Issn 2222-7849 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasi
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ISSN 2222-7849 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏRKƏZİ NƏBATAT BAĞININ ELMİ ƏSƏRLƏRİ XVIII cild НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ТРУДЫ ЦЕНТРАЛЬНОГО БОТАНИЧЕСКОГО САДА Том XVIII AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES PROCEEDINGS OF THE CENTRAL BOTANICAL GARDEN Volume XVIII Bakı – 2020 1 BAŞ REDAKTOR: REDAKSİYA HEYƏTİ AMEA-nın müxbir üzvü Maqsud Qurbanov YERLİ ÜZVLƏR AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı V.M.Əli-zadə Badamdar şossesi, 40 (AMEA Botanika İnstitutu) Az1004, Bakı, Azərbaycan A.Ə.Bayramov Tel: (+994 12) 5024973 (AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı) Faks: (+004 12) 5024172 Ş.N.Qasımov Email: [email protected] (AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı) V.S.Səlimov (Üzümçülük və Şərabçılıq ETİ) BAŞ REDAKTORUN MÜAVİNİ: A.T.İsgəndərov (AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı) b.e.d., dos. Vahid Fərzəliyev E.P.Səfərova (AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı) AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı AZ1004, Bakı, Azərbaycan Tel: (+994 12) 5024172 XARİCİ ÜZVLƏR Faks: (+994 12) 5024172 G.Osmanova E-mail: [email protected] (Mari dövlət Universiteti, Rusiya) K.Coşkunçelebi MƏSUL KATİB: (Qaradəniz Texniki Universiteti, Türkiyə) B.ü.f.d., dos. N.B.Hüseynova AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı AZ1004, Bakı, Azərbaycan Tel: (+994 12) 5024321 Faks: (+994 12) 5024172 E-mail: [email protected] Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi əsərləri, XVIII cild, Bakı, 2020, – 80 səh. ISSN 2222-7849 Məcmuə Abşeronun quru subtropik şəraitində yerli, ayrı-ayrı ölkələrin florasından olan bəzək, dərman, efir yağlı, kol, ot və çiçək bitkilərinin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Kitabda bir sıra bitkilərin bioloji xüsusiyyətləri, o cümlədən biomorfologiyası, bioloji müxtəlifliyi, boy və inkişafının dinamikası, çoxaldılma üsulları, ilkin becərilmə aqrotexnikası, respublikanın şəhər və digər yaşayış məntəqələrinin yaşıllaşdırılmasında istifadəsi haqqında tövsiyələr verilmişdir. Həmçinin bitki introduksiyası, floristika, ekologiya, meşəçilik və üzümçülük sahəsində olan məqalələr də öz əksini tapmışdır. Topludan bitkilərin introduksiyası ilə məşğul olan elmi işçilər, aqronomlar, biologiya və kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri, doktorantlar, tələbələr, həvəskar bağbanlar istifadə edə bilər. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 3-8 I.BİTKİ İNTRODUKSİYASI UOT:631.22 ABŞERONDA RHAMNUS ALATERNUS L. NÖVÜNÜN YUVENİL BİTKİLƏRİNİN BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAFI *Əliyev E.Y., Səfərova E.P., **Məmmədova Z.İ. *AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu, 40 **Qərbi Kaspi Universiteti, Bakı, İstiqlaliyyət 27 e-mail: [email protected] Məqalədə Abşeron şəraitində becərilən Rhamnus alaternus L. növünün cücərtisinin bioekoloji xüsusiyyətləri, ilkin inkişaf dövründə morfoqenezi, böyümə və inkişaf dınamikası öyrənilmişdir. Aparılmış biomorfolojı tədqiqatlar nəticəsin- də növün inkişaf tsiklini latent və yuvenil dövrü öyrənilmişdir. Toxumla çoxalma payız və yaz aylarinda aparılmışdı. Öyrənilən növün toxumlarının səpilməsinin optimal dərinliyini təyin edilməsi üçün səpin 3 variantda -1,5, 3,0 və 5,0 sm aparılmışdır. Ən yüksək (80%) cücərmə faizi 3.0 sm dərinliyiə səpilmiş toxumlarda əmələ qəlmişdir. Eyni zamanda, tox- umlardan cücərmə yaz ayına nisbətən payızda daha yüksək müşahidə edilmişdi. Rhamnus alaternus növünün böyümə və inkişafı öyrənilməsi nəticəsində müəyyən edildi ki, onların yaxşı boy artması və inkişaf etməsi iqlim, torpaq faktorlarından və suvarma rejimindən çox asılıdır.Alınan nəticələr əsasında müəyyən edilmişdir ki, Abşeron iqlim şəraitində tədqiq olunan bu növ yaxşı inkişaf edir və yaşıllaşdırma işlərində müvəffəqiyyətlə istifadə edilə bilər. Açar sözlər: Rhamnus alaternus, yuvenil, introduksiya, yaşıllaşdırma, cücərti, morfologiya,böyümə və inkişaf Giriş Respublikamızın şəhər və qəsəbələrin yaşıllaşdırılması abadlaşdırılma işlərinin ayrılmaz bir hissəsi olub, sanitar-gigiyenik əhəmiyyətə malikdir. Yaşıl kolardan park və bağçalarda süni çəmən- liklərin fonunda müxtəlif dekortaiv kompozisiyalar yaratmaq və eləcədə yaşıl çəpərlər salmaq üçün geniş istifadə olunur. Bu baxımdan həmişəyaşıl murdarça kolun əhəmiyyəti daha böyükdür.Çünki onlar hətta qış dövründə belə yaşıllıqların gözəlliyini artırmış olur.Bunu nəzərə alaraq Aralıq dəniz florasından olan ikntroduksiya edilmiş həmişəyaşıl murdarçanın böyümə və inkişafını Abşeronda tədqiq edilmişdir. Rhamnaceae fəsiləsinə hər yerdə, əsas etibarı ilə tpropik və subtropik ölkələrdə yayaılmış 500- ə yaxın növü əhatə edən 50-ə qədər cins daxildir. Rhamnaceae fəsiləsinin növləri Aralıq dənizi, Bal- kan yarımadasi, Kiçik Asiyada yayilmışdır. Rhamnaceae fəsiləsinə aid Rhamnus alaternus L. növü (həmişəyaşıl murdarça) qırmızımtıl budaqlara və ya zeytuni zoğlara malik 5 m-ə qədər hündürlüyün- də qollu-budaqlı, həmişəyaşıl koldur.Yarpaqları xırdadır, uzunluğu 2-5 sm və eni 1-3 sm –dir. Çıl- paqdır, dairəvarıdır, üstdən tünd yaşıl və parlaq, altdan açıq yaşıldır, enli, əsas damarlı və 3-4 cüt nazik yan damarlıdır. Çiçəklər adətən 5 üzvülüdür, sarımtıl –yaşıldır. İkievlilidir, xırdadır. Sadə bəzən də zəif şaxələnmiş qısa salxımvarı çiçək qrupunda yerləşir. Meyvələri şarvarı və ya tərs yumurtava- rıdır. Uzunluğu 5 mm-ə yaxındır, nazik ətli və üççəyirdəklidir. Əvvəl qırmızı, yetişdikdə isə qaradır. Toxumları uzunsov – yumurtavarıdır, arxadan şırımlıdır, açıq qonurdur [4]. Rhamnus alaternus L. torpaq şəraitində az tələbkar. quraqlığa və kifayət qədər duza davamlı olmaqla çox dekorativ və həmişəyaşıl, tikansızdır. Qayçılanmaya davamlıdır.Azərbaycanın quru aran rayonlarında yaşıllaşdırma işləri üçün daha geniş istifadə edilməyə layiqdir.Tək-tək və qrup halında əkmək, canlı çəpər (Bordür) düzəltmək üçün yararlıdır [1, 10]. Material və metodlar Tədqiqatın materialı AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının koleksiyalarında becərilən Rhamnus ala- ternus L. ilkin olaraq toxum şəkilində xarici ölkələrin botanika bağlarından delektus üzrə alınmışdır. 3 Bu növün MNB-nın təcürbə sahəsində toxumların cücərdilməsi, cücərtilərin morfogenezi, biomorfo- logiyası və becərilmə aqrotexnikası öyrənilmişdir. Toxumun cücərməsinin morfoloji xüsusiyyətləri və cücərtilərin inkişafının tədqiq edilməsi İ.Q.Serebryakovun [9] və V.V.Simirnovun [8], M.K.Firsovanın [11] metodikası əsasında aparılmışdır. Təcürbə sahəsində Rhamnus alaternus L. toxumla çoxaldılması , böyümə və inkişaf dinamikası öyrənilmişdir.Yuvenil fazada onların morfogenezinin öyrənilməsi vegetativ orqanlarının hər həftə analizi aparılmışdır. Rhamnus alaternus L. becərilməsinin aqrotexniki üsulunun işlənməsi zamanı optimal substratın hazırlanması üzrə də tədqiqatlar aparılmışdır. Nəticələr və onların müzakirəsi Dekorativ bitki kimi Rhamnus alaternus yaşılaşdırmada xüsusi olaraq maraq kəsb edir. Aparı- lan tədqiqatlar nəticəsində Rhamnus alaternus – un toxumdan cücərmiş yuvenil və virginil dövründə morfoloji qruluşunda baş verən struktur xüsusiyyətlərinin dəyişmə dinamikası öyrənilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki həmişəyaşıl murdarçanın səpini açıq sahədə toxumun səpilməsi ilə hər variantda 100 ədəd toxum götürülərək (1,5,3,0 və 5 sm dərinlikdə) aparılmışdır. Səpindən sonra qarşıq substrat səpilərək sonra çiləmə üsulu ilə suvarılmışdır. Aparılmış biomorfoloji tədqiqatlar həmişəyaşıl murdarçanın inkişaf tsikilinin aşağıdakı mərhə- lələrə bölmək olar: latent,yuvenil,virqinil dövrü [5]. Latent dövrü. Meyvəsi qurudur, uzunluqu 0,4+0,2 mm, eni 0,3+0.1 mm. Bir meyvədə 3-4 toxum olur. Toxumlari yumru uzunluqu 0,1+ 0,05 mm və eni 0,2+0,05 mm (Şəkil 1). Şək.1. Rhamnus alaternus növünün toxumunun təsviri Yuvenil qabağı dövrün ilk cücərtinin əmələ gəlməsi prosesi toxumun rüşeymindən epikotil in- kişafı başlayır.İnkişaf etməkdə olan hipokatil toxumun, sonra isə qabığı deşərək bayıra çıxır. Epoko- tilin uc tərəfindən siviriləşmiş uca malik kök inkişafı başlayır. Bu zaman epokatil və əsas kök ağ olurlar. Epokotil və əsas kökün başlanması Rhamnus alaternus L. 15.III. tarixinə təsadüf edir. 23 gün keçənən sonra inkişafa başlamış rüşeym görünməyə və yuxarıya doğru inkişafa başlayan zoğ torpağın üst qatına çıxır.Epokotilin və əsas kökün inkişafa başlanmasından 10-15 gün sonra yan köklər əmələ gəlməyə başlayır. Öyrəndiyimiz bu növün kök sistemi mil kök sisteminə malik olub əsas kökün inki- şaf etməsilə xarakterizə olunur. Hipokotil cücərtilər əsas kökdən, güclü inkişaf etmiş hipokotildən, ləpə yarpaqları və tumur- cuqdan ibarətdir. Epokotil cücərtilər isə yaxşı inkişaf etmiş əsas kökdən, zəif hipokotildən, ləpələrdən və rüşeym zoğundan ibarətdir. Hipokotil cücərtilərdə yaşıl rəngli, fotosintez etməyə malik ləpə yar- paqları torpağın üstünə çıxır.Epokotil cücərtilərdə isə rüşeym zoğu inkişaf edir və onun üzərində bir 4 neçə spiralşəkilli yarpaqcıqlar olur. Öyrənilən bu növün cücərtilərində yaxşı inkişaf etmiş əsas kök- dən, zəif inkişaf etmiş hipokotildən, rüşeym zoğundan və onun üzərində 4-6 ədəd yarpaqcıqlardan ibarətdir. Tədqiq olunan bu növün cücərtisi hipokotil cücərtidir. Rhamnus alaternus cücərtisi torpaq- dan yenicə çıxmış zoğların və yarpaqcıqları tükücüklərlə örtülmüş olur.Yarpaqlar formasına görə yetkin ağacların yarpaqlarına bənzəyirlər. Yarpaqların aşağıda yerləşən 4-ü böyük. zoğun təpə hissə- sinə yaxın yenicə böyüməyə başlayan 2 yarpaq isə nisbətən kiçikdir. Yuvenil qabağı dövrün ilk cücərti mərhələsində əsas köklə rüşeymin əsas zoğ arasında sərhəd aydın görünür və onlar arsında əlaqə güclü olur.Bu mərhələdə əsas kök epikotil vasitəsilə ləpənin bir tayında, zoğ isə hipokotil ləpənin digər tayında olan ehtiyat qida maddələri hesabına qidalanır. Yu- venil qabağı dövrün cücərti mərhələsində əsas köklə zoğ arasında əlaqə güclənməyə və zoğun kökə keçdiyi sərhəd itməyə başlayır.Lakin bu sərhəd 3-4 aylıq cücərtilərdə də hiss