Gizarte Zientziak
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
HEMEN FUNTSEZKOA LANGAI Gizarte 6 LEHEN HEZKUNTZA Zientziak Lehen Hezkuntzarako 6. mailarako Funtsezkoa Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean sortu, diseinatu eta gauzaturiko talde-lana da. Liburu honen prestatze- eta argitaratze-lanean honako talde honek esku hartu du: TESTUA ETA EDIZIOA Nerea Atxega Zubikarai Álvaro Bellón Mena Aurora Moral Santa Olalla Rosa López Pérez IRUDIAK Alademosca il·lustració Paul Coulbois Digitalartis Chema Fernández Quino Marín EDIZIOA Aurora Moral Santa Olalla PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA Ainhoa Basterretxea LLona Lourdes Etxebarria Orella LEHEN HEZKUNTZAKO EDIZIO ZUZENDARITZA ETA KOORDINAZIOA Joseba Santxo Uriarte Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero Zer da Funtsezkoa? Iristear da 6. mailako ikasturtearen amaiera, eta horrekin batera, baita Lehen Hezkuntzaren amaiera ere. Azken sei urte hauetan asko ikasi duzu, eta oso urrun daude Lehen Hezkuntzako lehen urteak: idazten, problema matematikoak ebazten, natura ezagutzen, mapak interpretatzen, historiara gerturatzen... hasi zireneko urte haiek. Orain, beste urrats txiki bat besterik ez den arren, oso une garrantzitsu bat heldu da. Oporretatik itzulitakoan, Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza (DBH) hasiko duzu: erronka berria, bai zuretzat, bai eta zure ikaskideentzat ere. Heldu egin zarela sentituko duzu, desberdin sentituko zara. Liburu honen orrialdeetan, ikasketa- eta ikaskuntza-urte hauetan landutako eduki garrantzitsuena aurkituko duzu, ezinbestekoena: Jakin behar duzuna eta Egiten jakin behar duzuna. Liburu honetara jo dezakezu ikasitakoa berrikusteko edota trebatu eta prestatzeko. Gainera, edukiak laburtuta daudenez, oso erraza egingo zaizu funtsezkoa gogoratzea. Egin proba eta ikusiko duzu! Ez galdu zure aukera! Eta, noski, gogoratu aurrera zoazela zeure gaitasunak garatzeko bidean. Aurkibidea Gure mundua JAKIN BEHAR DUZUNA Lurra eta unibertsoa 6 Lurraren irudikapena 8 Atmosfera. Eguraldia eta klima 10 Hidrosfera 12 Geosfera 14 Paisaiak 16 Ingurumena 18 Euskadiko klima eta paisaiak 20 Euskadiko erliebea eta isurialdeak 22 EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA Mapekin eta planoekin lan egitea 24 Espainiako eta Euskadiko erliebea aztertzea 26 Espainiako klimak lantzea 28 Espainiako isurialdeak aztertzea 30 AUTOEBALUAZIOA 32 4 Gizartean bizitzea Denboraren aztarnak JAKIN BEHAR DUZUNA JAKIN BEHAR DUZUNA Euskadi: lurraldea eta Historiaren azterketa 54 antolamendu politikoa 34 Historiaurrea 56 Espainia: lurraldea eta Antzinaroa 58 antolamendu politikoa 36 Erdi Aroa 60 Europar Batasuna 38 Aro Modernoa 62 Biztanleria 40 Aro Garaikidea 64 Jarduera ekonomikoak 42 Euskadiren historia 66 EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA EGITEN JAKIN BEHAR DUZUNA Lurraldea aztertzea 44 Gertaerak ordenatzea 68 Grafikoak aztertzea 46 Gertaera historikoak identifikatu eta alderatzea 70 Informazio demografikoa aztertzea 48 Iturri historikoak aztertzea 72 Informazio ekonomikoa aztertzea 50 AUTOEBALUAZIOA 52 AUTOEBALUAZIOA 74 GLOSARIOA 77 JAKIN BEHAR DUZUNA Lurra eta unibertsoa Unibertsoa Unibertsoa duela milioika urte sortu zen, big-bang izeneko leherketa handiaren on- dorioz. Ordutik, unibertsoko materia hedatzen ari da. Astroek, haien artean dagoen espazioak eta haiek mugiarazten dituen energiak osatzen dute unibertsoa. Galaxia: milioika izarrek Izarrak: energia Planetak: berezko eta haien astroek nahiz argi eta bero argirik ez duten astro gasek osaturiko gisa igortzen esferikoak, izar baten multzoa; galaxia duten gas-esfera inguruan higituz orbita kiribilak, eliptikoak eta handiak. bat osatzen dutenak. irregularrak daude. Sateliteak: berezko Kometak: harriz, gasez Asteroideak: izar baten argirik ez duten eta eta izotzez osaturiko inguruan biratzen diren planeten inguruan gorputzak, orbita gorputz solido eta biratzen diren astroak. obalatua dutenak. irregularrak. Eguzki-sistema Eguzki izeneko izarrak Eguzkia eta haren inguruan Artizarra Merkurio Neptuno biratzen diren satelite, asteroide, kometa eta planetek osaturiko Saturno Marte Lurra Jupiter planeta-sistema da. Esne Bidea izeneko Urano galaxiaren besoetako batean dago. Ilargia Ilargia Lurraren satelite bakarra da. Ilargiak 24 ordu behar ditu bere ar- datzaren inguruan bira bat egiteko, eta 28 egun, Lurraren inguruan bira bat egiteko. Egun horietan, forma desberdina izaten du. Forma horiek ilberria ilgora ilbetea ilbehera Ilargiaren faseak dira: ilberria, ilgora, ilbetea eta ilbehera. 6 GURE MUNDUA errotazio-ardatza Errotazio-mugimendua Lurrak bere ardatzaren inguruan Ipar poloa egiten duen mugimenduari errotazio esaten zaio. Lurrak 24 ordutik behin egiten du bira osoa gaua translazio- bere ardatzaren inguruan. planoa Errotazio-mugimenduak egunak eguna eta gauak eragiten ditu. errotazioaren noranzkoa Hego poloa udazkena uda Translazio-mugimendua Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen mugimenduari translazio deritzo. Lurrak 365 egun behar ditu Eguzkiaren negua inguruan bira osoa egiteko. Translazio-mugimenduak udaberria urtaroak eragiten ditu. Lurraren geruzak Atmosfera. Lurra inguratzen duen gas-geruza. Airea du atmosferak, Biosfera. Izaki bizitzeko bizidunek eta ezinbestekoa. haiek bizi diren Horrez gain, inguruneak Lurraren gainazala osatzen dute. babesten du. Hidrosfera. Lurraren ur-geruza. Geosfera. Hidrosferak ur Lurraren zati solido gazia du itsaso eta harritsua. Hiru eta ozeanoetan, zati bereizten dira: eta ur geza lurrazala, mantua kontinenteetan. eta nukleoa. 7 JAKIN BEHAR DUZUNA Geosfera lurrazala mantua Geosfera Lurraren zati solidoa da. Hiru geruza bereizten dira: Lurrazala geosferaren kanpo- geruza da. Harriz osatuta dago. Mantua geosferaren tarteko geruza da. Oso tenperatura altua du; horregatik, zenbait harri urtuta daude. Horiek magma osatzen dute. 6.378 km 5.100 km Nukleoa barnealdeko geruza da. Mantuarena baino tenperatura 2.900 km altuagoa du. Barneko nukleoa burdinaz osatuta dago. Alderik kanpoko barneko 0 km kanpokoena likido-egoeran dago. nukleoa nukleoa Harriak eta mineralak Harriak mineralez osatuta daude. Mineralak harriei ezaugarri bereizgarriak ematen dizkieten osagai naturalak dira. Ezaugarri hauek, besteak beste: kanpoko itxura, gogorrak edo bigunak izatea, eta mineral bakarra edo gehiago izatea. Mineralek propietate hauek dituzte: distira, gogortasuna, kolorea eta forma. Jatorriaren arabera, harri mota hauek bereizten dira: Magmatikoak. Lurraren barruko magmatik sortzen dira. Batzuk Lurraren barruan eratzen dira; adibidez, granitoa. Beste batzuk, berriz, sumendietako laba granitoa basaltoa hoztean sortzen dira; basaltoa, esaterako. Metamorfikoak. Harri batzuk presioaren edo tenperaturaren eraginez eraldatzean sortzen dira; adibidez, kuartzita eta kuartzita arbela arbela. Sedimentarioak. Beste harri batzuen hondarretatik eratzen dira; esate baterako, kareharria eta buztina. kareharria buztina 14 GURE MUNDUA Erliebea Lurrazaleko formei erliebe esaten zaie. Erliebea aldatu egiten da etengabe, haizearen, tenperatura-aldaketen eta uraren eraginez. Erliebearen etengabeko aldaketa horri modelaketa deritzo, eta hiru fase ditu: 1 Higadura. Haizeak 3 Sedimentazioa. Haizeak materialak erauzten ditu. indarra galtzen duenean, jalki egiten ditu materialak. Material horiek pilatu egiten 2 Garraioa. Erauzitako dira pixkanaka, eta dunak materialak batetik bestera eratzen dira. eramaten ditu haizeak. Erliebearen formak, kontinenteetan non dauden kontuan hartuta, barnealdekoak izan daitezke (mendikoak edo ordokikoak) edo kostakoak: M mendilerroa mendia e B n A d i harana R a urtegia N k E A O goi-ordokia L r landazabala d D o ibaia ibarra E k A i a k K badia golkoa O S lurmuturra T uhartea A penintsula 15 JAKIN BEHAR DUZUNA Euskadiko klima eta paisaiak Euskadiko klima Euskadiren azalera ez da oso handia baina hiru klima mota ditugu: klima ozeanikoa, trantsizioko klima eta klima mediterraneoa. Klima ozeanikoa. Bizkaia eta Gipuzkoa osoko eta Arabako iparraldeko berezko klima da. Epela eta hezea da, eta horrenbestez, berdea. Tenperaturak gozoak izaten dira urte osoan, itsasoa hurbil baitago. Gaueko eta eguneko nahiz udako eta neguko tenperaturen arteko oszilazioak ez dira izaten nabarmenak: udak freskoak izaten dira, eta neguak, epelak. Urteko batezbesteko tenperatura 13-14 °C-koa izaten da. Prezipitazioak ugariak eta erregularrak izaten dira, urtaro guztietan izaten baitira. Trantsizioko klima. Arabako lurraldearen zati handi bateko berezko klima da, eta klima ozeanikoaren eta klima mediterraneoaren arteko trantsizio-klima da. Nolanahi ere, klima ozeanikoaren ezaugarriak dira nagusi, ez baitago uda lehorrik. Tenperaturak ez dira aldatzen klima mediterraneoko zonetan adina. Udak lehorrak eta beroak izaten dira, baina neguak, hotz eta luzeagoak. Prezipitazioak urriak izaten dira, baina ugariagoak isurialde mediterraneokoak baino. Barnealdeko klima mediterraneoa. Euskadiko hegoaldeko berezko klima da, Ara- bako Errioxakoa. Uda beroa izaten da, eta negua, hotza. Tenperaturei dagokienez, udak lehor eta beroak izaten dira, eta neguak, hotzak eta prezipitazio urrikoak. Oszilazio nabarmenak izaten dira udako eta neguko tenperaturen artean: udan, 22 °C-tik gorakoak izaten dira, eta neguan, askoz baxuagoak, izotza eta lainoa izaten baita. Prezipitazioei dagokienez, urriak izaten dira udan, eta hileko batezbestekoak ere eskasak izaten dira ia beti. 20 GURE MUNDUA Euskadiko paisaiak Kostaldeko paisaia Euskadiko iparraldean dago. Paisaiak oso eraldatuta egon ohi dira, elementu gizatiartuak maiz ikusten dira, industria eta hiri asko bertan kontzentratzen baitira. Erliebea: garaia eta harritsua da. Itsaslabar ugari ditu,