECSC) did not significantly affect shift towards the emerging econo- NATO members. Moreover, Ashton’s the chances of peace and war in mies. The current financial crisis has predecessor Solana had similar dif- Western Europe. Immediately after accelerated this process. The OECD ficulties since external relations is an the Second World War the German countries have been hit hard by this area carefully guarded by the mem- military potential became heavily crisis, while the emerging economies ber states because of economic and constrained by the allied occupa- appear not to be hampered by it. Yet, historical ties. In addition, Ashton tion regimes. Any resumption of distribution of power in the interna- has hardly had a staff so far because German aggression was already tional financial institutions, like the her ‘office’ is in the process of being virtually impossible well before the Bretton Woods institutions (World created. In these years of building launching of the ECSC. The great Bank and IMF), still reflects the situ- up the EU’s capacities for foreign internal West German transforma- ation that was characteristic of the affairs, some of her characteristics, tion between 1945 and 1949 created second half of the 20th century. The such as her preference for operating the necessary breeding ground for authors argue that this division of behind the scenes and being kind the European institutions, not the power should be adapted to the new and accessible, seem to be helpful other way around. Konrad Adenauer situation. That means, for instance, in many ways. Yet, the authors also brought about the miracle in the that a number of countries, among point to issues that need improve- first place, not Robert Schuman. which the Netherlands, should give ment in order to move towards early up their present positions in the IMF. successes. Marc Jansen focuses on Ukraine where early 2010 Andreas Isensee & Adriaan Wim van Eekelen the rule of the Orange team came Schout argues that the European Union to an end, when Victor Yanukovych, discuss the challenging start of needs a new strategic concept. NATO Victor Yushchenko’s great rival Catherine Ashton as the EU’s new defined a new concept in November during the Orange Revolution of High Representative of Foreign 2010, so nobody should be con- 2004, was elected President. After Affairs and Security Policy. This cerned about competition with the Yushchenko’s pro-Western foreign function was created by the Treaty Alliance when the EU draws together policy, one of Yanukovych’s first of Lisbon as an equivalent to a all the instruments at its disposal steps was an agreement with Russia ministerial position with the inten- in a comprehensive manner. This allowing this country to maintain tion of creating greater unity among should include joint civil-military its Black Sea fleet in the Ukrainian the Ministers of Foreign Affairs. headquarters in Brussels. The author, port of Sebastopol until at least Lady Ashton has been in office for a former Netherlands minister of 2042, in exchange for a 30 percent more than a year now and her (lack defence and Secretary General of the gas price discount for Ukraine. The of) influence was demonstrated WEU, does not perceive terrorism as Ukrainian ambition to join NATO was in the EU’s responses to the recent a primarily military threat and also abandoned. The pursuit of European Maghreb and Middle East crises. questions the priority currently given integration, however, was continued, Ashton is generally considered as to missile defence. This leaves failed and Yanukovych dismissed Ukrainian being ineffective. She is accused of states in conjunction with organised membership of a Russia-dominated lacking vision and charisma. Because crime as a priority for European customs union. He strengthened she is hardly visible herself, she action. presidential power, starting legal seems to make the EU even weaker proceedings against Yushchenko’s as international player instead of Alfred Pijpers former ally, ex-Prime Minister Yulia stronger. Based on her performance states that the Schuman Plan still Tymoshenko and other opposition- so far, the authors arrive at a more counts as an article of faith in members. Local elections in the balanced assessment. Many of the Europe. In the eyes of the believers it autumn of 2010 showed many weaknesses in the EU’s (un)coor- has brought peace, prosperitiy, and defects, and Ukrainian freedom of

366 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 the press, much praised since the tered, and states as well as non-state the Dutch government. Especially Orange Revolution, came under pres- actors need to be systematically in times of budget cuts, the sure again. Yanukovych argues that challenged on their use of explosive Peacebuilding Commission can be an concentration of power is neces- weapons in order to increase their effective instrument in achieving en- sary in order to introduce much- accountability, to ensure that they during peace in war-torn countries. needed reforms. According to critics, recognize the rights of victims and however, so far these reforms have in the end to prevent or limit human Karin Arts failed to occur. They predict that by suffering as much as possible. In explores whether the UN Convention his aspired ‘Putinisation’ of Ukraine, order to successfully pursue these on the Rights of the Child (CRC), Yanukovych might provoke another aims, more data need to be gath- which celebrated its 21st birthday popular movement. ered, analyzed and published on the in 2010, has indeed come of age effects of explosive weapons’ use in and provides a mature contribution Farah Karimi & Suying Lai populated areas. to children’s rights in the world. trace the origins and development Its nearly universal ratification (by of the concept of ‘Protection of Has Bakker all states except Somalia and the Civilians’ within the United Nations discusses the outcome of the recent United States) combined with the Security Council (UNSC). They sub- Review of the United Nations space provided in it for accommo- sequently address UNSC Resolution Peacebuilding Commission. In its dating economic, cultural, legal or 1973, the recently adopted resolu- first five years, the achievements of political diversity, and the result- tion on Libya. Resolution 1973 was this Commission are rather disap- ing implementation practice, have unprecedented in that it was the pointing. Based on the Review indeed made the CRC a universally first time that armed intervention document, the author assesses relevant, and thus mature, frame- for the protection of civilians ‘with three key challenges. First, there has work for realizing children’s rights. all necessary means’ was author- never been a proper discussion on The author presents her assessment ized without the consent of the the question of what peacebuild- of the current, mixed, picture of chil- host state. The authors argue that ing is. During the formation of the dren’s rights in the world, with both to prevent misuse of the ‘Protection Commission, the UN Member States positive and negative developments of Civilians’ concept, clear success reached for the low-hanging fruit unfolding in developed countries criteria on protection of civilians and did not sufficiently deal with (including the Netherlands) and need to be established for every mis- the substantive issues. Second, the developing countries alike. She then sion. Moreover, to achieve effective cleavage between the (global) North illustrates how the CRC actually han- protection, an important first step is and the (global) South within the dles the diversity among children’s collecting, monitoring and reporting UN creates an unworkable situation. rights problems and the circum- on threats faced by civilians, as well Member states from the North and stances under which children’s rights as the success or failure of military the South perceive peacebuilding are to be realized. Despite her overall forces to protect civilians against in opposing ways. Third, challenges praise for the CRC, the author also these threats. Finally, the authors exist regarding the countries on the identifies aspects that require im- argue that in order to be effective agenda of the Commission (Sierra provement. These include the crea- in the long-term, military missions Leone, Central African Republic, tion of a complaints mechanism and to protect civilians must always be Guinea Bissau and recently Liberia). the need to step up international accompanied by a genuine political The Country Specific Meetings take cooperation in support of efforts to strategy to resolve the conflict. too long to formulate peacebuild- realize children’s rights worldwide. ing policy. The policy documents are Roos Boer, Lenneke Sprik & covered with consensus language Rob van Schaik Miriam Struyk creating no real choices and lacking presents his view on the Dutch focus on explosive weapons and specific benchmarks. Consequently, government’s new bilateral develop- their impact on civilians. When the interference of the Peacebuilding ment assistance policy, in which explosive weapons are used in Commission did not lead to substan- a drastic reorientation is wrapped populated areas, civilians constitute tial results in the countries on the up in illusions and in which the the overwhelming majority of those agenda, and few other countries are national interest takes a prominent killed and injured. Far too often, willing to be placed on the agenda. place. Assistance will be focused this explosive violence in populated All in all, changes have to be made to on 15 target countries and on four areas is accepted as a ‘normal’ side strengthen the Commission. In this sectors, the latter to the detriment effect of armed conflict. This com- regard, there lies a responsibility on of social sectors The author argues monly held viewpoint should be al- both the UN Secretary General and that a strict and stringent concentra-

Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 Internationale Spectator 367 tion policy is not conducive to the large-scale operations may better quences of the population growth, quality and the effectiveness of the be coordinated by the European which has persisted despite China’s government’s programme. A more Commission. one-child policy, is the brake it puts flexible policy is recommended, in on the development of labour pro- which the removal of bottle-necks in Hans Kuijper ductivity which is required to sustain the recipient government’s policy is gives a critical comment on China’s economic growth. Furthermore, the not the major goal. The main body rise and spectacular economic author points to Western politicians of the government’s assistance growth. First of all, the author states and businessmen who gladly travel should be geared to a policy in which that the macro-economic figures for to ‘booming China’ where they are – responding to voices from those di- China should be viewed with some cleverly cosseted, but at the same rectly concerned – opportunities are suspicion as Chinese statistics are time are thrown dust in their eyes. sought, sometimes at a small scale. both unreliable and insufficient. In countries where the government China’s biggest problem will be its seems to be responsive to change, huge population. One of the conse-

ALGEMENE REDACTIE INTERNATIONALE SPECTATOR

Dr J.Q.Th. (Jan) Rood, hoofdredacteur; hoofd strategisch Prof.dr. P.R.J. (Paul) Hoebink, hoogleraar ontwikkelingssamen- onderzoek van het Nederlands Instituut voor Internationale werking aan de Radboud Universiteit Nijmegen, directeur Centre Betrekkingen Clingendael te Den Haag, voorzitter Nederlands for International Development Studies (CIDIN) aan de Radboud Genootschap voor Internationale Zaken (NGIZ) Universiteit

Drs P.A. (Peter) Schregardus, eindredacteur, Instituut Clingendael Dr S. (Sipke) de Hoop, universitair hoofddocent Midden- en Oost- Europese geschiedenis, afdeling geschiedenis van de Faculteit Drs G.J. (Gerard) Telkamp, eindredacteur, Instituut Clingendael der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen, tevens docent Conflict Studies & Post-Conflict Reconstruction, Nederlandse Prof. dr E. (Edwin) Bakker, hoogleraar terrorisme en contrater- Defensie Academie (NLDA) te Breda rorisme aan het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit Leiden, directeur Centrum voor Terrorisme & Contraterrorisme Prof.dr W. (Wil) Hout, Professor of Governance and International van Campus Den Haag Political Economy, International Institute of Social Studies (ISS Den Haag), Erasmus Universiteit Rotterdam Prof. dr S. (Sven) Biscop, Directeur van het Programma ‘Europe in the World’ van het Koninklijk Instituut voor Internationale Dr M. (Mendeltje) van Keulen, Europa-adviseur bij de Tweede Betrekkingen Egmont te Brussel, hoofdredacteur Studia Kamer van de Staten-Generaal Diplomatica, tevens gastprofessor EU buitenlands en veiligheidsbeleid aan de Universiteit Gent en aan het Europacollege te Drs J.C. (Han) Mulder, oud-hoofdredacteur van het Leidsch Brugge Dagblad, oud-hoofd voorlichting van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn & Sport (VWS) Prof. dr D. (David) Criekemans, gastprofessor Belgisch en vergelij- kend buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, tevens Prof.dr C.W.A.M. (Kees) van Paridon, hoogleraar economie in docent Geopolitiek aan het International Centre for Geopolitical de Faculteit der Sociale Wetenschappen, Erasmus Universiteit Studies (ICGS) te Genève en senior onderzoeker bij het Vlaams Rotterdam Steunpunt Buitenlands Beleid Prof. dr R.A. (Ramses) Wessel, hoogleraar recht van de Europese Dr E. (Edith) Drieskens, Senior Research Fellow, Clingendael Unie en andere internationale organisaties aan de Universiteit Diplomatic Studies Programme, tevens verbonden aan de Twente Katholieke Universiteit Leuven Prof. dr J.W. (Jaap) de Zwaan, hoogleraar recht van de Europese Dr L.J. (Larissa) van den Herik, universitair hoofddocent, Unie, sectie Europees Recht, Capaciteitsgroep Publiekrecht, Grotius Centre for International Legal Studies, Faculteit der Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Erasmus Universiteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden Rotterdam.

368 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 6 | Juni 2011 – Ingezonden mededeling –

KONINKLIJKE VAN GORCUM

Leiders in cultuurverandering Hoe Nederlandse organisaties succesvol hun cultuur veranderen en strategische vernieuwing realiseren

Uitgave in samenwerking met Stichting Management Studies

Zonder succesvolle cultuurverandering geen strategische vernieuwing. Dit boek gaat over leidende bedrijven in Nederland, bedrijven die leiders zijn in verandering. Ze nemen het voortouw en doen het beter dan hun concurrenten. Het gaat ook over mensen die de leiding nemen. Dat zijn niet alleen topmanagers, maar ook leidinggevenden, professionals en medewerkers. Mensen die het anders willen, hun nek uitsteken en initiatief nemen. Ze benoemen problemen, formuleren ambities, zoeken mensen die mee willen doen en gaan Jaap Boonstra aan de slag. Juist het samenspel tussen deze spelers is één van de succesfactoren voor 2011 | 372 pagina’s + cd-rom cultuurverandering. De initiatiefnemers in cultuurverandering praten niet over cultuurver- met 16 cases andering en zijn misschien juist daarom succesvol. Boek, cd-rom, € luister-CD: 59,75 Cultuurverandering raakt de reden van bestaan van organisaties, de maatschappelijke be-

Boek, cd-rom, zonder tekenis en de klantwaarde. Dit boek biedt leiders en managers in bedrijven, adviseurs en luister-CD: € 49,75 studenten voorbeelden, inzichten en inspiraties om succesvol te werken aan cultuurveran- deringen. Gebaseerd op zestien studies in Nederlandse organisaties die werken aan hun ISBN 978 90 232 4691 6 organisatiecultuur biedt dit boek:

· Illustratieve voorbeelden hoe leiders succes boeken · Praktische inzichten in veranderstrategieën om een passende aanpak te kiezen · Talloze interventies die concrete handvatten bieden voor cultuurverandering · Kritische succesvoorwaarden en randvoorwaarden voor succesvol handelen

Prof. dr Jaap Boonstra is verbonden aan Sioo en hoogleraar organisatieverandering aan de Universteit in Amsterdam en bij Esade Business School in Barcelona. Jaap Boonstra is betrokken bij vernieuwingsprocessen in organisatorische netwerken en begeleidt bedrijven en overheidsorganisaties in complexe veranderingen.

Het boek is zowel los als in combinatie met de audio cd te bestellen.

Meer informatie en online bestellen: www.vangorcum.nl of bel 0592 37 95 56

Koninklijke Van Gorcum BV Postbus 43 www.vangorcum.nl/nieuwsbrief 9400 AA Assen altijd op de hoogte van de nieuwste uitgaven [e] [email protected] – Ingezonden mededeling –

KoninKlijKe Van Gorcum

Kaasschaaf of leiderschap: doorrommelen of doorpakken De crisis als koevoet

We staan in ons land aan de vooravond van een immense bezuinigingsoperatie. Een be- grotingstekort van € 35 miljard dwingt immers tot het maken van fundamentele keuzes.

Bij publieke organisaties is de natuurlijke reflex om de traditionele kaasschaaf weer te voorschijn te halen: iedereen krijgt een ‘fair share’ en daarmee zou het probleem zijn opge- lost. Maar we weten allemaal dat de ‘kaasschaaf’ op termijn desastreuze gevolgen heeft. En dat terwijl deze schaarste als een prachtige kans gebruikt kan worden om een aantal zaken ten principale anders te organiseren. Door te focussen op ‘beter’ en ‘leuker’ in plaats Dirk-Jan de Bruijn van op ‘kleiner’ en ‘minder’. Om door slimmer samen te werken de verborgen synergie te 2010 | 144 pagina’s | € 19,95 verzilveren. Vooral nú! ISBN 978 90 232 4693 0

Zo creëren we een organisatie die een plek is van constante verbetering waar mensen met plezier naar toe gaan, elke dag opnieuw. Zo zorg je ervoor dat die kaasschaaf wordt gebruikt waarvoor die is bedoeld: om plakjes kaas te snijden!

‘Veranderdokter’ Dirk-Jan de Bruijn beschrijft aan de hand van voorbeelden uit de praktijk van alledag dat het wél kan en wat daar dan voor nodig is.

Leerzaam, nuttig en praktisch toepasbaar. Een absolute must voor iedere overheidsmana- ger, zeker in het huidige tijdsgewricht. Lex Bruijn (Bestuursacademie Nederland)

Van kaft tot kaft straalt de dynamiek er van af! Het laat zien dat veranderen ook leuk kan zijn. Koos Groenewoud (Delta N.V.)

Verfrissend! Dit biedt je een aantal hele praktische handvatten voor het slimmer organiseren waarmee je vandaag nog kunt beginnen. Reind Loggen (CJIB)

‘Kaasschaaf of leiderschap’ neemt je mee in de wereld van de verborgen synergie en laat je voelen hoe je dat dan ook kunt verzilveren. Willem Mastenbroek (Managementsite.nl)

Dit boek sleept je mee in de praktijk naar de klant, afnemer en burger en dwingt je om na te denken over de vraag ‘waartoe we op aard’ zijn als publieke organisatie. Bert Mol (Re.public)

Bijzonder helder geschreven en zeer herkenbaar vanuit de praktijk. Inspirerend! Ab Warffemius (De Werkmaatschappij)

Meer informatie en online bestellen: www.vangorcum.nl of bel 0592 37 95 56

Koninklijke Van Gorcum BV Postbus 43 www.vangorcum.nl/nieuwsbrief 9400 AA Assen altijd op de hoogte van de nieuwste uitgaven [e] [email protected]