Issn 2222-7849 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasi

ISSN 2222-7849

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

MƏRKƏZİ NƏBATAT BAĞININ ELMİ ƏSƏRLƏRİ

XVIII cild

НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

ТРУДЫ ЦЕНТРАЛЬНОГО БОТАНИЧЕСКОГО САДА

Том XVIII

AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES

PROCEEDINGS OF THE CENTRAL BOTANICAL GARDEN

Volume XVIII

Bakı – 2020 1 BAŞ REDAKTOR: REDAKSİYA HEYƏTİ

AMEA-nın müxbir üzvü Maqsud Qurbanov YERLİ ÜZVLƏR

AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı V.M.Əli-zadə Badamdar şossesi, 40 (AMEA Botanika İnstitutu) Az1004, Bakı, Azərbaycan A.Ə.Bayramov Tel: (+994 12) 5024973 (AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı) Faks: (+004 12) 5024172 Ş.N.Qasımov Email: [email protected] (AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı) V.S.Səlimov (Üzümçülük və Şərabçılıq ETİ) BAŞ REDAKTORUN MÜAVİNİ: A.T.İsgəndərov (AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı) b.e.d., dos. Vahid Fərzəliyev E.P.Səfərova (AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı) AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı AZ1004, Bakı, Azərbaycan Tel: (+994 12) 5024172 XARİCİ ÜZVLƏR Faks: (+994 12) 5024172 G.Osmanova E-mail: [email protected] (Mari dövlət Universiteti, Rusiya)

K.Coşkunçelebi MƏSUL KATİB: (Qaradəniz Texniki Universiteti, Türkiyə)

B.ü.f.d., dos. N.B.Hüseynova

AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı AZ1004, Bakı, Azərbaycan Tel: (+994 12) 5024321 Faks: (+994 12) 5024172 E-mail: [email protected]

Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi əsərləri, XVIII cild, Bakı, 2020, – 80 səh.

ISSN 2222-7849

Məcmuə Abşeronun quru subtropik şəraitində yerli, ayrı-ayrı ölkələrin florasından olan bəzək, dərman, efir yağlı, kol, ot və çiçək bitkilərinin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Kitabda bir sıra bitkilərin bioloji xüsusiyyətləri, o cümlədən biomorfologiyası, bioloji müxtəlifliyi, boy və inkişafının dinamikası, çoxaldılma üsulları, ilkin becərilmə aqrotexnikası, respublikanın şəhər və digər yaşayış məntəqələrinin yaşıllaşdırılmasında istifadəsi haqqında tövsiyələr verilmişdir. Həmçinin bitki introduksiyası, floristika, ekologiya, meşəçilik və üzümçülük sahəsində olan məqalələr də öz əksini tapmışdır. Topludan bitkilərin introduksiyası ilə məşğul olan elmi işçilər, aqronomlar, biologiya və kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri, doktorantlar, tələbələr, həvəskar bağbanlar istifadə edə bilər.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 3-8

I.BİTKİ İNTRODUKSİYASI UOT:631.22

ABŞERONDA RHAMNUS ALATERNUS L. NÖVÜNÜN YUVENİL BİTKİLƏRİNİN BÖYÜMƏ VƏ İNKİŞAFI

*Əliyev E.Y., Səfərova E.P., **Məmmədova Z.İ. *AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu, 40 **Qərbi Kaspi Universiteti, Bakı, İstiqlaliyyət 27 e-mail: [email protected]

Məqalədə Abşeron şəraitində becərilən Rhamnus alaternus L. növünün cücərtisinin bioekoloji xüsusiyyətləri, ilkin inkişaf dövründə morfoqenezi, böyümə və inkişaf dınamikası öyrənilmişdir. Aparılmış biomorfolojı tədqiqatlar nəticəsin- də növün inkişaf tsiklini latent və yuvenil dövrü öyrənilmişdir. Toxumla çoxalma payız və yaz aylarinda aparılmışdı. Öyrənilən növün toxumlarının səpilməsinin optimal dərinliyini təyin edilməsi üçün səpin 3 variantda -1,5, 3,0 və 5,0 sm aparılmışdır. Ən yüksək (80%) cücərmə faizi 3.0 sm dərinliyiə səpilmiş toxumlarda əmələ qəlmişdir. Eyni zamanda, tox- umlardan cücərmə yaz ayına nisbətən payızda daha yüksək müşahidə edilmişdi. Rhamnus alaternus növünün böyümə və inkişafı öyrənilməsi nəticəsində müəyyən edildi ki, onların yaxşı boy artması və inkişaf etməsi iqlim, torpaq faktorlarından və suvarma rejimindən çox asılıdır.Alınan nəticələr əsasında müəyyən edilmişdir ki, Abşeron iqlim şəraitində tədqiq olunan bu növ yaxşı inkişaf edir və yaşıllaşdırma işlərində müvəffəqiyyətlə istifadə edilə bilər. Açar sözlər: Rhamnus alaternus, yuvenil, introduksiya, yaşıllaşdırma, cücərti, morfologiya,böyümə və inkişaf

Giriş

Respublikamızın şəhər və qəsəbələrin yaşıllaşdırılması abadlaşdırılma işlərinin ayrılmaz bir hissəsi olub, sanitar-gigiyenik əhəmiyyətə malikdir. Yaşıl kolardan park və bağçalarda süni çəmən- liklərin fonunda müxtəlif dekortaiv kompozisiyalar yaratmaq və eləcədə yaşıl çəpərlər salmaq üçün geniş istifadə olunur. Bu baxımdan həmişəyaşıl murdarça kolun əhəmiyyəti daha böyükdür.Çünki onlar hətta qış dövründə belə yaşıllıqların gözəlliyini artırmış olur.Bunu nəzərə alaraq Aralıq dəniz florasından olan ikntroduksiya edilmiş həmişəyaşıl murdarçanın böyümə və inkişafını Abşeronda tədqiq edilmişdir. Rhamnaceae fəsiləsinə hər yerdə, əsas etibarı ilə tpropik və subtropik ölkələrdə yayaılmış 500- ə yaxın növü əhatə edən 50-ə qədər cins daxildir. Rhamnaceae fəsiləsinin növləri Aralıq dənizi, Bal- kan yarımadasi, Kiçik Asiyada yayilmışdır. Rhamnaceae fəsiləsinə aid Rhamnus alaternus L. növü (həmişəyaşıl murdarça) qırmızımtıl budaqlara və ya zeytuni zoğlara malik 5 m-ə qədər hündürlüyün- də qollu-budaqlı, həmişəyaşıl koldur.Yarpaqları xırdadır, uzunluğu 2-5 sm və eni 1-3 sm –dir. Çıl- paqdır, dairəvarıdır, üstdən tünd yaşıl və parlaq, altdan açıq yaşıldır, enli, əsas damarlı və 3-4 cüt nazik yan damarlıdır. Çiçəklər adətən 5 üzvülüdür, sarımtıl –yaşıldır. İkievlilidir, xırdadır. Sadə bəzən də zəif şaxələnmiş qısa salxımvarı çiçək qrupunda yerləşir. Meyvələri şarvarı və ya tərs yumurtava- rıdır. Uzunluğu 5 mm-ə yaxındır, nazik ətli və üççəyirdəklidir. Əvvəl qırmızı, yetişdikdə isə qaradır. Toxumları uzunsov – yumurtavarıdır, arxadan şırımlıdır, açıq qonurdur [4]. Rhamnus alaternus L. torpaq şəraitində az tələbkar. quraqlığa və kifayət qədər duza davamlı olmaqla çox dekorativ və həmişəyaşıl, tikansızdır. Qayçılanmaya davamlıdır.Azərbaycanın quru aran rayonlarında yaşıllaşdırma işləri üçün daha geniş istifadə edilməyə layiqdir.Tək-tək və qrup halında əkmək, canlı çəpər (Bordür) düzəltmək üçün yararlıdır [1, 10].

Material və metodlar

Tədqiqatın materialı AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının koleksiyalarında becərilən Rhamnus alaternus L. ilkin olaraq toxum şəkilində xarici ölkələrin botanika bağlarından delektus üzrə alınmışdır.

3 Bu növün MNB-nın təcürbə sahəsində toxumların cücərdilməsi, cücərtilərin morfogenezi, biomorfo- logiyası və becərilmə aqrotexnikası öyrənilmişdir. Toxumun cücərməsinin morfoloji xüsusiyyətləri və cücərtilərin inkişafının tədqiq edilməsi İ.Q.Serebryakovun [9] və V.V.Simirnovun [8], M.K.Firsovanın [11] metodikası əsasında aparılmışdır. Təcürbə sahəsində Rhamnus alaternus L. toxumla çoxaldılması , böyümə və inkişaf dinamikası öyrənilmişdir.Yuvenil fazada onların morfogenezinin öyrənilməsi vegetativ orqanlarının hər həftə analizi aparılmışdır. Rhamnus alaternus L. becərilməsinin aqrotexniki üsulunun işlənməsi zamanı optimal substratın hazırlanması üzrə də tədqiqatlar aparılmışdır.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Dekorativ bitki kimi Rhamnus alaternus yaşılaşdırmada xüsusi olaraq maraq kəsb edir. Aparı- lan tədqiqatlar nəticəsində Rhamnus alaternus – un toxumdan cücərmiş yuvenil və virginil dövründə morfoloji qruluşunda baş verən struktur xüsusiyyətlərinin dəyişmə dinamikası öyrənilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki həmişəyaşıl murdarçanın səpini açıq sahədə toxumun səpilməsi ilə hər variantda 100 ədəd toxum götürülərək (1,5,3,0 və 5 sm dərinlikdə) aparılmışdır. Səpindən sonra qarşıq substrat səpilərək sonra çiləmə üsulu ilə suvarılmışdır. Aparılmış biomorfoloji tədqiqatlar həmişəyaşıl murdarçanın inkişaf tsikilinin aşağıdakı mərhə- lələrə bölmək olar: latent,yuvenil,virqinil dövrü [5]. Latent dövrü. Meyvəsi qurudur, uzunluqu 0,4+0,2 mm, eni 0,3+0.1 mm. Bir meyvədə 3-4 toxum olur. Toxumlari yumru uzunluqu 0,1+ 0,05 mm və eni 0,2+0,05 mm (Şəkil 1).

Şək.1. Rhamnus alaternus növünün toxumunun təsviri

Yuvenil qabağı dövrün ilk cücərtinin əmələ gəlməsi prosesi toxumun rüşeymindən epikotil in- kişafı başlayır.İnkişaf etməkdə olan hipokatil toxumun, sonra isə qabığı deşərək bayıra çıxır. Epoko- tilin uc tərəfindən siviriləşmiş uca malik kök inkişafı başlayır. Bu zaman epokatil və əsas kök ağ olurlar. Epokotil və əsas kökün başlanması Rhamnus alaternus L. 15.III. tarixinə təsadüf edir. 23 gün keçənən sonra inkişafa başlamış rüşeym görünməyə və yuxarıya doğru inkişafa başlayan zoğ torpağın üst qatına çıxır.Epokotilin və əsas kökün inkişafa başlanmasından 10-15 gün sonra yan köklər əmələ gəlməyə başlayır. Öyrəndiyimiz bu növün kök sistemi mil kök sisteminə malik olub əsas kökün inki- şaf etməsilə xarakterizə olunur. Hipokotil cücərtilər əsas kökdən, güclü inkişaf etmiş hipokotildən, ləpə yarpaqları və tumur- cuqdan ibarətdir. Epokotil cücərtilər isə yaxşı inkişaf etmiş əsas kökdən, zəif hipokotildən, ləpələrdən və rüşeym zoğundan ibarətdir. Hipokotil cücərtilərdə yaşıl rəngli, fotosintez etməyə malik ləpə yar- paqları torpağın üstünə çıxır.Epokotil cücərtilərdə isə rüşeym zoğu inkişaf edir və onun üzərində bir

4 neçə spiralşəkilli yarpaqcıqlar olur. Öyrənilən bu növün cücərtilərində yaxşı inkişaf etmiş əsas kök- dən, zəif inkişaf etmiş hipokotildən, rüşeym zoğundan və onun üzərində 4-6 ədəd yarpaqcıqlardan ibarətdir. Tədqiq olunan bu növün cücərtisi hipokotil cücərtidir. Rhamnus alaternus cücərtisi torpaq- dan yenicə çıxmış zoğların və yarpaqcıqları tükücüklərlə örtülmüş olur.Yarpaqlar formasına görə yetkin ağacların yarpaqlarına bənzəyirlər. Yarpaqların aşağıda yerləşən 4-ü böyük. zoğun təpə hissə- sinə yaxın yenicə böyüməyə başlayan 2 yarpaq isə nisbətən kiçikdir. Yuvenil qabağı dövrün ilk cücərti mərhələsində əsas köklə rüşeymin əsas zoğ arasında sərhəd aydın görünür və onlar arsında əlaqə güclü olur.Bu mərhələdə əsas kök epikotil vasitəsilə ləpənin bir tayında, zoğ isə hipokotil ləpənin digər tayında olan ehtiyat qida maddələri hesabına qidalanır. Yu- venil qabağı dövrün cücərti mərhələsində əsas köklə zoğ arasında əlaqə güclənməyə və zoğun kökə keçdiyi sərhəd itməyə başlayır.Lakin bu sərhəd 3-4 aylıq cücərtilərdə də hiss olunur. Tədqiq olunan bu növdə yarpaqlar növbəli düzülür. I və IV yarpaqlar simmetrikdir.Yarpaqlar 1/3 formulu ilə xarakterizə olunur.Yəni bir yarpaq dövrəsində 3 yarpaq yerləşir.IV yarpaqdan yeni yarpaq dövrəsi başlayır.Tədqiq olunan növlərin cücərtilərinin ilk 4 yarpağından sonrakı yarpaqları definitiv yarpaqlar hesab edə bilərik.Ona görə ki, bu yarpaqlar ölçücə yetkin ağaclardakı növə xas olan yarpaqlardan fərqlənsələrdə formaca fərqlənmilər. Rhamnus alaternus növünün cücərtilərinin hündürlüyü mart ayının birinci ongünlüyündə 2-3 sm-ə, üçüncü ongünlüyündə 6-8 sm-ə çatır, aprel ayının üçüncü ongünlüyünün sonunda 10-13 sm-ə çatır. Əmələ gəlmiş cavan zoğların üzərində 3-5 yarpaq olur (şəkil 2).

Şək.2. Rhamnus alaternus toxumunun cücərməsi və toxumda ardıcıl inkişaf mərhələləri. 1-toxumun cücərməsi, 2-ləpəyarpaqlar, 3-yuvenil bitki, 4- aylıq cücərti

90% 80% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 30% 20% 20% 10% 0% 0 0 0 noyabr dekabr yanvar fevral

1,5 sm 3 sm 5 sm səpin dərinliyi a.

5 35%

30% 30%

25%

20%

15%

10% 10%

5% 5%

0% 00 0 0 0 18 mart 29 mart 04 aprel 10 aprel

1,5 sm 3 sm 5 sm səpin dərinliyi b.

Qrafik. Açıq şəraitdə Rhamnus alaternus növünün toxumlarının səpin dərinliyi və cücərmə faizi: a - payız səpini; b - yaz səpini.

Rhamnus alaternus növünün payızda səpilmiş toxumların ilk cücərməsi fevral ayının ikinci ongünlüyündə, yazda səpilmiş toxumlarin ilk cücərtiləri isə aprel ayının üçüncü ongünlüyündə əmələ qəlməsi müşahidə edilmişdir (Qrafik a,b). Toxumların səpin dərinliyi xüsusi diqqət tələb edir. Belə ki, çox dərin səpin cücərtilərin torpağın səthinə çxmasını çətinləşdirir, az dərinlik isə suvarılma za- manı toxumları yuyub aparır. Bu da toxumdan cücərmə faizinin zəifləməsinə gətirir [5]. Aparılan tədqiqatlar qöstərdi ki, öyrənilən növdə ən yüksək (80%) cücərmə faizi 3,0 sm dərin- liyə səpilmiş toxumlarda olmuşdu. Yazda 1,5 sm dərinliyində toxumlar hər iki qündən bir suvarılma- sina baxmayaraq, torpaq quruyürdu, bu da cücərmə faizinin aşağı olmasina qətirirdi. Yaz səpinində tədqiq olunan bitkidə az miqdarda cücərmə qeydə alınmışdır. Bunun da səbəbi Abşeronda havanin quru və isti olması, torpaqın üst qatının qurumasıdır. Virqinil dövrü. Rhamnus alaternus ting mərhələsindən sonrakı inkişaf mərhələsi mövcud şə- rait əlverişli ola zaman ting mərhələsindən cavan kol mərhələsi başlayır. Cavan kol mərhələsində budaqlar intensiv böyüyür, budaqlarda qalın qabıq formalaşmağa başlayır.Abşeron şəraitində Rham- nus alaternus bu mərhələ 8-10 yaşlarında əhatə edir.Virginil dövrün çətirli ağac və kol mərhələsidir ki, bu zaman ağc və koların çətiri formalaşır. Bitkinin ömürünün axırına qədər bu ölçücə dəyişsədə formaca dəyişməz qalır. Aparılmış tədqiqat zamanı ləpəyarpaqlarının eni və uzunluğu müəyyən edilmişdir. Aparılan ölçmələrin nəticəsi göstərmişdir ki, öyrənilən murdarca növlərində ləpəyarpaqların uzunluğu 1,4-1,9 mm olmuşdur.Tədqiq olunan cücərtilərin ləpəyarpaqlarının eni 1,2-1,6 mm və formaları yumuru ol- ması müşahidə edilmişdir (Cədvəl 1.).

Cədvəl 1 Tədqiq edilən bitkilərin cücərtilərinin morfoloji göstəriciləri (sm)

Növ hipokotil ləpəyarpaqları Eni Uzunluğu Rəngi eni Uzunluğu Rənqi forma sayi

Rhamnus 1,3 mm 10 mm Qonur- 1,6 1,9 Açıq yaşıl Yumru 7 alaternus qırmızı

İntensiv böyümə başlayandan ləpəyarpaqları saralir və tökülür. Havanın temperaturunun yük- səlməsi ilə əlaqədar olaraq cücərtilərin intensiv böyüməsi nisbətən azalır və bu proses sentyabr ayına qədər davam edir [7].

6 Beləliliklə Aralıq dənizi mənşəli həmişəyaşıl murdarca növünün morfogenez və struktur əla- mətləri onların bu xüsusiyyətləri əsasında imkanlar aşkar edilmiş və ontogenez normal keçirirlər.Ab- şeron şəraitində bu morfogenezin mərhələləri öyrənilməsi quru iqlim şəraitinə tam uyğunlaşmasını, Abşeronda becərilməsinə və yaşıllaşdırma işlərində istifadə edilməsinə imkan verir.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycanın ağac və kolları - Bakı: Elm, - 1970. - c.III, - s.309-310. 2. Əliyev, E.Y. Aralıq dənizi mənşəli ağac bitkilərinin mövsümü inkişaf ritminin təqiqi / E.Y.Əliyev, E.O.İsgəndər, E.P.Səfərova - Bakı: Elm, - 2015. Cild 70, - №1, - s.83-86. 3. Səfərova, E.P. Abşerona introduksiya edilmiş Seratoniya siligua L. böyümə və inkişaf dinamikası / E.P.Səfərova. -Bakı: AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi əsərləri, - c.XVI, - 2018. -s.94-98. 4. Аббасова, З.И. Биоэкологические особенности некоторых видов рода Rhamnus L. в денд- рарии НАН Азербайджана. / З.И.Аббасова. - «Живые и биокосные системы», - №4, -2013. 5. Алиев, Э.Я. Изучение агробиологических особенностей интродуцированных на Апше- рон некоторых древесных растений Средиземноморья. / Э.Я.Алиев, Э.П. Сафарова, - Сочи: ж. «Субтропическое и декоративное садоводство», - № 70, - 2019, - с. 17-22. 6. Гаранович, И.М. Роль внутривидовой изменчивости и особенности онтогенеза древес- ных растений при интродукции в Беларуси / И.М. Гаранович, Т.В. Шпитальная – Минск: Право и экономика, -2010. 248 с. 7. Ибадлы, О.В. Рост и развитие некоторых интродуцированных видов рода бересклетов (Euonymus L.) в условиях Апшерона. / О.В.Ибадлы, Э.Я. Алиев -Минск: Мат. Межд. кон- ференции ЦБС НАН Беларуси,- часть 1, -Изд. ЗАО «Конфидо», - 2012. - с.106-107. 8. Молчанов, А.А. Методика изучения прироста древесных растений. / А.А.Молчанов, В.В. Смирнова, -Москва: - изд. Наука, – 1967. - 95 с. 9. Серебряков, И.Г. Морфология вегетативных органов высших растений. / И.Г. Серебря- ков. Москва: - Советская наука, -1952. -391 с. 10. Титок, В.В. Центральный Ботанический Сад НАН Беларуси. Сохранение, изучение и ис- пользование биоразнообразия мировой флоры. / В.В.Титок, И.К.Володько, Н.М. Лунина - Минск, -Белоруская наука, - 2012. - 345 стр. 11. Фирсова, М.К. Методы определения качества семян / М.К.Фирсова. – Москва: Сельхозгиз, – 1959, с.351.

Алиев Э.Я., Сафарова Э.П., Мамедова З.И.

РОСТ И РАЗВИТИЕ ЮВЕНИЛЬНЫХ РАСТЕНИЙ ВИДА RHAMNUS ALATERNUS L. НА АБШЕРОНЕ

В статье изучены динамика роста и развития, начальная стадия развития морфогенеза, биоэкологические особенности проростков видов Rhamnus alaternus L., выращенных в усло- виях Апшерона. В результате проводимых биоморфологических исследований был изучен цикл развития вида латентного и ювенильного периода. Семенное размножение проводили осенью и весной. Для определения оптимальной глубины заделки семян исследуемых видов посев проводили в 3 вариантах - 1,5, 3,0 и 5,0 см. Наибольшая всхожесть (80%) выявлена у семян, посеянных на глубину 3,0 см. Установлено, что всхожесть посеянных осенью семян была относительно высокой, чем у семян, посеянных весной. Изучение роста и развития видов Rhamnus alaternus показало, что их хороший рост и развитие во многом зависят от климатиче- ских и почвенных факторов, а также режима орошения. На основании полученных результа- тов установлено, что этот изученный вид в климатических условиях Абшерона нормально раз- вивается и может успешно использоваться в работах озеленения. Ключевые слова: Rhamnus alaternus. ювениль, интродукция, озеленение, проростки, морфология, рост и развитие

7 Aliev E.Ya., Safarova E.P., Mamedova Z.I.

GROWTH AND DEVELOPMENT OF JUVENILE PLANTS OF SPECIES RHAMNUS ALATERNUS L. ON ABSHERON

The article studies the dynamics of growth and development, the initial stage of development of morphogenesis, bioecological features of seedlings of the Rhamnus alaternus L. species grown under the conditions of Apsheron. As a result of the conducted biomorphological researches, the development cycle of the latent and virginal periods of the species was studied. Seed propagation was carried out in autumn and spring. To determine the optimal planting depth of the seeds of the studied species, sowing was carried out in 3 options - 1.5, 3.0 and 5.0 cm. The highest germination capacity (80%) was found in seeds sown to a depth of 3.0 cm. It was found that the germination capacity of seeds sown in autumn was relatively high than that of seeds sown in spring. The study of the growth and development of Rhamnus alaternus species showed that their good growth and development largely depend on climatic, soil factors and irrigation regime. Based on the results obtained, it has been established that this studied species develops normally in the climatic conditions of Absheron and can be successfully used in landscaping. Key words: Rhamnus alaternus, juvenile, introduction, gardening, seedlings, morphology, growth and development

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 25.VIII.2020

8 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 9-14

UOT: 581.144.

ABŞERONDA İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ BƏZİ TURQAY RELİKTLƏRİNİN KÖK SİSTEMİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ

*Qarayev S.Q., **Hüseynli Ə.Ə. *AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, Bakı, Badamdar şossesi, 40. e-mail: [email protected] **Elmi-Tədqiqat Meşəçilik İnstitutu, Xırdalan ş., M.Rəsulzadə, 28 e-mail: [email protected]

Məqalə Azərbaycanın turqay florasına aid Acer velutinum Boiss., Fraxinus coriariifolia Scheele.,Pterocarya pterocarpa (Michx) Kunth. və Fagus orientalis Lipsky. relikt növlərinin kök sistemlərinin öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Təcrübi işlər nəticəsində məlum olmuşdur ki, bir aylıq cücərtilərin əsas kökünün uzunluğu A.velutinum 11,4 sm, F. orientalis 12,5 sm, P. pterocarpa 8,9 sm, F. coriariifolia 7,3 sm olmuşdur.Birillik tinglərdə A.velutinum yerüstü hissənin hündürlyü 51,3 sm, əsas kökün uzunluğu 28,5sm, F. orientalisyerüstü hissənin hündürlyü 28,2 sm, əsas kökün uzunluğu 27,5 sm, P. pterocarpa yerüstü hissənin hündürlyü 24,8 sm, əsas kökün uzunluğu 18,7sm, F. coriariifolia yerüstü hissənin hündürlyü 35,7 sm, əsa kökün uzunluğu 15,4 smolmuşdur. Tədqiq olunan növlərin ikiillik tinglərinin yürüstü hissəsinin hündrülyü 44,8-103,1 sm, əsas köklərininün uzunluğu isə 26,5-53,2 sm olduğu öyrənilmişdir.Üçillik tinglərin əsas kökü- nün uzunluğunun 39,8- 85,9 sm olduğu, 8-28 sm uznluqda, 12-35 ədəd birinci dərəcəli yan köklər və onların üzərində çoxlu ikinci dərəcəli yan köklərin əmələ gəldiyi müşahidə edilmişdir. Kök sisteminin əsas kütləsi torpağın 9-27 sm dərinl- yində yerləşdiyi, normal inkişaf etdiyi müşahidə edilimiş, bu növlərin Abşeronda becərilməsinin perespektivli olduğu qənaətinə gəlinmişdir. Açar sözlər: Relikt bitki, areal, introduksiya, turqay florası, ontogenez, cücərti, kök sistemi.

Giriş

Relikt (lat. relictum - qalıq) - keçmişdə çox geniş yayılmış, lakin hazırda yalnız kiçik bir ərazidə qalan, yaşamlarını davam etdirən bitki və ya heyvan növləridir. Əgər növün arealı vaxti ilə çox böyük olub, zaman keçdikcə kiçilibsə relikt areal (latınca “area”-sahə deməkdir), həmin növ isə relikt hesab edilir [6]. Üçüncü dövrün Oliqosen mərhələsinin əvvəlirindən etibarən həmişəyaşıl Poltav florasını yar- paqlarını tökən Turqay florası əvəz etməyə başladı. Bu proses Avropadan başlayıb, Şərqə və Cənuba doğru getmişdir. O cümlədən, Aralıq dənizi ətarfını və Qafqazı da əhatə etmişdir. Turqay florasında Faqus L., Ulmus L., Betula L., Quercus L., Juglans L., Pterocarya Runth., Acer L., Vitis L., Zelkova Spch., və s yarpağını tökən cinslər üstünlük təşkil etmişlər. Oliqosenin ortalarında Turqay florası Asiyadan Yaponiyaya, saxalindən Kazaxıstana, Urala, Avropada Şotlandiya, İngiltərəyə qədər yayılır və iynəyarpaqlıların areallarını sıxışdırmağa başlayır [1, 12]. Şərqi Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda Oliqosen dövründən başlayaraq geniş yayılmış Turqay florasının arealları III dövrün sonlarından IV dövrün əvvələrindən etibarən buzlaşma dövrü ilə əlaqədar olaraq kiçilməyə başlayır. Müsair dövrümüzdə Turqay florasından qalma relikt bitkilərə əsasən Talışda, Kolxididə və qismən Böyük Qafqazın Cənub yamaclarını əhatə edən meşələrdə daha çox təsadüf edilir [2,3,4]. Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın müasir relikt dendroflorasının əsas hissəsini III dövr reliktləri, xüsusilə cins və növ zənginliyinə görə fərqlənən, yarpağını tökən formalrdan təşkil edilmiş Turqay reliktləri təşkil edir. Azərbaycanda təbii halda III dövr arktik floranın mezotermik reliktləri- Turqay reliktlərinə aid olan 16 fəsiləni, 28 cinsi əhatə edən, 38 növ ağac və kol bitkiləri yayılmışdır [5,7,8,9, 10]. Relikt bitkilərin yeni torpaq- iqlim şəraitlərində kök sistemlərinin öyrənilməsi onların introduksiya olunması, eyni zamanda fotosintez prosesi, qidalanma, böyümə və meyvə əmələgətirmə xüsusiyyətləri haqda fikir söyləmək üçün əhəmiyyətlidir. Bunları əsas götürərək, Abşeronun quru subtropik iqlim şəraitində Turqay florasına daxil olan bəzi relik bitkilərin ontogenezin ilkin mərhələlərində (cücərti, yuvenil) kök sistemlərinin morfologiya- sını, böyümə və inkişaf dinamikasının öyrənilməsi qarşıya əsas məqsədlərdən biri kimi qoyulmuşdur. 9 Material və metodlar

Tədiqatın materialı turqay floarasına aid olan - Acer velutinum Boiss. - nəhəng və ya məxməri ağcaqayının (Masallıdan), Fraxinus coriariifolia Scheele. - sumaqyarpaq göyrüşün (Mərkəzi Nabatat Bağından), Pterocarya pterocarpa (Michx) Kunth. - qanadmeyvəli yalanqoz (Mərkəzi Nabatat Bağından) və Fagus orientalis Lipsky. - şərq fıstığı növləridir. Tədiqiqatlar 2016-2019-cu illərdə AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağında aparılmışdır. Yerüstü hissənin böyümə və inkişafı A.A. Molçanov, V.V. Smirnovun [13], kök sisteminin tədqiqi isə P.K.Krasilnikov [11] və V. А. Rojkov,İ.V.Kuzneçova, X.R. Raxmatulloyevin [14] təklif etdikləri köklərin tam çıxarılma metodlarından istifadə edilməklə aparılmışdır.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Tədqiq olunan növlər turqay florasında geniş yayılmış, dövrümüzdə isə relikt arellarda yaşamaqlarını davam etdirən oduncaqlı bitkilərdir. Bu bitkilərin Abşeron şəraitində kök sistemini öyrənmək məqsədilə Acer velutinum Boiss. - nəhəng və ya məxməri ağcaqayının (Masallıdan), Fraxinus coriariifolia Scheele. - sumaqyarpaq göyrüşün (Mərkəzi Nabatat Bağından), Pterocarya pterocarpa (Michx) Kunth.- qanadmeyvəli yalanqoz (Mərkəzi Nabatat Bağından) və Fagus orientalis Lipsky. - şərq fıstığının (Qəbələdən) toxumları yığılaraq AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağında əkilmişdir. Ontogenezin ilkin mərhələlərində (cücərti, yuvenil) kök sistemlərinin morfologiyası, böyümə və inkişaf dinamikasına təsir edən amillər tədqiq edilmişdir. Payızda nöyabırın III ongünlüyündə əkilmiş Acer velutinum növünün ilk cücərtiləri martın 8- dən görünməyə başlayır. Aprelin 10-da Fagus orientalis, 14-də Fraxinus coriariifolia, 20-də isə Pterocarya pterocarpa növlərinin ilk cücərtiləri görünür. Öyrənilən relikt növlərin bir aylıq cücərtilərinin əsas kökünün uzunluğu A.velutinum 11,4 sm, F. orientalis 12,5 sm, P. pterocarpa 8,9 sm, F. coriariifolia 7,3 sm olmuşdur. May ayında yerüstü hissənin daha sürətlə böyüdüyü, kök sisteminin intensiv inkişafı və şaxələnməsi müşahidə edilmişdir. Bu zaman- A.velutinum növünün əsas kökü 12,3 sm, F. Orientalis-in13,1 sm, P. Fraxinifolia-nın 9,7 sm, F. Coriariifolia-nınisə8,2 sm böyümüşlər. Birillik tinglərdə əsas kökün uzunluğu A. velutinum 28,5 sm, F. orientalis 27,5 sm, P. pterocarpa 18,7 sm, F. coriariifolia 15,4 sm olmuşdur. Öyrənlən növlərdə 8-14 ədəd, 4-12 sm uzunluqda yan köklər olur, kökün əsas kütləsi torpağın 4-9 sm dərinlyində yerləşir. Mədəni şəraitdə bitkilərin yerüstü hissəsi ilə yanaşı, kök sistemidə güclü inkişaf edir. Acer velutinum növünün toxumdan təbii, oz-ozünə əmələ gələn 5-10 günlük cücərtilərinin yürsütü hissəsi 1,4- 2,0 sm, əsas kökün uzunluğu isə 4,2-9,3 sm arasında dəyişir. Aqrotexniki qulluq və intensiv suvarma tətbiq edildikdə isə yerüsü hissənin hündürlüyü 2,7-5,8 sm, əsas kökün uzunluğu 5,2-10,8 sm olur (şəkil 1.)

Şəkil 1. Acer velutinum.Abşeron şəraitində toxumdan öz-özünə bitmiş 5-10 günlük cücərtilər.

10 Bitkilərin kök sistemi ekoloji amillərin, xüsusilə torpağın tərkibinin və rütubətin miqdarından asılı olaraq formalaşır. Rütubətli və humusun zəngin olduğu torpaqlarda əsas köklərnisbətən qısa, yan köklər uzun olur. Quraqlıq və daşlı-çınqıllı ərazilərdə isə əsas köklər daha güclü inkişaf edirlər. Mə- dəni şəraitdə becərilən bitkilərin kök sisteminin formalaşmasında torpağın tərkibi ilə yanaşı, suvarma rejimi də mühüm rol oynayır. Toxumdan öz-özünə bitmiş cücərtilərin sonrakı illərdə də yeraltı və yerüsütü hissəsinin inkişafı becərilmə şəraiti ilə müqayisdə zəif gedir. Məslən, Aparılan müşahidələr göstərmişdir ki, Fraxinus coriariifolia növünün öz-özünə bitmiş iki illik tinglərinin hündürlüyü 27,5 sm, əsas kökün uzunluğu 18,7 sm, becərilmə şəratində yerüstü hissə 58,3 sm, əsa kökün uzunluğu isə 26, 5 sm olmuşdur (şəkil 2.)

a b Şəkil 2. Fraxinus coriariifolia. a-toxumdan öz-özünə bitmiş iki illik ting və b-becərilmə şəraitndə üç illik tinglərin kök sistemləri.

Təcrübi işlər nəticəsində tədqiq olunan növlərin ikiillik tinglərinin yürüstü hissəsinin hündür- lüyü 44,8-103,1 sm, mil kökün uzunluğu isə 26,5-53,2 sm olduğu məlum olmuşdur. Yan köklərin sayının 10-26 ədəd, uzunluqlarının isə 5-16 sm olmaqla, əsas kök kütləsinin torpağın 7-21 sm dərin- liyində yerləşdiyi məlum olmuşdur (Cədvəl 1).

Cədvəl 1 Bəzi Turqay reliktlərinin yerüstü hissəsinin və kök sisteminin ontogenezin müxtəlif mərhələlərində inkişafı

Növlərin adı Mərhə- Yerüstü Zoğun Mil kökün Yan köklərin səciyyəsi Əsas kök lələr. hissənin diametri uzunluğu, sayı, uzunluğu, kütləsinin yaş hündürlüyü sm-lə sm-lə ədədlə sm-lə yerləşm sm-lə dərinliyi sm-lə 1 2 3 4 5 6 7 8 Acer 1 22,4 0,2 11,4 3-10 3-4 3-7 velutinum 2 51,3 0,4 28,5 10-14 6-12 6-9 3 103,1 0,9 53,2 15-26 8-16 8-21 4 170,5 1,2 85,9 22-35 12-28 12-27 Pterocarya 1 11,9 0,2 8,9 3-7 2-3 3-5 pterocarpa 2 24,8 0,3 18,7 8-12 4-9 4-9 3 44,8 0,8 35,6 14-19 5-18 8-14 4 86,8 1,1 48,7 18-22 8-24 10-17

11 Fagus 1 13,5 0,2 12,5 4-8 3-4 3-7 orientalis 2 28,2 0,4 27,5 11-14 5-11 4-8 3 53,5 0,6 42,8 13-21 8-11 8-12 4 95,7 1,0 54,7 16-28 10-18 11-20 Fraxinus 1 12,3 0,2 7,3 3-5 2-3 3-6 coriariifolia 2 35,7 0,3 15,4 8-13 4-7 5-8 3 58,2 0,6 26,5 10-13 6-12 7-12 4 108,4 0,8 39,8 12-17 8-16 9-18

* 1-bir aylıq cücərtilər; 2- birillik tinglər; 3-ikiillik tinglər; 4- üçillik tinglər.

Üçillik Acer velutinum növünün tinglərinin əsas kökünün uzunluğu 85,9 sm, (yerüstü hissənin hündürlüyü 70,5 sm), Fagus orientalis 54,7 sm (yerüstsü hissə 95,7 sm), Fraxinus coriariifolia 39,8 sm (yerüstü hissə 108,4 sm), Pterocarya pterocarpa isə 48,7 sm (yerüstü hissə 86,8 sm) olmuşdur. Öyrənilən növlərdə əsas kökün üzərində 8-28 sm uznluqda, 12-35 ədəd birinci dərəcəli yan köklər müşahidə edilir. Birinci dərəcəli yan köklərin üzərində çoxlu ikinci dərəcəli yan köklər əmələ gəlməşdir. Kök sisteminin əsas kütləsi torpağın 9-27 sm dərinlyində yerləşmişdir. Pterocarya pterocarpa növününn iki və üç illik tinglərinin kök sistemi şəkil 3-də verilmişdir.

a b Şəkil 3. Pterocarya pterocarpa tinglərinin kök sistemi a - ikiillik, b - üçillik tinglər.

Beləliklə, təcrübələr göstərir ki, Abşeronun quru-subtropik şəraitində düzgün aqrotexniki qulluq edildikdətədqiq olunan bitkilərin yürüstü hissəsi ilə yanaşı, kök sitsemi normal inkişaf edir. Bu nəticələr turqay florasına aid öyrənilən relikt növlərin genefondunun qorunub saxlanılması, yaşıllaş- dırmada geniş istifadə edilməsi məqsədi ilə Abşeron şəraitdə becərilmələrinin mümkün olduğunu de- məyə əsas verir. Ədəbiyyat

1. Qarayev S.Q. Azərbaycan dendroflorasında olan Çılpaqtoxumlu (Pinopohyta və ya Gymnosper- mae) bitkilərin mənşəyi və statusu /S.Q.Qarayev. - Azərb.MEA-nın xəbərləri, biol.elml. seri- yası, - 2017, -№1, -s.63-68. 2. Qurbanov, M.R. Azərbaycanın nadir oduncaqlı bitkilərinin bioekologiyası, çoxaldılması və mühafizəsi / M.R. Qurbanov., E.O. İsgəndər.- Bakı: BORÇALI-2015,- 274 s.

12 3. Əsədov, K.S.Dendrologiya /K.S. Əsədov, O.H.Mirzəyev., F.M. Məmmədov.-Bakı: Gənclik, - 2014, – 483 s. 4. Əsgərov, A.M.Azərbaycan florasının konspekti / A.M.Əsgərov – Bakı: Elm, -2011, - 204 s. 5. Səfərov, H.M. Hirkan Milli Parkının florası və bitki örtyü / H.M. Səfərov, V.S. Fərzəliyev. - Bakı: Elm, -2019, - 296 s 6. Алехин, В.В. География растений / В.В. Алехин., Л.В.Кудряшов., В.С.Говорихин.- Москва: Издатъ. Уральский рабочий -1961,- 532 с. 7. Баранов, В.И. Этапы флора и растительности СССР в третичном периоде / В.И. Баранов/ Этапы Казанского Государственного Университета. Казань:-Т.114, книга 4, 1954,- 362 с. 8. Гараев С.Г., Наджафова Дж.Н.Тургайные реликты дендрофлоры Азербайджана// Мате- риалы Всероссийской научно-практической конференции с межд. участием « Проблемы и перспективы устойчивого развития садоводства ».-Махачкала:- 2015, с.8-10. 9. Гараев С.Г., Сафарова Э.П. Статусы реликтов флоры Азербайджана Материалы Меж- дународной научно-практической конференции, посвященной 125-летию ВНИИЦиСК и 85-летию Ботанического сада «Дерово Дружбы». // «Научное обеспечение устойчивого развития плодоводства и декоративного садоводства». –Сочи: ООО «Просвещение-Юг», – 2019, –с.91-99 10. Гроссгейм, А.А. Реликты восточного Закавказья/ А.А.Гроссгейм.-Баку: Издатъ. АзФАН. - 1940, -103 с. 11. Красильников, П.К. Методика полевого изучения подземных частей растений/ П.К. Кра- сильников.- Ленинград: Наука,-1983,-208 с. 12. Криштофович, А.Н.Палеоботаника / А.Н.Криштофович- Ленинград: Гостоптехиздат,- 1957,-650 с. 13. Молчанов, А.А. Методика изучения прироста древесных растений / А.А. Молчанов., В.В. Смирнов. –Москва: Наука, -1967, -95 с. 14. Рожков В.А.Методы изучения корневых систем растений в поле и лаборатории / В.А.Рож- ков., И.В. Кузнецова., Х.Р.Рахматуллоев- Москва : ГОУ ВПО МГУЛ, -2008.- 51 с.

Гараев С.Г., Гусеинли А.А.

ИЗУЧЕНИЕ КОРНЕВОЙ СИСТЕМЫ ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ НА АБШЕРОН НЕКОТОРЫХ РЕЛИКТОВ ТУРГАЯ

Статья посвящена изучению корневой системы реликтовых видов Acer Velutinum Boiss., Fraxinus coriariifolia Scheele., Pterocarya pterocarpa (Michx) Kunth. и Fagus orientalis Lipsky из тургайной флоры Азербайджана. В результате экспериментальной работы было установлено, что длина основного корня сеянцев за один месяц составила у A.velutinum 11,4 см, F. orientalis 12,5 см, P. pterocarpa 8,9 см, F. coriariifolia 7,3 см. У однолетних саженцев A.velutinum высота надземной части составила 51,3 см, длина основного корня 28,5 см; у F. orientalis соответ- ственно - 28,2 см и 27,5 см. у P. pterocarpa- 24,8 см и 18,7 см; а у F. coriariifolia - 35,7 см и 15,4 см. Установлено, что высота исследуемых видов двухлетних саженцев составила 44,8-103,1 см, а длина основных корней - 26,5-53,2 см. Наблюдения показали, что длина основного корня трехлетних саженцев составляет 39,8-85,9 см, а длина 12-35 боковых корней первого порядка - 8-28 см и на них образуются множество боковых корней второго порядка. Выявлено, что основная масса корневой системы расположеная на глубине 9-27 см, нормально развивается, и является перспективным для выращивания этих видов на Абшероне. Ключевые слова: реликтовое растение, ареал, интродукция, флора тургая, онтогенез, сеянцы, корневая система

13 Garayev S.G., Huseynli A.A.

STUDYING THE ROOT SYSTEM OF SOME INTRODUCED TURGAY RELICTS UNDER THE CONDITIONS OF ABSHERON

The article dedicated to study root system of the Acer velutinum Boiss., Fraxinus coriariifolia Scheele., Pterocarya pterocarpa (Michx) Kunth. And Fagus orientalis Lipsky.relict species belonging Azerbaijan turgay flora. As a result of experimental work, it was found that the length of the main root of one-month seedlings in A.velutinum was 11.4 cm, in F. orientalis 12.5 cm, in P. pterocarpa 8.9 cm, in F. coriariifolia 7.3 cm. In annual seedlings of A.velutinum above ground part height was 51.3 cm, main root length 28.5 cm, F. orientalis above ground height 28.2 cm, main root length 27.5 cm, P. pterocarpa above ground height 24.8 cm, The length of the main root was 18.7 cm, the height of the aboveground part of F. coriariifolia was 35.7 cm, the length of the main root was 15.4 cm. It was revealed that the height of the above ground part of the biennial seedlings of the studied species was 44.8-103.1 cm, and the length of the main roots was 26.5-53.2 cm. It was observed that the length of the main root of treinnial seedlings was 39.8-85.9 cm, 8-28 cm in length, 12-35 first-order side roots and many secondary side roots were formed on them. The main mass of the root system is located at a depth of 9-27 cm, it is observed that it develops normally, it is concluded that the cultivation of these species in Absheron is promising. Key words: relic plant, range, introduction, turgay flora, ontogenesis, seedlings, root system

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 27.XII.2019

14 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh.15-23

UOT: 635.977:582.736

ИСТОРИЯ СОЗДАНИЯ И РАЗВИТИЯ САДОВЫХ РОЗ ИЗ ГРУППЫ ФЛОРИБУНДА

Кафарова О.О. Центральный Ботанический Сад НАНА, Баку, Бадамдарское шоссе, 40 e-mail: [email protected]

В статье приводятся сведения об истории создания и развития садовых роз из группы флорибунда. Первые исследования рода Rosa L. начались зарубежными ботаниками, впервые ботаническое описание в 1753 г. дал К.Линней. Во Франции с 1824 г. проводились работы по гибридизации и селекции роз, и были получены первые ремонантные розы. В 1873 г. были выведены сорта полиантовой группы. От скрещивания чайно-гибридных роз с полиантовыми получили розы группы полиантово-гибридной. В дальнейшем от скрещивания этой же группы роз с чайно-гибридными были получены сорта роз, включенные в группу-floribunda (флори- бунда). В результате работы селекционеров различных стран на сегодняшний день создан об- ширный ассортимент роз из группы флорибунда. В Азербайджане выращивание роз ведется с давних времен. A научные исследования по интродукции и созданию коллекции садовых роз на Абшероне в ЦБС НАН Азербайджана были начаты А.Т.Искендеровым с 70-х гг. В резуль- тате многолетней исследовательской работы нами в ЦБС на экспериментальном участке со- браны интродуцированые 586 сортов роз, 31 сорт роз полученные методом селекции и гибри- дизации, а также свыше 900 гибридных форм. Из них удачно полученные сорта роз группы флорибунда (Absheron Symphonie, Absheron Capriccio, Emil, Köhne Baki, Shergin Seheri, Ulduzlu Xezer), рекомендуются для использования в промышленном цветоводстве и ланд- шафтном дизайне на Абшероне и других городах и районах Азербайджана, а также для селек- ционных работ. Ключевые слова: история, создание, интродукция, селекция, розы, флорибунда, Абшерон.

Введение

Род Rosa L. – сложный, полиморфный, и является одним из крупнейших в семействе Розоцветных (Rosaceae Juss.). Этот род насчитывает до 400 видов, которые распространены в умеренных и субтропических зонах северного полушария. Граница ареала проходит через се- верную часть Африки, Абиссинии, к северу Аравии, Южной части Ирана, Афганистана, потом на восток до Филиппинских островов и севера Мексики. Очень большое количество видов обитает в Средней Азии [27]. Впервые ботаническое описание представителей рода Rosa началось в области их систе- матики, а именно 14 видов в 1753 г. дал К.Линней. Исследования этого рода интенсивно про- должалось зарубежными ботаниками: Crepin, Dumortier, Almquist, Rehder, Krüssmann, Wilmoutt [22]. В настоящее время наиболее часто используется система, предложенная Редером, кото- рый подразделяет род на 4 подрода: Hulthemia (Dumort.) Focke, Rosa (Eurosa) Focke, Platyrhodon (Hurst) Rehd. Hesperhodos Cockerell. Самый крупный из 4 подродов – Подрод Rosa (Eurosa) Focke, который охватывает 172 вида и состоит из 10 секций. Эти виды составляют полиплоидный ряд от диплоидных (2n=14) до октаплоидных (2n=56) [27].

15 В.Г.Хржановский, на основании метода эколого-географического анализа жизненно важных признаков, предложил схему развития рода Rosa L., согласно которой все виды розы происходят от трех исходных секций: Ginantea, Synstylae и Setigerae. По системе В.Г.Хржа- новского подразделы рода Rosa базируются на основе учета морфологических признаков ве- гетативных (шипы, листья) и генеративных (цветоножки, чашелистики) органов [26]. Все виды роз относятся к ботаническому роду Rosa, семейства розоцветных (Rosaceae Juss.) из группы раздельнолепестных цветковых растений. Розы - представляют собой краси- воцветущие многолетние, многостебельные листопадные или вечнозеленые кустарники. Но есть среди них плетистые или лиановидные формы с длинными цепляющимися за опоры по- бегами (длиной 3-10 м), образующие потоки цветов, ниспадающих с высоты, или стелющиеся по почве. По классификации жизненных форм разработанной И.Г.Серебряковым - розы являются типичными представителями геоксильных (настоящих) кустарников [24]. Культура роз насчитывает по археологическим данным около 4-5 тысяч лет [22]. В процессе многовекового отбора видов и форм, наиболее декоративных по окраске цветков, махровости, обилию и продолжению цветения, возникших при гибридизации в есте- ственных условиях или в результате почковых мутаций, розы приобретали ряд ценных при- знаков. В 1814 г. в результате скрещивания R. chinensts с R. moschata были получены нуазетовые розы. В 1817 г. от скрещивания R. Chinensts c R. damascena, а позднее c R. moschata и R. Gigantea вывели сорта бурбонских роз, которые использовали в дальнейших скрещиваниях для выведения ремонантных роз. В широких масштабах работы по гибридизации и селекции роз велась во Франции с 1824 г. В ХVII-XVIII веках в Европе и частично в Азии были наиболее распространены галльские розы – Rosa gallica, R. centifolia, R. сentifoliav. muscosa. R. domascena, R. domascenav. Trigintipetala и R. Alba [15,22]. Первые ремонантные розы были получены М.Лаффеном и Я.Деспре (M.Laffan, J.Desprez.) в 1834 г., в результате скрещивания галльской розы (R. portlandicahort) с R. chinensis odorata и бурбонской. Стремление удлинить период повторного цветения, способ- ствовало созданию во Франции в 1887 г. селекционером Гюйо (Guillot), более современных чайно-гибридных роз, полученных от скрещивания ремонантных и чайных сортов [12,15]. В конце ХIХ в. и в ХХ в. выведением новых сортов интенсивно начинают заниматься в Германии и Ирландии. Сорта Американской селекции появились примерно с 1925 г. Лишь в начале прошлого столетия, удалось получить повторно цветущие розы, после интродукции в Европу восточноазиатских видов из Китая и Индии- R. chinensis, R. indica odorata, R. multiflora. Интродукция этих видов способствовала широкому развертыванию в Европе работ по гибридизации и выведению новых сортов, явившихся родоначальниками основных садовых групп современных роз. В результате длительной работы селекционеров различных стран было со- здано около 50000 сортов роз [29]. Все декоративные сорта и формы роз в настоящее время делятся на садовые классы или группы, которых насчитываются 39. [27] Из них наиболее распространены группы роз чайно- гибридных, полиантовых, парковых, миниатюрных, плетистых (вьющихся), грандифлора и флорибунда. Селекционеры в поиске родительских форм, способствовали широкой интродукции в Европу географически отдаленных восточноазиатских видов роз и развертыванию работ по отдаленной межвидовой, внутривидовой и межсортовой гибридизации. В России Н.А.Гарт- вис, опылил R. sempervirena пыльцой бенгальских роз и получил несколько разновидностей вьющихся форм с обильными махровыми цветками белой и розовой окраски, выдерживающих морозы до 100С. Один из этих сортов, Графиня Воронцова (Comtess Woronzovo), с красивыми ароматными цветками вошел в ассортимент европейского декоративного садоводства [15]. В 1873г. в результате скрещивания R. chinensts Jacq. с многоцветковой R. multiflora Thunb. были выведены сорта полиантовой группы, характеризующиеся морозостойкостью,

16 обильным и длительным цветением, но имеющие низкий рост и мелкие цветки, собранные в многоцветковые соцветия [22, 23]. От скрещивания чайно-гибридных роз с полиантовыми в конце ХIХ – начале ХХ века получили более крупноцветковые, обильно и продолжительно цветущие сорта, которые объ- единили в промежуточную группу, названную полиантово-гибридной. В тридцатых годах прошлого столетия от скрещивания полиантово-гибридных роз с чайно-гибридными были получены сорта, объединенные американским селекционером Д.Ни- коля в особую группу-floribunda (флорибунда) – обильноцветущая. В последующем в эту группу включили сорта, полученные от скрещивания чайно-гибридных роз с гибридами R. moshata и различными дикорастущими видами, имеющими многоцветковые соцветия, и по- лиантово-гибридные розы [8]. Таким образом, группа флорибунда (R. polyantha hibrida var. “Floribunda”), в настоящее время включает все сорта, полученные от скрещивания чайно-гибридных сортов с группами роз, имеющими кистевидные соцветия [14,15]. Историю получения и развития роз группы флорибунда мы даем согласно данным авторов: К.Л.Сушков, J.Mac Farland и R.Pyle, З.К.Клименко [15,19,22,25]. Отдельные представители роз этой группы были получены еще в 1909 г., но в широких масштабах целенаправленная работа по получению сортов этой группы была начата лишь в двадцатых годах ХХ века в Дании С.Поульсеном (S.Poulsea), который стремясь получить розы более приспособленные к неблагоприятным зимним условиям, вывел в 1924г. в результате скрещивания полиантового сорта Orlean’s Rose и чайно- гибридного Red Star сорта: Else Poulsen и Kirsten Poulsen [25]. Эти сорта и в настоящее время широко применяют для оформ- ления садов и парков, используются при создание новых сортов флорибунда. Большую роль в дальнейшем развитии данной группы сыграл выведенный при скрещи- вании полиантовой и мускусной розы гибрид Robin Hood, и полученный от дальнейшего его скрещивания с чайно-гибридным сортом J.K.Tornton сорт Eva. В Германии в 1936 г. W.Kordes первым использовал сорт Eva для получения сорта Baby Chateau, который в свою очередь был взят им в качестве родительской формы при выведении в 1951 г. знаменитого сорта Kordes Soldermeldung, передающего потомкам не только ориги- нальную огненно-шарлахово-красную окраску, чайно-гибридную форму цветка и обильное цветение, но и устойчивость к черной пятнистости. Kordes Soldermeldung был использован в скрещиваниях при получении новых первоклассных сортов группы флорибунда почти всеми селекционерами мира. В.Кордес в 1939 г. скрестив сорт Eva, передающий потомству новую для роз оранжево-красную окраску, с красной плетистой розой Solarium, получил сорт Orange Triumph с крупными кистями ярко-оранжево-алых цветков, отличающихся обильным цвете- нием. В дальнейшем от скрещивания сортов Eva и Golden Rapture В.Кордес в 1940 г. получил сорт Rosenmärchen, который был использован при выведении современных сортов флори- бунда, завоевавших популярность в садоводстве. В.Кордес создал около 60 сортов флори- бунда, вошедших в мировой ассортимент [12,20,28]. Использование гибрида Robin Hood в скрещиваниях с чайно-гибридной розой Virgo поз- волило Р.Кордес продолжевшему работу В.Кордеса, вывести в 1958 г. великолепный сорт Schneewittchen, со снежно-белыми цветками среднего размера, чайно-гибридной формы, отли- чающийся необыкновенно обильным и продолжительным цветением. В Германии над выведением новых сортов флорибунда работал M.Tantau, получивший около 40 сортов. Так, от скрещивания сорта Baby Chateau с морозоустойчивым видом R.microphylla им были получены замечательные ярко-красные сорта: Käthe Duvigneau в 1942 г. и Tantau’s Triumph в 1945 г. Селекционер, кроме того, скрестил Baby Chateau с дикой китайской ро- зой R.multibracteate - сильнорослым колючим кустарником с мелкими розовыми цветками, и в ре- зультате получил в 1944 г. сорт Floradora с яркими алыми цветками, завоевавший широкую попу- лярность и сыгравший в дальнейшем, как и сорт Rosenmärchen, большую роль в создании амери- канскими селекционерами современных сортов флорибунда и в образовании сортов новой группы

17 грандифлора, занявшей в систематике роз промежуточное положение между розами чайно-ги- бридными и флорибунда. Сорта группы грандифлора представляют собой сильнорослые растения с крупными глянцевыми листьями, большими чайно-гибридного типа цветками, расположенными на кусте одиночного или большими соцветиями на длинных побегах. Первый сорт группы гран- дифлора Queen Elizabeth был выведен в Калифорнии W.Lammerts путем скрещивания сортов Floradora и Charlotte Armstron [16]. Во Франции работа по выведению сортов типа Флорибунда была начата F.Meilland, ис- пользуя сорт Orange Triumph, он создал в 1948 г. один из лучших сортов – Alain. От повторного скрещивания Alain с Orange Triumphим были получены целый ряд известных сортов, таких как Moulin Rouge, Concerto и Cocorico. После смерти селекционера, его работа была продолжена сыном А.Meilland, который вывел нарядный, сменяющейся в процессе цветения окраской цвет- ков, сорт Charleston и дочерью Марией-Луизой, получившей прекрасные ярко-алые сорта Farandole, Polka и Zambra. Значительный вклад в создание сортов группы флорибунда внесли ряд американских се- лекционеров, использовавшие сорт Rosenmärchen, выведенный В.Кордесом. Так, H.Swim, в 1956 г. от скрещивания Rosenmärchen с чайно-гибридной розой Фанданго (Fandango) вывел устойчивый к болезням сорт Circus с цветками чайно-гибридного типа, расположенными как в соцветиях, так и одиночно. Е.Бёрнером (E.Boerner) в 1949 г. от скрещивания Rosenmärchen с чайно-гибридным сортом Crimson Glory получены замечательные сорта Vogue и Fashion. Не безынтересно отметить, что Fashion является первым сортом из группы флорибунда, имею- щим редкую яркую персиково-кораллово-розовую окраску, сочетающуюся с чайно-гибридной формой и сильным приятным ароматом цветков, собранных в соцветия. Одновременно Е.Бёр- нер вывел сорт Masquerade с новой, не известной ранее окраской. Цветки его, собранные в крупные соцветия - раскрываясь, имеют лимонно-желтую окраску, которая по мере их старе- ния превращается в розовую, затем в оранжевую, красную и вишневую. Таким образом, на кусте одновременно имеются цветки различных расцветок, что делает его необыкновенно де- коративным и привлекательным. Одним из родительских форм Маскарада был сорт флори- бунда Holiday, являющийся сеянцем Rosenmärchen, а другой сорт Goldiloks, имевший в своем происхождении R. lutea bicolor, что обусловила его уникальную окраску. В результате даль- нейшей работы с сортом Fashion Е.Бернер получил ярко-красные сорта Orange Sweetheart и Spartan с очень душистыми цветками, собранными в крупные соцветия [29]. В Англии Е.Б.Ле Грайс (E.B.Le Grice), создавший в 1958 г. лучшие сорта желтых роз, использовал сорт Голдилокс в скрещивании с чайно-гибридной розой Elinor Le Grice и полу- чил один из самых красивых чисто-желтых сортов флорибунда Allgold, единственный из желто окрашенных сортов, у которого цветки не блекнут с возрастом. Помимо перечисленных ученых, в европейских странах селекцией роз флорибунда в ши- роких масштабах занимались также: Ж.Дельбар (G.Delbard), Ж.Гужар (J.Goujard) и Ш.Малле- рен (C.Mallerin) во Франции, М.Тантау (сын) в Германии, Г.Де Руйтер (G.De Ruiter), Г.А.Буисман (G.A.Bu- isman) и Ж.Линдерс (J.Leenders) в Голландии, Л.Ленс (L.Lens) и Б.Фререс (B.Freres) в Бельгии, А.Норман (A.Nor- man), сыновья Г.Морзе (H.Morse) в Англии, С.Макгреди (S.McGredy) и А.Диксон (A.Dickson) в Ирландии, А.Морейра де Сильва (A.Moreirada Silva) в Португалии и П.Дот (P.Dot) в Испании [16]. В СССР первые розы флорибунда, в основном, поульсеновские гибриды, под названием полиантовых и гибридно-полиантовых появились в тридцатых годах прошлого столетия, большинство сортов этой группы было интродуцировано Главным ботаническим садом АН СССР и Ботаническим институтом им. Комарова. Изучение ассортимента роз флорибунда в республиках бывшего Советского Союза было начато в тридцатых годах прошлого столетия и продолжается в настоящее время в России, на Украине, в Казахстане, в Узбекистане, в Туркмении. Значительное число работ по розам вы- шеперечисленных авторов, посвящены описанию истории происхождения, культуре и деко- ративной характеристике сортов группы флорибунда.

18 Селекционная работа с розами флорибунда была продолжена в середине ХХ века: в Национальном ботаническом саду Украины – И.И.Штанько, в Алма-Атинском ботаническом саду Казахстана – К.Л.Сушковым и М.В.Бессчетновой и в Никитском ботаническом саду В.Н.Клименко [17,19,21,25]. Министерство сельского хозяйства СССР в 1965 г. выдало авторские свидетельства на первые пять сортов роз группы флорибунда, выведенных В.Н.Клименко на Украине: Крым- ская ночь (Gloria Dei x Kordes Sondermeldung), Огни Ялты (Kordes Sondermeldung x Kirsten Poulsen), Пламя Востока (Kordes Sondermeldung x Kirsten Poulsen), Сердце Данко (Poinsettia x Baby Chateau), Украинская Зорька (Kordes Sondermeldung x Г.Д.Непорожный) [15]. В Никитском Ботаническом Саду уже на протяжении 55 лет продолжает вести работу по отдаленной межвидовой, внутривидовой и межсортовой гибридизации дочь В.Н.Клименко, известный селекционер, сорта которой нашли широкое применение в европейских странах, доктор биологических наук, профессор З.К.Клименко. Ею, получены множество сортов, отли- чающиеся своей устойчивостью к морозу, засухе, к болезням и вредителям, а также своим ароматом и декоративными качествами. (Сюрприз Юга, Волшебница, Мечта, Крымский само- цвет и др.) [8,16,17,20,27]. Самое большое количество работ, посвященных ассортименту роз флорибунда, опубли- ковано в США, в Германии. Наиболее обширные сведения об интродукции и селекции роз флорибунда в России изложены в работах З.К.Клименко в Никитском Ботаническом Саду [17]. Нет сомнения в том, что выращивание роз в Азербайджане ведется с давних времен. Краткие сведения об этом можно встретить как в специальной литературе, так и в ряде исто- рических источников. Можно также предположить, что выращивание роз было долгое время занятием любителей-садоводов. И сейчас в республике можно насчитать большое число таких любителей. Научные исследования по интродукции и созданию коллекции садовых роз на Абшероне в Центральном ботаническом саду Национальной Академии Наук Азербайджана (ЦБС НАНА) были начаты А.Т.Искендеровым с 70-х гг. прошлого столетия. Были интродуцированы неко- торые сорта роз из садовой группы флорибунда, но в то время не были исследованы их био- экологические особенности [3,4,11].

Материал и методы

В настоящее время в коллекции Центрального ботанического сада собранная нами одна из крупнейших в южном Кавказе коллекция, насчитывающая более 586 видов и сортов роз из различных садовых групп, в том числе и флорибунда (123 сортов), ставшая базой генофонда для отбора и изучения селекционного материала [2]. Ежегодно коллекция пополняется но- выми сортами [11]. Эти интродуцированные сорта были получены главным образом обмен- ным путем из Средней Азии, Дальнего Востока и Северной Америки, из разных эколого-гео- графических районов бывших Союзных Республик, а в последние годы привозимых из Гол- ландии, Франции, Германии, Великобритании, Ирана и т.д. Для размножения и закрепления на участке интродуцированные в Центральный Ботанический Сад НАН Азербайджана са- женцы и черенки сортов прививали на местные и интродуцированные виды и формы роз - Rosa canina L. «Inermis», Rosa nisami D.Sosn и Rosa indica L. Major, которые отобраны за предыдущие годы [9]. При интродукции растений и оценке декоративности сортов с учетом почвенно-клима- тических условий Абшерона применяются общепринятые методы, принятые в зарубежных странах, и инструкции, разработанные Государственным Комитетом Сортоиспытания, на научной основе ведется комплексное изучение биоэкологических особенностей и перспек- тивы включения их в зеленое строительство республики [6,7,21]; Методика государственного сортоизучения сельскохозяйственных культур, [18] , для создания нового исходного матери- ала использовали методы межсортовой и межгрупповой гибридизации [1,16,17,29].

19 Учитывая все вышесказанное, помимо интродукции зарубежных культиваров, ежегодно начиная с 2006 г. по сей день путем гибридизации и селекции мы приступили к созданию но- вых жаро- и засухоустойчивых, обильно и непрерывно цветущих, цветками разной формы и цветовых оттенков, в тоже время устойчивых к болезням и вредителям местных сортов роз.

Результаты и обсуждение

В результате многолетней (2006-2019гг.) селекционной работы в Центральном Ботани- ческом Саду на экспериментальном участке имеется посадочный материал, состоящий из бо- лее 1000 гибридных сеянцев, и их более 9000 вегетативно размноженных репродукций [10,11,13]. Из которых, нами отобрано 197 высокодекоративных гибридов (кандидатов в сорта) из современных садовых групп отличающихся обильным и продолжительным цвете- нием, высокой устойчивостью к засухе, низким температурам и грибным заболеваниям, с цветками ярких оригинальных окрасок, 31 из которых успешно прошли сортоиспытание и мо- гут быть использованы в промышленном цветоводстве и ландшафтном дизайне [3,9]. В настоящее время предоставляем краткий список удачно полученных сортов роз из группы флорибунда - с обильным и продолжительным периодом цветения, с оригинальными окрасками цветков, ароматных, с не выгорающими на солнце лепестками, устойчивых к гриб- ковым заболеваниям: Absheron Symphonie, Absheron Capriccio, Emil, Köhne Baki, Shergin Seheri, Ulduzlu Xezer. Два из которых (Absheron Symphonie, Shergin Seheri) были переданы в Государ- ственную Службу по Регистрации Сортов Растений и Контролю Семян при Министерстве Сельского Хозяйства Азербайджанской Республики для получения патентов и авторских прав [5,12]. И в заключении хочу добавить, что изучение биологических и хозяйственно-ценных при- знаков роз является актуальным, так как позволяет раскрыть их потенциальные возможности в новых почвенно-климатических условиях. А также выделить среди них качественно-новый и исходный материал, обладающих комплексом важнейших биолого-хозяйственных призна- ков для озеленения и дальнейшей селекционной работы. Что касается роз из группы флори- бунда большинство сортов этой интересной группы отличается от чайно-гибридных роз по- вышенной зимостойкостью и устойчивостью к болезням. По обилию цветения сорта флори- бунда превосходят сорта всех других групп. В результате работы селекционеров различных стран на сегодняшний день создан об- ширный ассортимент роз из группы флорибунда. Эта группа наиболее перспективна для озеленения Апшерона и других городов и райо- нов Азербайджана. Розы флорибунда можно использовать при создании ярких крупных цве- точных массивов, бордюров, штамбов, при оформлении парков, садов и скверов, высаживать на улицах, площадях, на территории строящихся санаториев, пансионатов, домов отдыха, у подножий памятников. В условиях Апшерона в том числе в коллекции ботанического сада розы флорибунда хорошо цветут даже в жаркий период лета, когда розы других групп цвете- ния прекращают [5,12].

ЛИТЕРАТУРА

1. İsgəndərov, A.T. Mərkəzi Nəbatat Bağında qızılgüllərin seleksiyası təcrübələri / A.T.İsgən- dərov, O.O.Qafarova // Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının Elmi Əsərləri, – Bakı: – 2015. XIII cild, – s.179-188. 2. İsgəndərov, A.T. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının “Qızılgüllər kolleksiyasının kataloqu” / A.T.İsgəndərov, O.O.Qafarova, V.S.Fərzəliyev [və b.]. – Bakı: CBS, – 2017. 2 cild, – 171 s. 3. İsgəndərov, A.T. «Mərkəzi Nəbatat Bağında Qızılgüllərin İntroduksiyasının Yekunu (1970-

20 2017) və Seleksiya Tədqiqatları” / A.T.İsgəndərov, O.O.Qafarova // – Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Biologiya elmlər seriyası, – 2018. № 1, 73 cild, – s. 48-56. 4. İsgəndərov, A.T. Mərkəzi Nəbatat Bağinda Dekorativ Qizilgüllərin İntroduksiyasina Dair 10 İllik Tədqiqat İşlərinin Nəticələri (2009-2018) / A.T.İsgəndərov, O.O.Qafarova, A.M.Hüsey- nova [və b.]. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının Elmi Əsərləri, – Bakı: – 2018. XVI cild, – s.82-89. 5. Qafarova, O.O. Seleksiya üçün perspektivli floribunda bağ qrupundan olan gızılgüllər // Azərbaycan Botaniklər Cəmiyyətinin elmi əsərləri, – Bakı: – 2010. cild 1, – s.76-80. 6. Бейдеман, И.Н. Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ / И.Н.Бейдеман. – Новосибирск: Наука, – 1979. – 195 с. 7. Былов, В.Н. Основы сравнительной сортооценки декоративных растений / Интродукция и се- лекция цветочно-декоративных растений, – Москва: Наука, – 1978. – с. 7-32. 8. Городняя Е.В. Биологические особенности представителей рода Rosa L. коллекции ботаниче- ского сада им.Н.В.Багрова Таврической Академии Крымского Федерального Университета и. В.И.Вернадского / автореф. дис. канд. биол. наук. / Ялта, 2017. – 24 c. 9. Искендеров, А.Т. Изучение и подбор подвоев для разных групп роз из видов шиповников, интродуцированных на Абшероне // – Баку: Изв. АН Азер.ССР, серия биол.наук, – 1986. №2, – с. 31-38. 10. Искендеров, А.Т. Результаты и перспективы селекции садовых роз в Центральном бо- таническом саду НАН Азербайджана / А.Т.Искендеров, О.О.Кафарова, В.С.Фарзалиев // Бюлл.Главн.ботан.сада АН им.Цицина, Москва: – 2017. №3, Вып. 203. – с.194-198. 11. Искендеров, А.Т., Кафарова, О.О. Генофонд и селекция садовых роз на Абшероне, арид- ной области Азербайджана // Материалы Юбилейной XX Международной научной кон- ференции «Биологическое Разнообразие Кавказа И Юга России», – Махачкала, – 6-8 но- ября, – 2018, – с. 169-171. 12. Кафарова, О.О. Перспективные для озеленения Апшерона сорта роз группы флорибунда, интродуцированные Центральным Ботаническим Садом // Труды Центрального ботани- ческого сада НАН Азербайджана, – Баку, – т. X, – 2012, – с. 281-288. 13. Кафарова, О.О., Клименко, З.К. Об интродукции и селекции роз флорибунда в условиях Абшерона // Сборник научных трудов ГНБС, – Ялта, – т.136, – 2014, – с.157-163. 14. Кафарова, О.О., Искендеров, А.Т. Биоморфологические и декоративно-хозяйственные особенности сортов роз флорибунда коллекции Центрального Ботанического Сада для использования в озеленении Абшеронского полуострова // Материалы VII Международ- ной научной конференции «Цветоводство: история, теория, практика», – Минск: – 24-26 мая, – 2016, – с. 315-318. 15. Клименко, 3.К. Биологические особенности и селекция роз группы флорибунда в Крыму: / автореф. дис. канд. биол. наук. / – Ялта, 1971, – 24 с. 16. Клименко, 3.К., Клименко, В.Н. Методы и перспективы селекции садовых роз на юге // IV съезд генетиков и селекционеров Украины, – Киев: Наукова думка, – 1981, – с. 81-82. 17. Клименко, З.К., Зыков, К.И. Краткие итоги использования в Никитском ботаническом саду спонтанного и радиационного мутагенеза в селекции садовых роз // Материалы Международ- ной научной конференции «Дендрология, цветоводство и садово-парковое строительство», – Ялта, – 5-8 июня – 2012, – с. 44. 18. Методика государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур / – Москва: Колос, – 1985. – 269 с. 19. Номеров, Б.А. Садовые розы (классификация и агротехника) / Б.А.Номеров. – Москва: МГУ, – 1973. – 151 с. 20. Плугатарь С.А. Биологические особенности чайно-гибридных роз коллекции Никит- ского Ботанического сада / автореф. дис. канд. биол. наук. / Ялта, 2018. – 24 c. 21. Русанов, Н.Ф. Метод родовых комплексов в интродукции растений и его дальнейшее развитие // Бюл.Глав.ботан.сада АН СССР. – 1956. вып. 7. – с. 31-36.

21 22. Сааков, С.Г. Происхождение садовых роз и направление работ в селекции их / С.Г.Саа- ков. – Москва, Ленинград: Наука, – 1965, – 25 с. 23. Сааков, С.Г. Розы / С.Г.Сааков, Д.А.Риекста. – Рига: Зинатне, – 1973, – 359 с. 24. Серебряков, Г.И. Морфология вегетативных органов высших растений / Г.И.Серебряков. – Москва: Советская наука, – 1952. – 390 с. 25. Сушков, К.Л. Розы / К.Л.Сушков, М.В.Бессчетнова. – Алма-Ата: Кайнар, –1972, – 151 с. 26. Хржановский, В.Г. Розы. Филогения и систематика. Спонтанные виды Европейской ча- сти СССР, Крыма и Кавказа. Опыт и перспективы использования / В.Г.Хржановский. – Москва: Сов. наука, – 1958. – 497 с. 27. Челомбит, А.П. Интродукция видов и сортов рода Rosa L. в Присивашье Крыма: / авто- реф. дис. канд.с.-х. наук. / – Ялта, 2010. – 22 с. 28. Юрко С.В. Сравнительное изучение роста, развития и декоративных качеств сортов розы (Rosa L.) различных садовых групп в условиях Московской области / автореф. дис. канд. биол. наук. / Москва, 2013. – 24 c. 29. Modern Roses 12. – Shreveport: The American Roses Society, – 2007. –576 p.

Qafarova O.O.

FLORİBUNDA BAĞ QRUPUNDAN QIZILGÜLLƏRİNİN YARADILMASI VƏ İNKİŞAF TARİXİ

Məqalədə floribunda qrupundan olan bağ qızılgüllərinin yaranma və inkişaf tarixi haqqında məlumat verilmişdir. Rosa L. cinsi üzərində ilk tədqiqatlara xarici botaniklər tərəfindən başlanılmış, ilk dəfə 1753-cü ildə K. Linney tərəfindən botanika təsviri verilmişdir. 1824-cü ildən Fransada qızıl- güllərin hibridləşdirilməsi və seleksiya işləri aparılmiş və ilk remontant güllər əldə edilmişdir. Poliant qrupunun sortları 1873-cü ildə yetişdirilmişdir. Çay-hibrid və polyant qızılgüllərinin çarpaz tozlandı- rılmasından polyant-hibrid qrupunun qızılgülləri əldə edilmişdir. Daha sonra, həmin qızılgül qrupu çay-hibrid gülləri ilə çarpaz tozlandırılmış və əldə edilmiş qızılgül sortları, floribunda qrupuna daxil edilmişdir. Müxtəlif ölkələrdən olan seleksiyaçıların işləri nəticəsində bu gün floribunda qrupundan geniş qızılgül çeşidi yaradılmışdır. Azərbaycanda qədim zamanlardan bəri qızılgül becərilməsi həyata keçirilir. Abşeronda, Mərkəzi Nəbatat Bağında isə keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq A.T.İsgən- dərov tərəfindən bağ qızılgüllərin kolleksiyasını toplanaraq elmi əsaslarla öyrənilməsi və introduksi- yası həyata keçirilir. Mərkəzi Nəbatat bağının qızılgül kolleksiyasında introduksiya olunmuş 586 sort, seleksiya və hibridləşdirmə üsulu ilə alınmış 31 sort və 900-dən çox hibrid formalar toplanmışdır. Onlardan uğurla alınmış floribunda qrupunun qızılgül sortları (Abşeron Simfoniyası, Absheron Cap- riccio, Emil, Köhne Baki, Şergin Seheri, Ulduzlu Xezer) Abşeronda və Azərbaycanın digər şəhər və bölgələrində sənaye çiçəkçilik, landşaft dizaynında və seleksiya işlərində istifadə edilməsi tövsiyə olunur. Açar sözlər: tarix, yaradılma, introduksiya, seleksiya, qızılgüllər, floribunda, Abşeron

22 Gafarova O.O.

HISTORY OF CREATION AND DEVELOPMENT OF GARDEN ROSES FROM FLORIBUNDA GROUP

This article provides information on the history and development of garden roses from the floribunda group. The first studies of the genus Rosa L. were initiated by foreign botanists, and the first botanical description was given in 1753 by C. Linnaeus. Hybridization and selection of roses has been carried out in France since 1824, and the first remontant roses have been produced. Polyanthus varieties were grown in 1873. Crossing tea-hybrid roses with polyanthus roses produced polyanthus- hybrid roses. Subsequently, the rose varieties obtained by cross-pollination of the same group of roses with tea-hybrid roses were included in the floribunda group. As a result of the work of plant breeders in various countries, an extensive range of roses from the floribunda group has been developed to date. Flower cultivation has been carried out in Azerbaijan since ancient times. A. T. Iskandarov started scientific research on the introduction and establishment of a collection of garden roses in Absheron in the Central Botanical Garden of the Azerbaijan National Academy of Sciences in the 1970s. As a result of long-term research work we have collected 586 introduced rose varieties, 31 rose varieties obtained by selection and hybridization, as well as more than 900 hybrid forms at the experimental plot of the Central Botanical Garden. The rose varieties of floribunda group (Ab- sheron Symphony, Absheron Capriccio, Emil, Kohne Baku, Shergin Seheri, Ulduzlu Xezer) successfully obtained from them are recommended for use in industrial floriculture and landscape design in Absheron and other cities and regions of Azerbaijan as well as for selection work. Key words: History, creation, introduction, selection, roses, floribunda, Absheron.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 26.I.2020

23 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 24-27

UOT:631:525:581.48

BƏZİ LİAN BİTKİLƏRİN KÖK SİSTEMİNİN VƏ FENOLOGİYASININ ÖYRƏNİLMƏSİ

*Mehralıyev A.D., **İbrahimov A.Ə. *AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AZ 1004, Bakı, Badamdar yolu,40 **Tovuz Sosial-İqtisad kolleci

Təqdim olunan məqalədə,Abşeronda introduksiya olunmuş Vitis amurensis Rupr, Smilax aspera L. və Bougainvillea spektabilis Willd. növlərin 1-3 illik bitkilərinin kök sistemi və yaşlı bitkilərin fenologiyası tərəfimizdən öyrənilmişdir. S. aspera növünün 3 illik bitkilərinin kök sisteminin tədqiqi zamanı məlum olmuşdur ki, bu bitkilərdə köklərdən əlavə kök boğazından və mil kökün başlanğıc zonalarından ağ rəngli, ətli-şirəli 1-3 ədəd yeraltı zoğlar (stolonlar) inkişaf edir. Növün yaşlı bitkilərində həmin zoğların funksiyası və inkişaf dinamikasının tədqiqi nəticəsində məlum olmuşdur ki, bir normal inkişaf etmiş bitkidə 2-5 ədəd belə yeraltı zoğ əmələ gəlir. Bu zoğlar əsas bitkidən 3 m məsafəyə qədər uzana bilməklə, gələcəkdə yeni bitkinin əsasını qoyurlar. Tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Abşeron şəraitində bu növlərin kök sistemi və yerüstü orqanları normal böyüyüb inkişaf edir. Açar sözlər: kök sistemi, fenologiya, Abşeron, introduksiya, böyümə və inkişaf.

Giriş

Abşeronun coğrafi mövqeyinin formalaşmasında iqlim və landşaft amillərinin rolu böyük ol- muşdur. Bu amillərin təsiri nəticəsində zona üçün xarakterik olan boz-qəhvəyi, boz-qonur, şorakətli, gilli-qumsal torpaq kompleksləriyayılmışdır [1]. Məhz belə torpaq-iqlim şəraitində lian bitkilərinə, xüsusilə ağac və kol tipli lianlara, təbii halda demək olar ki, təsadüf olunmur. Ona görə də Abşeronda digər bitkilərlə yanaşı, lianların da introduksiyası həmişə aktual olmuşdur [3]. İntrodusentlərin yeni torpaq-iqlim şəraitində perspektivlilik göstəricilərindən biri kimi onların kök sisteminin və fenologiyasının öyrənilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir [4]. Bu səbəbdən də introduksiya olunmuş lian bitkilər olan Vitis amurensis, Bongainvillea spektabilis və Smilax aspera növ- lərinin kök sisteminin və fenologiyasının öyrənilməsini qarşıya məqsəd qoymuşuq.

Material və metodlar

Tədqiqat materialı kimi Abşerona introduksiya olunmuş 3 növün – Vitis amurensis, Beugainvillea spektabilis və Smilax aspera növlərinin 1-3 illik, və yaşlı bitkilərindən istifadə olunmuşdur. Tədqiqat işləri əsasən AMEA-nın Mərkəzi Nəbatat Bağında açıq və örtülü şəraitdə 2016-2018-cu illərdə yerinə yetirilmişdir. Tədqiqat materialları hal-hazırda Mərkəzi Nəbatat Bağının lian bitkilərinin kolleksiya sahəsində əkilib becərilir. Bitkilərin kök sisteminin öyrənilməsi V.A.Kolesnikovun metodikası [6], fenoloji müşahidələr isə Rusiya Baş Botanika Bağının əməkdaşlarının hazırladıqları metodika əsasında [6] yerinə yetiril- mişdir. Tədqiqat zamanı bitkilərin ətrafı dairəvi qazılmış, kök sisteminin tutduğu ərazi müəyyənləş- dirilmiş, köklər yuyularaq təmizlənmiş və müvafiq ölçmələr aparılmışdır. Əsasən toxumun rüşeym kökcüyündən inkişaf etmiş mil kökün, vegetativ çoxaltmada çilikdən inkişaf etmiş əsas köklərin və onlardan əmələ gələn yan köklərin böyümə və inkişaf dinamikasına, ölçülərinə diqqət yetirilmişdir. Tədqiqatlar hər növdən 3 bitki üzərində həyata keçirilməklə, hər il vegetasiyanın sonunda, dekabr ayında yerinə yetirilmişdir.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Kök sisteminin tədqiqi zamanı V.A.Kolesnikovun [6] metodikası əsas götürülərək, köklərin quruluşu, morfologiyası, böyümə dinamikası, inkişaf xarakteri öyrənilmişdir.

24 Tədqiq etdiyimiz növlərdən V. amurensis və S. aspera toxum vasitəsilə, B. spektabililis isə çiliklər vasitəsilə çoxaldılmışdır. Ona görə də cədvəldə mil köklə bərabər əsas köklərin də olması qeyd olunmuşdur.(cədvəl.1) Əsas və mil köklərdən əmələ gələn yan köklər l dərəcəli, l dərəcəli yan köklərdən əmələ gəlmiş köklər ll dərəcəli, ll dərəcəli köklərdən əmələ gəlmiş köklər isə lll dərəcəli yan köklər adlandırıl- mışdır. Beləliklə, cədvəldən də göründüyü kimi 3 illik bitkilərdə artıq kifayət qədər, yəni, Vamurensis növün bitkilərində 20 ədəd, B. spektabilis növü bitkilərində 12 ədəd, S. aspera növün bitkilərində isə 60 ədəd yan kök olmaqla, saçaqlı kök sistemi formalaşmışdır. Hər 3 növdə köklərin əsas kütləsi torpağın 23-27 sm dərinliyində yerləşmişdir.

Cədvəl 1 Tədqiq olunan lianların bir-üç illik tinglərinin kök sistemi

şm

nin

rin rin sas

Növlər

ə ə

rin sayı sayı rin

№ ə

hiss

rin rin

rinliyi

sas) kökün kökün sas) kökün sas)

(

ə ə

sinin yerl sinin

Yan kökl Yan

Kökl

diametri (mm) diametri (sm) uzunluğu (mm) diametri (sm) uzunluğu

Kök boğazının boğazının Kök

Yerüstü Yerüstü (sm) hündürlüyü

Mil ( Mil (

Yan kökl Yan

kütl Birillik bitkilər 1 Vitis 40,0±2,0 3,0±0,1 15,0±1,0 2,0±0,2 5,0±1,0* 7,0±2,0 12,0±1,0 amurensis 2 Bougainvillea 20,0±2,0 5,0±1,0 5,0±1,0 3,0±1,0 5,0±1,0* 3,0±0,5 5,0±1,0 spektabilis 3 Smilax aspera 15,0±2,0 10,0±2,0 10,0±1,0 10,0±2,0 20,0±1,0 5,0±1,0 15,0±3,0 * Qeyd: * – birinci dərəcəli yan köklər İkiillik bitkilər 1 Vitis 90,0±2,0 15,0±0,5 25,0±2,0 5,0±1,0 8,0±1,0* 15,0±1,0 20,0±2,0 amurensis * 2 Bougainvillea 35,0±1,0 10,0±1,0 20,0±0,5 20,0±5,0 10,0±1,0 20,0±1,0 15,0±1,0 spektabilis ** 3 Smilax aspera 40,0±2,0 12,0±1,0 20,0±1,0 10,0±1,0 40,0±1,0 10,0±1,0 20,0±2,0 ** Qeyd: ** – ikinci dərəcəli yan köklər Üçillik bitkilər 1 Vitis 150,0±2, 25,0±2,0 35,0±2,0 10,0±1,0 20,0±2,0 35,0±1,0 25,0±2,0 amurensis 0 *** 2 Bougainvillea 90,0±1,0 20,0±1,0 25,0±0,5 20,0±1,0 12,0±1,0 25,0±0,5 25,0±2,0 spektabilis *** 3 Smilax aspera 85,0±2,0 10,0±1,0 25,0±1,0 50,0±1,0 60,0±1,0 15,0±1,0 25,0±2,0 *** Qeyd: *** – üçüncü dərəcəli yan köklər

Tədqiq olunan növlərin perspektivlilik göstəricilərindən biri kimi fenoloji fazaların öyrənilmə- sinin mühüm şərtlərdən biri olduğunu nəzərə alaraq, onların Abşeron şəraitində fenologiyası da təd- qiq olunmuşdur. Tədqiqat işləri Mərkəzi Nəbatat Bağında yerinə yetirilmişdir.

25 Tədqiqat zamanı aşağıdakı böyümə və inkişaf mərhələləri qeydə alınmışdır: oyanma, tam yarpaqlama, çiçəkləmə (başlaması və sonu), meyvələmə (başlaması və tam yetişməsi), xəzan (başlaması və sonu), vegetasiya müddəti.(cədvəl.2)

Cədvəl 2 Tədqiq olunan növlərin Abşeronda fenologiyası (2016-2018, orta)

Tam Çiçəkləmə Meyvələmə Xəzan Vegetasiya № Növlər Oyan- yarpaq- müddəti (gün) ma lama baş. son. baş. son. baş. son. 1 Vitis 15.04 03.05 20.05 01.06 30.05 20.08 10.11 15.11 210 amurensis 2 Smilax 25.04 25.05 10.06 10.07 05.08 20.08 həmişəyaşıl aspera

Bougainvillea spektabilis növünün fenologiyası örtülü şəraitdə tədqiq olunmuş və tədqiqatın nəticələri çap olunmuşdur [2]. Bu səbəbdən həmin növün fenologiyası 2 saylı cədvəldə qeyd olunmamışdır. 2 saylı cədvəldən göründüyü kimi, Abşeron şəraitində oyanma V. amurensis növündə aprel ayının ortalarından, S. aspera növündə isə aprel ayının sonlarından başlayır. V. amurensis növü Abşeron şəraitində yarpağını tökən növdür. Onun tam yarpaqlaması may ayının birinci ongünlüyünə təsadüf edir. S. aspera isə Abşeron şəraitində həmişəyaşıl növ kimi özünü göstərdiyindən, yeni yarpaqların tam formalaşması,onlarda tam yarpaqlama fazası olaraq qəbul olunmuşdur. Bu növdə yarpağın ömrü 1,5-2 ilə qədər davam edir. Hər iki növdə çiçəklər xırda, sarımtıl ağ rəngli və salxım çiçək qrupunda toplanır. V. amurensis növündə dekorativ baxımdan çiçəklər diqqəti cəlb etmir və çiçəkləmə müddəti qısa olur (10-12 gün). S. aspera növünün isə çiçəkləri ətirli dekorativ və çiçəkləmə dövrü nisbətən uzun (30 gün) davam edir. Meyvələr hər iki növdə seyrək salxımda toplanır. Yeni əmələ gəldikdə yaşılımtıl-göy rəngli, yetişdikdə isə V. amurensis növündə qara, S. aspera növündə isə qırmızı rəngli olur. Giləmeyvələr yetişdikdə quşlar tərəfindən intensiv yeyilir. Fenoloji müşahidələr zamanı bitkilərdə bığcıqların ontogenetik inkişaf xüsusiyyətləri tədqiq olunmuşdur. Məlum olmuşdur ki, V. amurensis növünün həm cavan, həm də yaşlı bitkilərində yaşıl zoğun 2-ci, bəzən 3-cü buğumundan başlayaraq, yarpağın qarşı tərəfində çiçək topaları, 5-6-cı buğumdan isə bığcıqlar əmələ gəlir. Bəzi zoğlarda çiçək topaları yerində də bığcıqlar formalaşır. Belə zoğlarda çiçək əmələ gəlmir. Bığcıqlar yaşıl zoğ boyu ardıcıl 2 buğumda əmələ gəlir,sonrakı buğum boş qalır. Bu ardıcıllıq bütün yaşıl zoğ boyu davam edir. Bığcıqlar uc hissədə iki hissəyə haçalanmaqla, bitkinin dayağa bərkidilməsi rolunu oynayır. S. aspera növündə də bığcıqlar eyni funksiyanı (zoğun dayağa bərkidilməsi) yerinə yetirirlər. Burada bığcıqlar cavan bitkilərdə 5-6-cı buğumdan, yaşlı bitkilərin cavan zoğlarında isə 1-ci buğumda və yarpaq qoltuğunda formalaşır. Beləliklə, tədqiq etdiyimiz növlərin kök sisteminin və fenologiyasının öyrənilməsinin nəticəsi olaraq, müəyyən olundu ki, həmin növlər Abşeronda şaquli yaşıllaşdırmanın müxtəlif sahələrində tətbiq oluna bilərlər.

26 Ədəbiyyat

1. İbadlı O.V., Mehralıyev A.D. Sarmaşan bitkilər sorağında.- Bakı: “CBS”, - 2012, - 222 s. 2. İskəndər E., Mehralıyev A.D. “Abşeron şəraitində introduksiya olunmuş lian bitkilərinin həyatilik göstəricilərinə görə perspektivliliyinin qiymətləndirilməsi”.- Bakı: AMEA «Xəbər- ləri», Biologiya və tibb elmləri, - c. 73, - № 1, - 2018, - s.57-61 3. Mehralıyev A.D. “Gözəl buqenvilleyanın (B. spektabilis Willd.) örtülü şəraitdə çoxaldılması və fenologiyası”. - Bakı: AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, - c.Xl -2013, - s. 66-72 4. Mehralıyev A.D. “Abşeron şəraitində Jasminvari trakselospemum (Trachelospermum jasminoides L.) növünün bioekoloji xüsusiyyətləri və vegetativ çoxaldılması. - Bakı: AMEA “Xəbərləri”, Biologiya və tibb elmləri,- c. 70, - № 2, - 2015, - s. 174-176 5. Колесников В.А. «Методы изучения корневой системы древесных растений».- М.: Лес- ная промышленность, - 1974, - 509 с. 6. Методика фенологических наблюдений в ботанических садах СССР. - М.: ГБС АН СССР,- 1975, -28 с.

Мехралыев А.Д., Ибрагимов А.А.

ИЗУЧЕНИЕ ФЕНОЛОГИИ И КОРНЕВОЙ СИСТЕМЫ НЕКОТОРЫХ ЛИАНОВЫХ РАСТЕНИЙ

Статья посвящена изучению корневой системы 1-3- летних видов растений Vitis amurensis Rupr, Smilax aspera L. и Bougainvillea spektabilis Willd. и приводятся фенологи- ческие данные взрослых особей. При исследовании корневой системы 3-х летних растений вида S. aspera было установлено, что у этих растений помимо корней из корневой шейки и начальных зон стержневого корня развиваются 1-3 белых, мясисто-сочных подземных побега (столонов). В результате изучения функции и динамики развития данных побегов у более ста- рых растений этого вида было установлено, что у нормально развитого растения образуются 2-5 таких подземных побегов. Эти побеги могут расти длиной до 3 м от основного растения, закладывая основу в будущем для нового растения. В результате исследований было выяв- лено, что в условиях Абшерона корневая система и надземные органы имеют нормальный рост и развитие. Ключевые слова: корневая система, фенология, Абшерон, интродукция, рост и развитие

Mehraliev A.D., Ibragimov A.A.

STUDY OF PHENOLOGY AND ROOT SYSTEM OF SOME LIAN PLANTS

In the presented article were studied, the root system of 1-3 year old and the phenology of elderly representatives of Vitisamurensis Rupr Smilax aspera L and Bougainvillea spectrum Willd, which introduced in Absheron. In the study of the root system of 3-year-old plants of the species S. aspera, it was found that in these plants, from the root collar and the initial zones of the taproot, in addition to the roots, 1-3 white fleshy-juicy underground shoots (stolons) develop. As a result of studying the function and dynamics of development of these shoots in older plants of this species, it was found that 2-5 such underground shoots are formed in a normally developed plant. These shoots can grow up to 3 m long from the main plant, laying the foundation for a future new plant. As a result of research, it was found that in Absheron conditions the root system and aboveground organs of plants are normal growth and development. Key words: root system, phenology, Absheron, introduction, growth and development.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 13. XI.2019

27 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh.28-31

II.FLORİSTİKA

UOT: 581.5/1

NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ DARIDAĞ FLORASINDA YAYILMIŞ DALAMAZKİMİLƏR (LAMIACEAE LINDL.) FƏSİLƏSİNİN TAKSONOMİK TƏRKİBİ

Heydərova A.R. Naxçıvan Dövlət Universiteti. Naxçıvan şəhəri,Universitet şəhərciyi E-mail: [email protected]

Məqalədə Darıdağ florasında yayılmış Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinin taksonomik tərkibi haqqında məlumat verilir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində Darıdağ florasında Dalamazkimilər fəsiləsinə daxil olan 15 cinsə aid 25 növ aşkar edilmişdir. Həmin növlərdən olan Nepeta micrantha Bunge muxtar respublika florası üçün ilk dəfə göstərilmişdir. Məqalədə cinslərin növ sayına görə təhlili aparılmış, taksonomik spektrı müəyyənləşdirilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, fəsilənin növ sayına görə ən böyük cinsləri- Salvia L., Scutellaria L.və Thymus L. cinsləridir. Ərazidə Salvia L. cinsinə aid olan 4 növ (16%) - S. hydrangea DC. ex Benth.[= S. dracocephaloides Boiss., Schraderia dracocephaloides (Boiss.) Pobed.], S. limbata C. A. Mey., S. glutinosa L., S. spinosa L. növlərinə, Scutellaria L. cinsinə aid 3 növ (12%) - S. araxensis Grossh., S. orientalis L, S. darriensis Grossh. növlərinə və Thymus L. cinsinə aid 3 növ (12%) – Th. collinus M.Bieb., Th. kotschyanus Boiss. & Hohen., Th. sipyleus Boiss. [= Th. rariflorus K.Koch]növlərinə rast gəlinir. S. darriensis Grossh. növünə yalnız Darıdağ ərazisində rast gəlinir, endem növdür. Ajuga L., Nepeta L., Ziziphora L. cinsləri isə hər biri 2 növlə, digər cinslər isə hər biri 1 növlə təmsil olunur. Açar sözlər: Darıdağ, Lamiaceae Lindl., fəsilə, cins, növ

Giriş

Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) ikiləpəlilər sinfinə daxil olan bitki fəsiləsidir. Fəsilənin tər- kibində olan növlərin əksəriyyəti ot, yarımkol, kol və kiçik ağaclardır. Yarpaqları qarşı-qarşıya dü- zülmüş, tamkənarlı yarpaqlardır. Çiçəkləri müntəzəm, bəzən isə qeyri-müntəzəmdir. Mürəkkəb çi- çəkləri salxım və ya süpürgəyəbənzər çiçək qrupunda yerləşir, ikicinsiyyətlidir. Erkəkcikləri 4-dür, öndəki ikisi daha uzundur, bəzən isə 2 erkəkciklidir. Üst yumurtalıqlı olub, iki meyvə yarpağından əmələ gəlmişdir və 4 dilimlidir. Meyvələri 4 qutucuqludur. Yer kürəsində fəsilənin 300 cins üzrə 3200 növünə rast gəlinir. Bu fəsilənin nümayəndələrinə demək olar ki, dünyanın hər yerində təsadüf etmək mümkündür. Əsasən, Aralıq dənizyanı ərazilərdə, həmçinin Ön və Orta Asiyada geniş yayıl- mışdır. Azərbaycanda fəsilənin 37 cins üzrə 241 taksonu (204 növ, 37 yarımnöv) [3], Naxçıvan Mux- tar Respublikası ərazisində isə 30 cins üzrə 128 növü yayılmışdır. Növlərinin sayına görə bu fəsilə Azərbaycan florasında örtülütoxumlular şöbəsinin dördüncü böyük fəsiləsidir. Cins və növ baxımın- dan ən çox zəngin olan botaniki-coğrafi rayonlar Naxçıvanın dağlıq sahəsi, Diabar, Böyük Qafqazın Quba sahəsidir.

Material və metodlar

2018 və 2019-cu illərdə həyata keçirdiyimiz tədqiqatlar zamanı tədqiqat ərazisi kimi seçilmiş Darıdağ massivində üstünlük təşkil edən fəsilələrdən biri Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinin olduğu müəyyən edilib. Həmin fəsiləyə aid olan növlərin herbari nümunələri toplanılmış, taksonomik spektrı tərtib olunmuşdur. Dalamazkimilər fəsiləsinə daxil olan dərman əhəmiyyətli, faydalı, nadir və s. növlər müəyyən edilmişdir. Növlərin təhlili zamanı “Флора Азербайджана” [8], Гроссгейм А.А. “Анализ флоры Кавказа” [6], Гроссгейм А.А. “Флора Кавказа” [7],“Флора СССР” [9], T.H.Talıbov və Ə.Ş.İbrahimovun “Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri” [4], A.Əsgərovun “Azərbaycanın bitki aləmi” [2], “Naxçıvan Muxtar Respublikasının Qırmızı kitabı” [5]kitablarından istifadə olunmuşdur.

28 Nəticələr və onların müzakirəsi

Naxçıvan Muxtar Respublikasının Darıdağ ərazisində Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fə- siləsi öyrənilməmişdir. Əvvəllər Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinin Verbenaceae, Bora- ginaceae fəsilələri ilə sıx əlaqəli olduğu düşünülüb. 2004-cü ildən bır sıra nomenklatur dəyişikliklər edilmiş və həmin ildə fəsilə 7 yarımfəsiləyə -Symphorematoideae, Viticoideae, Ajugoideae, Prostantheroideae, Nepetoideae, Scutellarioideae və Lamioideae bölünmüşdür. 2018-ci ildə isə bir sıra filogenetik və molekulyar baxımdan aparılan araşdırmalar nəticəsində fəsilə 5 yarımfəsiləyə - Ajugoideae, Scutellarioideae, Lamioideae, Nepetoideae, Viticoideae bölünmüşdür. Son nomenklatur dəyişikliklərə əsasən, tədqiqat ərazisində yayılmış, fəsiləyə daxil olan Acinos Mill. cinsi Clinopodium L. cinsinə, Eremostachys Bunge cinsi isə Phlomoides Moench. cinsinə daxil edilmişdir [3]. Darıdağ ərazisində apardığımız tədqiqatlar zamanı Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsilə- sinə daxil olan 15 cinsə aid 25 növ aşkar edilmişdir. Həmin növlərdən olan Nepetamicrantha Bunge muxtar respublika florası üçün ilk dəfə göstərilmişdir (Şəkil 1).

Şəkil 1. Nepeta micrantha Bunge təbii şəraitdə

Aşağıdakı cədvəldə Darıdağ ərazisində yayılmış Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinə aid olan cinslərin növ sayına görə müqayisəli təhlili öyrənilmişdir (Cədvəl 1).

Cədvəl 1 Darıdağ ərazisində Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinə daxil olan növlərin cinslər üzrə paylanması

№ Cins Növ %-lə 1. Acinos Mill. 1 4 2. Ajuga L. 2 8 3. Eremostachys Bunge 1 4 4. Hymenocrater Fisch. & C. A. Mey 1 4 5. Lagochilus Bunge 1 4 6. Lamium L. 1 4 7. Marrubium L. 1 4 8. Nepeta L. 2 8

29 9. Phlomis L. 1 4 10. Salvia L. 4 16 11. Scutellaria L. 3 12 12. Sideritis L. 1 4 13. Teucrium L. 1 4 14. Thymus L. 3 12 15. Ziziphora L. 2 8 Cəmi 25 100

Cədvəldən də göründüyü kimi, fəsilənin növ sayına görə ən böyük cinsləri - Salvia L., Scutellaria L.və Thymus L. cinsləridir. Ərazidə Salvia L. cinsinə aid olan 4 növ (16%) - S. hydrangea DC. ex Benth. [= S. dracocephaloides Boiss., Schraderiadracocephaloides (Boiss.) Pobed.], S. limbata C. A. Mey., S. glutinosa L.,S. spinosa L. növlərinə, Scutellaria L. cinsinə aid 3 növ (12%) - S. araxensis Grossh., S. orientalis L, S. darriensis Grossh. növlərinə və Thymus L.cinsinə aid 3 növ (12%) – Th. collinus M.Bieb.., Th. kotschyanus Boiss. & Hohen.,Th. sipyleus Boiss. [= Th. rariflorus K.Koch] növlərinə rast gəlinir. S. darriensis Grossh. növünə yalnız Darıdağ ərazisində rast gəlinir, endem növdür. Ajuga L., Nepeta L., Ziziphora L. cinsləri isə hər biri 2 növlə, digər cinslər isə hər biri 1 növlə təmsil olunur. Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinə daxil olan növlərin bəziləri təbabətdə geniş istifadə olunur. Darıdağ ərazisində yayılmış Marrubium vulgare L. növü dərman məqsədilə istifadə olunan növlərdən biridir. Bu növ Naxçıvan MR ərazisində geniş yayılmışdır. Ehtiyatı çox olan bitkilər sırasına daxildir. Dərman məqsədilə bitkinin çiçəklərindən istifadə olunur. O ödqovucu təsirə malikdir, həzm prosesini yaxşılaşdırır, orqanizmin tonusunu artırır, bronxial astma və qaraciyər xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. Bununla yanaşı Salvia L., Thymus L. və s. cinslərinə daxil olan bir sıra növlərində müalicəvi əhəmiyyətləri vardır və təbabətdə istifadə olunur. Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinə daxil olan 7 növ Azərbaycanın Qırmızı Kitabının 2-ci nəşrinə [1], 2 növ isə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Qırmızı Kitabına daxil edilmişdir. Həmin növlərdən olan Ziziphora tenuior L. – Nazik dağ nanəsi növü əsasən tədqiqat ərazisində - Pir düzü adlanan sahədə bitir. Bundan başqa o Naxçıvanın Sədərək rayonunda Vəlidağ, Culfa rayonunda Gülüstan və Ordubad rayonunda isə Ordubad düzündə kiçik qruplarla yayılmışdır. Ziziphora tenuior L. növünə əsasən respublikanın düzən, dağətəyi, aşağı və orta dağ qurşaqlarında rast gəlinir. Ekoloji və antropogen amillərin təsiri nəticəsində, qiymətli efiryağlı, ədviyyat və dərman bitkisi kimi toxum əmələ gətirmə dövrünə qədər həddindən artıq toplandığından təbii ehtiyyatı azalmışdır.

Nəticə

2018 və 2019-cu illərdə aparılmış tədqiqatlar nəticəsində Darıdağ florasında yayılmış Dalamaz- kimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinin 15 cinsinə aid 25 növ müəyyən edilmiş, həmin növlərin flora konspekti hazırlanmış və cinslərin müqayisəli təhlili öyrənilmişdir.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitab”ı. Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələk növləri. İkinci nəşr. Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2013. - 676 s 2. Əsgərov, A.M. Azərbaycan bitki aləmi / A.M. Əsgərov. – Bakı: Elm, -2016. - s.348-362. 3. Rashad Salimov, Vugar Karimov, Zarnigar Babayeva, Gulnar Gasimova, Zenfira Aliyeva, Asya Akbarova, Aytan Fatdayeva, Parvana Nabiyeva, Lala Isgandarova, Sabina Hajiyeva, Vascular plants of Azerbaijan: a nomenclatural update and survey of Lamiaceae L. //Azerbaijan National Academy of Sciences İnstitute of Botany Plant & Fungal Research. 4. Talıbov, T.H. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri (Ali sporlu, çılpaq- toxumlu və örtülütoxumlu bitkilər) / T.H.Talıbov, Ə.Ş. İbrahimov. Naxçıvan: Əcəmi, -2008. - 364 s.

30 5. Talıbov, T.H. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Qırmızı kitabı / T.H.Talıbov, Ə.Ş.İbrahimov. – Naxçıvan: -2010. -676 s. 6. Гроссгейм, А.А. Анализ флоры Кавказа / А.А. Гроссгейм. - АзФАН СССР: - 1939. - 230 с. 7. Гроссгейм, А.А. Флора Кавказа / А.А. Гроссгейм. - Т.V. Изд. АНСССР: М.Л., -1952. – 455 c. 8. Флора Азербайджана / Баку: тт. I-VIII, - Том IV, - Изд. АН Азерб. ССР: -1953. – c. 141-322. 9. Флора СССР / В 30-х т. Т. 13, - М.-Л.: Изд. АН СССР: - 1934-1967.

Гейдарова А.Р.

ТАКСОНОМИЧЕСКИЙ СОСТАВ ЯСНОТКОВЫХ РАСПРОСТРАНЕННЫХ В НАХЧЫВАНСКОЙ АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ ВО ФЛОРЕ ДАРЫДАГ

В статье приводятся данные о таксономическом составе яснотковых (Lamiaceae Lindl.) распрастраненных во флоре Дарыдаг. В результате проведенных исследований во флоре Дарыдаг было обнаружено 25 видов относящихся к 15 родам. Из них, вид Nepeta micrantha Bunge впервые был обнаружен во флоре автономной республики. В статье был проведен ана- лиз по их количеству и определен их таксономический спектр. Было выявлено, что по количеству самый большой вид это- Salvia L., Scutellaria L.və Thymus L. На территории встре- чаются 4 вида относившиеся к Salvia L. (16%) - S. hydrangea DC. ex Benth. [= S. dracocephaloides Boiss., Schraderia dracocephaloides (Boiss.) Pobed.], S. limbata C. A. Mey., S. glutinosa L., S. spinosa L., 3 вида к Scutellaria L. (12%) - S. araxensis Grossh., S. orientalis L, S. darriensis Grossh. и 3 вида к Thymus L. (12%) -Th. collinus M.Bieb.., Th. kotschyanus Boiss. & Hohen., Th. sipyleus Boiss. [= Th. rariflorus K.Koch]. Вид S. darriensis Grossh встречается только на территории Дарыдаг, и является эндемиком. Каждый из этих родов - Ajuga L., Nepeta L., Ziziphora L. представлен двумя видами, а остальные рода по одному виду. Kлючевые слова: Дарыдаг, Lamiaceae Lindl., семейство, вид, тип

Heydarova A.R.

THE TAXONOMİC STRUCTURE OF LAMİACEAE İN THE NAKHCHİVAN AUTHONOMOUS REPUBLİC WHİCH İS SPREAD İN THE FLORA OF DARYDAG

The article tells about the taxonomic composition of the Lamiaceae Lindl. distributed in the Darydagh flora. As a result of research in the Darydagh flora were identified, 25 species belonging to the 15th genus. Nepeta micrantha Bunge was the first time shown for the flora of the autonomous republic. The same species were analyzed by their number and was determined their taxonomic spectrum. It was determined that the largest species is Salvia L., Scutellaria L. and Thymus L.. In the Territory, there are 4 species belonging to Salvia L. (16%) - S. hydrangea DC. ex Benth. [= S. dracocephaloides Boiss., Schraderia dracocephaloides (Boiss.) Pobed.], S. limbata C. A. Mey., S. glutinosa L., S. spinosa L. belonging to Scutellaria L. 3 species (12%) - S. araxensis Grossh., S. orientalis L,S. darriensis Grossh. and related to Thymus L. 3 species (12%) -Th. collinus M.Bieb.,Th. kotschyanus Boiss. & Hohen.,Th. sipyleus Boiss. [= Th. rariflorus K.Koch]. This species S. darriensis Grossh can be found only in the territory of Darydag. The genus Ajuga L., Nepeta L., Ziziphora L. are represented by each of the two and others by the same species. Key words: Darıdag, Lamiaceae Lindl., family, species, kind

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 17.IX.2020

31 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 32-34

УДК:574.24(470.67)

ФИТОХИМИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ CIRSIUM ECHİNUS

Расулов Ф.А., Мустафаева И.А. Институт Ботаники НАНА, AZ 1004, Баку, Бадамдартское шоссе, 40

Колоночной хроматографией на окиси алюминия из суммы экстрактивных веществ Бодяка игольчатого выделены и изучены углеводород триаконтан, стеариновый альдегид, сложный эфир и В-ситостерин. Бумаж- ной хромотографией идентифицированы флавоноиды – лютеолин и рутин. Ключевые слова: бодяка, ИК – спектр, ЯМР – спектр, триаконтан, стериановый альдегид, сложный эфир, В – ситостерин.

Введение

Флора Азербайджана является богатым источником природных биологически активных веществ. И в частности, представители семейства сложноцветных (Asteraceae). Принадлежа- щий к этому семейству род Cirsium Mill (Бодяк) насчитывает свыше 200 видов, распростра- ненных в Европе, Северной Африке, Сибири, Северной и Центральной Америке. В Азербай- джане 32 вида. Род Бодяк содержит виды, распространенные в различных поясах от низменности до вы- сокогорий, встречаясь на лесных опушках, увлажненных местах, в ущельях рек, на галечниках, щебнистых скалах и на лугах. Многие виды бодяки распространены на лугах субтропического и альпийского поясов, занимая большие площади [5]. Некоторые виды рода, входящие в состав высокотравья, обладают декоративными свойствами, такие как С. kusnezovianum u C. sychnosan- thum. Виды Cirsium приводятся как медоносные растения [6]. Род Бодяк является мало изучен- ным в химическом отношении. Известно лишь, что некоторые его представители содержат раз- личные флавоноиды [8]. Так, в цветках C. arvense содержатся апигенин, лютеолин, апигенин- 7-глюкозид, райфолин. Кроме того у С. arvense найдены цианогенные гликозиды и алколоиды, у С. oleraceum найден стигмастерол. В листьях некоторых бодяков обнаружено 6 – гидрокси- апигенин и его 6 – монотерпеновые и 6, 4- диметиловые эфиры. В цветках бодяка найдены ан- тоцианы [4, 7]. Выделены и изучены также эфирные масла некоторых видов Cirsium [9-11]. Учи- тывая полезные свойства бодяков, их широкую распространенность и мало изученность в хи- мическом отношении мы сочли целесообразным выделить и изучить некоторые соединения из спирторастворимой фракции надземной части бодяка игольчатого (С. echinus).

Методы исследований

0,5 кг. надземной части (воздушно-сухой) бодяка игольчатого залили спиртом в соотно- шении сырье – спирт(1:10) и экстрагировали при комнатной температуре в течении 3 дней, экс- тракцию проводили трижды. Выход экстрактивных веществ составил 38,2г или 7,64% от воз- душно-сухой массы растительного сырья. 20 гр из. суммы экстрактивных веществ трижды об- рабатывали хлороформом по 150 мл. Хлороформные части соединяли и упаривали до 30 мл. и наносили на колонку с окисью алюминия (h=120, d=4см). Элюировали колонку последова- тельно гексаном, смесью гексан-хлороформ в возрастающей концентрации последнего. Остаток суммы экстрактивных веществ исследовали на наличие флавоноидов. Для этого сухой остаток растворили в спирте и хроматографией на бумаге FN – 16 со свидетелями в двух системах рас- творителей: Н-бутанол – уксусная кислота – вода (4:1:1) и вода – концентрированная соляная кислота – уксусная кислота (82:3:15) UК – спектр снимали на спектрометре UR – 20 в вазелино- вом масле ЯМР – спектры на спектрометре. Bruker WP 200 SY растворе дейтерированного хлороформа. Химические сдвиги выражены по б-шкале, относительно ТМС.

32 При определении флавоновидов бумажной хроматографией наряду со смесью было выяв- лено 3 отдельных пятна. В обоих систетах растворителей RF одного из них совпал с RF лю- теолина (0,75 и 0,05), RF другого с RF рутина (0,35 и 0,51). Третье пятно не идентифицировано.

Результаты исследования и их обсуждение

Из индивидуальных соединений, полученных колоночной хроматографией, по количе- ственному содержанию значительно преобладало вещество, элюируемое смесью гексан-хло- роформ (9:1). Это белое кристаллическое вещество т. пл. 224-225 С. ВИК- спектре этого веще- ства в области характериcтических частот имеются полосы поглощения 1735 и 1255 смˉ¹, ха- рактерные для карбонильной группы и 1663 смˉ¹, указывающие на наличие двойной связи. Интенсивные максимумы при 1255смˉ¹ вместе с полосой 1735 смˉ¹ указывают на присутствие в молекуле вещества сложноэфирной группы. Полоса ОН-групы в спектре отсутствует. При- надлежность вещества к группе соединений, содержащих сложноэфирную группу, доказыва- ется результатами омыления щелочью. В ИК-спектре полученного после омыления индиви- дуального вещества найдены максимумы ОН- группы (3390 смˉ¹) и двойной связи (1600 смˉ¹). Интенсивные полосы 1255 и 1735 смˉ¹ обнаруживаемые в ИК-спектре исходного вещества, в ИК-спектре омыленного продукта отсутствуют. Для того, чтобы определить характер ОН-группы, омыленный продукт окисляли ангид- ридом в растворе ацетона. В ИК-спектре окисленного продукта найдены максимумы: 1710 смˉ¹ характерный для кетонной группы и 165 смˉ¹, характерный для двойной связи. Полоса ОН - группы, имеющаяся в ИК – спектр омыленного вещества, здесь отсутствует. В ЯМР – спектре исходного вещества найдены синглет четвертичной метильной группы при 0,93 м. д. и дуплет вторичной метильной группы при 0,96 м. д. (J=6 ГЦ). Синглетный сигнал с площадью 3Н при 2,04 м. д. принадлежит метилу сложноэфирной группы, на что показывает ЯМР – спектр омы- ленного и затем окисленного исходного продукта, где этот сигнал отсутствует. Кроме этих сигналов в ЯМР спектре исходного вещества найден квартет при 4,49 м.д. (J1=7,5; J2=10 Гц), принадлежащий протону при сложноэфирной группе. Принадлежность последнего указан- ному протону доказывается ЯМР – спектром вещества, полученного после омыления, где этот сигнал отсутствует. Дуплет при 5,26 м. д. (J=6,3 Гц) принадлежит олефиновому протону. Эти сигналы сохраняются после омыления исходного вещества [1,2]. При элюировании колонки чистым гексаном выделено вещество в ИК – спектре которого имеются интенсивные полосы 725 и 735 смˉ¹ характерные для алифатического углеводорода. Сравнением температур плавления исследуемого соединения с известными углеводородами [3], вещество идентифицировано как триаконтан – СН3 – (СН2) 26 - СН3, т. пл. 66˚С. Далее из колонки выделено в смеси и затем очищено и получено в индивидуальном со- стоянии вещество, ВИК – спектре которого имеется интенсивная полоса 1745 смˉ¹ характерная для карбонильной группы. Полосы 725 и 735 смˉ¹ характеризует вещество как алифатическое соединение. Полоса интенсивности 2740 смˉ¹ характерна для альдегидов. Принимая во вни- мание наличие полос 1745 и 2740 смˉ¹, сравнивая температуру плавления исследуемого соеди- нения с таковыми известных алифатических альдегидов, можно предположить, что выделен- ное вещество идентично стеариновому альдегиду, состав которого С18 Н33О, т.пл. 63,5˚С. При соотношении элюирующей смеси гексан – хлороформ (2:1) выделили белое кри- сталлическое вещество, в ИК – спектре которого содержатся полосы поглощения ОН – групп (3300 – 3430 смˉ¹), метильного радикала (1380 смˉ¹) и др. Вещество дает осадок с дигитонином, а также вступает в реакцию Либермана – Бурхарда и Сальховского, что свидетельствует о при- надлежности классу стероидов. Непосредственное сравнение ИК – спектра и физико–химиче- ских констант выделенного вещества с таковым достоверного образца ß – ситостерина пока- зало их полную идентичность: состав С29Н50О, т. пл. 136 -137˚С. Таким образом, проведенное фитохимическое изучение бодяка игольчатого показало наличие в его надземной части биологически активных веществ, относящихся к различным классам, в частности, к стероидам и флавоноидам.

33 Литература

1. Серкеров, С.В. Терпеноиды и фенолпроизводные растений семейств Asteraceae и Apiaceae / С.В.Серкеров. - Баку: – 2005. - 311 с. 2. Серкеров, С.В. Инфракрасные спектры и строение сесквитерпеновых лактонов и kумаринов / С.В.Серкеров, А.Н.Алескерова. - Баку: - 2006, - 223 с. 3. Чичибабин, А.Б. Основные начала органической химии / А.Б. Чичибабин. - М. Госхим- издат, - Т.1, - 1963. - 910 с. 4. Шелюте, В.Л. Флавоноиды ХПС / В.Л.Шелюте, В.И.Глызин, А.И.Баньковский. – 1970. - №3, - c.365 – 366. 5. Флора Азербайджана / Баку: - Изд -во АН Аз. ССР, - т. 8, - 1995. - 390 с. 6. Флора СССР / М. Л. Изд – во АН СССР, - т. 28, - 1963, - с. 51. 7. The biology and chemistry of Compositae / vol. Iand 2, - 1977. - 1189 p. 8. Jung, H.A., Kim, Y.S. and Choi, J.S. Quantitative HPLC analysis of two key flavonoids and inhibitory activities against aldose reductase from different parts of the Korean thistle // Cirsium maackii. Food Chem. Toxicol. 47, - 2009. – p.2790 – 2797. 9. M. Boga, “Chemical constituents and biological activities of Cirsium leucopsis C. sipyleum, and C. eriophorum,” Zeitschrift fur Naturforschung / M. Boga, P.K.Yilmaz, D.B.Cebe [et al.] //–Section C Journal of Biosciences, - vol. 69, - № 9-10, 2014. - p. 381– 390. 10. Carmen Formisano. Composition and allelopathic effect of essential oils of two thistles: Cirsium creticum (Lam.) D.'Urv. ssp. triumfetti (Lacaita) Werner and Carduus nutans / Carmen Formisano, Daniela Rigano , Prof Felice Senatore [et al.] // L. Journal of Plant Interactions,- June, 2007. - №- 2(2), - p.115-120. 11. Jolanta Nazaruka . The Chemical Composition of the Essential Oils of Cirsium palustre and C. rivulare and their Antiproliferative Effect / Jolanta Nazaruka, Ewa Karnab and Danuta Kalem- bac. - Natural Product Communications, - Vol. 7 (2), - 2012.

Rəsulov F.Ə., Mustafayeva İ.A.

CIRSIUM ECHIN NÖVÜNÜN FİTOKİMYƏVİ TƏDQİQİ

Azərbaycanda yetişən Cirsium echinus növünün yerüstü hissədən sütunlu xromatoqrafiya üsulu ilə fitokimyəvi analizlərə əsaslanaraq 4 maddə - triakontan, stearin aldehid, mürəkkəb efirvə β - sitosterin müəyyən edilmişdir. Açar sözlər: Qanqal, İK – spektr, YAMR – spektr, triakontan, sterian aldehidi, mürəkkəb efir, β - sitosterin.

Rasulov F.A., Mustafaeva İ.A.

PHYTOCHEMICAL STUDY OF CIRSIUM ECHINUS

Based on the phytochemical analysis four substances - triacontan, stearin aldehid, composite ester and β – sitorerin have been extracted from aboveground part of species Cirsium echinus growing in Azerbaijan and identified by means of column chromatography. Key words: NMR - spectrum, IR- spectrum, Cirsium echinus, column chromatography, β – sitorerin, luteolin, rutin.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 9.XII.2020

34 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 35-39

III. EKOLOGİYA

UOT :579.26

ŞƏMKİRÇAY HÖVZƏSİNİN HİDROKİMYƏVİ VƏ HİDROLOJİ TƏDQİQİ

Hüseynov A.T., Həsənova G.M., Əmirova R.Ə., Feyzullayeva Ş.Ə. AMEA-nın Mikrobiologiya İnstitutu [email protected]

Şəmkirçay hövzəsində aparılan hidrokimyəvi analizlərin ümumi nəticələrinə əsasən aydın olmuşdur ki, biogen elementlərin suda miqdarı yüksək deyil, əsasən yazın sonu, yayın əvvəli daha çox rast gəlinir. Suda olan fenolların məhz yay aylarında çoxalması onu göstərir ki, assimilyasiya-dissimilyasiya prosesləri yay aylarında daha intensiv gedir. Höv- zədə oksigen rejiminin yüksək dərəcədə saxlanması ekoloji baxımdan ekosistemdə vəziyyətin sabit olmasının göstərir. Açar sözlər: Biogen elementlər, biodestruksiya, hidrokimyəvi analiz, çirklənmə

Giriş

İnsanlar həyat fəaliyətləri ilə əlaqədar olaraq tarixən su mənbələrinin, xüsusən axar çayların sahillərində məskunlaşmış və çox təəssüflər olsun ki, onların çirkləndirilməsində də əsas rol oyna- mışdır. Məlumdur ki, insanların məişəti, sənaye, kənd təsarüfatı və s sahələrində aktiv fəaliyətləri nəticəsində əmələ gələn müxtəlif mənşəli tullantılar bir qayda olaraq həmişə çaylara axıdılmışdır. Aparılan çox saylı tədqiqatlar göstərir ki, çay sularının hərəkətdə olması bu çirklənməni spontan olaraq müyyən mənada təmizləyir. Lakin çay sularının ifrat dərəcədə çirkləndirilməsi onların özünü tə- mizləmə prosesində son dərəcə mühüm rol oynayan mikrobiotanın rolunu əsaslı şəkildə məhdudlaş- dırır. Bu baxımdan çay sularının mühafızəsi bütün dünya dövlətlərinin diqqət mərkəzində dayanan prioritet məsələlərdən hesab olunur [2,8]. Respublikamızda su ehtiyatına görə ən böyük çay Kür çayıdır və transsərhəd su hövzələrindən hesab olunur. Kür çayının hövzəsi 188000 km2 olub, 5 dövlətin o cümlədən Türkiyə, İran İR, Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycanın ərazisindən axan çay suları ilə əhatə olunur və çox təssüflər olsun ki, qon- şu dövlətlər tərəfindən çox güclü çirklənməyə məruz qalır. Mütamadi qaydada aparılan monitorinqlər sübut edir ki, Kür çayı hövzəsi Gürcüstan və Ermənistan ərazisində ifrat dərəcədə çirklənir. Kür çayına Azərbaycan ərazisində qovuşan çayları tədqiq etdikdə bu bir daha sübut olunur [4,5,8,9]. Azərbaycanın qərb regionun iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar aparılan təsərüfat tədbirləri çay sula- rının həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət göstəricilərinə böyük təsir edir. Bu səbəbdən Kür çayı hövzə- sinə axan çayların ekoloji vəziyyətinin tədqiqi vacibdir. Bu çayların ekosistemin bir komponenti kimi faliyyət göstərməsin təmin etmək üçün çay sularından istifadə, çayın axımına antropogen təsirin qiy- mətləndirilməsi, çayların əsas çirkləndiricilərinin təhlili və çayların ekoloji sabitliyinin bərpası yol- larının axtarılması vacib məsələdir [4,5,9].

Material və metodlar

Respublikamızda uzun illərdir ki, su hövzələrinin mikrobiologiya və hidrobiologiyası geniş tətbiq olunur (1,3,4,5). Bununla əlaqədar olaraq Respublikanın qərb bölgəsində yerləşən Şəmkirçay hövzəsi tərəfimizdən 2016-2017 ci illərdə fəsillər üzrə öyrənilmişdir. Tədqiqat apardığımız su mənbələrindən biri də Şəmkirçay və Şəmkirçay su anbarıdır. Şəmkir- çay öz başlanğıcını Kiçik Qafqazın Azərbaycana məxsus Hinaldağ silsiləsinin 3220 m hündürlüyü olan dağlardan götürür. Uzunluğu 95 km-ə bərabər olan Şəmkirçay Daşkəsən, Gədəbəy və Şəmkir rayonunun dağlıq, əhalinin seyrək yaşayış məntəqələrindən aralı dərələrdən axaraq, Seyfəli (aşağı) kəndindən sonra düzənlikdən keçərək Kür çayının sağ sahilinə (İndi Şəmkir su anbarına) qarışır.

35 Hövzəsi 1170 km2-dir. Axımı yeraltı (45%), qar (35%) və yağış (20%) sularından əmələ gəlir. Yaz, yay fəsillərində qar suları çayda daşqınlar əmələ gətirir. Çayın orta illik su sərfi 8,37 m3/san-dir [10]. Şəmkirçay çayının üzərində 2014-cü ildə Şəmkirçay su anbarı tikilib istifadəyə verilmişdir. Şəmkirçay su anbarının ümumi su tutumu 164,5 milyon kubmetr, faydalı həcmi isə 156,3 milyon kubmetrdir. Şəmkirçay su anbarı bəndinin nüvə hissəsindən hündürlüyü 196 metrdir. Layihəyə əsasən orta illik su ehtiyatı 265,2 milyon kubmetr olan Şəmkirçay çayının sularını bu anbarda nizamlamaqla ildə 207,9 milyon kubmetr sudan istifadə olunur. Layihəyə uyğun olaraq su anbarından Şəmkir, Göygöl, Samux və Goranboy rayonlarında əkin sahələri su ilə təmin olunur, Gəncə və Şəmkir şəhər- lərinə, Samux rayonunun Nəbiağalı qəsəbəsinə 1,6 m3/san su verməklə əhalinin içməli su təchizatını təmin edir. Ümumilikdə, Şəmkirçay su anbarı regionların sosial-iqtisadi inkişafına olduqca vacib töhfədir və müstəqillik illərində reallaşdırılan ən mühüm layihələrdən biri kimi Azərbaycanın müasir tarixində mühüm yer tutur [10]. Tədqiqat aparılan stansiyalardan götürülən nümunələrdə mikroorqanizmlərin kəmiyyət və keyfiyyət dəyişkənliyi, biotik, abiotik amillər, üzvi maddələrin destruksiyası və biogen elementlərin miqdarı təyin edilmişdir [6,7,8]. Tədqiqat aparılan çay sularında fəsillər üzrə monitorinq aparılmış çay hövzəsində 5-7 stansiya təyin olunmuş, təyin olunmuş stansiyalardan su və lil nümunələri götürülmüş və müvafiq analizlər aparılmışdır. Üzvi maddələrin biodestruksiya dərəcəsini və biogen elementlərin miqdarı müasir metodlara əsasən təyin olunmuşdur (Polintest-Photometr 7100, MW600 oksigen metr) [1,3].

Nəticələr və onların müzakirəsi

Şəmkirçay su anbarı antropogen təsirlər mənbələrindən kənar vəziyyətdə olduğuna görə, bizim tədqiqatlarda o, bir növ oliqotrof, mezosaprob hövzələrə aid etalon kimi xüsusi proqram üzrə daha ətraflı və diqqətli tədqiq olunmuşdur. Tədqiqatlarımız 2016-cı ilin qış, yaz, yay və payız aylarında və 2017-ci ilin yaz və yay fəsillərində başa çatdırılmışdır. Su və lil-qrunt nümunələri su anbarında 3 stansiyadan toplanmışdır. Əlavə olaraq 1-ci stansiya su anbarına Girişə 1 km qalmış çaydan, 5-ci stansiya (Yeni Göycə kəndi) su anbarından çıxan sahə, 6-cı-Seyfəli kəndi və 7-ci stansiya isə Çinarlı kəndindən aşağı axar nəzərdə tutulmuşdur (körpüdən sonra). Şəmkirçay su anbarının aşağı byefində 3 yerdən, yuxarı biyefdən 1 yerdən nümunələr toplanmışdır. Aşağı byefdə tədqiqatların davamında əsas məqsəd, çay sularının kəndlər, yaşayış məntəqələri tərəfindən çirklənib-çirklənməməsinə aydın- lıq gətirməkdən ibarət olmuşdur [9]. Şəmkirçay su anbarında hidrokimyəvi inqradientlərdən, əsas biogen elementlər, fenollar, ağır metallardan isə mis və sink təyin edilmişdir. Biogen elementlərin su anbarları şəraitində fito və bakterioplanktonun inkişafında rolunu nəzərə alaraq, Şəmkirçay su anbarında onun antropogen mənşəli olmama- sı-yəni, ekosistemin təbii imkanına uyğun ilkin məhsulun əmələ gəlməsini təyin etmək əsas məqsədlər- dən biri olmuşdur [3,8]. Şəmkirçay su anbarında su altında qalan torpaq örtüyünün aşılanması, üzvi substratların mineralizəsi sayəsində hövzədə toplanan suda hidrokimyəvi maddə-elementlərin çoxal- masını təbii hadisə kimi nəzərə alsaq da, həmin elementlərin çay sularından fərqli olaraq yeni şəraitdə “yerdəyişmələrini” müəyyən etmək məqbul sayılmışdır. Başqa sözlə desək, Şəmkirçay suyunun Şəm- kirçay su anbarında fiziki-kimyəvi sabitliyinin dəyişməsində alloxton və avtoxton üzvi maddələr əsas səbəb-amil sayıla bilər. Şəmkirçay su anbarında başa çatdırılan hidrokimyəvi tədqiqatların nəticələrin- dən məlum olmuşdur ki, qış aylarında biogen elementlərdən nitritlər (NO2), nitratlar (NO3) və fosfatlar (PO4) müvafiq olaraq (orta hesabla) 0,03; 8,0 və 0,02 mq/l təşkil edir, ammonium isə təyin edilmir. Yazda həmin elementlərdən nitratlar 2 dəfə azalır. Yayda isə fosfatlar və ammonium təyin olunmur, nitritlərin isə miqdarı analitik qatılığa qədər azalır (cədvəl 1), nitratlar isə yaz fəslinə nisbətən 2-3 dəfə ixtisar olunur. Maraqlıdır ki, yayda nitratların miqdarı su anbarından çıxan suda 2-3 dəfə yüksək olur. Bundan başqa, aşağı byefdə fosfatlarla yanaşı ammonium da təyin olunur. Fenolların qatılığı yayda 2- 3 dəfə çoxalır. Mis və sink birləşmələri bütün il ərzində müəyyən edilməmişdir. Hidrokimyəvi analiz- lərin ümumi nəticələrinə əsasən aydın olur ki, birinci növbədə biogen elementlərin suda miqdarı yüksək deyil, ikinci növbədə, onlar yazın sonu, yay mövsümündə daha intensiv sərf olunur.

36 Fenolların məhz bu ərəfədə çoxalması onu göstərir ki, assimilyasiya-dissimilyasiya prosesləri yay aylarında daha intensiv gedir.

Cədvəl 1 Şəmkirçay su anbarında yayda hidrokimyəvi göstəricilərin (mq/l) dəyişməsi

Stansiya Nitrit Nitrat Ammonium Fosfat Fenol Mis Sink

1 0,01 3,00 0 0 0,04 0 0

2 0,02 2,0 0 0 0,03 0 0

3 0,02 1,6 0 0 0,02 0 0

4 0,01 1,0 0 0 0,02 0 0

5 0,06 5,0 0,3 0,04 0,04 0 0

6 0,03 6,0 0,4 0,1 0,06 0 0

7 0,09 7,0 0,6 0,3 0,08 0 0

Qeyd: 1-Şəmkirçay (yeni Göycə), 2-Şəmkirçay su anbarı sağ, 3-Şəmkirçay su anbarı sol, 4- Şəmkirçay su anbarı mərkəz, 5-Şəmkirçay su anbarından çıxış, 6-Şəmkirçay Seyfəli, 7- Şəmkirçay Çinarlı

Cədvəldən məlum olur ki, aşağı byefdə bütün göstəricilər (ağır metallardan başqa) artır. Bundan başqa, fito-bakterioplanktonun vegetasiya dövrü üçün əlverişli olan yay fəslində su anbarında sularda nitrat-nitrit birləşmələrinin tam istifadə olunmaması müəyyən edilir. Ona görə ehtimal etmək olar ki, Şəmkirçay su anbarında fitoplankton kütləvi inkişaf etmir. Qeyd etmək lazımdır ki, Şəmkirçay su anbarında fitoplanktonun çiçəklənmə səviyyədə vegetasiyası üçün, ilk baxışda, olduqca əlverişli şərait mövcuddur. Alqofloranın inkişafına lazım olan biogen elementlərlə təminat, şəffaflaşan su kütləsi başlıca şərt sayılır. Bununla belə, Şəmkirçay su anbarında kifayət qədər günəş radiasiyası ilə təmin olunan mühitdə ilkin məhsulun çox az miqdarda sintez edilməsi də müəyyən anlaşılmazlıq yaradır [2,5,8]. Əlbəttə, qeyd olunan məsələnin izahı xüsusi, geniş miqyaslı tədqiqatlar tələb edir. Bununla belə, Şəmkirçay su anbarında yaranmış olan indiki formalaşan ekoloji vəziyyətin sabit saxlanmasına hər vəchlə əməl edilməsi olduqca vacib və dəyərli-qiymətli sayılmalıdır. Məlumdur ki, su anbarlarında suların fiziki-kimyəvi xassələrinin sabit saxlanması və əsaslı şə- kildə dəyişməsində üzvi maddələrin (alloxton və avtoxton) rolu böyükdür [2,3,8]. Bu baxımdan Şəm- kirçay su anbarı kimi təmiz, saf, ziyansız sulu hövzənin gələcək aqibətinin qayğısına qalmaq üçün indiki vəziyyətinin sübutu kimi, fitoplanktonun ilkin məhsulunun kəmiyyətinə aid olan nəticələri cəd- vəl 2-də təqdim edirik. Aydın olmuşdur ki, Şəmkirçay su anbarında qışda və aşağı byefdə bütün fəsillərdə fitoplanktonun fotosintez prosesində sintez etdiyi ilkin üzvi maddələr təyin edilmir. Bunun- la belə, təbii olaraq il ərzində suda üzvi maddələrin eliminasiyası davam edir. İlkin üzvi maddələrin əmələ gəlməsi yazın əvvəllərində, suda temperatur 8-9ºC-yə çatandan sonra başlanır və 0,6-1,2 mq O2/l civarında yay fəslində qeyd edilir. Maraqlıdır ki, yazda ümumi məhsul yaya nisbətən 2 dəfə, destruksiya isə 7 dəfə azdır. Su anbarında və aşağı byefdə üzvi maddələrin destruksiya dərəcəsi gös- təriciləri də kəskin fərqlənir. Su anbarının özündə və aşağı byefdə orta illik göstəricilər, müvafiq olaraq, 1,35 və 2,4 mq O2/l-ə bərabərdir. Həmin rəqəmlərdən məlum olur ki, Şəmkirçay su anbarından aşağı byefə axan suda, Çinarlı kəndinə kimi olan məsafədə (12-14 km), suda mineralizasiya olunan üzvi maddələrin miqdarı iki dəfə artır. Yuxarıda (cədvəl 2) göstərilir ki, aşağı byefdə fitoplanktonun ilkin məhsulu təyin olunmur. Deməli, Şəmkirçayın bənddən sonra axarında qeyd edilən üzvi maddə-

37 lər alloxton mənşəlidir. Ekoloji baxımından həmin göstəricilər çox kiçik olsalar da, suların çirklən- məsi hadisəsinin mövcud olması şübhə doğurmur. Bununla belə, bir daha qeyd etmək lazımdır ki, Şəmkirçay su anbarına daxil olan sularda (yuxarı byef) üzvi çirklənmə qeyd edilməmişdir və hövzədə toplanan suların təmiz-təhlükəsiz olmasını aydın dərk etmək üçün, öz ərazimizdə formalaşan, trans- sərhəd axarlarla əlaqəsi olmayan su anbarları ilə Şəmkirçay su anbarının müqayisəsi cədvəl 3-də göstərilir. Aydın olur ki, bütün göstəricilər Şəmkirçay su anbarında, orta hesabla, 2 dəfə azdır.

Cədvəl 2 Şəmkir su anbarında fitoplanktonun ilkin məhsulu və destruksiya olunan ümumi üzvi maddələrin miqdarının (mq O2/l) fəsillər üzrə dəyişməsi

Nümunə götürülən Qış Yaz Yay Payız stansiyalar İM1 SD2 İM SD İM SD İM SD

1 0 0,3 0,6 0,7 1,4 1,2 1,0 1,9 2 0 0,3 0,7 0,8 1,8 2,2 1,2 2,3

3 0 0,4 0,9 0,9 2,1 2,3 1,6 2,8

4 0 0,4 1,2 1,0 2,3 2,6 2,2 2,0 5 0 0,2 0 0,4 0 1,3 0 0,9 6 0 0,6 0 1,3 0 3,8 0 3,6 7 0 0,9 0 2,4 0 7,4 0 7,0

Qeyd 1: 1-Şəmkirçay (yeni Göycə), 2-Şəmkirçay su anbarı sağ, 3-Şəmkirçay su anbarı sol, 4- Şəmkirçay su anbarı mərkəz, 5-Şəmkirçay su anbarından çıxış, 6-Şəmkirçay Seyfəli, 7- Şəmkirçay Çinarlı

Cədvəl 3 Şəmkirçay, Aşıq Bayramlı və Yekə-xana su anbarlarında fitoplanktonun ümumi məhsulu və suda destruksiya olunan üzvi maddələrin miqdarca müqayisəsi (mq O2/l)

Qış Yaz Yay Payız Su anbarı İM1 SD2 İM SD İM1 SD2 İM SD

Şəmkirçay su anbarı 0 0,4 0,85 0,90 1,8 2,0 1,5 2,2 Aşıq-Bayramlı su anbarı 0,28 0,72 1,7 3,0 3,0 3,6 2,8 3,4 Yekə-xana su anbarı 0,4 1,4 2,4 3,8 4,2 5,2 3,2 4,2 Qeyd: 1. İM – ilkin məhsul; 2. SD – suda destruksiya.

Bundan başqa, Şəmkirçay su anbarında, ekoloji baxımdan ekosistemdə vəziyyətin sabit olmasını, sularda oksigen rejiminin yüksək dərəcədə saxlanması da sübut edir. Belə ki, su anbarının ən dərin yerindən turbinlərlə aşağı byefə axıdılan sularda il ərzində suda oksigenin miqdarı 5,4-6 mq O2/l-dən az olmamışdır. Şəmkirçay hövzəsində biogen elementlərin miqdarı, fitoplanktonun ilkin məhsulu, destruksiya olunan üzvi maddələrin göstəricilərinə əsasən etiraf etmək olar ki, Şəmkirçay su anbarı oliqotrof və mezosaprob hövzədir, onun toplanan su qiymətli və saf nemət kimi əhali tərəfindən məişətdə istifadə olunmalı, suvarma, texniki su kimi ayrı mənbələr axtarılmalıdır.

38 Ədəbiyyat

1. Hüseynov, A.T., Həsənova, G.M. Lənkəran təbbi vilayətində çay sularında üzvi maddələrin biodestruksiyası // Gənc alimlərin II beynəlxalq elmi konfransı.Gəncə: 26-27 oktyabr, - 2017, - s.197-199. 2. Salmanov, M.Ə. Dünya su anbarları. AMEA-nın Mikrobiologiya institutunun elmi əsərləri / M.Ə.Salmanov, A.H.Ənsərova. - 2016 . - s.6-23. 3. Salmanov, M. Qızılağac Körfəzi: Dövlət təbiət Qoruğu / M.Salmanov, S.Tağıyev, A.T.Hüsey- nov. - Bakı: - 2011. 4. Salmanov, M.Ə. Ağstafaçay və Ağıstafaçay su anbarının hidrokimyəvi cəhətdən səciyyələn- dirməsi / M.Ə.Salmanov, A.N.Ənsərova, A.T.Hüseynov. - AMEA-nın Mikrobiologiya inistitu- nun elmi əsərləri, - Bakı: - 2014. - c.12, - №1, s.31-36. 5. Salmanov, M.Ə. Ağstafaçay və Ağıstafaçay su anbarının hidroloji cəhətdən səciyyələndirməsi. Azərbaycan zooloqlar cəmiyyətinin əsərləri / M.Ə.Salmanov, A.N.Ənsərova, A.T.Hüseynov. - c. 6., -№1, - 2014. - s.124-132. 6. Лаптева, Ф.Ф. Анализ воды / Ф.Ф. Лаптева - Наука, М., - 1955. - 212 с. 7. Манафова, А.А. Фитопланктон, его продукция, деструкция органического вещества и микробиологический режим Мингечаурского и Варваринского водохранилищ / Авто- реф. дис. канд. биол. наук. / Баку, 1994. - 26 с. 8. Руководство по химическому анализу вод суши / Алекин О.А. [и др.] Наука,М., -1973, - 315 с. 9. Salmanov, M.A. Pollution of the middle part of Kura by petro-phenols and their biodegradation by mikrobits / M.A.Salmanov, A.G.Ansarova, A.T.Huseynov // SYLWAN, English Edition, - 2016.(SYLWAN.,160(7)). ISI Indexed. - p.37-43. 10. https://az.wikipedia.org/wiki/

Гусейнов А.Т., Гасанова Г.М., Амирова Р.А., Фейзуллаева Ш.А. ГИДРОХИМИЧЕСКОЕ И ГИДРОЛОГИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ШАМКИРЧАЙСКОГО БАССЕЙНА

В результате проведенных гидрохимических анализов было определено, что количество биогенных элементов в воде не высоко, и в основном, их количество больше в конце весны и начале лета. Повышение количества фенолов в воде в летнее время показывает, что ассимиля- ционно-диссимиляционные процессы в летнее время происходят более интенсивно. С эколо- гической точки зрения высокое содержание кислорода указывает на стабильность экоси- стемы в этом бассейне. Ключевые слова: Биогенные элементы, биодеструкты, гидрохимический анализ, за- грязнение.

Huseynov A.T., Hasanova G.M., Amirova R.A., Feyzullayeva Sh.A. HYDROCHEMICAL AND HYDROLOGICAL RESEARCH OF SHAMKIRCHAY BASIN

As a result of the hydrochemical analysis in Shamkirchay Basin, it was determined that the amount of nutrients in the water is not high, and basically, high quantity is observed in late spring and early summer. The increase in the amount of phenols in the water in summer shows that the assimilation-dissimilation processes occur more intensively in summer. From the ecological point of view, the high oxygen content indicates the stability of the ecosystem in this basin. Key words: Biogenic elements, biodestructions, hydrochemical analysis, pollution.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 9.X.2020

39 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 40-48

IV. MEYVƏÇİLİK VƏ ÜZÜMÇÜLÜK

UOT : 634.8.664

BƏZİ KİŞMİŞİ ÜZÜM KLON FORMALARININ VEGETATİV NƏSLİNDƏ MƏHSULDARLIQ, KEYFİYYƏT VƏ İRİGİLƏLİK ƏLAMƏTİNİN SOMATİK İRSİLİYİNİN TƏDQİQİ

Hüseynova A.S., Səfərli Xanlarzadə F.H., Səlimov V.S., Şükürov A.S. KTN-nin Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Abşeron rayonu Mehdiabad qəsəbəsi, 20 yanvar küçəsi, AZ0118, E-mail: [email protected]

Tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, həm ayrı-ayrı sortlarda, o cümlədən hər bir sortun daxilindəki tənəklər məhsuldarlıq göstəricilərinə görə bir-birindən xeyli fərqlənirlər. Sort-populyasiyalar bu xüsiyyətləri onun bioloji və in- kişaf xüsuiyyətindən, becərmə texnologiyasından, göz və zoğ yükünün miqdarından və s. asılı olaraq baş verir. Bu da hər bir populyasiyanın məhsuldarlıq göstəriciləri üzrə orta göstəricilərin aşağı düşməsinə və onun mənfi və müsbət variasi- yalrla qarışığına çevrilməsinə səbəb olur. Bu da həmin sort-populyasiyaların təsərrüfat-iqtisadi əhəmiyyətini kəskin aşağı salır. Tədqiqatlar nəticəsində hər bir populyasiyadakı tənəklər ayrı-ayrılıqda qiymətləndirlərək müsbət əlamətli formalar seçilib müəyyən edilmişdir. Müsbət əlamətli tənəklər əsasən salxımların miqdarına və onların ölçüsünə, kütləsinə görə seçilirlər. Üzüm sortlarının populyasiyasındakı tənəklər seçilib müəyyən edildikdən və təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlərin sabitliyi müəyyən edildikdən sonra onların vegetativ nəslinin irsi olub olmamağı təsərrüfat və seleksiya baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Ona görə də, müsbət əlamətlər üzrə seçilmiş klonların artırılma zamanı vegetativ nəsildə həmin əlamətlərin irsi olaraq ötürülməsi təcrübi olaraq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu vacib məsələ olduğundan tədqiqat işi- mizdə diqqət mərkəzində olmuşdur və müvafiq üsullarla vegetativ irsilik araşdırılmışdır. Əsgəri sortunun klon formala- rında salxımların miqdarı 22-32 ədəd, salxımların kütləsi 268,0-468,6 q, 100 gilənin kütləsi 178-230 q, gilədə şəkərlilik 20,3-22,8 q/100 sm3, zoğların məhsuldarlıq indeksi 35,0-56,8 q x şəkər , kolun məhsuldarlığı 7,2-11,5 kq arasında dəyiş- mişdir. Nəzarətlə müqayisədə klon formalarına kolun orta məhsuldarlığında artım 20,0-91,7% olmaqla, riyazi baxımdan dürüstdür (etibarlıdır p<0,05 və p<0,001). Qara kişmişi sortunun klon formalarında salxımların miqdarı 22-29 ədəd , salxımların kütləsi 216,4-432,6 q, 100 gilənin kütləsi 206-204 q, gilədə şəkərlilik 18,8-23,0 q/100 sm3, zoğların məhsul- darlıq indeksi 21,-57,4 q x şəkər, kolun məhsuldarlığı 4,6-10,4 kq arasında dəyişmişdir. Nəzarətlə müqayisədə klon formalarına kolun orta məhsuldarlığında artım 42,6-91,7% olmaqla, riyazi baxımdan dürüstdür (etibarlıdır p<0,05 və p<0,001). Lakin Qara kişmişi sortu üzrə bir klon forma (17/1-14 klon forma) sabit məhsuldarlıq nümayiş etdirməmiş, nəzarətlə müqayisədə aşağı məhsuldar olmuşdur. Sultanı kişmişi sortunun klon formalarında salxımların miqdarı 18-29 ədəd, salxımların kütləsi 306,0-444,0 q, 100 gilənin kütləsi 228-412 q, gilədə şəkərlilik 19,4-21,0 q/100 sm3, zoğların məhsuldarlıq indeksi 29,6-43,0 q x şəkər, kolun məhsuldarlığı 6,8-11,5 kq arasında dəyişmişdir. Nəzarətlə müqayisədə klon formalarına kolun orta məhsuldarlığında artım 23,6-109,1% olmaqla, riyazi baxımdan dürüstdür (etibarlıdır p<0,05 və p<0,001). Açar sözlər: üzüm sortu, yerli sort, populyasiya, variasiya, genotip, salxım, gilə, toxumsuz üzüm sortu, məhsul- darlıq, üzüm tənəyi, inkişaf, seleksiya.

Giriş

Üzüm populyasiyaları müxtəlif irsi xüsusiyyətə malik genotiplərin qarışığından ibarət olduğun- dan üzümçülükdə yüksək məhsuldar, keyfiyyətli və adaptiv xüsusyyətlərə malik formaların, sort qruplarının seçilməsi aktual məsələ olaraq qalmaqdadır. Sortdaxili müxtəlifliyi nəzərə alaraq üzüm- çülükdə fərdi seçmə, klon seleksiyası lap qədim zamanlardan aparılır. Hətta üzümdə zoğ və tumur- cuqlarda təbii mutasiyalar baş verir. Bu cür dəyişkənlik baş verən zoğ və tumurcuqlar vegetativ yolla artırılır və onlar yeni irsi xüsusiyyətlərə malik olurlar. Bundan başqa bir sort daxilində bir neçə tənək əsas bitkilərdən bir və ya bir neçə kəmiyyət, keyfiyyət əlamət və göstəriciyə görə müsbət istiqamətdə

40 fərqlənir. Bu da seçmə üçün əsas verir və fərdi selçmənin əsasını təşkil edir. Üzüm sort və formaları- nın məhsuldarlığının aşağı düşməsi və barsızlığının bir çox səbəbləri vardır. Bunlara sort standartla- rınını olmaması, budama xətaları, xəstəlik və zərərvericilərə düzgün mübarizə aparılmaması, gübrə- ləmənin uyğun miqdarda, müvafiq növdə və vaxtında tətbiq edilməməsi, suvarmanın normal qaydada və müasir texnologiyaları tətbiq etmədən aparılması, üzüm bağlarında yaxşılaşdırılma proqramına cəlb edilməmiş və sınaqdan keçirilməmiş, bölgənin xüsusiyyətinə uyğun gəlməyən sortların istifadə və s. amilləri aid etmək olar. Bitki yaxşılaşdırma məqsədlərindən biri müxtəlif yollarla meydana gələn irsi variasiyalrdan yararlanaraq geniş əkilib-becərilən sortların iqtisadi dəyərlərinin yüksəldilməsidir. Vegetativ yolla çoxaldılan bitkilərdə və xüsusilə qarışıq populyasiyalardan daha davamlı, keyfiyyətli və məhsuldar fərdlər (formalar, klonlar) əldə etmək üçün klon seleksiyası uğurla istifadə olunmaq- dadır. Xüsusilə təbii mutasiyalar (spontan) sonunda meydana gələn variasiyalar bitki yaxşılaşdırma proqramlarında əhəmiyyət kəsb edir. Mədəni bitkilərin, o cümlədən üzümün əhəmiyyətli bir hissəsi- nin təbii mutasiyalar sonunda meydana gəldiyini nəzərə alaraq, üzümün mədəni yetişdirilməyə keçi- rilməsi və vegetativ olaraq çoxaldılmasının minlərcə il əvvəllərdən aparılması onun mutasiyaya uğ- rama ehtimalını daha da yüksəldir [2, 4-12, 14, 15]. Klon seleksiya tədqiqatlarını yüksək qiymətləndirərək digər seleksiya işləri, həmçinin mutasi- ya, hibridləşdirmə, gen axtarışları və gen mühəndisliyi ilə müqayisədə daha səmərəli, sürətli, sərfəli və qısa zamanda yaxşılaşdırma üsulu olduğu Ədəbiyyatlarda qeyd edilir. Bu yolla üzüm genefondunu faydalı formalarla qısa bir zamanda zənginləşdirmək mümkündür. Eyni zamanda, hibridləşdirmə və donor genotiplərin axtarışı məqsədilə bu üsulla üzüm populyasiyalarından qiymətli formaların seçil- məsi işi aparılmaqdadır. Klon seçmə işləri Türkiyədə üzümçülük və meyvəçiliyin inkişafında xüsusi çəkiyə malikdir [1].

Tədqiqatın material və metodikası

Tədqiqatın materialını Üzümçülük və Şərabçılıq ET İnstitutunun Abşeron Təcrübə Təsərrüfa- tında əkilib becərilən bəzi yerli və introduksiya olunmuş üzüm sortlarının (Ağ Hüseyni, Təbrizi, Ağ kişmişi, Çəhrayı kişmişi, Qara kişmişi, Bayanşirə, Mədrəsə, Ağ muskat, Soqdiana kişmişi, Moldova) populyasiyaları təşkil etmişdir. Üzüm sortları OİV-nin üzüm genotiplərinin əlamət və xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində təklif etdiyi ampelodeskriptorlardan istifadə edilərək tədqiq edilmiş və rəqəmsal təsvir edilmişdir [2, 3, 13]. Populyasiyaların klon müxtəlifliyinin öyrənilməsində, qiymətləndirilməsində ənənəvi və müa- sir üsullardan istifadə edilmişdir [6, 9, 13]. Klon müxtəlifliyinin genotipik, yaxud variasiya dəyişkən- liyinin səviyyəsi O.B.Masyukovaya görə araşdırılmışdır. Riyazi-statistik araşdırmalar, populyasiya daxili müxtəlifliklərin qiymətləndirilməsi, müqayisəli seçmə, nəticələrin dürüstlük dərəcəsinin yox- lanılması U-meyarı, variasiya statistikası, dispersiya analiz üsulları, korrelyasiya və s. həyata keçi- rilmişdir [8]. Üzüm populyasiyalarında klon dəyişkənliyinin qiymətlənmdirilməsi məqsədilə salxım və gilə- lərin ölçü və kütləsi, salxımların sayı, salxımın orta kütləsi, 100 gilənin və bir gilənin kütləsi, sal- xımdakı gilələrin sayı, kolun məhsuldarlığı, quru maddə (brix), titrlənən tutşuluq göstəriciləri öyrə- nilmişdir. Salxımın ölçüsü-uzunluğu (saplaqsız)- (OİV 202) 8 sm-ə qədər olduqda 1 balla (çox xırda), 8- 12 sm olduqda 3 balla (xırda), 12-16 sm olduqda 5 balla (orta), 16-20 sm olduqda 7 balla (böyük ), 20-24 sm və daha uzun olduqda isə 9 balla (çox böyük) hesablanır. Salxım: saplağın uzunluğu (əsas salxımın) (OİV 206) 3 sm-ə qədər olduqda (çox qısa) 1balla, 3-5 sm olduqda (qısa) 3 balla, 5-7 sm olduqda (orta) 5 balla, salxım 7-9 sm olduqda (uzun) 7 balla, 9-11 sm və daha uzun olduqda (çox uzun) 9 balla qiymətləndirilib. Gilə: böyüklüyü-uzunluğu (OİV 220) diametri 8 mm-ə qədər olduqda (çox xırda) 1 balla, diametri 8-13mm olduqda(xırda) 3 balla, diametri 13-18mm olduqda (orta) 5 balla, diametri 18-23mm olduqda (uzun) 7 balla, diametri 23-28 mm olduqda (çox uzun) 9 balla qiymətləndirilir.

41 Gilənin böyüklüyü-eni – (OİV 221) diametri 8 mm-ə qədər olduqda (çox xırda) 1 balla, diametri 8-13mm olduqda (xırda) 3 balla, diametri 13-18mm olduqda 5 balla, diametri 18-23 olduqda (geniş) 7 balla, diametri 23-28 mm və daha böyük olduqda (çox geniş) 9 balla qiymətləndirilib. Salxım sayı- məhsul yığımı zamanı tənəkdəki salxımların hamısı sayılaraq hesablanır. Bar əmsalları gözcüyün, yaşıl zoğun və barlı zoğun bar əmsalları olmaqla 3 qrupa bölünür. Tənəkdəki bütün salxımların sayının tənəkdəki gözcüklərin sayına nisbəti- gözcüyün, ümumi yaşıl zoğların sayına nisbəti- zoğun, barlı zoğların miqdarına nisbəti isə- barlı zoğların bar əmsalı adlanır. Zoğun bar əmsalı bir zoğa düşən çiçək salxımlarının sayı 0,2-dən aşağı olduqda- çox aşağı (1bal); 0,3-0,5 olduqda- aşağı (3 bal); 0,6-0,8 olduqda- orta (5 bal); 0,9-1,1 olduqda yüksək (7 bal); 1,2 və daha artıq olduqda isə çox yüksək (9 bal) hesab edilmişdir. Barlı zoğların bar əmsalı, yəni bir barlı zoğa düşən salxımın sayı çox 1- aşağı (<0,80), 3- aşağı (0,81-1,12), 5- orta (1,13-1,36), 7- yüksək (1,37-1,59) və 9- çox yüksək (>1,59) kimi təsnif olunmuşdur. Salxımın kütləsi (OİV 502)- məhsul yığımı zamanı tənəkdəki məhsulun miqdarı (kütləsi) sal- xımların sayına bölünərək tapılır və qramla ifadə olunur. Salxımın 1- kütləsi (<100 q), 3- kiçik (150- 250 q), 5- orta (350-450 q), 7- böyük (650-950 q) və 9- çox böyük (>1200 q) kimi təsnif olunur. Bir gilənin, yaxud 100 gilənin ağırlığı (OİV 503) - məhsul yığımı zamanı eyni sortdan təsadüfi seçmə nəticəsində 10 salxımdan 100 gilə toplanaraq çəkilir və həmin kütlə 100-ə bölünməklə tapılır. Bu bir neçə dəfə təkrar edilə bilər. Bir gilənin kütləsi 1-çox kiçik (<1,0 q), 3-kiçik (1,7-2,3 q), 5-orta (3-5 q), 7- böyük (7-9 q) və 9- çox böyük (>12 q) olmaqla qruplaşdırılır. Tənəyin məhsuldarlığı (kq/tənək) (OİV 504)- eyni sortdan tənəklər təsadüfi seçmə nəticəsində seçilərək məhsulu yığım vaxtı rəqəmsal tərəzi ilə çəkilir. Bunlar bir tənəyin məhsuldarlığı kimi qiy- mətləndirilir. Sonra isə tənəklərdən ümumi çəkilmiş məhsul (kq) məhsulu toplanan tənəklərin sayına bölünərək kolun orta məhsulu hesablana bilər. Tənəyin məhsulu 1 kq olarsa çox aşağı (1 bal), 1,1-2,5 kq olarsa aşağı (3 bal), 2,6-3,5 kq olarsa orta (5 bal), 3,6-4,0 kq olarsa yüksək (7 bal), 4,1 kq –dan çox olarsa (9 bal) çox yüksək kimi qiymətləndirlmişdir. Hektara hesablanmış məhsuldarlıq 40 s/ha- ya qədər olduqda (çox aşağı) 1 balla, 40-80 s/ha olduqda (aşağı) 3 balla, 90-120 s/ha olduqda (orta) 5 balla, 130-160 s/ha olduqda (yüksək) 7 balla, 170 s/ha- dan yuxarı olduqda (çox yüksək) 9 balla qiymətləndirlmişdir. Gilədə quru maddə, yaxud şəkərlilik (OİV 505)- 12 q/100 sm3-ə qədər olduqda (çox aşağı) 3 3 3 balla, 18-21 q/100sm olduqda (yüksək ) 7 balla, 21-24 q/100sm və daha çox olduqda (çox yüksək) 9 balla qiymətləndirilmişdir.

Nəticələr və onların müzakirəsi Müşahidələr göstərir ki, uzun illər əkilib-becərilmə zamanı bu sortların tərkibində də müxtəlif səbəblərdən bir-birindən fərqli (müsbət və mənfi əlamətli) formaları mövcuddur. Bəzi hallarda bu sortların populyasiyasında çox xırdagiləli, xırda salxımlı, gilələri qeyri-bərabər rəngə malik, çiçəkləri həddən artıq çox tökülən, xəstəlik və zərərvericilərə davamsız, zəif boy gücünə malik və s. mənfi əlamətli tənəklər çoxluq təşkil edir. Bu isə ümumilikdə sortun məhsuldarlığını və kefiyyətini aşağı salır, bioloji-genetik baxımından təmizliyinə mənfi təsir edir. Tədqiqatlar zamanı populyasiyaları klon dəyişkənliyi və polimorfizm baxımından tam araşdı- rılmayan yerli qiymətli Əsgəri, Qara kişmişi və Sultanı kişmişi sortlarının öyrənilməsi qarşıya məq- səd qoyulmuşdur. Bunun üçün hər bir sortun populyasiyasından bəlli miqdarda (22 kol təsadüfi seçmə nəticəsində) tənək götürülmüş və onların 3 il müddətində (2011-2013-cü illər) müntəzəm olaraq bar elementləri (yaşıl zoğların sayı, salxımın miqdarı, salxımların orta çəkisi, tənəyin məhsuldarlığı və s.) və keyfiyyət göstəriciləri (100 gilənin kütləsi, şirədə şəkərlilik, zoğun məhsuldarlıq indeksi və s.) tədqiq edilmişdir. Üç illik araşdırmalar nəticəsində müyyən edilmişdir ki, hər üç sortun populya- siyasında ilk illərdə tənəklərin bir neçəsi yüksək məhsuldarlıq nümayiş etdirsələr də, sonrakı ikinci və üçüncü illərdə bəziləri sabitlik nümayiş etdirməyblər. Digərləri isə ilk tədqiqat ilində aşağı məh-

42 suldar olduğu kimi, növbəti illərdə də bu göstəricini təkrarlamışdırlar. Bundan başqa sortların popul- yasiyasındakı tənəklər bar və keyfiyyət göstəricilərinə görə bir-birindən xeyli dərəcədə fərqlənirlər. Populyasiyadakı sortlar genetik mənşəcə eyni olsalar da müxtəlif amillərin təsirindən əlamətlərin irsiliyində və genetik potensiallarının reallaşdırılmasında xeyli fərqlər meydana çıxır. Ümumiyyətlə, yekun kompleks qiymətləndirmə nəticəsində kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə görə digər tənək- lərdən üstün olan Qara kişmişi, Əsgəri və Sultanı kişmişi sortunun hərəsindən 5 ilkin klon namizədi seçilmişdir. Bu seçilmiş hər bir klon namizədi vegetativ artırılmış və vegetativ nəsildə kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin sabitliyi tədqiq edilmişdir. Əkildikdən 4 il sonra ilkin klonların çubuqları məhsula düşmüşdür (2017-ci ildə) və bu tənəklər 2017-2019-cu illər ərzində mütəmadi tədqiq edilmiş və göstəricilər üzrə orta qiymət müəyyən edilmişdir. Hər bir yeni klon formanın bar və keyfiyyət göstəriciləri valideynləri ilə müqayisəli öyrənilmiş və aralarındakı fərqin olub-olmadığı təyin edilmişdir. Tədqiqat zamanı tədqiq edilən klon valideynlərinin və onların vegetativ nəsil tənəklərində yaşıl zoğların sayı, salxımların miqdarı, salxımların orta kütləsi, kolun məhsuldarlığı, 100 gilənin kütləsi, hektardan məhsuldarlıq, gilədə şəkərlilik, zoğun məhsuldarlıq indeksi və s. göstəriciləri müqayisəli öyrənilmişdir (cədvəl 1 və 2). Cədvəldən göründüyü kimi əksər vegetativ nəsil klonların yaşı nisbətən aşağı olduğu üçün onların bar göstəricilərinə təsir göstərir. Belə ki, əksər valideynlərin məhsuldarlıq göstəriciləri yeni klonlardan üstündür. Tənəyin məhsuldarlığı Əsgəri sortu üzrə 12/1-9 ilkin klonda 14,7 kq, Qara kişmişi sortunda 14,6 kq olduğu halda, yeni klon formalarda müvafiq olaraq azalmaqla 10,8 kq və 8,4 kq təşkil etmişdir. Bəzi vegetativ nəsil tənəklərdə (Əsgəri 12/1-20 variasiyası, Qara kişmişi 16/1-14 variasiyası, Sultanı kişmişi 6/1-02 variasiyası) isə valideynləri ilə müqayisədə məhsuldarlıq yüksək olmuşdur. Yalnız bir yeni klon forma üzrə (Qara kişmişi sortu üzrə 17/1-14 variasiyası) məhsuldarlıq valideynindən nəzərəçarpacaq aşağı olmuş və illər üzrə sabitlik müşahidə olunmamışdır. Ümumilikdə isə, digər klon formalar valideyn tənəklərdən tənəyin məhsuldarlığına görə nisbə- tən aşağı olsa da müşahidə illərində sabitlik nümayiş etdirmişdilər. Gilədə şəkərliliyin miqdarına görə də valideyn və klon formalar arasında kəskin fərq müşahidə edilmir və gilədə şəkərlilik Əsgəri sortu üzrə 20,3-24 q/100 sm3 , Qara kişmişi sortu üzrə 18,8-23,0 q/100 sm3 , Sultanı kişmişi sortu üzrə isə 18,6-21,2 q/100 sm3 arasında dəyişmişdir. Zoğun məhsuldarlıq indeksi Əsgəri sortunun klon formalarında 31,6-56,8 q x şəkər, Qara kişmişi sortunun klonlarında (1 forma istisna olmaqla- 17/1-14) 29,0-57,4 q x şəkər, Sultanı sortu klon formalarında 29,6-43,0 q x şəkər arasında dəyişməklə qənaətbəxş səviyyədə olmuşdur. Ümumiyyətlə, müqayisəli analizlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, Əsgəri sortu üzrə seçilmiş 6 klon formasından hamısı, Qara kişmişi sortundan seçilmiş 6 klon formasından 5-i, Sultanı sortundan seçilmiş 5 klon formasından hamısı vegetatv nəsildə valideynlərinin bar və keyfiyyət göstəricilərini irsi olaraq meydana çıxarır. Tədqiqat illərində seçilmiş və sabit məhsuldarlıq nümayiş etdirən klon formaların bar və keyfiyyət göstəriciləri müəyyən edilmiş və hər sortun populyasiyasındakı bitkilərin orta göstəriciləri ilə müqayisəli təhlil edilmişdir. Əsgəri sortunun klon formalarında yaşıl zoğların miqdarı 40-54 ədəd (nəzarətdə 47), salxımların miqdarı 22-32 ədəd (nəzarətdə 23), salxımların kütləsi 268,0-468,6 q (nəzarətdə270,7 q), 100 gilənin kütləsi 178-230 q (nəzarətdə 167 q), gilədə şəkərlilik 20,3-22,8 q/100 sm3 (nəzarətdə 21,0), zoğların məhsuldarlıq indeksi 35,0-56,8 q x şəkər (nəzarətdə 26,8), kolun məhsuldarlığı 7,2- 11,5 kq (nəzarətdə 6,0) arasında dəyişmişdir.

43 Cədvəl 1

Yerli kişmişi üzüm sortlarının populyasiyasındakı ilkin klonların və onların vegetativ nəslinin (klonların) bar və keyfiyyət göstəriciləri

si, si, q

indeksi

, q) ,

si, si, q

gör

hsuldarlıq,

s/ha

rlilik, q/100 sm

nin kütl

rin sıra sayı v

hsuldarlıq

nömr

rliliy

hsuldarlıq, kq/t

(ş

100 gil

Salxımların sayı,

Salxımın orta kütl

Yaşıl zoğların sayı, Hektardan m

Gil

Zoğun m Əsgəri sortu üzrə məhsuldar tənəklər (ilkin klonlar) 12/1-3* 51 38 275,0 10,1 204 21,5 42,6 222,2 12/1-3** 50 32 268,0 9,2 198 21,8 40,1 204,4 12/1-9* 49 36 416,6 14,7 201 21,7 65,1 326,6 12/1-9** 52 30 398,0 10,8 208 22,4 46,5 224,4 12/1-12* 52 36 368,0 12,3 236 21,5 50,8 273,3 12/1-12** 54 31 372 11,5 230 22,0 46,8 255,6 12/1-15* 43 34 266,0 8,5 226 24,0 41,4 188,8 12/1-15** 40 29 288,5 8,6 230 22,8 49,2 191,6 12/1-16* 47 20 337,0 7,0 172 21,2 31,6 158,0 12/1-16** 44 22 328,6 7,2 178 21,4 35,0 161,5 12/1-20* 40 22 501,0 9,8 175 21,5 52,7 217,8 12/1-20** 40 24 468,6 11,2 178 20,3 56,8 284,8 Qara kişmişi sortu üzrə məhsuldar tənəklər (ilkin klonlar) 5/2-14* 40 26 412,4 10,7 210 19,6 53,8 237,7 5/2-14** 37 24 432,6 10,3 204 20,6 57,4 224,6 9/2-14* 42 18 560,6 10,0 210 22,8 57,0 222,2 9/2-14** 39 22 428,6 9,2 216,0 23,0 54,3 204,4 3/1-14* 64 38 250,0 14,6 234 19,3 44,0 324,4 3/1-14* 58 29 282,4 8,4 230 21,4 31,0 186,6 6/1-14* 43 23 360,0 8,9 254 19,8 41,0 197,8 6/1-14* 45 29 392,6 10,4 246 19,2 44,4 231,0 16/1-14* 51 22 307,0 6,7 238 19,3 29,0 148,8 16/1-14** 49 28 320,5 8,7 240 18,8 33,7 193,3 17/1-14* 52 38 270,0 9,9 195 21,6 41,2 212,4 17/1-14** 49 23 216,4 4,6 206 22,4 21,0 102,2 Sultanı kişmişi sortu üzrə məhsuldar tənəklər (ilkin klonlar) 6/1-02* 49 24 363 8,7 240 19,8 41,0 193,3 6/1-02** 45 26 382 9,8 238 19,6 42,7 217,8 6/3-8* 47 26 401 11,0 333 19,0 44,6 244,4 6/3-8** 45 30 328 9,2 328 21,0 43,0 204,4 6/3-10* 50 26 344 8,9 405 18,6 33,1 197,8 6/3-10** 48 18 306 6,8 412 20,4 29,6 151,0 18/1-02* 49 18 457 8,2 232 21,2 42,4 182,2 18/1-02** 51 21 444 8,8 228 21,0 36,2 195,5 18/1-05* 60 32 355 11,7 261 18,8 36,7 260,0 18/1-05** 57 29 382 11,5 258 19,4 39,2 255,5 Qeyd: *-valideyn (ilkin klon); **- onun vegetativ nəsil tənəkləri (yeni klonlar)

44 Cədvəl 2

Seçilmiş yeni yüksək məhsuldar klon formaların məhsuldarlıq və keyfiyyət göstəriciləri (2017-2019-cu illərdən orta)

Məhsuldarlıq,

d kq/tənək

si, si, q

, q) ,

si, si, q

gör

hsuldarlıq,

s/ha

rlilik, q/100 sm

nin kütl

rin sıra sayı v

hsuldarlıq indeksi

nömr

rliliy

ə ə   *P

ə ∆ Х %

ə n X ± S x

(ş

100 gil

Salxımların sayı,

Salxımın orta kütl

Yaşıl zoğların sayı, Hektardan m

Gil

Zoğun m Əsgəri sortu üzrə 12/1-3 50 32 268,0 198 21,8 40,1 9,2±0,08 p<0,05 +53,3 204,4 12/1-9 52 30 398,0 208 22,4 46,5 10,8±0,12 p<0,001 +80,0 224,4 12/1-12 54 31 372 230 22,0 46,8 11,5±0,16 p<0,001 +91,7 255,6 12/1-15 40 29 288,5 230 22,8 49,2 8,6±0,09 p<0,001 +43,3 191,6 12/1-16 44 22 328,6 178 21,4 35,0 7,2±0,07 p>0,05 +20,0 161,5 12/1-20 40 24 468,6 178 20,3 56,8 11,2±0,14 p<0,001 +86,7 284,8 Nəzarət* 47 23 270,7 167,0 21,0 26,8 6,0±0,79 - - 133,3 Qara kişmişi sortu 5/2-14 37 24 432,6 204 20,6 57,4 10,3±0,12 p<0,001 +90,7 224,6 9/2-14 39 22 428,6 216 23,0 54,3 9,2±0,11 p<0,001 +88,8 204,4 3/1-14 58 29 282,4 230 21,4 31,0 8,4±0,10 p<0,001 +55,6 186,6 6/1-14 45 29 392,6 246 19,2 44,4 10,4±0,14 p<0,001 +92,6 231,0 16/1-14 49 28 320,5 240 18,8 33,7 8,7±0,08 p<0,001 +42,6 193,3 17/1-14 49 23 216,4 206 22,4 21,0 *4,6±0,04 p>0,05 -14,8 102,2 Nəzarət* 47 20 264,8 203,8 19,1 21,8 5,4±0,74 - - 113,2 Sultanı kişmişi sortu üzrə 6/1-02 45 26 382 238 19,6 42,7 9,8±0,07 p<0,001 +78,2 217,8 6/3-8 45 30 328 328 21,0 43,0 9,2±0,06 p<0,001 +67,3 204,4 6/3-10 48 18 306 412 20,4 29,6 6,8±0,02 p>0,05 +23,6 151,0 18/1-02 51 21 444 228 21,0 36,2 8,8±0,09 p<0,05 +60,0 195,5 18/1-05 57 29 382 258 19,4 39,2 11,5±0,13 p<0,001 +109,1 255,5 Nəzarət* 51 19 292,7 313,1 18,5 20,8 5,5±0,55 - - 122,2 Nəzarət tənəklər*- hər bir sortun populyasiyasındakı tənəklər üzrə orta göstəricidir

Nəzarətlə müqayisədə klon formalarına kolun orta məhsuldarlığında artım 20,0-91,7% olmaqla, riyazi baxımdan dürüstdür (etibarlıdır p<0,05 və p<0,001). Qara kişmişi sortunun klon formalarında yaşıl zoğların miqdarı 37-58 ədəd (nəzarətdə 47), salxımların miqdarı 22-29 ədəd (nəzarətdə 20), salxımların kütləsi 216,4-432,6 q (nəzarətdə 264,8 q), 100 gilənin kütləsi 206-204 q (nəzarətdə 203,8), gilədə şəkərlilik 18,8-23,0 q/100 sm3 (nəzarətdə 19,1), zoğların məhsuldarlıq indeksi 21,-57,4 q x şəkər (nəzarətdə 26,8), kolun məhsuldarlığı 4,6-10,4 kq (nəzarətdə 5,4) arasında dəyişmişdir. Nəzarətlə müqayisədə klon formalarına kolun orta məhsuldarlığında artım 42,6-91,7% olmaqla, riyazi baxımdan dürüstdür (etibarlıdır p<0,05 və p<0,001). Lakin Qara kişmişi sortu üzrə bir klon forma (17/1-14 klon forma) sabit məhsuldarlıq nümayiş etdirməmiş, nəzarətlə müqayisədə aşağı məh- suldar olmuşdur. Sultanı kişmişi sortunun klon formalarında yaşıl zoğların miqdarı 45-57 ədəd (nə- zarətdə 51), salxımların miqdarı 18-29 ədəd (nəzarətdə 19), salxımların kütləsi 306,0-444,0 q (nəza- rətdə 292,7 q), 100 gilənin kütləsi 228-412 q (nəzarətdə 313,1 q), gilədə şəkərlilik 19,4-21,0 q/100 sm3 (nəzarətdə 18,5), zoğların məhsuldarlıq indeksi 29,6-43,0 q x şəkər (nəzarətdə 20,8), kolun məh- suldarlığı 6,8-11,5 kq (nəzarətdə 5,5) arasında dəyişmişdir. Nəzarətlə müqayisədə klon formalarına kolun orta məhsuldarlığında artım 23,6-109,1% olmaqla, riyazi baxımdan dürüstdür (etibarlıdır p<0,05 və p<0,001).

45 Ədəbiyyat

1. Adem, Yağcı. Narince Üzüm Çeşidinde Klon Seleksiyonu / Adem Yağcı, Rüstem Cangi, Murat Gökbulut [və b.] // Uluslararası Mezopotamya Tarım Kongresi (International Mesopo- tamia Agriculture Congress), - Diyarbakır – Turkey, 2014. 22-25 Eylül September. -s. 180-187. 2. Səlimov V.S. Azərbaycanda üzüm genofondunun seleksiya məqsədilə qiymətləndirilməsi və yeni sortların yaradılması. Aqrar elmləri doktoru elmi dərəcəsi alamaq üçün təqdim olunan dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2017, 47 s. 3. Səlimov, V.S. Üzümün ampeloqrafik skrininqi / V.S. Səlimov. - Bakı: Müəllim, - 2019. - 319 s. 4. Səlimov, V.S. Vegetativ nəsildə klon formalarının məhsuldarlığının sabitliyinin qiymətləndiril- məsi üsulları / V.S.Səlimov, M.Z.Əliyeva, A.B.Nəcəfova // - Bakı: AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, - 2012. X cild, - s. 230-242. 5. Борисенко, М.Н. В Изучение биотипов винограда сорта Бастардо магарачский / М.Н. Бо- рисенко, Н.Л.Студенникова, З.В.Котоловець // «Магарач». Виноградарство и виноделие, -Москва: -2015. № 3. - c. 60-61. 6. Васылык, И.А. Эффективные методы клонового отбора // «Магарач» Виноградарство и виноделие, -Москва: - 2008. № 3, -с. 7-8. 7. Каширина Д.А Оценка потенциальной плодоносности клонов европейских сортов вино- града в условиях западного предгорно-приморского района на Крым. // Известия сель- скохозяйственной науки Тавриды, - Москва: - 2015. №4 (167), - c. 43-47. 8. Масюкова, О.В. Методы селекционно-генетических исследований плодовых пород. / О.В.Масюкова. - Кишинев: Штиинца. - 1973. - 48 с. 9. Подваленко, П.П. Клоновая селекция – современная основа подъема продуктивности ви- ноградников // Научный журнал КубГАУ, - Краснодар: - 2009, №51(7), c. 1-25 10. Салимов, В.С. Изучение биотипов и клонов некоторых кишмишных сортов винограда Азербайджана / В.С.Салимов, А.С. Шукюров, Р.А.Асадуллаев // Виноделие и виногра- дарство, - Москва: - 2016. № 1, - с. 37-43. 11. Салимов, В.С. Основные параметры продуктивности и качества по клоновым формам винограда / В.С.Салимов, М.А.Гусейнов, Х.Н.Насибов, А.С.Гусейнова // Виноделие и виноградарство, - Москва: - 2019. № 1, - с. 27-33. 12. Студенникова Н.Л., Котоловець З.В. Выделение и изучение биотипов в популяции сорта винограда Цитронный Магарача в условиях Алуштинской долины // «Магарач». Вино- градарство и виноделие. - Москва: -2016. № 3, - c. 3-4. 13. Трошин Л.П. Милованов А.В., Звягин А.С. Этюд совершенствования клоновой селекции // Магарач. Виноделие и виноградарство, -Москва: 2015. №3, -c. 33-36. 14. Simeonov I. Ampelographic evaluation of population and clones of Misket vrachanski variety / I. Simeonov, T.Mokreva, V. Roychev // Bulgarian Journal of Agricultural Science, Agricul- tural Academy, - 2016. 22 (No 2), - p. 234–244 15. Tatyana Yoncheva. Comparative technological characteristic of the aligote 61-6 and aligote n 10 clones, cultivated in the soil and climatic conditions of the region of Pleven. / Yoncheva T., Nakov Z. // Acta Horticulturae et Regiotecturae 1/2020, p.25-30

46 Гусейнова А.С., Сафарли Ханларзаде Ф.Х., Салимов В.С., Шюкуров А.С.

ИЗУЧЕНИЕ СОМАТИЧЕСКОЙ НАСЛЕДСТВЕННОСТИ УРОЖАЙНОСТИ, КАЧЕСТВА И ПРИЗНАКА КРУПНОЯГОДНОСТИ В ВЕГЕТАТИВНОМ ПОКОЛЕНИИ НЕКОТОРЫХ КИШМИШНЫХ КЛОНОНОВЫХ ФОРМ ВИНОГРАДА

В ходе исследований выяснилось, что сорта, а также отдельные растения, принадлежа- щие к одному и тому же сорту, значительно отличаются по показателям плодоносности. В популяциях эти особенности возникают вследствие биологических особенностей и особенно- стей развития сортов, технологии возделывания, нагрузки глазками и побегами и т.д. Это при- водит к снижению средних значений показателей плодоносности в каждой популяции и пре- вращению их в смесь отрицательных и положительных вариаций. В результате резко снижа- ется хозяйственно-экономическое значение этих популяций. На основе полученных экспери- ментальных данных по каждой популяции кусты были по отдельности оценены, и отобраны формы с положительными признаками. Кусты с положительными признаками отбирались в основном по количеству гроздей и их размеру и массе. Представляет большое эксперимен- тальное значение имеет наследственная передача при размножении в вегетативном поколении положительных признаков, по которым были отобраны клоны. Вследствие своей важности, этот вопрос в ходе наших исследований стоял в центре внимания, и вегетативная наследственность исследовалась разными методами. У клоновой формы сорта Асгери количество гроздей составило 22-32 шт., масса гроздей 268,0-468,6 г, масса 100 ягод - 178-230 г, сахаристость ягоды - 20,3-22,8 г/100 см3, индекс урожайности побегов - 35,0-56,8 г x сахар, урожайность куста - 7,2-11,5 кг. По сравнению с контролем, у клоновых форм увеличение средней урожайности составило 20,0-91,7%, и было математически достоверно (p<0,05 и p<0,001). У клоновых форм сорта Гара кишмиши количество гроздей колебалось в пределах 22-29 шт., масса гроздей - 216,4-432,6 г, масса 100 ягод - 206-204 г, сахаристость ягод - 18,8-23,0 г/100 см3, индекс урожайности побегов - 21,- 57,4 г x сахар, урожайность куста - 4,6-10,4 кг. По сравнению с контролем у клоновых форм увеличение средней урожайности составило 42,6-91,7%, и было математически достоверно (p<0,05 и p<0,001). Однако по сорту Гара кишмиш одна клоновая форма (17/1-14) не продемонстрировала стабильную урожайность, уступая по этому показателю контролю. У клоновых форм сорта Султаны кишмиш количество гроздей составило 18-29 шт., масса гроздей - 306,0-444,0 г, масса 100 ягод - 228-412 г, сахаристость ягод - 19,4-21,0 г/100 см3, индекс урожайности побегов - 29,6-43,0 г x сахар, урожайность куста - 6,8-11,5 кг. Увеличение урожайности у клоновых форм по сравнению с контролем составило 23,6-109,1% и было математически достоверно (p<0,05 и p<0,001). Ключевые слова: сорт винограда, местный сорт, популяция, вариасия, генотигроздь, ягода, сорт бессемянный, урожайность, рост кустов, развитие, cелекция.

Huseynova A.S., Safarly Khanlarzade F.H., Salimov V.S., Shukurov A.S.

STUDY OF THE SOMATIC HEREDITY OF PRODUCTIVITY, QUALITY AND LARGE-BERRY FEATURE IN THE VEGETATIVE GENERATION OF SOME SEED- LESS CLONAL FORMS OF THE GRAPE

During the studies it was found that the varieties, as well as the separate plants belonging to the same variety significantly differ by productivity indicators. Within the populations these specifics appear due biological and growth specifications of the varieties, growing technology, buds and shoots load etc. It brings to decrease of mean figures of productivity in each population their turning into the mixture of negative and positive variations. As a result the economical importance of these populations decrease sharply. Basing on obtained experimental results the plants in each population were

47 evaluated separately and the forms with positive signs were chosen. The plants with positive signs were being chosen mainly by the number of bunches, their size and weight. That`s why the hereditary transmission during multiplication in vegetative generation of positive features by which the clones were chosen has great experimenthal importance. Due to it`s importance, this topic has been standing in the spotlight during our researches, and vegetative heredity was studied by different methods. The number of brunches of the clonal form of Acgeri variety made 22-32, weight of the bunches - 268,0- 468,6 g, weight of 100 berries - 178-230 g, sugar content of the berries - 20,3-22,8 g/100 sm3, indice of shoots` productivity - 35,0-56,8 g x sugar, productivity of the plant - 7,2-11,5 kg. Comparing with the control, in clonal forms the increase of mean productivity made 20,0-91,7%, and was mathematically reliable (p<0,05 and p<0,001). In clonal forms of Gara kishmishi variety the number of bunches made 22-29, weight of the bunch - 216,4-432,6 g, weight of 100 berries - 206-204 g, sugar content of the berries - 18,8-23,0 g/100 sm3, indice of shoots` productivity - 21,-57,4 g x sugar, productivity of the plant - 4,6-10,4 kg. Comparing the control, the increase of productivity in clonal forms made 42,6-91,7%, and was mathematically reliable (p<0,05 and p<0,001). But concerning Gara kishmish, the one clonal form (17/1-14) didn`t show the stable productivity, yielding in this indicator to control. The number of bunches in clonal forms of Sultany kishmish variety made 18-29, weight of the bunches - 306,0-444,0 g, weight of 100 berries - 228-412 g, sugar content in the berries - 19,4- 21,0 g/100 sm3, indice of shoots` productivity - 29,6-43,0 g x sugar, productivity of the plant - 6,8- 11,5 kg. The increase of productivity in clonal forms comparing the control made 23,6-109,1% and was mathematically reliable (p<0,05 and p<0,001). Key words: grape variety, local variety, population, variation, genotype bunch, berry, varieties of seedless, productivity, plants` growth, development, breeding.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 5.XI.2020

48 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 49-55

UOT 664.663.634.8:631.155.2:635.1/7:681.155.2

BƏZİ YERLİ VƏ YENİ İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ TEXNİKİ ÜZÜMLƏRDƏN HAZIRLANMIŞ ŞƏRAB NÜMUNƏLƏRİNİN ENOLOJİ PARAMETRLƏRİ

Hüseynov M.Ə., Şükürova V.N., Hüseynzadə N.Y., Cəfərquliyev E.H., Hüseynova T.Q. Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutu, [email protected], [email protected]

Məqalədə qara giləli (qırmızı) Mədrəsə, Şirvanşahı, Xindoqnı, Saperavi, Karignan, Mourvedre, Cinsault, Grenac- he nour, Marselan və ağ giləli sortlardan, o cümlədən Bayanşirə, Rkasiteli, Ağ grenache, Roussanne, Marsanne və s. üzüm sortlarından ayrılıqda, o cümlədən müvafiq sortların qarışığından hazırlanan şərab nümunələrinin fiziki-kimyəvi göstəricilərinin müqayisəli təhlilindən bəhs olunur. Məlum olmuşdur ki, hazırlandığı sortun uvaloji-texnoloji göstəricilə- rindən və hazırlanma texnologiyasından asılı olaraq qırmızı və ağ şərab nümunələri hər biri özünəməxsus tərkibə malik- dirlər. Hətta eyni növ şərablar tərkiblərinə görə bir-birlərindən nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqlənirlər. Belə ki, etil spirtinin miqdarı ağ şərabda 12,7-13,8%, qırmızı şərabda isə 12,8-14,7% arasında dəyişir. Spirtin miqdarına gorə qırmızı şərab və ağ şərab yaxın gostəriciyə malik olmuşdur. Şəkərin miqdarı ağ şərabda 0,2-0,3-q/l, qırmızı şərabda 0,2-1,0 q/l arasında dəyişmişdir. Qırmızı şərabda ekstraktivlik 20,7–26,8 q/l arasında dəyişir. Ağ şərabda isə ekstraktivliyin göstəricisi xeyli aşağı olmaqla 10,37– 19,69 q/l arasında tərəddüd edir. Polifenolların miqdarı qırmızı şərabda (1945 – 4299 q/l) yüksək göstəriciyə malikdir. Ağ şərablarda isə (280–477 q/l) polifenolların göstəricisi xeyli fərqlənir və qırmızı şərablara nisbətən aşağıdır. Ağ şərabda taninin göstəricisi (1,3-1,5 q/l) qırmızı (1,86-3,95 q/l) şərabdakından xeyli fərqlənir. Açar sözlər: şərabçılıq, kükürd anhidridi, ekstrakt, okşidləşmə, müasir üsul, yüksək keyfiyyətli şərab materialı.

Giriş

“Cənnət meyvəsi” deyilən üzüm dünyadakı istifadə istiqamətinə, məhsullarının istifadəsinin çoxsahəliliyinə görə alternativi olmayan olduqca nadir meyvələrdən biridir. Üzümdən başlıca olaraq süfrəlik üzüm, quru üzüm, şərab, sirkə, araq, konyak, likör, şərab əsaslı kokteyllər, oynaq içkilər, üzüm şirəsi, üzüm şirəsi konsentratı, bəhməz, köfter (Türkiyədə), pestil, sucuk, konserv, mürəbbə, jele, marmelad, kompot, hardaliyə, toxum yağı, toxum ekstraktı, tanin, tartarat turşusu, qırmızı rəng maddəsi (antosiyanin – qida rəngləndiricisi olaraq) və s. kimi sənaye, tibbi baxımdan və məişət əhə- miyyətli məhsullar istehsal olunaraq geniş istifadə edilir [1]. Üzümün istifadəsi çoxsahəli olsa da hazırda dünyada üzüm ən çox təzə və qurudulmuş halda və şərab istehsalında istifadə edilir. Hazırda dünyada istehsal olunan üzüm məhsulunun 50%-ə qədəri şə- rab, şirə və digər məhsulların istehsalında, 42%-i təzə halda, 8%-i quru üzüm şəklində istifadə edilir. Üzüm şərabları, onların texnologiyası, təsnifatı, biokimyəvi, fiziki-kimyəvi, orqanoleptik və s. xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, bu sahəyə innovativ texnologiyaların tətbiqi sahəsində araşdırmalar həm respublikamızda, həm də dünyada hazırda da davam etdirilir. Belə ki, hazırda üzüm və ondan alınan şərabın kimyəvi tərkibi dərindən öyrənilmiş və öyrənilməkdədir. Məlum olduğuna görə onların tərkibində suda həll olmuş vəziyyətdə 500-dən çox müxtəlif üzvi və mineral maddələr vardır. Dad və texnoloji əhəmiyyəti baxımdan onları iki əsas qrupda birləşdirmək olar: uçucu və ekstrakt maddələri. Uçucu maddələrə 400-ə qədər distillədə ayrılan maddələr, həmçinin adi temperaturda uçucu hala ke- çən maddələr aiddir. Bu, etil spirti və şərabın aromatik maddələri adlandırılan- aldehidlər, ketonlar, uçucu turşular, ali və terpen spirtləri, fenol turşular və mürəkkəb efirlərdir. şərabın aromatik maddə- lərinin kütləsi üzümün efir yağlarının miqdarını demək olar ki, 10 dəfə üstələyir. Onlar əsasən şirənin qıcqırmasında, şərab materialının formalaşmasında və yetişdirilməsində əmələ gəlir [2-16]. Alkoqollu və alkoqolsuz içkilərin brendləşdirilməsi məqsədilə müxtəlif bölgələr üçün ənənəvi olan üzüm sortlarının biokimyəvi, texnoloji və aqroekoloji parametrlərinin tədqiqi, müxtəlif, o cüm- lədən yeni növ şərab, brendi və alkoqolsuz içkilərin istehsalı və emal məhsullarının tullantılarından səmərəli istifadə texnologiyalarının işlənib hazırlanması və təkmilləşdirilməsi istiqamətində elmi təd- qiqat işləri şərabçılıqda aktuallığı ilə səciyyələnir.

49 Tədqiqat obyekti və üsulları

Tədqiqatın materialını qara giləli (qırmızı) Mədrəsə, Şirvanşahı, Xindoqnı, Saperavi, Carignan, Mourvedre, Senso (Cinsault), Qara Grenache (Qrenaj nour), Marselan, Merlot, Petit Verdot, Şiraz və ağ giləli sortlar, o cümlədən Bayanşirə, Rkasiteli, Ağ grenache, Roussanne, Marsanne və s. üzüm sortlarının məhsulları, onlardan ayrı-ayrılıqda və müvafiq sortların qarışığından hazırlanan şərab nümunələri təşkil edir. Tədqiqat işləri 2016-2021-ci illərdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yetişdirilən məhsullar üzərində həyata keçirilmişdir. Şərabların hazırlanmasında bir və ya bir neçə yerli və introduksiya olunmuş üzüm sortlarından istifadə edilmiş və müvafiq olaraq rəqəmlərlə işarə edilmişdir. Belə ki, Marselan, Senso (Cinsault), Grenache-noir sortlarından hazırlanan şərabları şərti olaraq 1, Marsan (Marselan), Senso (Cinsault), Grenache noir (Qara Qrenaj) sortlarından alınan 2, Saperavi, Mədrəsə sortlarından alınan 3 və 7, Carignan, Qrenaj noir (Qara Qrenaj), Murvedr sortlarından hazırlanan 4, Carignan, Grenache noir (Qara Qrenaj), Murvedr sortlarından hazırlanan 5 və 26, Şirvanşahı, Saperavi, Xindoqnı sortlarından hazırlanan 8, Grenache-blanc (Ağ Qrenaj), Rusan (Roussanne), Marsan (Marssanne), Kleret (Clairette) sortlarından hazırlanan 34, Bayanşirə, Kleret (Clairette) sortlarından alınan 36, Bayanşirə, Kleret (Clairette), Mtsvane sortlarından alınan 37, Carignan, Qrenaj noir sortlarından alınan 43, Marsan (Marselan), Senso (Cinsaut), Grenache noir (Qara Qrenaj) sortlarından alınan 46, Bayanşirə və Rkasiteli üzüm sortlarından alınan şərab isə 47 rəqəmi ilə işarə edilmişdir. TM Şərabçılıq məhsullarının göstəricilərinin öyrənilməsi müasir cihazlar FOSS Winescan SO2, “Trace 1310 model Qaz Xromatoqrafı”, təhlükəsizliyinin öyrənilməsi isə ICP-OES (Perkin Elmer Optima 8000) və digər cihaz və avadanlıqların vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir. TM FOSS Winescan SO2 və Winescan FT 120 cihazı vasitəsi ilə şərabda şəkərlər (qlükoza, fruktoza), tündlük (spirt h%), ümumi turşuluq (q/dm³), uçucu turşuluq (q/dm³), ekstrakt (q/100 sm³), şirənin xüsusi çəkisi (q/100 sm³), fenol və boya maddələri və s. “Trace 1310 model Qaz Xromatoqrafı” cihazında şərabda ucucu etil efiri, asetaldehid , aseton , metilasetat, etilasetat, metanol %, 2-butanon, 2-propanol, izobutilasetat, 2-butanol, 1-propanol, etilbutirat, krotonolaldehid, izobutanol, butanol, izoamilol, 1-pentanol, etilaktet, reksanol, benzolaldehid, benzalkaqol, feniletanol, etanol və s. maddələr müəyyən edilmişdir. Analiz edilən şərab nümunələrindən klassik üsulla spirt qovulduqdan sonra alınan distilyat müvafiq qaydada Qaz Xromatoqrafında analiz edilmişdir. Spektrofotometr cihazı vasitəsi ilə Şərabda antosianların miqdarı təyin edilmişdir. ICP-OES (Perkin Elmer Optima 8000) cihazında şirə və şərablarda ağır metalların o cümlədən mis, qurğuşun, dəmir, kadmium, kalsium, magnezium və digər elementlər təyin edilmişdir. Ümumi SO2 miqdarı klassik metodla (ГОСТ 14351-73 – ün tələblərinə uyğun olaraq) analiz olunmuşdur.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Tədqiqat zamanı tədqiq edilən şərab nümunələrində (qırmızı, çəhrayı, ağ) şəkərlər (qlükoza, fruktoza), tündlük (spirt h%), ümumi turşuluq (q/dm³), uçucu turşuluq (q/dm³), ekstrakt (q/100 sm³), şirənin xüsusi çəkisi (q/100 sm³), fenol və boya maddələri və s. göstəricilərin miqdarı müəyyən edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, hazırlandığı sortun texnoloji göstəricilərindən və hazırlanma texno- logiyasından asılı olaraq qırmızı, çəhrayı və ağ şərab nümunələri hər biri özünəməxsus tərkibə malikdirlər. Hətta eyni növ şərabların tərkibləri bir-birlərindən nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqlənirlər (cədvəl). Şərabların ən vacib texnoloji göstəricilərindən biri sıxlıqdır. Sıxlıq şərabdakı şəkərliliyin (qalıq şəkərin) miqdarı ilə sıx əlaqəlidir. Turş süfrə şərablarının istehsal texnologiyasında sıxlıq ən vacib parametrlərdən biridir və şirədə olan şəkəliliyin tam qıcqırmasının başa çatmasını ifadə edir. Tədqiq olunan şərab nümunələrində sıxlıq bir-birindən kəskin fərqlənmir və 0,98780–0,99286 q/l arasında dəyişir.

50 Şərabın tərkibində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən maddələrdən bir qrupu spirtlərdir. Spirtlərin tapılan əsas nümayəndəsi isə etil spirtidir. Müxtəlif şərablarda onun miqdarı fərqlidir.Süfrə şərabla- rında 9-14 həcm%, desert 12-17, tünd 17-20, konyaklarda 40- 57, konyak spirtində 70 həcm %-ə qədər olur. Güclü zəhərləyici təsirə malik olan metil spirti üzüm şərablarında az miqdarda tapılır. Belə ki, ağ şərablarda 0,2-1,1 q/dm3, konyaklarda 0,8 q/dm3 -a qədər olur [2, 6] Etil spirti şərabın tərkibində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu göstərici tədqiq olunan qırmızı şərablarda 12,96-14,72%, ağ şərab nümunələrində isə 13,06-13,88% arasında dəyişir. Standartlara görə qırmızı və ağ süfrə şərablarında etil spirtinin həcm payı 9–15% həddində olmalıdır. Analiz zamanı aldığımız nəticələr bu göstəricilərə uyğundur. Şərablar arasında 7 saylı və 43 saylı nümunə- lərdə etil spirti nisbətən yüksək olmaqla 14,39–14,7% təşkil edir. Şəkər şərabın tamlılıq xassəsinə və onun saxlanılmasına təsir göstərən amillərdən biridir. Şəkərlərə şərablarda əsasən qlükoza və fruktoza kimi rast gəlinir. Analizlərdən məlum olmuşdur ki, şəkər qalığı qırmızı şərablarda 0,21–1,00 q/l, ağ şərablarda 0,21-0,36 q/l təşkil edir. Şəkər qalığının çoxluğu süfrə şərabları üçün normal hesab edilmir. Bu göstərici süfrə şərablarında əsasən 0,3–0,9 q/l- ə qədər olmalıdır. Tədqiq olunan şərab nümunələrində bu göstərici qənaətbəxş səviyyədədir. Lakin, 5 saylı və 43 saylı nümunələrdə şəkər qalığı nisbətən yüksək olmaqla 0,93-1,00 q/l həddindədir. Qlükoza-fruktoza qırmızı şərablarda 1,44-2,28 q/l, ağ şərablarda 1,15–1,32 q/l təşkil edir. 4 saylı və 43 saylı şərab nümunələrində qlükoza-fruktoza göstəricisi yüksəkdir. Ekstrakt maddələri şərabda olan üzvi və mineral mənşəli uçucu olmayan komponentlərin qliserin də daxil olmaqla cəmidir. Şərabda ümumi, gətirilmiş və qalıq ekstrakt fərqləndirilir. Bu, şərabın vacib keyfiyyət göstəricisi olub, onun naturallığı, tipikliyi və dad dolğunluğu haqda fikir yürütməyə inkan verir [2, 6]. Ümumi ekstaktivlik qırmızı şərablarda 21,76–26,85 q/l, ağ şərablarda 10,19–19,69 q/l arasında dəyişir. 7 saylı və 43 saylı nümunələrdə ekstraktivlik daha yüksək nəticə göstərir. Standartlara uyğun olaraq ağ süfrə şərablarında adətən ekstraktın miqdarı 22 q/l, qırmızı süfrə şərablarında 30 q/l-ə qədər olmalıdır. Göründüyü kimi, tədqiq olunan şərab nümunələrinin analiz nəticələri standartlara uyğundur. Şərabda hidrogen və hidroksid ionlarının qatılığı fəal turşuluq göstəricisi ilə ifadə olunur. Fəal turşuluğun göstərici simvolu kimi pH qəbul olunmuşdur. Mühitdə hidrogen ionlarının miqdarı artdıqca pH göstəricisi bir o qədər aşağı düşür. Adətən şərabda pH göstəricisi 3,0-4,2 arasında dəyişir. Turşuluq yüksəldikcə şərabın xəstəlik və nöqsanlara davamlığı artır [2, 6]. Analizdən məlum olmuşdur ki, pH tədqiq olunan şərab nümunələrində 3,14–3,72 arasında dəyişir və standarta uyğundur. Şirə və şərabda olan üzvi turşular da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şərabda olan üzvi turşular həm üzümdən keçir, həm də sonrakı proseslər nəticəsində yarana bilir. Məsələn, alma və şərab tur- şuları şəraba üzümdən keçdiyi halda, süd turşusu və spirt qıcqırması nəticəsində yaranan üzvi turşular sonradan əmələ gəlmiş olur. Turşular şirə və şərabda əsasən sərbəst, bəzən isə kalium, kalsium və maqneziumla birləşmiş turş və normal duzlar şəkilində tapılır. Turşuların az bir miqdarı spirtlərlə qarşılıqlı təsirdə olub, ətir və dad maddələri əmələ gətirir [2, 6]. Analiz zamanı şərab nümunələrində titirlənən turşuların (ümumi turşuluq) qırmızı şərablarda 5,82–6,71 q/l, ağ şərablarda isə 4,83–5,56 q/l arasında dəyişdiyi məlum olur. 1 və 5 saylı şərab nümunələrində ümumi turşuluq nisbətən yüksək olub 6,71–6,41 təşkil edir. Standarta uyğun olaraq ağ və qırmızı süfrə şərablarında ümumi turşuluq 4–7 q/l aralığında olmalıdır. Əldə etdiyimiz nəticələr də satandarta uyğundur. Alma turşusu qırmızı şərab nümunələrində 0,01–0,15 q/l, ağ şərablarda 0,01-0,14 q/l arasında dəyişir. 4 saylı və 14 saylı nümunələrdə göstərici nisbətən yüksək olub 0,01–0,15 q/l intervalında dəyişir. Süfrə şərabında alma turşusunun qəbul olunan miqdarı 1,4–1,8 q/l-dir. Beynəlxaq standartlarda süd turşusu 5 q/l-ə qədər qəbul olunub. Süd turşusu qırmızı şərab nümunələrində 1,86–3,46 q/l, ağ şərablarda isə 2,78 –3,12 q/l müəyyən olunub. 3 saylı və 8 saylı nümunələrdə nisbətən yüksək olub 3,31–3,46 q/l intervalında dəyişir. Şərab turşusu qırmızı şərab nümunələrində 2,98–4,07 q/l, ağ şərablarda 2,97–3,14 q/l inter- valında dəyişir. 5 və 46 saylı nümunələrdə şərab turşusu 4,07–3,99 q/l arasında dəyişir.

51 Tədqiq olunan şərab nümunələrində limon turşusu təyin olunmamışdır. Doymuş birəsaslı alifatik turşuların aşağı nümayəndələri su buxarı ilə asanlıqla uçucu hala keçir. Ona görədə onlar uçucu turşular adlanır. Sirkə turşusu müxtəlif növ şərabların tərkibində daha çox olur. Sirkə turşusu şərabda olan uçucu turşuların 90%-ni təşkil edir. Ona görə də şərabda uçucu turşuların miqdarca təyini sirkə turşusuna görə müəyyən edilir. Ağ ordinar təbii şərablarda (sağlam) uçucu turşular 1,2q/dm3-dək, ordinar qırmızı və kaxet şərablarında 1,5 q/dm3 -dək, markalı ağ –1.5 q/dm3 -dək, markalı qırmızı və maderalaşdırılmış şərablarda 1,75 q/dm3 -dək olur. Əgər uçucu turşular bu miqdardan artıq olarsa bu normal hal sayılmır və şərabın xəstələndiyini göstərir. Şərabda sərbəst və turş duzlar şəklində olan turşular titirləməklə təyin edildiyindən titirləşən turşuluq adı altında birləşir və q/dm3 -la ifadə olunurlar. Titirləşən turşuluq üzümün yetişməsini müəyyən etdikdə əsas göstərici rolu oynayır. Belə ki, üzüm yetişdikcə şəkərlilik artır və titirləşən turşuluq azalır [2-16]. Uçucu turşuluq qırmızı şərabda 0,29–0,65 q/l, ağ şərabda 0,36–0,52 q/l intervalında dəyişir. 4 saylı və 7 saylı nümunələrdə nisbətən yüksək olmuşdur. Süfrə şərablarında ümumi göstərici 1 q/l-ə qədər olmalıdır. Əgər uçucu turşular göstərilən miqdardan artıq olarsa bu normal hal sayılmır və şərabın xəstələndiyini göstərir. Tədqiq olunan qırmızı şərablarda qliserolun miqdarı 4,48–9,65 q/l, ağ şərablarda isə 8,56–9,24 q/l həddində müəyyən olunub. Lakin, 7 və 43 saylı nümunələrdə qliserolun miqdarı nisbətən yüksək, yəni 9,29–9,65 q/l olsa da norma daxilindədir. Metil spirti şərabın təhlükəsizliyi baxımından çox əhəmiyyətli göstəricidir. Şərabda bu göstəricinin standartdan çox olması arzuolunan deyil, hətta orqanizm üçün təhlükəlidir. Metanolun (metil spirti) miqdarı qırmızı şərablarda 0,12–0,20 q/l, ağ şərablarda 0,07–0,09 q/l intervalında dəyişir. 2 və 5 saylı nümunələrdə 0,18-0,20 q/l nisbətən yüksək osa da, norma çərçivəsindədir. Şərabın saxlanılmasında və hazırlanmasında çoxlu miqdarda şərab turşusunun kalium duzu ayrılır. Kalium ionu qırmızı şərab nümunələrində 0,91–1,37 q/l, ağ şərablarda 0,68–0,77 q/l təşkil edir. 3 və 7 saylı şərab nümunələrində 1,3-1,37 q/l nibətən yüksək nəticə göstərir. Ümumi SO4 qırmızı şərab nümunələrində 0,24–0,40 q/l, ağ şərab nümunələrində 0,20–0,24 q/l müəyyən olunmuşdur. 3 və 26 saylı şərab nümunələrində 0,34–0,40 q/l-dir. Kül qırmızı şərablarda 1,54–2,22 q/l, ağ şərablarda 1,11–1,33 q/l arasında dəyişir. 3 və 26 saylı şərablarda 2,17–2,22 q/l yüksək nəticə göstərir. Şərabın dad, rəng və tipik xüsusiyyətlərinin formalaşmasında fenol maddələri böyük əhəmiy- yətə malikdir. Tam yetişmə zamanı başlıca texniki üzüm sortlarında fenol maddələri ən azı gilənin lətində 0,6-2,4%, bir qədər çox qabıqda 4,7-11.3% və daha çox toxumda 7,8-15,9% və daraqda 9.3- 16,4% toplanmış olur. Şərabda fenol maddələrinin miqdarı geniş intervalda dəyişir. O, şərabın tipindən, üzümün emal üsulu və şərab materiallarının işlənmə rejimindən asılıdır. Ağ şərablarda fenol maddələri 0,1 q/dm3-a qədər, qırmızı və kaxet şərablarda 1,5-5,0 q/dm3 və daha çox ola bilir. Fenol maddələri bioloji aktiv maddələr olub, müxtəlif formalı baş ağrılarının aradan qaldırılmasında, beyin damarlarının fəaliyyətinin yaxşılaşmasında mühüm rol oynayır [2-16]. Ümumi polifenollar qırmızı şərablarda 1750–4299 q/l, ağ şərablarda isə 496–526 q/l interva- lında dəyişir. 3 və 7 saylı qırmızı şərablarda ümumi polifenollar nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksək olmaqla 4238–4299 q/l miqdarındadır. Standarta uyğun olaraq ümumi polifenollar 200–6000 q/l in- tervalında normal qəbul olunub. Ağ şərablarda ümumi polifenolların göstəriciləri qırmızı və çəhrayı şərablara nisbətən aşağı olaraq 496–526 q/l təşkil edir. Bu isə ağ süfrə şərabları üçün xarakterikdir. Antosianlar isə qırmızı şərablarda 232–1208 q/l, 4 və 26 saylı ağ şərab nümunələrində antosianlar yüksək nəticə göstərir və 1208–1120 q/l intervalında dəyişir. Taninin miqdarı qırmızı şərablarda 1,96–3,95 q/l, ağ şərablarda 1,36–1,57 q/l arasında dəyişir. 7 və 26 saylı şərablarda xeyli yüksək nəticə olub 3,82–3,95 q/l təşkil etmişdir.

52 Cədvəl Şərabların fiziki-kimyəvi analizinin nəticələri

№ Göstəricilər Şərab nümunələri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 1 2 3 4 5 7 8 26 43 46 34 37 36 47 1 Sıxlıq, 1/l 0.99248 0.99210 0.9221 0.99207 0.99258 0.99192 0.99272 0.99286 0.99096 0.99166 0.98980 0.98780 0.98902 0.98937 2 FOSS 12.96 13.32 13.67 13.84 13.19 14.39 13.45 13.52 14.72 12.90 13.88 13.06 13.79 13.83 Etil spirti, % Klas. 12.9 12.9 13.3 13.7 12.89 13.84 13.2 13.4 12.8 13.0 13.7 13.0 12.79 13.3 3 Foss 0.21 0.40 -0.39 0.58 1.00 -0.36 -0.55 0.38 0.93 0.58 0.21 0.36 -0.39 -0.06 Şəkər, q/l Klas. 0.2 0.4 0.3 0.2 0.6 0.3 0.3 0.4 0.6 0.3 0.2 0.3 0.2 4 Qlükoza+Fruktoza, 1.46 1.44 1.73 2.08 1.89 1.92 1.90 1.94 2.28 1.49 1.18 1.26 1.15 1.32 q/l 5 Foss 21.76 24.10 25.77 25.68 24.56 26.85 25.88 25.86 26.64 22.15 18.96 10.37 18.56 19.69 Ekstrakt, q/l Klas. 20.78 13.03 23.36 23.43 20.78 26.3 20.80 23.53 18.33 21.90 18.12 15.53 10.37 18.3 6 Foss 3.18 3.46 3.67 3.58 3.42 3.69 3.60 3.72 3.51 3.46 3.14 3.73 3.51 3.52 pH Klas 3.14 3.02 3.91 3.56 3.14 3.31 3.72 3.85 3.64 3.11 3.02 3.73 3.05 3.85 7 Ümumi turşuluq, FOSS 6.41 6.18 5.89 6.25 6.71 6.08 6.31 6.48 6.26 5.82 5.48 5.56 4.83 5.08 q/l Klas 6.3 6.3 6.8 6.3 6.3 6.7 6.7 6.5 6.7 6.7 5.4 5.4 5.8 5.1 8 FOSS 0.29 0.54 0.59 0.64 0.65 0.65 0.62 0.38 0.63 0.57 0.36 0.39 0.52 0.45 Uçucu turşuluq, q/l Klas 0.31 0.30 0.30 0.41 0.31 0.38 0.31 0.38 0.33 0.34 0.4 0.41 0.38 0.37 9 Alma turşusu, q/l 0.02 0.03 0.01 0.15 0.00 0.08 0.01 0.08 0.10 0.03 0.08 0.07 0.01 0.14

3 10 Süd turşusu, q/l 2.96 1.86 3.31 2.98 2.75 3.21 3.46 3.22 1.96 1.93 3.12 2.78 2.94 3.05

11 Şərab turşusu, q/l 3.92 3.87 3.26 3.43 4.07 3.54 3.45 2.98 3.96 3.99 2.98 3.14 2.97 3.01 12 Limon turşusu, q/l -0.22 -0.28 -0.24 -0.20 -0.21 -0.30 -0.26 -0.26 -0.37 -0.19 -0.22 -0.33 -0.34 -0.30 13 Qliserol, q/l 4.48 8.41 9.09 9.08 8.50 9.29 8.80 9.00 9.65 8.29 9.02 8.88 8.56 9.24 14 Metanol, q/l 0.12 0.18 0.16 0.20 0.20 0.16 0.17 0.14 0.17 0.15 0.07 0.09 0.08 0.08 15 Kalium ionu 0.96 1.05 1.31 1.19 1.00 1.37 1.22 0.98 1.09 0.91 0.69 0.77 0.68 0.75

16 Ümumi SO4 0.26 0.34 0.40 0.29 0.28 0.34 0.33 0.34 0.25 0.24 0.22 0.24 0.21 0.20 17 Kül, q/l 1.78 1.79 2.17 1.96 1.64 2.22 2.00 2.22 1.72 1.54 1.12 1.18 1.11 1.33 18 Ümumi 3316 2393 4238 2542 1945 4299 4123 4186 1974 1750 496 503 526 505 polifenollar, q/l 19 Antosianlar, q/l 522 484 1120 443 289 1089 1143 1208 232 234 -76 -84 -84 -88 20 Tanin, q/l 1.86 2.52 3.94 2.86 2.29 3.95 3.73 3.82 2.83 2.17 1.39 1.46 1.36 1.57 21 FOSS Ümumi SO , 2 klas 40.96 44.8 76.8 30.72 40.2 40.2 70.4 38.4 32.0 26.2 51.4 44.8 44.8 51.29 Tədqiq edilən şərab nümunələrinin bəzi göstəriciləri həm müasir, həm də klassik üsulla müəyyən edilərək, müqayisəli təhlil edilmişdir. Araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, hər iki analiz üsulunda bir çox göstəricilərin nəticələri, o cümlədən etil spirtinin miqdarı, pH, ümumi turşuluq və uçucu turşuluq xeyli dərəcədə fərqlənmir.

Ədəbiyyat

1. Cabaroğlu, Turgut. Üzümün işlenmesi ve qida sanayinde değerlendirilmesi //- Tekirdağ: Bağcılık vizyon 2023 eylem planı, - 2013. - s 44-61 . 2. Fətəliyev, H.K. Şərabçılıqdan praktikum / H.K.Fətəliyev. Bakı: - 2012. - 327 s. 3. Hüseynov, M.Ə. Üzümdən alınan qidalı yeyinti məhsullarının keyfiyyət ekspertizası / M.Ə.Hüseynov, C.Y. Əhmədli // Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunun elmi əsərlər məcmuəsi, - Bakı: - 2017. XXI cild, - s. 69-73. 4. İbrahimov, N.A. Azərbaycan şərablarının texnologiyası / N.A.İbrahimov. Bakı: - 1998. -319 s. 5. Mikayılov, V. Qida məhsullarının ümumi texnologiyası / V.Mikayılov, E.Fərzəliyev - Bakı: Koorperasiya, - 2018. - 832 s. 6. Nəbiyev Ə.Ə., Qida məhsullarının biokimyası / Ə.Ə.Nəbiyev, E.Ə.Moslemzadeh - Bakı: Elm, - 2008.- 444 s. 7. Pənahov, T.M. Üzümün saxlanması, qurudulması və emalı texnologiyası / T.M.Pənahov, M.Ə.Hüseynov - Bakı: “Adiloğlu” nəşriyyatı, - 2019. - 348 s. 8. Sadıxov, Ç.R., Bəzi üzüm sortlarının biokimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və istifadə istiqamətinin müəyyənləşdirilməsi / Ç.R.Sadıxov, V.S.Səlimov // ADPU-nun xəbərləri, 2007. №2, - s. 227-232. 9. Səlimov V.S., Üzümün müalicəvi əhəmiyyəti / V.S.Səlimov, A.K.Paşayev // “Elm və Həyat” jurnalı, - 2004. 1-2 s. 46. 10. Tüfekci, H.B., Türkiye’de üretilen bazı ticari meyve sularının kimyasal özellikler açısından gıda mevzuatına uygunluğu / B.H.Tüfekçi, H.Fenerçioğlu // Akademik Gıda, -Türkiye, – 2010. № 8(2).. - s.11-17. 11. Аникина, Н.С. Современное методическое обеспечение технохимического контроля в виноделии / H.C.Aникина, В.Г.Гержикова, Ю.Д.Погорелов [и др.] // «Магарач» Виногра- дарство и виноделие, - Магарач: -4/2018. - с. 78-79 12. Валуйко, Г.Г. Технологические правила виноделия 2 т,т / Г.Г.Валуйко, В.А.Загоруйко // Симферополь: Таврида. – 2006, Том 1, - 488 с. 13. Макаров, А.С. Особенности изменения фенольного комплекса винограда сортов селек- ции института «Магарач» в системе «Виноград-виноматериал-игристое вино / Е.Н.Яки- менко, Н.М.Агеева.,С.А. Бирюкова» // «Магарач» Виноградарство и виноделие, - Мага- рач: - 4/2018 - с.91-93 14. Панасюк, А.Л. Мономерные формы антоцианов вин из винограда Донских автохтонных сортов / А.Л.Панасюк, Е.И.Кузьмина, Л.И.Розина, Д.Р.Летфуллина // Виноделие и вино- градарство,- Москва: - 2016, №2, - с. 14-17. 15. Черноусова, И.В., Полифенолы винограда– пищевые функциональные ингредиенты ти- хих столовых и игрисеых вин / И.В.Черноусова., Г.П.Зайцев, Ю.В.Гришин, В.Е.Мосол- кова, Ю.А.Огай, В.А.Маркосов // «Магарач» Виноградарство и виноделие, - Магарач: - 3/2018. - с.93-95. 16. Якименко, Е.Н. Особенности витаминного и аминокислотного состава виноматериалов из красных сортов и клонов винограда / Якименко Е.Н., Агеева Н.М., Бирюкова С.А // Виноделие и виноградарство, - Москва: - 4/2018. - с. 36-40.

54 Гусейнов М.А., Шюкурова В.Н., Гусейнова Н.Я., Джафаргулиев Э.Х., Гусейнова Т.Г.

ЭНОЛОГИЧЕСКИЕ ПАРАМЕТРЫ ОБРАЗЦОВ ВИН, ПРИГОТОВЛЕННОГО ИЗ НЕКОТОРЫХ МЕСТНЫХ И ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ ТЕХНИЧЕСКИХ СОРТОВ ВИНОГРАДА

В статье рассказывается о сравнительном анализе физико-химических показателей вин, изготовленных из черных (красных) сортов винограда Мадраса, Ширваншахы, Хиндогны, Са- перави, Кариньян, Мурверд, Сенсо, Гренаш нуар, Марселан, и белых сортов Баяншира, Рка- цители, Гренаш блан, Русан, Марсан, и др., отдельно и из смеси некоторых сортов. Было уста- новлено, что в зависимости от уволого-технологических показателей сорта и технологии из- готовления каждый из образцов красных и белых вин обладает своеобразным составом. Со- став вин также значительно варьирует по оттенкам окраски. Так, содержание этилового спирта в белых винах составил 12,7-13,8%, в красных – 12,8-14,7%. По содержанию алкоголя красные и белые вина показали схожие результаты. Содержание сахара в белых винах колебалось в пределах 0,2-0,3 г/л, в красных – 0,2-1,0 г/л. У красных вин экстрактивность варьировала в пределах 21,69-27,70 г/л. У белых вин этот показатель был значительно ниже – 10,37-19,67 г/л. Содержание полифенола было высоким в красных винах (1945 – 4299 г/л). в и белых винах содержание полифенола значительно различалось, составив соответственно 280–477 г/л, что уступает значению этого показателя у красных вин. Содержание танина в составе белых вин (1,3-1,5 г/л), в отличие от красных вин, где этот показатель составил соответственно 1,86-3,95 г/л. Ключевые слова: виноделие, диоксид серы, экстракты, окисление, современный метод, высококачественный виноматериал.

Huseynov M.A., Shukurova V.N., Huseyinzade N.Y., Jafarguliyev E.H., Huseynova T.G.

ENOLOGICAL PARAMETERS OF WINE SAMPLES PREPARED OF SEVERAL LOCAL AND INTRODUCED WINE GRAPE VARIETIES

The article tells of the comparative analyzes of physical and chemical indicators of wines made of black (red) grape varieties Madrasa, Shirvanshahy, Khindogny, Saperavi, Carignan, Murverd, Cinsault, Grenaсhe noir, Marselan, and white grape varieties Bayanshira, and from the mixture of certain varieties. It was found that depending the uvological-technological characteristics of the varieties and production technology each of the samples of red and white wines possesses the specific composition. The composition of the wines also differ by their coloration. So, the content of ethylene in white wines made 12,7-14,75%, in pink ones - 11,3-11,9%, in red - 10,68-14,65%. By alcohol content the red and the white wines showed similar results. Sugar content in white wines ranged between 0,2-0,3 g/l, in red wines - 0,2-1,0 g/l. The extractivity in red wines varied between 21,69- 27,70 g/l. In white and pink wines this indicator was considerably lower – 17,04-20,06 g/l. Polyphenol content was high in red wines (1945 – 4299 g/l). In pink and white wines it differed and made respectively 280–477 g/l, that is obviously lower than that of red wines. Tannin was nearly absent in white wines 1,3-1,5 g/l, unlike the red wines where this indicator made respectively 1,86-3,95 g/l. Key words: winemaking, sulfur dioxide, extracts, oxidation, modern method, high quality wine material.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 2.XII.2020

55 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 56-62

UOT: 634.8:631.527

NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ AZYAYILMIŞ QOÇ ÜZÜMÜ VƏ NAXÇIVAN QIZIL ÜZÜMÜ SORTLARININ AMPELOQRAFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Quliyev V.M., Nəcəfov C.S. AMEA Naxçıvan Bölməsi Bioresurslar İnstitutu AZ 7000. Naxçıvan şəhəri, Babək-10, E-mail: varisquliyev @mail.ru, [email protected]

Məqalədə azyayılan Qoç üzümü və Naxçivan Qızıl üzümü süfrə üzüm sortlarının aqrobioloji və ampeloqrafik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi haqında elmi məlumatlar verilir. Tədqiqat dövrü ərzində müəyyən edilmişdir ki, Muxtar respublika ərazisində Qoç üzümü və Naxçivan Qızıl üzümü sortları sentyabr ayının ortalarında tam fizioloji yetişkənliyə çatır. Əsas məhsuldarlıq göstəriciləri üzrə Qoç üzümü sortunda salxımın orta kütləsi 420 qram, ümumi şirə çıxımı 78,0 %, gilələrdə şəkərliliyi 17,0 q/100 sm3, titrlənən turşuluq 6,0 q/dm3, bir tənəkdən məhsuldarlıq 7,5 kq təşkil etmişdir. Naxçivan Qızıl üzümü sortunda isə salxımın orta kütləsi 495,0 q, ümumi şirə çıxımı 89,0 %, gilələrdə şəkərliliyi 20,8 q/100 sm3, titrlənən turşuluq 6,4 q/dm3, bir tənəkdən məhsuldarlığı isə 6,5 kq olmuşdur. Tədqiqatlar zamanı sortların beynəlxalq miqyasda qəbul edilmiş qaydada xüsusiyyətlərinin rəqəmsal ampelo-deslriptor kodlaşdırılması aparılmışdır. Açar sözlər: İntroduksiya, Qoç üzümü, Naxçivan Qızıl üzümü, ampelo-deskriptor, üzüm, sort

Giriş

Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatın səmərəliliyinin artırılması və rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi çərçivəsində qeyri-neft sektorunun inkişafının təmin edilməsi, o cümlədən aqrar sek- torda üzümçülüyün dinamik inkişaf etdirilməsi ölkənin əsas prioritetlərindəndir. “2012-2020-ci illər- də Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı” və “2018–2025-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında şərabçılığın inkişafına dair Dövlət Proqramı” Azərbaycan Res- publikasının üzümçülüyə dair aqrar siyasətini və strategiyasını formalaşdıran mühüm Dövlət sənəd- ləri əsasında kənd təsərrüfatında yaxın gələcəkdə üzümçülüyü yenidən geniş inkişaf etdirilməsi isti- qamətləri müəyyənləşdirilmişdir [1, 2, 3]. Üzümçülüyün genişləndirilməsində sort seçimi maddi gəlirin əldə olunmasında mühüm əhə- miyyət kəsb edir. Ona görə də üzüm genofondunda ayrı-ayrı sortların ampeloqrafik və aqribioloji xüsusiyyətlərinin tədqiqi üzümçülükdə aktual problemlərdən biridir [4, 5, 7, 8].

Material və metodika

Tədqiqat illərində azyayılan Qoç üzümü və Naxçıvan qızıl üzüm sortlarının biomorfoloji, təsərrüfat-texnoloji xüsusiyyətləri öyrənilmiş və rəqəmsal qaydada ampelo-deskriptor əlamətləri təsvir edilmişdir. Hazırda bu sortların nəsli kəsilmək üzrədir. AMEA Naxçıvan Bölməsi Bioresurslar İnstitutunun Nəbatat Təcrübə sahəsində “Üzüm genofondu” kolleksiya bağında qorunub saxlanılır və artırılırlar. Tədqiqatın gedişində Qoç üzümü və Naxçıvan Qızıl üzümü sortlarının aqrobioloji xüsusiyyət- ləri, genetik əlamətləri araşdırılmış, ampelo-deskriptor təsvirləri rəqəmsal ampeloqrafiya əsasında kod və şifrələrlə ifadə olunmuş, botaniki təsviri aparılmışdır. Tədqiqatın gedişində müvafiq metodi- kalardan istifadə olunmuşdur [2, s. 129-132, 6, 7, 8].

Ekspetimental hissə

QOÇ ÜZÜMÜ. Naxçıvan MR ərazisində azyayılan aborigen üzüm sortlarından biridir. Hazır- da Babək rayonu ərazisində həyətyanı sahələrdəki üzüm bağlarında tənəklərinə rast gəlinir. Biore- surslar İnstitutunun “Üzüm genofondu” kolleksiya bağında qorunub saxlanılır. Botaniki əlamətlərinə

56 və aqrobioloji xüsusiyyətlərinə görə Şərq şərab üzüm sortları ekoloji - coğrafi qrupuna (Convar orientalis subconvar caspica Negr.) ekoloji - coğrafi yarımqrupuna aiddir. Sinonimi yoxdur. Tənəkləri güc- lü inkişafetmə xüsusiyyətinə malikdir. Yazda tumurcuqların ən azı 87,3 faizdən yeni zoğlar inkişaf edir. Tənəklərdə məhsuldar zoğlar isə orta hesabla 65,5 % təşkil edir. Birillik zoğların inkişafı güclüdür və orta uzunluğu 205,0 sm-ə çatır. Birillik zoğlarda buğumaraları sarımtıl - qəhvəyi rəngdə olmaqla, üzərində tünd rəngli ləkə və qısa zolaqlar olur. Buğumları isə qəhvəyi rənglidir. Yeni inkişaf edən ya- şıl zoğların tacı və 3-5 yarpaqların alt səthində, damarlar arasında ağ torabənzər tükcüklər müşahidə edilir. İnkişaf etməkdə olan birillik zoğların uc hissəsi açıq yaşıl, yoğunlaşmış nahiyələri isə yaşım- tıl - mavi rənglidir. Tənəklərdə orta yarusda yerləşən yarpaqları dai- rəvi, bəzən eninə oval formada olmaqla, diametri 18,0-19,0 sm, yarpaq indeksi 0,96, sahəsi 195,64 sm2, orta damarın uzunluğu 9,5 sm təşkil edir.. Səthi yaşıl rənglidir, üzəri hamardır, əsasən beşpəncəlidir. Yarpağın kənarları azca yuxarı yönəlir. Yarpaqların alt səthində damarların üzəri çılpaqdır. Yarpaqların yuxarı yan kəsiyi dayaz və ya orta dərinlikdədir, enli və ensiz olmaqla formaca liraşəkillidir. Aşağı yan kəsiyi isə orta dərinlikdə, ensiz liraşəkilli olur. Bəzən pən- cələri azca qapanır. Yarpaqlarda pəncələrin ucundakı dişciyi iridir, ucu küt, enli oturacaqlıdır. Kənar dişcikləri isə müxtəlif uzunluqda, iri, küt mişardişli formada olurlar. Xəzan dövrü yarpaqları saralır. Bozumtul - ağ rəngli saplağı əsasən yarpağın əsas damarına bərabər olur. Saplağın uzunluğu 9,0 - 10,0 santimetrə bərabərdir. Saplaq oyuğu əsasən qapalıdır. Çiçəkləri ikicinslidir. Erkəkcikləri çox yaxşı inkişaf etmişdir. Tozcuqları iridir, yumurtalığı kürə formalıdır, ağızcığı enlidir. Tozcuqların fertilliyi yüksək, 96,5 faizə çatır.

Aqrobioloji və texnoloji xüsusiyyətləri Salxımları konusvari formada, cəlbedici əmtəə görünüşünə malikdirlər. Salxımların uzunluğu 17,0-18,5 sm, eni isə 9,0-11,5 sm-dir. Salxımları orta sıxlıqdadır. Darağın çəkisi 3,4 q olmaqla, sal- xımın 0,90 faizini təşkil edir. Salxım saplağı 5 - 6 sm-dir. Gilələri iri olmaqla kürəşəkillidir, bəzən girdə-oval formada, diametri 21,0 mm-dir. Gilələri göyümtül - ağ rənglidir, üzəri zəif mum qatı ilə örtülü olub, şirəlidir. Şirəsi rəngsizdir, qabığı qalındır, gilə saplağı uzundur. Gilələri saplağından çətinliklə qopur. Hər gilədə 2-3 ədəd toxum vardır. Toxumları orta irilikdə olmaqla, çəkisi 0,9 mq, uzunsov formada, qəhvəyi rənglidir. Üst nahiyədə xalaza (göbəkcik) eninə basıq olmaqla, dairəvi formalıdır, küt ucu künbəzə bənzəyir. Orta-gec yetişən sortdur. Tənəklərdə şirə axını mart ayının axırı, aprel ayının əvvəllərində baş- layır. Tumurcuqların açılması aprel ayının ikinci ongünlüyündə, çiçəkləmə iyun ayının birinci on- günlüyündə başlayır. Salxımları isə sentyabr ayının ortalarında tam fizioloji yetişkənliyə çatır. Sal- xımları uzun müddət xarab olmadan tənəklərdə qalır. Tumurcuqların açılmasından məhsulun tam ye- tişməsinə qədər vegetasiya dövrü 150-160 gün davam edir. Tam yetişkənlik üçün 3450- 34650C aktiv temperatur sərf olunur (Cədvəl 1). Cədvəl 1 Əsas fenoloji fazaların gedişi

Tumurcuqların Çiçəkləmə Gilələrin Tumurcuqların

zan

İllər açılması yetişməsi açılmasından, gün ə

r r

ti, ti, ti, ti,

ə ə

rin rin ə

vi vi vi

ə ə ə

d d

ə ə ə ə ə ə

ə ə

q q

m m m

gün gün gün

ə ə

kütl kütl kütl

davamet davamet davamet

y n

müdd müdd müdd

gil yetişm

çiç 2016 16.04 4 15.06 8 21.09 34 65 160 17.11 2017 09.04 5 09.06 9 14.09 27 57 155 12.11 2018 09.04 3 09.06 9 14.09 27 57 155 12.11 2019 13.04 4 12.06 9 17.09 29 60 157 14.11

57 Orta məhsuldar sortdur. Tum və şpaler sistemində becərildikdə yüksək məhsul verir. Tum be- cərilmə sistemində 75-85 gözcük yükündə hər tənəkdən 8,0 - 10,0 kq məhsul toplanılır. Şpaler be- cərilmə sistemində isə 65-75 gözcük yükündə bir tənəkdən 6,0 - 7,5 kq məhsul toplamaq mümkündür. Məhsuldarlıq əmsalı kolda 0,65, barlı zoğlarda 1,0-dır. Zoğlardan məhsuldarlıq 420,0 qr olmuşdur. Texniki yetişmə dövrü şirədə şəkərliliyi 17,0 q/100 sm3, turşuluğu isə 5,0 - 6,0 q/dm3 olmuşdur. Salxımları nəqliyyatla daşınmağa dözümlüdür (Cədvəl 2).

Cədvəl 2 Əsas məhsuldarlıq göstəriciləri (2016-2019 üzrə orta göstərici)

Məhsuldarlıq

ə əmsalı Gilədə, % - Şirədə

kisi, q

kisi, q kisi,

rin sayı, sayı, rin

çıxımı, % çıxımı,

hsuldarlıq, kq hsuldarlıq,

nin ç nin

rliliyi,

qabıq kolda

toxum

100 gil

q/100 sm q/100

salxımın orta ç orta salxımın

barlı zoğlarda

koldan m koldan

ümumi şir ümumi

turşuluğu, q/dm3 turşuluğu,

salxımda gil salxımda 420,0 105,2 450,0 10,5 4,2 78,0 17,0 6,2 0,65 1,0 6,5

Yarpaqlarda və salxımlarda göbələk xəstəliklərindən mildiuya 2-3 bal, oidiuma 0-1 bal yoluxma qeydə alınmışdır. Boz çürüməyə yoluxma 1,0 %, inkişafetmə intensivliyi isə 3,0 % olmuşdur. Tənəkləri mənfi 190 C –yə qədər şaxtalara dözümlüdür. Tənəklərdə mumyetişmə iyul ayının ortala- rında başlayır. Xəzan dövrü çubuqlarda mumyetişmə 92,0 faiz çatır və 5 balla qiymətləndirilmişdir. Universal istiqamətli sort olmaqla həm süfrə, həm də texniki məqsədlər üçün istifadə olunur. Təzə halda istifadə ilə yanaşı, ondan müxtəlif şirələr, mürəbbə hazırlanır. Klon və variasiyaları yoxdur. Qoç üzümü sortunun ampelo - deskriptor xüsusiyyətləri beynəlxalq miqyasda qəbul edilmiş metodika əsasında öyrənilmiş və rəqəmsal təsvir edilmişdir (Cədvəl 3).

Cədvəl 3 Qoç üzümü və Naxçıvan Qızıl üzümü sortlarının ampelo - deskriptor xüsusiyyətləri

İrsi əlamətlərin təzahürü Morfoloji əlamətləri Qoç üzümü Naxçıvan Qızıl üzümü şifrə adları kodu Forması kodu Forması 004 tac üzərində ağ torabənzər tükcüklər 3 zəif 1 yoxdur 053 yeni yarpaqlarda ağ torabənzər tükcüklər 1 yoxdur 1 çox azdir 065 yarpağın səthinin sahəsi 5 orta irilikdə 7 iri 067 yarpağın forması 4 dairəvi 4 dairəvi 068 yarpaq pəncələrinin sayı 4 beşpəncəli 4 beşpəncəli 069 yaşıl zoğlarda ilk 3-5 yarpaqların səthinin 5 yaşil 5 yaşil rəngi 074 yarpağın yandan görünüşü 3 kənarlari 3 kənarlari yuxari yuxari yönəlir yönəlir 075 yarpaq səthindəki qabarcıqlar 3 zəif 1 yoxdur 076 yarpaq kənarlarındakı dişciklərin forması 3 hər iki tərəfi 3 hər iki tərəfi maili maili 079 saplaq oyuğunun forması 5 qapali 2 açiq formali 082 yuxarı yan kəsiyin forması 3 pəncələri azca 1 açiq, itibucaq qapanir şəkilli

58 084 yarpaqların alt səthində ağ torabənzər 1 yoxdur 1 yoxdur tükcüklər 085 yarpaqların alt səthində ağ qılçıqlar 1 yoxdur 1 yoxdur 093 saplağın əsas damarın uzunluğuna nisbəti 5 bərabərdir 5 bərabərdir 151 çiçək tipi 5 funksional dişi 5 funksional dişi cinsli cinsli 202 salxımın ölçüsü (uzunluğu + eni) 5 orta irilikdə 9 çox iri salximli 204 salxımda gilələrin sıxlığı 5 orta sixliqda 3 seyrək giləli 206 salxım saplağının uzunluğu 7 uzun 7 uzun 207 salxım saplağının odunlaşması 5 orta dərəcədə 5 orta dərəcədə odunlaşir 220 gilələrin ölçüsü (eni :uzunluğu) 5 orta (14 - 18 9 çox iri (23 мм mm) çох) 228 gilədə qabığın qalınlığı 7 qalin 7 qalin 230 gilədə lətli hissənin rəngi 2 rəngli 1 rəngsiz 232 lətli hissənin sululuq xassəsi 2 sulu-şirəli 1 lətli-şirəli 234 lətli hissənin bərkliyi 2 bərk 2 bərk 236 gilələrin dad xüsusiyyəti 1 fərqlənmir 1 fərqlənmir 238 salxımlarda meyvə saplağının uzunluğu 5 orta (5-12 mm) 9 çox uzun ( 17 mm çox) 241 gilələrdə toxumların cücərməyə yararlılığı 3 yararli 3 tam yararli 243 toxumun kütləsi 5 orta (40 mq- 9 çox iri ( 40 mq qədər) çox) 304 gilələrin tam fizioloji yetişmə dövrü 9 ən gec yetişən 5 çox gec yetişən 452 yarpaqlarda mildiu xəstəliyinə qarşı 5 orta dözümlü 7 dözümlü dözümlülük 453 salxımlarda mildiu xəstəliyinə qarşı 5 orta dözümlü 7 dözümlü dözümlülük 455 yarpaqlarda oidium xəstəliyinə qarşı 7 dözümlü 7 dözümlü dözümlülük 456 salxımlarda oidium xəstəliyinə qarşı 7 dözümlü 7 dözümlü dözümlülük 458 yarpaqlarda boz çürümə xəstəliyinə 7 dözümlü 7 dözümlü dözümlülük 459 salxımlarda boz çürümə xəstəliyinə 7 dözümlü 7 dözümlü dözümlülük 504 bir hektardan məhsuldarlıq, t/ha 9 çox yüksək, 17 5 orta, 9-12 t/ha t/ha və çox 505 şirədə şəkərlilik, q/100 sm3 5 orta, 18-20 5 orta, 18,0-20,0 q/100 sm3 q/100sm3 506 şirədə turşuluq, q/dm3 5 orta, 7-9 q/dm3 3 aşaği, 5-6 q/dm3 604 çubuqların mumyetişmə dərəcəsi, % 9 çox yüksək 9 çox yüksək 629 məhsulun tam yetişməsinə qədər vegetasiya 8 çox gec 9 çox gec müddəti yetişən,165- yetişən,165-dən dən çox çox 630 tənəklərdə tumurcuqların cücərmə dərəcəsi 9 çox yüksək 9 çox yüksək 631 şaxtalara dözümlülüyü 7 nisbətən 7 nisbətən yüksək yüksək 632 yüksək temperatura dözümlülüyü 7 yüksək 5 orta dərəcədə

NAXÇIVAN QIZIL ÜZÜMÜ. Naxçıvan MR-in aborigen, çox iri gilələri olan süfrə üzüm sortudur. Əksər həyətyanı üzüm bağlarında becərilir. Ağdam və Dəvəçi rayonlarında becərilən eyni adlı üzüm sortlarından bəzi irsi əlamətlərinə görə fərqlənir. Sortun adı gilələrin forması ilə şərtlənir. Şərq süfrə üzüm sortları (Convar orientalis subconvar antasiatica Neqr.) ekoloji-coğrafi yarımqru- puna daxildir. Sinonimi yoxdur.

59 Tənəkləri çox güclü inkişaf edir. Yaz dövrü tu- murcuqların açılması 89,0 faizdən çox olur. Məh- suldar zoğları isə ümumi zoğların 37,4 faizini təşkil edir. Zoğları güclü inkişaf edir. Birillik zoğların orta uzunluğu 200,0 - 225,0 sm-ə bərabərdir. Birillik zoğlarda buğumaraları solğun qəhvəyi, buğumları isə tünd rəngdədir. Buğumaraları 8,0-9,5 sm-dir. Yeni inkişaf etməkdə olan zoğların tacı və 3-5-ci tə- zə yarpaqların üzəri parlaq yaşıl rənglidir. Tənəyin orta yarusundakı yarpaqları eninə oval formadadır (uzun. 17,0 x eni 17,6 sm), yarpaq indeksi 0,96, sa- həsi 174,51 sm3, orta damarın uzunluğu 11,0 sm-dir. Yarpaqların yuxarı və aşağı yan kəsikləri əsasən dayaz, bəzən isə orta dərinlikdədir. Beşpəncəlidir, yarpağın səthi parlaq, hamar, bəzən zəif torlu-qırışıqlıdır. Yuxarı yan kəsiyi qapalıdır, ensiz ellipsvari formadadır. Yan kəsikləri açıq yarpaqlara da rast gəlinir. Açıq kəsiklıər iti bucaqşəkillidir. Pəncələrin ucu uzun olub və enli oturacaqlı dişciklə qurtarır. Yarpaqların kənar dişcikləri isə iri, uzun mişarvari formada, kənarlarının hər iki tərəfi mailidir. Bəzi hallarda yarpağın kənarları yuxarı doğru yönəlir. Saplağı yarpaq ayasındakı əsas damardan bir qədər qısa olur. Qırmızı – şərabı rənglidir. Saplaq oyuğu əsasən açıq liraşəkilli, iti diblidir. Saplağın uzunluğu 12,0 sm-ə çatır. Çiçəkləri funksional dişi çiçək tiplidir. Rudiment erkəkcik saplaqları disiciyin yanlarına əyilmişdir. Dişicikləri nəzərəçarpacaq qədər iri və hündürdür. Yumurtalıq silindik formadadır, boyuncuğu uzundur, ağızcığı diskşəkillidir.

Aqrobioloji və texnoloji xüsusiyyətləri Salxımları müxtəlif formalarda olmaqla, qanadlı-konusvari, çoxqanadlı - konusvari, sallaq, uzunsov formalardadır. Salxımları çox iridir (450,0- 760,0 q), gilələrin sayı orta hesabla 60 - 75 ədəd- dir. Salxımları tozlanmadan asılı olaraq seyrək və ya orta sıxlıqda olur. Orta yarusdan götürülmüş salxımların uzunluğu 19,0- 22,0 sm, eni 12,0- 15,0 sm-ə çatır. Xırda və çox iri salxımlara da rast gəlinir. Salxımların saplağı uzun, nazik və nəzərə çarpacaq qədər kövrəkdir. Gilələri uzun silindrik formada, tünd-qırmızı rənglidir. Uzunluğu 23,0 - 25,0 mm, eni 17,0-19,0 mm-dir. Yeyildikdə xartıl- dayır, gilələri lətli - şirəli olmaqla, qabığı qalındır, asanlıqla soyulur, gilələr saplağından çətin qopur. Hər gilədə 3-4 ədəd toxum vardır. Toxumları iridir, uzunsov formadadır (uzun. 7-8 mm, eni 3-5 mm), tünd qəhvəyi rənglidir. Xalaza (göbəkcik) uzunsov - oval formadadır, toxumun qarın yatağındakı şırım uzanaraq uc nahiyədə itir. 100 toxumun kütləsi 10,0 qr-dır. Gec yetişən üzüm sortudur. Yaz dövrü tumurcuqların inkişafı aprel ayının birinci yarısında, çiçəkləmə isə iyunun ortalarında baş verir. Məhsulu sentyabr ayının ortalarında tam fizioloji yetiş- kənliyə çatır. Tumurcuqların açılmasından məhsulun tam yetişməsinə qədər 175-185 gün davam edir. Məhsulun yetişməsi üçün 3450-36000C aktiv temperatur sərf olunur (Cədvəl 4).

Cədvəl 4 Əsas fenoloji fazaların gedişi

Tumurcuqların Çiçəkləmə Gilələrin Tumurcuqların açılması yetişməsi açılmasından, gün

İllər ə

ə ə ə

zan

r r

rin rin

sin

vi vi vi

ə ə

m ə

ə ə ə

ti, gün ti, gün ti, gün ti,

d d

ə ə ə

ə ə

q q

kütl kütl kütl

gil

davametm davametm davametm

yetişm

çiç

müdd müdd müdd 2015 13.04 4 19.0 9 15.09 39 65 185 14.11 2016 10.04 4 13.06 8 11.09 35 65 178 19.11 2017 07.04 3 15.06 9 08.09 36 61 175 18.11 2019 9.04 5 17.06 9 10.09 37 62 180 17.11

60 Orta məhsuldar sortdur. Ən yaxşı tozlayıcısı Ağ Aldərə və kişmişi sortlarıdır. Tum becərilmə sisteminə nisbətən şpaler becərilmə sistemində daha məhsuldar olur. Şoran torpaqlarda məhsuldarlığı aşağı düşür. Tənəyin məhsuldarlıq əmsalı 0,45-0,50, barlı zoğlarda isə 1,2 təşkil edir. Salxımlarda az miqdarda xırdagiləlik (noxudlaşma) müşahidə edilir. Salxım darağı gec soluxur (Cədvəl 5). Göbələk xəstəliklərinə tez yoluxur. Yarpaqlarda mildiuya 1 - 2 bal, oidiuma 0 - 1 bal dərəcəsində yoluxma müşahidə edilmişdir. Salxımlarda isə mildiuya 1 - 2 bal, oidiuma isə 0 - 1 bal yoluxma qeydə alınmışdır. Gilələrdə boz çürüməyə 8,0 % həddində yoluxma qeydə alınmışdır. Qış dövrü tumurcuqları mənfi 210C-yə qədər şaxtalara dözümlüdür. Cədvəl 5 Əsas məhsuldarlıq göstəriciləri (2015-2019 üzrə orta göstərici)

Gilədə, % l Şirədə Məhsuldarlıq

- əmsalı

kisi, q

kisi, q kisi,

rin sayı, sayı, rin

çıxımı, % çıxımı,

hsuldarlıq, kq hsuldarlıq,

nin ç nin

rliliyi,

qabıq kolda

toxum

q/100 sm q/100

100 gil

barlı zoğlarda

salxımın orta ç orta salxımın

salxımda gil salxımda

koldan m koldan

turşuluğu, q/dm3 turşuluğu,

ümumi şir ümumi

495,0 53,5 632,1 8,0 3,0 89,0 20,8 6,4 0,45 1,2 6,5

Birillik zoğlarda mumyetişmə payızın sonunda 87,0 faizə yüksəlir. Çubuqlarda mumyetişmə 4 balla qiymətləndirilmişdir. Yüksək keyfiyyətli süfrə sortudur. Əmtəə görnüşü yüksəkdir. Təzə halda daha çox istifadə edilir. Gilələri yeyildikdəxartıldıyır. Təzə məhsulun orqanoleptik qiyməti 9,4 bal olmuşdur. Uzun məsafəli nəqliyyatla daşınmağa dözümlüdür. Salxım darağı gec soluxur. Üzümündən yüksək keyfiyyətli səbzə istehsal olunur. Muxtar Respublikada çox iri giləli və salxımları olan bir klonu yayılmışdır. Naxçıvan Qızıl üzümü sortunun ampelo - deskriptor xüsusiyyətləri beynəlxalq miqyasda qəbul edilmiş metodika əsasında öyrənilmişdir (Cədvəl 3).

Ədəbiyyat

1. Quliyev, V. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ampeloqrafiyası / V.Quliyev. - Naxçıvan: Əcəmi, - 2012. - 585 s. 2. Quliyev, V.M. Azərbaycan ampeloqrafiyası / V.M.Quliyev, V.S.Səlimov, C.S.Nəcəfov - I c.- Bakı: - Müəllim, - 2017. - 736 s. 3. Səlimov, V.S. Azərbaycanın üzüm sortları / V.S.Səlimov, T.M.Pənəhav – Bakı: - 2016. - 286 s. 4. Дергунов, А.В. Сорта селекции Анапской опытной станции для создания конвейера сто- лового винограда // Материалы Международной научно-практической конференции “Актуальные проблемы виноградарства и виноделия: фундаментальные и прикладные аспекты” - Ялта, - 23-27 октября, - 2018 г., - с. 81-83. 5. Волынкин В.А., Полулях А.А. Современные представления о систематике винограда. // Материалы Международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы виноградарства и виноделия: фундаментальные и прикладные аспекты» - Ялта: - 23-27 октября, - 2018 г., - с. 16-18 6. Лазаревский, М.Л. Изучение сортов винограда / М.Л.Лазаревский - Ростов на Дон: - 1995. - 150 с. 7. Caracteres ampelographiques. Code des caracteres descriptifs des varietes et especes de Vitis. - Paris: - Dedon, - 1984, - 135 p. 8. Codes des caracteres descriptifs des varietes et especes re Vitis. - OIV. - 2001. http://www.oiv.int/fr

61 Кулиев В.М., Наджафов Дж. С.

АМПЕЛОГРАФИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ МАЛОРАСПРОСТРАНЕННЫХ ВИНОГРАДНЫХ СОРТОВ НАХЧЫВАНСКОЙ АР « КОЧ УЗЮМУ» И «НАХЧЫВАН КЫЗЫЛ УЗЮМУ»

В статье представлена научная информация о малораспространенных аборигенных ви- ноградных сортов Коч узюму и Нахчыван Кызыл узюму. В ходе исследования были изучены агробиологические свойства и ампелографические характеристики сортов. В результате ис- следование выявлено, что в Нахчыванской Автономной Республике физиологическое созре- вание ягод у обоих сортов наблюдается в средине сентября. Было установлено, что по основ- ным показателям урожайности у сорта Коч узюму средняя масса гроздей 420 г, общий выход сока 78,0 %, содержания сахара в сусле 17,0 г/100 см3, кислотность 6,0 г/дм3 и урожай с куста 7,5 кг. У сорта Нахчыван Кызыл узюму средняя масса гроздей 495 г, общий выход сока - 89,0 %, содержание сахара в сусле 20,8 г/100 см3, кислотность 6,4 г/дм3 и урожай с куста составляла 6,5 килограмм. В течение периода исследований были проведены ампелографическое описа- ние сортов и ампело-дескрипторное кодирование генетических признаков ценных абориген- ных сортов. Ключевые слова: Коч узюму, Кызыл узюму, Нахчыван, абориген, ампело-дескриптор, виноград, сорт

Guliyev V.S., Najafov J.S.

AMPELOGRAPHIC STUDY OF LESS SPREAD GRAPE VARIETIES OF THE NAKHCHIVAN AR KOCH UZYUMU AND NAKHCHYVAN KYZYL UZYUMU

The article provides scientific information on the study of agrobiological and ampelographic features of the less spread Koch uzyumu and Nakhchyvan Kyzyl uzyumu grape varieties. During the research period, it was determined that in the territory of the autonomous republic, the varieties of Koch uzyumu and Nakhchyvan Kyzyl uzyumu reach full physiological maturity in mid-September. According to the main productivity indicators, the average weight of the cluster of Koch uzyumu variety was 420 grams, the total juice yield was 78.0%, the sugar content in the grains was 17.0 g/100 cm3, the titration acidity was 6.0, g/dm3, the productivity per grapevine was 7.5 kg. And the average weight of the cluster of Gara Khalili variety was 495 g, the total juice yield was 89.0%, the sugar content in the grains was 20.8 g/100 cm3, the titration acidity was 6.4 g/dm3, and the productivity per grapevine was 6.5 kg. During the study, the ampelo-descriptor characteristics of the varieties were coded in accordance with internationally accepted rules. Key words: Koch uzyumu, Nakhchyvan Kyzyl uzyumu, Nakhchyvan, aboriginal, ampelodescriptor, grapes, variety

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 19.X.2020

62 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 63-68

UOT : 634.8.664

AZƏRBAYCANIN TEXNİKİ ÜZÜM SORTLARININ İNNOVATİV MODEL ƏSASINDA QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Səlimov V.S., Hüseynov M.Ə. KTN-nin Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Abşeron rayonu Mehdiabad qəsəbəsi, 20 yanvar küçəsi, AZ0118 E-mail: [email protected], [email protected]

Aparılan elmi-tədqiqat işində müxtəlif üzüm sortlarından alınan şirələrin keyfiyyəti OIV (Beynəlxalq Üzüm və Şərab təşkilatı) tərəfindən də qəbul edilən, Kodeks tədqiqatlarında öz əksini tapan standart beynəlxalq metodlar tətbiq olunaraq öyrənilmişdir. Bu məqsədlə, 23 üzüm sortundan alınmış nümunələrdə mineral maddə tərkibi (kalium, maqnezium, fosfor, natrium və kalsium), toksiki elementlər (mis, sink, dəmir və qalay) və ağır metal (qurğuşun, kadmium və arsen) analizləri aparılmışdır. Tədqiqatlar zamanı Abşeron şəraitində əkilib-becərilən bir sıra yerli və introduksiya olunmuş üzüm sortlarının bioloji və təsərrüfat-texnoloji xüsusiyyətləri ətraflı öyrənilmiş, genotiplərin əlamət və xüsusiyyətləri, o cümlədən onların perspektivliyi OIV ampelodeskriptorları vasitəsilə innovativ model əsasında rəqəmsal qaydada təyin edilmişdir. Məqalədə həmçinin texniki üzüm sortlarının mexaniki və biokimyəvi göstəriciləri müqayisəli təhlil edilmiş, toksiki elementlərin miqdarı qida təhlükəsizliyi məqsədilə qiymətləndirilmişdir. Açar sözlər: ampelodeskriptorlar, keyfiyyət, üzüm sortu, yerli sort, salxım, şirə.

Giriş

Ədəbiyyat məlumatlarından texniki istiqamətli üzümün tərkibində 350-yə qədər qeyri-üzvi və üzvi maddələrin mövcud olduğu məlumdur. Tam yetişmə zamanı üzüm meyvəsinin tərkibinin 65- 85%-ni su, 15-25%-ni qlükoza və fruktoza şəklində insan orqanizmi tərəfindən asan mənimsənilə bilən şəkərlər təşkil edir. Üzümdə həmçinin insan orqanizmi üçün vacib olan fermentlər, vitaminlər (C, B1, B2, A, P və s.), aminturşular, digər üzvi turşular və birləşmələr (alma, şərab, kəhrəba, qarışqa, turşəng, salisil turşusu, dabbaq maddələri, antosianlar, flavonoidlər, fenol birləşmələri və s.), makro- və mikroelementlər, az miqdarda azotlu maddələr, asetatlar, mürəkkəb efirlər, mumlar, yağlar və s. vardır. Üzüm şirəsində amin turşularının az olmasına baxmayaraq, onlar nəinki üzümün bioloji qiymətini, eyni zamanda dad keyfiyyətini artırır. Üzümdə əvəz olunmayan 8 amin turşularından 7-si aşkar edilmişdir (lizin, treonin, valin, metionin, izoleytsin, leytsin, fenilalanin). 1 litr üzüm şirəsində 480-1280 kkal enerji vardır ki, bu da insanın bir günlük qida rasionunun 20-30%-nə bərabərdir. O, kaloriliyinə görə 1,7 l südə, 650 q ətə, 1 kq balığa, 300 q qoyun pendirinə, 500 q çörəyə, 3-5 yumurtaya, 1,2 kq kartofa, 3,5 kq pomidora, 1,5 kq alma, armud, yaxud şaftalıya ekvivalentdir. Üzüm şirəsinin turşuluğu (pH 2,6-3,3) mədə şirəsinin pH-na (2-2,5) yaxındır. Bu da insan orqanizmində mədə-bağırsaq sisteminin normal işləməsini təmin edən amildir. Təzə üzüm şirəsi “bakterisid” təsirə malik olduğundan yoluxucu xəstəliklərin müalicəsində istifadəsi olduqca səmərəlidir [1, 6, 7, 11-13, 18, 19]. Texnoloji istifadə istiqamətindən asılı olaraq texniki üzüm sortlarına qoyulan tələblər müxtə- lifdir. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bir sıra qara giləli texniki üzüm sortlarının qabığında olan diqlükozid antosianları insan orqanizminə mənfi təsir edir. Sonradan isə bir çox alimlər (P.Qolodriqa, N.Dubevenko və baş.) diqlükozidlərin V.vinifera növünün bir sıra sortlarında (Saperavi, Xindoqnı və s.) da olduğunu aşkar etdilər. Bu sahədə tədqiqatlar genişləndirildi və bir çox alimlər müəyyən etdilər ki, diqlükozidlər şirə və şərabın dietik xüsusiyyətini aşağı salmır və orqanizmə mənfi təsir etmir. Bununla yanaşı Avropa Birliyinin direktivlərində şərabda malvidin-3,5-0-diqlükozidlərin miq- darı və bundan asılı olaraq onların istifadəsi qaydaları tənzimlənmir [14, 15, 21]. Üzüm sortlarının istifadə istiqamətindən asılı olaraq perspektivliyinin qiymətləndirilməsi üzrə tədqiqatlar həmişə üzümçülük və şərabçılıq elmində aktuallığı ilə seçilmişdir. Konkret aqroiqlim şəraitində üzüm sortlarının texnoloji istifadə istiqamətindən asılı olaraq perspektivliyinin rəqəmsal qiymətləndirilməsi məqsədilə OIV-nin müxtəlif ən vacib deskriptorları daxil edilmiş "Perspektivliyin

63 qiymətləndirilməsinin yeni modeli" çox operativ və səmərəli üsuldur [5, 8, 9, 10, 12]. Bu məqsədlə texniki üzüm sortlarının qiymətləndirilməsində “ideal sort” modelinə 3 qrupda (davamlılıq-25%, məhsuldarlıq-25%, keyfiyyət-50%) cəmləşdirilən 14 ampelodeskriptor (göstərici) daxil edilmişdir [10, 14, 21]. Bu qiymətləndirmə üzümün istifadə istiqamətini müəyyən etməklə onun məqsədyönlü istifadəsinə zəmin yaradır.

Material və metodika

Tədqiqatın obyektini Abşeron şəraitində yetişdirilən texniki istiqamətli (OIV 603-1-4) üzüm sortlarının (Bayanşirə, Mədrəsə, Şirvanşahı, Xindoqnı, Həməşərə, Kəpəz, Göy-göl, Rkasiteli, Sape- ravi, Kaberne sovinyon) tənəkləri, məhsulları və onlardan alınan üzüm şirəsi nümunələri təşkil et- mişdir. Tədqiq edilən üzüm sortlarının aqrobioloji və məhsulun uvoloji xüsusiyyətləri (mexaniki və kimyəvi tərkibi) ənənəvi və müasir üsullarla öyrənilmişdir [12, 16, 20]. Üzüm genotiplərinin perspektivliyinin qiymətləndirilməsində OIV-nin müvafiq deskriptorlarından [22, 23] istifadə edilmişdir. Aparılan elmi-tədqiqat işində müxtəlif üzüm sortlarından alınan üzüm şirələrinin OIV tərəfindən də qəbul edilən, Kodeks tədqiqatlarında [24] öz əksini tapan standart beynəlxalq metodlar tətbiq olunaraq keyfiyyəti öyrənilmişdir. Bu məqsədlə, mineral maddə tərkibi (kalium, maqnezium, fosfor, natrium və kalsium), toksiki elementlər (mis, sink, dəmir və qalay) və ağır metal (qurğuşun, kadmium və arsen) analizləri aparılmışdır. Üzüm sortlarının biokimyəvi göstəricilərinin öyrənilməsi müasir cihazlar FOSS WinescanTM SO2, təhlükəsizliyinin öyrənilməsi isə ICP-OES (Perkin Elmer Optima 8000) aparatının vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir.

Nəticələr və onların müzakirəsi

Bu və ya digər yüksək keyfiyyətli emal məhsulu almaq üçün ilk xammal kimi üzümün istifadə edilməsinin mümkünlüyünü müəyyən edən sort xarakteristikası onun texnoloji səciyyəsini göstərir. Üzümə texnoloji xarakteristika üzümün və onun emalı məhsullarının ekokimyəvi və uvoloji tədqiqi əsasında verilir. Enokimyəvi təhlil üzümün kimyəvi tərkibi və emal prosesində onun çevrilməsi pro- seslərini öyrənir. Üzüm sortlarının istifadə istiqaməti və texnoloji yararlığının müəyyən edilməsində uvoloji göstəricilər (mexaniki tərkib və xüsusiyyət, kimyəvi tərkib və ayrı-ayrı maddələrin salxımda və gilədə tutduğu yer, yetişmə zamanı üzümün tərkibinin dəyişməsi, dietik və orqanoleptik xüsusiy- yətlər, alınan məhsulun çeşidi və xarici mühit amillərinin onların keyfiyyətinə təsiri və s.) əsas yer- lərdən birini tutur. Bunları nəzərə alaraq, tədqiqatlar zamanı tədqiq edilən üzüm sortlarının salxım və gilələrinin mexaniki göstəriciləri öyrənilmişdir. Bu zaman hər bir sortun salxımlarının orta kütləsi, salxımların ümumi kütləsinə görə şirə çıxımı, qabıq və lətin qalığı, daraq və toxumun miqdarı (%-lə), 100 gilənin kütləsi və s. müəyyən edilmişdir (cədvəl 1). Məlum olmuşdur ki, salxımların orta kütləsi üzüm sortlarında 186,0 (Kaberne sovinyon)- 420,0 q (Həməşərə) arasında tərəddüd edir. Aydınlaşdırılmışdır ki, salxımın şirə çıxımı texniki sortlarda 82,6 (Kaberne sovinyon) – 85,6% (Mədrəsə) arasında dəyişmişdir. Tədqiqatlar zamanı şirə çıxımı 50%-ə qədər olduqda zəif, 51-65% olduqda aşağı, 66-75% olduqda orta, 76-90% olduqda yuxarı, 91%-dən yuxarı olduqda isə çox yuxarı (ampelodeskriptor- OIV 223) kimi qiymətləndirilmişdir [9]. Buna əsasən söyləmək olar ki, tədqiq edilən üzüm sortlarında şirə çıxımı yuxarı miqdardadır. Qabıq və lətin qalığı isə 8,1 (Saperavi)-11,3 % (Rkasiteli), toxum çıxımı isə 3,2-4,2 % arasında dəyişmişdir. Anoloji nəticə salxımda darağın çıxım faizində də müşahidə edilmişdir. Belə ki, bu göstərici 2,2-5,3 % arasında tərəddüd etmişdir. Tədqiqatlar zamanı qabıq və lətin bərk hissəsi 10 %-ə qədər olduqda çox aşağı, 10-20 %- olduqda aşağı, 20-30 % olduqda orta, 30%-dən yuxarı olduqda isə yüksək kimi qiymətləndirilmişdir [17]. Göründüyü kimi bu göstəriciyə görə texniki sortlar çox aşağı, süfrə sortları isə aşağı dərəcəyə malikdirlər. Üzüm sortlarının gilələrinin iriliyini xarakterizə edən morfometrik əlamətlərdən biri 100 gilənin kütləsidir. Bu göstərici həm süfrə, həm də texniki sortlarda nəzərəçarpacaq dərəcədə müxtəlifdir. Texniki üzüm sortlarında 100 gilənin göstəricisi 200,0 (Kaberne sovinyon)-340,6 q (Kəpəz) arasında dəyişməklə nisbətən aşağıdır.

64 Üzümün tərkibi üzvi maddələrlə yanaşı, qeyri-üzvi maddələrlə də çox zəngindir. Qeyri-üzvi birləşmələr üzümün qidalılıq dəyərini yüksəldən komponentlərdəndir. Belə ki, üzümün tərkibində bir sıra mineral duzlara (kalium duzları – 235 mq/l, kalsium duzları – 45 mq/l, natrium duzları – 26 mq/l, fosfor duzları – 22 mq/l və az miqdarda manqanlı, kobaltlı, dəmirli duzlar və s.) rast gəlinir [18]. Tədqiq edilən üzüm sortlarında təyin edilən göstəricilərin miqdarı kalium 917,08 (Şəfeyi)- 1382,55 mq/l (Qara şanı), maqnezium 40,53 (Şirvanşahı)-51,76 mq/l (Göy-göl ), fosfor 92,11 (Ağ şanı-1)-112,66 mq/l (Ağadayı), natrium 20,89 (Ağadayı)-29,78 mq/l (Ağ şanı-2), kalsium isə 41,12 (Sultanı)-59,28 mq/l (Ala şanı) arasında dəyişməklə qənaətbəxş səviyyədə olmuşdur (cədvəl 2).

Cədvəl 1 Tədqiq olunan texniki üzüm sortlarının mexaniki tərkib göstəriciləri

Salxımlar ümumi kütləsinə görə %-lə Salxımın orta 100 gilənin Sortlar qabıq və lətin kütləsi, q şirə Daraq Toxum kütləsi, q qalığı Bayanşirə 318,0±11,4 84,0±0,96 8,2±0,32 4,0±0.16 3,8±0,25 282,0±8,6 Mədrəsə 216,0±3,2 85,6±1,06 8,4±0,18 3,0±0,08 3,0±0,27 228,0±5,3 Şirvanşahı 230,4±4,8 83,0±0,82 10,7±2,22 3,0±0,08 3,3±0,25 280,6±4,8 Xindoqnı 316,0±10,2 82,8±0,44 8,5±0,94 4,5±0,15 4,2±0,23 286,0±9,3 Həməşərə 420,0±12,6 82,6±0,58 9,2±0,46 4,8±0,10 3,4±0,25 330,0±9,8 Kəpəz 350,0±4,6 84,0±1,02 9,2±0,18 3,8±0,12 3,0±0,25 340,6±12,8 Göy-göl 326,0±4,8 84,3±0,86 9,7±0,16 2,6±0,12 3,4±0,27 336,6±4,6 Rkasiteli 266,4±5,2 83,3±0,72 11,3±0,34 2,2±0,08 3,2±0,22 215,0±3,8 Saperavi 306,0±11,2 83,8±0,75 8,1±0,40 4,7±0,64 3,4±0,18 310,0±9,4 Kaberne so- 186,0±2,6 82,6±0,76 8,9±0,20 5,3±0,56 3,2±0,18 200,0±4,3 vinyon

Cədvəl 2 Üzüm şirələrinin mineral maddə tərkiblərinə dair nəticələr (mq/l)

s/s Şirə hazırlanmış nümunələr K Mg P Na Ca 1 Bayanşirə 1327,7 45,12 110,50 29,63 45,47 2 Mədrəsə 1364,5 44,08 111,45 25,50 46,81 3 Şirvanşahı 1286,5 40,53 108,71 22,28 45,53 4 Xindoqnı 1367,8 41,64 94,44 24,24 42,45 5 Həməşərə 1321,6 47,54 110,42 24,31 42,12 6 Kəpəz 1275,4 42,05 114,08 26,73 44,39 7 Göy-göl 1346,6 51,76 106,76 26,55 41,24 8 Rkasiteli 1262,8 44,56 96,6 24,52 47,06 9 Saperavi 1198,8 42,72 112,06 25,20 42,04 10 Kaberne sovinyon 1288,5 41,04 94,00 26,66 50,16

Şirədəki toksiki elementlərin və ağır metalların miqdarı Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyinin 25 №-li 30 aprel 2010-cu il tarixli əmri ilə təsdiq olunmuş “Qida məhsullarının təhlükə- sizliyinə və qida dəyərliliyinə gigiyenik tələblər” sanitariya-epidemioloji qaydalar və normativlərlə müəyyən edilən yol verilən hədləri ilə müqayisə edilmişdir. Aydınlaşdırılmışdır ki, üzüm sortlarının şirəsində misin miqdarı 0,011 (Xindoqnı)- 0,035 mq/l (Saperavi), sink 0,480 (Rkasiteli)-0,786 mq/l (Şirvanşahı), dəmirin miqdarı 0,892 (Saperavi)-1,174 mq/l (Mədrəsə), qurğuşun 0,023 (Mədrəsə)-0,052 mq/l (Saperavi), kadmium 0,012 (Mədrəsə)-0,032 mq/l (Saperavi), arsen 0,017 (Xindoqnı)-0,098 mq/l (Saperavi) arasında dəyişir. Toksiki elementlər olaraq qəbul edilən bu mineralların miqdarları Qida Kodeksi ilə məhdudlaşdırılan hədlərdən nəzərə- çarpacaq dərəcədə çox aşağıdır (cədvəl 3).

65 Cədvəl 3 Üzüm şirələrinin toksiki elementlərinə və ağır metallarına dair nəticələr (mq/l)

№ Nümunələr Cu Zn Fe Sn Pb Cd As 1. Bayanşirə 0,023 0,488 1,166 1,098 0,043 0,025 0,031 2. Mədrəsə 0,032 0,780 1,174 1,045 0,023 0,012 0,088 3. Şirvanşahı 0,024 0,786 1,143 1,169 0,031 0,014 0,045 4. Xindoqnı 0,011 0,760 1,142 1,056 0,032 0,016 0,017 5. Həməşərə 0,029 0,687 1,125 1,055 0,041 0,023 0,067 6.. Kəpəz 0,016 0,487 1,130 1,122 0,044 0,026 0,070 7. Göy-göl 0,027 0,526 1,112 1,021 0,035 0,024 0,068 8. Rkasiteli 0,018 0,480 1,170 1,014 0,036 0,021 0,046 9. Saperavi 0,035 0,740 0,892 1,124 0,052 0,032 0,098 10 Kaberne sovinyon 0,022 0,692 1,168 1,064 0,042 0,028 0,088

Cədvəl 4 Texniki üzüm sortlarının “innovativ model” üzrə perspektivliyi

msalı r

ə r qrupu Üzüm sortlarının

ə göl

balları

liş liş

fenotipik əlamətləri dr

ə ə

ə m

ə K

Göy

Kaberne Kaberne

IV deskriptor M

Saperavi

Rkasiteli

sovinyon

Xindoqnı

lam

Bayanşir H

larının kodları

Şirvanşahı

Düz

O 233 Şirə çıxımı,% 0,02 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 Gilədəki şəkərlilik, 505 3 0,04 5 9 7 9 7 7 7 9 7 7

q/100 sm 506 Titrlənən turşuluq, q/dm3 0,04 5 3 3 3 3 5 5 3 5 5

4,5 bal

- Texniki yetişkənlik

304-1 t 0,06 7 9 9 9 9 9 9 9 7 7 ə göstəricisi Fenol biriləşmələrinin - miqdarı, q/dm3 0,05 5 7 9 7 7 9 9 5 9 7 Keyfiyy Bioloji aktiv maddələrin - miqdarı, q/dm3 0,04 7 9 7 7 7 7 7 7 7 7 - Dequstasiya qiymətləri, bal 0,25 9 9 9 9 9 9 9 7 5 7 504 - Məhsuldarlıq 0,15 9 7 7 7 9 9 9 9 5 5

153 K1- zoğun bar əmsalı 0,05 9 5 5 5 5 7 7 7 5 5

2,25 bal

hsuldarlıq

153-1 ə K2- barlı zoğun bar əmsalı 0,05 9 5 5 5 5 7 7 7 5 5

600 Şaxtayadavamlılıq 0,08 3 3 3 3 3 3 3 3 5 5 Boz çürümə xəstəliyinə 459 davamlılıq dərəcəsi 0,03 5 7 5 5 3 5 5 3 5 5

2,25 bal - Mildiu xəstəliyinə 452 davamlılıq dərəcəsi 0,07 3 3 3 3 3 3 3 1 3 3 Oidium xəstəliyinə 455 davamlılıq dərəcəsi 0,07 5 5 5 5 5 5 5 1 3 5

Davamlılıq 9 bal 6,94 6,68 6,56 6,04 6,70 6,50 6,50 5,96 5,24 5,78

Tədqiqat zamanı öyrənilən texniki üzüm sortlarının perspektivliyi də innovativ model üzrə qiy- mətləndirilmişdir. Məlum olmuşdur ki, perspektivlik üzrə ümumi bal ən az Saperavi sortunda 5,24; ən yüksək isə Bayanşirə sortunda 6,94 bal təşkil edir. Bu göstərici Kaberne sovinyon sortunda 5,78; Rkasitelidə 5,96; Şirvanşahıda 6,04; Kəpəz və Göy-göldə 6,50; Xindoqnıda 6,56; Mədrəsədə 6,68 bal təşkil etmişdir (cədvəl 4). Ümumiyyətlə, bütün komponentləri ən yüksək balla qiymətləndirilən “ideal sortun” bal göstə- ricisi 9 bala bərabərdir. Göründüyü kimi, “ideal sort modelinə” görə tədqiq edilən üzüm sortlarının perspektivlik balları nisbətən aşağıdır. Bu isə texniki üzüm sortlarının xəstəlik, zərərverici və şaxtaya davamlılıq göstəricilərinin aşağı olması və bunun nəticəsində həmin sortların bu əlamətlər üzrə aşağı balla qiymətləndirilməsi ilə əlaqədardır. “Davamlılıq” əlamətlərinə görə “ideal sort modelində” perspektivlik üzrə maksimum bal 2,25 təşkil etdiyi halda, öyrənilən texniki üzüm sortlarında bu göstərici 0,47 (Rkasiteli)-1,01 bal (Mədrəsə) arasında olmaqla, xeyli aşağı olmuşdur. Bu da perspektivlik gös- təricisinin ümumi balına mənfi təsir etmişdir. 66 Tədqiq edilən sortlarda “keyfiyyət” göstəricilərinin ümumi balı 3,05 (Saperavi) - 4,25 bal (Məd- rəsə) arasında dəyişməklə, qənaətbəxş və yüksək səviyyədə formalaşır. Bu göstərici “ideal sort modeli” (keyfiyyət göstəriciləri üzrə maksimum bal 4,5-dir) ilə müqayisədə normaldır.

Ədəbiyyat

1. Fətəliyev, H.K. Şərabın texnologiyası / H.K. Fətəliyev. -Bakı: Elm, - 2011.- 596 s. 2. Hüseynov, M.Ə. Azərbaycan üzümündən ekoloji təmiz spirtsiz içkilərin hazırlanmasının elmi- təcrübi əsaslandırılması. Gənc alimlərin I beynəlxalq elmi konfransının materialları / M.Ə.Hüseynov. - Gəncə, - 2016. - s.268-271. 3. Hüseynov, M.Ə. Üzümdən alınan qidalı yeyinti məhsullarının keyfiyyət ekspertizası / M.Ə.Hüseynov, C.Y.Əhmədli - Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunun elmi əsərlər məcmuəsi.- XXI cild, Bakı: - 2017. - s. 69-73. 4. Hüseynov M.Ə., Əhmədov Ə.İ. Milli Azərbaycan şərbətləri və spirtsiz içkilər (monoqrafiya) / M.Ə.Hüseynov, Ə.İ.Əhmədov - Bakı: “Çaşıoğlu” nəşriyyatı, - 2014. - 272 s. 5. Qurbanov, M.R. Abşeronun aborigen və introduksiya olunmuş üzüm sortlarının uvoloji xüsu- siyyətləri / M.R.Qurbanov, A.B.Nəcəfova. AMEA-nın məruzələri. – 2008. - №2, - s. 88-96. 6. Mikaylov, V.Ş. Qida məhsullarının dequstasiyası / V.Ş.Mikaylov. - Bakı: “Kooperasiya” nəşriyyatı, - 2012. - 384 s. 7. Nəbiyev, Ə.Ə. Qida məhsullarının biokimyası / Ə.Ə.Nəbiyev, E.Ə.Moslemzadeh - Bakı: Elm,- 2008. - 444 s. 8. Pənahov, T.M. Naxçıvan Muxtar Respublikasının bəzi az yayılmış üzüm sortlarında gilələrin keyfiyyət göstəriciləri / T.M.Pənahov, C.S.Nəcəfov, V.S.Səlimov -Azərbaycan aqrar elmi, Bakı: 2012. - № 1, - s.11-13. 9. Səlimov, V.S. Üzüm genotiplərinin ampeloqrafik tədqiqat üsulları / V.S.Səlimov. - Bakı: Müəllim, - 2014. - 184 s. 10. Səlimov, V.S. Üzümçülükdə “İdeal sortun” ampelodeskriptor xüsusiyyətləri və sortların perspektivliyinin qiymətləndirilməsinin yeni modeli / V.S.Səlimov. - AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının Elmi Əsərləri, 2016. - XIV cild,- s. 10-23. 11. Səlimov, V.S., Paşayev, K.A. Üzümün müalicəvi əhəmiyyəti / V.S.Səlimov, K.A. Paşayev - “Elm və Həyat” jurnalı: 2004. - s. 46. 12. Şərifov, F.H. Üzümçülük. Bakı: Şərq-Qərb, 2013. - 584 s. 13. Tüfekci, H.B. Türkiye’de üretilen bazı ticari meyve sularının kimyasal özellikler açısından gıda mevzuatına uygunluğu / H.B. Tüfekci, H.Fenercioğlu. - Akademik Gıda 8(2), 2010. - s.11-17. 14. Авидзба, А.М. Агроэкологических ресурсы как основа стратегии возрождения вино-гра- дарства Крыма / А.М.Авидзба. - Автореф. диссер. на соиск. учен. степени доктора сель- хозяйственных наук. – 2000. - Ялта, Института винограда и вина «Магарач» Украин Рес.: 29 с. 15. Разработка и реализация национальной программы совершенствования сортимента ви- нограда в Украине / Авидзба А.М. и др. Ялта: НИВиВ «Магарач», 2009, 15 с. 16. Кулиджанов, Г.В. Увологическая оценка местных бессарабиских сортов винограда в условиях агрофирмы «Шабо» Белгород-Днестровского района Одесской области / Г.В.Кулиджанов, А.Н.Богатырский - Виноградарство и виноробство, Одесса: 45(2), 2008. - с. 55-58. 17. Лазеревский, М.А. Изучение сортов винограда / М.А. Лазеревский Ростов-на-Дону: Из- дательство Ростовского университета, -1963. - 152 с. 18. Виноград – источник ценных продуктов / Лоладзе Г.И. и др. Тбилиси: Сабчота сакартве- ло, -1985. - 59 с. 19. Мономерные формы антоцианов вин из винограда Донских автохтонных сортов / Пана- сюк А.Л., Кузьмина Е.И., Розина Л.И. [и др.]. - Виноделие и виноградарство, - 2016. - №2, - с. 14-17.

67 20. Простосердов, Н.Н. Основы виноделия / Н.Н.Простосердов. – Москва: Пищепромиздать, -1955. - 164 с. 21. Пытель, И.Ф. Реализация моделей селекционных сортов винограда технического направ- ления в ГБУ ННИИВИВ «Магарач» / И.Ф.Пытель, В.А.Волынкин, Н.П. Олейников «Ма- гарач» виноградарство и виноделие, - 2015. - №3, - с. 74-75. 22. Трошин, Л.П. Ампелографический скрининг генофонда винограда / Л.П.Трошин, Д.Н. Маградзе - Краснодар: КГАУ, - 2013. - 120 с. 23. Codes des caracteres descriptifs des varietes et especes de Vitis. – OIV, 2009. -Web- site;http://www.oiv.int/fr/и http://www.oiv.int/oiv/info/frplubicationoiv#listdesc. 24. Codex Alimantarius, 2005. - Codex General standart for fruit juice and nectars (Codex stan 247-2005).

Салимов В.С., Гусейнов М.А.

ОЦЕНКА НА ОСНОВЕ ИННОВАТИВНОЙ МОДЕЛИ СОРТОВ ВИНОГРАДА АЗЕРБАЙДЖАНА С ЦЕЛЬЮ ПРОИЗВОДСТВА СОКА

В проведенной научно-исследовательской работе качество сока, полученного из различ- ных сортов винограда, было оценено с применением стандартных международных методов, нашедших отражение в Кодексных исследованиях, принятых в том числе OIV (Международ- ной Организацией Винограда и Вина). С этой целью у образцов, полученных из 23 сортов винограда, были проведены анализы содержания минеральных веществ (калий, магний, фосфор, натрий и кальций), токсичных элементов (медь, цинк, железо и олово) и тяжелых металлов (свинец, кадмий и мышьяк). Во время исследований были подробно изучены биологические и хозяйственно-технологические особенности, были определены посредством ампелодескрипторов OIV в цифровом порядке на основе инновативной модели признаки и особенности, в том числе определяющие перспективность ряда местных и интродуцирован- ных сортов винограда, выращиваемых в условиях Апшерона. В статье также с точки зрения получения механические и биохимические показатели столовых и технических сортов винограда, оценивается количество токсичных элементов с цель обеспечения продовольствен- ной безопасности. Ключевые слова: ампелодескриптор, качество, сорт винограда, местный сорт, гроздь, сок.

Salimov V.S., Huseynov M.A.

EVALUATION ON THE BASIS OF INNOVATIVE MODEL OF THE GRAPE VARIETIES OF AZERBAIJAN WITH THE PURPOSE OF OBTAINING THE JUICE

In the frames of the research work the qulity of the juice obtained of the different grape varieties was evaluated using the standard international methods that are reflected in the Codex researches accepted also by the OIV (International Organisation of the Vine and the Wine). With this purpose on the samples obtained from 23 grape varieties were conducted the analysis of content of mineral stuffs (Ca, Mg, P, Na,K), toxic elements (Cu, Zn, Fe, Sn) and heavy metals (Pb, Cd, As). During the researches were thoroughly studied the biological and economical-technological specifications, digitally determined by the mean of OIV ampelodescriptors on the basis of the innovative model the features and specifications, including determining the perspectivity of several local and introducted grape varieties in the conditions of Apsheron. Also in the article is told, with the aim of obtaining the mechanical and biochemical features of table and technical grape varieties, evaluated the content of the toxic elements with the purpose of providing the food security. Key words: ampelodescriptor, quality, grape variety, local variety, cluster, juice.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 30.IX.2020

68 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 69-74

V.MEŞƏÇİLİK

УДК 630.221.02:630.231.1

ОCОБЕННОСТИ ПРОВЕДЕНИЯ ЛЕСОВОССТАНОВИТЕЛЬНЫХ РУБОК В БУКОВЫХ ЛЕСАХ БОЛЬШОГО КАВКАЗА

*Яхьяев A.Б., **Qurbanov E.M *Восточно Каспийский Университет, **Бакинский Государственный Университет E-mail: [email protected]

В работе c целью изучения особенностей проведения лесовосстановительных рубок в буковых лесах Боль- шого Кавказа проанализированы особенности распространения этих лесов, рекомендации и режимы проведен- ные в них основных видов рубок. При этом учитывали лесорастительных условий, доли участия бука в составе материнского насаждения, состояние и производительности буковых древостоев данного ареала. На основе рассмотренных материалов и полученных нашими исследованиями данных составлены рекомендации в виде таблицы для проведения лесовосстановительных рубок в буковых лесах Большого Кавказа. В зависимости от выполняемых этими лесами функций и их лесорастительных условий хозяйствам региона были рекомендованы следующие виды лесовосстановительных рубок: добровольно-выборочные, комплексно-выборочные и сани- тарно-осветлительные рубки. Указанные виды рубок будут положительно воздействовать на устойчивости и формированию высокопроизводительных насаждений, восстановлению коренных древостоев, а также вы- полнению экологических функций этих лесов. Ключевые слова: буковые леса, лесовосстановительные рубки, состав насаждение, лесорастительных условий, комплексно-выборочные рубки, рекомендации.

Введение

В условиях Большого Кавказа в пределах Азербайджана до 90-е годы прошлого столетия плановые лесовосстановительные и санитарные рубки практически везде применялись с гру- быми ошибками. Так как, при рубках главного пользования под названием добровольно-вы- борочных проводились приисковые, подневольно-выборочные, а иногда даже и сплошные рубки. После этого, на склонах 25-350 в основном на месте мертвопокровных и овсяницевых типах буковых лесов в основном сформировался грабовый – т.е. производной лес. Встречались и места где были полностью сведены лесной покров. Эти процессы проводились и в прошлом, на что свидетельствуют многочисленные оголенные склоны гор Большого Кавказа, пережив- шие процессы эрозии после уничтожения лесов [10]. Санитарные рубки вели обычно в низкополнотных насаждениях, не обеспеченных есте- ственным возобновлением, расположенных недалеко от населенных пунктов, т.е. там, где лес вообще не разрешали рубить, причем очень часто вырубали ценные породы наилучшего ка- чества. Например, в 2003 г. в Шабранском лесхозе 60% всей древесины заготовлено такими «санитарными рубками». В процессе анализа лесопользования, проведенного НИИ Лесоводства Минэкологии вы- явлено, что полнота буковых древостоев района исследований (чистых и смешанных) состав- ляет в среднем 0,53. Это положение еще раз свидетельствует о неправильном выборе и при- менении способа и технологии рубок, которые сопровождались истощительным использова- нием лесных ресурсов региона в течение последних 20-40 лет, что привело к нарушению сложившихся природных взаимосвязей. С другой стороны, необходимость сохранения эколо- гического потенциала лесов региона при пользовании ресурсами, диктуют пересмотра страте- гии их освоения с позиции как способов рубок, так и технологических решений [7]. Разнообразие лесов Большого Кавказа требует дифференцированного подхода при вы- боре способов рубки и технологии лесосечных работ. Насколько все горные леса Азербай- джана относятся к I группе, то им присуще особый режим рубок, при котором пользование

69 древесиной носит подчиненный характер. Обобщение производственного опыта и результаты стационарных исследований показывают, что в горных буковых лесах северо-восточных скло- нов Большого Кавказа наиболее приемлемы, лесовосстановительные рубки в виде добро- вольно-выборочные и комплексно-выборочные [1,5]. Кроме этого, в регионе рубки главного пользования допустимы на склонах северных экспозиции c крутизной до 300, а южных – до 250. На более крутых склонах даже осторожные добровольно-выборочные рубки причиняют большие и трудновосполнимые разрушения древостою и почвенному покрову. В результате чего, резко усиливается эрозия почв и снижается продуктивность леса. В связи с этим, все леса на склонах северных экспозиции с крутизной свыше 300, южных - до 250 относятся к особо защитным участкам, в которых допустимы лишь санитарно - осветлительные рубки [3, 6]. Лесоводственная цель вышеуказанных несплошных способов рубок – это омоложение и оздоровление лесов, улучшение породного состава, повышение интенсивности роста пер- спективных деревьев и обеспечение сопутствующего лесовозобновления за счет выборки вы- соковозрастных и фаутных деревьев и сохранения перспективной части древостоя и подроста. Для этих способов рубок А. В. Побединский (для разновозрастных и сложных по породному составу древостоев) установил необходимое условие, которое является наличие в насаждении, кроме спелой части древостоя, не менее 600-800 экз./га неспелых деревьев. Они должны имеет полноту не менее 0,3-0,4 и обладать в данных условиях достаточной устойчивостью и жизне- способностью [11]. Цель данной работы – является разработка рекомендации лесным хозяйствам по вы- бору вида лесовосстановительных рубок в зависимости от лесорастительных условий и ос- новных целевых назначений буковых лесов региона.

Обсуждение и результаты

Для выполнения поставленной цели необходимо учитывать особенности и системати- зировать формы и режимы проведения лесовосстановительных рубок. Поэтому, более по- дробно остановимся на особенностях этих рубок. Основная цель проведения добровольно-выборочных рубок – все время иметь буковые насаждения оптимальной полноты, разновозрастной структуры с высоким годичным приро- стом, обеспечивающим постоянное, периодически повторяемое главное пользование лесом на одном и том же участке и сохранение лесом защитных свойств. Добровольно-выборочные рубки рекомендуется проводить во всех типах буковых лесов. Они особенно важны для лесов верхней горной зоны, где из-за редкого плодоношения не обес- печена удовлетворительным обсеменением, а всходы даже при незначительном размыкании полога страдают от заморозков, высоких температур и от буйно развивающегося субальпий- ского высокотравья. Эти рубки исключают нежелательную смену пород и максимально сокра- щают затраты на воспроизводство лесов, сохраняют биологического разнообразия, устойчи- вых видов и формы растений [2, 6]. В производственных условиях эти рубки делится на две разновидности: слабой и более сильной интенсивности. При добровольно-выборочных рубках слабой интенсивности в каж- дый прием можно вырубать не более 10-15 % общего запаса. Период между приемами рубок принимается 7-10 лет. В более сильной интенсивности можно вырубать от 15 до 25 % общего запаса древостоя; интервалы между рубками увеличивается до 20-30 лет. Выборочные рубки слабой интенсивности обычно применяют в горных лесах на крутых склонах, в особо защит- ных участках, а также на слабо дренированных почвах, где возможно возникновение ветро- вала. Рубки с более сильной интенсивности допустимы в разновозрастных и многоярусных древостоях на хорошо дренированных и устойчивых почвах (мощность мелкозема более 30 см) [5]. В добровольно-выборочных рубках деревья вырубаются равномерно по площади лесо- секи без образования больших «окон». Здесь в рубку назначается наиболее спелые (толсто- мерные) деревья первого поколения, а также фаутные деревья второго и третьего поколений.

70 При этих рубках полнота древостоев может быть снижена на 0,1-0,2 ед. (но не ниже 0,5 на северных, 0,6 на южных экспозициях склонов). Для низкополнотных (0,4-0,5) древостоях в свое время Бицин Л.В. предлагал дополнительную условию, в виде наличие на лесном участке жизнеспособного подроста в возрасте от 10 лет и выше в количестве не менее 7 тыс. шт. экземпляров на 1 га [3]. Основная цель проведения комплексно-выборочных рубок – совмещать особенности и задачи рубок главного пользования и рубок ухода на одной и той же площади в одно и то же время за 1-4 приема. При этом формировать сложного, высокопродуктивного и смешанного букового насаждения, а также сохранять их защитных свойств. Объектом комплексно-выборочных рубок могут быть производные двухярусные (в I ярус расселившие второстепенные, II ярус главные породы) древостои, смешанные из разных пород древостои более сложного возрастного и морфологического строения. Происхождение таких древостоев также связано с антропогенным влиянием – проведением условно сплошных и неурегулированных выборочных рубок и т. д. Подобные рубки применяются и в расстроен- ных, низкополнотных буковых насаждениях с целью изъятия приспевающих, фаутных и вто- ростепенных деревьев, затеняющих подроста для обновления и переформирования основного яруса. А также, для дорашивания буковой части молодняка и подроста с разреживанием грабовой части нижнего яруса. Основываясь на опытно-производственную практику Северо- кавказских специалистов можно отметит, что именно комплексно-выборочные рубки наибо- лее эффективны в горных буковых лесах [9]. Число приемов и интенсивность проведения комплексно-выборочных рубок зависят от состава ярусов, возрастной структуры, сомкнутости, густоты и других таксационных призна- ков буковых древостоев, а также от состояния деревьев разных поколений, типов леса и лесо- растительных условий. В этих древостоях с полнотой 0,6-0,7 интенсивность рубки по глав- ному пользованию принимается 10-30% по запасу, по рубкам ухода – 20-40% по количеству со сроком повторяемости 10-20 лет. В расстроенных и вторичных буково-грабовых насажде- ниях с целью формирование устойчивого, высокопроизводительного букового древостоя с оп- тимальным составом рекомендуется провести 2-4 приема комплексных рубок, при этом уча- стие бука в составе основного яруса довести до 6-8 ед., подроста до 4-5 ед. [8]. Основная цель санитарно-осветлительных рубок - улучшить светового режима под пологом леса, ослабить конкурентной напряженности за влагу и минеральную пищу между взрослыми деревьями и подростом, а также очистить лесного участка от отмирающих и мерт- вых деревьев. В рубку назначается маломерные деревья, прежде всего, фаутные и с призна- ками угнетения. В насаждениях, где к буку примешиваются граб, клен, ильмы, изреживание полога производится в основном за счет примеси. Интенсивность рубки должна быть такой, чтобы сомкнутость полога становилась не ниже 0,5-0,6, а освещенность под пологом леса не превышала 8-12 % освещенности открытого места. Следует обращать на равномерное изре- живание полога, а также образовавшиеся в пологе окна не должны превышать в поперечнике 10-15м. На основании проведенного анализа состоянии и месторасположении буковых лесов Большого Кавказа рекомендуется следующие виды лесовосстановительных рубок по груп-пам типов леса, крутизны горных склонов и основным целевым назначением (табл.1). Применение этих видов рубок планируются на последующих этапах развитии буковых лесов, при этом предусматривается усовершенствование парка оборудования и структуры управления хо- зяйств региона.

71 Таблица 1 Рекомендуемые виды лесовосстановительных рубок по лесорастительным условиям и целевым назначением

Хозяйственная группа ти- Крутизна Целевые назначения Рекомендуемые спо- пов леса (индексы типов) склонов лесных насаждений собы рубок Чистые и смешанные до 200 Водорегулирующие и поч- Комплексно-выбороч- низко-полнотные (0,4 – 0,5) возащитные леса, ные рубки буковые леса Рекреационно-защитные Бк - С2, С3; Бк – Д2, Д3; леса ГрБк – С2, С3; ГрБк –Д2; 0 ДБк – С2; ЯсБк – С2, С3; 21 - 30 Почвозащитно-водоохран- Комплексно-выбороч-

ЯсБк – Д2; КлБк – С3; ные леса ные рубки

ОсБк – С3; БерБк – С2; КлГрБк – С2; ДГрБк – С2; 0 ЯсГрБк – С2; более 30 Почвозащитно-водоохран- Санитарно-осветли- ОлхГрБк – С3; БерГрБк – ные леса тельные рубки С2. Чистые (сопутствующие по- Водорегулирующие и поч- роды до 2-х ед.) среднепол- до 200 возащитные леса, Комплексно-выбороч- нотные (0,6 – 0,7) буковые Рекреационно-защитные ные рубки леса леса Бк – С2, С3; Бк – Д2, Д3; Комплексно-выбороч- 0 ГрБк – С2, С3; ГрБк – Д2, Д3. 21 - 30 Почвозащитно-водоохран- ные рубки ные леса Добровольно-выбороч- ные рубки более 300 Почвозащитно-водоохран- Санитарно-осветли- ные леса тельные рубки Смешанные (сопутствую- Водорегулирующие и щие породы более 2-х ед.) до 200 почво-защитные леса, Комплексно-выбороч- среднеполнотные (0,6 – 0,7) Рекреационно-защитные ные рубки буковые леса леса ГрБк – С2, С3; ГрБк – Д2, Комплексно-выбороч- 0 Д3; 21 - 30 Почвозащитно-водоохран- ные рубки ДГрБк – С2, С3; ДГрБк – Д2; ные леса Добровольно-выбороч- ЯсГрБк – С2; КлГрБк – С2, ные рубки С3; Почвозащитно-водоохран- Санитарно-осветли- 0 ОлхГрБк – С3. более 30 ные леса тельные рубки Добровольно-выбороч- Чистые и смешанные вы- до 200 Водорегулирующие и поч- ные рубки. Группово- соко-полнотные (0,8 – 1,0) возащитные леса, выборочные рубки буковые леса Бк – С2; 0 ГрБк – С2, С3; ГрБк – Д3. 21 - 30 Почвозащитно-водоохран- Добровольно-выбороч- ные леса ные рубки более 300 Почвозащитно-водоохран- Санитарно-осветли- ные леса тельные рубки

Выводы

По изложенным материалам можно отметить следующие: - В буковых лесах Большого Кавказа в качестве лесовосстановительных рубок рекомен- дуется проведение добровольно-выборочные, комплексно-выборочные и санитарно-осветли- тельные рубки. - При выборе вида лесовосстановительные рубки необходимо учитывать лесорасти-тель- ной условии и целовое назначение буковых лесов данного района.

72 - При проведении лесовосстановительных рубок необходимо придерживаться основным лесовоственно-технологическим требованиям. - Рекомендуемых способов рубок планируется применять в последующих этапах разви- тии хозяйств региона со совершенной структурой управлением и паркам оборудований.

Литература

1. Асадов, К.С. Дендрофлора и леса северо-восточной части Большого Кавказа / Ф.M. Ма- медов, С.А.Садыхова - Баку: БГУ, 2008.- 274 с. 2. Ахунд-заде, Д.М. Рубки в лесах Азербайджана / Д.М.Ахунд-заде, - Лесн. хоз- во. – 1964.- № 9, - с. 22-24. 3. Бицин, Л.В. Строение и продуктивность горных лесов / Л.В.Бицин. - М.: Лесн. пром-сть, - 1965. - 128 с. 4. Васильев, И.С. Рубки ухода в буковых лесах Северной Осетии и пути повышения их эффективности / И.С. Васильев. - Лесн. хоз-во, 1971. - № 1.- c. 75-77. 5. Гигаури Г.Н. Основы ведения хозяйства в лесах Грузии / Г.Н.Гигаури. – Тбилиси, Мецниереба: -1980. - 274 с. 6. Материалы лесоустройства хозяйств на 1964-2003 гг. 7. Отчеты НИИ Лесоводства Азербайджанской Республики на 1990-2016 гг. 8. Яхьяев, А.Б. Рубки ухода в буково-грабовых молодняках северо-восточного склона Большого Кавказа в пределах Азербайджана / А.Б. Яхьяев. - Вестник БГАУ. Уфа: 2014.- №1, - c. 91-95. 9. Яхьяев, А.Б. Результаты комплексных рубок в буково-грабовых насаждениях Большого Кавказа в пределах Азербайджана / А.Б.Яхьяев, В.С. Фарзалиев, - Сибирский лесной журнал. Красноярск: - 2014. - №3, - c. 140-149. 10. Яхьяев, А.Б. Особенности выборочных рубок в буковых лесах Большого Кавказа / А.Б.Яхьяев, А.В.Грязкин, - Вестник Саратовского Госагроунверситета им. Н.И. Вави- лова. – 2014. - №11, - c. 47-52. 11. Дружинин, Ф.Р. Оценка длительно-постепенных рубок в лиственных насаждениях / Ф.Р. Дружинин Лесн. журн. Архангельск, -2012. - №1, c. 128-133.

Yəhyayev A.B., Qurbanov E.M.

BÖYÜK QAFQAZIN FISTIQ MEŞƏLƏRİNDƏ MEŞƏBƏRPA QIRINTILARININ KEÇİRİLMƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Böyük Qafqazın fıstıq meşələrində meşəbərpa qırıntılarının keçirilmə xüsusiyyətlərinin öyrə- nilməsi məqsədi ilə işdə bu meşələrin yayılma xüsusiyyətləri, normativ bazası, əsas qırıntı formala- rının keçirilməsinə aid tövsiyyələr və rejimlər təhlil edilmişdir. Bu zaman tədqiqat arealının fıstıq meşələrinin vəziyyəti və məhsuldarlığı, fıstığın tərkibdəki iştirakı və onların meşəbitmə şəraitləri nə- zərə alınmışdır. Öyrənilən materiallar və bizim apardığımız tədqiqat işlərinin nəticələri əsasında Bö- yük Qafqazın fıstıq meşələrində aparılacaq meşəbərpa qırıntılarının keçirilməsinə dair cədvəl şəklin- də tövsiyyələr işlənmişdir. Təklif edilən qırıntı formaları əsasən bu meşələrin yerinə yetirdikləri funk- siyalardan və onların yayıldığı meşəbitmə şəraitlərindən asılı olaraq tərtib edilmişdir. Meşəbərpa qı- rıntı kimi aşağıdakı qırıntı formaları təklif edilmişdir: könüllü-seçmə qırıntıları; kompleks-seçmə qı- rıntıları və sanitar-işıqlandırma qırıntıları. Bu qırıntı formaları arealın fıstıq meşələrinin dayanıqlığını, yüksık məhsuldarlığını, təbii ağaclıqlarının bərpasını, həm də onların ekoloji funksiyalarının yerinə yetirməsini təmin edəcəkdir. Açar sözlər: fıstıq meşələri, meşəbərpa qırıntıları, meşəliklərin tərkibi, meşəbitmə şəraitləri, kompleks-seçmə qırıntıları, tövsiyyələr.

73 Yakhyaev A.Б., Qurbanov E.M.

FEATURES OF REFORESTATION CUTTINGS IN BEECH FORESTS OF THE GREATER CAUCASUS

In order to study the features of reforestation in beech forests of the Greater Caucasus, the characteristics of their distribution, normative bases, recommendations and regimes for carrying out the main types of logging have been analysed. At the same time forest-growing conditions, shares of beech participation in plantations, condition and productivity of beech tree stands of this area were taken into account. On the basis of the reviewed materials and data obtained by our studies, recommendations have been compiled in the form of a table for reforestation in beech forests of the Greater Caucasus. These types of lo gging were recommended depending on the functions performed by these forests and the forest-growing conditions of their distribution. In the form of reforestation cuttings, the following types were recommended: voluntary-sampling, integrated-sampling and sanitary cuttings, which will ensure sustainability and high productivity, restoration of indigenous tree stands, as well as performance of ecological functions of these forests. Key words: beech forests, reforestation cuttings, composition of planting, forest-growing conditions, complex-selective cuttings, recommendations.

Redaksiyaya daxil olma tarixi: 15.XII.2020

74 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, 2020, XVIII cild, səh. 75-76

VI. YUBİLEYLƏR

BÖYÜK MƏKTƏBİN DAVAMÇISI, YÜKSƏK İNSANİ KEYFİYYƏTLƏRƏ MALİK OLAN ALİM

Tanınmış bioloq-alim, AMEA-nın vitse-prezidenti akademik İradə Məmməd qızı Hüseynovanın 55 yaşı tamam olmuşdur. İradə Hüseynova 1965-ci il may ayının 24-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad şəhərində, ziyalı ailəsində ana- dan olub. 1987-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Ba- kı Dövlət Universiteti) Kimya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib və Universitetin Böyük Elmi şurasının zəmanətilə Azər- baycan EA Botanika İnstitutunun "Molekulyar biologiya" ixtisa- sı üzrə aspiranturasına daxil olub. İradə Hüseynova 1994-cü ildə namizədlik, 2004-cü ildə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib, Azərbaycan Respubli- kasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərar- ları ilə 2002-ci ildə baş elmi işçi, 2009-cu ildə isə professor elmi adını alıb. Alim 2007-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademi- yasının müxbir üzvü, 2014-cü ildə isə həqiqi üzvü seçilib. İradə Hüseynova 1991-2010-cu illərdə Botanika İnstitutunun Məhsuldarlıq proseslərinin molekulyar-genetik şöbəsində kiçik elmi işçi, elmi işçi, böyük elmi işçi, aparıcı elmi işçi və baş elmi işçi vəzifələrində çalışıb. 2010-cu ildə şöbənin tərkibində yeni yaradılan Bioadaptasiya laboratoriyasının müdiri seçilib. Akademik İradə Hüseynova 2016-cı ildə AMEA Botanika İnstitutunun Bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri şöbəsinin bazasında yaradılan Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutunun direktoru vəzifəsinə təyin olunub. O, 2018-ci ildə AMEA-nın vitse-prezidenti, AMEA Rəyasət Heyətinin üzvü seçilib. 2019-cu ildən AMEA-nın Biologiya və Tibb Elmləri Bölməsinin Elmi şurasının sədridir. Akademik Cəlal Əliyev məktəbinin davamçısı olan İradə Hüseynovanın elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətləri ali bitkilərin fotosintetik membranlarının əsas struktur-funksional komponentləri olan piqment-zülal komplekslərinin sintezi, yığılması və formalaşması proseslərinin molekulyar-genetik mexanizmlərinin tədqiqinə, bitkilərin abiotik və biotik streslərə davamlılığının müdafiə-adaptasiya proseslərinin molekulyar-genetik və fizioloji-biokimyəvi əsaslarının aydınlaşdırılmasına həsr olunub. İradə xanım 400-ə yaxın, o cümlədən yüksək impakt faktorlu jurnallarda çap olunmuş 60 elmi əsərin, 4 monoqrafiya, 2 kitab, 4 buklet, 10 kitab fəsli və 1 metodik vəsaitin müəllifidir. Alimin elmi işlərinin nəticələri çoxsaylı beynəlxalq konqres, konfrans və simpoziumlarda təqdim olunub və dün- yanın bir sıra nüfuzlu nəşrlərində dərc edilib. Onun elmi məsləhətçiliyi və rəhbərliyi ilə 2 elmlər doktoru və 5 fəlsəfə doktoru hazırlanıb. Hazırda 4 elmlər doktorluğu işinin elmi məsləhətçisi, 5 fəlsəfə doktorluğu işinin elmi rəhbəridir. Alim çoxsaylı beynəlxalq və yerli qrant layihələrinin rəhbəri və iştirakçısı olub. Akademik İradə Hüseynova AMEA-nın Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu- nun Elmi şurasının və institutun nəzdində fəaliyyət göstərən Müdafiə şurasının sədri, AMEA Botani- ka İnstitutunun Elmi şurasının üzvü, “AMEA-nın Məruzələri” jurnalının redaksiya heyətinin üzvü, AMEA tərəfindən nəşr olunan “Həyat Elmləri və Biotibb Jurnalı”nın baş redaktorunun müavini, AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutunun Elmi əsərləri jurnalının baş redak- torudur.

75 Akademik İradə Hüseynova Respublika Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurasının “Mo- lekulyar biologiya, biomühəndislik, biotibb” üzrə Elmi şurasının sədr müavini, YUNESKO yanında “Bioetika, elmi biliklərin və texnologiyanın etikası” üzrə Milli Komitənin səlahiyyətli nümayəndəsi- nin müavinidir. Tanınmış alim 1999-cu ildən başlayaraq elmi fəaliyyətlə yanaşı, Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) Biologiya fakültəsində “Molekulyar biologiya” fənni üzrə ümumi kursdan, AMEA-nın və BDU-nun magistraturasında müxtəlif ixtisas kurslarından mühazirələr aparır. BDU-nun Biofizika və molekulyar biologiya kafedrasının professorudur. Onun rəhbərliyi altında 6 bakalavr və 20 magistr dissertasiyası müdafiə olunub. Akademik İradə Hüseynova Fotosintez Tədqiqatları üzrə Beynəlxalq Cəmiyyətin, Avropa Bio- kimyaçılar və Molekulyar Bioloqlar Cəmiyyətinin (FEBS), Avropa Bitki Bioloqları Cəmiyyətinin (FESPB), Azərbaycan Biokimyaçılar və Molekulyar Bioloqlar Cəmiyyətinin Rəyasət Heyətinin, Azərbaycan Botanika və Bitki Fizioloqları cəmiyyətlərinin üzvüdür. Akademik İradə Hüseynova kənd təsərrüfatı sahəsində fundamental tədqiqatlara və əldə edilən əhəmiyyətli nəticələrə görə akademik Cəlal Əliyevlə birlikdə AMEA-nın “Həsən Bəy Zərdabi” mü- kafatına, “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi” yubiley medalına, “Bakı Dövlət Universite- tinin 100 illiyi”, Azərbaycan Respublikasının yubiley medalına layiq görülüb, müxtəlif illərdə AMEA-nın fəxri fərmanları ilə təltif olunub. İradə xanımı yubileyi münasibəti ilə səmimi qəlbdən təbrik edir, möhkəm cansağlığı, uzun ömür, üzərinə düşən bütün şərəfli missiyaları layiqincə yerinə yetirməyi arzulayırıq.

76 MÜNDƏRİCAT

I.BİTKİLƏRİN İNTRODUKSİYASI Əliyev E.Y., Səfərova E.P., Məmmədova Z.İ. Abşeronda Rhamnus alaternus L. növünün yuvenil bitkilərinin böyümə və inkişafı...... 3 Qarayev S.Q., Hüseynli Ə.Ə. Abşeronda introduksiya olunmuş bəzi Turqay reliktlərinin kök sisteminin öyrənilməsi...... 9 Кафарова О.О. История создания и развития садовых роз из группы флорибунда...... 15 Mehralıyev A.D., İbrahimov A.Ə. Bəzi lian bitkilərin kök sisteminin və fenelogiyasının öyrənilməsi...... 24

II. FLORİSTİKA Heydərova A.R. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Darıdağ florasında yayılmış dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinin taksonomik tərkibi...... 28 Расулов Ф.А., Мустафаева И.А. Фитохимическое исследование Cirsium echinus...... 32

III. EKOLOGİYA Hüseynov A.T., Həsənova G.M., Əmirova R.Ə., Feyzullayeva Ş.Ə. Şəmkirçay hövzəsinin hidrokimyəvi və hidroloji tədqiqi...... 35

IV. MEYVƏÇİLİK VƏ ÜZÜMÇÜLÜK Hüseynova A.S., Səfərli Xanlarzadə F.H., Səlimov V.S., Şükürov A.S. Bəzi kişmişi üzüm klon formalarının vegetativ nəslində məhsuldarlıq, keyfiyyət və irigiləlik əlamətinin somatik irsiliyinin tədqiqi...... 40 Hüseynov M.Ə., Şükürova V.N., Hüseynzadə N.Y., Cəfərquliyev E.H., Hüseynova T.Q. Bəzi yerli və yeni introduksiya olunmuş texniki üzümlərdən hazırlanmış şərab nümunələrinin enoloji parametrləri...... 49 Quliyev V.M., Nəcəfov C.S. Naxçıvan Muxtar Respublikasının az yayılmış qoç üzümü və Naxçıvan qızıl üzümü sortlarının ampeloqrafik xüsusiyyətləri...... 56 Səlimov V.S., Hüseynov M.Ə. Azərbaycanın texniki üzüm sortlarının innovativ model əsasında qiymətləndirilməsi...... 63

V.MEŞƏÇİLİK Яхьяев A.Б., Qurbanov E.M. Оcобенности проведения лесовосстановительных рубок в буковых лесах Большого Кавказа...... 69

VI. YUBİLEYLƏR Böyük məktəbin davamçısı, yüksək insani keyfiyyətlərə malik olan alim...... 75

Məqalələrin formatına tələblər:

1. Mərkəzi Nəbatat Bağının direktorunun adına məktub. 2. Məqalələr bir mütəxəssis rəyi ilə birlikdə qəbul edilir. 3. Məqalələrin mətni Times New Roman-12 şriftindilə 1 intervalda yığılmalı, 5-6 səhifədən artıq olmamalı, çap və elektron formada təqdim edilməlidir. 4. Səhifələrin kənarındakı boş sahələr aşagıdakı qaydada olmalıdır: Yuxarıdan - 2 sm, aşağıdan – 2 sm, soldan – 2 sm, sağdan – 2 sm 5. Hər bir məqalənin yuxarısında dövrü nəşrin adını, ilini, cildini, məqalənin başlanğıc və son səhifələrini bildirən başlıq olmalıdır (redaksiya heyəti tərəfindən icra olunur). 6. Məqalənin əvvəlində, solda UOT göstərilir. 7. Məqalənin adı 12 şrifti ilə böyük hərflərlə yazılır. 8. Müəlliflərin adı və soyadı kiçik hərflərlə 12 şrifti ilə yazılır. 9. Məqalədə müəllifin işlədiyi müəssisənin ünvanı və müəllifin elektron poçt ünvanı 10 şrifti ilə yazılır. 10. Məqalənin qısa xülasəsi yazıldığı dildə 10 şrifti ilə, kursivlə verilir. 11. Xülasənin altında “Açar sözlər” 10 şrifti ilə verilir. 12. Məqalənin əsas hissəsi (giriş, ədəbiyyat xülasəsi, material və metodika, nəticələr, cədvəllər, diaqramlar, şəkillər) 13. Mətndə ədəbiyyatlar ardıcıllıqla [1] nömrələnməlidir. 14. İstifadə olinan ədəbiyyatın 60%-dən çoxu son 10 ilin ədəbiyyatını əhatə etməlidir. 15. Ədəbiyyat siyahısında əvvəlcə azərbaycan, türk, sonra rus, ingilis və s. əlifba sırası ilə verilir. Ədəbiyyat siyahısı AAK-ın qaydalarına müvafiq hazırlanır. 16. Dərc olunduğu dildən əlavə başqa iki dildə məqalənin xülasəsi verilir. Hər bir xülasədə məqalənin adı, müəlliflərin adı və açar sözlər verilməlidir.

Göstərilən qaydalara uyğun olaraq hazırlanmayan məqalələr qəbul edilmir.

Redaksiya heyəti

Kompüter tərtibçisi: Rəvanə İlmanqızı Bədii tərtibat: Şəlalə Məmməd

1 Formatı 60x84 /8 ; Həcmi 5 ç.v. Tirajı 50