Oddział W Elblągu • Elbląg 2015 • Biblioteka Elbląska
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
POLSKIE TOWARZYSTWO HISTORYCZNE - ODDZIAŁ W ELBLĄGU BIBLIOTEKA ELBLĄSKA IM. CYPRIANA NORWIDA • ELBLĄG 2015 • KOMITET REDAKCYJNY REDAKTOR: prof. dr hab. Andrzej Groth (redaktor tematyczny – historia nowożytna) CZŁONKOWIE: prof. dr hab. Wiesław Długokęcki (redaktor tematyczny - historia średniowieczna) Zrealizowano przy pomocy finansowej Miasta Elbląg ks. dr Mieczysław Józefczyk ks. dr hab. Wojciech Zawadzki (redaktor tematyczny - historia nowożytna, historia Kościoła, stosunki religijne) © Copyright Polskie Towarzystwo Historyczne prof. dr hab. Marian Mroczko (redaktor tematyczny - historia najnowsza) Adres redakcji: Biblioteka Elbląska im. C. Norwida, 82-300 Elbląg, ul. Św. Ducha 3-7 Jacek Nowiński (redaktor tematyczny – archiwistyka i dziedziny pokrewne) Wiesława Rynkiewicz-Domino (redaktor tematyczny – historia sztuki Skład i druk: Agencja Reklamowa CONTACT i dziedziny pokrewne) dr Grażyna Nawrolska (redaktor tematyczny – archeologia i dziedziny pokrewne) Grażyna Kluge (redaktor językowy – teksty w języku polskim) ISSN 0485-3059 dr Dieter Heckmann (redaktor językowy – teksty w języku niemieckim) ISBN 978-83-61282-64-8 Sekretarz redakcji – Joanna Szkolnicka Wydawnictwo Wilk Stepowy RADA NAUKOWA: prof. dr hab. Józef Arno Włodarski (Uniwersytet Gdański) prof. dr hab. Edmund Kizik (Uniwersytet Gdański) prof. dr hab. Bolesław Hajduk (Uniwersytet Szczeciński) dr Stefan Hartmann (Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz – Berlin) Recenzenci stale współpracujący z „Rocznikiem Elbląskim”: Wydawnictwo Wilk Stepowy dr Dorota Jutrzenka-Supryn ul. Św. Ducha 3-7, 82-300 Elbląg, tel. (55) 625 60 00 prof. dr hab. Józef Arno Włodarski prof. dr hab. Józef Borzyszkowski prof. dr hab. Marek Andrzejewski prof. dr hab. Bolesław Hajduk dr hab. Mirosław Golon dr hab. Wojciech Skóra ks. dr hab. Wojciech Zawadzki dr Jerzy Domino Tłumaczenie: Sławomir Demkowicz-Dobrzański (j. angielski), Joanna Szkolnicka (j. niemiecki) Korekta: Joanna Szkolnicka 2 3 SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS Artykuły Articles Henryk Samsonowicz: Elbląg na szlakach handlowych Europy w XIII i w początkach Henryk Samsonowicz: Elbląg on the European trade routes in 13th and at the XIV wieku . 9 beginning of 14th centuries.................................................... 9 Wojciech Zawadzki: Przeszłość Elbląga w katolickich księgach metrykalnych Wojciech Zawadzki: Elbląg’s past written down in the catholic church registers.....19 zapisana ............................................................19 Andrzej Groth: Some comments on the first years under the Prussian rule in Elbląg Andrzej Groth: Kilka uwag o pierwszych latach panowania pruskiego w Elblągu (1772-1806)................................................................35 (1772-1806)................................................................35 Marek Andrzejewski: Cinemas in Elbląg between 1945 and 2007 ................51 Marek Andrzejewski: Kino w Elblągu w latach 1945-2007.......................51 Mirosław Marcinkowski: Archaeological research in Elbląg: achievements Mirosław Marcinkowski: Archeologia Elbląga. Osiągnięcia i potrzeby badawcze . .75 and needs......................................................75 Źródła i materiały Sources Edmund Kizik: Zapomniane, niedokończone dzieje Elbląga Zuverlässige Nachricht Edmund Kizik: Forgotten and unfinished history of Elbląg, Zuverlässige Nachricht von Elbing pióra Michaela Ch. Hanowa z lat 1758-1759 ........................93 von Elbing by Michael Ch. Hanow between 1758 and 1759 .....................93 Wojciech Zawadzki: Zasoby archiwum parafialnego w Żuławkach na Żuławach Wojciech Zawadzki: Parochial records in Żuławki in Żuławy Malborskie ........113 Malborskich...............................................................113 Joanna Schneider: Narrow-gauge rail, Żuławy’s cultural heritage................125 Joanna Schneider: Kolej wąskotorowa na Żuławach dziedzictwem kulturowym ..125 Krzysztof Bidziński: The phonography in Elbląg between 1970 and 2012.........167 Krzysztof Bidziński: Elbląska fonografia w latach 1974-2015 ...................167 Reviews and discussions Recenzje i omówienia Bohdan Andrzej Kuliński, Okręt Jego Królewskiej Mości Zygmunta II Augusta. Bohdan Andrzej Kuliński, Okręt Jego Królewskiej Mości Zygmunta II Augusta. Historia galeonu, który nie był galeonem, Warszawska Firma Wydawnicza, Historia galeonu, który nie był galeonem, Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2012, ss. 257 (Jan Tymiński).................................179 Warszawa 2012, ss. 257 (Jan Tymiński).................................179 Chronicles and reports Kroniki i sprawozdania Paweł Nastrożny: The report from field research in Fortress Malbork ............185 Paweł Nastrożny: Sprawozdanie z badań terenowych w twierdzy Malbork.......185 Bibliography Bibliografia Krystyna Greczycho: Elbląg’s bibliography with latest amendments ..............191 Krystyna Greczycho: Bibliografia Elbląga za lata 2010-2015 wraz z uzupełnieniami Information on the authors of Volume 26 ....................................215 z lat poprzednich ..........................................................191 Informacja o autorach tomu 26..............................................215 4 5 INHALT Artikel Henryk Samsonowicz: Elbing auf den Handelswegen Europas im 13. und am Anfang des 14. Jahrhunderts ......................................................... 9 Wojciech Zawadzki: Die in den katholischen Matrikelbüchern übermittelte Vergangenheit Elbings ......................................................19 Andrzej Groth: Einige Bemerkungen zu den ersten Jahren der preußischen Herrschaft in Elbing (1772-1806) .......................................................35 Marek Andrzejewski: Kino in Elbing 1945-2007................................51 Mirosław Marcinkowski: Die Archäologie Elbings. Leistungen und Forschungsbedarfe......................................................75 Quellen und Materialien Edmund Kizik: Eine vergessene, unvollendete Geschichte von Elbing Zuverlässige Nachricht von Elbing von Michael Ch. Hanov aus den Jahren 1758-1759 .........93 Wojciech Zawadzki: Bestände des Pfarrarchivs in Fürstenwerder im Marienburger Werder ...................................................................113 Joanna Schneider: Die Schmalspurbahn im Weichselwerder als Kulturerbe.......125 Krzysztof Bidziński: Elbinger Phonographie 1974-2015 ........................167 Rezensionen und Besprechungen 1. Bohdan Andrzej Kuliński, Okręt Jego Królewskiej Mości Zygmunta II Augusta. Historia galeonu, który nie był galeonem, Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2012, ss. 257 (Jan Tymiński) ......................................179 Chroniken und Berichte Paweł Nastrożny: Bericht von den Feldstudien in der Festung Marienburg .......185 Bibliographie Krystyna Greczycho: Elbinger Bibliographie für die Jahre 2010-2015 mit Ergänzungen zu früheren Jahren.........................................................191 Angaben zu den Autorinnen und Autoren des 26. Bandes ......................215 6 7 Henryk Samsonowicz Elbląg na szlakach handlowych Europy w XIII i w początkach XIV wieku Miejsce, w którym powstał Elbląg, wybrane zostało nieprzypadko- wo. Leżało na pograniczu odmiennych rejonów geograficznych, różnych stref gospodarczych, na skrzyżowaniu dróg rzecznych, morskich i lądowych. Nazwa miasta wywodzi się, jak wiadomo, od nazwy rzeki Ilfing, która stano- wiła szlak wodny, znany i wykorzystywany przynajmniej od IX wieku, na co wskazuje lokalizacja grodu Truso, wspomnianego przez anglosaskiego podróż- nika Wulfstana i odkrytego w ostatnich latach przez elbląskich archeologów. Jak wynika z tej relacji, nazwa tego grodu stanowiła wyznacznik przestrze- ni dla różnych grup ludzkich zamieszkujących pogranicze Delty Wiślanej z otwartym morzem. Już w odległych czasach, sięgających paru wieków przed naszą erą, Bał- tyk nie stanowił granicy, lecz był łącznikiem, ułatwiającym przemieszczanie się najróżniejszych ludów – Gotów, Fryzów, później skandynawskich wikingów, by od początków XIII stulecia stać się głównym szlakiem łączącym zachód i wschód Europy - miasta Hanzy niemieckiej z Rusią Nowogrodzką. Można, jak sądzę, widzieć przynajmniej parę przyczyn, które legły u podstaw powsta- nia dzisiejszego Elbląga. Miasto, jak wiadomo, zostało założone w czwartym dziesięcioleciu trzynastego wieku jako główny port zakonu krzyżackiego na ziemi Prusów. Wykorzystując dogodne położenie i kontynuując wcześniejsze osadnictwo, zostało lokowane jako zwornik dwóch odrębnych rejonów geo- graficznych. Na zachodzie rozciągała się rozległa sieć wodna, pozwalająca na dostęp do Delty Wiślanej, obszaru umożliwiającego rybołówstwo. Na północy miasto mogło utrzymywać rozległe kontakty ze światem, wykorzystując dostęp do otwartego morza. Wiemy, że Mierzeja Wiślana nie zamykała jeszcze wów- czas możliwości dotarcia na akwen Bałtyku. Morski szlak stwarzał w czasach zakładania państwa zakonu krzyżackiego i rosnącego znaczenia miast han- zeatyckich możliwości komunikacji z innymi portami leżącymi na zachodzie 8 9 Henryk Samsonowicz Elbląg na szlakach handlowych Europy... Europy, a więc uzyskiwania potrzebnych towarów i ułatwiał kontakty z przyby- wśród nich także Elbląga. Kupcy z Lubeki zainteresowani byli nie tylko korzy- szami wspomagającymi zakon krzyżacki. Na wschód od miasta z kolei rozcią- ściami płynącymi z zaopatrywania Krzyżaków w potrzebne towary, lecz także gały się obszary wysoczyzny, stosunkowo urodzajnej, której produkty rolnicze możliwością postoju w porcie elbląskim. Znacząca była rola Elbląga nie tylko były niezbędne dla wyżywienia