een nieuw landschap tussen Eemshaven en Oudeschip
boerderij voor zilte aquacultuur met gebruik van restwarmte
3
Bellefleur Kramer collegekaartnummer 0572757 afstudeerdatum 6 maart 2012 Colofon Afstudeerverslag Technische Universiteit Eindhoven Afstudeerbegeleiders: master Architectuur, richting Architecture & Urban Cultures Dr.Ir. Jos Bosman Eindhoven, 20 februari 2012 Prof. Dr.Ir. Pieter van Wesemael
samenvatting 5 samenvatting vormt de zuidelijke grens. De toegangswegen naar de kleine toeristische schaal zijn er de fietsers van onder Eemshaven vanuit Groningen en Delfzijl omsluiten de andere de Waddenzeeroute, de provincie heeft verder west- en oostzijde. toekomstplannen voor een fietspad langs de kust. Door De Eemshaven ligt in het noordelijkste deel van het het ontworpen zilte landschap loopt een verbinding Nederlandse vaste land. De energie-industrie vormt een De zeespiegelstijging, een fragiele kustlijn en het schaarser tussen deze fietsroute en het dorp. Het doortrekken van steeds groter onderdeel van de haven, de bouw van wordende zoet water zijn redenen om te kiezen voor een aantal routes door het gebied zorgt voor een, nu de twee centrales van Nuon en Essent maakt dat het een ander soort landschap. Het ontwerpgebied wordt ontbrekend, kleinschalig netwerk tussen de Eemshaven en gebied hiermee de grootste bouwput van Nederland is. doorsneden door drie kronkelende stroompjes, de Oudeschip. Werknemers uit de haven kunnen zo even de De bouw veroorzaakt veel opspraak, de bouwprojecten overblijfselen van de stroompjes door de waddenplaten. rust opzoeken in het lege landschap en belangstellende liggen direct naast de Waddenzee, een natuurgebied Deze stroompjes vormen de natuurlijke grens tussen de vanuit het binnenland, toeristen en bewoners kunnen de met werelderfgoedstatus. De explosieve groei van de verschillende bedrijfseenheden van ieder ongeveer 100 haven bereiken en het contrast ervaren tussen de het haven en daar tegenover het aan krimp onderhevige dorp ha. Langs de stroompjes zijn mogelijkheden voor recreatie vlakke land en de enorme industriële bouwwerken. Oudeschip zorgen voor een gespannen situatie. In deze en natuurontwikkeling. Landinwaarts over een lijn Parallel afstudeeropgave is gezocht naar een toekomstbestendig aan de kust is het land één meter hoger gelegen, een Natuurwaarden, landbouw en industrie beïnvloeden het landschap voor het gebied tussen Eemshaven zogenaamde kwelderrug. De schaarse bebouwing wordt gebruik van het landschap. Het nutig gebruik van het land en Oudeschip. Verzilting en de grote voorraden hierop gebouwd, in eerste instantie één proefboerderij zal in de toekomst een steeds groter issue worden. Door warmkoelwater maken het onder andere aantrekkelijk om waar er later nog enkele kunnen volgen. het toepassen van een landschap waar verschillende te denken aan een nat gebruik van de grond beschermd doelen worden gecombineerd kan op een effectieve door de dijk. Bij het nieuwe gebruik van het land is zilte In de Eemshaven is duidelijk onderscheid tussen manier met de beschikbare ruimte worden omgegaan. aquabouw de economische drager van het landschap. de wereld voor de mensen en de wereld voor de Recreatie, natuurcompensatie en een productielandschap productie en distributie van onder andere elektriciteit. gaan op deze manier samen. Er ontstaat een multifuctioneel landschap door de De energiecentrales gebruiken grote hoeveelheden combinatie van educatief en toeristisch gebruik en koelwater, dit warme koelwater kan gebruikt worden in Het natte zilte landschap heeft geheel andere kwaliteiten natuurbehoud in het landschap van zilte aquacultuur. het landschap van zilte aquabouw. De warmte versnelt de dan het huidige landbouwgebruik. In de grote bassins Meerder proefboerderijen kunnen een plek krijgen groeiprocessen, daarnaast kan op deze manier het water voor de kweek staat een laagje water, net zoals bij de in dit landschap, waarvan één proefboerderij met afkoelen waardoor de centrales minder zeewater hoeven Waddenzee weerspiegeld het wate de lucht en de kleuren bijbehorende bassins voor algenteeld verder is uitgewerkt. rond te pompen. van de omgeving. De vaak overvloedig aanwezige wind Op de proefboerderij is plaats voor een woonhuis, zorgt voor de rimpelingen van het water. Het eerste idee de bedrijfsgebouwen en een publieke route voor In de wereld van de mens is er de Boot naar Borkum, is om een proefboerderij van 10 hectare op te zetten, met nieuwschierigen en educatie. Aan de noordzijde bakenen bussen met Duitse toeristen beginnen of eindigen hier vervolgens de mogelijkheden tot opschaling naar 100 en de gigantische windmolens het ontwerpgebied van hun vakantie naar Borkum. Dit is hierbij ook de enige zelfs 1000 hectaren. De algen kunnen verplaatst worden ongeveer één kilometer af. De oude dijk bij Oudeschip massale toeristische activiteit in de haven zelf. Op door het water, dit zorgt voor een ander oogstproces
samenvatting 7 vergeleken met traditionele landbouw. De algen moeten na gradaties van beschutting en beslotenheid te herkennen, het landschap en herhaling van de constructie is voor het opzuigen van de groene sludge op een fabrieksmatige van werken naar wonen. In het ontwerp is het woonhuis de proefboer vanuit het woonhuis iedere dag anders te manier worden gedroogd. De drie hallen van de juist onder deze grote kap geplaatst waardoor het ervaren. proefboerderij volgen het productieproces van voorkweek, woonhuis gebruik kan maken van het tussenklimaat opslag en de oogst van de algen weer. van de water en winddichte schil van de schuur. Er is onderscheid gemaakt tussen de verfijnde verblijfsruimten, De boerderij vormt een silhouet in het landschap door voor de mens ontworpen en productieruimten waarbij het de enorme leegte en platheid hiervan. In de omgeving is product centraal staat. Door het onderling verspringen van een duidelijk onderscheid zichtbaar tussen industriële- en de drie schuren ontstaat een verknipt silhouet, hierdoor boerenbebouwing. De enorme afmeting van de industriële kan de publieke route in de vorm van een loopbrug het bebouwing in de Eemshaven zorgen voor een verlies aan gebouw doorkruisen. menselijke schaal. Binnen deze industriële bebouwing is vaak nog een kleinschalige inbouw van verblijfsruimten De gevel en het dakvlak van de langsrichting gaan in te herkennen, in de proefboerderij komt dit ‘box in box’ elkaar over waardoor er één schil ontstaat. Aan de principe terug. Voor de boerderij is gezocht naar een kant van Oudeschip een lage goothoogte als referentie hybride tussen een industriele hal en een traditionele naar de boerderijen en aan de andere kant nabij de boerderij zowel in vorm als in functionaliteit. Eemshaven juist een hoge goothoogte. Dit vlak is gemaakt van translucente polycarbonaatplaten, die Bij boerderijen worden door de schaalvergroting nieuwe onderbroken worden door glazen te openen ramen. De moderne schuren op het erf gebouwd. Kenmerkend voor houten gordingen op de stalen spanten herhalen het de langsrichting van de traditionele boerderijen zijn de horizontale ritme van de waterbassins in het landschap. geslotenheid met kleine raamopeningen. De grote deuren De kopsekanten van de schuren zijn met standaard glazen zijn typerend voor de dwarsrichting van de schuren. Ook kasgevel ingevuld, de te openen delen zijn hierbij de het landschap kent door de polders die als een uienschil dichte vlakken. De schuifdeuren zijn gemaakt van houten afgepeld kunnen worden twee duidelijke richtingen. aardappelkisten. Parallel aan de dijken, de langsrichting en haaks op de dijken, geaccentueerd door dijkcoupuren, juist de In het ontwerp is zoveel mogelijk gebruik gemaakt met dwarsrichting. Het silhouet van de proefboerderij vindt standaard geprefabriceerde materialen, zo worden aansluiting op deze richtingen in het landschap en de op het erf in in de schuren stelconplaten gebruikt. De bestaande schuren. standaardisering en het gebruik van droge verbindingen maakt dat de proefboerderij makkelijk aangepast kan Vanaf het erf richting het woonhuis zijn een aantal worden en eenvoudig te bouwen is. De grootsheid van
voorwoord 9
voorwoord van de Waddenzee duidelijk, een grote grijze watermassa. De keren daarna bezocht ik de Eemshaven alleen, met de De geschetste sfeer van water, leegte en natuur heeft me Dit was een totaal ander beeld dat ik tot dan toe gewend fiets uitgestapt ik uit in Uithuizermeeden of Roodeschool. aangesproken in de beschrijving van het afstudeeratelier. was van de Noordzee. Telkens is er weer een hoogtepunt, Van te voren bedacht ik hoe ik windtechnisch het beste Het gebied was voor mij onbekend, de Waddeneilanden letterlijk en figuurlijk wanneer je dijk oploopt. De lelijkheid kon fietsen. Eenmaal bezocht ik de Eemshaven met een had ik bijna allemaal ooit bezocht, maar de Waddenkust van het gebied, de verbaasdheid over het bestaan van tentje achterop de fiets en v volgestouwde fietstassen. was mij nog onbekend. Ondanks dat ik in een stedelijke zulke plaatsen in Nederland en daarbij het futuristische Vanuit een stilstaande of fietsende positie zijn er zoveel omgeving ben opgegroeid is mij van huis uit wel liefde karakter gaven een bizarre eerste indruk. Ik weet nog dat mogelijk beelden vastgelegd. Ik voelde me een vreemde voor de natuur bij gebracht. Na enkele bezoeken aan het ik dacht: ‘Wie wil hier nu iets ontwerpen te midden van al vogel in de dorpen waar iedereen elkaar kent, in de haven gebied is gebleken dat je naast de Waddeneilanden ook dit industrieel geweld, de kaalheid, leegte etc.,’ Maar toch waar vrouwen, zo voelde het, een zeldzaamheid zijn. van de waddenkust kunt houden. is het uiteindelijk anders gelopen. Soms maakte ik een praatje maar meestal werden vooral de mensen, de werknemers, schippers, toeristen en In februari 2011 is gestart met het voorbereidend De opgave gaat over een gebied waar hectiek heerst, ook andere verdwaalde mensen geobserveerd. Wat gebeurt afstudeeronderzoek genaamd ‘Noorderruimte – een de klimaatveranderingen hebben invloed op de toekomst hier allemaal, in wat voor soort landschap ben ik nu zoektocht naar Identiteit in het Waddengebied’. Samen van het gebied. Voorafgaand aan het ontwerptraject weer beland? Maar ook ontstond het besef dat ook mijn met Niels Groeneveld, Ilse Hartman, Sander Lenders en van het afstuderen is in juni 2011 een symposium stroomverbruik in Eindhoven gevolgen heeft voor wat men Roel Muselaers is dit gemeenschappelijk vooronderzoek georganiseerd in opdracht van de Waddenvereniging. bouwt in de Eemshaven. uitgevoerd. Hierin is de waddenkust vanaf de afsluitdijk Op het syposium ‘Op ’n diek’, mede georganiseerd tot de Duitste grens onderzocht. Een aantal conclusies door Jos Bosman, hoofdbegeleider van dit project, is de Het gebied in de Eemshaven verandert zo snel dat zelfs uit het onderzoek zijn aanleiding geweest voor de hierop Eemshaven uitvoerig besproken. De tweede dag is er in tijdens dit project kaartmateriaal en toekomstplannen volgende individuele ontwerpopgave. een werkgroep gepraat over de kenmerken, kwaliteiten verouderde. Google Maps is aangepast aan de uitbreiding en toekomst van de haven. Onder andere Andries van der van de haven, maar een groot aantal bronnen voor kaart In mijn vrije tijd windsurf ik graag, het gevoel heel klein te Berg, Jouke van Dijk, Annet Ritsema en gespreksleider materiaal loopt (ver) achter. In het gesprek met Theo zijn in de enorme ruimte met natuurkrachten om je heen Marcel Koenis gaven ieder hun visie. Hieruit kwam naar Smit van Groningen Seaports werd wel een duidelijke is daarbij een terugkerend gevoel. De wind is de baas voren dat de Eemshaven een uniek gebied in Nederland toekomstlijn voor de Eemshaven geschetst. Maar ook de en die moet je vooral de baas laten zijn maar dan wel is. Het is een gebied waar grote contrasten te vinden zijn. eigen visie van Groningen seaports is tijdens het project op jouw manier. Jij als, een van de weinige obstakels in Een gebied dat zeker niet het mooiste meisje is maar waar veranderd; een extra haven lob wordt toch niet uitgevoerd. het water, voelt je nietig maar bevoorrecht om onderdeel je wanneer je deze lelijkheid hebt erkend de schoonheid van deze krachten te zijn. Deze rouwheid voelde ik ook kan gaan ontdekken. Juist door het benadrukken van Kortom een plek die na jaren lange stilstand in beweging bij de eerste kennismaking met de Eemshaven. Bij een deze contrasten worden de extremen in dit gebied is gekomen. Geen voor de hand liggende lokatie maar bezoek aan de haven samen met Jos Bosman en mijn benadrukt. Door ook andere mensen over het gebied te daardoor wel erg bijzonder. groepsgenoten belandden we in zandstorm met een ruime horen praten werd ik verder aan het denken gezet. windkracht 6. Met half toegeknepen ogen werd het beeld
inhoudsopgave 11 inhoudsopgave 3.2 potenties van zilte aquacultuur 73 samenvatting 5 3.3 algenkweek in het ontwerpgebied 75 voorwoord 9 3.4 teelt proces van algen 77 inhoudsopgave 11 4. ontwerp - landschap 79 1. landschappelijke analyse 15 4.1 invloeden gebiedsanalyse 81 1. gebiedsanalyse - ondergrond 19 4.1.1 uitgangspunten uit de onderlaag 81 1.1 eerste kennismaking met de Eemshaven en omstreken 21 4.1.2 Netwerken in ontwerpgebied 83 1.2 het gebied in kaart 23 4.1.3. Occuptie in ontwerpgebied 85 1.3 ondergrond 23 4.2 reliëf in het landschap 87 1.3.1 natuurgebieden 23 4.3 beelden van het ontwerpgebied 89 1.3.2 historische onderlaag 25 4.4 gebiedsontwikkeling Eemshaven 91 1.3.3 ontwikkeling van de Eemshaven 29 4.5 menselijk gebruik van de Eemshaven 93 1.3.4 hoogtes 31 4.5 product stromen 95 1.3.5 landinrichting van boven 33 4.6 netwerken 95 1.3.6 weer- & klimaatverandering 35 4.7 indeling van één bedrijfseenheid 97 1.4 gebiedsanalyse - netwerken 39 1.4. netwerken 41 5. ontwerp - gebouw 101 1.4.1 verbindingen 41 5.1 uitgangspunten 103 1.4.2 menselijke stromen 43 5.2 landschappelijke inpassing 107 1.4.4 materiële stromen 47 5.3 indeling & routing 109 1.5 gebiedsanalyse - occupatie 51 5.4 publieke routing 117 1.5.1 grondgebruik 53 5.5 maatvoering 123 1.5.2 plannen voor het Eemshaven gebied 55 5.6 materialen 1.5.3 energie- en industriële bouwwerken 57 5.7 constructie 135 5.8 kaswoning 135 1.5.4 bebouwing voor menselijk verblijf 59 5.9 ventillatie 137 2. analyse van gebouw en erf 61 2.1 boerderijen 63 bronnen 139 2.2 het erf 65 dankwoord 141
3. nieuwe landschappen 69 3.1 hybride landcshappen 71
inleiding 13
In februari 2011 is het afstudeeratelier Noorderruimte Door de populariteit van de Waddeneilanden lijkt of gestart, het afstudeertraject van een jaar is samen de Waddenkust een vergeten kindje. Het is dan wel begonnen met vier andere studenten. Dit jaar is een kust, het karakter is geheel anders dan die van de onderverdeeld in een gemeenschappelijk vooronderzoek Noordzee kust. Waar duinen en een wilde zee het beeld gevolgd door een individuele ontwerpopgave. van de Noordzee bepalen zijn modder en uitgestrektheid “Noorderruimte een zoektocht naar de identiteit in het meer van toepassing op de Waddenkust. Bij eb is de Waddengebied” luidde de titel van het voorafgaande Waddenzee een grote moddervlakte, bij vloed een grote onderzoek aan deze afstudeeropgave. Noorderruimte watermassa. duidt op het gebied ten noorden van de stad Groningen en Leeuwarden met als duidelijke afbakening de Eemshaven Waddenzeekust. In het vooronderzoek is gekeken naar de De gehele Waddenkust van de Afsluitdijk tot de grens potenties van dit, soms vergeten, gebied. De kustlijn vanaf met Duitsland heeft een lengte van bijna 200 kilometer de Afsluitdijk in Friesland tot aan de grens met Duitsland met het bijbehorende achterland. De Eemshaven in Groningen is nader bekeken. Aan de hand van kaarten is hiervan de plaats die de afgelopen tijd het meest en foto’s zijn vele onderwerpen aan de orde gesteld, deze in ontwikkeling is geweest. Eemshaven kan zich onderwerpen zijn gebundeld in het afsluitend verslag van binnen Nederland de grootste bouwput van het land het vooronderzoek. Van grote invloed op dit platteland noemen. Deze bouwactiviteiten zijn het gevolg van een zijn onder andere verzilting, krimp, natuurbescherming toenemende energievraag in Nederland waardoor er en energie. Binnen het gebied van de Noorderruimte is twee grote energiecentrales in de Eemshaven worden ingezoomed op drie deelgebieden waarvan de Eemshaven gebouwd. Naast deze economische activiteiten zijn er er een is. In dit verslag zal verder worden ingezoomed op ook verschillende natuurwaarden erkend aan de gebieden dit gebied. gelegent pal naast de haven. De Eemshaven ligt aan de Waddenzee die beschermd is volgens de natura 2000 De geschiedenis van de Noorderruimte gaat over de richtlijnen en staat op de Unesco wereld erfgoedlijst. intensieve interactie tussen mens, zee en land die al Het gebied rond de Eemshaven is deel van de eeuwen lang plaatsvindt. De gevolgen van deze interactie Noorderruimte dat van oudsher het meest dunbevolkt zijn nog steeds herkenbaar in het landschap en zelfs in de is. De mechanisering in de landbouw heeft het aantal aard van de bewoners. De rol van de visserij en landbouw, bewoners van deze streek verder omlaag gebracht. van oorsprong twee belangrijke economische factoren, Hierdoor is deze streek nog steeds erg dunbevolkt. Binnen is drastisch veranderd. Waar vroeger alles draaide om het gebied zijn meerdere kleine dorpjes en gehuchten de bloei van deze sectoren, wordt nu vruchtbaar land gelegen omringd door productieland met daarop gelegen < op de dijk, zuidoost van de Eemshaven gebruikt ten gunste van natuurbehoud. enkele grootse boerderijen. De Eemshaven is een andere
Kiel
Bremerhaven Hamburg
Eemshaven
Leeuwarden Groningen Oldenburg Bremen
Den Helder
Emmen
Hoorn Alkmaar
Zwolle Zaanstad
Haarlem Amsterdam Bron: http://www.waddensea-secretariat.org/ Almere Hannover
Deventer Osnabrück Braunschweig Apeldoorn Enschede inleiding 15
wereld tegenover deze kleinschaligheid markeren enorme proefboerderij en het omringende erf. Door het gebied schepen, fabrieken, industriehallen en windmolens deze meermaals te bezoeken is een grote verzameling van haven. foto’s ontstaan. Naast de analyse door middel van kaarten De Eemshaven is zodoende een unieke plaats in vormen foto’s een belangrijk onderdeel van het verslag. Nederland, de enorme schaal verschillen die het Hierbij is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van eigen foto’s. landschap in zich heeft zijn een rare gewaarwording. De Mocht dit niet het geval zijn dan is dit vermeld schapen naast de enorme windmolens, de werelderfgoed status van de Waddenzee naast de grootste 1. landschappelijke analyse energiecentales van Nederland. De landschappelijke analyse richt zich op het gebied Het contrast tussen de dorpjes en boerderijen in een tussen de rand van de Eemshaven en de het zuidelijk vlak landbouw landschap met daarnaast de sinds enkele daarvan gelegen dorpje Oudeschip. Deze strook is een jaren oprukkende Eemshaven zorgt voor spanning buffer van ongeveer één kilometer breed tussen de haven tussen gebruikers van dit gebied. Daarnaast spelen er en het dorp. Deze analyse is uitgevoerd volgens de meer globale thema’s als verzilting en de stijging van de lagenbenadering, hierbij zijn de drie lagen, ondergrond, zeespiegel in dit gebied een belangrijke rol. netwerk en occupatie zijn op de schaal 1:50 000 belicht De enorme groei in de Eemhaven zorgt voor nieuwe waarbij vervolgens is ingezoomed voor de directe kansen. Door het samen aangrijpen van deze kansen invloeden op het projectgebied. De relaties van het en het daarbij aanpakken van de problemen die de ontwerpgebied met de directe omgeving, zoals op welke klimaatverandering met zich mee brengt ontstaan kansen netwerken het gebied kan aansluiten, zijn uitgelicht. voor een andere invulling van dit gebied. Het laatste hoofdstuk occupatie bestaat voor een deel uit Het gehele verslag is opgebouwd uit vijf onderdelen. voorbeelden van objecten uit de directe omgeving. intensiteit netwerken In de eerste drie delen wordt aan de hand van Vragen die hierbij gesteld worden zijn: verschillende analyses antwoorden gezocht voor de Hoe is het gebied ontwikkeld nadat het ingepolderd is? 20-meter diepte contourlijn verschillende onderzoeksvragen. Het eerste onderdeel Welke kwaliteiten heeft dit gebied? In hoerverre kunnen bevat een landschappelijke analyse, in het tweede bij aanpassingen aan het ontwerpgebied deze kwaliteiten begrenzing continentaal plat deel is ingezoomed op gebouwniveau waarbij zowel behouden blijven? In welke mate is het landschap naar de bebouwing in de omgeving als naar algemene überhaupt aanpasbaar? Als laatste de vraag: Door wie en Trilateraal coorporatie gebied typologieën is gekeken. Als laatste deel van de analyse zijn hoe wordt dit gebied gebruikt? verschillende mogelijkeheden van nieuwe landinrichtingen MARIN, TNO NITG, Bureau Hydrografie (Nederland), flosm.de/ai naast elkaar gezet. Het ontwerpdeel bestaat uit een schaal 1:2 000 000 landschappelijk ontwerp en een ontwerp voor de N 20 40 80km
onderzoeksopzet 17
2. industriële en boeren bebouwing ontwerp, hierbij is er verder ingegaan op het ontwerp van Er is onderscheid gemaakt in algemene en plaats een zilt nat landschap. specifieke verschijningsvormen van de gebouwde Hoe kan dit landschap een nieuwe toekomstbestendige omgeving. Eerst wordt plaats specifiek gekeken naar de invulling krijgen waardoor de kwaliteiten van het gebied traditionele Oldamsterboerderij, vervolgens is de indeling niet verloren gaan en dit ook voor de gebruikers van van erven in de buurt van de Eemshaven bekeken. Als dit gebied een meerwaarde is ? Zijn er mogelijkheden laatste zijn een aantal algemene principes gedefinieerd reststromen uit de haven te benutten? die zowel betrekking hebben op industriële als agrarische bebouwing. 5. ontwerp - gebouw Welke verschillende bebouwingstypologieën zijn er Verder ingezoomd in dit landschap is een proefboerderij in de omgeving te vinden? Welke meer generieke voor zilte aquabouw ontworpen. bebouwingstypologieën zijn kenmerkend voor industrie en Wonen, werken en voorlichten zijn gekoppeld in het het boeren erf? ontwerp. Relatie met het landschap?
3. nieuwe landschappen Door de enorme leegte van het landschap is gekeken In het derde deel van het onderzoek zijn referenties van welke effecten de vorm van een volume in deze leegte andere landschappen bekeken. heeft. Zijn er mogelijkheden om reststromen in het Zowel van de visuele als de technische gevolgen is aan de landschap? Is het mogelijk om bestaande typologieën hand van referentieprojecten een voorstelling gegeven. te vertalen naar een nieuwe vorm? Bij een nieuw soort De zilte aquabouw is nader bekeken en dan met name de boerderij hoort immers ook een nieuwe vorm? algenkweek. Het huidig grondgebruik van het gebied is eenzijdig, is het Deze vijf delen geven een beeld van het laatste half jaar bij een nieuw landschap mogelijk meerdere functies naast durende ontwerp traject. elkaar te laten bewegen? Wat gebeurt er op dit gebied in de rest van de wereld? Aan welke veranderingen is de landbouw onderhevig? Wat kan er geleerd worden van landschappen die gelijke kenmerken vertonen? Hoe wordt hier om gegaan met landschappelijke kwaliteiten?
4. ontwerp - landschap De analyse heeft input gegeven voor een landschappelijk
1. gebiedsanalyse - ondergrond
gebiedsanalyse 21
1.1 eerste kennismaking met de Eemshaven en omstreken c. Eemscentrale “Er gaat niets boven Groningen” is de slogan van de stad Een groot aantal hectaren van de Eemshaven is jarenlang Groningen. Op de landkaart is nog een heel stuk van ongebruikt geweest. De wildernis heeft zich kunnen Nederland te zien dat toch echt wél boven Groningen ligt. ontwikkelen. Nu de Eemshaven steeds meer bebouwd Een geheel niet onbelangrijk stuk van Nederland. Waar raakt verdwijnen deze onbestemde stukken land. Dit ruim een eeuw geleden de graanboeren hier floreerden is gebeurt niet overal, op bepaalde plaatsen is het onder de later het gas ontdekt. De Eemshaven zorgt nu voor een grond wel druk met (gevaarlijke) leidingen, bovengronds grote hoeveelheid electriciteit, iets waar heel Nederland heeft de natuur daardoor nog steeds vrij spel. Konijnen zijn < a. dijkopgang aan de Borkumkade van mee profiteert. Door de mechanisering in de landbouw volop te vinden op het haventerrein, als de werkdag erop < b. N33 richting het westen, loop van de Tjariet door de landbouwgronden is het aantal mensen dat werkzaam is in deze sector zit hebben zij vrij spel. < c. Eemscentrale gezien vanaf Oostelijke polderdijk drastisch verminderd. Ook de gevestigde industrie in d. recreëren op het wad de Eemshaven is voornamelijk arbeids extensief. De De Waddenzee is een beschemd gebied, de laatste jaren is er wel een hele stroom bouwvakkers waddenplaten trekken mondjesmaat toeristen aan, vele zichtbaar voor de bouw van de energiecentrales. Wanneer van hen gaan voornamelijk naar de Waddeneilanden de centrales operationeel zijn zal deze stroom echter gelegen aan de ‘echte’ zee. < d. recreëren op het wad (panoramio.com) drastisch verminderen. e. natuurcompensatiegebied in de Emmapolder < e. natuurcompensatiegebied van vijftig hectare in de Emmapolder De Eemshaven is verplicht te investeren in < f. bebouwing van Oudeschip vanaf de Dijkweg toelichting bij foto’s natuurcompensatie. Ten noorden van Uithuizen is aan de a. dijkopgang aan de Borkumkade dijk gelegen landbouwgrond aangekocht wat terug aan Door de open vlaktes en de ligging aan zee, is de wind de natuur is gegeven. Het contrast tussen de grandioze als hij waait overal voelbaar. De windmolens draaien trouw industrie en een natuurverbindingsstrook voor de hun rondjes maar als het echt hard waait staan ze stil. spitsmuis is erg groot. Door de leegte van dit landschap heeft de wind vrij spel. f. bebouwing van Oudeschip Rondom boerderijen zijn dan ook vrijwel altijd windsingels Naast de grootschalige industriële bouwwerken staan aangeplant. de solitaire boerderijen en kleinschalige arbeidershuisjes. * Fijnere vertakking van geulen in een waddengebied. Wadden worden doorsneden door b. loop van de Tjariet door de landbouwgronden De dijken scheiden deze werelden visueel van elkaar af, een stelsel van prielen, die zijn ontstaan door de schurende werking van afstromend water In het nieuwe polderlandschap zijn de vroeger door de al blijven de windmolens van heinde en verre zichtbaar. bij dalend tij. De prielen hebben een verwilderd of meanderend karakter en verleggen voortdurend hun loop. waddenplaten lopende prielen* veranderd in maren**. De Oudeschip is het dorp het dichts bij de Eemshaven ** Groningse naam voor een water, meestal een smalle, ondiepe, onregelmatige, soms loop van deze waterstromen is groot en deels hetzelfde gelegen, op ruim één kilometer afstand. ook niet-natuurlijke stroom. Maren komen het meest voor in de gebieden Hunsingo en gebleven. In het landbouwgebied staat her en der een Fivelingo. (Glossarium Nederlands Landschap) boerderij of een aantal kleinere huisjes samen in de vorm van een gehucht. BORKUM
ROTTUMERPLAAT
ROTTUMEROOG
SCHIERMONNIKOOG
N46
N33
DELFZIJL
GRONINGEN
FRIESLAND GRONINGEN landschappelijke analyse 23
1.2 het gebied in kaart de directe invloeden op het projectgebied in kaart. Het lagenbenadering kader voor de kaarten schaal 1:50 000 is zo gekozen dat In Nederland kan niet alles zomaar overal gebouwd Uithuizermeeden, een oude dorpskern, nog binnen de worden. Dit besef heeft geleid tot de lagenbenadering, kaart valt. Aan de oostzijde is de uitsnede zo gekozen dat waarbij bodem, water en natuur sturend zijn bij het daarbij nog net een strook van het water in de Dollard is beschrijving lagenbenadering > inrichten van de ruimte. De lagenbenadering is een te zien. cultureelerfgoed.nl handige methode om uiteenlopende functies in een xplorelab.nl gebied te analyseren en afwegingen te maken. 1.3 ondergrond De lagenbenadering gaat ervanuit dat de ruimte is 1.3.1 natuurgebieden opgebouwd uit verschillende lagen: De Waddenzee ten noorden van de Eemshaven is 1. De ondergrond: water, bodem en het zich daarin uitgeroepen tot Natura-2000 gebied, een Europees project bevindende leven. dat honderden natuurgebieden omvat. Zeven van deze 2. De netwerken: alle vormen van zichtbare en gebieden liggen in het Waddengebied. (wadden.nl) De onzichtbare infrastructuur, aangeduid als de natuur beleven, gebruiken en beschermen is het doel van natuurwaarden & kaartuitsneden ruimtelijke structuur (verkeer, natuur en Natura-2000 gebieden. Daarnaast is de Wadddenzee in water, energie). juni 2009 ook op de UNESCO werelderfgoedlijst geplaats. ontwerpgebied 3. Het landgebruik (occupatie): ruimtelijke patronen tengevolge van menselijk gebruik, belangrijke vogelgebieden belangrijke vogelgebieden ofwel de ruimtelijke inrichting (wonen, Langs heel de waddenkust en de op de eilanden zijn bedrijven, recreatie, landbouw etc). gebieden aangemerkt als belangrijk vogelgebied. Natura-2000 gebied Elke laag kent zijn eigen functies, met een eigen Opmerkelijk is dat ondanks de grootschalige industrie ‘ontwikkeltijd’. Een belangrijk onderdeel van de benadering de Eemshaven en het projectgebied zijn aangemerkt grens Natura-2000 is de relatie tussen lagen: wat is de consequentie van een als belangrijk vogelgebied. Kenmerkend voor een ingreep in de ene laag voor de andere lagen. industriegebied is natuurlijk wel de rust buiten de hoofdverbindingsweg werktijden. Ook is nog steeds een deel van de Eemshaven kaartschalen niet bebouwd waardoor er grote wilde begroeide vlakten autoweg Op verschillende kaartschalen zijn de verschillende lagen, zijn ontstaan. De hele rand van de Waddenkust is ondergrond, netwerk en occupatie in beeld gebracht. aangemerkt als vogelgebied. veerverbinding Op de kleinste schaal (1:250 000) zijn de relaties met het achterland en de eilanden zichtbaar. De drie lagen, zijn natuurcompensatie flosm.de/ai, waddenzee.nl, maps.google.com op schaal 1:50 000 verder uitgesplitst op verschillende Als compensatie voor verlies aan natuur op het schaal 1:250 000 kaarten. Kaarten schaal 1:25 000 brengen vervolgens industrieterrein waarop zich bedrijven in de Eemshaven N 2 500 5 000 10 000m
landschappelijke analyse 25
v Chr - 1000 hebben gevestigd of nog gaan vestigen, dient er als het zijn de natuurwaarden van de maren achteruitgegaan. natuurlijke kweldergeul ware grond terug gegeven te worden aan de natuur. Verscheidene maren liggen onzichtbaar en onbereikbaar in eb en vloed Hiervoor heeft Groningen Seaports – samen met Nuon, het landschap. Daar staat tegenover dat veel maren nog RWE en AdavancedPower grond aangekocht in de prachtig door het groninger land kronkelen. 1200 - 1900 Emmapolder ( achter Uithuizen). Een aaneengesloten (bron: Maren in Noord-Groningen, een ideeën- en voorbeeldenboek) uitgegraven op diepte terrein van 50 ha wordt maandag 8 februari ‘gereed’ waterafvoer en transport gemaakt als natuur. (groningenseaports.com) De maren zijn onverbrekelijk verbonden met het landschap van Noord-Groningen. Zij verhalen ons van het verleden: 2000 1.3.2 historische onderlaag de tijd van zee, klei en kwelderkreken; het beheersen van geoptimaliseerd agrarisch De kaart uit 1665 laat zien dat de geografische ligging het water, het winnen en in cultuur brengen van het land. landschap water aan- en van de Eemshaven destijds aan zee toebehoorde. Tussen “De maren zijn karakteristieke elementen in het open afvoer de zee en het vasteland is nog een tussengebied te zien. dijken- en wierdenlandschap van Noord-Groningen, die 2005 - ? Dit gebied is aan de getijden onderhevig en nog niet in nog getuigen van het ontstaan en de geschiedenis van natuurvriendelijke oevers handen van de mens. Schapen graasden en grazen nog dit gebied. De meeste zijn natuurlijke waterlopen, van ecologische dooradering waterberging steeds op deze kwelders. Een groot verschil; vroeger was oorsprong kweldergeulen en prielen. Eerst voerden ze het recreatief medegebruik er sprake van een brede kustzone, nu is deze zone door zoute zeewater af en aan. Na de aanleg van de dijken zijn ^ Ontwikkeling van maren geduren de afgelopen eeuwen. mensenhanden een dunne lijn geworden. veel maren aangepast en vergraven en werden ze gebruikt Maren in Noord-Groningen, een ideeën- en voorbeeldenboek voor de afwatering van zoet water en als transportweg. ontwikkeling van waterstromen Ze vormen belangrijke structuurlijnen in het landschap en Op de kaart zijn de huige zandbanken en de waterstromen spelen een grote rol in de cultuurhistorische samenhang weergegeven over de historische laag heen. De ervan.” (bron: Maren in Noord-Groningen, een ideeën- en voorbeeldenboek) natuurlijke loop van de prielen is nog op veel plekken historische kaart 1665 vergeleken met huidige situatie herkenbaar in het landschap, al dan niet omringd met Op de kaart van 1665 staat de dorpsnaam van het akkerbouwgronden. Doordat de prielen nu binnen de dijk huidige Uithuizermeeden geschreven als ‘Mieden’, hieruit water (huidige situatie) liggen worden ze maren genoemd. blijkt dat het dorp net als andere dorpen zuidelijker Toelichting bij afbeelding maren: gelegen al een lange historie hebben. kaart 1665 noordelijk Groningen. Tegenwoordig hebben de maren vaak nog uitsluitend De mens heeft duidelijk gewonnen in de strijd om het 1997-207 (collectie kaarten), Fries Scheepvaart Museum een functie in de waterhuishouding. De grotere maren water, deze strijd kan echter door de klimaatverandering (geheugenvannederland.nl) worden ook gebruikt voor de recreatievaart. De oevers weer opnieuw losbarsten. Zelfs de zeer smalle kustlijn is hebben een beschoeiing en vanwege de druk op de fragiel; ook al lijkt de dijk nog zo enorm, de kracht van het flosm.de/ai, geheugenvannederland.nl landbouw om de grond optimaal te gebruiken wordt het water en de zee is inmens. schaal 1:250 000 land tot de uiterste rand van het talud gebruikt. Daardoor N 2 500 5 000 10 000m Valom
Koningsoord
Groote Tjariet
Oudeschip
Hefswal
Roodeschool Nooitgedacht
Uithuizermeeden Oosteinde N363 Polen
< Groningen N46 < Delfzijl N33 Tweehuizen Dekkershuizen Vierhuizen landschappelijke analyse 27
Oude dijken, ook wel slaperdijken dijken genoemd zijn nog steeds duidelijk zichtbaar in het landschap, en de bijbehorende verkavelingspatronen staan vaak haaks op de dijken. Het land is als een uienschil af te pellen tot de situatie van een paar eeuwen geleden. Telkens is er weer een polder tegenaan geplakt. Dit gebeurde niet zomaar; vele uren zwoegen in de modder van de kwelders gingen hieraan vooraf.
Op de kaart is te zien dat een aantal wegen nog steeds dezelfde ligging hebben. Een groot aantal waterwegen is ook onveranderd gebleven. De N33 en de N46 zijn duidelijk later aangelegd en liggen als losse lijnen over de oude structuur. De Groote Tjariet (ook: Tjariet) is een maar in het noorden van de provincie Groningen, die kan worden gezien als de van oorsprong buitendijkse voortzetting van de Fivel. Deze laatste is verzand. De Tjariet is blijven bestaan vanwege historische kaart 1867 vergeleken met huidige situatie zijn grote betekenis voor de afwatering. Tja komt van tia en betekent grens [1]. De Groote Tjariet is 1867 gemeente Uithuistermeeden, uitgave van Hugo Suringar te dan ook de buitendijkse grens tussen de streken Fivelingo Leeuwarden en Hunsingo ( wikipedia.com). Op de kaart is de grens water (huidige situatie) tussen Fivelingo en Hunsingo duidelijk aangegeven, op huidige kaarten is deze grens niet meer van belang. huizen (huidige situatie)
kleine weg (huidige situatie)
grote weg (huidige situatie
wikimedia.com, flosm.de/ai schaal 1:50 000 N 500 1000 2000m
landschappelijke analyse 29
1.3.3 ontwikkeling van de Eemshaven investeringen alleen op energiegebied plaats.’’ (bron: Max Toen in de jaren zestig de tonnage van de zeeschepen van der berg commissaris van de koningin. (bron: www. steeds verder toenam, ontstond in het noorden van nos.nl 5-01-2011 in Eemshaven wordt stopcontact van Nederland al snel een sterke behoefte aan een zeehaven Nederland) die toegankelijk zou zijn voor schepen van 70 000 tot 80 “Verwacht wordt dat in 2012 ongeveer 35 procent van de < Eemshaven 1990 000 ton. Alleen een haven van dergelijke groote zou voor totale productie van energie (Nederlandse energie verbruik) kustfoto.nl, beeldbank Rijkswaterstaat dit gebied een verdere industriële uitbouw op lange termijn plaatsvindt in de Eemshaven.” ( Groninger Courant) < Eemshaven 2007 kunnen waarborgen. De opening van de Eemshaven in De Eemshaven is de laatste tijd veel in het nieuws geweest kustfoto.nl, beeldbank Rijkswaterstaat 1973 viel echter samen met de eerste oliecrisis. In 1985 omtrend de bouw van de energiecentrales van Nuon en < Eemshaven 2010 waren daardoor in de Eemshaven nog ca. 450 ha netto- Essent, economische belangen spelen een grote rol in Koos Boertjens - bouweemshaven.nl industrieterreinen ter beschikking. haven, ondanks dat het aan een beschermd natuurgebied “De aspiraties waren niet gering: er moesten grootschalige is gelegen. activiteiten in de olieraffinage en basischemie komen; de Eemshaven moest een trekpaard voor de noordelijke De bouw aan de enorme energiecentrales gaat gestaag < Eemshaven 1990 economie worden. Zeshonderd hectare Waddengebied verder, dit ondanks de protesten en vergunningen. Ook kustfoto.nl, beeldbank Rijkswaterstaat werd ingepolderd en gedeeltelijk omgevormd tot een de plannen voor de toekomst zijn in snelle ontwikkeling. < Eemshaven 2007 havengebied met alles wat daarbij hoort. In 1973 opende De bewoners van de nabij gelegen dorpen zijn enerzijds kustfoto.nl, beeldbank Rijkswaterstaat Koningin Juliana de nieuwe havenmond van Delfzijl bij erg blij met de activiteiten in een door Nederland < Eemshaven 2010 Oterdum en de Eemshaven. En zo lag daar toen een vergeten gebied, anderzijds kijken ze met argusogen Koos Boertjens - bouweemshaven.nl groot, ingericht terrein te wachten- klaar voor een grootse naar de steeds meer beeldbepalende bouwwerken in de toekomst.” (kunst-en-cultuur.infonu.nl)” Eemshaven. In een landschap dat ooit leeg was blinken De Butterfahrten (bootreizen waarop belastingvrije inkopen nu aan de horizon de windmolens en andere industriële konden worden gedaan) waren wel een succes. Maar bebouwing, het zicht naar het zuiden levert nog het Europeese regelgeving dwong de rederij te stoppen met vertrouwde beeld op van een weids landschap met de Fahrten per 1 juli 1999. Gelukkig bleef de veerboot vergezichten en kleine dorpen. Maar ook in dit oudere naar het Duitse eiland Borkum wel varen vanuit de landschap zijn de nodige veranderingen gaande (geweest), Eemshaven. het aantal mensen dat werkzaam is in de landbouw is na Sinds enkele jaren is er een ommekeer zichtbaar in de de mechanisering drastisch verminderd, deels heeft dit tot Eemhaven, de haven mag zich zelfs de grootste bouwput gevolg gehad dat dorpen veranderd zijn. De komst van van Nederland noemen. Dat de eemshaven zich nu als de auto speelt hierbij ook een belangrijke rol, de dorpen een energiehaven profileerd was bij de bouw in 1973 niet hebben hierdoor minder voorzieningen dan voorheen.. zo bedacht. “Hier vindt op dit moment 23 miljard aan E m m a p o l d e r 1944
E e m s p o l d e r 1876
O o s t p o l d e r 1841
O o s t p o l d e r 1841
Polder vierburen 1718 landschappelijke analyse 31
1.3.4 hoogtes Ook in het ontwerpgebied is vermoedelijk een kwelderwal De hoogtekaart is gemaakt aan de hand van het Actueel aanwezig, deze strook paralel aan de kust is ruim één Hoogtebestand Nederland (AHN). meter hoger gelegen dan de rest van het land tussen de grondwaterstand zeespiegel dijken. Niet alleen de manier waarop de polders aangelegd ontstaan kwelwater landwinning zijn hebben invloed op de hoogtes van het land, ook de Buiten de dijken van de jonge kweldergronden, wordt gasboringen laten zo hun sporen na. E m m a p o l d e r 1944 de landwinning door de mens gestimuleerd. De bij eb Het gebied is afhankelijk van het IJsselmeer als het gaat polders drooggevallen grond wordt omgeven door dammen van om de zoetwatervoorraad: Eemsahaven ophoging van het land 1968 rijshout. Hierdoor kan het zeewater vastgehouden worden, • Wateraanvoer (Zoetwaterplan): Door middel van Emmapolder 1944 zodat vruchtbare klei kan bezinken. Langzaam maar zeker het zoetwaterplan wordt water aangevoerd om de E e m s p o l d e r 1876 Eemspolder 1876 valt het land droog en is er nieuwe grond gewonnen. waterhuishouding op orde te houden en zoute kwel Oostpolder 1841 Door opslibbing van de zeeoever kwam het oude, meer tegen te gaan. Het aangevoerde water is gebiedsvreemd; Uithuizerpolder 1876 landinwaardse gelegen land lager te liggen. Dit is nu ook afkomstig uit het IJsselmeer. Polder vierburen 1718 nog te zien in het landschap. • Kwel: In het gebied is sprake van brakke kwel. hoogtekaart • Wateraanvoer: Om het water in de polders langs de kust kwelderwallen niet te zout te laten worden voor landbouwkundig gebruik, O o s t p o l d e Grote Tjariet, R6 > langzaam stromend riviertje op zand/ klei In het noorden van Nederland zijn de getijdenverschillen is een zoetwatercirculatie ingesteld. In het voorjaar en r 184 1 minder groot dan in het zuidwesten van Nederland. Dit de zomer worden met zoet water uit de kanalen, de Oostpolderbermkanaal, M30 > zwak brakke wateren komt doordat de stroming in het zuidwesten recht op de zoute poldersloten doorgespoeld. Het zoute water wordt O o s t p o l 5-12 (breedte), 1,40m diepte kust staat. Door de relatief kleine getijdenverschillen en afgevoerd naar zee. Hiervoor zijn meerdere gemaaltjes d e r 1 841 1,0 - 1,5 m de afwezigheid van grote rivieren in Noord-Nederland kan aangelegd, die meestal alleen werken wanneer het opslibbing redelijk evenwijdig aan de kust plaatsvinden. Zoetwaterplan functioneert. 0,5 - 1,0 m Kenmerkend voor het zeekleigebied in Noord-Nederland (bron: waterplan waterschap noordzijlvest) zijn de kwelderwallen. Kwelderwallen ontstaan uit oude 1,0 - 1,5 m kwelders die extra hoog zijn opgeslibt tijdens hoge stormvloeden. De stormvloeden beschadigden de 1,5 - 2,0 m kwelderwallen zodat deze erodeerden. De losse stukken erosiemateriaal werden vervolgens over het land gespoeld > 2,0 m en vormden uiteindelijk de kwelderwallen. (www. deltawerken.com) flosm.de/ai, ahn.nl (Actueel Hoogtebestand Nederland), provinciegroningen.nl Op de hoogtekaart van het gebied zijn deze wallen nog schaal 1:50 000 terug te vinden. Polder N 500 1000 2000m vierburen 1718
landschappelijke analyse 33
1.3.5 landinrichting van boven niet zomaar gewonnen gaf. Velen mensen hebben jaren De wadden zijn door het lage getijde zichtbaar, aan of soms heel hun leven in de klei en het water, gewerkt de westzijde zijn de rijshoutendammen in de kwelders werklozen moesten in de kwelders aan het werk. In van de landaanwinning nog zichtbaar. De situatie in de 1960 is er een einde gekomen aan de kwelderwerken. Eemshaven is van enkele jaren terug. Een groot gedeelte Nederland lijdde geen honger meer en de gedachten dat groen en onbebouwd is in de Eemshaven is inmiddels over de Waddenzee en het natuurbeleid waren aan wel bebouwd of er is gepland om het te bebouwen. het veranderen. Doordat mensen meer vrije tijd kregen werd de schoonheid en de waarde van de natuur meer Door het recht van opstrek zijn langwerpige kavels ingezien. Ook door de economische voorspoed kwam er ontstaan, boeren mochten land droogmaken wat direct meer ruimte om gebieden aan te wijzen als natuurgebied. aan hun eigen grond gelegen was. De kavels zijn loodrecht De verandering in dit denken over productieland is onder gelegen op de dijken. Door ruilverkaveling zijn de kavels boeren altijd een gevoelig onderwerp. Hierbij rijst ook altijd een stuk minder smal en veel groter geworden. Door de de vraag ‘wat is natuur?’. De economische rescessie mechanisering kon er met veel minder manuren een even en de verminderde inversteringen in natuurgebieden groot stuk land worden bewerkt. hebben ook invloed op de verhouding tussen productie en Vanaf de oudste gronden bij Uithuizermeeden vormen de consumptieland. dijken een soort schillen richting de deltadijk. Door deze relatief rechte lijnen in het landschap kronkelen enkelen gebruik en patronen van het landschap oude waterwegen.
dijken “De zandachtige klei van de kwelderwallen is onregelmatig in blokken verkaveld. Deze hoger gelegen gebieden waterlopen werden in Friesland vooral gebruikt voor veeteelt, en in Groningen voor akkerbouw. De vruchtbare zeeklei van de kustlijn ingedijkte jonge kweldergronden was een goede bodem voor akkerbouw.” (deltawerken.com) afbakening ontwerpgebied Land aanwinning in de kwelders was lange tijd een satelietweergave google maps noodzakelijk goed. Om het volk eten te kunnen geven was er meer land nodig, er werd dan ook lange tijd met flosm.de/ai, maps.google.nl alle macht geprobeerd om het land richting zee uit te schaal 1:50 000 breiden. Een stijd tegen het water waarbij de natuur zich N 500 1000 2000m
landschappelijke analyse 35
1.3.6 weer- & klimaatverandering worden. De problematiek van een lagere rivieraanvoer, < verwachtte verzilting in Nederland De klimaatverandering heeft tot gevolg dat het weer ‘externe verzilting’ en beleidskeuzes met betrekking tot Gebieden waar toename van verzilting is te verwachten als gevolg van verandert. Steeds vaker zullen er perioden van extremen verdeling van dit water is daarom van belang en vormt bodemdaling (links) en stijging van de zeespiegel (rechts) droogte of overvloedig veel regen zijn. Het weer gaat over een belangrijke randvoorwaarde voor het onderzoek naar waarbij is uitgegaan van een meestijgend peil in het IJsselmeer. het algemeen meer extremen vertonen. ‘interne verzilting’. < potentiële gebieden voor zilte landbouw concept eindrapportage Zilte Landbouw Texel, transforum.nl verzilting gevolgen van verzilting voor de landbouw In de noordelijke kleigebieden is het water door zoute Zoetwatergewassen zijn vaak toleranter voor zout water < verdeling windrichting Borkum kwel brak. Dit is een waardevol watertype met een dan wordt gedacht. Er heerst echter nog een grote angst windfinder.com karakteristieke levensgemeenschap. Deze wateren worden voor het zoute water. doorgespoeld met zoet water om de zoutgehalten binnen “Zaak is wel dat de agrarische ondernemers inspelen landbouwkundig aanvaardbare grenzen te houden. Dat op de omstandigheden in hun gebied. In veel gevallen leidt echter tot het verdwijnen van kenmerkende dieren en gaat het om gronden met zoete regenwaterlenzen op planten. Voor het behalen van de ecologische doelstelling een brakkere ondergrond. Dit soort omstandigheden zijn voor de zwak brakke wateren zou doorspoelen met zoet te benutten voor gangbare gewassen met relatief hoge water zoveel mogelijk beperkt moeten worden. Volledig zouttolerantie, zoals suikerbiet.” (PAU toekomstperspectieven Eemsdelta, stoppen van het doorspoelen heeft echter significante P 41) schade voor de bestaande landbouw tot gevolg. De omzet daalt aanmerkelijk. Minder doorspoelen zal een Dit is een tweeledige strijd, de boeren willen landbouw verschuiving van de gradiënt te zien geven en kan mogelijk kunnen bedrijven op hun grond maar zijn daarbij leiden tot een betere ecologische toestand. afhankelijk van de activeiten van de waterschappen. Maar (beslis nota schoon water, provinciegroningen.nl) welke prijs moet hiervoor worden betaald? De letterlijke prijs voor alle kosten van gemalen dijken enzovoorts ‘Interne verzilting’ wordt veelal bestreden met het maar ook de prijs voor de natuur. In het gebied worden doorspoelen van het watersysteem met gebiedsvreemd nu al zouttolerante gewassen geteeld zoals gerst, spelt zoet water uit het IJsselmeer en grote rivieren. De en bieten, hier zou door de landbouw nog meer mee beschikbaarheid van dit zoete water staat echter geëxperimenteerd kunnen worden. Aan de andere kant is onder druk. Dit komt door de te verwachten lagere het misschien juist nu tijd om het over een andere boeg te rivierafvoeren, waardoor minder water te verdelen is, gooien. Zou het landbouwgebied niet als zilt productieland en ‘externe verzilting’, waardoor gevreesd wordt dat of -water gezien kunnen worden? indringing van zout water tot aan de inlaatpunten van zoet water zal reiken en deze daardoor onbruikbaar Als we eerder gedane studies (1980 en 1995) vergelijken,
landschappelijke analyse 37 is de conclusie dat er nu reeds mogelijkheden voor zilte zandhonger van de Waddenzee van de zeespiegel met 85 centimeter per eeuw gaat het teelten zijn, dat de klimaatsverandering – en daarbij Als in een deel van het getijdenbekken van de Waddenzee om 2 tot 3 meter extra per jaar. De noodzaak tot extra gevoegd mogelijk andere, maatschappelijke opvattingen een verdieping optreedt, dan wordt het evenwicht zandsuppleties zal dan ook sterk toenemen. over watermanagement, deze mogelijkheden alleen maar hersteld door aanvoer van zand van elders. Als de Het RIKZ (het RIKZ viel onder Rijkswaterstaat en zal doen toenemen. De schatting is dat het areaal zo’n zeespiegel stijgt, of als de wadbodem daalt door gas- adviseerde het Ministerie van Verkeer en Waterstaat op het 10.000ha zal kunnen bedragen in drie gebieden: nabij of zandwinning, versnelt ook deze aanzanding. Deze gebied van vraagstukken rond kust en zee) concludeert het Lauwersmeer (afhankelijk hoe de discussie over het zogeheten ‘zandhonger’ van de Waddenzee wordt vooral dan ook dat de Waddenzee in staat is om in deze eeuw herstel van zoetzoutovergangen aldaar gaat verlopen), gestild met zand van de Noordezeekust van Texel en een zeespiegelstijging van 20 tot 60 centimeter bij te de Eemsmondregio (het gebied tussen de Eemshaven Noord-Holland. Daar verdwijnt zand, dat ergens oostelijker houden. Platen en kwelders zullen over het algemeen niet en Appingedam-Delfzijl) en ten zuiden van de Dollart in het waddengebied terechtkomt. Daarmee blijft er voorgoed onder water komen te staan. Problematisch (de Carel Coenraadpolder en de Johannes Kerkhoven voldoende zand in het waddengebied om de normale wordt het bij een zeespiegelstijging van 85 centimeter of polder). Gezien de kwetsbaarheid van de aangrenzende zeespiegelstijging te volgen, op twee plaatsen na in het meer en een sterkere wind. Dan kunnen de droogvallende Waddenzee lijkt de opzet van een triple P gemengd zilt Nederlandse deel. Aan twee kanten van de Waddenzee, platen in de Waddenzee op termijn (in de orde van bedrijf het meest perspectief te hebben. Bijvoorbeeld het Marsdiep in het westen en de Eems-Dollard in het eeuwen) voorgoed verdwijnen.(natuurinformatie.nl/ecomare.devleet/ economisch gebaseerd op de productie van garnaal en oosten, zal er meer zand en slib verdwijnen dan er bijkomt. natuurdatabase.nl) andere soorten uit de aquacultuur, zilte teelten, waaronder De bestaande kwelders langs de Friese en Groningse kust biomassagewassen als een hernieuwbare energiebron. lopen voorlopig geen gevaar. De huidige opslibbing op de Gevolg van een stijgende zeespiegel en een verhoging van (concept eindrapportage Zilte Landbouw Texel, transforum.nl) vastelandkwelders bedraagt omgerekend naar eeuwen de zandplaten is dat er een groter verschil onstaat tussen gemiddeld 130 tot 180 centimeter per eeuw. De kwelders het niveau van het binnenland en de buitendijksgelegen bodemdaling & gevolgen voor de zeespiegel aan de zuidkant van de waddeneilanden slibben 30 tot 80 zee en zandplaten. Het zoute kwelwater zal hierdoor “Zandbanken en wadplaten vormen een belangrijke centimeter per eeuw op. Als de zeespiegelstijging gepaard nog steeds voor een verhoogd zoutgehalte in het schakel in het ecosysteem van de Waddenzee. Veel gaat met meer wind en hogere golven kunnen deze binnendijkswater zorgen. wadvogels zoeken hier tijdens eb naar voedsel. kwelders onder gaan lopen. Overstroming van de wadplaten houdt in dat er korter Als door gaswinning en zand- en schelpenwinning de naar voedsel gezocht kan worden. In de praktijk blijken er zandhonger in de Waddenzee toeneemt, betekent dit tussen de platen grote verschillen te zijn in de beschikbare op den duur een extra erosie van de eilandenkust. Deze voedselvoorraad. Niet iedere plaat is dus even interessant extra erosie komt bovenop de zandvraag die door de voor iedere vogel. De zandplaten met het meeste zeespiegelstijging wordt veroorzaakt. bodemleven trekken de meeste vogels aan. Zandplaten Bij een versnelde zeespiegelstijging van 60 centimeter per die aangroeien bevatten een grotere biomassa aan eeuw en de daarmee gepaard gaande extra zandhonger bodemdieren dan zandplaten die eroderen.” zal de waddenkust sneller terug worden gedrongen, naar (natuurinformatie.nl/ecomare.devleet/natuurdatabase.nl) schatting één tot twee meter extra per jaar. Bij een stijging
1.4 gebiedsanalyse - netwerken BORKUM
ROTTUMERPLAAT
ROTTUMEROOG
SCHIERMONNIKOOG
EEMSHAVEN
ROODESCHOOL
UITHUIZERMEENDEN UITHUIZEN USQUERT N33
WARFFUM N46
BAFLO
LOPPERSUM DELFZIJL DELFZEIL WEST
WINSUM STEDUM APPINGEDAM DELFZIJL HAVEN
BEDUM
SAUWERD
GRONINGEN BUITENPOST GRIJPSKERK
ZUIDHORN
GRONINGEN NOORD VEENWOUDEN FRIESLAND GRONINGEN
HOOGEZAND-SAPPERMEER landschappelijke analyse 41
1.4. netwerken verbindings weg, ondanks dat de hoeveelheid goederen Deze analyse is op te delen in twee soorten netwerken. in de Eemshaven zeer beperkt is. De cijfers van 2010 Als eerst een netwerk voor personen, de zichtbare geven aan dat Groningen Seaports (haven van Delfzijl en infrastructuur, met als doel de verplaating van mensen Eemshaven) in totaal 3,38 miljoen ton overslag hadden, of goederen maar dan wel aangestuurd door mensen. in vergelijking, Rotterdam heeft het zelfde jaar 429,93 Daarnaast zijn er belangrijke netwerken in en rondom de miljoen ton overslag behaald. De Eemshaven is niet Eemshaven voor de verplaatsing van stoffen maar ook aangesloten op het stelsel van binnenlandse waterwegen. data. Dit is uitzondelijk voor een haven maar het kan worden verklaard door de late bouw van de haven, het vervoer 1.4.1 verbindingen van goederen was destijds (1973) niet meer afhankelijk openbaar vervoer van water. Verder vertrekt de boot naar Borkum vanuit de In 46 minuten ben je met de stoptrein van Arriva van Eemshaven, deze veerverbinding trekt veel voornamelijk Groningen gearriveerd in Roodeschool. Dichter bij de Duitse toeristen. Eemshaven is geen openbaar vervoer beschikbaar. Alleen in de zomermaanden is er een lijnbus die naar de Borkumlijn rijdt. Er wordt gesproken over het doortrekken van het spoor bij Roodeschool naar de Eemshaven. Dit spoor is nu alleen te gebruiken voor goederenvervoer. “Wanneer de spoorlijn er zal komen is nog niet duidelijk.”, aldus treinreiziger.nl auto Met de auto kost deze rit je ruim 30 minuten. Door de lage bevolkingsdichtheid in het gebied komen er relatief weinig files voor. verbindingen op regionaal niveau De veerdienst naar Borkum trekt veel Duitse toeristen, per jaar zo’n 360.000. De meesten van hen komen met de spoor auto, de snelse route vanuit Duitsland is via de A7 naar de N33 langs Delfzijl. De A7 loopt vanaf Duitsland tot net hoofdverbindingsweg boven Amsterdam door Groningen.
bereikbaarheid over water schaal 1:250 000 Voor de Eemshaven is deze A7 een belangrijke N 500 1000 2000m Eemshaven
Roodeschool
Uithuizermeeden
< Groningen N46 < Delfzijl N33 landschappelijke analyse 43
1.4.2 menselijke stromen kiek over diek De Eemshaven is bereikbaar voor panamax schepen ‘‘Het ontsluit de schatten van het Groningse kustgebied (290 x 32 x 32 x 12m (l x b x h x d )) Om bereikbaar te door de ontwikkeling van een doorgaande route langs en blijven wordt de vaargeul steeds weer uitgebaggerd. Dit over de hele Groningse Waddenzeedijk, van ‘Lauwersoog baggeren komt het zeeleven in de Waddenzee niet ten tot Dollard’. Een uitdagende, markante en unieke route, gunste, maar de ecomomische drijfveren winnen het op dit waar fietsers, en ook wandelaars, kunnen genieten van vlak. Bij de initiatieffase voor de haven is vooral uitgegaan ongekende uitzichten over de gescheiden werelden van een productiehaven, iets wat de Eemshaven van buitendijkse kwelders en het binnendijks gevormde uiteindelijk ook is geworden. De haven is wel per land. De route voert langs verschillende attractiepunten goederentrein bereikbaar, de personentrein stopt eerder in zoals uitkijk- en vogelkijkposten, kunstobjecten, infrastructuur voor menselijk gebruik het nabijgelegen Roodeschool. informatiepunten en bezoekerscentra en doet dorpen en haventjes aan. Het project voorziet ook in aansluitingen grote scheepsvaartroute boot naar Borkum met het achterland, zodat verschillende rondgaande In het zomerseizoen rijdt er een bus van zowel station routes mogelijk worden, die kust en achterland verbinden.’’ scheepvaartroute Groningen als station Roodeschool richting de ( kiek over diek project voorstel, provincie Groningen) opstapplaats van de boot naar Borkum. In de winter is de Het ontwerpgebied kan aansluiten bij deze plannen voor N- weg, autoweg boot alleen per auto of fiets te bereiken. een fietspad langs de dijk. Het transect van Roodeschool kan door het ontwerpgebied richting de Eemshaven hoofdverbindingsweg autoverkeer lopen. Hierbij is gekozen voor een kortere route naar het Opvallend is dat de haven volledige georienteerd is op doorlopende fietspad ook is het punt waarbij in de haven landweg de auto. Fietspaden vind je er niet. De N33 richting een panorama zichtbaar is in de route opgenomen. De Delfzijl en de N46 richting Groningen zorgen voor een doorlopende route is over het terrein van de Eemshaven spoor snelle afhandeling van het verkeer met een verder ontworpen, hier is al een bestaande weg van waaruit een gelegen bestemming. Naast deze twee grote wegen beter beeld van de haven wordt gegeven. Het andere kiek over diek die verbonden worden door de Eemshavenweg, is er transect loopt naar Noordkaap, het noodelijkste stukje van een grote hoeveelheid kleinere wegen in het gebied. Het het vaste land van Nederland. Dit is tevens een uitkijkpunt voorgesteld transect ontwerpgebied is vanaf de zuidkant, meerdere malen over de kwelders. ontsloten via kleine tractorweggetjes over de oude dijk De Eemshaven zelf is een werkterrein waar volgens bij Oudeschip. Vanaf de noordkant is er geen enkele Groningen Seaports zo min mogelijk pottekijkers gewenst ontsluiting aanwezig. Hierdoor vormt het gebied ook een zijn. De Duiste toeristen die zo snel mogelijk naar de flosm.de/ai, bosatlas van Nederland, kiek over diek echte buffer tussen Oudeschip en de Eemshaven. Borkumlijn toe willen zijn hierop een uitzondering. schaal 1:50 000 N 500 1000 2000m P
Oude Schip Groningen
Delfzijl
Roodeschool transect Kiek over diek
Langzaam verkeer Truckers, werkverkeer Langzaam autoverkeer voetgangers, fietsers 70km/u - 100km/u B-route aansluiting op ‘kiek over diek’ 50km/u - 120km/u 6km/u - 25km/u landschappelijke analyse 45
doelgroepen in en rondom de haven In en rondom de haven komen grofweg drie doelgroepen voor. De belangrijkste stroom zijn werknemers van de Eemshaven, zij hebben een vast ritme, beginnen vaak vroeg in de morgen en tussen vijf en zes uur ‘s avonds loopt de haven groot en deels leeg. De activiteiten in de Eemshaven zorgen ook voor het opgangkomen van een goederen stroom, veel vrachtwagens bezoeken < niet gemotoriseerd verkeer de Eemshaven, deze truckers doen dit wellicht aansluiting ‘kiek over diek’ dagelijks,wekelijks of maandelijks maar de Eemshaven is 6 - 25 km/u niet hun vaste werkterrein. Een volgende groep zijn de toeristen naar Borkum, < werkverkeer volgens een vaste dienstregeling vertrekt de boot, 70 - 100 km/u afhankelijk van het seizoen is dit één tot vier keer per dag. Op deze tijdstippen ontstaat een piek van automobilisten < langzaam autoverkeer en de bijbehorende bedrijvigheid. Deze groep mensen B-route komt niet voor de Eemshaven maar voor de Boot naar 50 - 120 km/u Borkum naar de Eemshaven. De dijk beklimmen en even een blik werpen op de kwelders lijkt daarbij wel een vast ritueel van veel passagiers te zijn. Dan zijn er de toeristen die wel voor het gebied zelf komen, de Waddenzeeroute trekt veel fietsers en wellicht komen mensen ook de windmolens in het landschap bewonderen. Deze groep doet wat ie wil en is moeilijk te vatten. kleinschalige voorzieningen voor deze groep wel een toegvoegde waarde zijn. Een deel van de bewoners van de omliggende dorpen recreeert ook op deze wijze in het gebied. Ze maken een fietstochtje, kijken even over de dijk, lopen op zondag een lange ronde met de hond. Iedere bewoner heeft zo zijn eigen gewoonten. 40 - 70 m3/s
40 - 70 m3/s landschappelijke analyse - netwerken 47
1.4.4 materiële stromen aantal buurlanden verspreid. De Eemshaven is de pan vanwaaruit de hoogspanningsdraden zich als spaghetti over heel restwarmte Nederland verspreiden. Door de steeds grotere Steeds vaker wordt restwarmte van energiecentrales energiebehoefde (voorspellingen van Tennet rekenen die met koelwater verloren gaat nuttig gebruikt,
40 - 70 m3/s maximaal 3% extra energieverbruik per jaar) en de bijvoorbeeld voor stadsverwarming. “Dit scheelt niet schaarsere fossiele brandstoffen is de energiesector hard alleen in de stookkosten, maar voorkomt ook dat het aan het uitbreiden en veranderen. Steenkool is nog in oppervlaktewater door lozing van het koelwater opwarmt een grotere hoeveelheden aanwezig in China en India en er zo een verstoring van het natuurlijk evenwicht maar de vraag is of dat niet slechts een tijdige oplossing optreedt.” Bij dit soort toepassingen betreft het altijd is voor de toenemende energievraag. De verbranding koelwater met een temperatuur van ongeveer 90 °C. ‘Het koudeoverschot van geïporteerde grondstoffen vlijft een raar fenomeen. grootste deel van het koelwater wordt echter geloosd als koudeaanbod Biomassa wordt geïmporteerd en per schip vervoerd naar het 20 tot 35 °C is”, zegt consultant ir. Jos Peters van warmteoverschot (gepubliceerd augustus 2008 in de ingenieur, deingenieur.nl) 40 - 70 m3/s de Eemshaven. DHV. warmteaanbod In de toekomstvisie van Tennet speelt met name de ^ warmte vraag procincie Groningen Eemshaven een rol in het scenario waarbij nog lang De energiecentrales gebruiken 40 tot 70 m3 zeewater ( document Andy van der Dobbelsteen) wordt gewacht naar een overstap op duurzame per seconde, de inlaat van het koelwater ligt in de energieopwekking. “Een economie waarin sociale en haven, de uitlaat aan de kant van de Dollard. Dit is een materiële stromen milieu thema’s een kleine rol spelen, een vrije markt inmense hoeveelheid water. Ter vergelijking; iedere minuut economie die fossiel georieënteerd is. Hierbij wordt wordt per centrale de hoeveelheid water van twee 25m IT data transport uitgegaan van kern- en kolencentrales op kustlokaties, zwembaden door het systeem gepompt. waarvan de Eemshaven er één is. Ook zullen er extra Het hergebruik van reststoffen lijkt steeds hoger op de hoogspanningsleiding leidingen met Engeland, Noorwegen en Duitsland worden politieke agenda te komen staan. Door het hergebruik aangelegd.” (toekomstvisie Tennet) wordt niet alleen nuttig met deze stoffen omgegaan, ook gereserveerd tracé aardgasleiding wordt voorkomen dat deze reststoffen schade aan natuur Door de energie juist plaatsgebonden op te wekken en milieu aanrichten. Vaak kan er op een creatieve manier gereserveerd tracé buisleidingenstrook/straat kunnen ter plaatse kringlopen worden gesloten. Ook meer met deze stoffen gedaan worden dan gedacht. Het zorgt dit voor een grotere betrokkenheid bij de plaatselijke punt is vaak de investering die vooraf noodzakelijk is, ook hoogspanningskabel bewoners en gaat er minder energie verloren door het is vaak onzeker of deze stromen in de toekomst ook zullen ‘transport’ van de energie. In de Eemshaven is sprake blijven bestaan. bronnen: risicokaart Waddenzee, flosm.de, provincie groningen,Tennet van een tegenovergestelde situatie; energie wordt schaal 1:50 000 ‘geïmporteerd’ en vervolgens over heel het land en een Een mogelijkheid van nuttig gebruik van reststoffen is N 500 1000 2000m
landschappelijke analyse 49 algenkweek. water een bestemming krijgt en zo dus op een andere Paul Hamm: “De toekomst van de Nederlandse landbouw plaats af kan koelen. ligt in de teelt van algen. Het is vooral een schitterende kans voor boeren met grond die niet veel opbrengt, zoals Een hybride landschap met een combinatie van weilanden. “Meteen onder water zetten. Want algen algenkweek, waterberging, natuurontwikkeling en recreatie groeien als gekken. En je kunt er sloten biodiesel van maakt deze lokatie voor algenproductie relevanter. maken.” (boerderij.nl) Een ander probleem in dit gebied is dat zoetwater, dit wordt in de toekomst steeds schaarser. Nu is het Het ingenieursbureau DHV heeft een studie verricht gebied afhankelijk van zoet water van het IJsselmeer. naar de mogelijkheden voor algenteeld in de Eemsdelta. Naar de toekomst gekeken is vasthouden van zoetwater Hierbij wordt echter wel vruchtbare grond opgeofferd voor voor het gebied essentieël om de gronden zoet te het telen van algen. De vraag die vervolgens natuurlijk houden. Een algenteeltgebied zou een rol in kunnen opkomt is of het gebruik van reststoffen meer opbrengt spelen bij het opslaan van voorraden zoetwater bij dan wanneer dezelfde grond als landbouwgrond wordt regenoverschotten op te slaan voor agrarisch gebruik. ingezet. Daarnaast is de hoeveelheid koelwater, en daarbij Over de neerslagoverschotten zegt de provincie groningen dus de beschikbare warmte, in de Eemshaven zo groot het volgende: dat met algenkweek maar een zeer gering percentage van “Voor het verwerken van de toenemende dit water voor deze teelt gebruikt wordt. neerslaghoeveelheden wordt de trits “vasthouden, bergen, Een ander issue is of het produceren van biodiesel of een afvoeren” toegepast. De neerslag moet zoveel mogelijk grondstof voor veevoeder nu het meest essentieel is om worden vastgehouden. Ook in de Eemsdelta zoeken we te verbouwen, het gaat hier om secundaire producten en hiervoor naar geschikte locaties. In de kleibodem infiltreert niet om de eerste levensbehoefte. Kunnen en willen we nauwelijks neerslag. Bij herstructurering en aanleg van het ons permiteren om zo om te gaan met vruchtbare woonwijken en bedrijventerreinen moet ruimte voor het landbouwgronden? vasthouden van water worden gereserveerd.” De energiecentrales in de Eemshaven zien natuurlijk graag (ontwikkelingsvisie Eemsdelta 2030, provincie Groningen) dat, een voor in hun ogen lastig product, het koelwater een betere bestemming krijgt. Bij het hergebruik van koelwater is een hogere temperatuur van het uitgaande koelwater toegestaan vergeleken met het direct spuien in de Waddenzee. Het spuien van koelwater heeft een negatieve invloed op de flora en fauna van de Waddenzee. Voor de energiecentrales is het dus een voordeel dat dit
1.5 gebiedsanalyse - occupatie namen van dorpen ziet er niet mooi uit!
Valom
Koningsoord
Oudeschip
Hefswal
Roodeschool Nooitgedacht
Uithuizermeeden Oosteinde
Polen
Tweehuizen Dekkershuizen Vierhuizen landschappelijke analyse 53
1.5 occupatie ontworpen. Het gebruik van de ondergond kan opgedeeld worden in Jarenlang was het een gebied van woesternij, wildernis en het gebruik van het land zelf en de plaatsing en functies wilde konijnen. Deze onbedoelde staat van de leegstaande van de bebouwing op het land. In dit gebied is hierbij nog haven terreinen had een ongeplande ruwe kwaliteit. Nu onderscheid te maken tussen bebouwing voor de industrie de Eemshaven in de lift zit gaan deze terreinen verloren en voor menselijk verblijf. of beter gezegd worden ze eindelijk gebruikt waar ze voor bedoeld zijn. De natuur heeft langzamerhand het 1.5.1 grondgebruik leegstaande gebied weer in gebruik genomen en moet het “Grote delen van de Eemsdelta zijn in gebruik als nu vervolgens weer afstaan. Dit samen met de ligging van landbouwgrond. Vooral het jonge zeeboezemgebied de Eemshaven in het beschermde Waddengebied leidt is zeer dun bebouwd en ook opgaande beplanting komt ertoe dat ondanks de enorme industrieën zorgvuldig met hier nauwelijks voor. Het gaat hier dan ook om een zeer de natuur moet worden omgegaan. open landschap (ruimten > 1000 ha). Door de openheid in het landschap leidt ieder hoogteverschil in het landschap “Een van de bedreiging van het landschap is de aantasting tot een voelbaar reliëf. Elke kerktoren, hoge boom of van de woonomgeving door de uitbreiding van het hoogspanningsleiding is een oriëntatiepunt.” rommelige industriële beeld van de Eemshaven en Delfzijl (toekomstperspectieven eemsdelta PAU, P 35) vanuit de omgeving.” (ontwikkelingsvisie Eemsdelta 2030, provincie Groningen) grondgebruik Op de kaart staan meerdere kleine dorpen, daarnaast In het gebied rond de Eemshaven komen drie liggen verspreid in het landschap de solitaire boerijen. landschappen samen, het natuur-, landbouw- en dijken Langs dijken en doorgaande wegen is zijn boerderijen industrielandschap. Het natuur landschap is van vaak meer geclusterd. Het grootste gedeelte van de oorsprong het oudste landschap, vervolgens werd de industriegebied kaart is groen gekleurd en heeft daarmee de bestemming natuur en vooral het water overwonnen door de mens en landbouwgrond. De Eemshaven vormt hierop een werd het land gecultiveerd en gebruikt voor landbouw. landbouwgrond uitzondering evenals de sporadisch voorkomende Als laatste heeft de industrie een plaats gevonden in gasinstallaties. Ook de aangelgde natuurgebieden het landschap. Daarintegen is de rol van de natuur is bebouwing binnendijks vormen een uitzondering hierop. Buitendijks is de afgelopen vijftig jaar compleet veranderd, er is een natuurlijk een groot natuurgebied gelegen, de Waddenzee. groter besef van de waarde van de natuur, in ieder geval ander gebruik Het vreemde is dat natuur nu als een invulling, een gebieden worden bestempeld als dusdanig. Deze drie gebruik van, het land gezien wordt terwijl het eigenlijk landschappen komen nu vooral naast elkaar voor, een in de onderste laag thuis hoort, dit kenmerkt wel de integratie of versterking van de landschappen is nog niet schaal 1:50 000 wijze waarop er over natuur wordt gedacht, het wordt van toepassing. N 500 1000 2000m
landschappelijke analyse 55
“ Groningen Seaports heeft in 2006 het prestigieuze oplevert. Ecoports-certificaat verworven. Dit certificaat wordt Het beoogde terrein ligt tussen de Eemshaven en het verleend aan havens die continu werken aan het dorp Oudeschip. Het is een akkerbouwgebied. Als de milieubeleid en aan een goede samenhang met de plannen doorgaan wordt de vruchtbare jonge zavel, heel natuurlijke omgeving.”(SEO portbook) goede grond, bedekt met een dikke laag beton. In de noordoosthoek van het Waddengebied komt dan een 1.5.2 vroegere en toekomstige plannen voor het Eemshaven gebied glazen muur van zeven meter hoog. Zeven meter glas, < landbouw vanaf de oude dijk bij Oudeschip richting de industrie in de In 1992 is het boek verschenen ‘Glastuinbouw in de 30.000 vierkante meters industriële glastuinbouw, pal Eemshaven Eemsmond. Een geografisch marktonderzoek. geschreven achter de lieflijke 18e-eeuwse Middendijk en meer dan drie < binnendijks landbouwgronden, buitendijks kwelder en recreatie strandje. door H.J. Kieft, P.J.M. van Steen 1992 (Geo pers). Hier meter boven de kruin van de dijk uit! kustfoto.nl, beeldbank rijkswaterstaat wordt een prognose gedaan voor het aantal kassen in 2005, in het meest ongunstige scenario wordt uitgegaan “Na 2008 werd het een poosje stil. De Vrom-inspectie van zeven kassen, in het meest gunstige van elf. Maar vond dat er onvoldoende rekening was gehouden met zoals bekend hebben de tuinders zich nooit gevestigd eventuele uitbreiding van de Eemshaven richting de < landbouwvoertuigen als losse objecten in het vlakke land nabij de Eemshaven. In het onderzoek komt naar voren Oostpolder, waar het kassencomplex nu is gepland. De < recreatie in de Waddenzee onder toeziend ook van windmoles op de dijk dat vooral de faciliteiten (infrastructuur en nabijheid uitbreiding van de haven is van de baan, dus is het plan van veiling), de onbekendheid van het het gebied met weer uit de koelkast gehaald.” broeikassen en het ontbreken van famillie nadelige (Dagblad van het Noorden, ’Geen glaskolder in onze polder’ door Frank von Hebel.) factoren zijn om een kassencomplex te starten in de Vooral dat de met veel arbeidsuren gewonnen vruchtbare Eemsmond. Het klimaat daarentegen is erg gunstig en grond hierdoor niet meer wordt gebruikt, kan door mensen ook het hergebuik van koelwater is een energiebesparend moeilijk owrden verkropt. voordeel. Het gebied ten zuiden van de Eemshaven en ten westen invulling bedrijventerreinen Eemshaven Na een aantal jaren rust is het onderwerp de laatse van de N46 heeft als toekomst bestemming agro-industrie tijd weer in het nieuws. Ook het spandoek onder het (Theo Smit, Manager Strategic Development Groningen Handelskade 56/20ha ( 2e getal is deel dat nog beschikbaar is) plaatsnaam bord Oudeschip met de tekst “Oudeschip Seaports). Tot op heden is dit nog niet van de grond Bulk Area 32,5/0 kasvrij” wijst erop dat het onderwerp kassen weer hoog gekomen. Bij agro-industrie kan gedacht worden aan RoRo Area 58/47 op de agenda staat en voor de nodige onrust onder de het verwerken agrarische producten tot een halffabrikaat Energy Park Eemshaven 344/60 plaatselijke bevolking zorgt. wat verder als grondstof kan dienen in de industrie. Het Recycling park Eemshaven 40/2 Stichting natuur en landschap Eemsmond e.o. juni 2004 andere gebied ten zuiden van de Eemshaven aan de Short Sea Area 100/42 Gedeputeerde Bleker stelde zelfs dat wanneer 95% van oostkant gelegen wordt gekeken naar glastuinbouw. Een Logistic Park 75/0 de bewoners van Oudeschip tegen zijn, het project toch deel van de huidige landbouwgrond langs de maar Groote MKB Park 28/1 doorgang zal vinden, vanwege de werkgelegenheid die dit Tjariet heeft mogelijke een recreative bestemming. In de Oudeschip
Roodeschool
Uithuizermeeden Oosteinde landschappelijke analyse 57
nabije toekomst zal de Eemshaven niet naar het zuiden bij een bezoek aan de Eemshaven dat ze de molens uitbreiden. Dit is niet nodig zolang niet alle beschikbare wel hoorde. Die nacht hoorde ze een ritmisch zoemend kades worden benut. geluid. Dat was niet altijd zo vertelde ze, als het hard waaide overstemde de wind en als het erg zacht waaide 1.5.3 energie- en industriële bouwwerken hoorde ze de molens niet. “Maar ach het went, we moeten Met energie- en industriële bouwwerken wordt bedoeld verder.’’ was haar reactie. de grootschalige bouwwerken die landschapsbepalend zijn zoals windmolens, energiecentrales etc. In en rondom hoogspanningmasten het projectgebied is een duidelijk onderscheid tussen De hoogspanningsmasten en kabels zijn beeldbepalend bouwwerken, machines met een industriële functie en voor de zuidoost kant van de Eemshaven, de hoogte van bebouwing die is ontworpenvoor menselijk verblijf. Op de masten is een stuk lager vergeleken met windmolens. deze kaart staan alleen bebouwing en objecten die een In de toekomst zullen er meer hoogspanningsleidingen industrieel technische functie hebben. De enorme schepen aangelegd worden dit zelfde geldt voor de leidingen onder die aanmeren in de haven kunnen ook worden gezien als de grond en in zee. Het energieverbruik neemt jaarlijks toe enorme industriële logistieke bouwwerken. en dat heeft gevolgen voor het landschap. De energie-industrie heeft grote invloed op het bestaande windmolens landschap in en rondom de Eemshaven. De windmolens, De offshore windparken krijgen steeds meer aandacht hoogspanningskabels en de grote bouwwerken maken het naast de bestaande onshore windparken. De Eemshaven gebied als in industriële vlek in het landschap. De veerboot is aangemerkt als uitvalsbasis voor een offshore naar Borkum vormt hierop een uitzondering. windpark gelegen voorbij Schiermonnikoog, de opslag van onderdelen vindt plaats in de haven. Er zijn meer dijken plannen voor offshore windparken, echter moet nog De dijken zijn een ander voorbeeld van het door blijken of de offshore windparken wel zo effectief zijn als ingenieurschap gevormd land. In het landschap zijn oude wordt gehoopt. De windmolens in en rondom de haven dijken te herkennen. De huidige waterkerende deltdijk hebben enorme afmetingen, met de tip van de wiek op heeft een hoogte van 7,5 m. De dijk is buitendijks bekleed het hoogste punt wordt een hoogte van 150m behaald. met asfalt en gras, binnendijks groeit er alleen gras op de Doordat de molens in rijen (vaak op oude dijken) staan dijk. De vele kuddes schapen houden het gras op de dijk energie- en industriële bouwwerken ontstaan er patronen van windturbines in het landschap. kort, schapen zijn hiervoor bijzonder geschikt, door hun De windmolens zijn hierdoor het uithangbord van de lage gewicht trappen ze de dijk niet kapot. haven, ze markeren de haven. schaal 1:50 000 Een boerenvrouw wonende in Oudeschip vertelde mij N 500 1000 2000m Noordkaap
Valom
Koningsoord
Oudeschip
Hefswal
Roodeschool Nooitgedacht
Uithuizermeeden Oosteinde
Polen
Tweehuizen Dekkershuizen Vierhuizen landschappelijke analyse 59
1.5.4 bebouwing voor menselijk verblijf Oudeschip, dat die status wel heeft, als de noordelijkste Het oudste dorp op kaart is Uithuizermeeden. De dorpen plaats van het vasteland van Nederland. ( bron: wikipedia) Uithuizen, Spijk en Bierum vallen net buiten deze Kleine dorpjes, gehuchten en grote boerderijen met de uitsnede, Spijk en Bierum zijn oude terpdorpen. Deze bekende grote schuren zijn de voornaamste bebouwing in dorpen zijn alleen terug te vinden op de oude kaart van het gebied. De korrel van de bebouwing in de dorpjes is 1665 eerder te zien in dit verslag. erg klein vergeleken met die van de grote boerderijen en De Hooilandseweg en het dorp Herfstwal lagen op een schuren. oude kwelderwal, door de hogere ligging van de wal was Er zijn bij de inpoldering van de Eemspolder (1876) en het makkelijker droge voeten te houden. Roodeschool de Oostpolder (1841) een aantal kleine buurtschappen is ook langs deze weg ontstaan. De dorpen Herfstwal, ontstaan. De buurtschappen zijn afhankelijk van de Roodeschool, Oosteinde en Oudeschip zijn ongeveer even grotere, oudere dorpen meer in binnenland gelegen. Door oud, Valom bestaat sinds 1850. De Poldermolen Goliath de goedkope grond en lage woningprijs is er geen grote (1882) te Uithuizermeeden, geen van de oudste gebouwen leegstand in de dorpen rondom de Eemshaven. Ook nog in de omgeving. Oudeschip ontwikkelde zich na 1840 mensen van buiten de streek worden aangetrokken door en kreeg de basisvoorzieningen, nu is het dorp weer terug deze lage prijzen in dit ‘landelijk’ gebied. bij af met nog maar één winkel. het dorp telt 270 inwoners Er zijn initiatieven waarbij tijdelijk onderdak voor volgens de gemeentelijke website, volgens het CBS zijn dit werknemers uit de Eemshaven wordt geboden. Door de er slechts 120. tijdelijke bouw en daarbij het grote aantal werknemers is er “Van dit dorpje dat ooit eens meerdere winkels, scholen behoefte aan slaapplekken, maar dit is een tijdelijke vraag. en kroegen kende, was al niet veel meer over dan in de De eerst komende jaren zal de groei naar huisvesting wel beginjaren ’80. Men ging er toen vanuit dat het helemaal toenemen als gevolg van de grote stijging van het aantal van de kaart zou verdwijnen. Het zou opgeslokt worden banen in de Eemshaven. In Uithuizen is zelfs een tijdelijk door de industrieën van de Eemshaven. Maar de paar ‘hotel’ gebouwd voor (buitenlandse) werknemers van de rijtjes huisjes die samen Oudeschip vormen, zijn er nog Eemshaven. steeds en geven nog steeds de indruk het laatste dorpje Naast de dorpjes en gehuchten hebben de solitaire aan de rand van Nederland te zijn; maar nu wel met boerderijen misschien nog wel een grotere invloed op het uitzicht op de windmolens van de Eemshaven en de pijpen landschap. Op de kale vlaktes zijn rond de boerderijen van de Eemscentrale.’’ (kunst-en-cultuur.infonu.nl) bosschages te zien als groene plukken tussen de akkers. bebouwing Valom is samen met het oostelijker gelegen Heuvelderij De boerderijen liggen langs de oude dijken, paralel aan de onofficieel de noordelijkste plaats van het vaste land van deltadijk. Nederland. Omdat Valom en Heuvelderij officieel niet de schaal 1:50 000 status van dorp hebben, geldt het iets zuidelijker gelegen N 500 1000 2000m
2. analyse van gebouw en erf openingen in kopsegevel
ramen worden richting het woonhuis steeds groter analyse van gebouw en erf 63
2.1 boerderijen Van de Beld, van het architectenbureau Onix, droomt Naast de dorpjes staan er in het landschap veel solitiare ooit nog eens een Ikea-concept uit te voeren. Dat je boerderijen. Oorspronkelijk waren deze voornamelijk van een prachtig bouwpakket van hout bestelt, dat je per het Oldamstertype, door de mechnisering en de daarbij container van 6 kuub krijgt aangeleverd en dat je zelf met 2-3 steeds groter wordende machines zijn meer en grotere vrienden en kennissen in elkaar timmert. Eigenlijk is dat schuren vereist. de bouwmethode die al eeuwen op het platteland in ere 1 wordt gehouden. (Onix) kapvormen De hellinghoek van het dak is allesbepalend voor het bouwmethoden lengte- hoogteverhouding van Oldamsterboerderij 1:(2-3) beeld, een paar graden meer of minder maken een groot De oorspronkelijke Oldamsterboerderijen zijn opgebouwd verschil uit. Op te merken is dat de daken van schuren uit een houten spant constructie. De schuur is hierbij steeds flauwer worder. De hoge plint maakt dat er op geheel ongeisoleerd, door de kieren kan de buitenlucht alle plaatsen openingen gemaakt kunnen worden, ook vaak zo gezien worden. De schuur biedt bescherming zijn op deze manier de schuren beter geschikt voor de tegen regen en wind maar daar is alles ook mee gezegd. grootschalige landbouwvoertuigen. De Oldamsterboerderij Het woonhuis is vaak wel uit steen opgetrokken en beter heeft oorspronkelijk een erg stijl dak, het dak loopt bij de geïsoleerd. schuur door tot ongeveer 1,5 - 2 m hoogte. De nok kan De schuren die nieuw bij de boerderijen worden wel op ruim 10m liggen. Op de eerste foto is te zien dat er gebouwd hebben vaak een stalen spanten constructie. aanpassingen aan de oude schuur zijn gemaakt om deze De constructie is hierdoor een stuk ranker en grotere geschikt te maken voor de moderne landbouwmachines. overspanningen zijn mogelijk. Op de eerste foto van de volgende pagina is duidelijk te zien wat voor effect de schuren nieuwe schuren hebben op het uiterlijk van het gebouwde “Verbazingwekkend genoeg blijkt de schuur als typologie ensamble op een boeren erf.
aan een kleine revival bezig, misschien niet direct voor plattegrond, lengte breedte verhouding 1: 2 agrarische doeleinden, maar als autonoom atelier buiten de woning of als retraiteplek.” (Jaap Huisman)
“Het voordeel van een schuur is dat er een van alles wat-programma op losgelaten kan worden, zegt Van de Beld in het kantoor van Onix, dat qua bijzonderheid kan wedijveren met dat van K2.”(Onix) wonen werken verwerken opslaan analyse van gebouw en erf 65
2.2 het erf De wind waait in dit gebied meestal uit het weste. De erf is gelegen aan de wind luwe zijden maar ook vaak aan de kant van de weg. Dit leidt er soms toe dat er concessies gedaan moeten worden wat betreft de beste plek voor de wind, zon & bereikbaarheid.
afmetingen < erfindeling (Buitenweg, Oudeschip) De boerderijen zijn als gevolg van de mechanisering < erfindeling door de grote bestraate vlakte is het erf flexibel in te delen steeds groter geworden, er zijn schuren bijgebouwd. < bomen verzachten het silouet van de bebouwing Op veel erven staat een drietal schuren. De afmetingen van het erf en het bebouwd oppervlak daarvan ontlopen elkaar niet veel in het gebied blijkt uit een steekproef bij het opmeten van een aantal boerderijen. Bij het maken < uitbreidingsmogelijkheden door de bouw van extra schuren van het ontwerp is geprobleerd op deze afmetingen aan te < uitbreidingsmogelijkheden van boerenbedrijf sluiten. < globale indeling van functies binnen gebouwvolume van een boerderij prive tuin en publiek erf erfafmetingen van boerderijen Op het kavel van de boerderij zijn twee soorten (steekproefsgewijs in de nabije omgeving) buitenruimte te herkennen; de tuin en het erf. De tuin is 85 x 63 m hierbij aan het woonhuis gelegen en is meer privé gelegen. 74 x 81 m Het erf ligt aan de straat, is groot en deels verhard en kan 74 x 81 m 93 x x73 m meer als werkterrein worden gezien. 74 x 109 m bebouwd oppervlakte, groote van boerderij en schuren 1827 m2 1627 m2 1485 m2 1428 m2 1738 m2 2135 m2
analyse van gebouw en erf 67
tijdelijk karakter sheddaken De bouwwerken met een lage economische waarden Sheddaken ook wel zaagtanddaken komen vaak voor in waaronder veel faciliteiten stralen een tijdelijk karakter een serie evenwijdig gelegen daken met een nokrichting uit. Door de snelle groei in de Eemshaven worden er van west naar oost. Het dakvlak aan de zuidkant is flauw, met grote spoed kantoren en dergelijke neergezet. De een de noordkant is deze juist erg stijl. In het dakvalk snelle groei wordt soms op een soort ad-hoc manier gericht op het noorden zitten ramen, door de herhaling gefaciliteerd, zo lijkt. van de de daken en de ramen ontstaat een gelijke bebouwing rond de Eemshaven In Uithuizen is zelfs een tijdelijk hotel uit de grond gestampt belichting in de fabrieksruimte. < boerderij ten noorden van Uithuizermeeden voor de werknemers van de centrales in de Eemshaven. Door de komst van tl-verlichting is dit natuurlijk licht < google datacenter gelegen in de Eemshaven Omdat dit voornamelijk om buitenlandse werknemers gaat niet meer noodzakelijk. Een sheddak wordt gemiddeld < bouw aan energiecentrale in de Eemshaven is huisvesting. Tijdelijk karakter van de voorzieningen in de genomen herhaald tussen de 5 tot 8 meter. Eemshaven. Industriehallen hebben tegenwoordig vaak een platdak, ook op de Eemshaven zijn een aantal van deze platte doos in doos principe in de industrie doos in doos principe enorme dozen te vinden. Het sheddak in combinatie met < gebruikte schuur (ho-berg.nl) In de industrie zijn vaak binnen de hal nog een schoorsteen staat vaak icoon voor industrie. < Chateau Barde Haut, Nadau Lavergne (dezeen.com) geacclimatiseerde ruimten gemaakt zoals een kantoor. < Olisur olive oil factory, Gh a architects (dezeen.com) Dit heeft als voordeel dat de doorgaande water en windkerende schil niet hoeft worden onderbroken. Een ander voordeel is de mogelijk van ventileren met warme lucht. De constructie van deze dozen staat vaak los van de buitenste schil, een fijnere andere vormentaal is hier herkenbaar. Een gelijk soort situatie is te zien bij kaswoningen. De kas vormt de water en winddichte schil, daarbinnen is de woning gebouwd, deze enorme luchtspouw die zo wordt gecreerd makkelijk door de zon worden verwarmd, hierdoor ontstaat er een tussenklimaat. Met de voorverwarmde lucht uit de kas kan met voorverwarmde lucht op een natuurlijke manier worden geventilleerd. De compacte woning kan als de temperatuur in de kas het toelaat worden uitgebreid naar de kas toe .
3. nieuwe landschappen
nieuwe landschappen 71
3.1 hybride landcshappen Het ontwerpgebied en de Eemshaven kunnen een steeds Toelichting bij prijsvraag Buwfonds in het groene hart: grotere rol gaan spelen bij het educatieve functie van “De lange polder lijnen van het Groene Hart die tussen het landschap. Nu al blijkt er grote behoefte te zijn aan de lintbebouwing zichtbaar blijven zijn de ruggengraat rondleidingen in de Eemshaven. van het ontwerp. Niet alleen zijn de lange lijnen de drager De massale energie die hier wordt opgewekt zowel op voor de stedenbouwkundige structuur, ze maken ook de een duurzame als niet-duurzame manier, zorgt voor uitwisseling tussen woning en landschap zichtbaar. een groeiende interesse bij een gevarieërd publiek. De De hoofdlijnen, bestaande uit een bundeling van < duurzaam energielandschap voor het schotergroen Eemshaven is hierop alleen totaal niet ingericht. Dit zou in transportleidingen, worden aangedreven door (kleine) Vera Yanovshtchinsky architecten en Grontmij, wastescape.nl de toekomst kunnen veranderen. windmolens, die de energiestoffen tussen woning en < algenkweek gecombineerd met schapen landschap transporteren. Zo krijgt het polderlandschap Er is een verandering gaande over hoe we naar de zijn oer-Hollandse landmark terug op de plek waar ze ooit invulling van landschap kijken. Door het steeds schaarser begon, aan de kop van de hoofddrainagelijn.”(plein 06) worden van beschikbaar land wordt dat land steeds < prijsvraag Bouwfonds in Groene Hart 2008, plein06.nl vaker op een mulifunctionele manier ingericht. Door het Algenkweek is volgens meerdere bronnen een potentieële < algenkweek in gevels, Rotterdam CO2 slimme stad, vhp.nl opraken van de fossiele brandstoffen zal er meer op grondstof voor de toekomst. De algen zetten afvalstoffen nationaal niveau, binnen de eigen mogelijkheden van de uit bijvoorbeeld mest en CO2 om in algen die op hun beurt landsgrenzen, worden gekeken naar de mogelijkheden van weer vol met eiwitten zitten. Door een combinatie van energie opwekking. In de huidige tijd wordt het grootste natte landbouw met natuurcompensatie en waterberging gedeelte van de energie geïmporteerd. Terug te rekenen en een recreatieve functie kunnen meerdere doelen in één is dat Nederland vele malen te klein is om binnen de eigen landschap worden gevat. landsgrenzen aan de Nederlandse energiebehoefte te voldoen. ‘‘Geen koeien of graan, maar vijvers vol groene drab. De alg als landbouwgewas heeft de toekomst, denken De schaars beschikbare grond in Nederland moet sommige wetenschappers en ondernemers, want het nuttig gebruikt worden, een voorbeeld is een afvalberg kleine groene plantje verdubbelt zich in een dag. Grootste omgetoverd tot energielandschap waar ook gerecreeërd probleem: het kost veel energie om het te oogsten.’’ kan worden. Dit is een voorbeeld van een zogenaamd (Intermediar, Kees Versluis, 25-06-2008) hybride landschap. Niet een functie is aan het land toegekend maar een combinatie van meerdere functies.
nieuwe landschappen 73
3.2 potenties van zilte aquacultuur Door de altijd heersende strijd tegen het water is er Voorbeelden van producten die met zilte aquacultuur te misschien een soort angst ontstaan voor het water. Er kweken zijn; lemna, algen, vis, zagers, schelpdieren. werd eeuwenlang niet met het water gewerkt maar juist “Lemna is bijzonder rijk aan voedingsstoffen en tegen het water. Daardoor was het lange tijd niet logisch eiwitten, men kan lemna bovendien ook voeden met geweest om natte (land) bouw in te voeren. Daarnaast mestoverschotten en zo producties halen van meer dan is er natuurlijk lange tijd ook geen behoefte geweest < droog productieland (grote verkaveringsvlakken) 40-50 ton/ha tegen circa 10 ton/ha gemiddeld voor aan bijvoorbeeld viskwekerijen omdat de visserij op zee landbouw ten zuiden van de Eemshaven, luchtfoto google maps grasland.” (PAU toekomstperspectieven Eemsdelta, P 41) genoeg opleverde. < droge wegen door een watermassa wateroverlast Groningen, nu.nl verschil tussen droog en nat landschap technisch en visueel “Op de verzilting van de landbouwgronden wordt < weerspiegeling Een nat landschap zorgt voor een geheel andere beleving ingespeeld door een omschakeling van traditionele wateroverlast Groningen, nu.nl dan een droog landschap, dat moge duidelijk zijn. De landbouwproducties naar aquacultuurproducties. weerspiegeling van de kleuren in de omgeving door het Uiteraard gaan grootschalige omschakelingen altijd water en ook het reliëf van het water hebben veel invloed gepaard met hoge initiële kosten. Een grote kans in < nat productieland (kleine verkavelingsvlakken) op de beleving. Het nu aanwezige open landschap moet dezen is echter dat van de overheid verwacht mag Reserve Naturelle Llileau des Niges, Frankrijk, luchtfoto google maps worden behouden en niet worden vervuild met een worden dat er in het belang van de kustverdediging forse < effect van water op het droge land overvloed aan installaties en witgekleurd waterdicht plastic. investeringen gedaan zullen worden. De omschakeling Grasveld Hoofdgebouw Tu/e- terrein Bij de aquabouw blijft het land als productielandschap naar aquacultuur kan dan worden ingebracht als een vorm < zeekraal groeiend op de kwelders van de Waddenzee nabij de Eemshaven dienen. Maar hierbij moet steeds wel rekening worden van ‘werk met werk’ die op verschillende manieren positief gehouden met estetische waarden in dat landschap. kan doorwerken in de ontwikkeling van de regio. In een Aan de atlantische kust van Frankrijk zijn een aantal ‘aquacultuurpark’ worden binnen gecontroleerde, zij het plaatsen te vinden waar aquabouw wordt bedreven. Vanaf zilte omstandigheden producten afkomstig uit het zilte Google Maps zijn deze plekken goed te herkennen aan milieu geproduceerd.” (uit Eemsdelta PAU) de andere vorm van verkaveling. Het water zorgt ervoor In Zeeland wordt al druk geëxperimenteerd met zilte dat de kavels grilliger, ronder en vaak ook kleiner zijn. landbouw en aquabouw. Nabij de Eemshaven zijn wel De dijkjes tussen de bassins lijken breder in vergelijking plannen hiervoor maar is nog niets concreets van de met de paden tussen de landbouwakkers. De kleur van grond gekomen. Zeker is dat er wel potenties zijn een de bassins wisseld steeds, vanuit de lucht zijn deze nieuw aquacultuur landschap nabij de Eemshaven. Door kleurverschillen goed waarneembaar, vanaf ooghoogteis het ontwerpen van een hybride landschap waar naast de dit een stuk minder zichtbaar. Door de spiegelende productiewaarden van een landschap ook plaats is voor werking van het water worden kleuren van de omgeving natuurstroken en recreatie en misschien in bijzondere gereflecteerd. situaties als een waterbergingsgebied kan worden ingepast.
nieuwe landschappen 75
3.3 algenkweek in het ontwerpgebied Er kunnen wel een aantal kanttekeningen worden gemaakt Het Eemsdelta gebied is vanwege zijn vlakke ligging bij- bij de teelt van algen. zonder geschikt voor de teelt van algen in grote “Van cradle to cracle is met algen van de Nuon geen aaneengesloten, relatief ondiepe teeltvijvers. Tevens is het sprake. Het feit blijft dat het veevoer dat in varken wordt daardoor mogelijk om het doorspoelen en het voeden van omgezet tot CO2 en ammoniak uitstoot leidt (de varkens de teeltvijvers zonder al te veel pompenergie te regelen. en de mensen en de mest) die niet neutraal is omdat Kleigrond is bijzonder geschikt om een laagje water op de C’s uit kolen afkomstig zijn, ook als een deel van de te zetten zonder dat het direct wegzijgt. De mate waarin mest weer in varkensvoer wordt omgezet en CO2 van de < tongkwekerij Topsy Baits wel of geen folie kan worden toegepast maakt belangrijk centrale afvangt. Netto wordt er CO2 aan de atmosfeer < borstelkop Baits Techniek onderdeel uit van de pilot nabij de Eemshaven. Daarnaast toegevoegd.’’ (Nuon, the Power to Pay, Pollute and Procrastinate, Frits Rincker 14 < algenboerderij bij Keahole point, VS is de aanwezige waterhuishoudkundige infrastructuur feb 2011, greencheck.nl) geschikt om op deze schaal met verschillende waterstanden te kunnen fluctueren. Het Eemsdeltagebied Een ander aspect is de hoeveelheid zonlicht. De algen ligt aan zee en dat heeft een aantal voordelen voor de hebben zonlicht nodig om zich te vermenigvuldigen, nu
< onbekend algenteelt. Voor de teelt van zijn er natuurlijk een hoop plekken op de aarde waar de < sustainability 2.0 algen zijn grote hoeveelheden, verschillende soorten water zon een hogere intensiteit heeft. Door de ligging van het < meerval- algen boerderij nodig. In de Eemsdelta is er zoet, zout en brakwater in gebied aan zee is het aantal zonuren naar Nederlandse de nabijheid voorhanden. Dit zorgt ervoor dat er vele maatstaven hoog. keuzemogelijkheden zijn ten aanzien van de te telen algensoort. Zowel zoet-, zout- als brakwater algen zijn gebruik van algen optioneel. (Platform groene grondstoffen, 2010: P. 5) Algen zitten vol met; vitaminen, mineralen, natuurlijke pigmenten en polymeren, koolhydraten, eiwitten, oliën en In de studie van DHV is bekeken welke waarden vetten. (Kansen voor algen in Noord Nederland, Provincie Groningen mei 2008.) algenkweek kan hebben voor de veevoederindustrie, Algemene marktkansen voor algen zijn; fijn chemicaliën, Groei van algen de onderzochte lokatie is hierbij gelijk aan het hoogwaardige bulk en groene grondstoffen, diervoeders, -Primaire productiefactor: ontwerpgegebied. De algen bezitten een grote bio-energie, verwerking van reststromen zoals CO2 en > licht, warmte en nutriënten (i.e. de fysiologische en ecologische omstandigheden) hoeveelheid eiwitten en zijn daardoor een goede vervanger restwarmte. (Platform Groene Grondstoffen, 2010, P.11) -Secundaire productiefactor: van de nu in veevoeder gebruikte geimporteerde soya. Naast de eerder genoemde toepassingen als biobrandstof > kennis (markt, algengroei, oogst en (na)bewerking) Door de eiwitten dichter bij de afnemers te produceren en veevoeder kunnen de algen ook gebruikt worden - Tertiaire productiefactor: hoeven deze niet over zee te worden getransporteerd, de als grondstof voor bioplastics. Met het oog op de in de > ruimte (letterlijk en planologisch), kapitaal en ondernemerschap. kringlopen worden zo korter. toekomst steeds schaarser wordende aardolie is dit een goed alternatief. Voedingssuplementenindustrie, (omega
nieuwe landschappen 77
-3- vetzurenen anti- oxidanten). Als laatste wordt er in condities voor een snelle groei van algen, ook met meerdere studies ook gesproken over het opzetten van experimenten het kweekproces worden verbeterd. De een kringloop. De algen kunnen dan gevoerd worden hoeveelheid licht en de temperatuur zijn van essentieël aan bijvoorbeeld vissen. De uitwerpselen van deze vissen belang in de kas. kunnen op hun beurt weer dienenals voeding voor de algen. opslag De algen kunnen in een gedroogde vorm (korrels), Opbrengsten of als een ingedikte pap worden opgeslagen. Deze Waar hebben we het eigenlijk over? “Algen zijn eencellige grondstof wordt vervolgens op een andere lokatie tot plantjes. Het zijn micro-organismen. Ze nemen kooldioxide een eindproduct verwerkt. Het is van belang dat een oogst op uit de lucht en produceren – met behulp van licht – vrachtwagen de boerderij kan bereiken voor het transport vetten, eiwitten en suikers. Ze gedijen op zonlicht en een van de grondstof. Een andere mogelijkheid voor verder overschot aan voedingsstoffen als stikstof en fosfor.”... “Uit transport is via een pijpleiding naar mogelijke fabrieken in één hectare koolzaad haal je 1000 tot 1500 liter biodiesel, de Eemshaven zelf. uit een hectare palmbomen 6000 liter en uit algen op dit moment 20.000 liter. En dat willen we verdubbelen.” oogst (Bn de stem, 28 juni 2008) De geoogstede sludge moet verder worden bewerkt tot De onderzoekers hopen dat de eiwitten uit de algen een product. Centrifugeren of drogen zijn hiervoor de in de toekomst meteen kunnen worden verwerkt in beste methoden. Een groot nadeel is dat dit oogstproces ‘vegaburgers’, vegetarisch vlees. (nu.nl) veel energie kost, hier valt dus nog veel winst te behalen. opslag ‘‘Reken maar uit. Een hectare landbouwgrond levert 60 ton aardappelen op. In droge stof gerekend: 12.000 kilo. Hetzelfde landoppervlak levert 24.000 kilo droge stof van algen. Zou je het systeem optimaliseren zelfs 120.000 kilo.’’ (Paul Hamm, oud DSM bestuurder)
3.4 teelt proces van algen voorkweek De voorkweek van algen start op kleine schaal schaal, vervolgens kunnen de juiste soorten worden geënt in de robuuste kweekvijvers. De voorkweekkas heeft ideale voorkweek
5. ontwerp - landschap dijk beschouwd als deltadijk (~9,4 m)
deltadijk (~9,4 m) deltadijk (~7m)
N46 (~5m) dijk (~5,5m)
~ 2,1 m hoogte
90 ha 90 ha 160 ha
~ 1,1 m hoogte
slaperdijk (~4,5m) N33(~2,2m) ontwerp - landschap 81
4 .1 invloeden gebiedsanalyse zo zijn er meer dan honderd soorten kiezelwieren, 5.1.1 uitgangspunten uit de onderlaag blauwalgen en groenwieren te vinden. Dit trekt weer vele Door op de voorgaande kaarten verder in te zoomen is vissoorten die er leven, paren en kuitschieten. Verder zijn een beeld geschetst wat de ondergrond voor invloed heeft de maren van belang voor doortrekkende en overwinterde op het ontwerpgebied, hieruit zijn een aantal conclusies watervogels. getrokken. Door het verbreden van het talud van de maren kan verkaveling een wateroverschot makkelijker worden verwerkt. Door Onder de huidige hoogtekaart is het verkavelingspatroon de klimaatverandering is te verwachten dat er in korte van 1832 geproduceerd door HISGIS (Historisch tijd vaker een grotere hoeveelheid neerslag gaat vallen, Geografisch Informatiesysteem) gelegd. Hierop is te zien zogenaamde piekbelasting, dit gebied kan bij een dat de huidige kavels een stuk groter zijn dan in 1832. Het dergelijke piekbelasting worden gebruikt als buffer. Door ontwerpgebied was destijds nog kwelder. Dit vormt een het terug brengen van natuurlijke oevers ontstaat een belangrijk uitgangspunt voor het verdere ontwerp van het verbetering van de waterkwaliteit door de natuurlijke gebied. De hoogtekaart laat zien dat er een kwelderwal oeverbegroeiing die als buffer en filter fungeert. Door de in het ontwerpgebied ligt. De sporadische bebouwing in brede langzaam aflopende oevers is de afkaving van de het gebied is precies op deze wal gelegen, door de lichte oevers een minder groot gevaar. verhoging in het landschap is de grond op deze strook land net iets droger. Ook dit is een belangrijk uitgangspunt natuurwaarde voor de lokatie bepaling van de te ontwerpen gebouw. Daarnaast kunnen de maren een rol spelen bij de De Eemshaven ligt gedeeltelijk buitendijks, in de kaart zijn hoogtekaart met onderlegger uit 1832 recreatieve ontsluiting van een gebied. Er blijkt de hoogtes van de dijken aangegeven. Opvalland is hierbij bijvoorbeeld een grote behoefte aan dorps-ommetjes de hoogte van de N46, door haar verhoogde ligging heeft hoogtekaart te zijn. De maren kunnen worden gezien als een deze weg visueel een gelijk effect als dat van een dijk. bloedvatenstelsel tussen de landbouwgronden door. historische verkaveling 1832 Niet langs iedere maar is echter recreatie gewenst in verband met de waarde voor vogels en andere dieren. De dijken maren zorgen ook voor een versterking van de ruimtelijke structuur en cultuurhistorische samenhang. wadden “Rietoevers van maren bepalen ecologische betekenis van een gebied. Goed ontwikkelde rietovers vormen het flos.de/ai, ahn.nl (hoogtekaart), hisgis.nl (historische verkaveling 1832) rust-, voedsel- en broedgebied voor vogels, zoogdieren en schaal 1:20 000 insecten. In rietkragen leven ook veel andere organismen, N 200 400 800m
ontwerp - landschap 83
4.1.2 Netwerken in ontwerpgebied de bassins hoeft niet bereikbaar te zijn, wellicht alleen voor koelwatersysteem licht onderhoud. Het aanleggen van het koelwatersysteem in het ontwerpgebied is een kostbare ingreep. Door deze gebruikers leidingen bovengronds aan te leggen worden de kosten In het gebied zijn duidelijke groepen mensen te herkennen bespaard, ook zal op deze wijze het water al meer die met een verschillend doel naar het gebied komen. afkoelen, er is immers een ook na gebruik van deze In het ontwerpgebied zijn drie soorten wegen ontworpen restwarmte nog een aanzienlijk warmte overschot. van ongeveer 0,5 m breed, 2 m breed en 4 m breed. Een ander gevolg van het bovengronds aanleggen Het smalste pad is alleen toegankelijk voor voetgangers is dat hierdoor de paden in het landschap worden en fietsers en loopt door de natuur langs de maren. Het netwerken van water en wegen gemarkeerd. De hoofdleiding loopt over de kwelderrug, tweede type is ook voor fietsers en wandelaars ontworpen de hoogstgelegen strook in het gebied. Vanaf hier zal in geval van nood is het echter wel toegankelijk voor een afwateringrichting volgens de drie grootste wegen het systeem vertakken. auto. Het breedste pad zorgt voor de ontsluiting naar Het systeem eist een in- en afvoer, de afvoer van het be boerdijen, de koelwaterleidingen zullen tevens deze aflopende richting van het landschap het afgekoelde koelwater kan weer direct aangesloten paden markeren. Bestemmingverkeer en een doorgaande worden op het systeem richting de centrales. Het water fietsroute zijn het doel van deze route. Het verbindende gemaal, afwatering richting zee loopt door de bassins heen richting het laagste punt aan pad loopt over de verhoogde band. Door deze verbinding beide zijden van de verhoging in het landschap, om het is het makkelijker het gebied te doorkruisen. koelwaterleidingtrace water weer terug te brengen naar de hoofdretourleiding Op twee plaatsen zal het grootste pad door middel van is energie nodig. Het beste zou zijn als deze gegenereerd een brug aansluiting maken op de Eemshaven weg. wandel- / fiets- / autopad 4 m breed kan worden door middel van wind en de vorm van Deze paden liggen precies in het verlengde van een grote een kleine poldermolen. Ook valt te denken aan een windturbine. wandel-/ fietspad 3 m breed schoepenrad wat in beweging wordt gezet door het naar Door op twee plaatsen deze aansluiting te maken moet benedenstromende water, deze opgewekte energie kan voor kleiner verkeer de Eemshaven ook makkelijker wandelpad 0,5 m breed vervolgens gebruikt worden om het afgekoelde water weer bereikbaar worden, ook het omgekeerde geldt natuurlijk, naar boven te brengen. het achterland wordt op deze wijze ook makkelijker recreatieve route langs en door de haven Het oogsten van de de aquacultuur vind plaats in de toegankelijk vanaf de Eemshaven. De bufferwerking van boerderij zelf of aan de rand van de bassins. Doordat de het ontwerpgebied wordt zo wellicht iets minder sterk ontwerp lokatie organismen in het water leven kan dat water gebruikt ervaren. Door de compleet andere invulling van de twee worden om het product te oogsten, het zit niet vast in gebieden zal er nog steeds een zeer duidelijk onderscheid risicokaart Waddenzee, flosm.de, provincie groningen, Tennet de grond zoals bij landbouw. Dit zorgt ervoor dat er een te maken zijn. schaal 1:20 000 andere oogstinfrastructuur nodig is, een groter deel van N 200 400 800m
ontwerp - landschap 85
4.1.3. Occuptie in ontwerpgebied is door gedeeltelijke inkalving van het talud spontaan een Op en langs het haventerrein zijn meerdere plekken waar zeer geschikt habitat ontstaan, dat als een aanwinst voor van een boeiend landschap kan worden genoten. Door de Eemshaven mag worden beschouwd.” (nieuwsbrief groningen het kenbaar en toegankelijk maken van deze plekken voor seaports februari 2010) een breder publiek wordt de haven door middel van kleine ingrepen toegankelijker. Door deze natuurstrook door te trekken in het Bepaalde delen van de haven zijn te gevaarlijke en ontwerpgebied wordt de verbindingszone verlengd. bestempeld als werkterrein maar er zijn genoeg plaatsen Hierdoor wordt het netwerk vergroot. waar wel mogelijkheden zijn om kort te verblijven. Op twee plaatsen in het ontwerpgebied is in de huidige De randen van het haventerrein bieden hierbij vooral situatie bewoning te vinden. Bij het ontwerp is uitgegaan mogelijkheden. Op deze plaatsen ervaart men het contrast van drie bedrijfseenheden in het gebied. Het beheer van tussen de enorme industriële artefacten en de Waddenzee de gebieden vindt plaats vanuit een ‘boerderij’, een plaats of het polderlandschap. Op de kaart zijn deze plaatsen waar naast het werk ook wordt gewoond. Door deze aangegeven. Op de volgende pagina zijn een aantal van woonfunctie eraan te koppelen kunnen er ook eventueel deze plaatsen in beeld gebracht. nevenactiviteiten vanuit de boerderij worden ondernomen. Denk hierbij aan een voorlichtingsrol, bed en breakfast, De maren en stroompjes in het ontwerpgebied worden een eetgelegenheid of zwemgelegenheid. verbreed, een van de voordelen hiervan is de verhoogde occupatie bergingscapaciteit van water. Ze vormen drie groene lijnen door het landschap geschikt voor recreatie natuurstrook of natuurcompensatie. Op het haventerrein is een natuurcompensatiestrook aangelegd. uitzichtpunt “De verlengde Ecostrook loopt langs de Huibertgatweg en de Robbenplaatweg. De aanvulling op de bestaande routes over het landschap strook is speciaal bestemd voor de groenknolorchis (afkomstig vanuit de westlob en het toekomstige eetgelegenheid Eemsmond Energie terrein) en de waterspitsmuis. De strook is extra lang doorgetrokken om een betere bedrijfsgebouw van zilte aquabouw uitwisseling met de groepen waterspitsmuizen te bewerkstelligen. De strook lijkt misschien kaal en rommelig aangelegd, maar juist door deze manier van aanleggen, schaal 1:20 000 worden de beste resultaten verwacht. Tijdens de aanleg N 200 400 800m Oudeschipslaperdijk akkerbouw proefboerderij algenteeld slaperdijkkwelderweg productiehavenzeedijk ontwerp - landschap 87
4.2 reliëf in het landschap Eenmaal dichterbij gekomen beïnvloeden de windturbines Het te ontwerpen volume ligt in een grote vlakte, naast op je blikveld minder sterk, de menselijk blik is vooral deze leegte zijn er in de Eemshaven die juist enorme horizontaal gericht en niet zozeer in de hoogte. objectente vinden, zoals het trappenhuis van de RWE zw energiecentrale van 110m, de windmolens met een maximale hoogte van ongeveer 150m en het grootst schip dat de Eemshaven kan betreden met een lengte van 289m. Bij het nieuwe landschaps ontwerp voor de haven Rotterdam is hierover het volgende geschreven: “Vanwege de enorme schaal en het ontbreken van een vertrouwd referentiekader komen mensen hier in een andere verhouding te staan met hun omgeving.” (Paulien Oltheten) In en rondom de Eemshaven is een soortgelijke situatie herkenbaar. Je voelt je verloren door het ontbreken van ^ richtingen in het landschap een menselijke schaal. ^ schaalverschillen ontwerpen van een silouet Het ontwerp vormt de uitzondering op het vlakke landschap en doorbreekt hiermee de leegte. Door deze leegte kan de vorm ook niets verhullen, van alle kanten is het ontwerp zichtbaar, hierdoor is het een op zichzelf staande vorm.
richtingen in het landschap De richting van het de toegangwegen in het landschap lopen niet loodrecht op de richting van de dijken. doorsnede ontwerpgebied van Oudeschip naar Eemshaven verhoudingen De windmolens torenen boven het landschap uit, van een schaal 1:5 000 grote afstand zorgt dit voor de markering van het gebied. N 50 100 200m
ontwerp - landschap 89
4.3 beelden van het ontwerpgebied industriële occupatie in en rondom het ontwerpgebied Het ontwerpgebied is omringt met dijken. Zowel de dijken aan de noord- als de zuidzijde worden begraasd door schapen. Echter 170 jaar geleden was dit land nog van de zee, iets wat je zomaar vergeet bij het kijken aar deze landbouwgronden
< windmolens op de dijk naast de Borkumkade bebouwing in het ontwerpgebied < ritme van de windmolens in de Emmapolder De woning in het gebied gelegen is omringt met bomen, < slaperdijk bij Oudeschip dit is een noodzakelijk goed als bescherming tegen de wind. Hierdoor lijkt het een groen propje in het open veld. Ook bij de andere boerderij in het ontwerpgebied keert dit beeld terug. < bebouwing in ontwerpgebied gezien vanaf Oudeschip, bestaande woning < woning gezien vanaf de Kwelderweg (Google Streetview) < boerderij in ontwerpgebied voor de Eemscentrale (Panoramio)
ontwerp - landschap 91
4.4 gebiedsontwikkeling Eemshaven vragen is of de aquabouw de regel of de uitzondering blijft. Door een duidelijk onderscheid te maken tussen industrie- Bij een succesvol verloop van dit proefproject kan worden en productieland blijft het contrast tussen de enorme opgeschectareald naar 100 hectare. bebouwing in het veel kleinschectareliger achterland “Op deze wijze moeten vertienvoudigende stappen behouden. In de visie verdicht de Eemshaven verder kunnen worden gezet: van 10 hectare _ 100 hectare _ met grootschectarelige bebouwing. Het ontwerpgebied 1000 hectare _ 10.000 hectare algenteelt in Nederland. Dit gelegen ten zuiden hiervan kenmerkt zich juist door de wordt gerealiseerd met algenboerderijen met een leegte en de lange zichtlijnen. Door het landschectarep omvang die ligt tussen de 50 en 150 hectare.” (Platform Groene zo leeg mogelijk te laten bijft deze openheid behouden. Grondstoffen, 2010, P.2) Daarin staan drie bedrijfseenheden als losstaand silouet De oude boerderijen in het achterland functioneren nog, in het landschectarep. Door de openheid van dit gebied ook is er richting het binnenland steeds minder last van te benadrukken blijft de bufferwerking tussen Oudeschip verzilting. De kans dat het hele gebied tot Groningen en de Eemshaven zoals deze nu ook is. Een fietsroute is dus een invulling met aquabouw krijgt is dus redelijk deels door de hectareven heen getekend, deze route kan onwaarschijnlijk en zeker ook niet gewenst. In het buiten werktijden gereden worden. Bij deze route wordt ontwerpgebied kan er een relatie worden gezien met de meer zichtbaar wat er allemaal in de hectareven gebeurt. naastgelegen Waddenzee en de industrie, richting het In het ontwerpgebied zal een proefproject starten met binnenland wordt deze referentie minder van toepassing zilte aquabouw. Binnen de aangewezen kwaliteiten van het het landschectarep is gekeken welke vernieuwing bebouwing kansen biedt. Aquabouw past binnen het vernieuwende Bij een andere soort vorm van landgebruik hoort ook visie Eemshaven en ontwerpgebied karakter van de Eemshaven, het land zal anders aan bij een ander type ‘boerderij’. Het productie proces van akkers worden opgedeeld in kleinere bassins. Tussen deze aquabouw is anders en ook moet er meer ruimte zijn dijk beschouwd als deltadijk waterbassins lopen paden en dijkjes. Zo ontstaat er een voor experimenten In de ontwerpopgave is verder naar industrieele variant op de waddenplaten en de kwelders deze nieuwe typologie gekeken. In het gebied staat een deltadijk buiten de dijk gelegen. woonhuis en een boerderij. Deze boerderij kan bij een Na eerst een start van 10 hectare kan vervolgens na uitbreiding van de aquabouw worden aangepast. De route succes worden opgeschectareald naar 100 hectare. woning (aangegeven in de kaart met een pijl) is echter Alleen door het project op te schectarelen kan het in een slechte staat en is veel kleiner, een eventuele uitkijkpunt winstgevend worden. Hierbij geldt natuurlijk wel de herbestemming tot gastenverblijf is hier een mogelijkheid. vraag tot welke mate deze opschectareling voor het In het ontwerp is niet verder gekeken naar deze 3D animatie Groningen Seaports, groningen-seaports.com landschectarep een meerwaade is. Een gebied van 1000 herbestemming. Wel is er met de in nieuwe infrastructuur hectare is bijvoorbeeld zo’n enorme maat waarbij af te rekening gehouden met de positie van deze bebouwing.
ontwerp - landschap 93
4.5 menselijk gebruik van de Eemshaven minder mooi weer) even over de zee wordt uitgekeken. gepland of spontane recreatie In en rond de Eemshaven zijn twee soorten toerisme c. havenzicht bij vertrek Borkumlijn te herkennen. Een groep volgt een duidelijke route Bij het vertrek van de Borkumlijn zijn in tegenstelling en bezoekt de Eemshaven met als de doel de boot tot de rest van de haven logischerwijs wel bankjes en naar Borkum te nemen. Een andere groep is lastig te voorzieningen voor toeristen gemaakt. De integratie laat benoemen, zij volgen hun eigen weg, bijvoorbeeld fietsers hier nog wel te wensen over. van de Waddenzeeroute maar ook bewoners van de < a. westelijke pier Eemshaven (Sander Lenders) omliggende dorpen. d. zicht op haven tussen Westlob en Westereemsweg < b. strandje gelegen aan Borkumkade (Arthur Kamminga - flickr.com) Vanaf dit punt aan de schildweg kan een goede blik op de < c. havenzicht bij vertrek Borkumlijn uitkijkpunten hectiek in haven worden verkregen. Het uitzicht van deze In de haven zijn al een aantal uitkijkpunten te vinden die plaats is gericht op het overslag gedeelte van de haven, bedacht, maar vaak ook niet zo bedacht zijn. De foto’s hier zijn de meeste activiteiten zichtbaar. op de pagina hiernaast geven hiervan een voorbeeld. In < d. zicht op haven tussen Westlob en Westereemsweg het ontwerp van het landschap wordt deze manier van e. parkeerplaats aan Schildweg < e. parkeerplaats aan Schildweg recreeren voortgezet. Door het landschap te doorkruisen De bossages bij de parkeerplaats aan de Schildweg < f. uitkijkpunt aan de Schildweg wordt kennis gemaakt met, voor dit gebied, nieuwe manier bieden beschutting tegen de wind maar belemmeren wel van landinrichting. het uitzicht. Door naast deze ongedwongen manier van recreeëren in het gebied ook een compleet programma aan te f. uitkijkpunt aan de Schildweg bieden gericht op de meer gestuurde bezoeker wordt de Aan diezelfde Schildweg is een totaalbeeld van de haven doelgroep vergroot. zichtbaar. Deze plaats is ook bereikbaar met de auto waardoor veel mensen even met de auto op de dijk rijden, a. westelijke pier Eemshaven een blik werpen in de haven en weer terugrijden. De pier bij de mond van de haven ligt in het verlengde van het vertrek van de Borkumlijn, het uiterste punt of het hoogste punt is vaak het doel voor een wandeling.
b. strandje gelegen aan Borkumkade Aan de westzijde van de Eeshaven is tussen alle modder van de Waddenzee een klein strandje gelegen waar gerecreeërd wordt, ook dit is een plaats waar (ook met co2
eiwitten > veevoeder vetten > biodiesel
40°C
stikstof, fosfor, CO2
korrels, sludge brakwater
enten met algen stoffelijke kringloop
ruimtelijke verbinding nutriënten zoetwater
Oudeschip ontwerp - landschap 95
4.5 product stromen van het koelwater gebruikt. Naarmate de teelt een succes Om het oppervlaktewater in het gebied niet te vervuilen is en het aantal hectare met natte aquacultuur toeneemt zijn naast de kweekvijvers twee watergangen die zal logischerwijs ook het koelwatergebruik toenemen. dienen als buffer. Bij harde wind kan het water worden opgestuwd, en zo in de buffer terrecht komen. In de eerste verwerking van de algen watergang kan een kweek plaatsvinden die een lage Na de kweek en oogst van de algen moeten deze nog concentratie algen in het water nodig heeft, bijvoorbeeld verder verwerkt worden. Dit kan in de Eemshaven zelf, zo vis- en schelpdierenkweek. In de laatste watergang kan ontstaat er een korte kringloop. Het proefproject richt zich het water worden gezuiverd voordat het weer wordt op de productie van eiwitten uit de algen. gebruikt. het water kan door bijvoorbeeld rietplanten worden gezuiverd. 4.6 netwerken De strook landbouwgrond is momenteel niet te bereiken waterzuivering met riet, afmetingen proefboerderij vanaf de kant van de Eemshaven, in het nieuwe waterbuffer Er zijn concrete plannen voor algenteeld in het landschap is de verbinding tussen de haven e Oudeship opvang watergang open zwemwater ontwerpgebied. Hierbij hoort een proefboerderij waar wel mogelijk. Hierdoor is de haven maar andersom ook vis- schelpdieren kweek gewoond en gewerkt wordt. het achterland beter bereikbaar. Deze verbinding is voor “Op dit moment werken de verschillende partners aan het fietsers, voetgangers en bestemmingverkeer toegankelijk. realiseren van de algenproefboerderij van 10 hectare. Op Werknemers uit de haven kunnen de rust opzoeken in termijn kan er worden opgeschaald naar bedrijfseenheden het landschap, aan de andere kant is de haven op deze van ca. 150 hectare.” (dhv 14 februari 2011, dhv.nl) manier beter bereikbaar waardoor het makkelijker wordt Het gaat hierbij om bassins van 100 x 350m, in eerste even een korte blik in de haven te werpen. instantie gaat het dus om drie grote bassins. Door de lengterichting van de bassins paralel aan de hoogtelijnen van het landschap te plaatsen is er een minimum aan hoogteverschil wat het water binnen een bassin moet aquacultuur bassins ~100 x 350 m overbruggen.
reststromen Nutriënten om de algen te voeden kunnen vanuit de haven < visie Eemshaven en ontwerpgebied of de landbouw worden aangevoerd. Het koelwater zal met een temperatuur van 40 graden het gebied bereiken bij een proefproject van 10 ha wordt maar een klein deel
infiltratiewatergang/ waterzuivering met riet, waterbuffer opvang watergang open zwemwater vis- schelpdieren kweek
aquacultuur bassins ~100 x 350 m Parkeer- plaatsP
stopplaats
P ontwerp - landschap 97
4.7 indeling van één bedrijfseenheid gelegen waar bezoekers van de proefboerderij of het ondergrond landschap hun auto kunnen neerzetten. Aan de westzijde P Het niveauverschil in de polder is maximaal 1m, het langs de N46 is daarnaast ook een verbreding van deze laagst gelegen deel is ~1,0m en het hoogst gelegen weg waardoor ook een plaats ontstaat om even stil te deel is ~2,0m. Door de ligging van de proefboerderijen staan en wellicht het landschap in te lopen. op het hoogste deel van het land is bij wateroverlast of noodzakelijke waterberging de overlast gering. De grond occupatie in dit gebied bestaat uit dichte klei. Proefondervindelijk De hoofdvorm van de boerderij is ontstaan door het moet gekeken worden of de grond voldoende dicht is dat bedrijfsproces op te delen in voorkweek, opslag en oogst het water niet wegzeigt in de waterbassins voor zilte aqua (droogproces) van de algen. De nok van de drie schuren cultuur. Plastic folie kan dit probleem verhelpen dit drukt heeft een gelijke richting als de verschillende (slaper)dijken alleen wel een duidelijke stempel op het landschap. in noordelijke en zuidelijk gelegen van de proefboerderij. Bij deze ontwerp opgave is uit gegaan van invulling van P infrastructuur door het landschap een hele bedrijfs eenheid, de grote van het gebied is 90ha. Het waterlandschap wordt doorkruist door verschillende Deze eenheid is afgebakend door de meanderende maar wegen. De meeste wegen zijn noord-zuid georiënteerd, aan de oostzijde en de N46 aan de westzijde. één weg is juist oost-west georiënteerd, hiermee worden de andere wegen met elkaar verbonden. Deze oost- recreatie landschaps ontwerp westverbinding knoopt de drie bedrijfseenheden aan Tussen de woning en de maar vormt een uitbreiding van elkaar, ook loopt deze verbinding langs de bestaande een waterbuffer de mogelijkheid tot zwemwater. Door doorgaande route woning. De velden moeten bereikbaar zijn met de het verwarmde koelwater heeft het zwemwater een trekker hiervoor zijn de fiets- en autopaden geschikt. Bij aangename temperatuur. koelwaterleiding aquabouw is door de andere manier van oogsten minder infrastructuur nodig vergeleken met traditionele landbouw. tijdelijkheid parkeervlak Naast de mogelijkheid van een succes van de zilte Voor het ontwerp van de brdijfseenheid zelf geldt dat aquacultuur in dit gebied is het natuurlijk ook mogelijk dat benadering van erg de hoofdweg die over het erf van de boerderij wordt de proefboerderij geen succes is. In dit geval is op een gemarkeerd door de windmolen die aan het einde van eenvoudige manier de proefboerderij te verkleinen. Door natuurlijke maar het pad staat. Met een brug is dit pad verbonden met de de onregenmatige vorm zijn uitbreidingen geen losse Eemshaven; de route sluit daarbij aan op de Juttersweg. aanhangsels maar kunnen ze in de vormentaal meegaan. ahn.nl (hoogtekaart) Langs deze route kan ook direct het uitkijkpunt in de Hierop wordt later in dit verslag nog verder ingegaan. schaal 1:5 000 Eemshaven worden bereikt. Hier is ook de parkeerplaats N 50 100 200m
ontwerp - landschap 99
invulling van het landschap: wegen, bruggen & verblijfspunten De wegen die het landschap doorkruisen hebben een verschillende aard; van industrieel & rechtlijnig tot natuurlijk & kleinschalig. Kleinschalig zijn de paden langs de natuurlijke oevers van de maren, rechtlijnig en iets breden in het midden van de bedrijfseenheid richting de Pad proefboerderij. < wandel- / fiets- / autopad ~4 m Langs de route kan incidenteel een bankje, tafel, < wandel-/ fietspad 1,5 m informatiebord, schoepenrad voor algenkweek, < wandelpad 0,5 m windscherm, houten steiger, vogelaarplek of een (laarzenpad) duitste kiekkast worden geplaatst. De objecten geven de gelegenheid het landschap even vanuit stilstand te bewonderen. In de Eemshaven op de eerder aangeven Brug bijzondere punten kunnen ook soort gelijke kleinschalige < wandel- / fiets- / auto brug over afwateringssloot objecten worden geplaatst. Deze objecten kunnen < wandel-/ fiets brug over maar hiermee net een extra toevoeging aan het landschap < wandelpad 0,5 m over maar geven door het geven van extra informatie of door het recreërenvan een plek om even stil te staan. Een extra v principe tekening van indeling bedrijfseenheid laag die bedoelt is voor de recreant maar ook voor de werknemer uit de Eemshaven in de middagpauze.
Over de slaperdijk bij Oudeschip zijn, in de huidige situatie, meerdere opgangen naar het buffergebied. Aan de zijde van de Eemshaven is er geen enkele verbinding, de afwateringssloot maakt dit nog eens lastiger. Door deze verbinding wel te maken wordt het gebied vanuit de Eemshaven toegankelijker en is het mogelijk om vanuit Oudeschip snel even in de haven te kijken. Door het introduceren van twee bruggen zijn de algenboerderijen toegankelijk voor groot verkeer en ontstaat er een route door het landschap heen. 4 m 2 m 0,5 m
5. ontwerp - gebouw
ontwerp - gebouw 103
5.1 uitgangspunten gelegen, door de translucente gevel zijn deze gordingen De langsrichting van het ontwerp loopt paralel aan duidelijk zichtbaar, dit benadrukt nogmaals de gewenste & > de dijken, de dwarsrichting staat haaks hierop. De horizontaliteit. proefboerderij staat in een vlakte van bijna één vierkante Het natte landschap is door dijkjes opgedeelt in kilometer. Het gebouw is hierdoor dus vanuit alle verschillende bassins. Deze dijkjes zorgen voor ritmische kanten zichtbaar, een sliouet in het landschap. Door de horizontale strepen in het landschap. Door het plaatsen aaneenschakeling van drie volumes verandert het silouet van de horizontale gordingen voor de metalen spanten ^ silouet (industrie, boerderij, hybride) continue wanneer vanuit een andere richting naar het blijft deze horizontaliteit in de gevel behouden. De gevel gebouw wordt gekeken. De drie versprongen volumes neemt hierdoor in lichte mate het uiterlijk van de omgeving suggereren ook de mogelijkheid tot verandering van het over.De licht spiegelende gevel versterkt dit effect door de < langsrichting, referentie naar de dijkhoogte gebouw. Het is een proefboerderij, er is dus een kans dat reflectie van de omgeving. De dakvorm is deels afgeleid het gebouw aangepast moet worden in de toekomst. uit de industrie, de hellingshoeken zijn gelijk aan veel De drie volumes verwoorden globaal de drie functies die sheddaken, echter de transparantie en grootte is anders < dwarsrichting, referentie naar de dijkcoupeures bij de natte ziltelandbouw van toepassing zijn, namelijk; vergeleken bij traditionele sheddaken. Door het verschil in voorkweek, opslag en oogst. De drie hallen zijn van hellingshoeken van de dakvlakken is er ook een andere een generieke aard terwijl de verblijfsruimten die deze mate van verdichting in het aanzicht. De noordgelegen drie hallen met elkaar verbindt, juist veel specifieker zijn zijde is er geen sprake van verdichting van de gordingen in ontworpen. het dakvlak terwijl juist aan de ‘boeren’ -zijde grote sprake is van verdichting. Door de paralelle schuren langs elkaar te verschuiven is er een verbinding gemaakt met de voorzijde van de kopgevel eerste schuur en achterzijde van de laatste schuur. Deze In de dakrand is deze sheddakvorm duidelijk zichtbaar, route doorkruist het gebouw en aan de route zijn ook alle door de kopgevel iets terug te leggen wordt de dakrand verblijfsruimten gelegen. geaccentueerd. De kopgevel is opgebouwd uit een standaard tuinkassenbouwprofiel. Verdeling in de gevel dakvorm gaat hierbij uit van een herhaling van 800 bij1600mm. Dit De hellingshoek van de zuid gelegen daken is 30 graden, profiel is onderbroken met grote houten schuifdeuren in het noordelijk dakvlak helt 60 graden. De daklijn begint de te open delen van de gevel. Door de lengte van deze aan de ‘boeren’ zijde ( de kant van Oudeship) op 2,25m deuren is ondanks de verticaliteit van de kassengevel een aan de ‘industrie’ zijde 5,52m, dit is een referentie naar de iets meer horizontaal georieënteerd vlak ook onderdeel industriele bebouwing en de traditionele boerderijen. De van de kopgevel. Op twee plaatsen zijn de verblijfsruimten gordingen van het ontwerp zijn voor de stalen gepanten van de woning aan de gevel gelegen. Op deze plaatsen
ontwerp - gebouw 105
wijkt het gevelmateriaal af. De invulling wordt gevormd Deze maat is essentieel voor het ontwerp. er is gezocht door houten gevelbekleding, bij de aan de kopgevel naar een stramienmaat waarbij de loopbrug de twee zijden gelegen keuken is dubbel glas toegepast in plaats van van de boerderij met elkaar kan verbinden maar waabij het standaard enkel glas waaruit de andere kopgevels zijn daarnaast ook de gewenste verhoudingen van de schuren opgebouwd. De uitstekende dakrand versterkt het beeld, behouden blijven. een omkadering van het volume.
kleinschalige inbouw De fijnere vormentaal van de verblijfsruimtes doorsnijdt < basisvorm de grootschalige hallen structuur. De loopbrug waaraan . < gebouwschillen en publieke route de publieke route is gekoppeld is hierbij het verbindend element tussen het woonhuis en het kantoor. Het laboratorium is gelegen in het verlengde van deze brug. Het woonhuis is op deze wijze dus onder de grote kap < verschoven basisvorm van de hallen gelegen. Het voorhuis dat bekend is van < mogelijkheden tot verkleining gebouwvolume zowel het Oldamster boerderijtype als het Kop-hals-romp boerderijtype, (beide veel voorkomend in deze streek), staat dus in plaats van voor de schuur onder de schuur. Door het woonhuis onder de kap te plaatsen ontstaat er een extra schil onder het doorlopende dak, dit principe is veelvuldig te herkennen in industriële gebouwen. De buitenste schil is water- en winddicht en licht isololerend door de polycarbonaat bekleding. Het woonhuis heeft nog een extra schil waardoor het geschikt is als verblijfsruimte. Door de lichtedoorlatende buiten schil ontstaat er een soort kaswoning, klimatologisch gezien heeft dit een aantal voordelen. De beide entrees van de publieke route zijn gemarkeerd door de gevel die hier één stramien terug gelegen is.
stramienmaat De spanten staan op een stramienmaat van 4500mm. [4]
[1]
[5]
[2]
[6]
[3]
[4] ontwerp - gebouw 107
5.2 landschappelijke inpassing De keuken is aan de oostzijde gelegen, via deze zijde zal wind de zon een groot gedeelte van de dag binnenschijnen. De meest voorkomende krachtige wind in het gebied Het terugleggen van de kopgevel zorgt voor het weren komt vanuit het (zuid)-westen. Het erf ligt dan ook op van de meest sterke zonnenstralen wanneer de zon het de oostkant, de privé-tuin is wel aan deze westkant hoogste aan de hemel staat. Via de dakramen komt gelegen maar door het plaatsen van een aantal bomen direct licht binnen in deze ruimten. De zuid georieënteerde ontstaat ook hier een luwte. Dichter naar de gevel toe dakvlakken zijn voorzien van scherming, dunne doeken heeft de tuin beschutting van de kas. Een deel van de die uitgerold kunnen worden, hiermee kan een teveel aan windbescherming is gemaakt met een dichtbegroeide zonlicht en warmte worden geweerd. natuurlijke haag van kleine bomen of hoge struiken. Aan de noordzijde zorgen dichte netten voor deze beschutting, water hierop kan ook teksten of aankonigen worden gemaakt Het erf van de proefboerderij is ingesloten door de brakke voor activiteiten op de proefboerderij. Door de verdiepte waterbassins. De scheiding tussen de privé tuin en de ligging naast het oostelijk gelegen bassin ontstaat ook hier toegang van de publieke route wordt gemaakt door een luwte doordat de wind dicht aan de grond is afgeschermd. bassin. Aan de andere entreezijde van de loopbrug is nog een proefwaterbassin gelegen. Het bassin aan de zon erfzijde geeft een onderscheid tussen het ‘bezoekers’- en Door de ligging van het erf zorgt ervoor dat er zonneschijn ‘werk’ erf aan. Ook kunnen aan de hand van deze vijvers is gedurende de ochtend en de middag. Bij het ondergaan een uitleg worden gegeven aan geïntreseerden en tijdens van de zon verdwijnt deze achter de kas. De privétuin met georganiseerde activiteiten worden gebruikt. onder andere de moestuin is aan de westzijde gelegen, de kas aan de zuidkant zorgt voor schaduw ook aan deze publiek & privé erf indeling zuidzijde van de tuin, doordat de kas translucent is zal nog De de westgevel ter plaatse van het woonhuis is 1,5 m wel een deel van het (zon)licht worden doorgelaten. Tegen teruggelegd. Deze tussenruimte wordt afgeschermd met 1} oogst de woning aan ligt een terras waar van de avondzon de doorlopende schuifdeuren die ook toegang geeft tot 2] opslag genoten kan worden. Door de ligging van de kas aan de de hal. Hierdoor ontstaat er een tussen zone en heeft de 3] voorkweek zuid-west zijde is de hoeveelheid hinderlijke wind beperkt. woonkamer een balkon waar van de avondzon genoten 4] proefkweekbassin Het meest oostelijk deel van het erf is onder andere kan worden. 5] privé tuin bestemd als stop- en rustplaats voor fietsers en 6] doorlopende route voetgangers. De boerderij zorgt hiervoor voor beschutting verkeer tegen de straffe westen wind, de windsingels zorgen ook De doorlopende route over het erf wordt vooral gebruikt schaal 1:5 000 hier voor meer luwte. door fietsers en bij uitzondering door gemotoriseerd ver- N 5 10 20m
ontwerp - gebouw 109
keer, dat met name bestemmingsverkeer zal zijn. Fietsers gebruikt worden in het grijswaterciquit in het gebouw. Een kunnen even stoppen en van het uitzicht genieten of de andere mogelijkheid voor dit water is het gebruik voor het route door de boerderij nemen. bijmengen van de brakke bassins. De draaicirkel van de grootste landbouwvoertuigen is 12 meter. Rondom het waterbassin aan de erfzijde kan deze 5.3 indeling & routing ronde gemaakt worden. Een voertuig van 12 meter heeft De proefboerderij staat te midden van een landschap dat een draaicirkel van maximaal 13,3 meter, de binnenste cir- productief, recreatief, experimenteel is. Het gebouw is kel is hierbij minimaal 6,7 meter. De draaicirkel om de wa- opgedeelt in drie onderdelen; de publieke route door de terbassins op het erf is groter dan deze minimale draaicir- hallen, de verblijfsruimten (wonen & werken) en als laatste kel, hierdoor is het mogelijk om in plaats van de maximale de drie grote ruimten geschikt voorde productie. breedte van 6,6 meter een breedte van 6 meter aan te De grote open ruimten zijn de plekken waar de oogst, houden. Het zal niet dagelijks voorkomen dat een dergelijk opslag en voorkweek centraal staat. Hiervoor worden voertuig het erf op rijdt. Noordzakelijk voor de toegankelijk- er de ideale omstandigheden gecreeërd, de werknemer heid is wel om de brug over het Oostpolderbermkanaal af is hierbij ondergeschikt aan het productieproces. te stemmen op de afmetingen en het gewicht van derge- Daarintegen zijn de verblijfsruimten aangepast aan de lijke voertuigen. Bezoekers en geïntereseerden die met de ‘menselijke’ verblijvers. Dit stelt dus hele andere eisen aan auto aankomen kunnen deze parkeren aan de noordzijde een dergelijke ruimte. van de Eemshavenweg, op de parkeerplaats gelegen op het haven terrein. Een andere mogelijkheid is om te parke- voorlichtende functie ren ten westen van de proefboerderij langs de N46. Vanaf Dit nieuwe landschap dient als voorbeeld voor andere beide lokaties kan lopend door het nieuwe landschap een plaatsen waar gedacht wordt aan zilte aquabouw. Net bezoek worden gebracht aan de boerderij. In geval van als de voorlichtende functie die de Eemshaven steeds nood is het mogelijk om auto’s op het erf te parkeren. meer vervult kan ook het directe landschap erachter een educatieve functie krijgen. Scholen kunnen naar de < zicht vanaf doorlopende fietsroute over het erf en proefboerderij reststromen boerderij komen om bijvoorbeeld een proefproject te De koelwaterleiding markeert het doorgaande pad over volgen. In zijn algemeenheid kunnen de verschillende het erf, de proefboerderij is op deze leiding aangesloten. mogelijkheden met algen worden getoont. Hierbij valt Hierdoor is het mogelijk om ook binnen het gebouw te denken aan consumptie, schoonheidsbehandeling gebruik te maken van deze restwarmte, de verblijfsruimten en algen toegepast in bioplastics. De kunnen met deze warmte verwarmd worden. Daarnaast is schoonheidsbehandelingen kunnen aansluiten bij het het door de grote dakvlakken op een eenvoudige manier bij de vele toeristen die naar een kuuroord op Borkum mogelijk regenwater op te vangen, dit regenwater kan gaan. De recreant die speciaal naar het gebied komt is
ontwerp - gebouw 111
geïnteresseerd in alles wat zich in het gebied afspeeld. daarnaast ook zichtbaar op ooghoogte vanaf het oost- Een andere mogelijkhied is de bezoekers actief met het west lopen de pad langs de schuur. Vanaf de loopbrug landschap bezig te laten zijn door bijvoorbeeld zelf laten zijn door de glazen kopsegevels vergezichten mogelijk. vissen in de vijvers of rapen van schelpdieren Door de breedte van het stramien van 4,5 m is het mogelijk om naast een route de brug ook te gebruiken als woning verblijfsruimten. Er kunnen cursussen, proefopstellingen, Door het leefgedeelte op de verdieping te plaatsen diners enzovoorts worden gegeven. Vanuit de keuken van ontstaat er een overzicht over het landschap. Aan de het woonhuis kan dit eenvoudig worden gefaciliteerd. Ook drukte van de werkvloer en het erf wordt op deze manier is het mogelijk een kleine tentoonstelling over het proces ontstegen. ’s Avonds wanneer de werkdag erop zit te laten zien. verplaatst het leven zich naar de beganegrond waar de slaapkamers en natte ruimten zich bevinden. Door de indeling van functies kleinere afmetingen van deze ruimtes is de standaard Omdat het gebouw de functie heeft als proefboerderij plafond hoogte geen probleem. kan naar verloop van de ‘proef’ de ruimte behoefte veranderen. Bij het verminderen van de behoefte kan werkruimtes het kantoor los worden verhuurd als bijvoorbeeld bed & Er zijn twee werkruimtes in het ontwerp opgenomen, een breakfast, het sanitair gelegen aan de werkruimte kan laboratorium en een kantoorruimte. Beide liggen aan een hierbij dan gebruikt worden. Het laboratorium kan worden andere zijde van publieke route en vervullen hierbij ook gehalveerd waarbij de helft aan het woonhuis gelegen als een soort ontvangstfunctie voor toevallige bezoekers. (slaap)kamer gebruikt kan worden. De slaapkamer onder Het laboratorium is gelegen onder de keuken in de de loopbrug gelegen aan de erf zijde is voorzien van eigen voorkweekkas en aan het erf. Het nemen van monsters sanitair, hierdoor is het mogelijk ook deze kamer los te vindt vooral plaats in de voorkweekkas en in het veld. verhuren.
publieke route Vanaf de loopbrug zijn verschillende activiteiten van de algenteelt zichtbaar. Vooraan bij de trappen van de loopbrug aan de erf zijde kan er in de voorkweekkas plattegronden schuren en inbouw worden gekeken. Vanaf de loopbrug zelf is het niet mogelijk om in de kas te kijken. De loopbrug loopt helemaal door de opslagschuur en loopt ten slotte door schaal 1:500 naar buiten voor de productieschuur. De productie is 5 10 20m [1] [2]
[8] [3]
[4] [5]
[7] ontwerp - gebouw 113
woning 1] slaapkamer (18,7 m2) 2] slaapkamer (10,9 m2) 3] badkamer (6,4 m2) 4] slaapkamer (mogelijk gasten verblijf) (17,7 m2) 5] badkamer (3,8 m2) totaal 57,5 m2
werkruimte 6] kantoor (28,3 m2) 7] sanitaire ruimte (4,6 m2) 8] laboratorium (43,8 m2) totaal 76,7 m2 [6] productieruimten voorkweek 318 m2 opslag 277 m2 oogst 235 m2
plattegrond niveau 0
schaal 1:100 N 1000 2000 4000mm [5]
[2]
[1] [4] [3] [8]
[7] [6] ontwerp - gebouw 115
woning 1] keuken (35,2 m2) 2] woonkamer (38,4 m2) 3] hal (6,1 m2) 4] toilet (1,6m2) 5] semi buitenruimte (11,6 m2) totaal 92,9 m2 (begane grond + 1e verdieping = 150,4 m2)
publieke route 6] loopbrug (binnen) (79,3 m2) 7] loopbrug (buiten) erf zijde (17,2 m2) 8] toiletten (7,8 m2) totaal 104,3 m2
plattegrond niveau 1 schaal 1:100 N 1000 2000 4000mm
ontwerp - gebouw 117
5.4 publieke routing
De brede trappen markeren het begin en eind van de loopbrug.
< herhaling van spanten in de productieruimte < begin van de loopburg met een uitsnede in de gevel < woonhuis gelegen aan de gevel
< doorlopende maatvoering in de loopbruggen, schuifdeuren en raamhoogten > stelconplaten bestrating doorlopend van binnen naar buiten 1000mm
A B C BC A B C
60° 30°
16730 mm 18706 mm 10800 mm
2 2 X = √((2Y) -Y ) Y
2Y
C = 2Y = 5400mm A = 3,5X = 16368mm B = 3,5Y = 9,45mm ontwerp - gebouw 123
in het ontwerp, de spanten, de kopgevel en de betonne beplating. Door gebruik te maken van standaard materialen kunnen deze materialen goedkoper worden aangeboden maar ook bij eventuele sloop of aanbouw weer makkelijk worden gebruikt.
spanten Bij het bepalen van de verschillende dakvalkken zijn drie maten aangehouden. In het diagram is dit verder toegelicht. Aan de hand van deze maten zijn de breedtes van de schuren vastgesteld. < dakaanzicht met constructielijnen < dwarsdoorsnede, positie van goringen kopgevel < afmetingen van dakspanten De kopgevel bestaat uit een glasprofiel uit de kassenbouw. De aangehouden raammaat is 800 x 1600mm. In het dakplan in maquette > dakvlak komen verschillende te openen dakramen voor. De hoogte hiervan is 1600 of 1200mm constructie van buitenaf gezien > constructie van binnenuit gezien > erf beplating Het erf is groot en deels beplaat met stelconplaten. Rond en in de proefboerderij hebben deze platen een afmeting van 1500 x 2000mm, aan de meer publiekezijde is deze afmeting 2000 x 2000mm. Tussen de platen zijn afwateringselementen geplaatst met een afmeting van 2000 x 500mm. Ter plaatse van de gevel is de beplating onderbroken en ingevuld met bestrating. De privé tuin is deels betegeld met betontegels van 500 x 500mm.
5.5 maatvoering Door een concequetnte maatvoering toe te passen in het ontwerp kan zoveel mogelijk geprefabriceerd en ge standaariseerd worden. Er zijn drie maten te herkennen
ontwerp - gebouw 125
Bb Aa
< aanzicht oostzijde < aanzicht westzijde
positie van doorsneden schaal 1:500 5 10 20m
doorsnede Aa schaal 1:100 500 1000 2000mm
ontwerp - gebouw 129
doorsnede Aa schaal 1:100 1000 21000000 42000mm000mm
ontwerp - gebouw 131
5.6 materialen plint Door zoveel mogelijk gebruik te maken van droge verbin- Ter bescherming van de gevel is het onderste gedeelte dingen is het mogelijk om het gebouw bij een eventuele van de gevel gemaakt van betonnen stenen. Door een sloop of aanpassing groot en deels te ontmantelen. vormverbinding zijn deze stenen tot muurtjes gemaakt. De In het ontwerp is gebruik gemaakt van materialen die bescherming van de gevel is zowel voor opspattend water volgens bepaalde standaard maten worden geleverd. als tegen het stoten en botsen met materieel ed. Door deze standaardisatie kunnen de materialen bij het ontmatelen van het gebouw worden hergebruikt. Door scherming < underlayment de functie als proefboerderij is rekening gehouden met De scherming is alleen aan de zuidzijde gelegen < houten planken gevel aanpassingen aan het ontwerp naar verloop van tijd. dakvlakken toegepast, hier is sprake van van direct < aardappelkisten op een erf van stelconplaten In het grootste deel van het het gebouw zijn droge zonlicht wat kan zorgen voor een te hoge temperatuur en verbindingen toegepast voor de mogelijkheden van van hinderlijke straling. hergebruik en aanpassing. Bij het woonhuis zijn een aantal De doeken die hiervoor zijn toegepast kunnen ook als meer specifieke ruimtes zoals de sanitaire ruimte en de windscherm dienen aan de noordzijde van het erf. < scherming met doeken in een kas keuken waar het gebruik van koude verbindingen maar Door de doeken in de lengte richting te laten bewegen < gegalvaniseerd staalplaten deels van toepassing is. ontstaat een extra laag in de lengte richting van de gevel. < stelconplaten met straatstenen invulling langsgevel verlichting in de hallen De langsgevels is gemaakt van polycarbonaat, dit is Door in de tl-verlichting in de hallen in de gordingen 40mm dik en bestaat uit 3 lagen waardoor twee rijen te integreren wordt de verticaliteit van deze gordingen luchtkamers ontstaan. De breedte van deze platen is benadrukt, door de translucente gevel zijn deze 600mm en zijn verkrijgbaar tot een lengte van meer dan 8 verlichtingslijnen ook ook zichtbaar van buiten af. In de meter. verblijfsruimten kan juist worden afgeweken van deze strakke lijnen door meer puntsgewijs lampen op te hout deuren hangen. Aardappelkisten hebben hebben afmetingen van 1200 of 1400 breed. Deze kisten zijn goed verkrijgbaar, de gebruikte kisten kunnen in de houten schuurdeuren worden gebruikt. Door deze breedtes te combineren ontstaan schuurdeuren van 3600 en 5000mm breed.
ontwerp - gebouw 133
woning De verblijfsruimten zijn gebouwd met houtskeletbouw, voor de massa zijn er echter wel betonnen vloeren toegepast, hiermee is het mogelijk om vloerverwarming met een warmtewisselaar van het koelwater toe te passen. Ook worden hierdoor de snelle temperatuurverschillen in de schuren vertraagd. Op enkele plaatsen raakt de fijnere inbouw de buitengevel, hier is in plaats van underlayment, het zelfde hout van de schuifdeuren toegepast. De houten underlaymentplaten in het interieur zijn bewerkt met een beschermende licht glimmende laag.
< benedenverdieping van de woning
< inbouw van laboratorium en keuken 4500m
m
A B C B C A B C
60° 30°
16730 mm 18706 mm 10800 mm 27000 mm ~46000mm 49500mm ontwerp - gebouw 135
5.7 constructie door massa de woning meer koel gehouden. De woningen spanten zijn aangesloten op een gemeenschappelijk laag- De spanten zijn opgebouwd uit een IPE 400 profiel, temperatuur-verwarmingssysteem met vloerverwarming. deze profielmaat is vastgesteld door middel van een globale berekeningen voor dakliggers. De profielen Kaswoning Homeruskwartier Almere zijn door middel van bouten met elkaar verbonden. De verbindingen zijn zoveel mogelijk momentvast gemaakt. in Energiezuinig, onderhoudsarm en volledig duurzaam de nok van iedere spant is een staaf toegevoegd voor het te bouwen volgens het “cradle to cradle” principe. De momentvast maken van deze aansluiting. De spanten zijn kaswoning is met recht een ecologische woning te op een strokenfundering geplaatst. noemen en biedt naast de ruimte in de binnenwoning, royale aanvullende leefruimte rondom de woning. Deze stabiliteit ruimte kan nu bij het wonen worden betrokken omdat De spanten zijn onderling verbonden met drukstaven, het het beschermd is van wind en regen en door passieve toegepaste kokerprofiel heeft een diameter vam 90mm. zonenergie wordt opgewarmd. Ruimte die anders 9 De windverbanden komen steeds op minimaal twee maanden van het jaar ongebruikt zou zijn gebleven. De overspanningrichting inbouw plaatsen voor in iedere hal. Voor de windverbanden is de kaswoning heeft zonder aanvullende maatregelen al een schaal 1:1000 maximale verhouding van 1 staat tot =2 aangehouden. gunstige energieprestatie coëfficiënt van rond de 0,7. Met Hierdoor is het langste dakvlak opgedeeld in tweeen. Deze aanvullende maatregelen zoals zonneboilers e.a. kan de opdeling is ook noodzakelijk voor de verkrijgbare lengte waarde nog verder worden aangescherpt tot 0,5 en lager van de polycarbonaat delen. Op dit punt zijn halverwege tot zelfs de waarde van een energienul woning. dit dakvlak te openen ramen ontworpen. Tussen de spanten staat een muurtje van betonblokken Doordat de gevel van de binnenwoning niet beschermd die door hun vorm stabiel zijn door een droge verbinding. hoeft te worden - dat doet de kas – vervalt de noodzaak Hierdoor ontstaat er een inklemming van de spant. tot onderhoud en kunnen ook onbeschilderde natuurlijke en voor het exterieur ongebruikelijke materialen 5.8 kaswoning worden verwerkt. Tevens kan er volstaan worden met De kas is, zowel bij heel koud weer als bij grote warmte, eenvoudige goedkopere details in de binnenwoning. een thermische buffer. Tevens wordt de door de zon ( informatie homeruskwartier Almere) voorverwarmde lucht in de kas gebruikt voor de ventilatie van de woning, waardoor het energie-verbruik verminderd wordt. Door de buffer-werking van de kas wordt in de winter het energieverlies beperkt en in de zomer wordt
ontwerp - gebouw 137
5.9 ventillatie seizoenen hallen Het gebruik van het woonhuis verschilt in de winter en in De ventillatie in de schuren is essentieel voor het de zomer. In de zomer kan de woonkamer veel meer naar beheerbaarhouden van het binnenklimaat. buiten gericht worden. Terwijl in de winter meer naar het Voor doorlopende nok ventillatie in breedkapkassen wordt hart van de woning, de warmte wordt getrokken. een verhouding van 1/5 tot 1/2e deel van het dak te Op de ruimte boven de publieke toiletten kan een zonne openen is. (perdok-kassen.nl) boiler worden geplaats. De zonnecollectoren kunnen in op de zelfde plaats als de dakramen worden geplaatst, verblijfsruimten door de ligging van het dak 30 graden bijna op het zuiden Bewoonbare delen zijn deels aan de buitengevel gelegen, gelegen is dit een heel gunstige plaats voor de boiler. Het hierdoor is het om naast de verwarmde lucht uit de warme water kan direct worden gebruikt in de beneden schuren ook met frisse buitenlucht te ventilleren. gelegen badkamer. Door het heersende tussenklimaat in de schuren heeft de luchtinlaat voor ventillatie een hogere temperatuur. verwarming Om de winter toch bij te kunnen warmen is er een mogelijkheid om een houtkachel aan te sluiten. Een moderne houtkachel heeft een hoog rendement en verwarmt dus veel beter dan een open haard of ouder type houtkachel en brandt ook veel schoner en zuiniger. ( www.milieucentraal.nl) Verder wordt er verwarmd door middel van lage temeratuurverwarming in de vorm van vloerverwarming. geluid De polycarbonate panelen op de langs gevel en het dakvlak kunnen bij regenval voor veel geluid zorgen. Ook daarvoor is het gunstig dat de slaapkamers op de benedenverdieping liggen.
bronnen 139 bronnen het platteland zien en gebruiken. Den Haag : Sociaal en flosm.de/ai, waddenzee.nl, maps.google.com boeken Cultureel Plabureau, 2008 Groningen-seaports.com Eames, C. and Ray Eames Eames House. Tracy Metz ; photogr. Janine Schrijver and Otto Snoek hisgis.nl (historische verkaveling 1832) London : Phaidon, 1995 Pret! : leisure en landschap. Rotterdam : NAi, ho-berg.nl 2002 Intermediar.nl Kieft, H.J., Steen, P.J.M. van. Glastuinbouw in de kustfoto.nl, beeldbank Rijkswaterstaat Eemsmond : een geografisch marktonderzoek. Wijk, P.A.M. van, Aalst J.P.H. van, Brinkman F.W., Olst, landschapeemsmond.nl, Maren in Noord-Groningen, een Groningen : Geo Pers, 1992 E.L. van Boerderijen bekijken : historisch boerderij- ideeën- en voorbeeldenboek onderzoek in Nederland. Arnhem : Stichting Historisch maps.google.nl Koldeweij, E., Gaillard, K., Reinstra, A. ... [et.al.] Boerderij-onderzoek, 1985 natuurinformatie.nl/ecomare.devleet/natuurdatabase.nl Binnen bij boeren : wonen en werken in historische noorderzijlvest.nl, waterplan waterschap noordzijlvest boerderijen. Zwolle : Waanders, 2001 Woud, A. Van der Wim Quist. Maastricht : Pale Pink nu.nl Publishers, 2008 panoramio.com Maas,W., Hardel, M., Ouwerkerk, P. Costa Iberica : pau.nl, toekomstperspectieven Eemsdelta MVRDV. Barcelona : Actar, 2000 Ziel, T. van der Leven zonder drukte. wat stedelingen plein06.nl waarderen in het platteland Den Haag : Sociaal en provinciegroningen.nl ontwikkelingsvisie Eemsdelta 2030 Metz, T. Nieuwe natuur : reportages over veranderend Cultureel Planbureau, 2006 provinciegroningen.nl, beslis nota schoon water landschap. Amsterdam : Ambo, 1998 provinciegroningen.nl, kiek over diek project voorstel websites tennet.nl, toekomstvisie Molen, S.J. van der, Kijk op boerderijen. transforum.nl, concept eindrapportage Zilte Landbouw S.l. : Elsevier, 1979 ahn.nl Actueel Hoogtebestand Nederland Texel provinciegroningen.nl vhp.nl Molinari, L. West 8. Milano : Skira, 2000 Bn de stem, 28 juni 2008 waddenzee.nl, risicokaart Waddenzee bouweemshaven.nl wastescape.nl, Vera Yanovshtchinsky architecten en Mommaas, J.T. Twee sterke verhalen in één Overijssel. cultureelerfgoed.nl Grontmij S.l. : AtelierOverijssel, 2010 Dagblad van het Noorden, ’Geen glaskolder in onze wikimedia.com polder’ door Frank von Hebel. windfinder.com, windstatistieken Borkum Smith, E.A.T., Shulman J., Goessel, P., Loughrey, S., davdree.home.xs4all.nl, Glossarium Nederlands xplorelab.nl Loughrey, P. Case study houses. Koeln : Taschen, 2001 Landschap dezeen.com Steenbekkers, A., Simon, C. , Vermeij, L. ... [et al.] dhv.nl Het platteland van alle Nederlanders. hoe Nederlanders flosm.de/ai Summary
A new landscape between The increase of the sea level, the fragile coastline and the huge industrial structures and the small village is the scarce fresh water supply are reasons to choose for observed from this dividing landscape. Eemshaven and Oudeschip a different land use. Today, the old gullies and creeks of Nature values, agriculture and industry influence the use farm for salty wetlands with the use of warm cooling water the Waddensea are still visible in the landscape and these of the landscape, in the past different kinds of designs small salty streams divide the total design area in three and plans have been made for this area, for example parts. Recreation and nature development is possible at greenhouses and a trial project for algae. This last example The Eemshaven (Eems Harbor) is situated in the most the banks of these streams. Parallel to the coastline, a presented the possibilities of algae. Algae grow fast and it northern part of the Netherlands. Over the last years remainder of the early salty marshes can be found, an is possible to use them for different purposes; silage, bio the production of energy became important here. elevated strip of land on which the farms will be located. oil, bio plastics and proteins. Profitable and efficient use of Construction of power plants for Nuon and Essent makes land, by combining these different purposes, will become this place one of the biggest construction areas of the In the Eemshaven, networks for people and materials increasingly important in the future. Netherlands. The construction instigates controversy while are clearly divided into separate structures. The second the Eemshaven is situated near the Waddensea, a world network is the most important in this area; Eemshaven Salty wetlands have different visual qualities compared to heritage site. The explosive growth of the harbor and the is like a city for material streams and especially for the ‘dry’ land. Large basins for the production are filled with a decrease in inhabitants of the nearby town of Oudeschip transport of electricity, even on a European level. small layer of water, this reflect the colors of the air and the creates a tense situation. The power plants use large amounts of cooling water; surroundings. The wind changes the water surface from this water can be used to irrigate the salty wetlands. The a mirror to a waved surface when the wind blows over The area between Eemshaven and Oudeschip asks for a warmth of the cooling water facilitates the growth of for the lowlands. The first trial farm will be 10 hectare, in the future-proof landscape with a combination of production example the algae and the cooled water can be used future a scale up to 100 or even 1000 hectare is possible. landscape, recreation and nature development. Salty again in the power plants. The algae farm of this design is based on an area of 100 wetlands will be the economic basis of the landscape. In hectare. the design the area is split up into three parts and one part The touristy ferry to Borkum is used especially by German is worked out; an algae production site and farm for indoor tourists, currently this is the only tourist activity in the The production of algae is completely different compared production activities, housing a family and a public route harbor. A new project is a cycle path along the coast. to traditional agriculture, the grown algae can transported for educative purposes. A transect of this path is designed to cross the salty to the farm to be collected. Here, the green slush has wetlands. A smaller network for pedestrians and cycles to be dried in an industrial process. The farm is split The total design area has four clear barriers, the northern make this new landscape accessible for inhabitants of into three buildings, each related to the production barrier is created by windmills between the industrial area Oudeschip, employees of the harbor and tourists. process; pre-growth, storage for the dried algae and the in the Eemshaven and the current agricultural area. The industrial drying process. Because of the emptiness of dyke north of Oudeschip creates the southern barrier. The The commercial wetlands are a sort of duplicate of the the surroundings of the farm, it is like a silhouette in the roads from Groningen and Delfzijl to the harbor mark the Waddensea, This flat empty area makes it possible to landscape. There is a big difference between looking north east and west boundary of the design area. ‘enjoy’ the rough landscape. The sharp contrast between to the industrial structures and south to the picturesque Summary small houses of Oudeschip. to cross the sheds with a public route for educative The immense dimensions of the industrial constructions purposes. are responsible for a loss of human scale. In these huge industrial constructions small scaled human The facade and the roofing in the alongside direction are accommodation areas can be recognized, for example the a continuous shell. This shell is made from translucent planning offices. The shed roof and chimney typology is polycarbonate panels which are interrupted by glass seen as the image of industrial buildings, this image has windows. The cladding is somewhat shiny and reflects changed the last decade. Also the image of the farms has some of the colors of the surrounding. The wooden changed, the farms scaled up and more sheds consisting purlins repeat the horizontal lines of the water basins of metal cladding are visible in the landscape, this in and the dykes in the landscape. The main construction contrast to the traditional Oldamster farms with wooden is made from reusable IPE steel spans. From the inside structures. of the sheds the repetition of the spans and purlins is clearly visible. For the end face of the sheds a standard The alongside direction and the cross side direction of the greenhouse façade is used. The sliding doors in this existing sheds and farms is quite different, largely closed façade are the closed parts and are constructed of used with small openings opposed to large entrance doors. On wooden potato boxes. another scale those two directions can be found in the landscape as well, one parallel to the dykes and the other The design is based as much as possible on standard rectangular to the dykes, roads in this direction cut the prefabricated materials, the farmyard and the interior of the dyke. The design and the direction of the silhouette of the sheds is covered with concrete Stelcon slabs. Because farm join these existing structures. of this standardization and the use of dry joints, it will be possible to change or enlarge the farm in the future. From the farmyard to the living space different types of enclosure are used. In traditionally farms the living space is on a separate part of the farm, in this design the living Bellefleur Kramer - 2012 space is placed in the sheds. The cladding of the sheds provides a water and windproof climate and the living space is created using an extra box in the huge sheds. There is a clear difference between the refined living and office space and the more general production area. The three sheds for algae production are shifted, thereby creating a cut up silhouette. This makes it possible
dankwoord 143 dankwoord Tijdens het afstuderen hebben verschillende mensen mij een helpende hand en kritische blik, daarvoor wil ik iedereen die zich hierin herkend graag bedanken. Hüsnü Yegenoglu en Annet Ritsema en Arjan Nienhuis voor extra begeleiding en Theo Smit voor een rondleiding door de haven.