HEMEN FUNTSEZKOA LANGAI

Gizarte

6 LEHEN HEZKUNTZA Zientziak

Lehen Hezkuntzarako 6. mailarako Funtsezkoa Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean sortu, diseinatu eta gauzaturiko talde-lana da.

Liburu honen prestatze- eta argitaratze-lanean honako talde honek esku hartu du:

TESTUA ETA EDIZIOA Nerea Atxega Zubikarai Álvaro Bellón Mena Aurora Moral Santa Olalla Rosa López Pérez

IRUDIAK Alademosca il·lustració Paul Coulbois Digitalartis Chema Fernández Quino Marín

EDIZIOA Aurora Moral Santa Olalla

PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA Ainhoa Basterretxea LLona Lourdes Etxebarria Orella

LEHEN HEZKUNTZAKO EDIZIO ZUZENDARITZA ETA KOORDINAZIOA Joseba Santxo Uriarte Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero Zer da Funtsezkoa?

Iristear da 6. mailako ikasturtearen amaiera, eta horrekin batera, baita Lehen Hezkuntzaren amaiera ere. Azken sei urte hauetan asko ikasi duzu, eta oso urrun daude Lehen Hezkuntzako lehen urteak: idazten, problema matematikoak ebazten, natura ezagutzen, mapak interpretatzen, historiara gerturatzen... hasi zireneko urte haiek.

Orain, beste urrats txiki bat besterik ez den arren, oso une garrantzitsu bat heldu da. Oporretatik itzulitakoan, Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza (DBH) hasiko duzu: erronka berria, bai zuretzat, bai eta zure ikaskideentzat ere. Heldu egin zarela sentituko duzu, desberdin sentituko zara.

Liburu honen orrialdeetan, ikasketa- eta ikaskuntza-urte hauetan landutako eduki garrantzitsuena aurkituko duzu, ezinbestekoena: Jakin behar duzuna eta Egiten jakin behar duzuna. Liburu honetara jo dezakezu ikasitakoa berrikusteko edota trebatu eta prestatzeko. Gainera, edukiak laburtuta daudenez, oso erraza egingo zaizu funtsezkoa gogoratzea. Egin proba eta ikusiko duzu! Ez galdu zure aukera!

Eta, noski, gogoratu aurrera zoazela zeure gaitasunak garatzeko bidean. Aurkibidea Gure mundua

JAKIN BEHAR DUZUNA

Lurra eta unibertsoa 6 Lurraren irudikapena 8 Atmosfera. Eguraldia eta klima 10 Hidrosfera 12 Geosfera 14 Paisaiak 16 Ingurumena 18 Euskadiko klima eta paisaiak 20 Euskadiko erliebea eta isurialdeak 22

EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA

Mapekin eta planoekin lan egitea 24 Espainiako eta Euskadiko erliebea aztertzea 26 Espainiako klimak lantzea 28 Espainiako isurialdeak aztertzea 30

AUTOEBALUAZIOA 32

4 Gizartean bizitzea Denboraren aztarnak

JAKIN BEHAR DUZUNA JAKIN BEHAR DUZUNA

Euskadi: lurraldea eta Historiaren azterketa 54 antolamendu politikoa 34 Historiaurrea 56 Espainia: lurraldea eta Antzinaroa 58 antolamendu politikoa 36 Erdi Aroa 60 Europar Batasuna 38 Aro Modernoa 62 Biztanleria 40 Aro Garaikidea 64 Jarduera ekonomikoak 42 Euskadiren historia 66

EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA

Lurraldea aztertzea 44 Gertaerak ordenatzea 68 Grafikoak aztertzea 46 Gertaera historikoak identifikatu eta alderatzea 70 Informazio demografikoa aztertzea 48 Iturri historikoak aztertzea 72 Informazio ekonomikoa aztertzea 50

AUTOEBALUAZIOA 52 AUTOEBALUAZIOA 74

GLOSARIOA 77

JAKIN BEHAR DUZUNA

Lurra eta unibertsoa

Unibertsoa Unibertsoa duela milioika urte sortu zen, big-bang izeneko leherketa handiaren on- dorioz. Ordutik, unibertsoko materia hedatzen ari da. Astroek, haien artean dagoen espazioak eta haiek mugiarazten dituen energiak osatzen dute unibertsoa.

Galaxia: milioika izarrek Izarrak: energia Planetak: berezko eta haien astroek nahiz argi eta bero argirik ez duten astro gasek osaturiko gisa igortzen esferikoak, izar baten multzoa; galaxia duten gas-esfera inguruan higituz orbita kiribilak, eliptikoak eta handiak. bat osatzen dutenak. irregularrak daude.

Sateliteak: berezko Kometak: harriz, gasez Asteroideak: izar baten argirik ez duten eta eta izotzez osaturiko inguruan biratzen diren planeten inguruan gorputzak, orbita gorputz solido eta biratzen diren astroak. obalatua dutenak. irregularrak.

Eguzki-sistema Eguzki izeneko izarrak Eguzkia eta haren inguruan Artizarra Merkurio Neptuno biratzen diren satelite, asteroide, kometa eta planetek osaturiko Saturno Marte Lurra Jupiter planeta-sistema da. Esne Bidea izeneko Urano galaxiaren besoetako batean dago.

Ilargia Ilargia Lurraren satelite bakarra da. Ilargiak 24 ordu behar ditu bere ar- datzaren inguruan bira bat egiteko, eta 28 egun, Lurraren inguruan bira bat egiteko. Egun horietan, forma desberdina izaten du. Forma horiek ilberria ilgora ilbetea ilbehera Ilargiaren faseak dira: ilberria, ilgora, ilbetea eta ilbehera.

6 GURE MUNDUA

errotazio-ardatza Errotazio-mugimendua Lurrak bere ardatzaren inguruan Ipar poloa egiten duen mugimenduari errotazio esaten zaio. Lurrak 24 ordutik behin egiten du bira osoa gaua translazio- bere ardatzaren inguruan. planoa Errotazio-mugimenduak egunak eguna eta gauak eragiten ditu. errotazioaren noranzkoa

Hego poloa

udazkena uda Translazio-mugimendua Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen mugimenduari translazio deritzo. Lurrak 365 egun behar ditu Eguzkiaren negua inguruan bira osoa egiteko. Translazio-mugimenduak udaberria urtaroak eragiten ditu.

Lurraren geruzak

Atmosfera. Lurra inguratzen duen gas-geruza. Airea du atmosferak, Biosfera. Izaki bizitzeko bizidunek eta ezinbestekoa. haiek bizi diren Horrez gain, inguruneak Lurraren gainazala osatzen dute. babesten du.

Hidrosfera. Lurraren ur-geruza. Geosfera. Hidrosferak ur Lurraren zati solido gazia du itsaso eta harritsua. Hiru eta ozeanoetan, zati bereizten dira: eta ur geza lurrazala, mantua kontinenteetan. eta nukleoa.

7 JAKIN BEHAR DUZUNA

Geosfera lurrazala mantua

Geosfera Lurraren zati solidoa da. Hiru geruza bereizten dira:

Lurrazala geosferaren kanpo- geruza da. Harriz osatuta dago.

Mantua geosferaren tarteko geruza da. Oso tenperatura altua du; horregatik, zenbait harri urtuta daude. Horiek magma osatzen dute. 6.378 km

5.100 km Nukleoa barnealdeko geruza da. Mantuarena baino tenperatura 2.900 km altuagoa du. Barneko nukleoa burdinaz osatuta dago. Alderik kanpoko barneko 0 km kanpokoena likido-egoeran dago. nukleoa nukleoa

Harriak eta mineralak Harriak mineralez osatuta daude. Mineralak harriei ezaugarri bereizgarriak ematen dizkieten osagai naturalak dira. Ezaugarri hauek, besteak beste: kanpoko itxura, gogorrak edo bigunak izatea, eta mineral bakarra edo gehiago izatea. Mineralek propietate hauek dituzte: distira, gogortasuna, kolorea eta forma. Jatorriaren arabera, harri mota hauek bereizten dira:

Magmatikoak. Lurraren barruko magmatik sortzen dira. Batzuk Lurraren barruan eratzen dira; adibidez, granitoa. Beste batzuk, berriz, sumendietako laba granitoa basaltoa hoztean sortzen dira; basaltoa, esaterako.

Metamorfikoak. Harri batzuk presioaren edo tenperaturaren eraginez eraldatzean sortzen dira; adibidez, kuartzita eta kuartzita arbela arbela.

Sedimentarioak. Beste harri batzuen hondarretatik eratzen dira; esate baterako, kareharria eta buztina. kareharria buztina

14 GURE MUNDUA

Erliebea Lurrazaleko formei erliebe esaten zaie. Erliebea aldatu egiten da etengabe, haizearen, tenperatura-aldaketen eta uraren eraginez. Erliebearen etengabeko aldaketa horri modelaketa deritzo, eta hiru fase ditu:

1 Higadura. Haizeak 3 Sedimentazioa. Haizeak materialak erauzten ditu. indarra galtzen duenean, jalki egiten ditu materialak. Material horiek pilatu egiten 2 Garraioa. Erauzitako dira pixkanaka, eta dunak materialak batetik bestera eratzen dira. eramaten ditu haizeak.

Erliebearen formak, kontinenteetan non dauden kontuan hartuta, barnealdekoak izan daitezke (mendikoak edo ordokikoak) edo kostakoak:

M mendilerroa mendia e B n A d i harana R a urtegia N k E A O goi-ordokia L r landazabala d D o ibaia ibarra E k A i a k

K badia golkoa O S lurmuturra T uhartea A penintsula

15 JAKIN BEHAR DUZUNA

Euskadiko klima eta paisaiak

Euskadiko klima Euskadiren azalera ez da oso handia baina hiru klima mota ditugu: klima ozeanikoa, trantsizioko klima eta klima mediterraneoa. Klima ozeanikoa. Bizkaia eta Gipuzkoa osoko eta Arabako iparraldeko berezko klima da. Epela eta hezea da, eta horrenbestez, berdea.

Tenperaturak gozoak izaten dira urte osoan, itsasoa hurbil baitago. Gaueko eta eguneko nahiz udako eta neguko tenperaturen arteko oszilazioak ez dira izaten nabarmenak: udak freskoak izaten dira, eta neguak, epelak. Urteko batezbesteko tenperatura 13-14 °C-koa izaten da. Prezipitazioak ugariak eta erregularrak izaten dira, urtaro guztietan izaten baitira.

Trantsizioko klima. Arabako lurraldearen zati handi bateko berezko klima da, eta klima ozeanikoaren eta klima mediterraneoaren arteko trantsizio-klima da. Nolanahi ere, klima ozeanikoaren ezaugarriak dira nagusi, ez baitago uda lehorrik.

Tenperaturak ez dira aldatzen klima mediterraneoko zonetan adina. Udak lehorrak eta beroak izaten dira, baina neguak, hotz eta luzeagoak. Prezipitazioak urriak izaten dira, baina ugariagoak isurialde mediterraneokoak baino.

Barnealdeko klima mediterraneoa. Euskadiko hegoaldeko berezko klima da, Ara- bako Errioxakoa. Uda beroa izaten da, eta negua, hotza.

Tenperaturei dagokienez, udak lehor eta beroak izaten dira, eta neguak, hotzak eta prezipitazio urrikoak. Oszilazio nabarmenak izaten dira udako eta neguko tenperaturen artean: udan, 22 °C-tik gorakoak izaten dira, eta neguan, askoz baxuagoak, izotza eta lainoa izaten baita. Prezipitazioei dagokienez, urriak izaten dira udan, eta hileko batezbestekoak ere eskasak izaten dira ia beti.

20 GURE MUNDUA

Euskadiko paisaiak

Kostaldeko paisaia Euskadiko iparraldean dago. Paisaiak oso eraldatuta egon ohi dira, elementu gizatiartuak maiz ikusten dira, industria eta hiri asko bertan kontzentratzen baitira. Erliebea: garaia eta harritsua da. Itsaslabar ugari ditu, hala nola Zumaiakoa eta Sopelakoa, bai eta hondartza, itsasadar, badia, lurmutur eta uhartetxoak ere. Landaredia: hariztiak, gaztainadiak, pinudiak eta, batez ere, eukalipto-basoak daude. Populatzea: biztanle askoko herri eta hiriak dira. Hiri handienak Bilbo eta Donostia dira, bai eta haien inguruko herriak ere.

Ordokietako paisaia Euskadiko erdialdean eta hegoaldean dago. Populaketa kontzentratua da, eta soro landuek eremu zabalak hartzen dituzte. Nekazaritza-paisaia da nagusi. Erliebea. Bi eremu lau handi daude: Arabako Lautada, Arabaren erdialdean; eta Arabako Errioxa, hegoalderago. Landaredia: urria da. Arteak, pinuak eta alepoak hazten dira. Populaketa: Euskadin biztanle gutxien duen eremua da. Ehun biztanle baino gutxiagoko herriak ditu, adibidez, Karrantza haraneko Ranero. Biztanle askoko herriak eta hiriak oso gutxi dira.

Goi-mendiko paisaia Euskadiren zati handi bateko paisaia da goi-mendiko paisaia. Paisaia naturala da, gizakiak eraldatu gabea. Erliebea: lurraldearen erdialdetik hegoaldera eta ekialdetik mendebaldera daude mendiak. Landaredia: pagadiak eta pinudiak izaten dira. Eremu altuenetan, gainera, larre ugari daude. Populaketa: kostaldekoak baino herri txikiagoak dira. Azken hamarkadetan gazte askok hirietara emigratu du eta herri asko hutsik geratu dira.

21 EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA

Lurraldea aztertzea

Euskadiko mapa politikoa interpretatzea Mapa politikoek lurralde baten administrazio-mugak irudikatzen dituzte. Honako hauek bereizten dira mapa politiko batean: Mugak. Lerroen bidez irudikatzen dira. Lerroek trazadura desberdinak izaten dituz- te, duten garrantziaren arabera (probintziaren muga, muga autonomikoa, etab.). Eskualdeak. Lerroen artean dauden lurralde zatiak dira. Bakoitzak kolore bat du. Administrazio-banaketekin bat datoz (herrialdea, erkidegoa…), eta testu batez iden- tifikatzen dira: lurraldearen izena, lurraldeko hiriburua, etab.

Bermeo Plentzia Bizkaiko golkoa MUNGIALDEA Lekeitio OIARTZUALDEA Mungia BUSTURIALDEA Errenteria Santurtzi Ondarroa Irun Portugalete LEA- Donostia Pasaia Gernika- ARTIBAI DEBABARRENA DONOSTIA-BETERRI ENKARTERRI Barakaldo Lumo Zarautz Turtzioz Bilbo Markina-Xemein Hernani Zalla BILBO Elgoibar UROLA Zornotza KOSTA Balmaseda Azpeitia DURANGALDEA Eibar Villabona-Amasa Azkoitia Igorre Berastegi Laudio Durango Bergara ARRATIA Tolosa AIARALDEA Zumarraga Arrasate TOLOSALDEA Amurrio Aramaio Ordizia Beasain Oñati NAFARROAKO GAZTELA GORBEIALDEA DEBAGOIENA FORU ETA LEON GOIERRI ERKIDEGOA ARABAKO Kuartango Gasteiz LAUTADA AÑANA GASTEIZ Agurain Añana Autonomia Erkidegoko hiriburua MENDIALDEA Lantarón TREBIÑU Lurraldeko hiriburua Kanpezu Beste biztanlegune batzuk Autonomia Erkidegoaren muga Lurraldearen muga Bastida ARABAKO ERRIOXA Eskualdearen muga Oion ERRIOXA AÑANA Eskualdea

HONETARA EGIN Aztertu Euskadiko 113336_PV_comarcasmapa politikoaren lurraldea. 1 Identifikatu mugak. Zenbat muga mota daude marraztuta? Zer izen du irudikatuta dauden administrazio-banaketetako bakoitzak?

2 Alderatu eskualdeak. Erreparatu Euskadiko mugen barruan azaltzen diren gune koloreztatuetako bakoitzari. Zure ustez, zergatik du bakoitzak kolore bat? Zer dira? Ba al da beste administrazio-banaketarik lurralde baten barruan?

44 GIZARTEAN BIZITZEA

Europar Batasuneko mapak alderatzea Europar Batasuna osatzen duten herrialdeen kopurua eta erakundearen beraren fun- tzionamendua aldatuz joan dira, erakundea sortu zenetik gaur egun arte. Alderatu EBren handitzeak irudikatzen dituzten mapak.

Sartutako 1958 herrialdea HERBEHEREAK BELGIKA 1986 ALEMANIAKO LUXENBURGO ERREPUBLIKA FRANTZIA FEDERALA PORTUGAL ITALIA ESPAINIA

Sartutako ESTONIA Sartutako herrialdea LETONIA herrialdea Países incorporados LITUANIA 2004 TXEKIAR POLONIA 2013 ERREPUBLIKA ESLOVAKIA KROAZIA HUNGARIA

ESLOVENIA ZIPRE MALTA

EGIN HONELA 662258_02_p39 a UE 1958 662258_02_p39 d UE 1986 Kontsultatu egungo EBren mapa eta orain arte egin diren handitze guztien mapak.

1 Identifikatu EB sortu zuten herrialdeak. Europako zein6622 tokitan58_0 daude?2_p39 h UE 2013 Begiratu662 2atlas58_ 0batean2_p39 eta f U identifikatuE 2004 herrialde bakoitza. Zer herrialde sartu ziren EBn 1986an? Europako zer eremutarantz zabaldu zen EB? Zer herrialde sartu ziren 2004an? Zer herrialde sartu zen 2013an? Non dago? Zenbat kide ditu EBk gaur egun? Baten bat falta da?

2 Atera ondorioak. Mapak alderatu eta herrialde bakoitza EBn noiz sartu zen aztertu ondoren, zure ustez Europako herrialdeek ba al dute EBko kide izateko interesik? Zergatik? Ezagutzen al duzu EBko kide izateko baldintzaren bat? Zure ustez, zergatik margotzen dira oraindik estatu kide bakoitzaren mugak? Etorkizunean, EB gehiago handituko dela uste duzu?

45 EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA

Grafikoak aztertzea

Organigrama batetik informazioa ateratzea Organigrama erakunde, enpresa edo elkarte baten antolamendua azaltzen duen es- kema bat da. Organigramak erakunde horren ordena erakutsi behar du beti; hau da, elementu bakoitza zeren mende dagoen. Begiratu Espainiako estatuaren erakundeen organigrama honi.

Antolamendu-mailak. Kontuan hartu behar da maila guztiak goreneko mailaren mende daudela. Zenbat eta maila gehiago, hainbat eta mendekotasun edo Izenburua. Erakundearen hierarkia handiagoa dago erakundean. berri ematen du.

Espainiako erakundeak

Gorte Nagusiak Gobernua Justizia-auzitegiak

Kongresua Senatua Presidentea Ministroak Epaileak Magistratuak

Lerroak. Erlazionatuta dauden erakundeak eta elementuak lotzen dituzte.

EGIN HONELA

1 Identifikatu edukia. Zer izenburu du organigramak? Zer lurraldetakoak dira organigraman adierazitako erakundeak?

2 Ezagutu organigramaren mailak. Zenbat maila daude erakunde horretan? Zure ustez, jar al litezke maila gehiago ministroen azpitik? Zergatik?

3 Identifikatu erakundeen arteko erlazioak. Zenbat erakunde daude? Zer elementu daude Gorteen mende? Noren mende dago presidentea? Eta epaileak? Gobernuari presidenteorde bat erantsi beharko bazenio, non jarriko zenuke?

46 GIZARTEAN BIZITZEA

Eskema bat egitea Eskema informazio baten zatiak edo ezaugarriak ordenatzen eta lotzen dituen grafikoa da. Ordena izan behar du, eta argi azaldu behar ditu informazio zatien arteko loturak.

Energia-iturriak bi motatakoak izan daitezke, eskuragarritasun-mailaren arabera: berriztagarriak eta berriztaezinak. Berriztagarriak dira energia eolikoa, eguzki-energia, hidraulikoa, marea-energia, energia geotermikoa eta bioerregaiak. Berriztaezinak dira, berriz, ikatza, petrolioa, gas naturala eta energia nuklearra.

EGIN HONELA Irakurri testua eta egin eskema bat. 5 Egin grafikoa. Informazioak ondo Jarraitu urrats hauei: antolatuta egon behar du, eta datu bakoitza zeren mende dagoen lehen 1 Pentsatu izenburu bat. Galdetu begiratuan ikusteko moduan. zeure buruari: zeri buruzkoa da Adibidetzat, hona hemen aurreko testua? Erantzuna izango da testua grafiko honetan adierazita: eskemaren izenburua. Energia-iturriak 2 Identifikatu ideia nagusiak. Bigarren irakurraldian, identifikatu informazio nagusia: energia-iturri motak, berriztagarriak eta berriztaezinak. Berriztagarriak Berriztaezinak

3 Bigarren mailako ideiak. Maila honetan, ideia nagusi bakoitzaren Eolikoa Ikatza mende dauden ideiak edo Eguzki-energia informazioa idatzi behar dituzu. Petrolioa Hidraulikoa 4 Aukeratu grafiko mota bat. Marea-energia Erabaki zein den eskema motarik Gas naturala egokiena informazio hori guztia Geotermikoa aurkezteko. Bioerregaiak Nuklearra

47 JAKIN BEHAR DUZUNA

Aro Modernoa

Aro Modernoa 1492an hasi zen, Kristobal Kolonek Amerika aurkitu zuenean, eta 1789an amaitu zen, Frantziako Iraultzarekin. Hona hemen etapa historiko horren ezaugarriak: Europarrek beste kontinente batzuk aurkitu zituzten, eta hango lurraldeak kolonizatu. Errege-erreginek botere handiagoa lortu zuten. Estamentu pribilegiatu batzuk ziren nagusi gizar- tean, gehiengo ez-pribilegiatuaren gainetik. Errenazimentuko artea eta arte barrokoa garatu ziren. Kristobal Kolon.

Gizartea Estamentutan zegoen banatuta. Pribilegiatuak: noblezia eta kleroa. Ez zuten zergarik ordaintzen. Ez-pribilegiatuak: nekazariak, merkatariak eta eskulangileak. Zergak ordaintzen zituzten. Landa-inguruneko gizartea zen, hiri-garapen motelekoa.

Ekonomia Nekazaritza zuen oinarri; hala ere, merkataritza eta eskulangintza nabarmen garatu ziren. Amerikaren aurkikuntzari esker, munduko merkataritza areagotu egin zen eta produktu nahiz labore berriak azaldu ziren. Biztanleria hazi egin zen, baina gerrak eta goseteak ere izan ziren.

Aurrerapen tekniko eta zientifikoak Ezagutzak zabaldu egin ziren, inprentari esker. Aurrerapen handiak egin ziren astronomian, kartografian eta nabigazioan; horrek mundua esploratzeko aukera eman zuen. Zientzia eta unibertsitateak garatu ziren.

Kultura eta artea Kristautasuna bitan banatu zen: protestantismoa eta katolizismoa. Pentsamendu-korronte berriak sortu ziren: humanismoa, kulturaren muinean gizakia jartzen zuena, eta ilustrazioa, arrazoian oinarritutako pentsaera. Errenazimentuak, xv. eta xvi. mendeetan, Greziako eta Erromako artea berreskuratu zuen. xvii. mendean, Barrokoak ikuslea hunkitu nahi izan zuen.

62 DENBORAREN AZTARNAK

Aro Modernoa Espainian xv. mendearen amaieran, Errege-erregina Katolikoek Gaztela eta Ara- goiko koroak batu zituzten. Beste aldaketa batzuk ere egin zituzten: Granada konkistatu zuten 1492an, Kanaria uharteak 1496an, Nafarroako Erresuma 1512an, bai eta Melilla eta Napolesko Erre- suma (Italian) ere. Horrez gain, Amerikaren konkistari ekin zioten. Erreformak egin zituzten errege-erreginen boterea handitzeko: Ermandade Santua sortu zuten, lurraldeetan korrejidoreak eta erregeordeak izendatu zituzten, armada indartu zuten tertzioen bidez, kristautasuna inposatu zuten eta Inkisizioa sortu zuten.

OZEANOOZEANO ATLANTIKOAATLANTIKOA NafarroaNafarroa GaztelakoGaztelako KoroaKoroa AragoikoAragoiko NapolesNapoles KoroaKoroa GranadaGranada SiziliaSizilia OZEANOOZEANO INDIAKOINDIAKO MelillaMelilla BAREABAREA OZEANOAOZEANOA KanariaKanaria OZEANOOZEANO uhar.uhar. Errege-erreginaErrege-erregina ATLANTIKOAATLANTIKOA KatolikoKatolikoenen konkistak konkistak

Austriako etxea eta Espainiaren Borboiko etxea nagusitasuna Borboien dinastia xviii. mendean 662258_03_p57_Reyes_Catolicos662258_03_p57_Reyes_Catolicos Karlos I.a: Errege-erregina Katolikoen ondasunak hasi zen, Ondorengotza Gerra hartu zituen oinordetzan; aitaldeko aitona- amaitzean. Borboiko etxeko amonengandik Herbehereetako, Frantziako eta lehen erregea Filipe V.a izan zen. Alemaniako lurraldeak. Amerika kolonizatu zuen. Gobernu absolutistak izan ziren. Planta Berriko Dekretuak sortu Filipe II.a: Alemaniako lurraldeak galdu, baina zituzten, erresuma bakoitzeko Portugalgo Inperioa anexionatu zuen 1640ra arte. erakundeak indargabetzeko. Austriako etxeko txikiak: Filipe III.a, Filipe IV.a eta Despotismo ilustratua: Karlos II.a. Balidoen gobernuak eta barne-krisiak izan Karlos III.aren gobernatzeko era zituzten. 1650ean, Espainiak Europan zeukan izan zen. Erreformak egin zituen­ hegemonia amaitu zen. administrazioa moder­ni­za­tze­ko, Barne-gatazkak izan ziren, hala nola Komunitateen herri-lan gehiago egiteko eta eta Germanien altxamenduak, bai eta kanpo-gatazkak zientzia nahiz kultura sustatzeko. ere, turkiarren eta protestantismoaren aurka.

Espainiako gizartea Biztanleria pixkanaka murriztu egin zen, gerren, izurritearen eta goseteen ondorioz. Gizartea pobretu egin zen, uzta txarrengatik, gerrek eragindako gastuengatik… Ameriketako urre- eta zilar-meategiak ustiatu ziren. Kulturaren arloan, Urrezko Mendea nabarmendu zen. Arteak eta literatura gailurrera iritsi ziren: Velázquez, Murillo eta Cervantes gailendu ziren, besteak beste.

xviii. mendean, Francisco de Goya pintorea nabarmendu zen.

63 EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA

Gertaera historikoak identifikatzea eta alderatzea

Segidako gertaerak eta aldiberekoak bereiztea Segidako gertaerak bata bestearen atzetik gertatzen dira. Aldiberekoak, berriz, batera gertatzen dira. Historia ulertzeko, ezinbestekoa da biak bereizten jakitea.

EGIN HONELA

1 Bilatu multzo bakoitzean azaltzen diren gertaeren datak. A. Austriako etxeko dinastiaren amaiera – Ondorengotza Gerra – Borboiko etxea Espainiako Erresumara iritsi zen. B. Iberiar kulturaren garapena – feniziar koloniak Iberiar penintsulan. Zer denbora-unitate erabili duzu multzo bakoitzean?

2 Ordenatu datak aurreko multzoetan. Zein multzotan dira gertaerak segidakoak? Zein gertatu ziren batera?

Iraunkortasuna eta aldaketa bereiztea Denbora historikoan zehar, alderdi batzuk azkar aldatzen dira. Beste batzuek, berriz, berdin jarraitzen dute luzaroan, eta oso poliki aldatzen dira.

700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500 Luzaroan berdin ARTE ERROMANIKOA ARTE GOTIKOA jarraitzen duten alderdiak. ARTE ARABIAR-ANDALUSTARRA

Une jakin batean jazotzen diren gertaerak. 711. Musulmanen 722. Asturiasko 929. Abderraman III.a, 1085. Alfontso X.ak 1212. Navas 1479. Gaztela 1492. konkista erresuma Kordobako Toledo de Tolosako eta Aragoi Granadako hasi sortu lehen kalifa konkistatu Gudua bateratu kapitulazioa

EGIN HONELA

1 Identifikatu historiako zein arotakoa den. Zeren berri ematen du? Lerroaren zein aldetan daude denboran iraun zuten gertaerak, goian ala behean?

2 Aplikatu dakizuna. Esan gertaera hauek aldaketa edo iraunkortasuna adierazten duten: Navas de Tolosako Gudua; arte islamikoa. Arrazoitu zure erantzuna.

70 DENBORAREN AZTARNAK

Historiako anakronismoei antzematea Anakronismo bat garaiarekin bat ez datorren zerbait da (arropa, janaria...).

EGIN HONELA

1 Aztertu eta identifikatu Erdi Aroko pertsonaiak, haien arropak eta daramatzaten objektuak. Ba al da marrazkian inprenta jada asmatu izana frogatzen duen zerbait? Bilatu, hori baita marrazkiko lehen elementu anakronikoa. Zer kontinente ageri dira pertsonaietako batek eskuetan duen mapan? Ba al zuten kontinente horien berri Erdi Aroan? Zergatik? Zer ari da saltzen dendako gizona? Garai hartako berezko elikagaiak al dira? Zergatik? Erreparatu soldaduak daramatzan armei. Egokiak al dira Erdi Arorako? Zergatik?

2 Erreparatu eraikinei. Ikusten al duzu historiako beste garai bati dagokion ezer? Zer da? Zer garairi dagokio?

71 Glosarioa Geografia Berezko hazkundea. Leku jakin batean urtebetean jaio diren pertsonen Abeltzaintza. Etxe-abereen eta hil direnen arteko aldea. hazkuntzarekin eta merkataritzarekin loturiko jardueren multzoa. Beroa. Tenperatura desberdina duten gorputzen artean igorritako energia. Aduana. Estatuen arteko mugetan eta portuetan jartzen den bulegoa edo Berotegi-efektua. Lurraren postua, salgaien eta pertsonen sartu-­ gainazaleko tenperaturaren igoera, irtenak kontrolatzeko. atmosferako gas batzuen eraginez.

Aintzira. Lurrez inguratutako ur-masa. Berotze globala. Lurraren batez besteko tenperaturaren igoera, gizakien Akuiferoa. Lurpeko urak dituen lursaila jarduerek eraginda. edo lursail-geruza. Bigarren sektorea. Baliabide Albufera. Itsasotik lur-zerrenda batek naturalak produktu landu bihurtzeko bereizten duen urmaela, ur gaziduna, jarduerak barnean hartzen dituen eskuarki. sektore ekonomikoa.

Alderantzizko subli- Biodibertsitatea. Gure mazioa. Gas-egoeratik planetako izaki bizidunen solido-egoerara zuze- aniztasuna. nean pasatzea. Biztanleria-dentsitatea. Arroa. Ibai batek eta Lurralde batean kilometro haren adarrek bustitzen koadro bakoitzeko bizi diren duten lurraldea. biztanleen kopurua.

Asteroidea. Eguzkiaren inguruan Biztanleria-piramidea. Urte jakin biraka ibiltzen den astro harritsua, batean herrialde bateko, autonomia-­ planetak baino txikiagoa. erkidego bateko eta abarretako biztanleria sexuaren eta adin-taldeen Astroa. Zeruko edozein gorputz natural. arabera adierazten duen grafikoa.

Atmosfera. Lurra inguratzen duen Biztanleria. Leku jakin batean bizi aire-­geruza. diren pertsonen multzoa.

Baporizazioa. Likido-egoeratik gas­ Biztanleria aktiboa. Lan egin eta egoerara pasatzea. horren truke soldata jasotzen duten Barne-merkataritza. Herrialde baten pertsonek nahiz langabeek osatzen mugen barruan egiten den merkataritza. duten multzoa.

Basamortua. Landaredirik gabeko edo Biztanleria ez-aktiboa. Lan egiteko landaredi urriko eremu lehor-lehorra. moduan ez dauden pertsonek eta ordainsaririk gabeko lanak egiten Baso-soiltzea. Basoak galtzea. dituztenek osaturiko multzoa.

Basoa. Zuhaitz edota zuhaixka asko Biztanleria gaztea. 15 urtetik dituen lur-eremua. beherako pertsonek osaturiko multzoa.

78 GLOSARIOA

Finantza-hezkuntza Enpresa. Giza beharrak betetzeko produktuak edo zerbitzuak eskaini eta Aurrekontua. Erosketa batean gastatu haien truke irabaziak lortu nahi dituen behar den diruaren kalkulua. erakundea. Gastua. Pertsona edo enpresa batek produktu edo zerbitzu bat eskuratzeko erabiltzen duen dirua. Inbertsioa. Diru gehiago lortzeko as- moz erabiltzen den dirua. Dirua inberti- tzeak arriskuak ditu, dirua irabazi edo galdu egin baitaiteke. Kontsumoa. Pertsonek produktu edo zerbitzu bat eskuratzea.

Aurrezkiak. Etorkizuneko beharrei aurre Kontsumo arduratsua. Erosketa bat egiteko edo gastu handiak egiteko gure egin aurretik, erosi nahi den produktua dirutik gordetzen dugun zatia. benetan beharrezkoa den pentsatzea, produktuaren kalitatea eta prezioa Dirua. Mundu guztian onartutako or- ondo aztertzea, eta aintzat hartzea pro- dainbidea, ondasunen eta zerbitzuen duktua egitean ingurumena errespeta- trukea errazten duena. tzen den ala ez. Diru-sarrerak. Pertsona edo enpresa Publizitatea. Enpresa edo erakunde batek daukan edo irabazten duen dirua. baten produktu edo zerbitzu bat eza- Ekintzailea. Negozio-aukera bat aurki- gutarazteko erabiltzen diren tekniken tzen eta identifikatzen dakien pertsona, eta estrategien multzoa. bere irudimenari eta ekimenari esker negozioa martxan jartzeko gai dena.

87