CYLCHGRAWN CYMDEITHAS YR IAITH RHIFYN 3.24 • GWANWYN 2006 • £1

Y DIWEDDARA O’R YMGYRCH DEDDF IAITH

CARCHARU GWENNO AELOD CYNTA YN Y DDALFA ERS DENG MLYNEDD HEFYD: ACHOSION LLYS RHIFYN CYFARFOD CYFFREDINOL GWYN AC ANGHARAD MAWRTH 25 2 · ytafod GWANWYN 2006

Senedd Cymdeithas yr Iaith

CYLCHGRAWN CYMDEITHAS YR IAITH Gymraeg 2005–2006 RHIFYN 3.24 • GWANWYN 2006 • £1 �����������������������������������

Swyddogion Deddf Iaith: Polisi Cadeirydd Sian Howys – [email protected] Steffan Cravos – [email protected] Addysg: Cadeirydd Is-Gadeirydd Cyfathrebu a Lobio Ffred Ffransis – [email protected] Hedd Gwynfor – [email protected] Addysg: Ymgyrchu Is-Gadeirydd Ymgyrchu Bethan Jenkins – [email protected] Heledd Gwyndaf – [email protected] Addysg: Cyfathrebu a Lobïo Rhys Llwyd – [email protected] ��������������� Trysorydd ���������������������������������������� Danny Grehan – [email protected] Addysg �������������������� ��������������������������� ���������������� Aled Davies – [email protected] ��������������������� Codi Arian Aled Elwyn Jones – Gwreiddiwch yn y Gymuned: Cadeirydd CLAWR GWENNO TEIFI YN CYRRAEDD [email protected] Rhodri Davies – [email protected] ADRE AR ÔL EI CHYFNOD YN Y CARCHAR Aelodaeth Rhanbarthau LLUN MARIAN DELYTH Osian Rhys – [email protected] Morgannwg-Gwent: Cadeirydd Mentrau Masnachol Geraint Criddle – [email protected] ytafod Gwyn Sion Ifan – [email protected] Morgannwg-Gwent: Ysgrifennydd Branwen Brian – [email protected] Y Tafod CYLCHGRAWN CYMDEITHAS YR IAITH Ifan Morgan Jones – [email protected] Caerfyrddin-Penfro: Cadeirydd Gwefan a Dylunio Sioned Elin – [email protected] CYFROL 3 — RHIFYN 24 Iwan Standley – [email protected] Caerfyrddin-Penfro: Ysgrifennydd (GWANWYN 2006) Adloniant Catrin Howells – ARGRAFFWYD GAN WASG MORGANNWG Owain Schiavone – [email protected] GOLYGYDD IFAN JONES [email protected] Ceredigion: Cadeirydd DYLUNIO IWAN STANDLEY Ymgyrchoedd Angharad Clwyd – LLUNIAU MARIAN DELYTH, [email protected] Cymunedau Rhydd: Cadeirydd STEFFAN CRAVOS, IWAN STANDLEY, Gwynedd-Môn: Cadeirydd Huw Lewis – [email protected] HEDD GWYNFOR, RHYS LLWYD, BBC Angharad Tomos – CARTŴNS IFAN JONES Cymunedau Rhydd: Ymgyrchu [email protected] Menna Machreth – [email protected] Clwyd: Cadeirydd Os oes gennych chi unrhyw straeon neu Cymunedau Rhydd: Cyfathrebu a Lobio Dewi Jones – [email protected] newyddion o’ch ardal chi, danfonwch nhw Dewi Snelson – Swyddogion Cyflogedig [email protected] atom naill ai trwy’r cyfeiriad uchod, neu at Cenedlaethol [email protected]. Am fanylion am Cymunedau Rhydd: Polisi Dafydd Morgan Lewis – ein prisiau hysbysebu, cysylltwch â’r brif Dafydd Tudur – [email protected] [email protected] swyddfa. Gogledd Deddf Iaith: Cadeirydd Dewi Snelson – Catrin Dafydd – [email protected] [email protected] º Deddf Iaith: Ymgyrchu Dyfed PRIF SWYDDFA PEN ROC, RHODFA’R MÔR, Lowri Larsen – [email protected] Angharad Clwyd – ABERYSTWYTH, CEREDIGION, SY23 2AZ Deddf Iaith: Cyfathrebu a Lobïo [email protected] FFÔN 01970 624501 Lois Barrar – [email protected] Morgannwg-Gwent FFACS 01970 627122 Deddf Iaith: Cyfathrebu a Lobïo SWYDD YN WAG – cysylltwch â E-BOST [email protected] Hywel Griffiths – [email protected] [email protected] am fanylion Y WE WWW.CYMDEITHAS.COM ytafod GWANWYN 2006 · 3 O’R GADAIR SAFIAD GWENNO Gair gan y Cadeirydd, Steffan Cravos

m mis Ebrill 2005 cafwyd penderfynu hefyd wrthod talu’r gweld trwy’r ffenestri i gyd, rhaid Gwenno Teifi yn euog gan £200 y ces i fy nirwyo amdano. sicrhau atebolrwydd i’n pobl. Yynadon Hwlffordd o achosi Fe wnes i dderbyn rhybudd DEWCH GYDA NI! § difrod i eiddo Radio Sir Gâr yn terfynol i dalu y £200 llynedd. Arberth a gorchmynnwyd iddi Roedd y ddogfen honno’n uniaith dalu costau llys ac iawndal hyd Saesneg – yn torri cynllun I GWENNO werth £200 – ond gwrthododd iaith Gwasanaeth Llysoedd Ei Gwenno dalu iawndal i’r Orsaf Mawrhydi, a Deddf Iaith 1993! Heno, mae Gwenno’n gaeth Radio a fu’n destun ymchwiliad Nes i gwyno i Wasanaeth y Yn aberth dros yr heniaith, gan Ofcom llynedd oherwydd ei Llysoedd a Bwrdd yr Iaith a Bloeddiwn ei henw hi, diffyg defnydd o’r Gymraeg. derbyn ymddiheuriad swyddogol “Cyfiawnder i Gwenno Teifi” Yn llys ynadon Caerfyrddin ar y gan y llys. I sgwar Caerfyrddin yn llu 13eg o Chwefror, cafodd Gwenno Dwi’n disgwyl derbyn fy Awn ag angerdd cefnogi, ei charcharu am 5 niwrnod, nghwŷs am beidio talu yn y Blynyddoedd brwd o frwydro yn yr union fan lle cyhoeddwyd misoedd nesaf a byddaf yn mynd Heddiw wedi gweld tro. llwyddiant ei thadcu, Gwynfor i’r llys a gwrthod talu. Rydw i Mewn cell, mae’n well nag wylo, Evans, deugain mlynedd ynghynt. wedi meddwl yn ddwys am hyn ac Codi pen, codi calon a dwylo Yn ei datganiad i’r Ynadon yn barod i gael fy ngharcharu er Codi stwr, tynnu sylw a bloeddio dywedodd Gwenno: mwyn tynnu sylw at yr angen am Yn un haid, codwn enw Gwenno. “Mae’r hen Ddeddf Iaith yn ddeddfwriaeth newydd. perthyn i’r oes a fu. Rhaid wrth Mae’r Blaid Lafur yn parhau Mae atsain deugain mlynedd cynt Ddeddf Iaith newydd a fydd i anwybyddu’r ffaith i Rhodri Yn dal i’w deimlo yn y gwynt yn sicrhau lle i’r Gymraeg yn Morgan ddatgan yn 1993 ei fod o Yr un yw’r galon, yr un yw’r gwaed, holl gyfryngau a datblygiadau blaid yr angen am ddeddfwriaeth A Gwenno’n dilyn ôl ei draed. technolegol y ganrif newydd.” bellach ym maes y Gymraeg. Yn dilyn safiad dewr ac Gydag agoriad y senedd dryloyw Sara Davies egwyddorol Gwenno, dwi wedi newydd, a phobl Cymru yn gallu 4 · ytafod GWANWYN 2006 STATWS BLWYDDYN NEWYDD DEDDF IAITH NEWYDD Ar ddechrau’r flwyddyn, bu Hywel Griffiths (a sawl un arall) yn chwilio am wasanaeth (a choffi) yn Gymraeg ar strydoedd Caerdydd

edi’r gyfres o Dafydd, cadeirydd grwp Deddf Prif siaradwr y rali oedd weithredoedd tor- Iaith Newydd y Gymdeithas yn Steffan Webb, prif weithredwr Wcyfraith gan 16 o annerch y dorf. Gosododd y Menter Iaith Rhondda Cynon aelodau’r Gymdeithas cyn y cyd-destun ar gyfer y rali, ac Taf. Yn ogystal â datgan ei Nadolig, roedd hi’n hollbwysig atgoffa pawb fod y Gymdeithas gefnogaeth lwyr i Deddf Iaith dangos i lywodraeth Lafur Rhodri wedi cyhoeddi cadoediad yn Newydd, prif fyrdwn araith Morgan fod cefnogaeth i Ddeddf yr ymgyrch weithredol er Steffan oedd ein hatgoffa o beth Iaith Newydd yn ymestyn ar mwyn trafod gyda’r pleidiau yn union oedden ni eisiau wrth draws Cymru gyfan. Ar yr ail o gwleidyddol, gan gynnal cyfarfod alw am Ddeddf Iaith Newydd. Ionawr ar Stryd y Frenhines yng cyhoeddus â chynrychiolwyr o Trwy ailadrodd y fonllef uchel Nghaerdydd, daeth 200 o bobl bob plaid cyn diwedd y mis. “beth y’n ni moyn… pryd y’n ynghyd i weiddi, gorymdeithio, Gan gadw’n driw i’w hagwedd ni moyn e” fe’m hatgoffwyd yn meddiannu a chodi sticeri er annemocrataidd, anghyfrifol, gyntaf ein bod mewn gwirionedd mwyn sicrhau fod y neges yma’n gwrthododd y Blaid Lafur anfon yn gofyn am hawliau. Rydym cyrraedd coridorau caëedig Bae cynrychiolydd i’r cyfarfod yma. yn gofyn am yr hawl sylfaenol i Caerdydd. Diolch byth fod cynifer o Gymry ddefnyddio’r Gymraeg ym mhob I ddechrau, wrth gofgolofn wedi dod at ei gilydd i gadw’r agwedd o’n bywyd bob dydd, i Aneurin Bevan, bu Catrin sefyllfa ar flaen yr agenda felly! dderbyn addysg trwy gyfrwng y Gymraeg, a’r hawl i reithgor sy’n deall Cymraeg. Ry’n ni’n gofyn am yr hawl i bawb sydd yn dewis ymgartrefu yng Nghymru allu mwynhau a gwerthfawrogi ein treftadaeth gyffredin ni. Yn ail fe’n hatgoffwyd ein bod yn gofyn am statws i’r Gymraeg. Rydym yn gofyn am sefydlu’r Gymraeg fel priod iaith Cymru, a sicrhau lle iddi fel iaith swyddogol yng Nghymru. Ry’n ni’n galw ar lywodraeth Lafur y Cynulliad i gydnabod arwyddocâd y statws yma drwy greu swydd ytafod GWANWYN 2006 · 5 “ry ni’n gofyn am yr hawl sylfaenol i ddefnyddio’r Gymraeg ym mhob agwedd o’n bywydau”

Comisiynydd y Gymraeg i ddatblygu gwaith Bwrdd yr Iaith, ac i sefydlu cyngor ar gyfer y Gymraeg sydd yn ddemocrataidd a chynhwysol. Nid yw dyfarnydd di-rym, di-ddannedd yn ddigon da. Wedi’r anerchiad, dechreu- wyd ar yr orymdaith. Trwy lwc, roedd cofgolofn Aneurin Bevan ychydig gamau o siop Orange, cwmni sydd wedi gwrthod datblygu unrhyw wasanaeth cyflawn Cymraeg, ac sydd wedi anwbyddu galwadau’r Gymdeithas ers degawd a mwy. Meddiannwyd y siop, codwyd sticeri, ac fe gafwyd trafodaeth adeiladol gyda’r rhywogaeth brin honno – gweithiwr Orange sydd yn siarad Cymraeg! Wedi cytuno i gyfarfod â’r rheolwr, symudwyd ymlaen ar hyd Heol Ymlaen i Starbucks, lle gyfrwng y Gymraeg pe byddai y Frenhines gan godi sticeri ar bathwyd slogan sydd yn siwr o deddfwriaeth yn eu gorfodi, a gymdeithas adeiladu Woolwich, droi’n glasur cyn pen dim – Coffi pe byddai cymorth ymarferol cyn meddiannu siop Dixons, lle yn Gymraeg. Codwyd sticeri ar gael o du’r Cynulliad. Ac cafwyd cyngerdd fechan gan unwaith eto, ac wedi sicrhau er fod pennau’r Blaid Lafur yn Gôr y Cochion a oedd wedi dod i cyfarfod arall gyda rheolwyr y ddwfn, ddwfn yn nhywod Bae gefnogi’r achos. I sŵn I’r Gad a siop, daeth y rali i ben. Caerdydd, mae’r consensws Finlandia, a bonllefi Ddeddf Iaith Wrth gwrs, fe fyddai’n cenedlaethol a amlygwyd yn y Newydd, cytunodd y rheolwr i haws i’r cwmnïau yma cyfarfod cyhoeddus a ddilynodd gyfarfod. ddarparu gwasanaeth trwy rali’r Calan wedi sicrhau na allan nhw anwybyddu ein galwadau mwyach. Mae’n hollbwysig fod yr ymgyrch yn dwysáu eleni, er mwyn sicrhau mai 2006 fydd blwyddyn Deddf Iaith Newydd, ac y gallwn, o’r diwedd gael ein “coffi yn Gymraeg!” §

» Mwy am gyfarfodydd lobïo, protestiadau ac achosion llys yr ymgyrch Deddf Iaith dros y tudalennau nesaf. Am y newyddion diweddaraf, ewch i’r wefan: cymdeithas.com/deddfiaith 6 · ytafod GWANWYN 2006 STATWS

16.11.05 PARC CATHAYS

EDDF IAITH’ a Thafod, mewn du, a thri munud ‘Dyn ddiweddarach… “You are under arrest on suspicion of causing criminal damage”, a chyn imi gael cyfle i ddeud “it wasn’t me officer” (sef be groesodd fy meddwl i’w ddweud), a chan nad ANGHARAD YN LLONGYFARCH oedd neb arall bron o gwmpas, a minnau a chan o baent du yn YNADON CAERDYDD fy llaw, a hwylie ddim rhy dda ar y plisman (roedd ei wraig ag r ddiwedd achos arall yn erbyn un o weithredwyr yr ymgyrch yntau newydd gael babi, a toedd ADeddf Iaith fe gododd aelodau Cymdeithas yr Iaith ar eu hwnnw ddim wedi cysgu rhyw traed yn llys ynadon Caerdydd a llongyfarch yr ynadon am iddynt lawer noson cynt!) roeddwn ddanfon arwydd clir at y Cynulliad trwy osod y ddirwy leiaf hyd mewn gefynnau, yng nghefn yma ar unrhyw ddiffynydd yn yr ymgyrch ddiweddar. Yno i fynegi ei yr ‘oink vaggen’, ac yna ymhen chefnogaeth i’r ymgyrch roedd yr actores Iola Gregory a nifer o chydig funudau roeddwn yng aelodau’r cyhoedd. nghell ddrewllyd rhif pedwar, y Cafodd Angharad Clwyd, 27 oed o Bontweli, ddirwy o £50 ‘Central’. a gorchmynnwyd iddi dalu £200 yn unig o iawndal er bod y Os fyddwch chi yne rhyw dro, llywodraeth wedi hawlio dros £700. Mewn datganiad i’r llys mae o’n deud yn y ‘Welsh Version dywedodd Angharad: “Y ddifrod dwi wedi fy nghael yn euog – Notice of Entitlements’ Page ohono yw peintio’r geiriau ‘Deddf Iaith Dyma’r Cyfle’ ar furiau One, fod gennych hawl i fwyd a adeilad Llywodraeth y Cynulliad fel her iddynt. Mae gen i blentyn diod digonol, felly dyma fentro dwyflwydd oed a dwi am iddo dyfu mewn gwlad lle fydd yn rhydd i gofyn – ddefnyddio ei famiaith ym mhob rhan o’i fywyd. “Ga’i de heb lefrith os gwelwch “Mae’r hen Ddeddf Iaith yn perthyn i’r gorffennol – pan roedd y yn dda?” gwasanaethau oll yn y sector gyhoeddus. Mae angen Deddf Iaith “The machine makes white tea Newydd i sicrhau cyfle i’r Gymraeg ym mhob rhan o fywyd gan y only.” darparwyr newydd a lle i’r iaith yn holl ddatblygiadau technolegol “O iawn,” medde fi, a dyma fo y ganrif newydd hon. Mae angen Deddf a fydd yn berthnasol i nôl – hefo coffi du! anghenion fy mab.” § Chwe awr, cyfweliad saith Uchod: Iola Gregory ac Angharad Clwyd tu allan i’r llys munud, olion bysedd, dim DNA (cotton buds wedi rhedeg allan!) ytafod GWANWYN 2006 · 7 STATWS GWEITHRED GWYN Y deuddegfed berson i weithredu yn erbyn y llywodraeth yn ddiweddar oedd Gwyn Sion Ifan o’r Bala, a chafodd ddirwy drom am ei ran yn yr ymgyrch yn ddiweddarach, dyma nhw’n wynebau costau a dirwyon uchel “Hoffwn dalu dros gyfnod o deud: o £1,100, £850, £750 ac yn amser,” medd fi. “Without lawful excuse you y blaen, a hynny am nad oes “Fydd hynny ddim yn bosib,” damaged a WELSH OFFICE dogfennau manwl wedi’u cyflwyno medde fo, “rydym yn awyddus i BUILDING belonging to THE i hawlio’r wir gost. chi dalu’n syth!” WELSH OFFICE” (pwy arall “Dwi’n gwrthod talu’r swm,” “Cymeryd plastig?” medde fi. yn de?!) a “to prevent further medde fi, “gan nad yw’r ddogfen “Iawn,” medde fo. offences you are not to be within yn un ddilys ac mai ffigyrau Ac felly y bu hi – lawr y grisiau 100 metres of any Welsh Office wedi’u rhoi at eu gilydd yw’r i dalu, ond cyn i mi fynd, ac ar building” – dyma fi o ’no! rhain, yn hytrach nac anfoneb ôl i’r fainc fynd allan, ces gyfle Sori’n de, ond doedd genna’i wedi’i dadansoddi’n llawn.” i ddeud wrth yr erlyniad fod eu ddim mynedd treulio hanner Wedi i Ray Davies roi tyst hachos yn erbyn Steffan Cravos diwrnod arall yng nghell rhif cymeriad drosta’i – diolch yn yn Hwlffordd yn un amheus pedwar yn disgwyl i rywun ddod fawr iawn Ray! – a hir ddisgwyl i’r o’r dechre, a dyna be oedd y i fy nghyhuddo yn y Gymraeg, a fainc ddychwelyd i’r llys, dyma’r canlyniad i’w ddisgwyl o achosion dyna fo! cadeirydd yn datgan, “rydym amheus yn erbyn aelodau’r yn eich dirwyo £100, costau o Gymdeithas! 26.01.06 LLYS £100 a iawndal o £250; £450 i Beth a welwyd tros gyfnod yr YNADON CAERDYDD gyd. Rwan (neu ‘nawr’ ddudoch achosion llys yn ddiweddar oedd o dwch?) sut ych chi’n bwriadu dirwyon trwm i weithredwyr, a wrthod pledio,” medde talu?” dim llawer o amser i’w talu, ac “Gfi. Darllen y cyhuddiad, a gwrandawiad astud gan bawb heblaw am yr heddwas nath fy arestio – roedd hwnnw’n cysgu’n drwm (y babi tri mis oed erbyn hyn yn ei gadw’n effro yn y nos beryg!) “Rydym yn hawlio £644 a TAW, a £150 o iawndal,” medde’r erlyniad. “Gawn ni weld,” medde fi Dyma’r dacteg y mae’r erlyniad wedi ei defnyddio yn yr achosion llys blaenorol – hawlio symiau mawr, a gweithredwyr yn gorfod

» Gwyn Sion Ifan a’r Cyng Ray Davies 8 · ytafod GWANWYN 2006 STATWS os fydde rhywun yn methu talu yna ma rhaid gweithredu! Gymraeg. Mae eleni yn flwyddyn ar amser, yna, yn fuan iawn, Hoffwn ddiolch i bawb a’m dyngedfennol i’r iaith. Cwestiwn o mi fydde’r hefis yn galw yn eich cefnogodd cyn, yn ystod, ac ar hawliau ydyw’r ymgyrch hon. Tra cartref ac yn dwyn lot fawr o ôl yr achos – roedd yn gwneud bo llywodraeth Lafur y Cynulliad eiddo a’i werthu er mwyn talu pethe’n llawer haws, yn enwedig yn parhau i anwybyddu’r costau dychmygol yr erlyniad. yn y llys. angen am drafodaeth maent Un o 16 o’n i (ac mae achos Dwi’n cofio deud yn ystod rali yn diystyru hawliau pobl i’r gweithredwraig arall i ddod Ta-Ta Tôris, o bosib na fyddem yn Gymraeg – hawliau pawb sy’n yn fuan), a choeliwch fi, tydi dychwelyd i’r Swyddfa Gymreig. dewis gwneud Cymru yn gartref gweithredu yn dod ddim haws, Wel Rhodri Morgan – mi ryden iddyn nhw. Mae addewidion er i chi weithredu o’r blaen. ni’n ôl! § gwag y Blaid Lafur yn Iaith Pawb Mae’r nerfau yn dychwelyd cyn yn parhau i dystio i’w diffyg gweithredu, a chyn yr achos » Bu’r cyfnod o weithredu cyn ymroddiad a’u gweledigaeth nhw llys. Ond tra ma “prif weinidog” y Nadolig yn effeithiol er mwyn tuag at y Gymraeg. Cysylltwch â Cymru yn dweud fod trafod tynnu’r sylw at yr angen am ni i ymuno gyda’r ymgyrch: dyfodol y Gymraeg yn “boring”, ddeddfwriaeth newydd ym maes y [email protected] GWRTH-BLEIDIAU’N GYTÛN Mewn cyfarfod pwysig yng Nghaerdydd, mae Sian Howys yn gweld arwyddion consensws am yr angen i adolygu’r Ddeddf Iaith bresennol

yda waliau Swyddfa gwaethaf absenoldeb Llafur, hi wedi cymryd mor hir i gael Llywodraeth Cymru yn does dim dadl na fu’r cyfarfod datganiad o’r fath. Ond, mae’n Gsaff am dipyn yn wyneb yn un hynod lwyddianus. dweud y cyfan fod y Bwrdd wrth ein cadoediad, cynhaliwyd Llond stafell o gynulleidfa, wynebu ei ddiwedd yn gorfod cyfarfod lobïo mawr yng holi bywiog gan y cyfreithiwr cydnabod grym dadleuon “y Nghanolfan y Mileniwm ar Ionawr Hywel James, sêl bendith ar winjars” fel galwodd Dafydd Êl 24ain. Pwrpas y noson oedd roi ein gofynion gan John Elfed aelodau Cymedithas yr Iaith rai llwyfan i’n dadleuon dros Ddeddf Jones, cadeirydd cyntaf Bwrdd blynyddoedd yn ôl. Iaith trwy gyflwyniad Huw Lewis yr Iaith, cwestiynau a sylwadau Y sefyllfa nawr fel y gwelwn ni a’r Athro Colin Williams, ac yna defnyddiol gan y gynulleidfa, ac yn hi yw bod rhaid i’r gwrthbleidiau holi llefarwyr pleidiau’r Cynulliad allweddol, arwyddion consensws sicrhau nad yw’r llywodraeth am eu hymateb. Fel trôdd pethe oddi wrth y gwrth-bleidiau am yr yn cario mlaen gyda’i gynlluniau mas daeth Owen John Thomas angen i adolygu Deddf Iaith 1993 i ddileu’r Bwrdd heb dderbyn ar ran , Eleanor a symud tuag at ddeddfwriaeth sicrwydd bod y llywodraeth yn Burnham ar ran y Democratiaid newydd effeithiol. cytuno i adolygu’r ddeddfwriaeth Rhyddfrydol, Lisa Francis ar ran Yn amserol iawn, wythnos bresennol gyda’r bwriad o y Torïaid ac fe fethodd neu fe cyn y cyfarfod fe gyhoeddodd lunio deddfwriaeth newydd wrthododd Llywodraeth Cynulliad Bwrdd yr Iaith ei bapur safbwynt gynhwysfawr. Mae’n holl bwysig Cymru ddanfon cynrychiolydd ar ‘Sefyllfa Ddeddfwriaethol y peidio derbyn cynllun y dyfarnydd, ran y Blaid Lafur. Cafodd agwedd Gymraeg’. Mae’r papur yn a galw am gomisiynydd iaith drahaus Llafur – sylwadau cydnabod yn glir yr angen am ynghyd â deddf fydd yn sefydlu Cathy Owens yn symbol amlwg ddatblygu deddfwriaeth bellach hawliau clir i bawb yng Nghymru o hyn – ei chondemnio’n hallt ac yn cydfynd gyda’r rhan fwyaf fedru defnyddio’r Gymraeg ym gan siaradwyr y noson. Ond er o’n gofynion. Yr eironi yw bod mhob agwedd ar fywyd. § ytafod GWANWYN 2006 · 9

BILFWRDD ENFAWR I DDATHLU AGORIAD Y SENEDD ATGOFFA RHODRI MORGAN O’I ADDEWID YN 1993

r drothwy dathliadau agor , and those who parhau. adeilad newydd y Cynulliad may not be Welsh-speaking “Mae Rhodri Morgan wedi ACenedlaethol, bu Cymdeithas themselves, but want their dangos agwedd ddirmygus iawn yr Iaith Gymraeg yn galw unwaith children to be educated in Welsh tuag at yr etholwyr drwy esgus, eto am Ddeddf Iaith gynhwysfawr as a matter of right. ddeg mlynedd yn ôl, ei fod yn trwy ddadorchuddio bilfwrdd “We want…a genuine Welsh cefnogi deddfwriaeth deg i’r dychanol o Rhodri Morgan. Language Bill … That will be done Gymraeg. Mae angen i Lafur Lleolwyd y bilfwrdd – sy’n chwech when we revisit the question of Newydd ddeffro a sylweddoli medr ar draws a thri medr o a Welsh language measure when na fydd yr iaith yn goroesi heb uchder – gyferbyn â mynediad we are in government.” ddeddfwriaeth i gadarnhau ei cefn adeilad y Cynulliad, er Yno yn cefnogi’r ymgyrch statws. Nid yw ewyllys da yn mwyn sicrhau bod holl aelodau’r oedd Leanne Wood AC ac Owen ddigon.” § Cynulliad a’u staff yn gweld y John Tomos AC ar ran Plaid neges yn glir. Cymru. Dywedodd Leanne Wood, Cred Cymdeithas yr Iaith gweinidog yr wrthblaid dros Gymraeg fod hyn yn ddull addas gyfiawnder cymdeithasol: o ddathlu dydd Gŵyl Ddewi ac “Mae’r bilfwrdd hwn yn taro’r agoriad adeilad y Senedd newydd. hoelen ar ei phen. Bydd yn atgoffa Mae hefyd yn ffordd effeithiol pobl Cymru am eiriau gwag o atgoffa Rhodri Morgan o’r Rhodri Morgan. Gobeithio, bydd addewid a roddodd yn 1993 i yn ei berswadio i weithredu ar gyflwyno Deddf Iaith rymus. yr hyn ddywedodd ddeg mlynedd Dyma eiriad y bilfwrdd: “People yn ôl. Mae’r Gymraeg yn eiddo in want rights... That is i bawb yng Nghymru. Nid i why it is important to confer siaradwyr Cymraeg yn unig y these rights on the Welsh mae’r ddeddfwriaeth hon – mae i language, the speakers of the bawb sydd am weld yr heniaith yn 10 · ytafod GWANWYN 2006 STATWS ANNWYL RHODRI LLYTHYR AGORED Pan ymwelodd Rhodri Morgan ag Aberystwyth yn ddiweddar, aeth rhai o aelodau Cell Pantycelyn i’w gwrdd i bwyso arno unwaith eto am yr angen am Ddeddf Iaith Newydd. Mewn ymateb i’r alwad am hawliau i ddefnyddio’r Gymraeg, dywedodd Rhodri fod hyn yn gwbwl wahanol i hawliau anabledd neu hawliau ar sail rhyw neu hil, gan mae “chwant” a “dewis” yw siarad y Gymraeg…

Annwyl Rhodri Morgan, “the right to use a regional or minority language in Diolch am gytuno i gyfarfod â ni nos Fercher, private and public life is an inalienable right.” Chwefror 22ain ym Mhenparcau ger Aberystwyth. Yn raddol, mae’r sylweddoliad bod hawliau iaith Yn dilyn ein cyfarfod hoffem godi’r pwyntiau isod yn rhan o’r agenda gydraddoldeb wedi plwyfo yng gan ein bod ni yng Nghymdeithas yr Iaith Gymraeg Nghymru. yn anghytuno’n llwyr â’ch barn na ellir dadlau mai Ar 25 Hydref 2000, cyflwynodd Bwrdd yr Iaith hawl yw cael defnyddio’r Gymraeg. Gymraeg – corff cynghori statudol y Cynulliad Mae modd diffinio hawl ddynol, fel y gwnaeth Cenedlaethol ar faterion y Gymraeg – bapur ar ‘Iaith Maurice Cranston, fel a ganlyn: “hawl foesol mewn Cyfle Cyfartal’ i’r pwyllgor cyfle cyfartal. Ni gyffredin i bawb, rhywbeth a ddylai fod gan bawb, wnaed dim yn sgil yr argymhellion yn y papur, ond fe ym mhob man, ar bob adeg, rhywbeth na ellir osododd y papur sail dros gynnwys hawliau iaith fel amddifadu rhywun ohono heb beri anghyfiawnder rhan o’r agenda gydraddoldeb yn y Cynulliad. difrifol, rhywbeth sy’n ddyledus i bob bod dynol Ym Mehefin 2002 cyflwynwyd ‘Safon oherwydd ei fod yn fod dynol” Cydraddoldeb Llywodraeth Leol Cymru’, gyda Mae Cranston yn gosod tri maen prawf ar gyfer chefnogaeth y Cynulliad. Mae’r safon yn ymwneud hawliau dynol, sef y dylen nhw fod yn hanfodol i fywyd yn benodol â hil, rhyw, anabledd a’r Gymraeg. dynol cyflawn; dylai fod modd eu harfer; a dylent fod Mae hyd yn oed gyhoeddiadau Llywodraeth y yn hollgyffredinol. Cynulliad yn awgrymu bod hawliau iaith yn rhan o’r Mae’n amlwg felly bod hawliau ieithyddol (a hawliau agenda gydraddoldeb. Yn 2004 cyhoeddwyd ‘Creu’r i’r Gymraeg yn benodol) yn ateb y meini prawf hyn. Cysylltiadau’ lle ceir y datganiad: “o ran defnyddwyr Yn gyntaf, mae hawl i arfer iaith neu ieithoedd y unigol, rhaid i’r gwaith o wella gwasanaethau gymuned yn hanfodol i alluogi datblygiad a mynegiant cyhoeddus fod yn seiliedig ar … yr egwyddor o llawn yr unigolion sy’n byw yn y gymuned honno gydraddoddoldeb rhwng y Gymraeg a’r Saesneg, – maent yn hawliau cwbl hanfodol. a chyflawni’r holl ddyletswyddau eraill o ran Yn ail, gyda’r ewyllys yn y lle iawn, a’r mesurau cydraddoldeb”. a’r adnoddau angenrheidiol i roi hyn ar waith, mae Mae trin y dimensiwn ieithyddol ochr yn ochr modd sicrhau bod hawliau pobl i’r Gymraeg yn cael â rhyw, hil, anabledd, oedran, rhywioldeb ac eraill eu harfer – maent yn hawliau cwbl ymarferol. yn gyson â sylfeini hawliau dynol mewn cyfraith Ac yn drydydd, trwy ofyn am hawliau i’r Gymraeg, ryngwladol. rydym ond yn gofyn am y math o hawliau y mae pawb Er enghraifft, yn Erthygl 2 y Datganiad arall yn y byd naill ai yn eu harfer neu yn eu hawlio Cyffredinol o Hawliau Dynol ceir: “Y mae gan bawb – maent yn hawliau hollgyffredinol. hawl i’r holl hawliau a’r rhyddfreintiau a nodir yn y Cydnabyddir hawliau iaith o dan gyfraith datganiad hwn, heb unrhyw wahaniaeth o gwbl, yn ryngwladol. Fel y gwyddoch, mae Llywodraeth y DU arbennig unrhyw wahaniaeth hil, lliw, rhyw, iaith, wedi llofnodi’r Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd crefydd, barn boliticaidd neu unrhyw farn arall, Rhanbarthol neu Leiafrifol o ran y Gymraeg, ac yn y tarddiad cenedlaethol neu gymdeithasol, eiddo, geni rhaglith i’r Siarter, datgenir yn groyw ac yn gadarn: neu safle arall.” ytafod GWANWYN 2006 · 11 “yr un Deddf Iaith, â’r un gwendidau, sy gyda ni nawr ag y dadleuoch chi yn ei herbyn yn 1993”

Yr hyn sy’n rhyfeddol i ni yng ngoleuni eich Yn wyneb tystioaleth eich dogfennau polisi eich sylwadau nos Fercher, yw bod pennod gyfan o hun a’r ymrwmiadau cyfreithiol rhyngwaldol sydd ddogfen bolisi Llywodraeth y Cynulliad, Iaith Pawb gan Lywodraeth y DU, mae’n anodd gennym ddeall (2003), o dan y teitl ‘Yr Unigolyn a Hawliau Iaith’ yn sut y mae modd i chi ddadlau nad mater o hawl yw delio â’r pwnc hwn. cael defnyddio’r Gymraeg ym mhob rhan o fywyd yng Dywed yn glir: “Bydd trydydd llinyn ein strategaeth Nghymru. yn canolbwyntio ar hawl yr unigolyn i ddefnyddio’r Yn 1993 roeddech chi’n ddigon dewr fel AS mainc iaith o’u dewis”. Ac ymhellach, “bydd Llywodraeth gefn i ddweud y canlynol am Fesur yr Iaith Gymraeg y Cynulliad yn gweithio i sicrhau bod cyfleon i yn Nhŷ’r Cyffredin: ddefnyddio’r iaith ym mhob agwedd ar fywyd. Yn y “In presenting the House with a Welsh Language man cyntaf mae hyn yn golygu gwarchod a hyrwyddo Bill, but not giving it a legal context within which to hawliau unigolion i ddefnyddio’r Gymraeg”. work in relation to aims, objectives, goals, status Hynny yw, nid yn unig mae hawliau iaith unigol yn and rights, the Government have left the quango cael eu crybwyll yn y ddogfen yma a thraw (ac i ni fel completely dependent on definitions of common Cymdeithas, credwn ei bod yn bwysig gweld hawliau sense, and all being good chaps and understanding iaith fel hawliau unigolion o fewn cymdeithasau yn roughly what the Government want in terms hytrach na hawliau unigolyddol ynysig), ond maen of doing something, but not going too far, not nhw’n ffurfio trydydd llinyn strategaeth eich pressurising people too much, not spending too llywodraeth o ran y Gymraeg. much money, and not conferring rights, which would A oes newid polisi wedi bod ers ysgrifennu’r be inconvenient… ddogfen? Neu ai geiriau teg yn unig sydd yma heb “It is important to confer these rights on unrhyw fwriad i’w gweithredu? Hoffem wybod the Welsh language, the speakers of the Welsh beth yw barn bresennol Llywodraeth y Cynulliad ar language, and those who may not be Welsh- hawliau i’r Gymraeg. speaking themselves, but want their children to be Awgrymasoch nad oedd modd rhoi hawliau educated in Welsh, as a matter of right.” ieithyddol yn yr un cae â hawliau pobl anabl neu Dywedasoch bryd hynny y byddid yn ailedrych ar hawliau hil, am mai mater o “ddewis” neu “chwant” fesur ar y Gymraeg a gwneud job iawn ohoni pan yw’r Gymraeg. Os caf ddyfynnu eto o Iaith Pawb, fyddai Llafur mewn grym. Erbyn hyn, nid yn unig mae’r “fframwaith strategol” yn cynnwys “rhoi’r mae Llafur wedi bod mewn grym yn y DU ers 1997, grym i unigolion i wneud dewis go iawn ynghylch yr ond mae Llafur wedi bod mewn grym yng Nghymru iaith, neu’r ieithoedd y dymunant fyw eu bywydau ers 1999, a chithau’n Brif Weinidog arnom ers trwyddynt”. 2000. Ac rydym ni’n dal i aros. Yr un Ddeddf Naill ai mae dewis yn rhydd neu dyw e ddim yn Iaith, gyda’r un gwendidau, sydd gyda ni nawr ag y ddewis o gwbl. dadleuoch chi yn ei herbyn yn 1993. Os ydw i’n mynd i swyddfa bost a ‘dewis’ gofyn Yr hyn sy’n glir i ni yw bod hawliau moesol i am stamp yn Gymraeg a dyw’r person y tu ôl i’r ddefnyddio a dysgu’r Gymraeg yn bod, fel rydych yn cownter ddim yn gallu delio â’r cais yn Gymraeg, os gwybod yn iawn, a’r hyn y gofynnwn i chi wneud nawr ydw i wedyn yn troi i’r Saesneg, dw i’n gwneud hynny yw arwain drwy weithredu ar eich gair a chymryd achos yr unig ddewis arall yw mynd heb stamp. Y camau i ddiogelu’r hawliau hynny yn gyfreithiol drwy dewis yw stamp drwy’r Saesneg neu ddim stamp o basio Deddf Iaith Newydd. Mae cyfrifoldeb arbennig gwbl – pa fath o ddewis yw hynny? arnoch chi fel Prif Weinidog Cymru i sicrhau bod Ond nid mater o ddewis syml fel dewis blas hawliau iaith pob dinesydd yng Nghymru yn cael eu hufen iâ yw dewis iaith am fod iaith yn greiddiol i’n gwarchod a’u hyrwyddo. Mae peidio â gwneud hynny hunaniaeth ni fel bodau dynol – yn unigolion ac yn gystal â hyrwyddo anghydraddoldeb ac amddifadu aelodau o gymdeithas. Drwy iaith mae pobl yn profi pobl Cymru o’u hawliau dynol. bywyd. Pan nad yw pobl yn cael arfer eu hawliau Yn gywir, iaith, nid ydynt yn byw bywydau cyflawn. Gwlad Siwan Tomos anghyflawn yw gwlad lle nad oes hawliau iaith. Cell Pantycelyn, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg 12 · ytafod GWANWYN 2006 CARCHARU GWENNO

Cafodd Gwenno Teifi, aelod 19 oed o Gymdeithas rhan waethaf am yr holl yr Iaith, ei charcharu am bum niwrnod gan Lys brofiad o gael fy ngharcharu Ynadon Caerfyrddin – yn yr union fan (Sgwar Y oedd y daith yn y fan ddi- Caerfyrddin) lle cyhoeddwyd llwyddiant ei thadcu, ffenestr draw o Gaerfyrddin i , deugain mlynedd ynghynt. Gaerloyw. Wydden i ddim beth Ym mis Ebrill 2005, fe’i cafwyd yn euog gan i’w ddisgwyl a doedd ‘da fi neb i ynadon Hwlffordd o achosi difrod i eiddo Radio Sir siarad â nhw ar y daith. Roedd Gâr yn Arberth a gorchmynnwyd iddi dalu costau hi’n gret gweld pawb yn y llys a’r llys ac iawndal hyd werth £200 ond gwrthododd gefnogaeth tu fas y llys wedyn Gwenno dalu iawndal i’r orsaf a fu’n destun yn siantio enw tadcu “Gwynfor” ymchwiliad gan Ofcom llynedd oherwydd ei diffyg a fy enw inne. Ro’n i’n teimlo defnydd o’r Gymraeg. mod i yn y llinach gore posibl, Yn ei datganiad i’r ynadon dywedodd Gwenno: ond mae’r cyfrifoldeb sy’n dod “Mae’r orsaf radio hon yn dwyn enw’r sir y cefais gyda hynny yn gallu bod yn faich i fy magu ynddi, ac y mae eu diffyg defnydd o’r anferth! Gymraeg yn warthus. Rhaid wrth Ddeddf Iaith Wrth eistedd ar y gwely newydd a fydd yn sicrhau lle i’r Gymraeg yn holl concrid yn fy nghell a’r golau gyfryngau a datblygiadau technolegol y ganrif llachar yn fy atal rhag cysgu, newydd.” bues i’n pendroni uwchben pa Dyma argraffiadau Gwenno o’i chyfnod yn y ddigwyddiadau penodol yn fy carchar. hanes oedd yn nodi trobwynt fy ymroddiad i’r iaith Gymraeg Ond mewn gwirionedd does na ddim trobwynt, yn hytrach ces fy magu gydag ymwybyddiaeth o bwysigrwydd ein treftadaeth a’n rhan ni yn y frwydr dros ei gwarchod. Mae hanes ymgyrchu di-drais aelodau o fy nheulu ac unigolion eraill sydd wedi ymgyrchu’n ddiflino ar hyd eu bywydau er mwyn sicrhau

« Yr heddlu’n tywys Gwenno o’r llys yng Nghaerfyrddin, ar ei ffordd i’r carchar ytafod GWANWYN 2006 · 13

“rwy’n barod i weithredu eto os bydd angen” parhad yr iaith wedi bod yn ar y trên i Aberystwyth, taro rhyw dant yng Nghymru; ysbrydoliaeth bendant. roeddwn yn edrych ymlaen i weld derbynies i dros gant o lythyrau Fel y person cyntaf i gael criw bychan o deulu a ffrindiau o gefnogaeth a bu tri deg o ei gyrru i garchar dros yr yn aros amdanaf. Roeddwn am gefnogwyr yn ymprydio yn iaith yn y filawd hon rwy’n ddangos i bawb nad oeddwn ddim ystod fy nghyfnod yn y carchar. gweld pwysigrwydd y parhad i gwaeth o’r profiad. Dengys hynny’n unig bod fy weithredu yn yr Unfed Ganrif ar Ond ces i sioc anferth wrth ngweithred wedi tanio pobl Ugain yr un faint ac erioed. gyrraedd yr orsaf. Roedd Cymru, a bod gobaith eto i ail- Dadl nifer o bobl yw y dylen ni tua cant o bobol, yn cynnwys godi ymwybyddiaeth ynglŷn ag weithredu o fewn y gyfraith ac llawer o aelodau’r wasg, yno i fy ymgyrchu di-drais dros yr iaith yn ddemocrataidd; ond mae hyn nghroesawu ac yn llafarganu fy Gymraeg. yn rhan fawr o bob ymgyrch a enw drosodd a throsodd. Roedd Bu aelodau’r Gymdeithas yn does dim gweithred yn digwydd yn deimlad arallfydol, roedd y wych o gefnogol i mi ar hyd yr heb y llythyru a’r pwysau sylw yn anhygoel, a’r gefnogaeth amser, ac roedd fy nghyfnod cyfansoddiadol gyntaf. yn wych. Roedd yn debyg iawn i’r byr i o garchar yn llawer haws Mwy na hyn, mynnaf bod brotest tu allan i’r llys, heblaw i’w ddioddef o’r herwydd. Ro’n gweithredu anghyfansoddiadol bod nifer y cefnogwyr wedi dyblu i’n teimlo’n flin iawn dros rai di-drais hefyd yn rhan o’r broses o ganlyniad i sylw’r wasg a’r o’r merched oedd yn rhannu’r ddemocrataidd. Nid oes gennyf ymprydwyr, a’r dorf yn cynnwys carchar gyda mi ac sydd mewn i’r grym i orfodi fy ewyllys ar nifer o wynebau diarth hefyd am gyfnodau maith. Ond rwy’n unrhyw un, ond fe allaf ac fe oedd am ddangos eu cefnogaeth. ffyddiog i mi wneud y peth iawn wnes weithredu er mwyn tynnu Mae’n amlwg fod y carchariad ac rwyf yn barod i weithredu eto sylw at y mater sy’n cael ei cyntaf mewn deng mlynedd wedi os bydd angen. § gyfeirio ato mor ddi-daro gan brif weinidog y Cynulliad fel “boring, boring, boring”, a cheisio gorfodi’r math o drafodaeth ddemocrataidd y mae’r llywodraeth yn ceisio ei osgoi. Dwy flynedd yn ôl roeddwn i’n rhan o griw a brotestiodd yng ngorsaf radio Sir Gar oherwydd eu diffyg parch at iaith a diwylliant yr ardal maent yn ei gwasanaethu. Cefais fy arestio a’m taflu i gell am ddeuddeg awr am ddifrod troseddol. Deirgwaith cefais y teimlad brawychus o sefyll mewn bocs o flaen ynadon y llys, a’r posiblrwydd o garchar yn dod yn fwy-fwy byw bob tro. A dydd Llun, y 14eg o Chwefror, rhoddwyd dedfryd o bum niwrnod o garchar i mi. Wrth deithio adref yn flinedig

» Tomos Gwynfor, nai Gwenno, yn ei chroesawu adre ar ôl ei charchariad 14 · ytafod GWANWYN 2006

SYR WYN A PHROTEST Dafydd Morgan Lewis yn cofio’r berthynas “agos” rhwng Wyn Roberts a Chymdeithas yr Iaith

s yw sylw honedig Harold Wilson signs because the Welsh place name came second to the English. It “fod wythnos yn amser hir mewn degraded the language in their eyes. My simple and very practical gwleidyddiaeth” yn wir, yna mae’n ddigon answer was to give priority to the Welsh-language place name in Oposib nad yw darllenwyr ieuengaf y Tafod those counties like Gwynedd where Welsh speakers formed the yn gwybod pwy oedd Wyn Roberts. Er eu mwyn majority of the population and to give the English version precedence hwy rwy’n nodi iddo fod yn Aelod Seneddol dros in places like Gwent where English predominated. The policy was Gonwy o 1970 hyd 1992. Bu hefyd yn Weinidog introduced without fuss and the campaign of defacing road signs yn y Swyddfa Gymreig yng nghyfnod teyrnasiad petered out.” Thatcher ac roedd ganddo gyfrifoldeb arbennig Fe achosodd helynt y sianel a bygythiad Gwynfor dros yr iaith Gymraeg. Oherwydd y cyfrifoldeb Evans i ymprydio lawer mwy o ofid iddo. Disgrifia arbennig hwn fe fu cryn wrthdaro rhyngddo a’r ei hun yn dod wyneb yn wyneb â phrotestwyr y Gymdeithas dros y blynyddoedd. Diddorol felly oedd Gymdeithas yn y cyfnod hwn: darllen ei hunangofiant ‘Right From The Start “On 31 May, I experienced half a dozen excited and frightened – The Memories of Sir Wyn Roberts’ gyhoeddwyd young demonstrators shouting abuse and throwing fourth channel yn ddiweddar, er mwyn cael gweld yn union beth pamphlets at me in the rain when I visited the Urdd Eisteddfod at oedd ganddo i’w ddweud amdanom. Abergele.” Pan ddaeth yn aelod o’r llywodraeth gyntaf Yn ystod Streic y Glöwyr y bu’r gwrthdaro roedd yr ymgyrch arwyddion yn dal i fudlosgi. nesaf. Dyna pam fod yna bobl a siaradai Saesneg Mae ei gyfeiriad cyntaf at y Gymdeithas yn ei ymysg y rhai fu’n meddiannu ei swyddfa: hunangofiant yn ymwneud â hyn: “The , who had been no more than a “The Welsh Language Society (Cymdeithas yr Iaith Gymraeg), discomfiting nuisance with their blaring loudspeakers in Ministers’ largely composed of young people but backed behind the scenes ears at National Eisteddfodau, excelled themselves when they by Plaid Cymru academics and politicians, was busy defacing road imprisoned me in my surgery for constituents at Bangor one

Alun Llwyd yn cwrdd â Syr Wyn yn 1992 ytafod GWANWYN 2006 · 15 “byddai bywyd Syr Wyn wedi bod yn llawer gwacach oni bai am bresenoldeb y Gymdeithas”

Saturday morning in December 1984. I was on my own – apart “In November 1991, a young woman, Branwen Nicholas, from the redoubtable Sheila Jenkins who organized these surgeries threatened to fast if I did not go to see her in prison after she for me. Suddenly, about thirty youngsters of both sexes, led by had been jailed for vandalising a government office in Colwyn Bay. I an athletic young man, invaded the large room. They barricaded refused point blank: it was a form of blackmail. It was embarrassing themselves in with chairs and sat down – an ugly picture of because she was the daughter of the archdruid, James Nicholas, disciplined stubbornness. Some of them whispered among who had once helped me compose a sonnet.” themselves in English. I did not move knowing that sooner or later Ond os mai gofid iddo oedd Branwen Nicholas, one of them would have to go for a pee… My captors reminded me nid felly Alun Llwyd. Mae’n amlwg fod ganddo of the snapping dolls in the film Barbarella… It was the Hitler Youth feddwl mawr o’r gŵr hwnnw. style of misdirected discipline that irked me more than anything and “I arranged to meet officers of the society in January but their the time wasting folly of it all.” suggestions for solving the holiday-home problem was impractical Brwydr fawr dechrau’r wythdegau oedd yr un and would have deprived ordinary private home owners in parts of dros Gorff Datblygu Addysg Gymraeg ac fe welodd Wales of the open-market value of their properties. This was not Wyn Roberts lawer arnom yn y cyfnod hwnnw: acceptable. However, I was impressed by the quality of some of “Meanwhile, the Welsh Language Society was becoming the young people I met, especially Alun Llwyd, a slight figure with increasingly vocal in its demands. Some members had already impenetrable eyes, and dressed in fashionable black with a Long wrecked a health exhibition at the National Eisteddfod in Rhyl in Island belt. If only they could be persuaded to work constructively 1985 by putting their boots into computers and other equipment. for the future of the language, there would be hope for us all.” To civilized people, their vandalism was horrendous.” Wrth gwrs ymgyrch fwyaf llwyddianus y Yna yn 1986 mae Wyn Roberts yn annerch Gymdeithas yn y cyfnod hwn oedd yr un dros Rhieni Dros Addysg Gymraeg ym Mhontypridd. Ddeddf Iaith. Buom wrthi’n galed ers dechrau’r Roedd aelodau’r Gymdeithas yno hefyd. Wrth adael wythdegau yn ceisio cael y maen i’r wal. Pan gwnaeth Wyn Roberts ymdrech i’w hosgoi: drefnwyd cyfarfod i lansio Bwrdd yr Iaith dan “I headed for the official car and then turned quickly at the last gadeiryddiaeth John Elfed Jones gwna Wyn moment to the press officer’s vehicle. Realizing that they had been Roberts y sylw hwn: duped, some of the protesters ran after us and one threw himself “It was July before we had the official launch of the new board on the bonnet. When the car swerved at the end of the drive, he but the Welsh Language Society had got wind of it and campaigned slid off on to the grass verge. The entire scene was captured on with redoubled vigour for a Language Act. They scented victory and camera and shown on television news that evening. Sadly, the young wanted to be in the vanguard of success.” man on the bonnet, had injured himself in his fall.” Bu’n rhaid aros tan 1992 cyn y cafwyd y Tra bod gan y Gymdeithas ymgyrchydd clwyfedig fuddugoliaeth rannol honno. Roedd Wyn Roberts yn yn y de roedd un arall yn aros am Wyn Roberts iawn pan nododd i ni gael ei siomi bryd hynny gan yn y gogledd ac yn fwy na pharod i’w atgoffa o’r yr hyn a gyflwynwyd. angen am Gorff Datblygu Addysg Gymraeg. Yn ystod yr wythdegau a dechrau’r nawdegau “A similar scuffle, this time involving the police, took place when fe chwaraeodd Wyn Roberts ran fawr ym mywyd I visited Gwynedd County Council in Caernarfon in July. I have a y Gymdeithas. Dilynem ef o le i le yn barhaus. distinct recollection of the protesters’ leader, Angharad Tomos, with Daw’r berthynas “agos” rhyngom i’r golwg yn her face and long, wild hair, pressed for an instant against the car y cofiant hwn. Dywed yn ei lyfr, iddo, pan ar windscreen before she was peeled off by a burly gentleman in blue.” ymweliad â Japan, glywed o ffenest ei westy leisiau Merch arall o’r gogledd achosodd gryn ofid protestwyr gyda chorn siarad yn gweiddi “Wyn i Wyn Roberts oedd Branwen Niclas. Yn 1991 go home”. Tybiodd am funud fod y Gymdeithas carcharwyd hi ac Alun Llwyd wedi iddynt achosi wedi trefnu protest yn ei erbyn yn y Dwyrain Pell. difrod i adeiladau’r llywodraeth fel rhan o’r Deallodd wedyn mai “Queen go home” oedd galwad ymgyrch dros Ddeddf Eiddo. Yn ystod y carchariad y protestwyr ac nad oedd ganddynt ddim i’w hwnnw y penderfynodd Branwen fynd ar ympryd wneud â Chymdeithas yr Iaith o gwbl. gan alw ar yr un pryd ar i Wyn Roberts ymweld â Ond mae rhywun yn synhwyro y byddai bywyd hi. Dyma sut mae Wyn Roberts ei hun yn adrodd yr Wyn Roberts wedi bod yn llawer gwacach oni bai hanes. am bresenoldeb y Gymdeithas. § 16 · ytafod GWANWYN 2006 GIGS TREFNU GIGS TAWE 2006 Mae Owain Schiavone yn paratoi am yr Eisteddfod

ae’r gwaith o baratoi Fel arfer bydd gigs y Gymdeithas Iwan a Dan yn casglu’r wobr am ar gyfer miri blynyddol yn cynnwys holl enwau mawr ddigwyddiad byw y flwyddyn Mgigs yr Eisteddfod y sîn gerddoriaeth Gymraeg Genedlaethol yn prysur symud gyfoes yn ogystal â rhoi cyfle i ymlaen. Roedd y grwp adloniant nifer o’r bandiau newydd ifanc yn falch iawn i ennill teitl mwyaf addawol – yn sicr bydd ‘digwyddiad byw y flwyddyn’ rhywbeth i blesio pawb yn ystod am gigs Steddfod 2005 yng yr wythnos. Ngwobrau Roc a Phop Radio Unwaith eto eleni, bydd cyfle i Cymru, ond does dim amser i un band newydd sbon berfformio feddwl gormod am y llwyddiant yn gig mwyaf y flwyddyn ar nos hyn gan fod Steddfod 2006 yn Sadwrn olaf yr ŵyl trwy ennill prysur nesáu. cystadleuaeth Brwydr y Bandiau. Mae tîm adloniant y Mae’r gystadleuaeth bob tro’n Gymdeithas wedi bod yn cyfarfod gyfle gwych i fandiau berfformio yn gyson â chriw brwd o Gymry yn ystod yr wythnos gan fod y Uchod Mattoidz, enillwyr band y flwyddyn, ifanc ardal Abertawe i drafod rownd derfynol yn cael ei chynnal a chyn-enillwyr Brwydr y Bandiau trefniadau’r wythnos ac mae’r yr yr Eisteddfod hefyd. Isod Gruff Rhys yn chwarae yn gigs y canolfannau wrthi’n cael eu Mae’r tîm adloniant yn Gymdeithas yn y Steddfod llynedd cadarnhau ar hyn o bryd, felly credu bod y gystadleuaeth disgwyliwch ddatganiad ynglŷn â yn hollbwysig o ran datblygu rhain cyn hir! bandiau ifanc ac mae nifer o gyn- Mae’r tîm erbyn hyn enillwyr wedi mynd ymlaen i gael yn dechrau llunio trefn y llwyddiant mawr – yn arbennig nosweithiau a phenderfynu pwy Mattoidz, a enwyd yn fand y sy’n chwarae pryd yn ystod yr flwyddyn yn Ngwobrau RAP wythnos, sydd bob tro’n profi’n Radio Cymru yn ddiweddar. § dasg galed i geisio plesio pawb. Roedd dros 60 o fandiau’n Os ydych eisiau mwy o perfformio i’r Gymdeithas yn fanylion am grwp adloniant y ystod Steddfod Eryri llynedd Gymdeithas, unrhyw gigs sy’n felly gallwch ddychmygu faint o cael eu cynnal, neu am helpu waith yw hi i slotio pawb i mewn. gyda’r gwaith trefnu mewn I unrhyw fand sy’n awyddus i unrhyw fodd mae croeso i chi berfformio, mae croeso i chi gysylltu â’r swyddog adloniant, anfon demo a gwybodaeth am Owain Schiavone, trwy e-bostio y band i swyddfa’r Gymdeithas. [email protected] ytafod GWANWYN 2006 · 17 “ry ni’n falch iawn o ennill teitl ‘digwyddiad byw y flwyddyn’ am gigs Steddfod llynedd” BRWYDR Y BANDIAU! ydd cystadleuaeth Brwydr y Bandiau Yr unig amodau yw fod y band yn gallu cynnal set BCymdeithas yr Iaith yn dychwelyd eleni, 15 munud o ganeuon Cymraeg gwreiddiol ac nad gyda’r ffeinal i’w chynnal yn ystod wythnos yr ydynt eisioes wedi recordio unrhyw gynnyrch. Eisteddfod Genedlaethol yn Abertawe fis Awst Ni all band gystadlu os wnaethant ymddangos – a phecyn gwobrau gwych i’r enillwyr lwcus. yn ffeinal llynedd, er fod croeso i rai na aeth ym Nod y gystadleuaeth yw dod o hyd i dalentau mhellach na’r rhagbrofion gystadlu eto. newydd Cymraeg a rhoi llwyfan iddyn nhw – a rhoi Bydd enillwyr y gystadleuaeth yn cael cyfle i hwb ychwanegol iddynt fod yn llwyddianus am chwarae ar Sadwrn ola’r Steddfod gan gefnogi flynyddoedd i ddod. Mae Brwydr y Bandiau wedi rhai o brif fandiau Cymru; recordio sesiwn ar bod yn hynod effeithiol yn y gorffennol gyda Java gyfer C2 ar Radio Cymru; sesiwn recordio a Pala (cyd-enillwyr yng Nghasnewydd 2004) a chyfle i ryddhau deunydd ar label Rasal; a’r Derwyddon (buddugwyr 2005) wedi parhau i chwarae mewn cyfres o gigs wedi’u trefnu gan gigio’n gyson ers eu llwyddiant, tra bo Mattoidz Gymdeithas yr Iaith mewn gwahanol rannau o (ennillwyr eisteddfod Ty Ddewi 2002) bellach yn Gymru; a ffilmio fideo ar gyfer Bandit. § un o fandiau amlycaf a mwyaf poblogaidd Cymru. Llenwch y ffurflen isod – y dyddiad cau ar Mae’r gystadleuaeth yn agored i bob oedran. gyfer cofrestru ydi Mawrth 31ain 2006.

FFURFLEN GOFRESTRU cyf. BRWYDR Y BANDIAU 2006 ������������������������������������������� AWEN MEIRION Enw’r Band: ______(2���������������������������������������������

Nifer o Aelodau: ______������������������ Offerynau: ______

���������������� Enw Cyswllt: ______����������������������� Rhif Cyswllt: ______���������������� E-bost: ______��������������������� Cyfeiriad: ______

______

��������������������� A fyddai modd i’r band deithio i ragbrawf? ���������������������������������� ® Bydd ® Na fydd ������������������������� Dychweler erbyn Mawrth 31, 2005 Brwydr y Bandiau 2006, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, ������������������������� Pen Roc, Rhodfa’r Môr, Aberystwyth, SY23 2AZ neu [email protected] 18 · ytafod GWANWYN 2006 CYFARFOD CYFFREDINOL 2006 DYDD SADWRN, 25 MAWRTH CANOLFAN Y MORLAN, ABERYSTWYTH BLWYDDYN NEWYDD O YMGYRCHU

10.00 Paned a chroeso Cyfarfod Cyffredinol yw’r cyfle blynyddol i aelodau’r Gymdeithas drafod a phenderfynu 10.30 Gair o groeso Y ar ymgyrchoedd y flwyddyn sydd i ddod, yn gan aelod o Senedd ogystal â chlywed am waith y mudiad dros y Cymdeithas yr Iaith flwyddyn aeth heibio. Dewch draw i Ganolfan y Morlan yn Aberystwyth ar Fawrth 25ain i gyfrannu 10.45 Cynigion at y drafodaeth a phleidleisio ar y cynigion sydd • Cynigion trefniadol a ar y tudalennau nesaf. Gallwch anfon welliannau gweinyddol a chynigion brys at swyddfa’r Gymdeithas hyd at • Cynigion Ymgyrchu: Sesiwn fore Gwener, Mawrth 24ain. Addysg, Sesiwn Cymunedau Hefyd yn ystod y Cyfarfod Cyffredinol, cyhoeddir Rhydd, Sesiwn Deddf Iaith enwau’r swyddogion sydd wedi’u hethol i senedd y (Bydd cyfle ym mhob sesiwn Gymdeithas am y flwyddyn nesaf. i arweinydd y grwpiau Yn ystod y prynhawn, bydd siaradwraig arbennig ymgyrchu penodol wneud yn rhoi perspectif rhyngwladol ar ddeddfwriaeth cyflwyniad byr) iaith a’r gwahaniaeth mae’n gallu gwneud i • Cynigion Brys ieithoedd llai. Mae Alexia Bos Solé yn gweithio i Ganolfan Ciemen yn Barcalona, sydd yn sefydliad 12.45 Cyhoeddi swyddi gwag yng Nghatalonia sy’n ymchwilio i, ac yn ymgyrchu ar y Senedd a dosbarthu dros, leiafrifoedd a chenhedloedd llai. Bydd y ffurflenni enwebiadau. sesiwn yn sicr yn hwb i’r ymgyrch Deddf Iaith ac ry’n ni’n falch iawn ei bod hi’n gallu dod draw. 13.00 Egwyl am ginio Rhowch y gair ar led! §

14.00 Deddfwriaeth iaith yn gwneud gwahaniaeth: CYN Y CYFF… profiad Catalonia Siaradwraig Wâdd: NOS WENER 24 MAWRTH Alexia Bos Solé Y DDEDDF DERFYSGAETH 15.30 Toriad am baned A’I HEFFAITH AR FUDIADAU PROTEST Siaradwr gwadd: y cyfreithiwr Hywel James 15.45 Cyhoeddi enwau aelodau Canolfan Merched y Wawr, Aberystwyth, 19:00 Senedd 2006 ac etholiadau ar gyfer GIG Y CYF CYFF: unrhyw swyddi gwag. Y DERWYDDON, AC ERAILL 16.00 Gair clo Tafarn y Cŵps, Aberystwyth, 21:00 ytafod GWANWYN 2006 · 19 CYFARFOD CYFFREDINOL 2006 CYNIGION TREFNIADOL A GWEINYDDOL cydweithio gyda sefydliadau a mudiadau di- o’r newydd ddim cynt na dwy flynedd ar ôl CYNNIG MABWYSIADU CYFANSODDIAD drais eraill sydd yn gweithio dros heddwch, pennu’r gosb. cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol lle Noda’r Cyfarfod Cyffredinol: 6. Y Senedd bynnag y bônt. Nad oes gan Gymdeithas yr Iaith Y Senedd yw’r pwyllgor sydd yn gyfrifol am Ni fydd Cymdeithas yr Iaith yn derbyn gyfansoddiad ffurfiol ar hyn o bryd. oruchwilio holl waith Cymdeithas yr Iaith rhagfarnu ar sail iaith, rhyw, hunaniaeth gyda’r pŵer i wneud unrhyw benderfyniad Cred y Cyfarfod Cyffredinol: rywiol, hil, anabledd na chrefydd. heblaw rhai sy’n groes i benderfyniad a Ei fod yn hollbwysig mabwysiadu cyfansoddiad 4. Aelodaeth basiwyd gan y Cyfarfod Cyffredinol. ffurfiol er mwyn helpu gyda threfniadaeth y Gall unrhyw un fod yn aelod o Gymdeithas Bydd cyfarfodydd Senedd yn cael eu cynnal mudiad. yr Iaith sydd: fel arfer ar ddydd Sadwrn cyntaf bob mis. Penderfyna’r Cyfarfod Cyffredinol: Mae Senedd Cymdeithas yr Iaith yn agored a. wedi llenwi ffurflen ymaelodi a drwy i holl aelodau’r Gymdeithas ond aelodau’r Fabwysiadu’r Cyfansoddiad canlynol ar gyfer hynny datgan ei fwriad i ymuno â’r senedd yn unig sydd â hawl i bleidleisio Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Gymdeithas ynddynt. b. wedi talu’r tâl aelodaeth, fel y’i pennir gan Cyfansoddiad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg Aelodau’r Gymdeithas fydd yn gyfrifol am Senedd Cymdeithas yr Iaith ethol aelodau i wasanaethu ar y Senedd 1. Enw: c. yn fodlon hyrwyddo amcanion Cymdeithas am gyfnod o flwyddyn. Mae gan pob aelod Enw’r Gymdeithas fydd “Cymdeithas yr Iaith yr Iaith o’r Gymdeithas yr hawl i enwebu unrhyw Gymraeg” (“Cymdeithas yr Iaith” yn fyr) aelod arall ar gyfer unrhyw swydd trwy ch. yn cytuno i ufuddhau i gyfansoddiad lenwi’r ffurflen enwebiadau a fydd yn cael 2. Amcanion/Nod: Cymdeithas yr Iaith ei ddanfon at yr holl aelodau yn y cyfnod yn Nod Cymdeithas yr Iaith yw: 5. Disgyblaeth arwain at y Cyfarfod Cyffredinol. a. sicrhau fod y Gymraeg yn cael ei Mae Cymdeithas yr Iaith yn cydnabod y Mae gan bob aelod o’r Gymdeithas yr hawl i chydnabod fel priod iaith Cymru ac yn ennill bydd safbwyntiau ei haelodau’n amrywio’n bleidleisio dros unrhyw aelod arall sydd wedi ei lle fel iaith swyddogol yng Nghymru fawr a bod angen parchu a gwrando ar farn derbyn enwebiad ar gyfer unrhyw swydd aelodau eraill, ond mae’r Gymdeithas yn trwy lenwi’r ffurflen bleidleisio a fydd yn b. sicrhau fod y Gymraeg yn perthyn i holl cadw’r hawl i ddiarddel unrhyw aelod nad cael ei danfon at yr holl aelodau yn y cyfnod bobl Cymru a bod gan y bobl hynny yr hawl yw’n cyflawni’r amodau aelodaeth. Bydd yn arwain at y Cyfarfod Cyffredinol. i fyw eu bywydau yn llawn drwy gyfrwng y penderfyniad o’r fath yn cael ei wneud gan Gymraeg; mae hyn yn cynnwys: Bydd y buddugwyr yn cael eu henwi yn y Senedd. Bydd y rhesymau dros weithredu ystod y Cyfarfod Cyffredinol. Bydd unrhyw i. yr hawl i addysg drwy gyfrwng y Gymraeg trefniadau disgyblu fel a ganlyn: swyddi gwag yn cael eu llenwi trwy bleidlais ii. yr hawl i ddysgu Cymraeg a. Gweithredoedd neu ddatganiadau sy’n yn ystod y Cyfarfod Cyffredinol. groes i amcanion y Gymdeithas; iii. yr hawl i wasanaethau drwy gyfrwng y Gan y Cyfarfod Cyffredinol mae’r hawl Gymraeg yn y sector preifat neu gyhoeddus b. Aelodaeth o fudiad sy’n mynd yn groes i i ychwanegu at, dileu neu newid natur amcanion y Gymdeithas; unrhyw swydd ar y senedd. Os oes sefyllfa iv. yr hawl i ddefnyddio’r Gymraeg yn y yn codi fod yn rhaid creu swydd newydd ar gweithle c. Ymddygiad parhaus yng nghyfarfodydd y senedd rhwng dau Gyfarfod Cyffredinol y Gymdeithas sy’n fygythiol neu sy’n v. yr hawl i ofal drwy gyfrwng y Gymraeg mae hawl gan Senedd y Gymdeithas i wneud aflonyddu ar eraill; hynny. Ond rhaid i’r swydd honno gael c. gwarchod a hybu cymunedau Cymraeg Bydd y cosbau isod ar gael i’r Senedd yn ei chadarnhau yn y Cyfarfod Cyffredinol a Chymreig drwy sicrhau fod modd i bobl unol â thelerau’r Rheolau hyn: dilynol. leol fyw a gweithio yn y cymunedau hyn a sicrhau dyfodol hyfyw i’r cymunedau hyn. i. Ceryddu; Os bydd un o’r swyddi a etholwyd gan y Cyfarfod Cyffredinol yn dod yn wag yn 3. Dulliau ii. Atal aelodaeth am gyfnod; ystod y flwyddyn, mae gan y Senedd yr Bydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn iii. Diarddel o’r Mudiad. hawl i ethol unrhyw aelod o’r Gymdeithas ymgyrraedd at yr amcanion hyn trwy i wasanaethau hyd y Cyfarfod Cyffredinol Bydd gan unigolyn a waharddwyd rhag bod weithgareddau di-drais, gan aelodau’r nesaf. yn aelod o’r Gymdeithas o ganlyniad i bennu Gymdeithas yn cyfarfod yn ddemocrataidd. cosb ddisgyblaethol yn unol â’r rheolau hyn Mae deiliaid y swyddi canlynol fel y’u Gall y gweithgareddau yma gynnwys hawl i wneud cais i ymaelodi â’r Gymdeithas hetholwyd gan aelodau Cymdeithas yr Iaith 20 · ytafod GWANWYN 2006 CYFARFOD CYFFREDINOL 2006 yn aelodau llawn o’r Senedd: rhanbarth (neu grwp o ranbarthau) ar ran y pleidleisio) all bleidleisio yn y cyfarfod. Gymdeithas. Bydd Cadeirydd y Rhanbarth, • Cadeirydd ch. (i) Rhaid i gynigion fod yn llaw un o a etholir yn ystod cyfarfod cyffredinol y • Is Gadeirydd Ymgyrchoedd aelodau’r Pwyllgor Llywio o flaen y cyfarfod rhanbarth, neu ei gynrychiolydd yn aelod • Is Gadeirydd Cyfathrebu a Lobio ar ddyddiad ac amser i’w penodi gan y o Senedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. • Is Gadeirydd Gweinyddol Senedd. Neilltuir tair Senedd bob blwyddyn i drafod • Trysorydd materion rhanbarthol (ii) Derbynir cynigion brys rhwng y dyddiad • Swyddog Codi Arian olaf derbyn cynigion ac amser arbennig • Swyddog Aelodaeth 8. Celloedd (Ysgol/Coleg/Ardal) yn ystod y cyfarfod i’w benderfynu gan y • Swyddog Mentrau Masnachol Gwasanaethir Cymdeithas yr Iaith ar lefel Pwyllgor Llywio. • Golygydd y Tafod leol/gymunedol gan gelloedd. Mae gan y • Swyddog Gwefan a Dylunio d. Ni all un aelod siarad mwy nag unwaith gell hawl i ethol ei swyddogion ei hun a • Swyddog Adloniant ar unrhyw gynnig neu welliant heb ganiatad hawl i weithredu yn unol ag egwyddorion a • Cadeirydd Grwp Deddf Iaith y cyfarfod oni fydd yn siarad ar bwynt o pholisiau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. • Swyddog Ymgyrchu Deddf Iaith drefn, gwybodaeth neu eglurhad, ond bydd • Swyddogion Cyfathrebu a Lobïo Deddf Mae gan Senedd Cymdeithas yr Iaith gan gynigydd y cynnig gwreiddiol neu Iaith hawl i ddiarddel unrhyw gell o’r mudiad welliant yr hawl i ateb y drafodaeth. • Swyddog Polisi Deddf Iaith (ac wedi ymgynghori â’r swyddogion dd. (i) Ni fydd y Pwyllgor Llywio yn derbyn • Cadeirydd Grwp Cymunedau Rhydd rhanbarth perthnasol) os tybir fod y gell wedi cynnig heb enw cynigydd ac eilydd. • Swyddog Ymgyrchu Cymunedau Rhydd camymddwyn, dwyn anfri neu weithredu’n • Swyddog Cyfathrebu a Lobïo Cymunedau groes i egwyddorion y Gymdeithas. Dylid (ii) Os na fydd y cynigydd a’r eliydd a enwir Rhydd rhoi rhybudd swyddogol i gell cyn ei yn y cynnig yn bresennol, ni thrafodir y • Swyddog Polisi Cymunedau Rhydd diarddel. cynnig na gwelliant heb ganiatâd y Cyfarfod • Cadeirydd Grwp Addysg Cyffedinol. • Swyddog Ymgyrchu Addysg Bydd y gell yn anfon cynrychiolydd i’r • Swyddog Cyfathrebu a Lobio Addysg cyfarfod rhanbarth. (iii) Ni ellir tynnu cynnig na gwelliant yn ôl heb ganiatâd y cyfarfod. • Cadeirydd Grwp Gwreiddiwch yn y Mae gan gelloedd Coleg hawl i Gymuned gynrychiolaeth uniongyrchol ar y Senedd. (iv) Ar ôl y cynnig a’r eilio bydd y Cadeirydd Bydd Cadeiryddion Rhanbarthol, sydd Byd y cynrychiolydd yma yn cael ei benodi yn datgan fod y cynnig gerbron y Cyfarfod hefyd yn aelodau llawn o’r Senedd, yn cael gan Gell y Coleg. a dylai unrhyw aelod sy’n dymuno siarad geisio tynnu sylw’r Cadeirydd. eu hethol yng nghyfarfodydd blynyddol y 9. Y Cyfarfod Cyffredinol rhanbarthau. (v) Ar unrhyw adeg yn ystod y drafodaeth Bydd cyfarfod Cyffredinol Cymdeithas yr gellir cynnig gwelliant ysgrifenedig (os ydyw Bydd Cadeiryddion Celloedd Prifysgolion iaith yn cael ei gynnal yn ystod mis Mawrth/ yn llaw un o’r ysgrifenyddion cyn y cyfarfod Cymru yn aelodau llawn o’r Senedd. Ebrill. ar ddyddiad ac amser i’w benodi gan y Bydd holl swyddogion cyflogedig y Gellir galw Cyfarfod Cyffredinol arbennig Senedd), a chaniateir gwelliant ar welliant Gymdeithas yn aelodau llawn o’r Senedd yn ychwaanegol at y Cyfarfod Cyffredinol os cyflwynir ef i’r Cadeirydd yn ysgrifenedig yn ddi-ofyn. Y Senedd fydd yn penodi Blynyddol os yw’r Senedd, 5 cell, 2 ranbarth, 3 chynnig ymlaen llaw. Swyddogion Cyflogedig. neu 20 o aelodau cyffredin yn gwneud cais (vi) Gall y cynigydd dderbyn unrhyw am hyn. 7. Rhanbarthau welliant os dymuna, a’r cynnig fydd yn Yn nhermau’r Gymdeithas, mae Cymru wedi Rheolau Sefydlog sefyll fydd y cynnig wedi’i wella. ei rhannu’n chwe rhanbarth, sef Gwynedd- a. Bydd gan bob aelod o Gymdeithas (vii) Ni chymerir gwelliant ar y cynnig Môn, Clwyd, Ceredigion, Caerfyrddin-Penfro, yr Iaith Gymraeg yr hawl i fynychu gwreiddiol fel araith yn erbyn y cynnig Powys a Morgannwg-Gwent. cyfarfodydd cyffredinol. Caniateir i’r wasg gwreiddiol. Gall celloedd neu unigolion sefydlu Cyfarfod a sylwebyddion fod yn bresennol oni bai fod (viii) Os nad yw cynigydd y cynnig Rhanbarth gyda chydsyniad y Senedd. mwyafrif syml o’r aelodau yn penderfynu’n gwreiddiol yn derbyn gwelliant bydd Un pwyllgor swyddogol fydd yng ngofal groes i hynny. y cyfarfod yn mynd ymlaen i drafod y unrhyw ranbarth. Gwaith y rhanbarth b. Gyda mwyafrif syml o’r cyfarfod gellir gwelliant. yw cydlynu gwaith y celloedd o fewn y gollwng y Rheolau Sefydlog. rhanbarth a bod yn ddolen gyswllt rhwng y (ix) Bydd hawl gan y cynigydd Senedd a’r celloedd. Yn ddelfrydol dylai fod c. Dim ond aelodau o Gymdeithas yr Iaith drosglwyddo’r hawl i grynhoi i gynigydd y Swyddog Maes cyflogedig yn gwasanaethu’r Gymraeg (h.y. y rhai sy’n dal cerdyn gwelliant os dymuna. ytafod GWANWYN 2006 · 21 CYFARFOD CYFFREDINOL 2006 e. (i) Tra bydd aelod arall yn siarad, arall yn cadeirio am weddill yn cyfarfod. • Llunio Deddf Iaith Newydd fydd yn sefydlu gall aelod siarad â’r gadair ar bwynt o hawliau sylfaenol i bawb yng Nghymru o ran Yn yr achos uchod, bydd y Cadeirydd yn wybodaeth a godir yn unig i ofyn cwestiwn derbyn gwasanaethau, gwybodaeth, nwyddau trosglwyddo’r gadair i gadeirydd arall yn neu i gywiro’r gadair. Yn y naill achos a’r a chyfleusterau yn Gymraeg ar draws y ystod y drafodaeth ar y cynnig. Gellir cynnig llall bydd gan y siaradwr neu’r Cadeirydd y sector gyhoeddus, preifat a gwirfoddol, hyn ar unrhyw bryd yn ystod y cyfarfod. dewis o ymdrin a’r pwynt neu beidio. Ni ellir ynghyd â rhoi’r hawl i bawb yng Nghymru codi pwyntiau o wybodaeth yn ystod araith Os dymuna’r Cadeirydd siarad at unrhyw fedru dysgu Cymraeg a derbyn addysg yn grynhoi. bwnc ar wahân i’w ddyletswydd fel Gymraeg (ii) Os nad oes aelod yn siarad gall aelod cadeirydd yna rhaid iddi/iddo adael y gadair. • Sicrhau cydraddoldeb i’r Gymraeg siarad â’r gadair: Cymerir ei (l)le gan gadeirydd arall am weddill y drafodaeth ar y pwnc. • Datgan yn glir mai’r Gymraeg yw priod • ar bwynt o drefn, a gyfeirir i’r gadair ac a iaith Cymru a bod gan y Gymraeg statws fydd yn ymdrin yn unig â threfn y cyfarfod. h. Golyga mwyafrif llwyr bod 2/3 o’r aelodau swyddogol sy’n bresennol yn pleidleisio dros y cynnig. • ar bwynt o eglurhad, a gyfeirir i’r gadair Ar gyfer y pwrpas yma anwybyddir • Creu swydd Comisiynydd yr Iaith Gymraeg ac a fydd yn ymdrin yn unig ag egluro rhanedau. a sefydlu Cyngor yr Iaith Gymraeg sylwadau a wnaed yn gynharach gan y Cred y cyfarfod bod rhaid i Gymdeithas yr gadair neu gan siaradwr arall. Ni fydd yn i. Penderfynir ar amserlen y Cyfarfod Iaith yn genedlaethol a thrwy celloedd lleol bwynt o wybodaeth. Cyffredinol ac ar drefn y cynigion a materion trefnyddol eraill gan y Pwyllgor Llywio a barhau i arwain ymgyrch gref dros Ddeddf f. Yn ystod trafodaeth ar gynnig neu welliant gyfansoddir fel a ganlyn: Y Cadeirydd, Is- Iaith Newydd er mwyn dwyn yr achos i flaen gellir cynnig y cynigion trefn canlynol i Gadeiryddion, Swyddogion Cyflogedig. yr agenda wleidyddol. At y pwrpas hwn gwtogi ar neu ohirio trafodaeth. Ni ellir cyfarwydda’r Cyfarfod Cyffredinol: cynnig yr un cynnig trefn fwy nag unwaith 10. Newid y Cyfansoddiad • Y Grwp Deddf Iaith i drefnu cyfres o mewn unrhyw gyfnod o ddeng munud. Ni cheir newid y Cyfansoddiad hwn ond trwy ddigwyddiadau, gweithredoedd ymgyrchu a (i) Gadael cynnig ar y bwrdd, a olyga os bleidlais yr aelodau sy’n bresennol ac yn lobio, ynghyd â phrotesiadau uniongyrchol yw’n cael ei basio, ohirio trafodaeth ar y pleidleisio yn y Cyfarfod Cyffredinol. di-drais dros Ddeddf Iaith Newydd fydd yn cynnig blaenorol tan y Cyfarfod Cyffredinol cynnwys Raliau Cenedlaethol nesaf (os dymuna’r cynigydd a’r eilydd ei 11. Dehongliad • Y Grwp Deddf Iaith i fynd i’r afael ag ail gynnig). Os digwydd bod unrhyw gwestiwn yn ymdrechion penodol i gyfathrebu amcanion (ii) Cyfeirio’r cynnig yn ôl, a olyga os yw’n codi ynglŷn â dehongliad y Cyfansoddiad, yr ymgyrch trwy gyfrwng yr iaith Saesneg cael ei basio, cyfeirio’r cynnig yn ôl i’r bydd cadeirydd y cyfarfod (neu rhwng yn ogystal â’r Gymraeg, gan gynnwys lansio Senedd. cyfarfodydd, Cadeirydd y Gymdeithas) yn Deiseb “Dy Hawl i’r Gymraeg” a Thaith dyfarnu ar y mater a bydd ei d/ddyfarniad yr Haf trwy gymunedau lle mae canran y ff. Bydd pob pleidlais drwy ddangos cardiau yn derfynol oni bai fod cynnig yn cael ei siaradwyr Cymraeg yn isel, pleidleisio. Ni chaniateir i neb bleidleisio basio yn gofyn i’r person symud o’r Gadair. dros eraill. Byddir yn adrodd am unrhyw ddyfarniad • Holl aelodau Cymdeithas yr Iaith ynghyd â swyddogion cyflogedig a’r grwp Cyfathrebu g. Bydd gan y Cadeirydd bleidlais fwrw’n o’r fath i’r Senedd, a fydd yn argymell i ymrwymo amser ac egni i gynorthwyo’r unig. gweithredu i ddileu unrhyw amwysedd. Grwp Deddf Iaith gan sicrhau mai’r ymgyrch ng. (i) Gall y Cadeirydd o’i (d)dewis ei hun: Cynigydd: Hedd Gwynfor dros Ddeddf Iaith Newydd fydd prif ymgyrch Eilydd: Aled Elwyn y mudiad dros y flwyddyn nesaf. • gyfyngu ar amser unrhyw ran o’r agenda Cynigydd: Ymgyrch Deddf Iaith Cymdeithas yr • gyfyngu ar amser unrhyw drafodaeth ar SESIWN DEDDF IAITH Iaith Gymraeg gwestiwn neilltuol DEDDF IAITH – DYMA’R CYFLE Bydd penderfyniad y Cadeirydd ar unrhyw Yn wyneb ymgyrchu caled Cymdeithas yr RHANBARTHAU bwynt o drefn yn derfynol os nad yw Iaith dros Ddeddf Iaith Newydd a chynlluniau SIARTER CEREDIGION mwyafrif llwyr o’r aelodau sy’n bresennol yn Llywodraeth y Cynulliad i ddiddymu Bwrdd yr pleidleisio dros gynnig yn herio penderfyniad Noda’r Cyfarfod Cyffredinol: Iaith Gymraeg, noda’r Cyfarfod Cyffredinol y Cadeirydd ar unrhyw fater. bod consensws cyhoeddus cryf yn datblygu • fod dirywiad enbyd wedi bod yng nghanran Bydd penderfyniad o ddiffyg hyder yn y mai dyma’r cyfle i Lywodraeth y Cynulliad y nifer sy’n siarad Cymraeg yng Ngheredigion Cadeirydd fel cadeirydd angen mwyafrif fynd ati ar frys i weithredu ar y galwadau yn y deng mlynedd rhwng cyfrifiad 1991 a syml cyn dod i rym. Yna bydd Cadeirydd canlynol: chyfrifiad 2001. 22 · ytafod GWANWYN 2006 CYFARFOD CYFFREDINOL 2006 • os pery’r dirywiad hwn ymhellach ni ellir yn gwasanaethu ein cymunedau Cymraeg, 2. Yr ydym yn cydnabod fod nifer o ystyried Ceredigion fel un o gadarnleoedd y gymryd camau pendant ar frys i sicrhau bod wasanaethau arbenigol ym maes addysg Gymraeg yng Nghymru yr iaith Gymraeg yn dod yn hanfodol i’w holl ac iechyd y mae’n rhaid eu cyflwyno waith. mewn unedau canolog arbennig, ond • mai nonsens llwyr oedd sylw prif gwrthwynebwn y duedd gyfan i ganoli weithredwr Ceredigion wrth ddirprwyaeth o • Y dylai’r drefn bresennol o “ddwyieith- holl ysgolion ac ysbytai a gwasanaethau aelodau Cymdeithas yr Iaith fod y Gymraeg rwydd” gael ei throi ar ei phen gan gyfieithu addysg ac iechyd er cyfleustra biwrocratiaid yn dod mor naturiol ag anadlu i bobl y sir. unrhyw waith i’r Saesneg lle bo angen gan danseilio rheolaeth ac atebolrwydd rhesymol. Cred y Cyfarfod Cyffredinol: cymunedol. • Y byddai awdurdodau lleol ar hyn o bryd • fod y ddogfen gynhwysfawr Siarter 3. Datganwn fod y duedd ganoli hon yn Ceredigion a baratowyd gan Ranbarth yn dynodi’r rhan fwyaf o siroedd Gwynedd, Môn, Ceredigion a Chaerfyrddin ynghyd â ei gwneud yn anos o lawer i gyflwyno Ceredigion Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn gwasanaethau trwy gyfrwng y Gymraeg. cynnig arweiniad cadarn i’r cyngor sir ar rhannau o Benfro, Powys, Conwy, Dinbych ac Afan-Nedd fel cymunedau Cymraeg lle Mae’r diffyg gwasanaeth Cymraeg yn arwydd sut i fynd ymlaen gyda’r gwaith o adfer y o ddiffyg atebolrwydd cymunedol ehangach. Gymraeg yn y sir bo’r Gymraeg yn hanfodol i waith cyrff cyhoeddus. 4. Galwn ar bleidiau gwleidyddol yn y • fod cael y Cyngor Sir i weinyddu’n fewnol Cynulliad i weithio tuag at gonsensws o lwybr drwy gyfrwng y Gymraeg yn gwbl hanfodol fel • Y gallai cyrff cyhoeddus mewn nifer o Cymreig amgen - llwybr a fydd yn sicrhau cam cyntaf tuag at adfer y Gymraeg yn y sir. ardaloedd (yn enwedig yng Ngwynedd) ac mewn nifer o feysydd (yn enwedig addysg) rheolaeth gymunedol ar ein gwasanaethau Penderfyna’r Cyfarfod Cyffredinol: gael trawsnewidiad buan i fod yn gyrff sy’n cymunedol ym maes addysg, tai, iechyd, trafnidaeth ac hamdden gyda deddfwriaeth • Fod y Grwp Deddf Iaith yn estyn cymorth gweinyddu trwy gyfrwng y Gymraeg. i sicrhau fod y gwasanaethau’n cael eu i Ranbarth Ceredigion er mwyn sicrhau fod Penderfyna’r Cyfarfod Cyffredinol: cyflwyno yn Gymraeg. Galwn am ddatblygiad gweinyddiaeth fewnol y sir yn cael ei chynnal y “llwybr Cymreig” hwn tuag at gyflwyno drwy gyfrwng y Gymraeg • Hyd nes y bydd deddfwriaeth yn gorfodi awdurdodau i wneud penderfyniadau o’r fath, gwasanaethau cymunedol nid yn unig o ran • fod rhanbarthau eraill y Gymdeithas, ac byddwn fel Cymdeithas yn ymgyrchu i bwyso egwyddor atebolrwydd lleol ond hefyd am y yn arbennig Gwynedd-Môn a Chaerfyrddin, ar gyrff cyhoeddus yn y cymunedau Cymraeg rheswm pragmataidd nad oes yr adnoddau o yn mabwysiadu egwyddorion tebyg wrth i gymryd penderfyniad o’u gwirfodd i wneud ran poblogaeth i greu marchnad gystadleuol bwyso ar eu cynghorau sir. y Gymraeg yn brif iaith ac yn hanfodol i’w tu fewn i’r rhan fwyaf o’n cymunedau. gwaith gyda chyfieithu rhesymol ar gyfer Cynigydd: Rhanbarth Ceredigion 5. Gwelwn gyfle i ddileu llawer o gwangos ac trigolion di-Gymraeg gyda llywodraeth asiantaethau anatebol gan roi swyddogaeth ganolog yn cyfrannu at gost y cyfieithu fel ehangach i gynghorau sir a hefyd i gynghorau RHANBARTHAU rhan o wariant ar y Saesneg. CYMRAEG YN HANFODOL tref a chymuned i ddatblygu Unedau Addysg, Cynigydd: Rhanbarth Caerfyrddin-Penfro Datblygu Cymunedol ac Iechyd yn ein Noda’r Cyfarfod Cyffredinol: cymunedau gan gydlynu gwasanaethau a • Fod llawer o sefydliadau yn ein hardaloedd ffynonellau cyllid wrth ddatblygu’r adeiladau. SESIWN ADDYSG Cymreiciaf yn gwneud defnydd arwynebol DATBLYGU GWASANAETHAU CYMUNEDOL 6. Credwn y bydd adnoddau cymunedol yn unig o’r Gymraeg. Gosodant wyneb o’r fath yn cryfhau cymunedau Cymru ac ddwyieithog ar gyfer y cyhoedd tra’n cyflawni 1. Mae’r Cyfarfod Cyffredinol yn nodi fod yn hwyluso cyflwyno’r gwasanaethau’n bron y cyfan o’u gwaith yn Saesneg. Llafur Newydd yn ceisio creu marchnad Gymraeg. Credwn ymhellach fod y yn Lloegr o ysgolion yn cystadlu gyda’i • Datganwn na fydd y Gymraeg yn brif iaith strategaeth hon yn berthnasol i holl gilydd gyda swyddogaeth o bwys i gwmniau ein cymunedau heb iddi ddod yn hanfodol gymunedau Cymru, ac y dylem anelu at preifat a chyrff anatebol eraill. O ganlyniad, I weinyddiaeth ein cynghorau lleol a’n greu cymunedau hyfyw mewn ardaloedd bydd cymunedau lleol yn colli rheolaeth ar hasiantaethau cyhoeddus ac yn hanfodol I ôl-ddiwydiannol a thu fewn i’n dinasoedd yn addysg, a’r ysgolion gwannaf yn dioddef. Yr bob myfyriwr yn ein colegau addysg. ogystal ag yn ein pentrefi gwledig. ydym yn diolch nad yw’r datblygiadau hyn • Datganwn mai iaith y weinyddiaeth a yn berthnasol ar hyn o bryd i Gymru, ond Cynigydd: Grwp Ymgyrch Addysg Cymdeithas chyfrwng yr addysg sy’n cyfri’n hytrach nag yn nodi fod datblygiadau tebyg eisoes wedi yr Iaith Gymraeg iaith lafar y swyddogion a gyflogir. digwydd mewn addysg ôl-16. Nodwn hefyd fod yr un tueddiadau ar waith i danseilio Dylai cynigion brys a gwelliannau Cred y Cyfarfod Cyffredinol: rheolaeth gymunedol ddemocrataidd ym gyrraedd Swyddfa’r Gymdeithas erbyn • Y dylai’r holl gyrff cyhoeddus hynny sydd maes iechyd a thai yng Nghymru. bore Gwener Mawrth 24ain § AELODAETH BARHAOL WYT TI AM I’R Mae Cymdeithas yr Iaith yn dibynnu’n llwyr ar gyfraniadau gan ei haelodau er mwyn ariannu ei hymgyrchoedd dros y Gymraeg. Y ffordd orau o gyfrannu at incwm cyson i’r GYMRAEG FYW? Gymdeithas yw drwy lenwi archeb banc. Hefyd, drwy Dros y blynyddoedd mae Cymdeithas yr Iaith wedi sicrhau gyfrannu fel hyn bydd eich aelodaeth yn parhau gyhyd nifer o lwyddiannau ym mrwydr yr iaith gan gynnwys â’r archeb banc, felly does dim angen cofio ail-ymaelodi arwyddion dwyieithog, deddf iaith, S4C a llawer mwy. bob blwyddyn! Ond mae llawer mwy i’w wneud eto. Mae ein cymunedau Cymraeg dan fygythiad, mae’r llywodraeth yn cau ein ARCHEB BANC hysgolion cynradd Cymraeg tra’n gwrthod yr hawl i Hoffwn fod yn aelod o Gymdeithas yr Iaith a chyfrannu addysg Gymraeg yn ein prifysgolion ac mae angen deddf drwy archeb banc. iaith newydd i gynnwys cwmnïau mawr y sector breifat. Mae Cymdeithas yr Iaith yn dibynnu ar gyfraniadau gan ENW’R BANC ______aelodau a chefnogwyr. Drwy ymaelodi drwy archeb banc, CYFEIRIAD Y BANC ______byddi’n cyfrannu at incwm sefydlog i’r Gymdeithas, ac fel aelod byddi’n derbyn newyddion a gwybodaeth am ein ______gwahanol ymgyrchoedd a digwyddiadau. ENW’R CYFRIF ______Beth yw gwerth dy iaith i ti? RHIF Y CYFRIF ______CÔD DIDOLI ______RWY AM GEFNOGI Yr wyf yn eich awdurdodi i dalu i gyfri Cymdeithas yr CYMDEITHAS YR IAITH Iaith Gymraeg, Rhif 81072102, Banc HSBC, 24 Sgwâr y Castell, Caernarfon 40-16-02. ENW ______§ AR Y CYNTAF O FIS ______YN Y CYFEIRIAD ______FLWYDDYN ______AC WEDI HYNNY BOB MIS Y SWM O ______® £1 ® £2 ® £5 ® £10 ® £20 ® £25 CÔD POST ______® ARALL: £ ______RHIF FFÔN ______

E-BOST ______ARWYDDWYD ______DYDDIAD GENI ______DYDDIAD ______ENW YSGOL/COLEG/MAES GWAITH ______

® RWYF WEDI BOD YN AELOD O’R BLAEN AELODAETH DROS DRO ® NID WYF AM DDERBYN GOHEBIAETH Os dymunwch, gallwch ymaelodi am flwyddyn yn unig: ® Myfyriwr ysgol / chweched £3 Os oes gennych ddiddordeb mewn maes arbennig neu ® Myfyriwr coleg £6 os am helpu’r Gymdeithas gydag unrhyw weithgareddau ® Di-gyflog £6 penodol, rhowch fanylion: ® Pensiynwyr £6 ® Gwaith llawn amser £12 ______® Aelodaeth teulu (plant dan 16) £24 ______Nifer oedolion ______Nifer o blant ______

CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG · LLAWR GWAELOD · PEN ROC · RHODFA’R MÔR · ABERYSTWYTH · SY23 2AZ § PENWYTHNOS CYFARFOD CYFFREDINOL CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG NOS WENER 24 MAWRTH Y DDEDDF DERFYSGAETH A’I HEFFAITH AR FUDIADAU PROTEST Siaradwr gwadd: y cyfreithiwr Hywel James Canolfan Merched y Wawr, Aberystwyth, 19:00 GIG: Y DERWYDDON, AC ERAILL Tafarn y Cŵps, Aberystwyth, 21:00 DYDD SADWRN 25 MAWRTH Y CYFARFOD CYFFREDINOL BLYNYDDOL Canolfan Morlan, Aberystwyth, 10:00 – 16:00 DEDDF IAITH YN GWNEUD GWAHANIAETH – PROFIAD CATALONIA Siaradwraig wadd: Alexia Bos Solé, Ciemen, Barcelona Canolfan Morlan, Aberystwyth, 14:00 RHAN O GYFARFOD CYFFREDINOL Y GYMDEITHAS, CROESO I BAWB!