T.C. SAKARYA ÜN ĐVERS ĐTES Đ SOSYAL B ĐLĐMLER ENST ĐTÜSÜ

ADAPAZARI OVASI VE A ŞAĞI SAKARYA PLATOSU’NDA TARIMSAL DE ĞĐŞĐ M

YÜKSEK L ĐSANS TEZ Đ

Kevser ZORLU

Enstitü Anabilim Dal ı : Co ğrafya

Tez Dan ış man ı: Yrd. Doç. Dr. Ali Y ĐĞĐ T

HAZ ĐRAN - 2010

BEYAN

Bu tezin yaz ılmas ında bilimsel yaz ım kurallar ına uyuldu ğunu, ba şkalar ının eserlerinden yararlan ılmas ı durumunda bilimsel normlara uygun olarak at ıfta bulunuldu ğunu, kullan ılan verilerde herhangi bir tahrifat yap ılmad ığı nı, tezin herhangi bir k ısm ının bu üniversite veya ba şka bir üniversitedeki ba şka bir tez çal ış mas ı olarak sunulmad ığı nı beyan ederim.

Kevser ZORLU 30 / 05 / 2009 ÖNSÖZ

“Adapazar ı Ovas ı ve A şağı Sakarya Platosun’nda Tar ımsal De ğişim” ad ını ta şı yan bu çal ış man ın konusunu Sakarya ilinde yeti ştirilen tar ım ürünlerinde geçmi şten günümüze ya şanan de ğişim ve nedenleri olu şturmaktad ır.

Çal ış man ın giri ş bölümünde ara ştırma alan ının yeri, s ınırlar ı ve özellikleri; çal ış mada kullan ılan materyal, metot ve çal ış ma alan ıyla ilgili literatür özeti yer almaktad ır. Birinci bölümde Sakarya ilinde tar ımı etkileyen do ğal ve sosyo-ekonomik faktörler; ikinci bölümde ara ştırma alan ının tar ımsal yap ısı, özellikleri ve tar ımsal üretimde ya şanan de ğişim, nedenleri ile incelenmi ştir.

Lisansüstü çal ış mamda dan ış manl ığı mı üstlenip, bu tezin konusunun belirlenmesinden, tamamlanmas ına kadar geçen sürede bana yard ımlar ı ve eme ği için Say ın Hocam Yrd. Doç. Dr. Ali Y ĐĞĐ T’e, yüksek lisans ım süresince bana yard ımc ı olan hocalar ım Yrd. Doç. Dr. Cercis ĐKĐEL, Yrd. Doç. Dr. Meryem HAYIR ve Yrd. Doç. Dr. Zerrin KARAKUZULU’ya; yüksek lisansa ba şlamam konusunda beni destekleyen Hatice ERSÜZ, çal ış malar ım s ıras ında bana yard ımc ı olan Arzu ERSÜZ ve I şı l ARIKAN’a te şekkür ederim.

Ayr ıca verdi ği büyük destek ve çal ış malar ımdaki katk ılar ından dolay ı sevgili e şime, bugüne kadar beni her konuda destekleyen aileme ve tez haz ırl ıklar ım s ıras ında beni hiç yormayan henüz do ğmam ış minik k ızıma çok te şekkür ederim.

Kevser ZORLU ĐÇĐNDEK ĐLER KISALTMALAR L ĐSTES Đ ...... iv ŞEK ĐLLLER L ĐSTES Đ...... v GRAF ĐK L ĐSTES Đ...... vi TABLOLAR L ĐSTES Đ ...... viii ÖZET ...... xii SUMMARY ...... xiii

GĐRĐŞ ...... 1 BÖLÜM 1: SAKARYA ĐLĐNDE TARIMI ETK ĐLEYEN FAKTÖRLER...... 7 1.1. Do ğal Çevre Faktörleri...... 7 1.1.1. Jeolojik Yap ı Özellikleri...... 7 1.1.2. Yeryüzü Şekilleri...... 10 1.1.3.Hidrografik Özellikler ...... 12 1.1.4. Đklim Özellikleri...... 15 1.1.5. Bitki Örtüsü...... 16 1.1.6. Toprak Özellikleri ...... 17 1.1.7. Arazi Kullan ım Kabiliyet S ınıflar ı...... 22 1.1.8. Bitkisel Üretimde Ya şanan Sorunlar...... 30 1.2. Sosyo-Ekonomik Faktörler...... 34 1.2.1. Nüfus ...... 34 1.2.2. Arazi Mülkiyet Durumu ...... 36 1.2.3. E ğitim Durumu...... 39 1.2.4. Ula şı m ...... 40 1.2.5. Tar ımda Makine Kullan ımı...... 41 1.2.6. Tar ımda Gübre Kullan ımı...... 42 1.2.7. Tar ımda Su Kullan ımı ...... 43 1.2.8. Tar ımın Đl Ekonomisindeki Yeri ...... 46 1.2.9. Di ğer Ekonomik Faaliyetler...... 49 BÖLÜM 2: SAKARYA ĐLĐNDE B ĐTK ĐSEL ÜRET ĐMDE YA ŞANAN DE ĞĐŞĐ M...... 54 2.1. Sakarya Đlinde Arazi Kullan ımı ve Agro-Ekolojik Alt Bölgeler...... 54 2.2. Sanayi Bitkileri Üretimi...... 56 2.2.1. Şeker Pancar ı...... 56 2.2.2. Tütün...... 65 2.2.3. Ayçiçe ği Üretimi...... 68 2.3. Sebzecilik ...... 72 2.3.1. Patates Üretimi...... 77 2.3.2. Kuru So ğan ...... 80 2.3.3. Kabak...... 81 2.3.3.1. Balkaba ğı ...... 81 2.3.3.2. Sak ız Kaba ğı ...... 83 2.3.3.3. Çerezlik Kabak ...... 84 2.3.4. Di ğer Sebzeler...... 85 2.4. Meyve Üretimi...... 89 2.4.1. F ınd ık...... 93 2.4.2. Ba ğcılık...... 97 2.4.3. Ayva Üretimi...... 100 2.4.4. Kiraz Üretimi ...... 101 2.4.5. Zeytin Üretimi...... 103 2.4.6. Ceviz Üretimi...... 104 2.4.7. Erik Üretimi ...... 105 2.4.8. Đncir Üretimi...... 106 2.4.9. Şeftali Üretimi...... 107 2.4.10. Kivi Üretimi ...... 108 2.4.11. Elma Üretimi...... 109 2.4.12. Di ğer Meyveler ...... 111 2.5. Yem Bitkileri Üretimi...... 111 2.6. Süs Bitkileri Üretimi...... 114 2.7.Tah ıl Üretimi ...... 117 2.7.1.M ısır Üretimi...... 117 2.7.2.Bu ğday Üretimi...... 122 2.7.3.Arpa Üretimi ...... 128 2.7.4.Di ğer Tah ıllar...... 130

SONUÇ VE ÖNER ĐLER...... 131 KAYNAKLAR...... 137 ÖZGEÇM ĐŞ ...... 141 KISALTMALAR L ĐSTES Đ

DS Đ : Devlet Su Đş leri ADNKS : Adrese Dayal ı Nüfus Kay ıt Sistemi SESAM : Sakarya Üniversitesi Sakarya Ekonomik Ve Sosyal Ara ştırma Merkezi D. Đ.E. : Devlet Đstatistik Enstitüsü ATSO : Sakarya Ticaret ve Sanayi Odas ı TU ĐK : Türkiye istatistik kurumu KHM : Köy Hizmetleri Müdürlü ğü KH ĐM : Köy Hizmetleri Đş letme Müdürlü ğü GSMH : Gayri Safi Milli Has ıla GSH : Gayri Safi Has ıla FAO : Birle şmi ş Milletler G ıda ve Tar ım Te şkilat ı GAP : Güneydo ğu Anadolu Projesi TŞFA Ş : Türkiye Şeker Fabrikalar ı Anonim Şirketi KOB Đ : Küçük ve Orta Büyüklükteki Şirketler OSB : Organize Sanayi Bölgesi TEAE : Tar ım Ekonomisi Ara ştırma Enstitüsü ŞEK ĐLLER L ĐSTES Đ

Şekil 1: Sakarya Đli Lokasyon Haritas ı...... 4 Şekil 2: Sakarya Đli Jeoloji Haritas ı...... 8 Şekil 3: Sakarya Đli Topografya Haritas ı...... 14 Şekil 4: Sakarya Đlinde Toprak Türlerinin Da ğı lışı ...... 21 Şekil 5: Sakarya’n ın Arazi Kullanma Kabiliyet S ınıflar ı...... 29 Şekil 6: Sakarya Đlinde Agro-ekolojik- Alt Bölgelerin S ınırlar ı...... 55 GRAF ĐK L ĐSTES Đ Grafik 1: Ya ğışı n Uzun Y ıllar Ortalamas ı Mevsimlere Göre Da ğı lımı ...... 15 Grafik 2: Sakarya’da Kullanma Kabiliyetine Göre Arazi S ınıflar ı...... 22 Grafik 3: Sakarya’da Arazinin Niteliklerine Göre Da ğı lımı...... 28 Grafik 4: Sakarya Đlinde Tar ım Đş letmelerinin Arazi Büyüklü ğüne Göre Da ğı lımı ..38 Grafik 5: Sakarya Đlinde Do ğrudan Gelir Deste ği Ödemelerine Esas Đş letme Ba şı na Dü şen Ortalama Arazi Miktarlar ı (da, 2004) ...... 38 Grafik 6: Sakarya Đlinde Tar ım Đş letmelerinin Faaliyet Kollar ına Göre Say ılar ı (2001)...... 36 Grafik 7: Sakarya Đlinde Tar ımsal Gayrisafi Has ılan ın Alt Bölgeler Baz ında Da ğı lımı...... 48 Grafik 8: Đlçelerde Tar ımsal i şletmeler, Ki şi Ba şı na TGSH, TL, 2008...... 48 Grafik 9: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Şekerpancar ı Üretiminin 1991-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 60 Grafik10: Sakarya Đlinde 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Tütün Üretiminde Görülen De ğişim...... 67 Grafik11: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Ayçiçe ği Üretiminin 1975-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 71 Grafik 12: Sakarya’da Sebze Üretiminin Tar ımsal GSH Đçindeki Yeri (%) ...... 73 Grafik13: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Patates Üretiminin 1991-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 79 Grafik 14 :Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Kuru So ğan Üretiminin 1991-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 81 Grafik 15: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Balkaba ğı Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 83 Grafik 16: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Domates Üretiminin 1991-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 85 Grafik 17: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre H ıyar Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 86 Grafik 18: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Patl ıcan Üretiminin 1991-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 87 Grafik 19: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Karpuz Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 88 Grafik 20: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Kavun Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 89 Grafik21: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre F ınd ık Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 96 Grafik 22: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Üzüm Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 99 Grafik 23: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Ayva Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 101 Grafik 24: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Kiraz Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 102 Grafik 25: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Ceviz Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 105 Grafik 26: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Erik Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 106 Grafik27: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Đncir Üretiminin 1970-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 107 Grafik28: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Şeftali Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 108 Grafik 29: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Elma Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 110 Grafik30: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Dane M ısır Üretiminin 1991-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 121 Grafik31: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Bu ğday Üretiminin 1991-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi ...... 127 TABLOLAR L ĐSTES Đ

Tablo 1: Sakarya Đli Merkez ve Đlçelerinin Genel Bilgileri,2008...... 5 Tablo 2: Sakarya Đlinde Yer Alan Önemli Akarsular ın Uzunluklar ı...... 13 Tablo 4: Sakarya’da Bulunan Do ğal Göller...... 13 Tablo 5: Sakarya’da Ortalama Đklim Verileri (Uzun Y ıllar Ortalamas ı 1975-2007) ....16 Tablo 6: Sakarya Đlinin Orman Varl ığı ...... 17 Tablo 7: Sakarya Đli Toprak Gruplar ı ...... 20 Tablo 8: Sakarya Đli Arazilerinin S ınıfsal Da ğı lımı...... 23 Tablo 9: Sakarya’da Arazilerin Kullanma Kabiliyet S ınıflar ına Göre Miktar ı...... 27 Tablo 10: Sakarya’da Arazinin Niteliklerine Göre Da ğı lımı(hektar)...... 28 Tablo 11: Sakarya Đli Đlçelere Göre Nüfus Miktar ı, 2009...... 34 Tablo 12: 1955 Y ılından Đtibaren Say ım Y ıllar ına Göre Sakarya Nüfusu...... 35 Tablo 13: Ekonomik Faaliyete Göre Đstihdam Edilen Nüfus(1980-2000)...... 36 Tablo 14: Sakarya Đlinde Tar ımsal Đş letmelerin Arazi Büyüklükleri (2001) ...... 37 Tablo 15: Sakarya Đli E ğitim Faaliyet Çizelgesi...... 39 Tablo 16: Sakarya Đlindeki Araç Say ılar ı...... 40 Tablo 17: Sakarya Đlinde Tar ımsal Alet-Makine Varl ığı nın 1998-2008 Y ıllar ındaki Durumu(Adet) ...... 41 Tablo 18: Baz ı Tar ımsal Alet ve Makinelerin Sakarya Đli, Baz ı Çevre Đller ile Türkiye Đçindeki Yeri(D ĐE, 2001)...... 42 Tablo 19: Sakarya Đlinde Gübre Kullan ımı ve Türkiye'ye Göre Durumu (DIE, 2001) ...... 43 Tablo 20: K.H.M. Taraf ından Yap ılan Sulama Göletleri ...... 44 Tablo 21: Tar ım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu ...... 45 Tablo 22: Đktisadi Faaliyet Kollar ının Ekonomideki Pay ının Türkiye, Marmara Bölgesi ve Sakarya Aras ındaki Kar şı la ştırmas ı ...... 46 Tablo 23: Tar ımsal GSH’n ın Alt Sektörlere Göre Da ğı lımı...... 47 Tablo 24: Sakarya Đlindeki Sanayi Kurulu şlar ının Sektörel Da ğı lımı...... 50 Tablo 25: Sakarya Đlinde Yer Alan Küçük ve Orta Boy Đş letmelerin Sektörel Da ğı lımı, Firma Çal ış an Say ılar ı ...... 50 Tablo 26: 2001-2007 Y ıllar ı Aras ında Sakarya Đline Gelen Turist Say ılar ı ...... 51 Tablo 27: Sakarya Ormanc ılık Üretimi ...... 51 Tablo 28: Sakarya Đlinde Đlçeler ve Alt Bölgeler Baz ında Hayvan Say ılar ı (2004)...... 53 Tablo 29 : Sakarya’da Arazinin Niteliklerine Göre Da ğı lımı (ha, 2004) ...... 54 Tablo 30: 1941-49 Y ıllar ı Aras ında Şekerpancar ı Üretimi ve Ya ğış Miktarlar ı...... 58 Tablo 31: Sakarya Đli Đlçelere Göre Şeker pancar ı Üretimi ...... 59 Tablo 32: Sakarya Đli 1992-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Şekerpancar ı Ekim Alanlar ı ve Verimi...... 62 Tablo 33: Türkiye’de Tütün Ekim Alan ı, Üretim ve Verimi(2002-2008)...... 66 Tablo 34: Sakarya Đlinde 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Tütün Üretimi(ton) ...... 66 Tablo 35: Türkiye’de Y ıllara Göre Ayçiçe ği Üretimi(1987-2008)...... 69 Tablo 36: Sakarya Đlinde 1975-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Ayçiçe ği Üretimi(ton)...... 70 Tablo 37: Sakarya’da Alt Bölgeler ve Đlçeler Baz ında Önemli Sebze Ekili ş Alanlar ı (ha) ve Üretim Miktarlar ı (ton, 2004) ...... 74 Tablo 38: Sakarya Đlinde Önemli Sebzelerin Ekim Alan ı, Üretim ve Verimlerinin 2007-2008 Y ıllar ındaki Kar şı la ştırmas ı ...... 76 Tablo 39: Sakarya’da1991-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Patates Üretimi(ton) ...... 78 Tablo 40: Sakarya Đlinde 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Đlçelere Göre Kuru So ğan Üretimi(ton) ...... 80 Tablo 41: Sakarya Đlinde 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Đlçelere Göre Balkaba ğı Üretimi(ton)...... 82 Tablo 42: : Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Sak ız Kaba ğı Üretiminin 1991-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi...... 84 Tablo 43: Sakarya Đlinde 2004-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Đlçelere Göre Çerezlik Kabak Üretimi(ton) ...... 84 Tablo 44: Sakarya Đlinde Önemli Meyve A ğaçlar ının Say ısı ve Üretimi (Ton) ...... 90 Tablo 45: Sakarya Đli Đlçelerde Meyve Üretimi (Ton) ...... 92 Tablo 46: Sakarya Đlinde 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Đlçelere Göre Fınd ık Üretimi...... 95 Tablo 47: Sakarya Đli 1991-2008 Y ıllar ı Aras ında Baz ı Đ lçelerdeki Üzüm Üretimi(ton)...... 98 Tablo 48: Sakarya’da 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Zeytin Üretimi ...... 104 Tablo 49: Sakarya Đlinde 1997-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Kivi Üretimi(ton) ...... 109 Tablo 50: Sakarya Đlinde Yem Bitkisi Ekili şlerinin 2006-2007 Y ıllar ı Aras ındaki Kar şı la ştırılmas ı ...... 112 Tablo 51: Sakarya Đli Yem Bitkileri Desteklemeleri, 2000-2008...... 112 Tablo 52: Sakarya Đlinin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Yonca, Fi ğ, Hayvan Pancar ı ve Korunga Üretimi (ton)...... 113 Tablo 53: Sakarya Đli 1994-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Has ıl ve Silajl ık M ısır Üretimi(ton)...... 114 Tablo 54: Türkiye Đç ve D ış Mekan Süs Bitkileri Üretim Alanlar ı Đ ller Sıralamas ı (2002-2003) ...... 115 Tablo 55: Sakarya Đlinde Yer Alan Süs Bitkileri Đş letme Adedi ve Ekili ş Alanlar ında Görülen De ğişmeler(2005-2007)...... 116 Tablo 56 : Sakarya Đlinde 1991-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre M ısır Üretimi(ton) ...... 120 Tablo 57 :Baz ı Bitkisel Ürünlerde Sakarya Đli Đle Türkiye Verimlili ğinin Kar şı la ştırılmas ı (2004)...... 125 Tablo 58: Sakarya Đlinde 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Bu ğday Üretimi(ton) ...... 126 Tablo 59: Sakarya Đli 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Arpa Üretimi(ton).....129 Tablo 60: Sakarya Đli 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Yulaf, Çavdar ve Fi ğ Üretimi(ton)...... 130 GĐRĐŞ

Ara ştırma konusunu Sakarya ili ve ilçelerinin tar ım potansiyeli ile tar ımsal üretimde geçmi şten günümüze ya şanan de ğişim olu şturmaktad ır. Sakarya ili bir tar ım yöresidir. Yak ın çevresindeki illerde ve içinde bulundu ğu Marmara Bölgesi’nde ekonomik faaliyet olarak sanayi geli şmi ş olmas ına ra ğmen, Sakarya’da halen daha nüfusun büyük kısm ı geçimini tar ımsal faaliyetlerden kar şı lamaktad ır. Đl ayn ı zamanda tar ımsal üretimde, üretim de ğeri ve verimlilik ortalamas ı ile ülke ortalamas ının üzerinde bir ildir. Geçi ş iklimi sahas ında yer ald ığı için ürün çe şitlili ği fazla, ayr ıca büyük şehirlere ve ülkenin önemli sanayi merkezlerine yak ın olmas ı, elveri şli ula şı m olanaklar ı nedeniyle yeti ştirilen ürünlerin pazarlama şans ı yüksektir.

Sakarya sahip oldu ğu avantajlar ın etkisiyle çok çe şitli tar ım ürünlerinin yeti ştirilebildi ği bir merkezdir. Tar ım ürünlerinde görülen bu çe şitlilik çiftçilerin ürün tercihlerini y ıllara göre de ğiştirebilmelerine olanak sa ğlam ış tır. Bu çal ış mada istatistik verilere göre bitkisel üretimdeki art ış , azal ış lar belirlenmi ş ve ya şanan de ğişimlerin nedeni ara ştırılm ış tır. Ara ştırman ın amac ı ya şanan de ğişimlerin nedenleri incelenerek ildeki bitkisel üretimin daha verimli de ğerlendirilebilmesine yard ımc ı olabilmektir.

Ara ştırman ın Önemi

Son y ıllarda Sakarya’da sanayi faaliyetleri h ızla geli şmesine ra ğmen tar ımsal faaliyetler önemini korumaktad ır. Đl nüfusunun ço ğunlu ğunun tar ım sektöründe çal ış mas ı, tar ımsal gelirin GSH içindeki pay ının yüksek olmas ı ilde tar ımsal faaliyetlerin önemini korudu ğunun bir göstergesidir. Tar ım ürünlerinde ya şanan de ğişimlerin nedenlerinin belirlenmesi tar ımsal üretimde do ğru tar ım ürünlerinin seçilmesi konusunda üreticilere yard ımc ı olacakt ır. Do ğru tar ım ürünün seçimi üründen elde edilen verim ve gelir üzerinde do ğrudan etkili oldu ğu dü şünülürse çal ış man ın önemi ortaya ç ıkmaktad ır.

Materyal ve Yöntem

Tezin haz ırlanmas ı a şamas ında çe şitli yöntemler kullan ılm ış tır. Tar ımsal üretimdeki de ğişimlerin do ğru tespit edilebilmesi için öncelikle ilde tar ımı etkileyen faktörler ara ştırılm ış tır.

1 Bitkisel üretim üzerinde do ğrudan etkili oldu ğu için öncelikle ara ştırma alan ına ait toprak özellikleri, yeryüzü şekilleri, iklim, jeolojik yap ı gibi fiziksel faktörler ara ştırılm ış tır. Ayr ıca nüfus, e ğitim durumu, arazi mülkiyet durumu, bitkisel üretimde makine ve gübre kullan ımı, sulama olanaklar ı gibi sosyo-ekonomik faktörler hakk ındaki bilgiler de elde edilmi ştir. Bu bilgiler a ğı rl ıkl ı olarak Tar ım Đl Müdürlü ğü ve Sakarya Valili ği’nden elde edilen Tar ım Faaliyet Raporlar ı, Tar ım Đl Master Planlar ı, Sakarya Đli Çevre Durum Raporu, Sakarya Đli Arazi Varl ığı ve Sakarya Valili ği internet sitesinden elde edilmi ştir.

Đkinci a şamada tar ım ürünlerinin üretimindeki de ğişimleri do ğru de ğerlendirebilmek için tar ım ürünlerinin yeti şme ko şullar ı ara ştırılm ış tır. Bu a şamada amaç ilde yeti ştirilen tar ım ürünlerinin ilin co ğrafi ko şullar ına uyumunun ara ştırılmas ıdır. Bu k ısımdaki bilgiler daha çok internet üzerinden elde edilmi ştir.

Çal ış man ın devam ında bitkisel üretimdeki art ış ve azal ış lar ın belirlenebilmesi için istatistik verilerin elde edilmesine geçilmi ştir. Đstatistik bilgiler a ğı rl ıkl ı olarak TU ĐK, Tar ım Đl Müdürlü ğü, TC. Ziraat Bankas ı Đ statistikleri ve konu ile ilgili haz ırlanm ış benzer çal ış malardan sa ğlanm ış tır. Đstatistik veriler elde edildikten sonra ürünlere ait üretim tablolar ı ve üretim de ğişim grafikleri olu şturulmu ştur. Özellikle üretim de ğişim grafikleri geçmi şten günümüze ürünlerin üretimindeki art ış ve azal ış lar ın net şekilde ortaya ç ıkmas ını sa ğlam ış tır. Bu a şamadan sonra birinci bölümdeki ilin do ğal ve sosyo- ekonomik özellikleri de dikkate al ınarak ya şanan de ğişimin nedenleri ara ştırılm ış tır. Sakarya Tar ım Đl Müdürlü ğü ve Đlçe Müdürlükleri, Sakarya Sebzeciler ve Meyveciler Odas ı, ATSO gibi kurumlarla konuyla ilgili görü şmeler yap ılm ış ve nedenler ortaya konmaya çal ışı lm ış tır.

Ara ştırma Alan ının Yeri ve S ınırlar ı

Sakarya ili, Marmara Bölgesi’nin do ğusunda Sakarya nehrinin a şağı ç ığı rında yer almaktad ır. Sakarya ili co ğrafi de ğerler bak ımından, 29° 57’- 30° 53’ Do ğu boylamlar ı ile 40° 17’-41° 13’ Kuzey enlemleri aras ında kal ır (Tar ım Đl Master Plan ı,2006:41). Đl topraklar ının şekli, güneyden kuzeye do ğru bir dikdörtgene benzer. Sakarya ili topraklar ının izdü şüm alan ı 4.821 km 2, gerçek alan ı ise 5.015 km 2'dir (I şı k,2007:2). Merkez ilçenin rak ımı 31m’dir.

2 Yerle şim alan ı III. Zaman’ ın sonlar ıyla IV. Zaman’ ın ba şlar ında olu şmu ştur. Bu jeolojik zamanda ortaya ç ıkan tektonik hareketler Trakya’n ın güneye, Kocaeli Yar ımadas ı’n ın kuzeye do ğru farkl ı yönlerde çarp ılmas ına neden olmu ştur. Çarp ılma neticesi biri Karadeniz, öteki Marmara denizine aç ılan iki vadinin çökmesiyle de Đstanbul Bo ğaz ı olu şmu ş ve Akdeniz ile Karadeniz birle şmi ştir. Çarp ılman ın etkisi Sakarya ilinde daha güçlü olmu ş ve il alan ı Karadeniz’e do ğru e ğim kazanm ış tır. Yurdumuzun önemli akarsular ından olan Sakarya Nehri’nin Đç Bat ı Anadolu platolar ından ta şı dığı maddeler il alan ında y ığı larak alüvyon ovalar olu şmu ştur (B ĐLG ĐN, 1984).

Sakarya ilinin merkezi olan Adapazar ı, ad ı ile an ılan ovan ın güneybat ı kenar ında kurulmu ş olup, tarihi Đstanbul’u Anadolu’ya ba ğlayan yollar ın Sakarya Irma ğı ’n ı a ştığı noktada bir köprüba şı ve kav şak noktas ı konumundad ır. Đl alan ı do ğudan Düzce ili, güneyden Bilecik’in; Gölpazar ı ve Osmaneli, bat ıdan Kocaeli’nin; Kand ıra, Merkez ve Gölcük ilçeleri, kuzeyden ise Karadeniz ile çevrilidir (Hay ır,2005;2). Đlimize ba ğlı; 3 Merkez Đlçe, 10 Đlçe ve 4 bucak bulunmaktad ır. Adapazar ı Büyük şehir’e ba ğlı köy say ısı 25 ve Đlimiz genelinde köy say ısı 496’dir.

3 Şekil 1:Sakarya Đli Lokasyon Haritas ı

Kaynak: IŞIK,2007

4 Tablo 1: Sakarya Đli Merkez ve Đlçelerinin Genel Bilgileri,2008

Merkeze Belediye Denizden Belediye Köy Đlçeler Đlçe Olu şu Uzakl ığı yüzölçümü Olu şu Yüksekli ği Say ılar ı

Adapazar ı 1837 1868 - 31m 645km 2 13 70

Akyaz ı 1944 1941 29km 43m 654km 2 5 55

Ferizli 1990 1973 22km 50m 208km 2 3 15

Geyve 1839 1939 35km 80m 780km 2 2 63

Hendek 1924 1907 32km 175 581km 2 3 72

Karasu 1933 1933 51km 20m 410km 2 5 30

Karapürçek 1991 1973 23km 150m 127km 2 1 12

Kaynarca 1959 1960 35km 50m 360km 2 1 41

Kocaali 1987 1956 70km 20m 291km 2 2 29

Pamukova 1987 1946 40km 100m 293km 2 1 30

Sapanca 1957 1923 17km 30m 140km 2 3 16

Sö ğütlü 1990 1956 18km 31m 141km 2 1 15

Tarakl ı 1987 1954 65km 450m 334km 2 1 22

Kaynak: Đl Çevre Durum Raporu,2008 Türkiye genelinde iller ve ilçelerle ilgili 2009 y ılında yap ılan en son de ğIşı klikle Sakarya’n ın ilçelerinde de ğIşı klikler olmu ştur. Buna göre Merkez ilçe, Adapazar ı ilçesi kendi içinde bölünmü ş, Serdivan, Arifiye ve Erenler yeni ilçeler olarak ortaya ç ıkm ış tır. Ancak bu ilçelerin kurulu şu yeni oldu ğu için çal ış mam ızda ele al ınmayacakt ır.

Đlin büyük tüketim merkezlerine yak ınl ığı , lokal klima alanlar ının varl ığı , y ıll ık ya ğışı n ve mevsimlere da ğı lımının tar ımsal faaliyetlere uygunlu ğu, su kaynaklar ının zenginli ği, genç nüfusun fazlal ığı , ula şı m kolayl ığı , k ırsal alan turizmine uygunlu ğu, çe şitlili ğe uygun ekolojisi, do ğal flora zenginli ği ve organik tar ıma uygun alanlar ının varl ığı , konumu ve temel unsurlar ı bak ımından de ğerlendirilmesi durumunda katk ı sa ğlayaca ğı dü şünülen potansiyeller olarak belirlenmi ştir (I şı k, 2007:2).

Sakarya’dan geçen, Uluslararas ı TEM Otoyolu ve D – 100 (Eski E.5) karayolu, yaln ız ülkenin en zengin ticaret ve sanayi potansiyeline sahip Đstanbul ve Trakya’y ı tüm Anadolu’ya ba ğlamakla kalmaz, Avrupa, Asya ve Afrika k ıtalar ını da birbirine ba ğlar.

5 Avrupa’dan gelen demir yollar ı buradan geçerek Suriye ve Đran s ınırlar ından geçerek Asya içlerine kadar ula şı r (Hay ır,2005:2).

6 BÖLÜM 1: SAKARYA ĐLĐNDE TARIMI ETK ĐLEYEN FAKTÖRLER

1.1. Do ğal Çevre Faktörleri

1.1.1. Jeolojik Yap ı Özellikleri

Sakarya ili Hersiniyen ve Alp orojenezlerinin etkisi alt ında kalm ış tır. Silüriyen ve Devoniyen ya şlı sedimentasyonla beraber ilk k ıvr ımlama hareketleri Hersiniyen Orojenezi etkisi alt ında olmu ştur. Birimler k ıvr ımlanmaya u ğram ış ve genel olarak eksen dal ım yönleri kuzey istikametinde geli şmi ştir. Devrilme ve yat ımlar güneye do ğrudur. Güney sahada metamorfizma etkisi kendini göstermi ş, kuzey bölgede ise metamorfizma etkileri yok denecek kadar az olmu ştur.

Sakarya ilinde Alp Orojenizine ba ğlı hareketlerin Kuaternere kadar devam etti ği görülmektedir. Bu zaman zarf ında çökeller tektonik hareketler neticesinde kıvr ımlanmaya u ğram ış lard ır. Eosen ve Neojende bölge tektonik olarak oldukça aktif bir dönem geçirmi ştir. Etkin tektonizma neticesinde Adapazar ı Ovas ı çökmeye u ğram ış ve Kuzey Anadolu Fay Sistemi bu zamanda ortaya ç ıkm ış tır. Bu fay zonuna paralel irili ufakl ı bir çok fay olu şmu ştur. Bu faylar incelendi ğinde güney bloklar ın çöktü ğü veya kuzey bloklar ın yükseldi ği görülmektedir. Ferizli Ma ğara Köyü uzan ımda olan fay hatt ında Paleozoyik ya şlı birimler üzerine bindirdi ği görülmektedir. Kuzey Anadolu Fay Zonu, olu şumundan itibaren sürekli aktivitesini korumu ş ve Adapazar ı Ovas ının deprasyonlar ına sebep olmu ştur. Bu özelli ğinden dolay ı ova devaml ı çöken sübsidans havza ortam ı haline gelmi ştir ( Đl Çevre Durum Raporu,2008:11). Şekil 2: Sakarya Đli Jeoloji Haritas ı

Kaynak : www.cografya.sakarya.edu.tr

8 Merkez ilçe Adapazar ı, tamamen nehir çökelleri üzerindedir. Đzmit körfezinden itibaren Adapazar ı’na ve buradan da Hendek’e kadar uzanan bir çöküntü sahas ı içinde bulunmaktad ır. Bu ova Sakarya’n ın, Çark suyu Mudurnu, Uludere gibi sular ın getirip biriktirdi ği kal ın alüvyondan ibarettir. Adapazar ı’n ın güneyinde do ğudan -bat ıya do ğru sıralanan tepeleri Kretase fli şleri te şkil etmektedir. Serdo ğan deresi, bu fli ş tepeleri ve andezitik tüflerden olu şmu ş, Karahabi tepesini birbirinden ay ırmaktad ır. Bat ıda ise, bu formasyonlar üzerine Eosen ya şlı kireç ta şlar ının geldi ği görülür. Ovan ın kuzey kenar ında dik falezlerle yükselen tepeler, Devoniyen’e ait k ırm ızı renkli killi şist ve kumta şlar ından olu şmu ştur. Daha yukar ılarda bu tabakalar Ü. Kretase ya şlı kireçta şlar ı ile örtülüdür.

Ovan ın güney ve kuzeyinde ayn ı düzeydeki tabakalar ın ve jeolojik yap ının ba şka ba şka olmas ı Adapazar ı’n ın bir tektonik çöküntü (graben) içerisinde bulundu ğunu ve kuzey sınırını te şkil eden dik falezlerde do ğu-bat ı do ğrultusunda bir dislokasyon hatt ına kar şı lık geldi ğini göstermektedir. Bu fay çizgisi Ta şlıgeçit ile Çingene bay ırı aras ında aç ıkça, görülür. Alüvyon içinde yeralt ı suyu çok yüksek seviyede, baz ı k ısımlarda ise, batak durumundad ır. Deprem durumu: 1. Derecede tehlikeli deprem bölgesindedir. Kuzey Anadolu Deprem hatt ı üzerindedir. Zeminin genç nehir çökellerinden ibaret ve yeralt ı suyunun da yüksekte bulunmas ı nedeniyle deprem şiddetini artt ırıcı rol oynayaca ğı bilinmelidir. Tarihi depremlerden de etkilenmi ş bulunan Adapazar ı, son yıllarda şiddetli depremler geçirmi ştir ( Đl Çevre Durum Raporu;2008).

Sakarya’daki verim tar ım arazilerini olu şturan üç önemli ova, verimli alüvyon topraklarla kapl ı olan Akova, Pamukova ve Sö ğütlü Ovas ı’d ır. Bu ovalar ın olu şumu ise Kuzey Anadolu Fay Sisteminin olu ştu ğu zamanda çöken arazilerde Sakarya Nehri’nin ta şı dığı alüvyonlar ın birikmesiyle gerçekle şmi ştir.

Kuzey Anadolu Fay ı gibi aktif bir fay zonu üzerinde yer ald ığı için Sakarya’da yakla şı k 30 y ılda(1943-1967-1999) bir depremler ya şanmaktad ır. Bu depremler tar ım alanlar ını do ğrudan etkilemese bile yerle şim yerlerinin de ğişmesine neden oldu ğu için dolayl ı olarak etkilemektedir. Örne ğin 1999 y ılında ya şanan depremin ard ından kurulan yeni yerle şim merkezleri Karaman, Camili ve Korucuk, tar ım arazisi üzerinde yer almasa da bu merkezlere ula şı m verimli tar ım arazileri üzerinden sa ğlanmaktad ır. Bu durum ise uzun vadede bu arazilerin verimsizle şmesine neden olacakt ır.

9 1.1.2. Yeryüzü Şekilleri

Sakarya ilinin yüzey şekilleri sade bir özellik gösterir. Bunlar ı üç bölümde incelemek mümkündür:

a) Kuzeyde tepelik alan,

b) Ortada Adapazar ı ovas ı veya Akova denilen düzlük,

c) Güneyde engebeli topraklar.

Akova Sakarya’n ın en büyük ovas ıdır. Bir ad ı da “Adapazar ı Ovas ı”d ır. A şağı Sakarya Vadisi’nde Sapanca Gölü ile Adapazar ı’n ın do ğusunda yer al ır. Do ğuda Keremali Da ğı ’n ın eteklerine dek uzanan Akova, Marmara Bölgesi’nin en büyük ovalar ından biridir. Sakarya Irma ğı ’n ın ta şı dığı kal ın bir alüvyon tabakas ıyla kapl ı oldu ğundan çok verimlidir. Ovay ı güneyden kuzeye do ğru akan Sakarya Irma ğı ve do ğudan kuzeye do ğru akan Mudurnu Çay ı sulamaktad ır (sakarya.gov.tr).

Aşağı Sakarya Vadisi’nin Akova’dan sonra ikinci büyük tar ım alan ı, Pamukova’d ır. Đl topraklar ında h ızla geni şleyen Sakarya Vadisi’nde alüvyonlar ın birikmesiyle olu şmu ş verimli bir ovad ır. Taban suyu Akova’ya göre daha dü şüktür (sakarya.gov.tr).

Akova’n ın kuzeyinde yer alan Sö ğütlü Ovas ı Đ l’in en çukur tar ım alan ıdır. Taban suyunun yer yer yüzeye ç ıkmas ı ve Sakarya Nehri’nin ta şkınlar ı nedeniyle ovan ın baz ı kısımlar ı sazl ık ve batakl ık durumundad ır. Sö ğütlü Ovas ı’nda topraklar ın tar ıma elveri şli duruma getirilmesi amac ıyla yo ğun drenaj çal ış malar ı yap ılm ış tır. Bu çal ış malarla ovan ın kimi yerinde taban suyunun düzeyi dü şürülmü ş batakl ıklar ın bir bölümü kurutulmu ştur. Sakarya Đli’nde bu büyük ovalardan ba şka Sakarya Vadisi ile bu vadinin tabanlar ında kimi küçüklü büyüklü tar ım alanlar ı vard ır. Bu alanlar alüvyal toprakla kapl ı olduklar ından verimleri yüksektir (sakarya.gov.tr).

Sakarya ili s ınırlar ı içerisinde Karada ğ, Samanl ı Da ğlar ı, Keremali Da ğı ve Oflak Da ğı bulunur (Sakarya Đli Tar ım Faaliyet Raporu;2004). Sakarya ovas ının güneyini Samanl ı Da ğlar ı olu şturmaktad ır. Bu yüksek kütleyi Sakarya Nehri, Mudurnu Suyu, Kalyan Çay ı ve Aksu Çay ı gibi akarsular derin bir şekilde parçalam ış tır ( Đnand ık,1952;19). Đldeki tek düzenli s ırada ğ, Samanl ı Da ğlar ı’d ır. Bolu’nun güneyinde düzenli ve yüksek s ırada ğlar olu şturan Köro ğlu Da ğlar ı’n ın bat ı uzant ısı olan Samanl ı Da ğlar ı, Đl’de Hendek, Akyaz ı

10 ve Sapanca Gölü’nün güneyde kalan k ısm ını bütünüyle kaplar. Samanl ı Da ğlar ı, bat ıya do ğru uzanarak Đzmit Körfeziyle Gemlik Körfezi aras ını doldurur. Da ğlar, kuzeyde Adapazar ı Ovas ı’na, güneyde de Pamukova’ya do ğru alçalarak sokulur.

Đl alan ında ba şlıca doruklar; Sakarya Ovas ı’n ın do ğu ucunda yer alan 1543 m yükseltili Keremali Da ğı ile güneydeki 1467 m yükseltili Karada ğ’d ır. Keremali Da ğı Đ l’in en yüksek noktas ıdır. Ovan ın do ğusunda;Adapazar ı depresyonuna inen Mudurnu suyu büyük ve geni şçe vadi açm ış tır. Akyaz ı güneyinde, ovay ı tahdit eden yüksek reilef bu vadi a ğzında bir gedik vermi ş olur. Geyve Bo ğaz ı ile bu vadi aras ında kalan k ısım Karada ğ olarak da isimlendirilir. Mudurnu suyundan sonra ise ekseni NE-SW yönünde uzanan ve bir zirvesi ayn ı ad ı ta şı yan Keremali da ğ kütlesi uzan ır. Hendek ile Karadeniz aras ında pek yüksek olmayan bir kabar ıkl ık olu şturan Çamda ğı , Zonguldak ve Bolu il alanlar ından bat ıya do ğru sokulan Akçakoca ve Bolu da ğlar ının uzant ısı durumundad ır. Düzce çöküntü alan ında birden kesintiye u ğrayan Akçakoca ve Bolu Da ğlar ı çöküntü alan ının bat ısında yeniden şekillenerek tek tek tepecikler seklinde Sakarya topraklar ında belirir.Çam Da ğı ’n ın rak ımı 880 m’dir. Bu yükselti do ğuya do ğru artar ve Fınd ıkl ı tepe’de 900 m’ye ula şı r. Buna kar şı lık kuzey yönünde h ızla azalarak Keltepe’de 550 metreye, Sivritepe’de 239 m. ve Uzunçars ı Tepe’de de 237 m’ye düser. Sakarya ilinde bunlar ın d ışı nda önemli doruk yoktur. Kuzeybat ı ve Bat ı’da Kocaeli Platosu’nda çok say ıda tepe varsa da bunlar ın yüksekli ği 250 metreyi a şmaz (sakarya.gov.tr).

Sakarya’da yeryüzü şekillerinin da ğı lımında platolar önemli bir yer kaplar. Đl alan ının %44.3’ünü olu şturan platolar yer yer ormanlarla kapl ıdır. Đlin en önemli platosu bat ıdan il topraklar ına girerek Sakarya vadisine kadar sokulan Kocaeli platosudur. Sakarya’da Kocaeli platosu d ışı nda kalan platolar genellikle Samanl ı da ğlar ıyla Çamda ğı kütlesinin Hendek, Akyaz ı, Sapanca’ya do ğru uzanan kesimlerinde dizilmi ş durumdad ır ( Đl Çevre Durum Raporu;2004).

Sakarya’daki ovalar ı olu şturan Pamukova, Akova ve Sö ğütlü ovalar ı tarla bitkileri ekili şlerinin yo ğunla ştığı alanlard ır. Şekerpancar ı, m ısır, patates, so ğan, kabak gibi ürünler a ğı rl ıkl ı olarak bu ovalarda yeti ştirilmektedir. Geyve, Pamukova, Sapanca gibi ilçelerimizde Samanl ı Da ğlar ı’n ın olu şturdu ğu engebeli arazilerde ise tarla bitkileri azal ırken, meyvecilik yayg ınla şmış tır. Đlin ortalama yüksekli ği en fazla olan ilçesi

11 Tarakl ı’d ır. Tarakl ı yüksekli ğinin yan ında denizden de uzak olmas ının etkisiyle karasal iklim etkilerinin ilde en belirgin olarak hissedildi ği ilçedir. Bu nedenle ilçede yeti ştirilebilen tar ım ürünü çe şidi azalm ış tır. Buna ba ğlı olarak hayvansal üretim, bitkisel üretime göre daha fazla geli şmi ştir.

1.1.3.Hidrografik Özellikler

Đl topraklar ı içinden geçen en önemli akarsu Sakarya Nehri’dir. Bunun d ışı nda di ğer önemli dere ve çaylar şunlard ır: Çark Suyu (45 km), Mudurnu Çay ı (65 km), Dinsiz Çay ı (34 km), Dar ıçay ırı Deresi (33 km), Maden Deresi(30 km), Melen Deresi(30 km), Karaçay (29 km), Akçay Deresi, Y ırtmaç Deresi.

Sapanca Gölü’nün do ğu ucu Sakarya Nehrine 5 km uzakl ıkta olup, Çark Suyu gölün kuzey do ğusundan ç ıkarak, gölün fazla suyunun tahliye eder. Çark Suyunun drenaj alan ı Sapanca Gölü dahil 814 km 2’dir. DS Đ te şkilat ı taraf ından ıslah çal ış malar ıyla, mücavir sahalar ın sa ğanak ya ğmurlardan gelecek sular ın ta şı maya elveri şli hala getirilmi ştir. Kanal uzunlu ğu 45 km’dir. Debisi mevsimlere göre de ğişir. Çark Suyuna yönelik tar ım arazilerinden ise kimyasal gübre ve tar ımsal ilaç at ıklar ı drenaj sular ı ile kar ış maktad ır. Bu yolla bilhassa azot ve fosfor kirlili ği yan ında, pestisitlerin do ğadaki biyokimyasal indirgemelerinin çok yava ş olmas ı da olumsuzluk etkenidir ( Đl Çevre Durum Raporu;2008).

12 Tablo 2: Sakarya Đlinde Yer Alan Önemli Akarsular ın Uzunluklar ı

Akarsu Ad ı Uzunlu ğu(km) Akçay Deresi 21,5 B.Melen Deresi 31 Çarksuyu 45 Dar ıçay ırı 33 Dinsiz Çay ırı 45 Geyve Karaçay 29 Hendek Uludere 14 Maden Deresi 34 Mudurnu Deresi 67 Sakarya Nehri 124

Kaynak: TR4 Do ğu Marmara Tar ım Master Plan ı,2008 Đlin en önemli gölü Sapanca Gölü olup, yüzölçümü 4700 hektard ır. Đlin içme suyu buradan kar şı lanmaktad ır. Sapanca Gölü d ışı nda il hudutlar ı içinde Ta şkısık Gölü (90 hektar), Poyrazlar Gölü (25 hektar), B.Akgöl (190 hektar), K.Akgöl (20 hektar), Acarlar Gölü (1,562 hektar) ve di ğer küçük göller bulunmaktad ır (I ŞIK,2007;48).

Sapanca Gölü, Sakarya Nehri ile Đzmit Körfezi aras ında uzanan, deniz seviyesinden 30 m. yükseklikte bir tatl ı su gölüdür. Drenaj sahas ından gelen suyun miktar ına ba ğlı olarak 46 km 2 ile 60km 2 aras ında bir yüzey sahas ına sahiptir. Ortalama derinli ği 31 m. ile 33 m. aras ında de ğişmekte, en derin yeri 61 m.’dir.

Gölden Adapazar ı, Güne şler, Arifiye, Serdivan, Erenler, Hanl ı ve Yazl ık Belediyeleri su ihtiyac ını kar şı lamaktad ır. Bunun yan ında Kocaeli Đlinin Seka, Petkim ve Tüpra ş, Sakarya ilinin 1010 A ğı r Bak ım - Onar ım, Toyota - Sa ve Toprak Đlaç gibi büyük sanayi kurulu şlar ı da su ihtiyac ını gölden kar şı lamaktad ır.

Tablo 4: Sakarya’da Bulunan Do ğal Göller

Drenaj Alan ı Yüzölçümü Maksimum Maksimum Göl Đsmi (km 2) (km 2) Derinli ği (m) Kotu (m) Sapanca Gölü (II. Alt Bölge) 253 47.0 53.0 33.0 Büyük Akgöl (II -III. Alt Bölge) 47 3.6 6.0 4.0 Küçük Akgöl ( II. Alt Bölge) 2 0.25 6.0 - Ta şkısığı Gölü (II. Alt Bölge) 12.3 0.75 6.0 - Poyrazlar Gölü (II. Alt Bölge) 6.5 0.6 3.0 25.0 Acarlar Gölü (IV. Alt Bölge) 15,65 5,0 2,5 -

Kaynak: D.S. Đ. 2005

13 Sakarya Đli’nin Karadeniz'de Bolu ve Kocaeli s ınırlar ı aras ında uzanan 60 km uzunlu ğunda bir k ıyı ş eridi mevcuttur. Bu k ıyılarda önemli girinti ve ç ıkınt ılara rastlanmaz. K ıyı boyunca kumsal düzlükler devam eder (Sakarya Đli Tar ım Faaliyet Raporu;2004).

Şekil 3: Sakarya Đli Topografya Haritas ı

Kaynak: http://www.cografya.sakarya.edu.tr

14 1.1.4. Đklim Özellikleri

Sakarya ilinde Marmara ve Bat ı Karadeniz iklim bölgesinin özellikleri hüküm sürmektedir. Yazlar ı s ıcak ve ya ğış lı, k ış lar ı serin ve ya ğış lıdır. Karadeniz ve Marmara Denizi aras ında yer alan, bu denizlerden yüksek da ğlarla ayr ılm ış olan il topraklar ı üzerinde iklim sert de ğildir. Sakarya ilinde Marmara Bölgesi’nin di ğer k ısımlar ına göre hem ya ğış miktar ı, hem de ya ğış lı gün say ısı fazlad ır. Ancak ya ğış miktar ı ilin Karadeniz k ıyılar ından iç kesimlere gidildikçe h ızla azal ır. Karasu’da 1200 mm. olan yıll ık toplam ya ğış miktar ı Adapazar ı’nda 800 mm’ye, Geyve’de 600 mm.ye dü şer. Bahar aylar ında bol ya ğış alan Adapazar ı’nda ya ğış lı gün say ısı ortalama 119.4 gündür. Yıll ık ya ğış miktar ı 804 mm'dir. En ya ğış lı mevsim k ış , en ya ğış lı ay Aral ık (% 12,5), en kurak ay ise A ğustos’tur (% 4,5). Ya ğışı n mevsimlere da ğı lışı ortalama olarak ilkbaharda 178,5 mm. (% 22,2), yaz ın 153,6 mm. (% 19,1), sonbaharda 207,6 mm (% 25,8), ve k ışı n 264,6 mm (%32,9),’dir (Sesam,2004;449-450). Ya ğış larla ilgili verilerden de anla şı laca ğı üzere il dört mevsimde de ya ğış almaktad ır. Bu durum baz ı bitkilerin sulamaya ihtiyaç duymadan yeti ştirilmesine imkan tan ımakta ise de kurak geçen y ıllarda ve 2. ürün ekili şlerinde sulama problemleri ya şanmaktad ır (Sakarya Đli Tar ım Master Plan ı,2006;43). Son y ıllarda görülen yüksek s ıcakl ık ve yaz aylar ında ya ğışı n yetersiz kalmas ı sulama ve sulama projelerine olan ihtiyac ı gündeme getirmi ştir.

Grafik 1: Ya ğışı n Uzun Y ıllar Ortalamas ı Mevsimlere Göre Da ğı lımı

Kaynak: Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu, 2008

Adapazar ı’nda y ıll ık ortalama s ıcakl ık 14,1°C’dir. En so ğuk ay 5,7°C ortalamayla Ocak, en s ıcak ay 22,8°C ortalamayla temmuzdur. Yaz ın s ık s ık 30°C’yi a şan sıcakl ıklar, k ışı n -5°C’nin alt ına ender olarak iner. S ıcakl ığı n 0°C’nin alt ında oldu ğu

15 gün say ısı 25, -3°C’nin alt ında oldu ğu gün say ısı 6, -5°C’nin alt ında oldu ğu gün say ısı 3’dür. 30°C’nin üstünde oldu ğu gün say ısı 38’dir (Sesam,2004;449-450).

Tablo 5: Sakarya’da Ortalama Đklim Verileri (Uzun Y ıllar Ortalamas ı 1975-2007) Meteorolojik De ğerler Ortalama Veriler Ortalama s ıcakl ık (º C) 14,4 Ortalama yüksek sıcakl ık (º C) 19,5 Ortalama dü şük s ıcakl ık (º C) 9,92 Ortalama güne şlenme süresi(saat) 5,238 Ortalama ya ğış lı gün say ısı 9,916

Kaynak: Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu, 2008 Merkezde ortalama kar ya ğış lı gün say ısı 7,7’dir. Kar ile örtülü gün say ısı 9,1 ve en yüksek kar kal ınl ığı 48 cm. (1991) olmu ştur. K ısacas ı k ış lar bol ya ğış lı ve az so ğuk, yazlar ise s ıcak geçen Adapazar ı’nda, aç ık gün say ısı 55, bulutlu gün say ısı 190, kapal ı gün say ısı 120’dir. Ortalama güne şli gün say ısı Türkiye’nin birçok bölgesine göre dü şüktür. Đlin ortalama güne şlenme süresi ise 5 saat 10 dakika/gün’dür (Sesam,2004;449-450).Rüzgarlar genel olarak kuzeydo ğudan (poyraz) ve kuzeybat ıdan (karayel) eser. Zaman zaman güneyden esen lodos, özellikle Adapazar ı ovas ında sıcakl ığı n artmas ına yol açar (Sakarya Đli Stratejik Plan ı,2010-2014;43).

1.1.5. Bitki Örtüsü

Sakarya ilinde do ğal bitki örtüsü genellikle ormand ır. Bunlar daha ziyade nemcil Karadeniz ormanlar ı özelli ğini ta şı rlar. Đl ormanlar ını olu şturan a ğaç türleri aras ında kay ın ba şta olmak üzere me şe, gürgen, kavak, kestane, ıhlamur, ç ınar, di şbudak, kızıla ğaç ve çam türleri say ılabilir. Đlin Karadeniz k ıyısı yak ınlar ında maki topluluklar ı da görülür. Makilerde kocayemi ş, şim şir, akdiken, ard ıç, çobanpüskülü, kermes me şesi, bö ğürtlen, dikenli mersin, ay ı üzümü ve orman gülü gibi bitkiler bulunur (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008:7)

16 Tablo 6: Sakarya Đlinin Orman Varl ığı

Kaynak: sesam.sakarya.edu.tr 1.1.6. Toprak Özellikleri

Sakarya ilinde iklim, topografya, ana madde farkl ılıklar ı nedeniyle çe şitli büyük toprak gruplar ı olu şmu ştur. Bunlardan en yayg ın olan kireçsiz kahverengi orman topraklar ıdır (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu,2008:31). Sakarya ilinde tar ım yap ılan topraklar 245 bin 356 hektar geni şlikle ilin topo ğrafik alan ının yakla şı k %49’unu iz dü şüm alan ının %51 ini kaplamaktad ır (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008:126). Đlde bulunan ba şlıca toprak gruplar ı ş unlard ır:

Alüvyal topraklar, Sakarya ilinde daha çok Sakarya nehri boyunca uzanmaktad ırlar. Pamukova ve Adapazar ı ovas ı topraklar ı alüvyaldir (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995). Genellikle taze tortul depozitler üzerindeki genç toprak olarak tan ımlan ırlar. Horizonlar bulunmaz, bulunsa bile çok zay ıf geli şmi ştir, buna kar şı lık de ğIşı k özellikte mineral katlar bulunur (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu,2008). Akarsular taraf ından ta şı nıp depolanan materyaller üzerinde olu şan alüvyal topraklar ilde toplam 88.889 hektarl ık alan ı kaplamaktad ır. Alüvyonlu topraklar il yüzölçümünün % 18,4’ünü kapsamaktad ır (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Hidromorfik Alüvyal topraklar ın, topo ğrafyalar ı yetersiz (düz veya çukur), taban suyu yüksek ve alt katmanlar ı ya ştır. Taban suyundaki yükselip alçalmalar, toprak katlar ında art arda gelen yükseltgenme ve indirgenmelere yol açar. Üzerindeki do ğal bitki örtüsü su seven bitkilerdir (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu,2008). Bu topraklar ilin düz,

17 çukur ayn ı zamanda taban suyu seviyesinin yüksek oldu ğu yakla şı k 2.900 hektarl ık alanda olu şmu ştur. Sakarya’da hidromorfik alüvyal topraklar ın olu şumu Karasu, Hendek, Kaynarca ve Merkez ilçelerindedir (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Alüvyal sahil batakl ıklar ı, göl ve deniz sahillerinde yer alan, göllerin, denizlerin ve yüzey ak ış lar ın etkisiyle, y ılın büyük bir bölümünde ya ş olan veya batakl ık durumunda olan topraklard ır. Tuzsuz, hafif tuzlu, hafif tuzlu alkali veya alkali olabilirler. Özellikleri itibar ıyla tar ımsal de ğerleri yoktur. Av hayvanlar ının do ğal bar ına ğı dırlar. Üzerinde yeti şen sazlardan yararlan ılabilir (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu,2008). Đlde sadece Karasu ilçesinde 178 hektar tar ımsal de ğeri olmayan sazl ık alanlar ı olu şturur (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

Dik e ğimlerin eteklerinde yer çekimi, toprak kaymas ı, yüzey ak ışı veya yan dereler ile kısa mesafelerden ta şı narak biriktirilmi ş ve kolüvyum denen materyal üzerinde olu şmu ş olan Kolüvyal Topraklar, genç topraklard ır (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu,2008). Đlde 12.499 hektarl ık alanda olu şmu ş olan bu topraklar ın büyük k ısm ı Hendek ve Geyve ilçelerindedir (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Kırm ızı-Sar ı Podzolik Topraklar, iyi geli şmi ş ve iyi drene olan asit topraklard ır. Orman örtüsü alt ında olu şmu şlard ır ( Đl Çevre Durum Raporu,2008). K ırm ızı sar ı podzolik topraklar Sakarya ilinde sadece Sapanca ilçesinde lokal olarak 33 hektar alanda mevcuttur. Bu topraklar ın genellikle drenaj ı iyidir. Arazi kullanma kabiliyet s ınıfı VII olup tamam ı funda bitki örtüsüyle kapl ıdır (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Kahverengi Orman Topraklar ı, yüksek kireç içeri ğine sahip ana madde üzerinde olu şmu ştur. Topraklar genellikle yapra ğı nı döken orman örtüsü alt ında olu şur. Drenajlar ı iyidir ( Đl Çevre Durum Raporu,2008:33) Ço ğunlukla orman veya otlak olarak kullan ılmaktad ır. Tar ım yap ılanlarda verim yüksektir. Kahverengi orman topraklar ı 95.203 hektard ır ve il yüzölçümünün %19,8’ine tekabül etmektedir. Bu topraklar ın % 88,6’s ı Geyve ilçesinde olu şmu ştur (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Kireçsiz Kahverengi Orman Topraklar ı, de ğişik ana kayalardan olu şmu ştur. Renk ve baz durumu ana materyal ve organik madde miktar ına ba ğlı olarak de ğişir ( Đl Çevre Durum Raporu,2008) Kireçsiz kahverengi orman topraklar ı ilde en geni ş yer kaplayan büyük toprak grubudur. Đl yüzölçümünün % 54,6’s ını olu ştururlar. En yüksek

18 yüzölçümü Karasu ilçesinde yer al ır. Sapanca ve Kaynarca ilçelerinde de yüksek oranda bulunur. Đlde 263.007 hektar alan ı kaplamaktad ır (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

Rendzina topraklar ı, Đnterzonal topraklar ın kalsimorfik grubuna dahil olmas ı sebebiyle bütün özelliklerini yüksek derecede kirece sahip ana maddeden al ır. Zonal topraklara nazaran horizonlar çok zay ıft ır ( Đl Çevre Durum Raporu,2008). Ana maddelerin etkisi alt ında olup halen olgunla şmam ış olan redzina topraklar ının do ğal drenajlar ı iyidir. Redzinalar Sakarya ilinde 7.181 hektarl ık yüzölçümleri ile topraklar ının % 1,9 unu olu ştururlar (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

Vertisoller, genellikle kurak mevsimde büzülen, ya ğış lı mevsimde geni şleyen ve dönme hareketi gösteren koyu renkli kil topraklar ıdır. A horizonu derin ve genellikle koyu renklidir. Đçindeki organik madde kil ile tam olarak kar ış mış tır. Vertisollerin tar ımsal işleme periyotlar ı çok k ısad ır. Çatlamalar s ıras ında ince kökler k ırılır ve ürün zarar görür. Sulama yap ılsa bile, yeti ştirilen ürünler s ınırl ıdır. Yüksek su tutma kapasitelerine ra ğmen, bitkilere yaray ış lı su miktar ı dü şüktür. E ğimli arazilerde her zaman erozyon tehlikesi mevcuttur. Ço ğu vertisollerin çukur yerleri ya ğış lı mevsimlerde su alt ında kal ırlar. Arazi drenaj ı hemen hemen olanaks ızd ır ( Đl Çevre Durum Raporu,2008) Vertisoller (killi) il topraklar ının % 0,026’s ını olu ştururlar. Akyaz ı ve Geyve ilçelerinde bulunur. Sahil kumullar ı il yüzölçümünün % 0,35’ ini olu ştururlar. Irmak ta şkın yataklar ı Sakarya’da 1180 hektarl ık yüzölçümleriyle il topraklar ının % 0,24 ün olu ştururlar (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Đl topraklar ının geriye kalan k ısm ı ise ç ıplak kaya, molozlar, sazl ık ve batakl ıklardan olu şmaktad ır (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

19 Tablo 7: Sakarya Đli Toprak Gruplar ı Toprak Grubu Saha(Hektar) Yüzde (%) Alüvyal Topraklar 88.889 18,4 Hidromorfik Alüvyal Topraklar 2.900 0,061 Alüvyal Sahil Batak lıklar ı 178 0,037 Kolüvyal Topraklar 12.499 2,6 Kahverengi Orman Toprakla r 95.203 19,8 Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakla r 263.007 54,6 Kırm ızı- Sar ı Podzolik Topraklar 33 0,006 Redzina 7.181 1,9 Vertisoller 130 0,026 Sahil Kumulla rı 1.689 0,35 Irmak Ta§k ın Yatakla rı 1.180 0,24 Çıplak Kaya ve Molozlar 178 0,037 Saz lık ve Batak lıklar 294 0,062 Toplam 473.361 100

Kaynak: Tar ım Đl Müdürlü ğü, Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995 Tar ım topraklar ının % 20,8’i t ın, % 69,2’si killi - t ın, % 0.96’s ı kil ve % 0.04’ü a ğı r kil bünyeye sahiptir. Bu da ğı lım, il’de tar ım için toprak bünyesinin uygun oldu ğunu göstermektedir. Tar ım topraklar ının % 25'i asit (pH 6,5'ten dü şük), % 68.3'ü nötr (pH 6– 7,5)ve % 6,7'si alkali (pH 7,5'ten büyük) reaksiyon göstermektedir. Alkali topraklar ın %35,3'ü az kireçli, % 20,2'si kireçli, % 33,9'u orta kireçli, % 8,8'i fazla kireçli ve % 1,8'i çok fazla kireçlidir. Đş lemeli tar ım uygulanan topraklar ın % 6,1'inde çok az, % 15,8'inde az, % 26,8'inde orta, % 25,6's ında iyi ve % 25,7'sinde yüksek düzeydedir. Verimde devaml ılık ve art ış için azotlu gübreleme ve organik madde miktar ını art ırıcın uygulamalar gereklidir. Ülkemizin jeolojik yap ısı ve iklim durumu, topraklarda fazla miktarda potasyum birikmesine neden olmaktad ır. Đlin tar ım topraklar ının % 0,6’s ında az, % 1,8’inde orta, % 5,1’nde yeter, % 92,5’inde ise fazla miktarda potasyum bulunmaktad ır. Đl topraklar ında potasyum seviyesi genellikle yeterli olmakla beraber, az miktarda potasl ı gübreye de ihtiyaç duyulmaktad ır (Sakarya Đli Tar ım Faaliyet Raporu,2002).

20 Şekil 4: Sakarya Đlinde Toprak Türlerinin Da ğı lışı

Kaynak: I şı k,2007

21 1.1.7. Arazi Kullan ım Kabiliyet S ınıflar ı

Arazi kullanma kabiliyet s ınıflar ı sekiz adet olup, toprak zarar ve s ınıfland ırmalar ı I. sınıftan VIII. s ınıfa do ğru giderek artmaktad ır. Đlk dört s ınıf arazi, iyi bir idaresi alt ındad ır, yöreye adapte olmu ş kültür bitkileri ile mera, çay ır bitkilerini iyi bir şekilde yeti ştirme e ğilimine sahiptir. V.,VI., ve VII. s ınıflar ı adapte olmu ş yerli bitkilerin yeti şmesine elveri şlidir. Bunlardan V. ve VI. s ınıflarda, toprak ve su koruma önlemleri al ınd ığı takdirde baz ı özel bitkilerden yeti ştirebilir. VIII. s ınıf arazilerde, çok etkin en pahal ı ı slah çal ış malar ı ile ürün al ınabilirse de, mevcut piyasa ko şullar ından elde edilecek ürün yat ırım harcamalar ını kar şı layamaz (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Grafik 2: Sakarya’da Kullanma Kabiliyetine Göre Arazi S ınıflar ı

Kaynak: K.H.G.M. Sakarya ili arazi varl ığı , Ankara, 1995. Yukar ıdaki grafikte Sakarya arazisinin arazi kabiliyet s ınıflar ına göre da ğı lışı yüzdelik olarak verilmi ştir. Grafik incelendi ğinde Sakarya’da en geni ş araziyi %50 oranla VII. sınıf arazinin kaplad ığı görülmektedir.

Aşağı da verilen tabloda ise, Sakarya Đli arazilerinin s ınıfsal da ğı lımı hektar olarak da belirtilmi ştir. Ayr ıca arazilerin s ınıf özellikleri hakk ında da k ısaca bilgiler verilmi ştir. Çal ış man ın devam ında ise her s ınıf arazinin özellikleri ayr ınt ılı olarak incelenmi ş ve Sakarya’daki da ğı lışı ile kullan ım alanlar ı konusunda bilgi verilmi ştir.

22 Tablo 8: Sakarya Đli Arazilerinin S ınıfsal Da ğı lımı

Kaynak: Tar ım Đl Müdürlü ğü § I. S ınıf:

Topografyalar ı hemen hemen düzdür. Su ve rüzgâr erozyonu zarar ı yok veya çok azd ır. Toprak derinli ği fazla, drenajlar ı iyidir. Tuzluluk, sodiklik (alkalilik) ve ta şlılık gibi sorunlar ı yoktur. Su tutma kapasiteleri yüksek ve verimlilikleri iyidir veya gübrelemeye cevap verirler. Çok üretken olup, geni ş bir bitki seçim aral ığı na sahiptirler. Kültür bitkileri yeti ştirilmesinde oldu ğu kadar çay ır, mera ve orman içinde güvenli olarak kullan ılabilir (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995) .

Sakarya’da I. s ınıf arazilerin %95’i tar ım arazisi olarak de ğerlendirilmektedir. %1’i çay ır ve mera alan ı olarak kullan ılırken, %4’lük bir k ısım tar ım d ışı alanlarda kullan ılm ış tır. Sakarya ilinde I. S ınıf arazilerin yay ılma alan ı toplam 14.166 hektar olup il yüzölçümünün %2,9’unu te şkil etmektedir. % 94’ü alüvyal, % 6’s ı kolüvyal topraklardan olu şmu ştur. Bu topraklar ın tamam ında e ğim % 2’den dü şüktür. 9.058hektar ında kuru, 3.774 hektar ında sulu tar ım yap ılmaktad ır. 633 hektar ında ba ğ - bahçe,93 hektar ında mera olarak kullan ılmakta olup, 98 hektar ında f ınd ık yeti ştirilmektedir. Ayr ıca 510 hektar ında yerle şim alan ı haline gelmi ş durumdad ır (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu,2004).

§ II. S ınıf:

Bu s ınıftaki topraklar kötüle şmeyi önlemek veya i şleme s ıras ında hava ve su ili şkilerini iyile ştirmek için yap ılan koruma uygulamalar ını içeren dikkatli bir toprak

23 idaresini gerektirir. S ınırland ırmalar az ve uygulamalar kolayca yerine getirilebilir cinstendir. Toprak, kültür bitkileri, çay ır, mera ve orman için kullan ılabilir.

II. S ınıf arazilerin de %92 gibi büyük bir k ısm ı tar ım arazisi olarak de ğerlendirilmektedir. Tar ım d ışı nda kullan ılan arazi ise yine I. S ınıf arazilerde oldu ğu gibi %4 civar ındad ır. Sakarya ilinde II. S ınıf araziler 62.805 hektar olan yüzölçümleri ile % 13’lük bir oran te şkil etmektedirler. Bu arazilerin % 70,9’unu Alüvyal, % 3’ünü Kahverengi orman, %17’si Kolüvyal, %6,1’ini Kireçsiz kahverengi orman, % 2,7’si Rendzina ve % 0,3’ünü Vertisol topraklar olu şturmaktad ır. Bu s ınıfın % 68,1’inde drenaj yetersizli ği vard ır. Bu topraklar ın 44.060 hektar ında kuru, 4918 hektar ında sulu tar ım, 3649 hektar ında yetersiz sulu tar ım yap ılmaktad ır. 2588 hektar ında ba ğ - bahçe, 469 hektar ında f ınd ık yeti ştirilmektedir. 1821 hektar ında orman ve fundal ıkt ır. Ayr ıca 2565 hektar ı yerle şim alan ı gelmi ştir ( Sakarya Đl Çevre Durum Raporu, 2004:92, 93).

§ III. S ınıf:

Bu s ınıftaki topraklar II. S ınıftakinden daha fazla s ınırland ırmalara sahiptir. Kültür bitkileri tar ımına al ınabilecekleri gibi çay ır, mera ve orman arazisi olarak da kullan ılabilirler. Fakat s ınırland ırmalar bitki seçimini ekim, dikim hasat zaman ı ve ürün miktarlar ını etkiler. Sulanan alanlardaki III. s ınıf arazi topraklar ının bir k ısm ı yüksek taban suyu, yava ş geçirgenlik, tuz veya sodyum birikmesinden dolay ı s ınırl ı olarak kullanabilmektedir (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

III. S ınıf topraklarda tar ım arazilerinin oran ının belirgin şekilde azald ığı ve %69’a kadar geriledi ği görülmektedir. Buna kar şı lık çay ır ve mera alanlar ının oran ı %14’e, orman ve fundal ıklar ın oran ı da %13’e yükselmi ştir. Tar ım d ışı arazinin oran ı ise I. ve II. S ınıf arazilerde oldu ğu gibi %4 olarak kalm ış tır.

III. s ınıf araziler, % 40.857 hektar yüzölçümleriyle Sakarya ilinin % 8,5’ini te şkil etmektedir. Đldeki Alüvyal topraklar ın % 29,8’i Kolüvyallar ın % 7,7’si, Kahverengi Orman Topraklar ının % 1,8’i, Kireçsiz Kahverengi Orman Topraklar ının % 4,5’i, bu sınıfa girmektedir. Topraklar ın %64,7’sinde drenaj yetersizli ği görülmektedir. Üçüncü s ınıf arazilerin ildeki kullan ım durumlar ına bakt ığı mızda 21.514 hektar ı kuru tar ım, 1.171 hektar ı sulu tar ım, 1.003 hektar ı yetersiz sulu tar ım,566 hektar ba ğ -

24 bahçe, 3.973 hektar f ınd ık, 5.744 hektar çay ır - mera, 5.286 hektar orman-funda ve 1.600 hektar yerle şim alan ı (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu, 2004: 93, 94).

§ IV. S ınıf:

Bu s ınıfta, topraklar ın kullan ılmas ındaki k ısıtlamalar III. S ınıftakinden daha fazla ve bitki seçimi daha s ınırl ıdır. Đş lendiklerinde daha dikkatli bir idare gerektirirler. Korunma önlemlerinin al ınmas ı ve muhafazas ı daha zordur. Çay ır, mera ve orman için kullan ılabilecekleri gibi, gerekli önlemlerin al ınmas ı halinde, iklime adapte olmu ş tarla ve bahçe bitkilerinden baz ılar ı içinde kullan ılabilirler (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

IV. s ınıf topraklarda fundal ıklar ın alan ı %38, tar ım arazilerinin oran ı %57’lik bir yer kaplam ış tır. Çay ır ve meralar ın oran ı oldukça az, yaln ızca %3’lük yer kaplarken, tar ım d ışı arazi %2 yer kaplamaktad ır. Sakarya ilinde IV. S ınıf araziler 40.620 hektarl ık bir alana ve % 8,4’lü bir orana sahiptir. Bu s ınıfın % 3,7’si Alüvyal, % 20,8’i Kireçsiz Kahverengi Orman ve % 9,8’ini Redzina topraklar ı olu şturmaktad ır. 1.326 hektar alanda drenaj yetersizli ği ve 158 hektar ında ise çorakl ık mevcuttur. Bu arazilerin 17.204 hektar ında kuru tar ımyap ılmaktad ır. 937 hektar ı ba ğ - bahçe, 4.856 hektar ı f ınd ıkl ık, 1317 hektar ı çay ır -mera 15.424 hektar ı orman ve funda ile kapl ıdır. 882 hektar ı ise yerle şim alan ı olarak kullan ılmaktad ır (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu, 2004: 95).

§ V. S ınıf:

V. s ınıf araziler, yeti şecek bitki cinsini k ısıtlayan ve kültür bitkilerinin normal geli şmesini önleyen s ınırland ırmalara sahiptir. Bunlarda topografya hemen hemen düzdür. Topraklar ı s ık s ık sel basmas ı nedeniyle sürekli olarak yas ya da çok tasl ı veya kayal ıdır. Tarla ve bahçe bitkileri kültürüne uygun olmakla birlikte çay ır ıslah ı yapmak veya iyi bir idare ile uygun a ğaç türleri yeti ştirilerek bu arazilerden kazanç sa ğlanabilir. Bu tür araziler Sakarya ilinde 2.900 hektar bir alan ı kaplamaktad ır. V. sınıf arazilerde orman ve funda alanlar ının oran ının daha önceki arazi s ınıflar ına gore belirgin şekilde att ığı ve arazinin %82’sini kaplad ığı görülmektedir. Tar ım arazilerinin oran ı ise %0’a kadar gerilemi ştir (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

25 § VI. S ınıf :

Bu s ınıfa giren topraklar ın fiziksel ko şullar ı, gerekti ğinde tohuma, kireçleme, gübreleme ve kontur k ırıklar ı, drenaj hendekleri, sapt ırma yap ılar ı ve su da ğı tıcılar ı ile su kontrolü gibi çay ır veya mera ileti şimlerinin uygulamas ını pratik k ılar (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

VI. S ınıf arazilerin %77’si tar ım arazisi olarak kullan ılmaktad ır. Orman ve fundal ıklar ın oran ı V. S ınıf araziye göre belirgin şekilde azalm ış , %18’e kadar gerilemi ştir. Tar ım d ışı arazi %3 oran ındad ır.

Sakarya ilinde VI. S ınıf araziler, 70.618 hektar. ile % 14,7’lik bir orana sahiptir. Bu arazilerin % 73,8’ini Kireçsiz Kahverengi Orman, % 24,6’s ını Kahverengi orman % 1,5’ini Redzina ve % 0,1’ini K ırm ızı Sar ı Podzolik topraklar teskil etmektedir. VI. sınıf arazilerin 37.387 hektar ında kuru tar ım yap ılmaktad ır. Sulu tar ım alan ı 128 hektard ır, fundal ık ise 15.941 hektard ır. 1.289 hektar arazi ba ğ - bahçe, 1.061 hektar arazi çay ır mera olarak kullan ılmaktad ır. 12.594 hektar arazi ise orman ve funda ile kapl ıdır. 2.217 hektar olan yerle şim sahas ıdır (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu,2004:96, 97).

§ VII. S ınıf:

Bu s ınıf arazilerin 32.050 hektar ında kuru tar ım yap ılmaktad ır. 163.997 hektar ın orman-funda, 8372 hektar ı çay ır-mera, 29.381 hektar ı f ınd ık, 2750 hektar ı ba ğ-bahçe ve 1504 hektar ı yerle şim alan ı halindedir. VII. S ınıf arazilerin yaln ızca %27’si tar ım arazisi olarak kullan ılmaktad ır. Arazinin %68’lik k ısm ı orman ve funda alan ıdır. %1’lik bir k ısım ise tar ım d ışı arazi olarak kullan ılmaktad ır (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

§ VIII. S ınıf:

Çok a şı nm ış araziler, kumsallar, kayal ıklar, ırmak yataklar ı, maden isletmesi yap ılan eski ocak ve alanlar ı bu s ınıfa girerler. Bu s ınıf alts ınıflara ayr ılmam ış tır. Bitki yeti ştirilmesine uygun olmasalar da yaban hayat ı için ve dinlenme yeri olarak kullan ılabilirler (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

26 VIII. s ınıf arazilerin tamam ı tar ım d ışı arazi olarak kullan ılmaktad ır. VIII. s ınıf araziler Sakarya ilinde %1,3’lük bir alan te şkil etmektedirler. Toplam alanlar ı 6468 hektard ır. 178 hektar ı ç ıplak kaya, 294 hektar ı sazl ık batakl ık, 1180 hektar ı ı rmak ta şkın yata ğı , 1689 hektar ı k ıyı kumulu, 3127 hektar ı da yerle şim alan ı olarak haritalanm ış tır (Sakarya Đli Arazi Varl ığı , 1995).

Tablo 9: Sakarya’da Arazilerin Kullanma Kabiliyet S ınıflar ına Göre Miktar ı (hektar)

Kaynak: K.H.G.M., Sakarya Đli Arazi Varl ığı , Ankara, 1995.

1. Pamukova, Tarakl ı, Sö ğütlü, Ferizli, Karapürçek, Kocaali Đlçeleri sonradan ilçe olmalar ından dolay ı, kaynak yay ında yeni s ınırlar gösterilmedi ğinden, veriler bilgisayar ortam ında harita üzerinde taranarak elde edilmi ştir.

2. Su yüzeyleri V-VIII s ınıfına dâhil edilmi ştir.

Yukar ıdaki tabloda ilçelere göre arazi kabiliyet s ınıflar ının da ğı lışı verilmi ştir. Tabloya göre tar ım için en elveri şli olan I. ve II. S ınıf arazilerin en geni ş yar kaplad ığı alan Merkez ilçe olarak görünmektedir. Bu durum arazi kabiliyet s ınıflar ının da ğı lışı nı gösteren haritada da görülebilmektedir. Sakarya’da tar ım alan ı ve orman alan ı önemli yer tutar. Đl genelinde toplam arazi varl ığı nın % 51’ini tar ım alan ı, % 42’sini orman ve

27 fundal ık alan, % 3’ünü çay ır mera alan ı ve % 4’ünü tar ım d ışı alan olu şturmaktad ır. Đlde tar ım alan ı 245.356 hektar, orman alan ı 208.178 hektar, tar ım d ışı alan 21.667 hektar ve çay ır mera alan ı 16.443 hektard ır. A şağı daki Tablo 11’de ilçeler baz ında arazilerin niteliklerine göre da ğı lımı verilmektedir (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu, 2004).

Grafik 3: Sakarya’da Arazinin Niteliklerine Göre Da ğı lımı

Kaynak: Sakarya Đl Çevre Durum Raporu, 2004 Tablo 10: Sakarya’da Arazinin Niteliklerine Göre Da ğı lımı(hektar)

Kaynak: Sakarya Tar ım Đl Müdürlü ğü, *Orman Bölge Müdürlü ğü

28 Şekil 5: Sakarya’n ın Arazi Kullanma Kabiliyet S ınıflar ı

Kaynak: Sakarya Đli Tar ım Master Plan ı, 2006.

29 1.1.8. Bitkisel Üretimde Ya şanan Sorunlar

Sakarya ilinin y ıll ık ya ğış ortalamas ı 804 mm’dir. Đlimiz dört mevsimde ya ğış ald ığı ndan genelde sulamaya gerek duyulmamakta ve bu alanda yeti şen her türlü bitkinin tar ımı yap ılabilmektedir. Sakarya ili topraklar ında, bitki yeti şmesini ve tar ımsal kullan ımı k ısıtlayan erozyon s ığ lık, ta şlık, kayal ık, drenaj bozuklu ğu gibi etkinlik dereceleri de ğişen baz ı sorunlar bulunmaktad ır (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu,2004).

Sakarya ilinde sorunlardan biri erozyondur. Bu sorundan çok az etkilenen veya hiç etkilenmeyen alanlar genellikle Alüvyal topraklardan olu şan taban araziler ve Kolüvyal topraklardan düze yak ın ve hafif e ğimli alanlar ında görülür. Bunlar di ğer arazi tipleri ve su yüzeyleri d ışı ndaki (470.020 Ha) topraklar ın % 19.8’ini (93.074) hektar ını olu şturmaktad ır. 161.273 hektar ı kuru tar ım, 14.643 hektar ı sulu tar ım alt ındad ır. 8763 hektar ında ba ğ - bahçe tar ımı yap ılmaktad ır. Orta derecede erozyona u ğram ış topraklar 43.257 Ha. Đle % 9.2’lik bir oran meydana getirmektedir. Orta erozyon ço ğunlukta hafif orta ve dik e ğimlerde derin, orta ve s ığ topraklarda görülmektedir. Kuru tar ım arazilerinin 16.018 hektar (% 9.9), sulu tar ım arazilerinin 1089 hektar (% 7.4), ba ğ - bahçe arazilerinin 2790 hektar ı (% 31.8), f ınd ık yeti ştirilen 7322 hektar (% 12.8) orta derecede erozyona u ğram ış olup, genellikle II.,III. ve IV s ınıf arazilerden meydana gelmektedir ( Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Sakarya ili topraklar ının 308.254 hektar ında (% 65.6) do ğal bitki örtüsünün tahrip edilmesi ve arazinin kabiliyetlerine uygun olarak kullan ılmamalar ı sonucu su erozyonu şiddetlenmi ştir. S ığ ve çok s ığ toprakl ı ve genellikle VII. S ınıf arazi niteli ğinde olan bu tür topraklar ın 75.978 hektar ı kuru tar ım arazisi, 5542 hektar ı mera, 48.324 hektar ı fınd ıkl ık, 168.936 hektar ı orman ve fundal ık olup 4281 hektar ı da di ğer maksatlarla kullan ılmaktad ır. Do ğal bitki örtüsü a şı rı derecede tahrip olan 25.435 hektarl ık, (% 5.4) alanda çok şiddetli derecede erozyon mevcuttur. Bunun 8635 hektar ı kuru tar ım, 1016 hektar ı f ınd ıkl ık, 2458 hektar ı çay ır mera, 13.282 hektar ı orman funda arazileridir. 44 hektar ı da di ğer kullan ımlarda bulunmaktad ır (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Topraklarda köklerin geli şti ği ve bitki besin maddelerinin ve suyun temin edildi ği bölgenin derinli ği bitki yeti ştirme aç ısından önemlidir. Bu bölge derin olursa iklime uyabilen her türlü kültür bitkisini yeti ştirmek mümkün olur. Sakarya Đli topraklar ının 101.116 hektar ı (% 21.5) 90 cm’den fazla derinli ğe sahiptir. Bunun 92.381 hektar ı (%

30 91.4) düz ve düze yak ın e ğimlerde yer almaktad ır. Erozyon ya hiç yoktur veya hafiftir. Büyük bir k ısm ı I.ve II. S ınıf olup kuru tar ım, sulu tar ım ve ba ğ - bahçe tar ımı yap ılmaktad ır. Yüzölçümü 16.365 hektar olan orta verim topraklar % 3.5’lik bir oran olu şturmaktad ır ve orta derece erozyondan etkilenmi şlerdir. Bunlar ın % 50.9’u kuru tar ım, % 8.3’ü sulu tar ım alt ında olup araziler daha çok II. Ve III. S ınıft ır. S ığ topraklar 267.513 hektarl ık % 56.9 alan kaplamaktad ır. Bunlar ın % 23.7’si dik e ğimde bulunmaktad ır. S ığ topraklar ın % 91.5’inde şiddetli erozyon görülmektedir. 71.647 hektar kuru tar ım arazisi, 36.452 hektar f ınd ık, 147.820 hektar orman arazisi, s ığ topraklarda bulunmaktad ır. Çok s ığ topraklar 85.026 hektarl ık (% 18.1) alan kaplamaktad ır. Bunlar ın % 15.8’i dik e ğimde ve % 26.3’ü çok dik e ğimde ve % 46.7’si sarp e ğimde bulunmaktad ır. Çok s ığ topraklar ın 63.082 hektar ında (% 74.2) şiddetli, 21.944 hektar ında (% 25.8) çok şiddetli derecede erozyon hüküm sürmektedir. 16.590 hektar kuru tar ım, 14.068 hektar f ınd ık, 6831 hektar çay ır mera ve 28.722 hektar orman - funda arazisi çok s ığ topraklarda bulunmaktad ır (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Sakarya ilinde toprak i şlemesine ve bitki geli şmesine zarar verecek derecede ta şlılık ihtiva eden topraklar 31.590 hektar tutmaktad ır. Ta şlılık hem yüzeyde hem profilde olabilmektedir. Profilde ta şlılık artt ıkça toprak materyali azalaca ğı ndan, topraklar ın su ve bitki besinlerini tutma gücüde azal ır. E ğer toprak killi ise, bu kötü etki nispeten azalabilir. Ta şlılık il içinde ço ğunlukla sarp e ğimde görülmektedir. S ığ topraklar ın % 6.7’si ta şlıkt ır. Çok s ığ topraklar ın ise % 16.0’ ı ta şlıdır. Topraklar Orman, Funda veya mera örtüsü alt ında ise ta şlılık veya kayal ılık problem olmayabilir. Çünkü buralarda sürüm yap ılmamakta ve çevrenin do ğal bitkileri mevcut ko şullara kendini uydurabilmektedir. Ta şlılık ve kayal ığı n bu kötü etkisine ra ğmen, erozyon h ızını kesme bak ımından olumlu bir yan ı vard ır (Sakarya Đl Çevre Durum Raporu, 2004).

Daha çok alüvyal düzlüklerde görülen ve taban suyunun her zaman veya yılın bir bölümünde bitki geli şmesine zarar verecek kadar yüksek düzeyde bulundu ğu topraklar 76.882 hektarl ık bir saha kaplamaktad ır. Bu problemi arz eden sahalarda drenaj yetersiz ve kötüdür ( Sakarya Đl Çevre Durum Raporu, 2004).

Drenaj bozuklu ğu olan sahalar ın 2705 hektar ında tuzluluk problemi vard ır. Bu problemin Sakarya ili topraklar ında ortaya ç ıkmas ının ba şlıca nedenleri, (1) Arazinin düz ve taban suyu seviyesinin yüksek olmas ı nedeniyle tuzlar ın üst topraktan

31 yıkanmas ı, (2)Yukar ı araziden tuzlar ın y ıkanarak düzlüklerin çukur k ısımlar ında birikmesi, (3) Dü şük kalitede sulama suyunun kullan ılmas ı ve yeterli drenaj bulunmamas ıdır. Kuru tar ım arazilerinin 226 hektar ı, sulu tar ım arazilerinin 332 hektar ı, çay ır ve meran ın 607 hektar ı, orman ve fundal ıklar ın 1511 hektar ı ve yerle şim alanlar ının 29 hektar ı bu problemden etkilenmi ş durumdad ır (Sakarya Đli Arazi Varl ığı 1995). Merkez ilçede yukar ıda s ıralanan problemlerden hiç etkilenmeyen araziler 5952 hektard ır. Topraklar ın % 9.9’u orta, % 42.4’ü şiddetli erozyona maruz kalm ış tır.

Bitkisel üretimi olumsuz yönde etkileyen di ğer bir unsurda tar ım i şletmelerinin %20’sinin arazi varl ığı nın 10 dekardan küçük olmas ıdır. % 21’inin arazi varl ığı ise 10 – 20 dekar aras ındad ır. Bu tar ım i şletmelerinde topraklar da ğı nık, küçük parçal ı ve şekilleri düzensizdir. Bu durum gidi ş - geli şlerde zaman kayb ı, küçük parsellerde modern makine ve ekipmanlar ın etkin çal ış amamas ı, ça ğda ş tar ım tekni ğinin uygulanamamas ı, sermaye ve i şgücünün israf olmas ı, s ınırlar ı ço ğalan parçalarda arazi ve verim kayb ı gibi sak ıncalar yol açmaktad ır. Üzerinde durulmas ı gereken di ğer bir arazi sorunu da verimli ova topraklar ı üzerine sanayi tesisleri kurulmas ıdır. Büyük sanayi tesislerinin ilimizde kurulmas ının pek çok olumlu yönü olmas ıyla birlikte bu tür tesislerin tar ım arazileri d ışı nda kurulmas ı sa ğlanmal ıdır. Sanayi tesislerinin üzerinde kuruldu ğu ve 1cm kal ınl ığı nda bir tar ım topra ğı nın olu şmas ı için en az 1000 y ılın geçmesi gerekti ği bu verimli topraklar, gelecekte ilimizi oldu ğu kadar ülkemizin de tar ımsal baz ı ihtiyaçlar ını kar şı layabilecek potansiyele sahiptir. Alüvyal karakterli ve yüksek verimli olan tar ım arazileri korunmal ı ve tar ım d ışı amaçlarla kullan ılmas ı hukuki düzenlemelerle mutlaka önlenmelidir (Sakarya Đli Arazi Varl ığı ,1995).

Sakarya’da ülke çap ında görülen problemlerin yan ı s ıra özellikle 1999 depremi sonras ı olu şan problemler de bulunmaktad ır. Ülke genelinde görülen genel problemler deprem nedeniyle etkisini daha fazla göstermektedir. Depremden dolay ı özellikle Sakarya Merkez Đlçede olmak üzere şehirlerde olu şan tahribat buralarda ya şayan halk ın k ırsal alanlara yerle şmek istemelerine neden olmu ştur. Bu durum özellikle şehir merkezlerine yak ın olan köylerde yo ğun arazi taleplerini do ğurmu ştur. Đl genelinde az ve verimli olan tar ım arazilerinin konut amaçl ı olarak kullan ımı artm ış tır. Ayr ıca deprem ve di ğer sebeplere ba ğlı olarak sanayi ve ticaret sektörlerinde sorunlar ya şanm ış tır. Depremden en çok etkilenen bu sektörlerde k ısa ve uzun süreli hatta süresiz üretimin durmas ı

32 buralarda çal ış anlar ın k ırsal alanlara yerle şerek tar ımla u ğra şmaya ba şlamalar ına bu da tar ım arazilerinde ilave parçalanmalara sebep olmu ştur. Gerek sadece konut amaçl ı gerekse ya şam amac ıyla k ırsal kesimlerde olu şan yo ğun ve düzensiz yerle şim, alt yap ı yetersizlikleriyle beraber çevre ve görüntü kirlili ğine neden olmaktad ır. Deprem sonras ı olu şan konut aç ığı nın giderilmesi amac ıyla acil olarak yap ılan prefabrike geçici konutlar genel olarak çay ır meralar ile tar ım arazileri üzerinde kurulmu ştur. Geçici prefabrike konutlar ın alt yap ı çal ış malar ı bu arazilerde büyük zarara neden olmu ştur. Gelecekte bu konutlar ın kald ırılmas ı durumunda dahi bu arazilerin tekrar eski haline dönü ştürülmesi için büyük çaba harcanmas ı gerekecektir. Mevcut konut aç ığı nı gidermek amac ıyla yeni yerle şim alan ı olarak belirlenen Merkez Đlçeye ba ğlı Karaman ve Camili yöresinde bulunan tar ım alanlar ının büyük ço ğunlu ğu konut yap ımına aç ılm ış tır. Bu durum fazla verimli olmayan yöre arazilerinin yok olmas ına sebebiyet vermekle beraber bu arazilerin yap ıla şmaya aç ılm ış olmas ı ş ehir merkezi civar ındaki kaliteli tar ım alanlar ının yap ıla şmadan kurtulmas ına yard ımc ı olacakt ır. Ancak yeni yerle şim yerleri ile mevcut şehir merkezi aras ında yap ılmas ı planlanan ba ğlant ı yollar ı verimli araziler üzerinden geçecektir. Yol güzergah ı boyunca ve iki yerle şim yeri aras ında kalan mümbit alanlar ın gelecekte yerle şime aç ılmas ı engellenemezse tar ım arazileri aç ısından büyük kay ıp olacakt ır. Adapazar ı Büyük şehir Belediyesi’nin kurulu şunda Ferizli, Sö ğütlü ilçeleri ile birlikte yeni yerle şim yerlerini de içine alan bir k ısım merkez köyler Büyük şehir Belediyesi s ınırlar ı içerisine al ınm ış tır. Bu durum bu yerlerde bulunan verimli tar ım arazilerinde ileride şehirle şmenin olabilece ği endi şelerini kuvvetlendirmektedir (Sesam,2004;460-461).

Geyve, Pamukova ve Tarakl ı ilçelerinin yüksek kesimlerinde bulunan köylerde tar ım arazilerinin engebeli ve verimsiz olmas ı nedeniyle gelir düzeyi çok dü şüktür. Bu yörelerde halk geçimini hayvanc ılık ve meyvecilikten sa ğlamaktad ır. Ancak ilkbahar ın geç donlar ından etkilenen meyvecilik karl ı olmamaktad ır. Hayvanc ılık, erozyon ve do ğal çevre aç ısından önemli olan meralar ın yetersiz ve küçük olmas ından dolay ı a şı rı otlatma yap ılmakta, bu da tahribata neden olmaktad ır. Ayr ıca arazinin çok önemli oldu ğu bölgelerdeki meralarda çe şitli amaç d ışı kullan ımlar olabilmektedir. Daha önce de ğinildi ği gibi deprem sonras ı geçici prefabrike evler genelde meralar üzerinde kurulmu ş olup günümüzde de kullan ılmaktad ır. Bu prefabrike konutlar ın alt yap ı çal ış malar ı meralara büyük zarar vermi ştir (Sesam,2004;460-461).

33 Đl s ınırlar ı içerisindeki akarsular ın yataklar ının ıslah edilmemi ş olmas ı, mansap şart ını sa ğlamam ış olmas ı, ovada e ğimin %00,5 dolaylar ında olmas ı drenaj sorununu beraberinde getirmekte, su bask ını ve ta şkınına maruz kalan alanlarda kanal açma ve bak ım i şlemlerinin Toprak-Su Te şkilat ının la ğvedilmesinden buyana önemli ölçüde aksamas ı hemen her y ıl büyük kay ıplara neden olmaktad ır. Đlin su potansiyelinin yeterli olmas ına ra ğmen sulama tesislerinin yetersiz olmas ından dolay ı gerekli sulama yap ılamamaktad ır (Sesam,2004:460-461).

1.2. Sosyo-Ekonomik Faktörler

1.2.1. Nüfus

Ekonomisi bu güne kadar tar ım ve ticarete ba ğlı olarak geli şen Sakarya, 1990 yıllar ından sonra sanayi a ğı rl ıkl ı geli şme sürecine girmi ştir. 1990 y ılında nüfusun yüzde 55'den fazlas ı k ırsal kesimde ya şarken, sanayinin çok k ısa zaman içinde büyük bir geli şme göstermesiyle, 1997 y ılında şehirde ya şayan nüfusun oran ı yüzde 50'ye yükselmi ştir. Ancak, 17 A ğustos 1999 depremi sonras ı ya şanan sosyo-ekonomik şartlar ın etkisiyle k ırsal alanda ya şayan nüfus yeniden %55’ler seviyesine yükselmi ştir. 2007 y ılında yap ılan ADNKS sonuçlar ına göre Đl nüfusu 835 bin 222’dir. Nüfusun 412 bin 994’ü Adapazar ı Đ lçesi’nde, bunun % 91,45’i şehir merkezinde ikamet etmektedir. Đl genelinde 241.108 ki şi köylerde (Toplam nüfusun % 29’u), 594.114 ki şi şehirde (toplam nüfusun % 71’i) ya şamaktad ır. Nüfus yo ğunlu ğu Türkiye’de ortalama 92 iken, ilimizde 173 ki şidir (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2007:9). A şağı daki tabloda ise 2009 y ılı ADNKS sonuçlar ına göre Sakarya’n ın ilçelere göre nüfusu verilmi ştir.

Tablo 11: Sakarya Đli Đlçelere Göre Nüfus Miktar ı, 2009

Đl ve Đlçe Merkezleri Belde ve Köyler TOPLAM Sakarya Toplam Erkek Kad ın Toplam Erkek Kad ın Toplam Erkek Kad ın Akyaz ı 41.179 20.460 20.719 42.041 21.112 20.929 83.220 41.572 41.648 Geyve 20.318 10.217 10.101 26.202 12.934 13.268 46.520 23.151 23.369 Hendek 44.418 21.989 22.429 29.666 14.840 14.826 74.084 36.829 37.255 Karasu 27.914 14.006 13.908 25.928 13.012 12.916 53.842 27.018 26.824 Kaynarca 5.144 2.590 2.554 18.003 9.051 8.952 23.147 11.641 11.506 Sapanca 31.614 15.811 15.803 5.242 2.656 2.586 36.856 18.467 18.389 Kocaali 12.560 6.296 6.264 11.581 5.771 5.810 24.141 12.067 12.074

34 Tablo 11’in devam ı Pamukova 16.047 7.954 8.093 10.725 5.393 5.332 26.772 13.347 13.425 Tarakl ı 3.055 1.538 1.517 4.494 2.191 2.303 7.549 3.729 3.820 Ferizli 12.914 6.699 6.215 10.963 5.399 5.564 23.877 12.098 11.779 Karapürçek 7.452 3.796 3.656 4.988 2.503 2.485 12.440 6.299 6.141 Sö ğütlü 8.233 4.096 4.137 6.022 3.036 2.986 14.255 7.132 7.123 Adapazar ı 230.832 115.456 115.376 12.372 6.175 6.197 243.204 121.631 121.573 Arifiye 31.946 16.142 15.804 5.299 2.661 2.638 37.245 18.803 18.442 Erenler 65.643 32.855 32.788 6.832 3.339 3.493 72.475 36.194 36.281 Tablo 11’nin devam ı Serdivan 73.889 37.310 36.579 8.054 3.973 4.081 81.943 41.283 40.660 Toplam 633.158 317.215 315.943 228.412 114.046 114.366 861.570 431.261 430.309

Kaynak: ADNKS 2009 verileri

Sakarya ili, 1955 y ılından itibaren 3 misline yak ın bir nüfus art ışı na maruz kalm ış tır. Ayn ı dönemde ülkemizdeki nüfus art ışı 5 misli olarak gerçekle şmi ştir. Sakarya’n ın nüfus art ışı ülkemizdeki nüfus art ışı na göre daha dü şük seviyede olmakla birlikte, genel olarak istikrarl ı bir büyüme e ğilimi gösterdi ği ifade edilebilir (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2007:9).

Tablo 12:1955 Y ılından Đtibaren Say ım Y ıllar ına Göre Sakarya Nüfusu

Yıl Nüfus 1955 297,108 1960 365,992 1965 404,078 1970 459,052 1975 495,649 1980 548,747 1985 610,500 1990 683,061 2000 756,168 2007 835.222

Kaynak: sesam.sakarya.edu.tr Sakarya 1990’l ı y ıllara kadar nüfusu istikrarl ı bir şekilde artan bir ildir. 1990’l ı y ıllardan sonra ilin nüfus art ış h ızında bir dü şme göze çarpmaktad ır. 17 A ğustos 1999 depremi, bölge d ışı na ciddi anlamda bir göçe neden olmam ış sa da, Sakarya’ya yönelik göçü engelledi ği ifade edilebilir. Đl merkezi büyüklü ğü itibariyle Sakarya 14. s ıradad ır (sesam.sakarya.edu.tr).

35 Tablo 13: Ekonomik Faaliyete Göre Đstihdam Edilen Nüfus(1980-2000) Say ım y ılı Tar ım Sanayi Đnşaat Hizmet Enformel Sektör 1980 65,7 10,4 3,6 19,6 0,7 1985 64,0 10,3 3,0 22,4 0,3 1990 62,1 9,9 4,5 23,0 0,6 2000 51,9 12,9 6,7 28,4 0,0

Kaynak: sesam.sakarya.edu.tr Sakarya’da giderek azalan bir oran takip etmesine ra ğmen en yayg ın istihdam alan ı tar ımd ır. Bunu hizmetler ve sanayi sektörü takip etmektedir. Ancak, istihdam alan ı olarak sanayi sektörünün pay ı yeterli düzeyde de ğildir. Son 20 y ıll ık dönemde bölgede sanayinin geli şiminin yetersiz kald ığı görülmektedir. Bu durum, Sakarya aç ısından önemli bir dezavantajd ır. Sanayi sektöründe çal ış anlar ın oransal bak ımdan az olmas ı üst ve alt orta tabakalar içerisinde, sanayici ve i şadamlar ı grubunun yeterli say ıda olmad ığı nın bir göstergesidir. Bir ba şka ifadeyle, sermayedar müte şebbis bir s ınıf henüz tam manas ıyla geli şim gösteremedi ğinin i şaretidir. Türkiye geneli aç ısından bak ıld ığı nda tar ımda çal ış anlar ın oran ı %48,4, sanayidekilerin %13,3, in şaat kesiminde %4,6, hizmetler kesiminde ise %35,5tir. Bu oranlara göre Sakarya’n ın tar ım potansiyeli Türkiye ortalamas ının üzerindedir (sesam.sakarya.edu.tr).

Sakarya ilinde 2000 y ılına kadar köy nüfusu şehir nüfusundan fazla iken, ilk defa 2000 yılında şehir nüfusu köy nüfusundan daha fazla olmu ştur. Büyük şehir d ışı nda kalan ilçelerin şehir nüfuslar ı incelendi ğinde, şehir nüfusu en fazla olan ilçenin Hendek ilçesi, en az olan ın ise Tarakl ı ilçesi oldu ğu görülmektedir. Şehir nüfus art ış h ızının en fazla oldu ğu ilçe binde 53,1 ile Karasu ilçesi, en az oldu ğu ilçesi binde -22,5 ile Tarakl ı ilçesidir. Sakarya iline ba ğlı bulunan tüm bucak ve köylerin y ıll ık nüfus art ış h ızı binde 6,2’dir.

1.2.2. Arazi Mülkiyet Durumu

Sakarya’da arazi mülkiyeti ile ilgili en önemli sorun eskiden beri iletmelerin sahip oldu ğu arazi büyüklüklerinin küçük olmas ıdır. Hamit Đnand ık’ ın 1958 y ılında haz ırlad ığı “Adapazar ı’n ın Bölgesinin Đktisadi Co ğrafyas ı” isimli makalesinde bu durum “Tamam ıyla topraktan geçinen köylü nüfusun toprak mülkiyeti incelendi ği zaman, bölgede küçük(cüce) arazi mülkiyeti rejiminin hakim oldu ğu, büyük zirai

36 işletmeler veya çiftlik i şletmeleri şeklinde olan bir veya birkaç şah ısa ait geni ş topraklar ın son derece k ısıtl ı oldu ğu görülmektedir.” şeklinde ifade edilmektedir. Sakarya ilinde tar ım yap ılan topraklar 245.356 hektar geni şlikle, ilin yakla şı k %51’ini kaplamaktad ır. Bu alanlar yakla şı k 60 bin aile taraf ından kullan ılmakta ve i şletme ba şı na ortalama 41 dekar arazi görünmesine ra ğmen, i şletmelerin ancak % 18’i 50 dekar ın üzerinde arazi varl ığı na sahiptir (sakarya.gov.tr). Sakarya Đli’nde 2001 y ılı rakamlar ına göre 59521 tar ımsal i şletme bulunmaktad ır. Đlde bulunan i şletmelerin %28’i 20 dekar ın alt ında arazi büyüklü ğüne sahiptir. Yüz dekar ın üzerinde araziye sahip işletmelerin oran ı ise çok az olup %2’dir. Tablo 15’de tar ımsal i şletmelerin yap ısı görülmektedir (Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı,2006:54).

Tablo 14: Sakarya Đlinde Tar ımsal Đş letmelerin Arazi Büyüklükleri (2001)

Đş letme Büyüklü ğü Đş letme Say ısı Đş letme Say ısı Toplam Parça Say ısı (da) (Adet) (%) (Adet) <10 5821 9 8961 10-19 11390 19 28006 20-49 29734 49 109161 50-99 10979 18 43676 100-199 1586 2 9868 200-499 30 - 366 500-5000 1 - 1

Kaynak: Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı, 2006 Ülkemizde 4.068.432 adet tar ım i şletmesinin, 59.521'i (%1.43) Sakarya ilinde bulunmaktad ır. Tar ım i şletmelerinin ortalama geni şli ği 28 dekar ile Türkiye ortalamas ının (57,6 dekar) alt ındad ır. Đş letmelerin arazi geni şlik gruplar ına göre da ğı lımı da Türkiye ortalamas ının alt ındad ır. Küçük isletme olarak nitelendirilen 50 dekar ın alt ında araziye sahip isletmelerin oransal da ğı lımı ülke ortalamas ından daha yüksektir (% 82). Tarla bitkileri yeti ştiricili ğinde optimum i şletme büyüklü ğünün asgari olarak sulamal ı ko şullarda 100, sulamas ız alanlarda 200 dekar oldu ğu kabul edildi ğinde Sakarya'da ekonomik tar ım yapabilen isletme say ısı % 3 dolay ındad ır. Di ğer taraftan Sakarya ilindeki i şletme arazileri çok parçadan olu şmaktad ır. Türkiye geneli için 5.45 olan ortalama parça say ısı, Sakarya ilinde 8'dir. AB ülkelerinde ortalama işletme büyüklü ğü 174 dekard ır. Di ğer yandan Sakarya'da tar ım i şletmelerinin arazi mülkiyeti büyük oranda i şletme sahiplerine ait de ğildir. Tar ım kesimine uygulanan

37 do ğrudan gelir deste ği ve ürün baz ında uygulanan desteklerden faydalanan i şletme say ısı oran ı % 51 ve kay ıt alt ında olan alan oran ı % 40 civar ındad ır (I şı k,2007:47).

Grafik 4: Sakarya Đlinde Tar ım Đş letmelerinin Arazi Büyüklü ğüne Göre Da ğı lımı

(%) 50

40

30

20

10

0 <10 10 -19 20 -49 50 -99 100 -199 200 -499 500 -999

Arazi Büyüklü ğü ( da )

Kaynak: Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı, 2006

Tar ım ve Köyi şleri Bakanl ığı taraf ından yürütülen Çiftçi Kay ıt Sistemi ve Do ğrudan Gelir Deste ği çal ış malar ında 2004 y ılında i şletme ba şı na dü şen ortalama arazi büyüklü ğünün 51,24 da. ile en fazla IV. Alt Bölge’de oldu ğu görülmektedir. Bu rakam I. Alt Bölge’de 48,16 dekar, II. Alt Bölge’de 31,07 dekar ve III. Alt Bölge’de 24,24 dekard ır.

Grafik 5: Sakarya Đlinde Do ğrudan Gelir Deste ği Ödemelerine Esas Đş letme Ba şı na Dü şen Ortalama Arazi Miktarlar ı (da, 2004)

60 48,16 51,24 50 40 31,07

(da.) 30 24,24 ı 20 10 0 I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. Alt Bölge IV. Alt Bölge Arazi Miktar

Kaynak: Sakarya Tar ım Đl Müdürlü ğü, 2004

38 Tar ımsal i şletmelerde büyük ço ğunlukla hayvansal ve bitkisel üretim beraber yap ılmakta olup bu i şletmelerin oran ı %71’dir. Bu durum a şağı daki grafikte rakamsal de ğerlerle de gösterilmi ştir.

Grafik 6: Sakarya Đlinde Tar ım Đş letmelerinin Faaliyet Kollar ına Göre Say ılar ı (2001)

45000 42767 40000 35000 30000 25000 20000 (Adet) 16753 15000 10000 335 5000 0 Yaln ız Hayvansal Yaln ız Bitkisel Üretim Bitkisel ve Hayvansal Üretim Üretim Yapan Kaynak: D. Đ.E. Sakarya ilinin ba şta Đstanbul olmak üzere Ankara, Bursa ve Kocaeli gibi büyük tüketim ve sanayi bölgelerine yak ın olmas ı bitkisel ve hayvansal ürünlerin pazarlamas ında büyük avantaj olu şturmaktad ır (Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı, 2006).

1.2.3. E ğitim Durumu

Đlimiz genelinde 456 okulda, 5.306 derslikte; 167.676 ö ğrenci, 7.586 ö ğretmen nezaretinde e ğitim-ö ğretim faaliyetleri sürdürülmektedir.

Tablo 16: Sakarya Đli E ğitim Faaliyet Çizelgesi Okuma -Yazma OKS 2005 Y ılı Đ l ÖSS 2005 Y ılı Đ l Okul Öncesi Đlkö ğretim Oran ı Sıralamas ı Sıralamas ı Okullula şma Oran ı Okullula şma Oran ı 90,8 % Tm: 39 Mf: 36 Say ısal: 39 Sözel: 65 55 % 90 % Ortaö ğretim Kad ın Nüfusun Đkili E ğitim Yapan Yüksekö ğretim Y.ö ğretim Akademik Okullula şma Oran ı Okullula şma Oran ı Okul Say ısı Öğrenci Say ısı Personel Say ısı 57 % 89 % 66 35.470 1.097

Kaynak: Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı,2006

39 1.2.4. Ula şı m

Đlimiz, ülkemizin en önemli kav şak noktas ında bulunmaktad ır. Đstanbul, Ankara, Eski şehir ve Bursa gibi büyük illere yak ın mesafede olmas ı ve ba ğlant ı yollar ının Sakarya’dan geçmesi ilimizi cazip hale getirmektedir (Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı,2006).

Ula şı m a ğı nın yanl ış planlamas ı sonucu hava, su ve toprak kirlili ği yönünden olumsuz etkiler ya şanmaktad ır. Đlimizin Đstanbul’a yak ın olmas ı nedeni ile hareket eden yolcu say ısı bir hayli fazlad ır. Baz ı ilçe yollar ının k ısmen bozuk olmalar ı nedeniyle bak ımlar ına ihtiyaç vard ır ( Đl Çevre Durum Raporu,2008).

Tablo 16: Sakarya Đlindeki Araç Say ılar ı. Đl Merkezi Toplam Araç Say ısı 94.802

Đl Geneli Toplam Araç Say ısı 130.651

Kaynak: Sakarya Emniyet Müdürlü ğü(Trafik Den.ve Tes. Şb.Müd.)Aral ık-2005 Đlimizde sadece rayl ı sistem olarak şehirleraras ı ta şı mac ılıkta kullan ılan tren demiryollar ı mevcuttur. Đstanbul’u Ankara ve di ğer Anadolu illerine ba ğlayan demiryolu, Sakarya ilinden geçer. Merkez, Arifiye Beldesi Đstasyonu ve Merkez Gar istasyonu mevcuttur. Ayr ıca Sakarya- Đstanbul aras ı irtibatl ı her gün kar şı lıkl ı olarak tren seferleri yap ılmaktad ır (sakarya.gov.tr).

Đlimiz s ınırlar ından denize k ıyısı bulunan ilçeler Karasu, Kocaali ve Kaynarca ilçeleri olup, Karasu ilçemizin Yeni Mahalle’sinde denize dökülen Sakarya Nehri a ğı zda küçük bir liman bulunmakta olup, ta şı mac ılıkta kullan ılmamaktad ır. Mevcut limanda bal ıkç ı tekneleri bar ınmaktad ır ( Đl Çevre Durum Raporu,2008:229). Karasu ilçesinde yeni ve daha büyük bir liman ın yap ımı tamamlanmak üzerindedir. Liman ın yap ımı ş imdiden büyük çapl ı sanayi tesislerinin ilçeye kurulmas ını sa ğlam ış tır. Ayr ıca liman ın Sakarya’n ın kara ve demiryolu ula şı mı üzerinde de etkili olaca ğı kesindir.

Sakarya’dan geçen, Uluslararas ı TEM Otoyolu ve D – 100 (Eski E.5) karayolu, yaln ız ülkenin en zengin ticaret ve sanayi potansiyeline sahip Đstanbul ve Trakya’y ı tüm Anadolu’ya ba ğlamakla kalmaz, Avrupa, Asya ve Afrika k ıtalar ını da birbirine ba ğlar. Avrupa’dan gelen demiryollar ı buradan geçerek Suriye ve Đran s ınırlar ından geçerek Asya içlerine kadar ula şı r. Adapazar ı Ticaret ve Sanayi Odas ı ve Valili ğin öncülü ğünde,

40 Sakarya Üniversitesi’nce haz ırlanan “Sakarya Nehri Ula şı m Projesi”nin hayata geçirilmesi durumunda mevcut uygun ula şı m imkânlar ı daha da mükemmel hale getirilecektir. Bu proje ile önemli bir sanayi merkezi durumunda olan Adapazar ı ile Karadeniz aras ında suyolu ba ğlant ısı gerçekle ştirilmi ş olacakt ır. Ayr ıca Osmanl ı döneminden beri de ğIşı k ara ştırmac ılar taraf ından önerilen Marmara Denizi’ni Sakarya Nehir’i üzerinden Karadeniz’e ba ğlama dü şünceleri gerçekle şirse bizde de Avrupa ülkeleri ba şta olmak üzere pek çok ülkede oldu ğu gibi kanal ula şı mı yap ılabilecektir (Hay ır,2005:2).

1.2.5. Tar ımda Makine Kullan ımı

Sakarya ili tar ımda kullan ılan alet ve makineleri bak ımından zengin bir ildir. Ülke tar ım alanlar ının % 0,73'üne sahip olan Sakarya, traktör varl ığı nın % 2,20'sine sahiptir. Türkiye’de ortalama 1 traktöre 28 hektar alan dü şerken Sakarya'da bir traktöre 9 hektar alan dü şmektedir. Bölge illerinden bir traktöre dü şen alan Bursa'da 9 hektar, Bolu'da 11 hektar, Kocaeli'nde 14 hektar, Bilecik'te 16 hektard ır. Sakarya' da fazla miktarda üretilen ürünlerde alan ba şı na dü şen toprak i şleme ekipmanlar ı, biçerdöver, mibzerler, mısır hasat makineleri, silaj makineleri, süt sa ğı m makineleri, vb. alet ve makine varl ığı da ülke ve kom şu illerden yüksektir (I şı k,2007:44).

Tablo 17: Sakarya Đlinde Tar ımsal Alet-Makine Varl ığı nın 1998-2008 Y ıllar ındaki Durumu(Adet) CĐNS Đ 1998 2008 CĐNS Đ 1998 2008 Karasaban 112 14 Mısır daneleme maki. 1.432 515 Hayvan Pulluklan 1.625 575 Mısır hasat makine. 81 110 Traktör Pulluklan 19.530 17.630 Selektör 23 21 Toprak frezesi 363 653 Yem k ırma makinesi 274 788 Kültivatör 1.705 2.283 Sap keser 13 161 Merdane 369 459 Sırt plverizatörii 7.031 7909 Tırm ıklar 22.040 17.006 Sedyeli Atomizör 289 204 Çapa makinesi 2.713 Traktör pülverizatörü 2.238 3054 Mibzerler 2.612 Motorlu pülverizatör 1.603 1589 Patates dik. Maki. 11 6 Tozlay ıcı 875 651 Gübre dagit ıcısı 4.347 4.690 Atomizör 1.406 1344 Orak Makinesi 518 96 Santrifüj pompa 896 899 Biçerba ğlar 380 239 Motopomplar 4.134 4162 Balya makinesi 354 333 Derin kuyu pompas ı 173 768 Harman makinesi 710 Ya ğmurlama tesisi 3.854 5718

41 Tablo 17’un Devam ı Tınaz makinesi 12 23 Krema Makinesi 404 254 Döven 7 2 Civciv kuluçka maki. 10 12 Sap döver 109 Civciv ana makinesi 26 22 Biçerdöver 141 222 Siit sagim makineleri 1.327 3571 Patates sök. Maki. 15 8 Römork 19.040 19488 Pancar sök. Maki. 198 308 Su tankerleri 2.717 2463 Çay ır biçme maki. 512 2-3 Tekerli Traktör 1.091 21163 Silaj makineleri 330 823 4 Tekerli Traktörler 19.012 Fınd ık harman maki. 487 520

Kaynak: : sesam.sakarya.edu.tr ve TU ĐK verileri Tablo 18: Baz ı Tar ımsal Alet ve Makinelerin Sakarya Đli, Baz ı Çevre Đller ile Türkiye Đçindeki Yeri(D ĐE, 2001)

Alet-Makine Türkiye Bilecik Bolu Bursa Kocaeli Sakarya Traktör 948.416 6.566 12.118 37.992 7.438 20.819 Mibzerler 322.993 1.236 1.001 3.097 322 2.631 Biçer Döver 12.053 16 42 134 114 139 Mısır Hasat Mak 468 - - 3 - 79 Mısır Dane Mak 5.819 14 2 48 134 1.404 Mısır Si1aj Mak 4.068 24 59 183 40 315 Süt sa ğı m Mak 96.795 841 709 5.996 996 1.682

Kaynak: sesam.sakarya.edu.tr 1.2.6. Tar ımda Gübre Kullan ımı

Türkiye genelinde oldu ğu gibi, Sakarya'da da gübre kullan ımı 2001 y ılında önceki yıllara göre azal ış göstermi ştir. Sakarya ilinde Türkiye'de kullan ılan gübrenin % 1.8l 'i kullan ılmaktad ır. Türkiye genelinde 314,7 olan hektara gübre kullan ımı Sakarya ilinde 779,6, yakla şı k 2,5 kat daha yüksektir. Sakarya hektara 160 kg/ha bitki besin maddesi kullan ımıyla, Türkiye ortalamas ının (63 kg/ha), üzerinde, II. ürün tar ımı ile sulu tar ımın yo ğun olarak yap ıld ığı Adana ve Hatay illerinden sonra üçüncü s ırada bulunmaktad ır. Sakarya' da hektara kullan ılan bitki besin maddesi dünya ortalamas ının (116 kg/ha) üzerinde, AB ülkelerinin gerisindedir. Hektara, Đngiltere'de 283, Fransa'da 240, Đtalya'da 220 kg bitki besin maddesi kullan ılmaktad ır (I şı k, 2007:45).

42 Tablo 19: Sakarya Đlinde Gübre Kullan ımı ve Türkiye'ye Göre Durumu (DIE, 2001)

Kaynak: sesam.sakarya.edu.tr 1.2.7. Tar ımda Su Kullan ımı Sakarya ili su potansiyeli bak ımından oldukça zengindir. Yer üstü su kaynaklar ından en önemlisi Sakarya Nehri’dir. Toplam uzunlu ğu 824 km. olan nehrin 159,5 km.’si Sakarya ili s ınırlar ındad ır. Bölgedeki tüm çay ve derelerin birle şti ği ana akarsudur. Maksimum debisi 996 m 3/sn., minimum debisi 30 m 3/sn., ortalama ise 193 m 3/sn.‘dir (Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı,2006:96). Ak ış rejimi düzensizdir. Yata ğı nda en fazla su ya ğış lar ın bol ve buharla şman ın az oldu ğu ilkbahar mevsiminde görülür. Sakarya Nehri; yerle şim yeri ve sanayi kurulu şlar ının kullan ım suyu ihtiyac ı, rekreasyon, tar ımsal sulama, at ıksu de şarj ı gibi amaçlar do ğrultusunda kullan ılmaktad ır ( Đl Çevre Durum Raporu,2008:69-70). Sakarya ili, nehrin mansap bölgesinde yer ald ığı ndan Sakarya Nehri geçti ği yerle şim birimlerinden yüklendi ği kirliliklerle birlikte il sınırlar ına giri ş yapmakta ve kendisine kat ılan sulardan ald ığı kirliliklerle de Karadeniz’e dökülmektedir. Kirlilik yükünün azalt ılmas ı amac ıyla sanayi kurulu şlar ının at ık sular ının zarars ız hale getirilmesi için ar ıtma tesislerinin yap ılmas ı, standartlar düzeyinde at ık su de şarj ına müsaade edilmesi, yerle şim birimlerinden kaynaklanan evsel at ık sular ın ar ıtılmas ı amac ıyla belediyeler taraf ından ar ıtma tesislerinin yap ılmas ı gerekmektedir ( Đl Çevre Durum Raporu,2008:69). Sakarya Nehri’ndeki kirlilik sulama için Sakarya Nehri’nin sular ından yararlanan tar ım arazilerinde gelece ğe yönelik ciddi bir sorundur.

Sakarya Nehri d ışı nda ildeki di ğer akarsular Mudurnu Çay ı, Dinsiz Çay ı, Akçay, Maden Deresi, Hendek Uludere Dar ıçay ırı Deresi, Karaçay Deresi, Y ırtmaç Deresi ve irili ufakl ı Sapanca dereleri de bulunmaktad ır (Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı,2008:96).

43 Đlin en önemli gölü Sapanca Gölü olup, yüzölçümü 4700 hektard ır. Sapanca Göl’ünün güney ve kuzey bat ı sahilleri tamamen tar ım arazileri ile çevrilidir. Bu arazilerden bilhassa sebze ve meyve bahçeleri kurak yaz mevsiminde gölden pompa ile al ınan suyla sulanmaktad ır. Bu i ş için göl önemli bir kaynakt ır. Ziraat arazilerinin zaman ında sulanmas ı ile verim birkaç kat ına ç ıkacak ve bu durum bölgenin sosyo-ekonomik yap ısını faydal ı yönde etkileyecektir ( Đl Çevre Durum Raporu,2008:79). Sapanca Gölü dışı nda hidrografya özellikleri k ısm ında belirtilen di ğer göllerden de sulama konusunda yararlan ılmaktad ır.

Đlde bulunan do ğal göller d ışı nda Köy Hizmetleri Đl Müdürlü ğü taraf ından ilde be ş adet sulama göleti yap ılm ış tır. Bunlarla ilgili bilgiler Tablo 20’de verilmektedir.

Tablo 20: K.H.M. Taraf ından Yap ılan Sulama Göletleri Sulama Alan ı Gölet Ad ı Durumu (Hektar) Sakarya Merkez Salmanl ı Sulama Göledi (II. Alt Bölge) 227 Faal

Sakarya Kaynarca Reisler-Okçular Sulama Göledi (IV. Alt Bölge) 313 Faal

Sakarya Sö ğütlü Đmamlar-Aslanlar Sulama Göleti (II. Alt Bölge) 429 Faal

Sakarya Kaynarca Kulakl ı Sulama Göleti (IV. Alt Bölge) 310 Đnşaat

Sakarya Sö ğütlü Hasanfak ı Sulama Göleti (II. Alt Bölge) 396 Đnşaat

Kaynak: K.H. Đ.M. 2005( Đl Tar ım Master Plan ı,2008) Sakarya Đl Özel Đdaresinden yap ılan yaz ılı aç ıklamaya göre, 2005 y ılında yap ılan 7 sulama göleti ile yap ımı süren 4 göletin sulama şebekeleri, damla sulama ve ya ğmurlama sistemine göre düzenlenmi ştir. Damla ve ya ğmurlama sistemleri ile y ılda 16 milyon metreküp su tasarrufu hedeflenmektedir. Salma sulama sisteminde 33 milyon metreküp su ile 20 bin 790 dekar alan sulan ırken, damla ve ya ğmurlama sulama sisteminde ayn ı miktar su ile 63 bin 700 dekar alan sulanabilmektedir. Ayr ıca, 2005 y ılı öncesi yap ılan Adapazar ı Salmanl ı ve Sö ğütlü Đmamlar Aslanlar sulama göletlerinin şebekeleri yenilenecektir. Ya ğmurlama ve damla sulama için borulu kapal ı sistem olarak yenilenecek sulama şebekesi ile sulama sahas ı iki kat ına ç ıkar ılacakt ır. Bugüne kadar 6 bin 500 dekar alan ı sulayan bu iki gölet, art ık 11 bin 300 dekar alan ı sulayabilecektir. Bu arada, Sakarya'da tar ım arazilerinin suya kavu şturulmas ı amac ıyla son 4 y ılda göletler için 3 milyon 900 bin TL bütçe ayr ılm ış tır. Son 40 y ılda yap ılan gölet say ısı 4 iken, 2010'da tamamlanacaklarla birlikte bu say ı 15'e yükselecektir.

44 Đş letmeye aç ılan Sö ğütlü Hasanfak ı, Pamukova Hüseyinli göletleri yan ında Geyve Sekiharman, Geyve Akdo ğan, Tarakl ı Kayabo ğaz ı, Ferizli Nalköy, Kaynarca Turnal ı göletleri de son a şamaya gelmi ştir. Kamula ştırma a şamas ında olan Serdivan Be şevler Me şeli, Sö ğütlü Kantar, Kaynarca Topçu ve Geyve Hisarl ık göletlerinin ise 2010 yılında i şletmeye aç ılmas ı hedeflenmektedir. Tamamlanan ve yap ımı süren göletlerle ilde sulanan tar ım alan ı toplam 125 bin 200 dekara ula şacakt ır(www.haberler.com) . DS Đ ve KHM taraf ından yap ılan sulama tesislerinin bir k ısm ı halen kullan ılmakla birlikte önemli bir k ısm ı da zamanla tesislerde çe şitli sebeplerle meydana gelen bozulmalardan dolay ı i şlemez durumdad ır. Tablo 21’de bu durum ayr ınt ılı olarak belirtilmi ştir.

Tablo 21: Tar ım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu Köy Hizmetleri Đl Müdürlü ğü DS Đ Taraf ından Yap ılan Sulama Alan ı Taraf ından Yap ılan Sulama Alan ı Hektar** Hektar * Alt Bölge Faal Gayr ıfaal Cazibe Pompaj Toplam Toplam Sulama Sulama Toplam Sulama Sulama Bürüt Net Projeleri Projeleri Geyve 323 200 523 Pamukova 347 160 507 5883 3724 9607 7900 Tarakl ı 689 - 689 I. Alt Bölge 1359 360 1719 5883 3724 9607 7900 Merkez 227 236 463 Ferizli 57 0 57 Sapanca 0 399 399 Sö ğütlü 825 0 825 II. Alt Bölge 1109 635 1744 0 0 0 0 Akyaz ı 1066 400 1466 Hendek 339 300 639 Karapürçek 312 0 312 Karasu 0 0 0 Kocaali 0 0 0 III. Alt Bölge 1717 700 2417 0 0 0 0 Kaynarca 623 0 623 IV. Alt Bölge 623 0 623 0 0 0 0 Toplam 4808 1695 6503 5883 3724 9607 7900

Kaynak: K.H. Đ.M, DS Đ. 2005 Đl genelinde toplam 19836 hektar saha sulanabilmektedir. Üreticilerin kendi çabalar ı ile sondaj kuyular ı açarak sadece kendi arazilerini sulama çabalar ında olduklar ı gözlemlenmektedir. Bu durum parçal ı olan arazilerde toplu sulama projelerinin yap ılabilir olmamas ından kaynaklanmaktad ır. Bu nedenle A şağı Sakarya Havzas ı Sulama Projesi gibi büyük ölçekli bir proje uygulamaya girinceye kadar ba şta

45 sebzecilik olmak üzere ihtiyaç duyulan benzeri tar ımsal faaliyetlerde sulu tar ıma geçi ş imkan ı vermek amac ıyla keson kuyu ve benzeri sistemlerle lokal sulama projeleri devreye sokulup di ğer tarla içi developman hizmetleriyle entegre edilmesi gerekmektedir. Ayr ıca de ğişen iklim şartlar ı da göz önünde bulundurularak mevcut bitki paterninin bitki su tüketimi, uygun sulama sistemi, uygun sulama metodu ve sulama suyu kalitesi gibi önemli ve öncelikli konularda ihtiyaç duydu ğu ara ştırma ve geli ştirme hizmetleri acilen devreye konulup sonuçland ırılarak proje verimlili ğini artt ırmak, sonuçlar ın öngördü ğü çiftçi örgütlenmeleri, sulama suyu kullan ımı gibi konularda gerekli yay ım faaliyetleri uygulamaya konulmal ıdır (I şı k,2007:82-83).

1.2.8. Tar ımın Đl Ekonomisindeki Yeri

Ülke genelinde tar ım sektörü; 2008 y ılı verilerine göre GSMH içinde %7,5’lik payla in şaat, ticaret, sanayi sektörlerinden sonra dördüncü s ırada yer almakta iken, di ğer sektörler kar şı sında sanayinin tart ışı lmaz üstünlü ğü görülen Marmara bölgesinin bir ili olan Sakarya’da ilk s ırada yer alarak sanayiye kaynak aktaran itici bir güç konumundad ır. Sakarya ili ekonomisi içerisinde tar ım sektörü önemli bir paya sahiptir (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008:11)

Tablo 22: Đktisadi Faaliyet Kollar ının Ekonomideki Pay ının Türkiye, Marmara Bölgesi ve Sakarya Aras ındaki Kar şı la ştırmas ı

Sektör Türkiye Marmara Bölgesi Sakarya Tar ım 14,5 5,2 20,5 Sanayi 25,3 33,8 25,6 Đnşaat 6,0 5,6 6,5 Ticaret 20,8 23,7 20,4 Ula ştırma ve Haberle şme 13,9 13,2 11,1 Di ğerleri 19,5 18,5 15,9

Kaynak: Sakarya Đl Çevre Durum Raporu, 2008

46 Tablo 23: Tar ımsal GSH’n ın Alt Sektörlere Göre Da ğı lımı Üretim De ğeri Üretim De ğeri Üretim % Oran ı % Oran ı YTL 2007 YTL 2008

Tarla Bitkileri Üret. 242.019.280 14,1 262.906.327 14,6

Sebze Üretimi 99.019.001 5,8 111.800.060 6,2

Meyve Üretimi 554.376.750 32,4 527.212.800 29,4

Hayvansal Üretim 809.018.511 47,3 885.726.744 49,5

Su Ürünleri Üretimi 6.259.226 0,4 7.198.110 0,4

Toplam 1.710.692.768 100,0 1.794.844.040 100

Kaynak:Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008 2008 y ılında bir i şletme ba şı na dü şen GSH 30 bin 155 TL.’dir. Đş letmelerdeki ortalama fert say ısının 5,5 oldu ğu varsay ıld ığı nda fert ba şı na dü şen GSH 5.483 TL olmaktad ır (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008:11).

Tar ımsal üretim de ğeri 2008 y ılı cari fiyatlar ına göre 1 milyar 795 milyon TL olarak gerçekle şmi ştir. Bu de ğerin sektörlere göre da ğı lımına bakt ığı mızda %49,5’lik bir payla hayvansal üretim ilk s ırada yer almaktad ır. Bunu %29,4’lük oranla meyve üretimi, %14,6’lik oranla tarla bitkileri üretimi ve %6,2’lik oranla sebze üretimi izlemektedir. Tablo 23’ten de anla şı laca ğı üzere tar ımsal üretim de ğerinde 2007 y ılına göre %5’lik bir art ış olmu ştur. Sektörlere göre üretim de ğeri da ğı lımlara bak ıld ığı nda meyvecilikten elde edilen üretim de ğerinin bir önceki y ıla göre %5 oran ında azald ığı görülmektedir. Bunun nedeni ise 2008 y ılında f ınd ık fiyatlar ının bir önceki y ıla göre dü şmü ş olmas ıdır (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008,11).

Đlin güneyinde yer alan ilçelerimizde sebzecilik ve çe şitli meyveler, orta kesimde ba şta mısır olmak üzere tarla ziraat ı ve sebzecilik, kuzeye gidildikçe f ınd ığı n öne ç ıkt ığı görülmekle birlikte il genelinde hayvanc ılık yayg ın olarak yap ılmaktad ır (sakarya.gov.tr).

Tar ımsal GSH’n ın alt bölgelere da ğı lımı Grafik 7’deki gibi grafiksel olarak da gösterilebilir.

47 Grafik 7: Sakarya Đlinde Tar ımsal Gayrisafi Has ılan ın Alt Bölgeler Baz ında Da ğı lımı

IV.Alt Bölge 10,64

III.Alat Bölge 48,26

II.Alt Bölge 26,63

I Alt Bölge 14,47

0 10 20 30 40 50 % Kaynak: Sakarya Tar ım Đl Müdürlü ğü 2004( Đl Tar ım Master Plan ı)

Grafik 8: Đlçelerde Tar ımsal i şletmeler, Ki şi Ba şı na TGSH, TL, 2008

10000

9000

8000

7000

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0 Merkez Akyaz ı Ferizli Geyve Hendek Karapürçek Karasu Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Sö ğütlü Tarakl ı

Tar ım Đş letmesi Say ısı TGSH/Ki şi Bit. GSH/Ki şi Hay. GSH/Ki şi

Tar ım i şletmelerinin da ğı lımına bak ıld ığı nda en fazla i şletme s ırayla Merkez, Karasu, Akyaz ı ilçeleri ilk s ıralarda yer almaktad ır. Ki şi ba şı na tar ımsal GSH de ğerlerine

48 bak ıld ığı nda, il ortalamas ı 5. 483 TL’ nin üzerinde de ğere sahip ilçeler Kaynarca, Tarakl ı, Sö ğütlü, Pamukova, Merkez olarak s ıralanmaktad ır. Bu de ğerin sektörel da ğı lımı incelendi ğinde özellikle Kaynarca ve Tarakl ı ilçelerinin hayvansal üretimden elde edilen GSH de ğerinin bitkisel üretime oranla daha yüksek oldu ğu görülmektedir, Pamukova ve Kocaali ilçelerinde ise tam tersi bir durum söz konusudur. Grafik 8’den de anla şı laca ğı üzere tar ımdan elde edilen gelirin ki şi ba şı na da ğı lımında Kaynarca ve Tarakl ı ilçeleri ön plana ç ıkmaktad ır. Bu da söz konusu bu ilçelerimizdeki temel geçim kaynaklar ının tar ımsal faaliyetlere dayal ı oldu ğunu göstermektedir (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008,11).

1.2.9. Di ğer Ekonomik Faaliyetler

Sakarya, çe şitli iklim şartlar ı, ucuz arazi varl ığı , elektrik enerjisinin topla şı m yeri, kara ve demir yollar ı a ğı na dahil olu şu, nüfus yo ğunlu ğunun sa ğlad ığı i ş kolu imkanlar ı ile sanayi kurulu şlar ını kendine çekmektedir.

Sakarya, Cumhuriyetin ilk y ıllar ında kamu yat ırımlar ı ile ba şlayan sanayile şme sürecini, özel sektör yat ırımlar ı ve organize sanayi bölgeleri ile devam ettiren bir ildir. Sakarya son y ıllarda kurulan büyük ölçekli sanayi kurulu şlar ı ile ülke sanayinin gözde yat ırım bölgelerinden birisi olma özelli ğini kazanm ış tır. Sakarya, tar ım temelli ekonomiden sanayi temelli ekonomiye h ızl ı ve sa ğlıkl ı geçi şin modeli konumundad ır (sakarya.gov.tr). Adapazar ı’nda ekonomik geli şme 19. as ır sonlar ında Anadolu demiryolunun yap ılmas ıyla görülür. 1950 ba şlar ında vagon ve şeker fabrikas ı ile sanayile şme ba şlam ış ; 1960’tan sonra özel sektör yat ırımlar ı ile h ızını artt ırm ış ; 1970’ten sonra çok faal duruma gelmi ştir. Sanayi daha ziyade tar ım, kereste ve imalat sanayi olarak geli şmi ştir. 10 ve daha fazla i şçi çal ış tıran i ş yeri 250’ye ve 2-9 ki şi çal ış tıran i ş yeri say ısı 1500’e yakla şmış tır. Ba şlıca sanayi kurulu şlar ı; Şeker, vagon, ni şasta, ya ğ, lâstik, pipo, vinç ve palanga, tel, di şli, otomobil, yedek parça, metal, g ıda, hayvan yemi, kimyevî maddeler, kauçuk, orman ürünleri, süt, kiremit, tu ğla, mermer, kireç ve ondulin fabrikalar ıdır (www.cografya.gen.tr) .

49 Tablo 24:Sakarya Đlindeki Sanayi Kurulu şlar ının Sektörel Da ğı lımı

SEKTÖRLER FĐRMA SAYISI KAPAS ĐTE KUL. % Gıda Sanayi 28 Firma 33 Tekstil Sanayi 9 Firma 44 Orman Ürünleri 17 Firma 31 Metal -Çelik 27 Firma 40 Petro -Kimya 11 Firma 42 Elektrik -Elektronik 2 Firma 45 Otomotiv Sanayi 19 Firma 42 Yap ı-Đnşaat 6 Firma 37 TOPLAM 119 Firma 39,7

Kaynak: cografya.gen.tr Tablo 25: Sakarya Đlinde Yer Alan Küçük ve Orta Boy Đş letmelerin Sektörel Da ğı lımı, Firma Çal ış an Say ılar ı SEKTÖRLER FĐRMA SAYISI ÇALI ŞAN Gıda Ürünleri 136 Firma 4400 Dokuma -Giyim 40 Firma 2071 Makine Đmalat ı 43 Firma 900 Orman Ürünleri 46 Firma 2280 Metal -Çelik 24 Firma 700 Petro -Kimya 51 Firma 2317 Elektrik 14 Firma 444 Ta şı t Araçlar ı 43 Firma 6930 Yap ı-Đnşaat 32 Firma 680 Di ğerleri 5 Firma 249 TOPLAM 434 Firma 20.971

Kaynak: cografya.gen.tr Sanayi yat ırımlar ının OSB ve bu bölgeler haricinde artmas ı önemli bir tar ım potansiyeli olan Sakarya ilinde sorunlara yol açacak ve tar ım arazisini azaltacakt ır (Hay ır,2005,23).

Sakarya, tarihi ve do ğal güzellikleri ile ülkemizin önemli turizm merkezlerinden biri olma özelli ğini ta şı maktad ır. Göl, ırmak ve deniz varl ığı ile Türkiye’nin ba şta gelen illerinden olan Sakarya, h ızla artan tesisle şme oran ı ve do ğal güzellikleri turizme aç ılmas ı ile bölgesinin ve ülkenin cazip yerlerinden biri haline gelmi ştir. Özellikle Đstanbul ve Đzmit’ten düzenlenen alternatif spor turlar ı ve günlük turlarla hem tan ınma oran ı artmakta hem de var olan turistik potansiyeli yükselmektedir. Deniz turizmi yeni yeni geli şmektedir ( Đl Çevre Durum Raporu,2008,149). Đlimize 2001-2007 y ıllar ı itibariyle giri ş yapan yerli ve yabanc ı turist say ılar ı Tablo 26'da verilmi ştir.

50 Tablo 26: 2001-2007 Y ıllar ı Aras ında Sakarya Đline Gelen Turist Say ılar ı

Giri ş 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Yerli Turist 20.146 24.553 34.330 40.414 78.159 78.762 61.320 Yabanc ı Turist 4414 1981 1803 1377 2861 6488 5173 Toplam 24.560 26.534 36.133 41.791 81.020 85.250 66.493

Kaynak: Đl Çevre Durum Raporu, 2008 Sakarya ilinde çe şitli madenler mevcuttur. Ama bunlar ın bir k ısm ı i şletmeye aç ılm ış de ğildir. Đlin en önemli madenleri demir ve mermerdir. Đlde demir ve mermer d ışı nda, bak ır, manganez, asbest, talk ve kil yataklar ı vard ır.

Sakarya ili çok zengin bir orman varl ığı na sahiptir. Đl topraklar ının yar ısına yak ını (%45) orman ve fundal ıklarla kapl ıdır. Ormanlarda çam çe şitleri, kay ın, gürgen, me şe, dış budak, kestane, ç ınar a ğaçlar ı ço ğunluktad ır. Đl ormanlar ından senede 300 m³ sanayi odunu, 240 bin ster yakacak odunu elde edilir (cografya.gen.tr).

Tablo 27: Sakarya Ormanc ılık Üretimi SAKARYA ORMANCILIK ÜRET ĐMĐ

Odun Türleri Birimi 2004 2005 2006 2007 Sanayi Odunu m3 10.202 10.909 17.100 14.500 Tomruk m3 34.336 39.580 45.300 50.900 Maden Direk m3 1.339 1.420 1.700 600 Ka ğı tl ık Odun m3 12.354 10.392 18.200 24.200 Lif - Yonga Odunu m3 45.531 65.820 107.300 178.200 Di ğer m3 Yakacak Odun ster 245.552 176.115 198.500 120.100

Kaynak: Sakarya Orman Bölge Müdürlü ğü, 2008 Hayvanc ılıkta orta ve büyük ölçekli i şletmelerin say ısı az olup genellikle aile işletmecili ği şeklinde faaliyetler sürdürülmektedir. Mera varl ığı nın yetersiz olu şu hayvanc ılığı n daha çok kapal ı sistem hayvanc ılık şeklinde yap ılmas ını sa ğlamaktad ır.

Đlimizde hayvansal üretime yönelik olarak et, süt ve yumurta üretiminde kayda de ğer at ılımlar gerçekle şmi ştir. Ya şanan ekonomik şartlar sebebiyle sektörün GSH içindeki pay ı dü şmesine ra ğmen birinci s ıradad ır. Đlde s ığı rc ılık sektörü yan ında tavukçuluk sektöründe de önemli geli şmeler meydana gelmi ştir. Modern beyaz et ve yumurta tesisleri faaliyete geçirilmi ş ve bunlara ba ğlı kesimhaneler kurulmu ştur. Đlin tar ımsal

51 üretim de ğerinin yakla şı k %43’ü hayvansal ürünlerden sa ğlanmaktad ır ( Đl Tar ım Master Plan ı, 2008:112).

Sakarya’da 2004 y ılı itibari ile 119.999 adet büyükba ş ve 38.627 adet küçükba ş hayvan bulunmaktad ır. Hayvan say ılar ı ile ilgili detay Tablo 28’de verilmektedir Yenilenemeyen kaynaklar, madenler, fosil yak ıtlar (gaz/petrol) ve yerel turistik, tarihi ve kültürel yerler tar ımda do ğrudan kullan ılmamalar ına ra ğmen k ırsal ekonomi üzerinde bir bütün olarak olumlu ve olumsuz etkileri olmaktad ır. Bu kaynaklarla ba ğlant ılı ekonomik faaliyetler tar ım gelirlerinin artt ırılmas ına yard ımc ı olur ve gerek tar ım gerekse tar ım d ışı k ırsal kesimin yararlanabilece ği yerel altyap ı ve sosyal yap ı yat ırımlar ına katk ıda bulunurlar. Ancak bu çal ış malar arazi, su ve tar ım i şgücü unsurlar ıyla rekabet ederek tar ım fiyatlar ının yükselmesine ve i şgücünün tar ımdan uzakla şmas ına neden olabilir (I şı k,2007:53).

52 Tablo 28:Sakarya Đlinde Đlçeler ve Alt Bölgeler Baz ında Hayvan Say ılar ı (2004)

Büyük Ba ş Tek Küçük Ba ş Kanatl ı Alt Bölgeler Tırnakl ı Kedi Köpek Adet/devre Manda Buza ğı Dana S ığı r Toplam Koyun Keçi Toplam

Geyve 0 2720 5780 8500 950 6500 5000 11500 1400 992000 Pamukova 5 956 2415 3376 64 3320 3250 6570 2625 449500 Tarakl ı 2 1500 4130 5632 339 5897 650 6547 1891 704300 I. Alt Bölge 7 5176 12325 17508 1353 15717 8900 24617 5916 2145800 Merkez 64 3200 27800 31064 172 1950 0 1950 2900 1210000 Ferizli 0 1628 3800 5428 0 1520 0 1520 680 1117500 Sapanca 0 300 1200 1500 120 200 0 200 400 228000 Sö ğütlü 30 1000 5050 6080 32 1220 89 1309 776 623500 II. Alt Bölge 94 6128 37850 44072 324 4890 89 4979 4756 3179000 Akyaz ı 304 3100 13347 16751 255 2393 185 2578 3297 2965910 Hendek 722 1700 11500 13922 249 2650 20 2670 2250 1751300 Karapürçek 0 2637 6330 8967 9 1125 75 1200 755 1152000 Karasu 0 383 2623 3006 67 1160 63 1223 525 568000 Kocaali 0 1250 2850 4100 0 390 390 800 368800 III. Alt Bölge 1026 9070 36650 46746 580 7718 343 8061 7627 6806010 Kaynarca 0 3800 9000 12800 1 970 970 630 4174500 IV. Alt Bölge 0 3800 9000 12800 1 970 970 630 4174500 1127 24174 95825 121126 2258 29295 9332 38627 Toplam 18153 16305310

Kaynak: Đl Tar ım Master Plan ı,2006 BÖLÜM 2: SAKARYA ĐLĐNDE B ĐTK ĐSEL ÜRET ĐMDE YA ŞANAN DE ĞĐŞĐ M

2.1. Sakarya Đlinde Arazi Kullan ımı ve Agro-Ekolojik Alt Bölgeler

Tar ıma elveri şli iklimi, verimli ve geni ş arazileri ile bir tar ım yöresi olan Sakarya bu özelli ğini, sanayi ve ticaret sektörlerinde elde edilen son geli şmelere ra ğmen de sürdürmektedir. Sakarya’da tar ım alan ı ve ormanc ılık önemli yer tutmakta olup il alan ın yakla şı k %93’ünü olu şturmaktad ırlar. Çay ır-mera alanlar ı ise fazla olmay ıp Đlin ancak %3’ünü kaplamaktad ır. Đlde tar ım alan ı 245.356 hektar, orman alan ı 208.178 hektar, tar ım d ışı alan 21667 hektar ve çay ır mera alan ı 16443 hektar’d ır. Tablo 29’da Alt bölgeler ve ilçeler baz ında arazilerin niteliklerine göre da ğı lımı verilmi ştir (Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı,2006:44).

Tablo 29 : Sakarya’da Arazinin Niteliklerine Göre Da ğı lımı (ha, 2004)

Orman Ve Fundal ık Tar ım D ışı Çay ır Ve Tar ım Alt Bölgeler Đlçeler Alan* Alan Mer’a Alan ı

Geyve 39369 1395 4020 14552 Pamukova 19421 699 879 12710 I. Alt Bölge Tarakl ı 17541 650 656 13747 Toplam 76331 2744 5555 41009 Merkez 12160 5808 1916 44700 Ferizli 3210 966 919 13663 II. Alt Bölge Sapanca 10548 3309 105 1338 Sö ğütlü 3913 650 554 11146 Toplam 29831 10733 3494 70847 Akyaz ı 29376 1270 5457 27657 Hendek 29556 1700 477 29266 Karapürçek 10730 275 207 3833 III. Alt Bölge Karasu 15397 2310 986 29299 Kocaali 6245 1070 71 20656 Toplam 91304 6625 7198 110711 Kaynarca 10712 1565 196 22789 IV. Alt Bölge Toplam 10712 1565 196 22789 Genel Toplam 208178 21667 16443 245356

Kaynak: Sakarya Tar ım Đl Müdürlü ğü, * Orman Bölge Müdürlü ğü

54 Şekil 6: Sakarya Đlinde Agroekolojik- Alt Bölgelerin S ınırlar ı

Kaynak: Tar ım Đl Müdürlü ğü, 2008

55 I. Alt Bölgede orman alan ının %61 ile en fazla paya sahip oldu ğu görülmektedir. Tar ım alan ı ise toplam alan ın %33’ünü olu şturmaktad ır. Adapazar ı ve Sö ğütlü Ovalar ının içinde bulundu ğu II. Alt Bölge tar ım alan ının toplam bölge alan ı içinde en fazla paya sahip oldu ğu alt bölgedir. Burada toplam tar ım alan ı içinde tar ım alan ının oran ı %62’lik, orman alan ı ise %26’l ık paya sahiptir. III. Alt Bölgede tar ım alan ı bölge toplam alan ının %52’sini, orman alan ı ise %42’sini olu şturmaktad ır. IV. Alt Bölge tar ım alan ının en fazla oldu ğu bölge olup %65’lik paya sahiptir. Orman alan ı %30’luk paya sahiptir.

Tar ım alanlar ı içinde tarla arazisinin en fazla oldu ğu alt bölge II. Alt Bölge olup, tar ım alan ı 54.898 hektard ır. Toplam 78.185 hektar olan meyve alanlar ının 56.979 hektar ı III.Alt Bölgede olup, bu durum bölgedeki f ınd ık alanlar ının yo ğunlu ğundan kaynaklanmaktad ır. Sebze alanlar ının 2.199 hektar ı I. Alt Bölge’de, 2273 hektar ı II. Alt Bölge’de, 1071 hektar ı III. Alt Bölge’de ve 311 hektar ı IV. Alt Bölge’de yer almaktad ır (Đl Çevre Durum Raporu,2008).

2.2. Sanayi Bitkileri Üretimi

2.2.1. Şeker Pancar ı

Şeker pancar ı tar ım ürünleri içinde birim alandan fazla gelir getiren bitkilerin aras ında yer al ır. Ayr ıca önemli bir ön bitki (münavebe bitkisi) etkisine sahip olmas ı nedeniyle toprak verimli ğinin yükselmesini dolay ısı ile kendinden sonra ekilecek bitkilerin veriminin artmas ını sa ğlar.

Đlimizde şeker pancar ı tar ımı Adapazar ı Ş eker Fabrikas ı’na ba ğlı sözle şmeli üretim şeklinde yap ılmaktad ır. Şeker pancar ı, yan ürünlerinin tamam ı de ğerlendirilen bir bitki olmas ının yan ı s ıra, üretim ve i şlenme periyodu içinde kullan ılan girdiler ile birçok sektörde dolayl ı olarak katma de ğeri art ırıcı önemli bir rol oynamaktad ır. Şeker pancar ının yan ürünlerinden ya ş küspe hayvan yemi olarak de ğerlendirilirken melas da yem sanayinde ve di ğer sanayilerde (g ıda, ispirto, beton ) kullan ılmaktad ır. Şeker pancar ının yan ürünü olan ya ş pancar posas ı ve melas ile pancar ın ba ş ve yaprak k ısm ı, hayvan yemi olarak kullan ılmaktad ır. Bu yan ürünlerin kolay temin edilebilir ve ucuz olmas ı, hayvanc ılığı n geli şmesine yard ımc ı olmakta ve bu kesime ek gelir kayna ğı yaratmaktad ır (Tar ım Đl Müdürlü ğü 2008 Faaliyet Raporu:16).

56 Türkiye, şekerpancar ından şeker üreten önemli ülkelerden biri olup, y ıll ık yakla şı k 2,5 milyon ton üretimi ile Almanya, Fransa ve ABD’nin arkas ında yer almaktad ır (Güne ş ve ark,2002:2).

Şekerpancar ı asl ında ılıman iklim bölgelerinin tar ım bitkisidir. Y ıll ık ya ğış tutarlar ının 500-600 mm. ile 700-800 mm. olmas ı yeterlidir. Ama s ıcakl ık de ğerlerinin 18ºC ile 20ºC’den daha yüksek ve ya ğış lar ın ise daha az oldu ğu yazlar ı kurak geçen bölgelerde de sulama yoluyla, kolayl ıkla bu ürünün tar ımı yap ılır (I şı k,2007:72).

Türkiye’de şeker pancar ı ekim alanlar ının da ğı lışı na etki eden ba şlıca faktörler yükselti, iklim özellikleri, morfolojik özellikler, toprak özellikleri ve di ğer ürünlerin rekabeti olu şturmaktad ır. Yurdumuzda şeker pancar ı 10-1900m. aras ında yeti ştirilmektedir. Genellikle s ıcakl ık ve ya ğışı n istenen miktarlarda seyretti ği 600-1000 m. yükselti ku şağı Türkiye’nin en yo ğun şeker pancar ı ekim alanlar ıdır.. Örne ğin Susurluk, Sakarya, Kızılırmak, Ye şil ırmak ve Ergene gibi akarsular ın biriktirdikleri alüvyal topraklarda hektar ba şı na 40 tonun üzerinde ürün al ınmaktad ır (Özça ğlar,1991:31-32).

Yukar ıda belirtilen pancar ın yeti şme istekleri ile daha önce iklim özellikleri k ısm ında belirtilen Sakarya’n ın iklim ko şullar ı kar şı la ştırılacak olursa Sakarya sulama yap ılmadan pancar yeti ştirilmesi için elveri şlidir. Ancak pancar ekilen alanlarda sulama sistemlerinin kurulmas ı kurak geçen y ıllardaki verim azalmas ının önüne geçecektir.

Ülkemizde co ğrafi da ğı lış yönünden, en yo ğun şekerpancar ı tar ımı yap ılan bölgeler, iç bölgelerdir. Đç Anadolu Bölgesi'nin bütün illeri, Đç Bat ı Anadolu (Afyonkarahisar, U şak, Kütahya), Orta ve Bat ı Karadeniz Bölümleri, Marmara Bölgesi ve Do ğu Anadolu Bölgesi, seker pancar ı tar ım faaliyet bölgesi içinde kal ır. Ama y ıll ık seker pancar ı üretimi toplam ının (l990'da 14 milyon ton) % 80 gibi yüksek bir pay ı, ba şta Đç Anadolu Bölgesi olmak üzere (Konya ili 1,5 -2 milyon ton, Eski şehir 1 milyon ton), Đç Bat ı Anadolu Bölümü'nden sa ğlan ır. Sulama sorununu çözecek olan G.A.P. tamamlan ınca, Güneydo ğu Anadolu'da yüksek bir üretim sa ğlanabilecektir (Do ğanay, 1995:144).

Şekerpancar ı ve şeker sanayi ekonomiye çok yönlü katk ılar sa ğlaman ın yan ı s ıra, üreticinin kültüründe sosyal ve ekonomik davran ış aç ısından da önem ta şı maktad ır. Ülkemizde T ŞFA Ş sahip oldu ğu 27 şeker fabrikas ı ile K ĐT olarak sektörde yer almaktad ır (Güne ş ve ark.2001:2).

57 Türkiye’nin mevcut 3 özel şeker fabrikas ı olan Konya, Amasya ve Kayseri Şeker Fabrikas ı PANKOB ĐRL ĐĞ E ait olarak faaliyetlerini sürdürmektedir. Son y ıllarda şekerpancar ı ve şeker sanayi “tar ımda yeniden yap ılanma” ad ı alt ında 2001 y ılında çıkar ılan 4634 say ılı “ Şeker Yasas ı” ile şekerpancar ına üretim kotalar ının getirilmesi, fabrikalar ın özelle ştirilmesi, ni şasta bazl ı tatland ırıcılara ayr ıcal ık ve kolayl ıklar sa ğlama süreci ba şlat ılm ış tır. Bu geli şmeler üretici, sanayi çal ış anlar ını geriye dönülmesi zor sorunlarla ba ş ba şa b ırakm ış tır 1996 y ılında 423.000 ha olan ekim alan ı, 2003 y ılında 359.000 hektara gerilemi ştir. Ayn ı durum şekerpancar ı üretimi için de geçerli olmu ştur. 1996 y ılında 13,5 milyon ton olan üretim,2003 y ılında 11,9 milyona gerilemi ştir. Bu azal ış sürecinin de devam edece ği beklenmektedir. Đş letmelerde şekerpancar ı ekimine ayr ılan alan, özellikle kota uygulamas ı ile azalma e ğilimindedir. Yasa öncesi ve sonras ında ekim alan ı ortalama olarak %50,5 oran ında azalm ış tır. Bu azal ış en yüksek olarak 1-10 dekar şekerpancar ı geni şli ğine sahip olan küçük işletmelerde görülmü ştür. Ancak i şletmelerin şekerpancar ı verim miktar ında önemli bir de ğişim olmam ış tır (Güne ş ve ark.2002:4-5).

Şeker pancar ı Adapazar ı ovas ına 1934 y ılında girmi ş ve bu y ıl içinde birdenbire 1350 hektarl ık bir sahay ı i şgal etmi ştir. Pancar ın Adapazar ı ovas ına bu ani giri şi ve hemen ilk senesinde oldukça geni ş sahalar ı kaplay ışı , ayn ı y ılda Eski şehir’de faaliyete ba şlam ış olan şeker fabrikalar ına lüzumlu olan pancar ın bir k ısm ının temini maksad ıyle yap ılm ış te şebbüsler neticesindedir( Đnand ık,1958:4). 1956’da Sakarya’da şeker fabrikas ı kurulduktan sonra ise ildeki şeker pancar ı ekim alanlar ında önemli bir art ış olmu ştur.

Tablo 30: 1941-49 Y ıllar ı Aras ında Şekerpancar ı Üretimi ve Ya ğış Miktarlar ı

YA ĞIŞ(mm) PANCAR

Ekim Y ıllar ı Đlkbahar Yaz Ekilen Alan(hektar) Üretim (ton) Verim (ton) 1941 131 133,4 3175 81500 25,6 1944 209,5 140 3000 72500 24 1945 138 46 3375 39500 11,7 1949 250 228 2952 90000 30,5

Kaynak: Hamit ĐNANDIK ”Adapazar ı’n ın Đktisadi Co ğrafyas ı” Pancar ın üretilmeye ba şlad ığı ilk y ıllarda sulama ko şullar ı yetersiz oldu ğu için üretim özellikle ya ğış ko şullar ından çok etkilenmektedir. Örne ğin, Tablo30’da görüldü ğü gibi, 1949 senesinde ekilen alan, önceki y ıllara göre daha az olmas ına ra ğmen, elde edilen

58 pancar ın daha fazla olu şu ilkbahar ve yaz mevsimindeki ya ğış fazlal ığı ile aç ıklanmaktad ır. Bu da Adapazar ı’nda pancar tar ımında sulama yayg ınla şı ncaya kadar, pancar üretiminde seneden seneye görülen farklar ın, ya ğış ş artlar ındaki de ğişiklikten ileri geldi ğini göstermektedir. Tablo 31’de 1955 y ılından günümüze Sakarya’daki şeker pancar ı üretim miktarlar ı verilmi ştir.

Tablo 31: Sakarya Đli Đlçelere Göre Şeker pancar ı Üretimi Đ ZL Đ ÜTLÜ A Ğ EKER GEYVE Ş AKYAZI FER KARASU HENDEK MERKEZ TARAKLI PMUKOV PANCARI SÖ KYNARCA

1955 9.675 2.234 698 1.076 158

1965 23.079 7.361 2.175 1.006 186

1970 263.161 74.516 12.287 18.835 1.976 9.665

1975 30.532 6.936 2.300 1.301 312 3.774

1980 214.870 38.965 14.988 3.705 3.000 12.300

1985 255.467 78.212 10.145 13.013 5.835 8.650

1990 222.675 67.020 16.333 13.985 11.810 10.213 17.210 13.126 4.194 57.080

1991 168.364 41.520 13.328 7.733 7.036 5.773 5.421 7.347 3.439 36.271

1992 184.695 56.262 12.772 9.854 7.212 5.591 10.204 18.199 2.943 40.349

1993 189.808 57.810 14.885 12.682 7.287 8.552 7.772 28.924 1.548 55.353

1994 210.662 71.029 21.976 7.524 13.166 10.997 13.316 13.820 1.057 61.679

1995 145.642 44.517 10.475 3.224 4.862 3.859 7.217 3.333 1.049 31.878

1996 414.960 43.539 14.365 9.093 3.029 1.026 2.586 25.406 1.005 34.652

1997 154.760 41.062 22.515 7.333 6.072 1.441 4.433 17.965 1.031 39.428

1998 136.879 38.508 23.176 10.198 5.469 3.144 7.690 26.413 1.836 38.317

1999 189.636 50.088 29.485 9.772 6.134 2.647 4.794 30.145 1.249 57.783

2000 178.287 35.283 30.239 8.942 6.225 1.514 4.832 25.507 1.540 53.791

2001 143.780 44.578 18.544 6.812 6.077 1.971 3.390 18.614 1.089 35.816

2002 145.121 34.182 18.968 6.718 6.796 2.145 5.651 21.461 1.229 45.586

59 Tablo 31’in devam ı

2003 73.022 21.162 6.834 4.728 4.092 539 1.902 16.809 977 12.017

2004 90.059 23.219 12.911 2.142 3.438 957 2.291 14.829 806 24.397

2005 90.711 30.385 12.345 2.730 3.120 1.208 1.948 15.083 700 38.360

2006 90.974 27.977 11.594 170 2.233 18.607 18.655

2007 135.063 33.295 16.847 1.932 7.220 2.654 4.146 20.739 489 34.726

2008 134.755 26.759 24.257 1.849 9.030 6.425 4.110 23.354 231 43.521

Kaynak: TU ĐK verileri ve Ziraat Bankas ı Đ statistikleri 2008 y ılı itibariyle Sakarya ilinde hemen her ilçede şeker pancar ı üretimi yap ılmaktad ır. Pancar üretiminin olmad ığı ilçeler Kocaali, Sapanca ve Karapürçek ilçeleridir. En fazla üretim yap ılan ilçeler ise Merkez, Akyaz ı ve Sö ğütlü’dür. Daha sonra Ferizli ve Pamukova gelmektedir. Şeker pancar ı üretiminde geçmi şten günümüze ya şanan de ğişim Grafik 9’da daha belirgin olarak görülmektedir.

Grafik 9: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Şekerpancar ı Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Kaynak: TU ĐK verileri ve TC Ziraat Bankas ı Đ statistiklerinden derlenerek haz ırlanm ış tır. Grafik 9’a göre pancar üretiminde belirgin azalman ın oldu ğu y ıllar 1975, 1991, 1995 ve 2003’tür. Ya ğış ko şullar ının pancar üretimi üzerindeki etkilerinden daha önce bahsetmi ştik. Her ne kadar sulama ko şullar ı 1950’li y ıllara göre artm ış olsa da yinede

60 verilen y ıllarda üretimdeki dü şmenin iklim ko şullar ından kaynakland ığı dü şünülmektedir. Üretim miktar ındaki de ğişimin do ğru de ğerlendirilebilmesi için ekim alanlar ının da incelenmesi gerekmektedir. Bu nedenle Tablo 35’de Sakarya ilinde pancar ekim alanlar ında geçmi şten günümüze ya şanan de ğişim verilmi ştir.

61 Tablo 35: Sakarya Đli 1992-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Şekerpancar ı Ekim Alanlar ı ve Verimi

Merkez Akyaz ı Ferizli Geyve Hendek Karasu Kaynarca Pamukova Sö ğütlü Tarakl ı Karapürçek 1992 ekim 36,3 11,67 2,54 3,75 1,24 1,34 2,73 3,49 8,24 920 verim 5,26 5,176 5,028 2,628 5,816 4,172 3,738 5,215 4,897 3,199 1993 ekim 35,84 10,76 3,25 3,42 1,29 1,64 2,92 5,26 10,37 500 50 verim 5,296 5,485 4,58 3,708 5,783 5,215 2,662 5,53 5,338 3,096 2,74 1994 ekim 47 14,92 4,83 3,55 2,34 2,47 4,78 3,55 13,33 510 verim 4,572 4,855 4,55 2,344 5,775 4,74 2,809 3,926 4,705 2,202 1995 ekim 33,04 11,6 3,31 970 1,47 1,4 3,46 1,07 10,45 590 verim 4,505 4,011 3,663 3,394 3,656 3,607 2,269 3,508 3,435 2,761 1996 ekim 38,02 14,23 4,13 2,65 1,83 450 1,68 4,83 10,08 420 verim 4,007 3,64 4,104 3,552 3,442 2,85 1,724 5,293 3,949 2,393 1997 ekim 34,45 12,65 4,44 2,11 1,68 390 1,53 3,65 9,92 460 verim 4,653 3,483 5,323 3,475 4,048 4,117 3,036 4,848 4,226 2,241 1998 ekim 37,15 9,89 4,88 2,12 1,2 740 2,45 4,77 11,09 680 verim 3,684 3,974 5,402 5,074 4,883 4,913 3,191 5,572 3,625 2,7 1999 ekim 39,97 12,04 5,34 1,9 1,28 620 1,11 4,82 12 500 verim 4,895 4,206 5,659 5,17 4,868 4,412 4,319 6,28 5,159 2,498 2001 ekim 27,87 8,12 3,57 1,55 1,01 400 1,21 3,81 7,88 460 verim 5,159 5,49 5,194 4,391 6,017 4,928 2,802 4,886 4,545 2,367 2002 ekim 27,83 6,68 3,11 1,34 1,14 420 1,44 3,39 9,56 420 verim 5,215 5,117 6,012 5,013 5,961 5,107 3,924 6,331 5,187 2,926 Tablo 35’in devam ı 2003 ekim 18,77 5,18 2,03 1,26 800 280 940 3,22 5,21 390 verim 4,14 4,336 4,068 3,752 5,384 2,695 2,045 5,22 3,292 2,505 2004 ekim 14,45 4,16 2,11 490 550 160 510 2,42 4,21 250 verim 6,232 5,606 6,119 4,371 6,251 5,981 4,492 6,128 5,595 3,224 2005 ekim 15,31 5,41 2,13 530 500 190 480 2,87 4,84 210 verim 5,925 5,616 5,838 5,151 6,24 6,358 4,058 5,255 5,86 3,333 2006 ekim 19,142 5,633 2,626 100 866 3,366 4,99 verim 5,057 5,427 5,09 2,464 3,046 5,656 4,794 2007 ekim 24,054 6,62 2,845 507 1,19 520 1,205 5,301 6,083 173 verim 5,615 5,029 5,922 3,811 6,067 5,104 3,441 3,912 5,709 2,827 2008 ekim 24,189 4,43 4,038 573 1,426 1,077 1,305 4,349 8,202 76 verim 5,668 6,043 6,265 3,227 6,332 6,137 3,301 5,37 5,454 3,039

Kaynak: TU ĐK verileri

63 Grafik 9 incelendi ğinde fark edilen bir di ğer durum ise baz ı y ıllarda ya şanan art ış ve azal ışı n yan ında, genel olarak tüm ilçelerde üretimde ya şanan azal ış tır. Ekim alanlar ına da bak ıld ığı nda bu durum göze çarpmaktad ır. Yakla şı k 1990 y ılından itibaren üretim ve ekim alanlar ı genel olarak azalma e ğilimindedir. Ekim alanlar ının azalmas ında Adapazar ı Ş eker Fabrikas ı’n ın eskisi gibi yüksek kapasiteyle çal ış tırılmamas ı ve fabrikan ın 1999 depreminde hasar görmesinden dolay ı kapat ılma karar ının al ınmas ı etkili olmu ştur. Fabrika 2006 y ılında yeniden faaliyete geçmi ştir. Ancak bu durum ilde üretim art ışı na neden olmam ış tır. Sakarya’daki fabrikan ın kapal ı oldu ğu dönemde üretici ürününü Eski şehir Şeker Fabrikas ı’na ta şı mış tır.

2001 y ılında ç ıkar ılan “ Şeker Kanunu” tüm Türkiye’de oldu ğu gibi Sakarya’daki şeker pancar ı üretimini de olumsuz etkilemi ş, ekim alan ı ve üretimin azalmas ına neden olmu ştur. Üreticiler 2001 y ılında uygulamaya konulan “ Şeker Kanunu” ile üretim kotalar ını azalaca ğı nı ve ülke olarak gelecekte şeker sektöründe d ış a ba ğı ml ılığı n artaca ğı nı ifade etmi şlerdir. Gerçekten de ülke düzeyinde yasa ile ekim alan ı azalmas ı devam etmektedir. Şeker politikalar ına yön verecek 4634 say ılı” Şeker Kanunu” 19 Nisan 2001’de yürürlü ğe girmi ştir. Kanun ana hatlar ıyla, fabrikalara konulacak i şlenen pancar kotas ı, destekleme fiyatlar ının 2002/03’den itibaren Kurul taraf ından belirlenmesi ve şeker sat ış fiyatlar ının kamu fabrikalar ı için de serbest b ırak ılmas ı şeklinde özetlenebilir (Demirci,2003:14). Şeker yasas ının uygulanmas ı üreticileri şekerpancar ı yerine alternatif ürün aray ışı içine sokmu ştur. Ancak pazar sorunu ve al ış kanl ıklar, gelir kayb ını telafi edebilecek alternatif ürün bulma zorlu ğu, şekerpancar ı yerine yeti ştirilecek ürünün seçimini zorla ştırmaktad ır.

2001 y ılında ç ıkart ılan “ Şeker Kanunu ” ile Şekerpancar ı üretimine s ınırlama getirilmi ştir. Azalan şekerpancar ı ekim alanlar ında yeti şebilecek en karl ı bitkilerin ba şı nda, ayçiçe ği gelmektedir. Bu nedenle, şekerpancar ı ekim bölgelerinde ayçiçe ği üretimini yayg ınla ştırabilmek için, ülke genelinde gerekli programlar ın yap ılmas ı gerekmektedir (Fidan ve Özçelik,2003:98). Ancak Sakarya’da iklimin çok elveri şli olmamas ı nedeniyle ayçiçe ği üretiminde de azalma y ıllara göre görülmektedir.

64 2.2.2. Tütün

Tütün bitkisi kökeni bak ımından suptropik karakterli bir kültür bitkisi oldu ğu için dünya üzerinde çok geni ş alanda üretimi yap ılmaktad ır. Tütün bitkisi yap ısı nedeniyle yeti şti ği yere kolay uyum sa ğlamakta ve 60 derece kuzey paraleli ile 45 derece güney paralelleri aras ında yeti ştirilmektedir (http://metingulesci.blogcu.com/turkiye-tutun - uretimi/5499321).

Tütün: K ıraç topraklar ı seven, yeti şme döneminde nem ve yüksek s ıcakl ığ a ihtiyac ı olan bir bitkidir. Türkiye’nin genelinde iklim ve toprak yap ısı tütün üretimine elveri şlidir. Fakat, kalitesinin azalmamas ı için devlet ekim alanlar ını belirlemekte ve kaliteye göre fiyatland ırma yapmaktad ır. Bu yüzden üretimde y ıllara göre dalgalanmalar azalmaktad ır (http://www.tutuneksper.org.tr) .

Dünya toplam tütün üretiminin yakla şı k ¾’ü Çin, ABD, Hindistan, Brezilya, Endonezya ve Türkiye’de yap ılmaktad ır. Bu ülkelerin dünya tütün üretiminde önemli paylar ının olmas ına kar şı n, toplam tar ım arazileri içinde tütüne ayr ılan arazileri çok azd ır. Dünyan ın en ba şta gelen tütün üreticisi olan Çin ayn ı zamanda % 41’lik pay ile en fazla tütün tüketimi gerçekle ştiren ülkedir. Çin’den sonra % 7.7’lik pay ile ABD, Hindistan, Japonya, Almanya ve Rusya Federasyonu gelmektedir (http://www.aeri.org.tr/pdf/) .

Türkiye’de Türk tipi tütün üretimi Ege, Marmara, Karadeniz, Do ğu Anadolu ve Güneydo ğu Anadolu Bölgeleri’nde yap ılmaktad ır. Ege Bölgesi toplam üretim alan ından ald ığı %66’l ık pay ile ilk s ırada yer almaktad ır. Ayr ıca Antalya, Bal ıkesir, Band ırma, Bursa, Kocaeli, Đstanbul, Sakarya, Gaziantep, Adana, Rize ve Trabzon illerinde yabancı men şeli tütün üretimi yap ılm ış tır.

65 Tablo 33: Türkiye’de Tütün Ekim Alan ı, Üretim ve Verimi(2002-2008)

Üretim Yıllar Ekili Alan (ha) (ton) Verim(ha/ton) 2002 191.000 152.856 0,8 2003 183.043 112.158 0,61 2004 192.710 133.913 0,69 2005 185.460 135.247 0,73 2006 146.166 98.137 0,8 2007 144.904 74.584 0,52 2008 120.871 100.000 0,83

Kaynak: Anonim, 2009 Türkiye’de tütün ekim alanlar ı son y ıllarda azalma e ğilimi içindedir. Son yedi y ıll ık döneme bak ılacak olursa özelikle 2002 y ılında ç ıkart ılan “Tütün Kanunu’nun” da etkisi ile Tablo 33’de de görülece ği üzere ekim alanlar ında %37’lük bir daralma ya şanm ış tır. Ekim alanlar ının daralmas ının do ğal sonucu olarak tütün üretimi de azalm ış tır. Tütün üretiminden vazgeçen üreticiler için alternatif olabilecek bitkiler; bu ğday, kanola, aspir, ayçiçe ği gibi tar ımsal ürünler olmakla birlikte üreticilerin büyük ço ğunlu ğunun tütün yerine hububat tar ımına kayd ığı gözlenmektedir. Halbuki yap ılan analizler ışığı nda, ara ştırma kapsam ında tütüne alternatif olarak üretilebilecek en uygun ürünün kanola oldu ğu söylenebilir (Gül ve ark, 2009:219).

Adapazar ı Ovas ı’nda tütünün ekili ş alanlar ı ve üretim miktar ı çok yüksek miktarlarda de ğildir. Tütün yeti ştirilmeye ba şlanan ilk yerler ova çevresinde Sapanca Gölü’nün kuzeyi ve Serdivan çevresinde dar bir aland ır. Hendek ilçesinde ise Düzce’deki üretim bölgesinin devam ı olarak Adapazar ı ovas ına göre üretim daha önce ba şlam ış tır. Tütün üretiminin yap ıld ığı ba şlıca ilçeler Merkez ve Hendek’tir. Di ğer ilçelerdeki üretim Tablo 34’te de görüldü ğü gibi oldukça dü şük miktarlarda ve istikrars ızd ır.

Tablo 34:Sakarya Đlinde 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Tütün Üretimi(ton)

TÜTÜN MERKEZ AKYAZI FER ĐZL Đ GEYVE HENDEK SÖ ĞÜTLÜ m 89 82 1292 5672 1965 112 6 3.459 7.020 1970 18 1 652 845 1975 10 926 621 1980 4 434 391 1985 17 248 119

66 Tablo 34’ün devam ı 1990 389 157 1991 249 1992 507 1993 1011 1994 272 85 350 200 150 1995 790 441 262 157 273 1996 78 15 8 6 5 10 1997 103 21 15 6 9 19 1998 67 16 13 12 12 18 1999 63 18 8 11 7 16 2000 36 17 16 17 9 18 2001 51 12 6 4 4 8 2002 VER Đ YOK. 2003 714 145 154 8 850 2004 2.289 21 2005 1658 9 2006 1.967 2007 1.341 2008 545 259 252 220

Kaynak: TU ĐK verileri ve TC Ziraat Bankas ı Đ statistikleri Aşağı daki grafikte tütün üretimindeki de ğişim daha net görünmektedir.

Grafik 10: Sakarya Đlinde 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Tütün Üretiminde Görülen De ğişim

Kaynak : TU ĐK verileri ve TC Ziraat Bankas ı verilerinden derlenerek haz ırlanm ış tır. Grafik 10’da da görüldü ğü gibi Sakarya’daki üretim miktar ı genel olarak 1000 tonun alt ındad ır. 2003’de Merkez’de 1000 tonun üzerine ç ıkan üretim, 2007’den sonra yeniden 1000 tonun alt ına inmi ştir.

67 2.2.3. Ayçiçe ği Üretimi

Ayçiçe ği önemli ya ğ bitkilerinden biridir. Ayçiçe ği ya ğı yemeklik kalitesi yönünden tercih edilen bitkisel ya ğlar aras ında ilk s ıray ı almaktad ır. Ayçiçe ğinin hem s ıvı ya ğ hem de margarin sanayinde kullan ılmas ı ayçiçe ğinin önemini art ırmaktad ır. Bundan ba şka di ğer kullan ım alanlar ı ise, ya ğı ç ıkar ıld ıktan sonra geriye kalan küspesi hayvan yemi yap ımında kullan ılmaktad ır. Ayr ıca ka ğı t, plastik sabun ve kozmetik ürünler yap ımında hammadde olarak da kullan ılmaktad ır (Özçelik ve Fidan, 2003:84).

Ayçiçe ği kura ğa fazla dayan ıkl ı olmamakla birlikte di ğer kültür bitkilerinin yeti şemedi ği kurak ko şullarda ba şar ıyla yeti şebilmektedir. Ayçiçe ği bitkisi topraktaki suyu en iyi de ğerlendiren bitkilerden biridir. Yeti şme süresi boyunca 500-600 mm’ lik toplam ya ğış a gereksinim duymaktad ır. Ancak ya ğış larla al ınan su miktar ı yeterli de ğilse verim al ınmas ı için sulama gereklidir. Kurak ko şullarda sulama ile % 100’e varan bir verim art ışı sa ğlanabilmektedir (Kolsar ıcı ve ark,2005:7-8).

Türkiye çiftçisinin ayçiçe ği üretimine ba şlamas ı II. Dünya Sava şı 'ndan sonrad ır. Dönemin politikalar ı gere ği de tar ımın desteklendi ği y ıllar kolza ve ha şha ştaki ekim sınırlamas ı politikalar ından sonra, bitkisel ya ğ ihtiyac ının giderilmesi için ayçiçe ği üretimini geli ştirmek amac ıyla devlet te şvik ve desteklerini kapsaml ı olarak uygulamaya ba şlam ış tır. Bütün bu destek ve te şviklerin verim üzerindeki etkileri 1980'li yıllarda kendini göstermi ş, 1985'li y ıllardan sonra hibrit tohumlar ının ekilmeye ba şlanmas ı ile verimdeki art ış lar yüksek seviyelere ç ıkm ış tır. Türkiye dünya ayçiçe ği üretim s ıralamas ında 8. s ırada yer almaktad ır. Türkiye ortalamas ı ( 1275 kg/ha), 870 kg/ha olan dünya ortalamas ından yüksektir. Uygulanan politikalar ın sonucunda, ürün al ım fiyatlar ı, bu ğday gibi alternatif ürünlerin lehine geli şme göstermeye ba şlam ış tır. Bunun sonucunda üretici üretimden vazgeçmeye ba şlam ış ve di ğer alternatif ürünlere yönelmi ştir. Zaten kendimize yeterli olmad ığı mız ya ğ ham maddesinde birde üretimden vazgeçmeler ve havan ın kurak geçmesi ile üretim iyice dü şmü ştür. Y ıll ık ayçiçe ği üretimimiz 1988’li y ıllarda yakla şı k her y ıl 1 milyon ton iken, 2001 y ılı üretimimiz 650 bin tona dü şmü ştür (Özçelik ve Fidan, 2003:84). Sonraki y ıllarda üretim bir miktar artm ış sa da 2008’e gelindi ğinde üretim 93.403 tona kadar dü şmü ştür.

68 Tablo 35: Türkiye’de Y ıllara Göre Ayçiçe ği Üretimi(1987-2008) YILLAR Üretim (ton) YILLAR Üretim (ton)

1987 1.100.000 1998 860.000 1988 1.150.000 1999 950.000 1989 1.250.000 2000 800.000 1990 860.000 2001 650.000 1991 800.000 2002 820.000 1992 950.000 2003 112.158 1993 815.000 2004 133.913 1994 740.000 2005 135.147 1995 900.000 2006 98.137 1996 780.000 2007 74.584 1997 900.000 2008 93.403

Kaynak: TU ĐK verileri Türkiye’de ayçiçe ğinin ekim alanlar ının % 75.9’u Trakya-Marmara, % 10.2’si Orta Anadolu, % 4.9’u Ege, % 4.2’si Karadeniz, % 3.3’ü Akdeniz ve % 2.5’i Do ğu ve Güneydo ğu Anadolu bölgesinde yer almaktad ır. Ayçiçe ği verimi bak ımından Türkiye ortalamas ı 125 kg/da iken, bölgeler aras ında en dü şük verim 79.8 kg/da ile Orta Anadolu Bölgesi’nden elde edilmektedir (Özçelik ve Fidan, 2003:84-85). 1940’lar civar ında Adapazar ı’nda ayçiçe ği üretimi Adapazar ı ovas ında, ova çevresinde ve A şağı Sakarya platosunda her yerde mevcuttur. Kand ıra kazas ı dahilinde ayçiçe ği ekim sahas ı, ketenin zarar ına olarak büyük ölçüde geni şleme kaydetmektedir ( Đnand ık,1958). Tablo 36’da Sakarya’daki 1975 y ılından itibaren ilçeler göre ayçiçe ği üretimi verilmi ştir.

69 Tablo 36: Sakarya Đlinde 1975-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Ayçiçe ği Üretimi(ton) Đ ZL Đ ÜTLÜ Ğ GEYVE YILLAR AKYAZI FER MERKEZ TARAKLI SÖ PMUKOVA KRPÜRÇEK KAYNARCA 1975 4400 90 870 4100 1980 8525 1200 5500 1985 2724 810 2804 1990 4965 175 401 2256 150 680 1991 3013 115 382 2390 120 691 1992 2554 264 246 127 364 19 328 136 84 1993 3001 264 150 140 400 23 180 200 114 1994 2310 256 72 135 388 22 116 147 111 1995 2388 229 212 17 362 424 100 111 1996 2200 91 160 410 720 133 108 1997 1568 62 238 1634 570 83 167 1998 751 105 1602 250 120 144 1999 752 40 105 2317 13540 114 80 2000 416 892 124 6119 372 372 2576 2001 638 62 159 1361 1021 94 68 2002 1305 86 45 1694 3019 1725 164 2003 385 82 168 1007 1006 21 49 (YA ĞLIK)2004 419 21 63 377 1342 75 13 (YA ĞLIK)2005 365 26 117 329 1169 83 117 (YA ĞLIK)2006 250 35 83 1064 1336 75 150 (YA ĞLIK)2007 233 12 58 660 621 5 138 (YA ĞLIK)2008 350 24 70 596 1893 5 210

Kaynak: TU ĐK verileri ve Ziraat Bankas ı Đ statistikleri Tablo 36’da da görüldü ğü gibi Sakarya’daki ayçiçe ği üretimi çok yüksek miktarlara ula şmam ış , ekim alan ı da çok geni şlememi ştir. Üretimin en fazla oldu ğu ilçeler Merkez ve Kaynarca’d ır. Geyve ve Tarakl ı’da da üretim, az miktarlarda da olsa, y ıllar içinde kesintisiz devam etmi ştir.

Ayçiçe ği üretimi Grafik 11 üzerinde incelendi ğinde ise ilk göze çarpan ilde zaten az olan ayçiçe ği üretiminin son y ıllarda daha da azalm ış olmas ıdır. Özellikle 2003 y ılından itibaren ya ğlık ayçiçe ği üretilmeye ba şlad ıktan sonra üretim tüm ilçelerde iyiden iyiye azalm ış tır. Sakarya’da görülen bu azalman ın Türkiye’de ayçiçe ği üretiminde ya şanan

70 genel problemlerden etkilendi ği ve Türkiye’deki üretime paralel olarak azald ığı dü şünülmektedir. Üretimdeki genel azalman ın yan ında Grafik 11’de üretimde art ış ya şanan y ıllar ise 2000 ve 2002 y ıllar ıdır. Bu y ıllar ın hemen arkas ından gelen 2001 ve 2003 y ıllar ında üretim azalm ış tır. Ayçiçe ğinin yeti şme ko şullar ından bahsedilirken kurakl ıktan olumsuz etkilendi ği belirtilmi şti. Bu nedenle 2000 ve 2002 y ıllar ında üretimde ya şanan dü şüş bu y ıllarda ilkbaharda dü şen ya ğış miktar ının yetersiz olmas ından kaynaklanmaktad ır. Grafikte dikkati çeken 1999 y ılındaki ani art ışı n ise 17 Ağustos depreminin gerçekle şti ği y ıl oldu ğu için, bu duruma ba ğlı istatistik verilerdeki bir hatadan kaynakland ığı san ılmaktad ır. Kaynarca’da tüm y ıllar boyunca çok az olan üretimin 1999’da bu kadar artmas ı mümkün gözükmemektedir.

Grafik 11: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Ayçiçe ği Üretiminin 1975-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) 16000 !LÇELER 14000 MERKEZ 12000 FER "ZL " 10000 SÖ ÜTLÜ 8000 AKYAZI 6000 GEYVE 4000 KRPÜRÇEK 2000 KAYNARCA PMUKOVA 0 … … … … … TARAKLI 1975 1980 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 LIK)20 LIK)20 LIK)20 LIK)20 LIK)20

(YA (YA (YA (YA (YA

Kaynak: TU ĐK verileri ve Ziraat Bankas ı Đ statistiklerinden derlenerek haz ırlanm ış tır.

71 2.3. Sebzecilik

Yapraklar ı, yumrular ı, kökleri, meyveleri veya tohumlar ı; ya ş ya da kurutulmu ş olarak insan beslenmesinde tüketilen kültür bitkilerine sebze denir. Bunlar ın kültürüne, yani tar ımının yap ılmas ı ve pazarlanmas ı i şlerine de, sebzecilik ad ı verilir. Sebzeler, büyük bir çe şitlilik gösterir. Bu nedenle de birkaç grup alt ında toplanarak incelenir.

1. Yumrusu yenilen sebzeler: Patates, so ğan, sar ımsak ve hayvan pancar ı gibi.

2. Yapra ğı yenen sebzeler: Lahana, enginar, kereviz, marul, ıspanak, p ırasa, karnabahar vb. sebzeler.

3. Meyvesi yenen sebzeler: Kavun, karpuz, kabak, salatal ık, patl ıcan, bamya, domates ve biber gibi.

4. Baklagiller: Fasulye, bezelye, bakla ve mercimek gibi.

Sebze tar ımı, yeryüzünde geni ş bir co ğrafi da ğı lış gösterir. Bugün Ekvator’dan 60° ile 65° kuzey ve güney paralellerine kadar her ülkede az çok sebze tar ımı yap ılmaktad ır. Co ğrafi konumunun uygun olu şu ve de ğIşı k bölgelerinde, bir çok farkl ı iklim tipi görülmesi ile Türkiye, Dünya’n ın sebze tar ımına en uygun ülkeleri aras ında yer al ır. Bu nedenle de yurdumuzun hemen her bölgesinde farkl ı sebze türleri yeti ştirilir (Do ğanay,1995:114). Yurdumuzda sebze tar ımında üretim fazlal ığı yönünden, Akdeniz Bölgesi, Marmara Bölgesi ve Ege Bölgesi ilk s ıray ı payla şı rlar(I şı k,2007:74).

Türkiye’de yakla şı k 50 sebze türü yeti ştirilmekte, buna ek olarak 20 kadar bitki türünün de kültürü yap ılmamakla birlikte do ğadan toplan ıp tüketildi ği bilinmektedir. Ülkemiz 22 milyon tonluk sebze üretimi ile dünyada ilk 4 ülke aras ında yer almaktad ır. Sebze üretiminin %87’si aç ıkta, %13’lük k ısm ı da örtü alt ında gerçekle ştirilmektedir (TR4 Do ğu Marmara Tar ım Master Plan ı,2007:68).

Sakarya’da her ilçede sebze üretimi yap ılabilmekle beraber Pamukova, Geyve (I.Alt Bölge) , Merkez, Sö ğütlü (II.Alt Bölge) ve Hendek (III. Alt Bölge) ilçeleri ticari anlamda sebzecili ğin sürdürüldü ğü yerlerdir. Bu ilçeler büyük tüketim merkezlerine yak ınl ıklar ının da avantaj ını kullanmakta, iç tüketimin yan ında il d ışı talepleri de kar şı lamaya yönelik bir sebzecilik çal ış mas ı içindedirler. Bu ilçelerimiz öncelikli olmak üzere il genelinde tarla sebzecili ği yan ında örtü alt ı sebzecilik de geli şme e ğilimindedir.

72 Aşağı da Grafik 12’de 1997-2001 y ıllar ında Sakarya’daki sebze üretiminin tar ımsal GSH içindeki % pay ı görülmektedir ( Đl Çevre Durum Raporu, 2008).

Grafik 12: Sakarya’da Sebze Üretiminin Tar ımsal GSH Đçindeki Yeri (%)

.Grafik 12 incelendi ğinde, Sakarya’da sebze üretiminin tar ımsal GSH içindeki pay ının yıllara göre artma e ğiliminde oldu ğu görülmektedir. Arazi mülkiyeti bölümünde de belirtildi ği gibi ilde tar ımsal i şletmelerin arazi varl ıklar ının küçük olu şu nedeniyle, bu alanlardan en yüksek verim ve gelir elde edilebilmesi sera sebzecili ği ile mümkündür.

Tablo 37’de Sakarya’da Alt bölgeler ve ilçeler baz ında önemli sebze ekili ş alanlar ı ve üretim miktarlar ı verilmi ştir. I. Alt Bölge’de domates, salçal ık biber, sivri biber ve ıspanak; II. Alt Bölge’de ba ş lahana, dolmal ık biber, taze fasulye, k ıvırc ık marul, h ıyar, karpuz ve balkaba ğı ; III. Alt Bölge’de balkaba ğı , h ıyar, k ıvırc ık marul, ba şlahana ve domates; IV. Alt Bölge’de ise ba şlahana, k ıvırc ık marul, karpuz ve kavun ekili ş alan ı ve üretim bak ımından önem arz etmektedir (Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı,2006:106).

73 Tablo 37: Sakarya’da Alt Bölgeler ve Đlçeler Baz ında Önemli Sebze Ekili ş Alanlar ı (ha) ve Üretim Miktarlar ı (ton, 2004) Karapürçek Pamukova Bölge Al I. TOPLAM Kaynarca Sapanca Hendek Sö Kocaali Merkez Tarakl Karasu Akyaz AltIII. V AltIV. Ferizli Geyve I AltII. Bölge Bölge Bölge ğ ütlü ı ı

Domates Ekili ş 480 415 0,5 895,5 120 20 5 1 146 5 40 5 4 12 66 20 20 1127,5 Üretim 24000 24900 15 48915 3600 1200 70 25 4895 75 1000 100 40 144 1359 400 400 55569

Ba ş Lahana Ekili ş 8 15 0 23 500 14 0 5 519 4 160 0 3 0 167 350 350 1059 Üretim 160 450 0 610 15000 700 0 150 15850 80 1600 0 90 0 1770 8750 8750 26980 Dolmal ık Biber Ekili ş 0 10 0 10 20 0 0 0 20 1 15 1 3 2 22 5 5 57 Üretim 0 50 0 50 300 0 0 0 300 15 81 10 45 20 171 25 25 546 T.Fasulye Ekili ş 40 30 3,5 73,5 50 30 25 10 115 20 30 7 30 18 105 50 50 343,5 Üretim 400 240 31,5 671,5 375 240 250 80 945 110 300 70 120 49,5 649,5 500 500 2766 Sal.Biber Ekili ş 600 250 0 850 0 0 0 15 15 0 0 8 0 1 9 0 0 874 Üretim 9000 4250 0 13250 0 0 0 450 450 0 0 96 0 10 106 0 0 13806 Kıvırc ık Marul Ekili ş 1 40 0 41 600 0 0 0 600 5 18 4 0,7 5 32,7 25 25 698,7 Üretim 10 600 0 610 7200 0 0 0 7200 50 90 40 7 25 212 75 75 8097

Sivri Biber Ekili ş 270 45 0 315 80 10 5 20 115 5 20 2 9 3 39 20 20 489 Üretim 4050 900 0 4950 1200 130 30 600 1960 50 100 20 108 30 308 400 400 7618 Hıyar Ekili ş 1 0 0 1 30 2 5 0 37 0,5 65 3 8 18 94,5 10 10 142,5 Üretim 30 0 0 30 600 28 50 0 678 5 1852 45 120 180 2202 200 200 3110 Tablo 37’nin devam ı Ispanak Ekili ş 250 25 0 275 150 15 0 0 165 20 50 2 0 2 74 50 50 564 Üretim 2500 312,5 0 2812,5 1500 67 0 0 1567 300 200 10 0 8 518 150 150 5047,5

Karnabahar Ekili ş 220 150 0 370 100 0 0 0 100 0 0 0 0 0 0 0 0 470 Üretim 4400 3750 0 8150 2000 0 0 0 2000 0 0 0 0 0 0 0 0 10150 Karpuz Ekili ş 15 75 0,5 90,5 75 15 0 0 90 0 35 0 14 5 54 100 100 334,5 Üretim 300 2625 25 2950 2250 975 0 0 3225 0 448 0 560 150 1158 3500 3500 10833

Sak ız Kabak Ekili ş 13 125 0 138 25 0 0 0 25 5 125 0 0 1 131 10 10 304 Üretim 360 1375 0 1735 375 0 0 0 375 75 2500 0 0 5 2580 100 100 4790 Kavun Ekili ş 5 50 0,3 55,3 50 0 0 0 50 0 30 0 2 0 32 20 20 157,3 Üretim 100 1000 3,9 1103,9 1000 0 0 0 1000 0 280,5 0 40 0 320,5 200 200 2624,4 Balkaba ğı Ekili ş 0 0 0 0 50 7 0 4 61 10 50 1 8 1 70 20 20 151 Üretim 0 0 0 0 2000 490 0 240 2730 150 1000 20 120 20 1310 400 400 4440 Kaynak: TU ĐK verileri

75 Đlde ticarî amaçl ı tarla sebzecili ği yap ılan toplam alan 10.898 hektar olup, ayr ıca meyve bahçelerinde ara ziraat olarak da sebzecilik faaliyetleri sürdürülmektedir. Birim alandan yüksek gelir elde etmenin di ğer yolu olan tarla sebzecili ği, bölgede son y ıllarda giderek yayg ınla şmaktad ır. Bu konunun geli ştirilmesi için de çal ış malar yap ılmaktad ır. Đl sebze üretim de ğerinin ilçeler üzerinden da ğı lımı incelendi ğinde %37,3 ile Merkez ilçe ilk sırada yer almakta, bunu % 23,2 seviye ile Geyve ve %20,4 ile Pamukova ilçeleri takip etmektedir. Kaynarca ve Hendek ilçelerinde sebzecili ğin önemli oldu ğu ilçelerdendir (Sakarya Tar ım Faaliyet Raporu, 2004:21).

Tablo 38: Sakarya Đlinde Önemli Sebzelerin Ekim Alan ı, Üretim ve Verimlerinin 2007-2008 Y ıllar ındaki Kar şı la ştırmas ı 2007 2008 Ekim Ekim Ürünler Üretim Verim Üretim Verim Alan ı Alan ı Sivri Biber 3584 5671 1582 3514 5278 1502 Salçal ık Biber 3495 4983 1426 3490 4943 1416 Domates 10934 44037 4028 11409 47496 4163 Taze Fasulye 2095 1438 686 2654 2336 880 Hıyar 1195 2792 2336 1220 2902 2379 Balkaba ğı 1384 3786 2736 2457 8890 3618 Sak ız Kaba ğı 2552 3937 1543 2757 4339 1574 Kabak (çerezlik) 18325 2734 149 8325 1393 167 Ispanak 5989 5054 844 6289 5285 840 Karnabahar 5200 10820 2080 6180 13360 2162 Karpuz 4546 16650 3663 5072 24700 4870 Kavun 1200 3000 2500 1465 3522 2404 Ba şlahana 10240 31582 3084 10630 42094 3960 Kıvırc ık Marul 8017 12067 1505 7842 11777 1502

Kaynak: Tar ım Đl Müdürlü ğü 2008 Faaliyet Raporu Sakarya’da tabloda yer alan sebzelerin d ışı nda az miktarda k ırm ızı lahana, göbekli marul, brokoli, kereviz, enginar, kuru sar ımsak, barbunya, taze bezelye, patl ıcan ve taze so ğan yeti ştirilmektedir. A şağı da ilde yo ğun olarak üretilen baz ı sebzelerin üretimi ayr ı ayr ı incelenecektir.

76 2.3.1. Patates Üretimi

Patates, bitkisel kaynakl ı beslenmede tah ıllardan sonra en fazla tüketilen besin maddesidir. Dü şük oranda protein ve yüksek oranda ni şasta içeren patates, yemeklik ve sanayilik olmak üzere ikiye ayr ılmaktad ır. Ayr ıca patates ni şasta ve ispirto endüstrisinin önemli hammaddesidir (Y ılmaz, Demircan, Erel,2006:22).

Dünyada patates üretimi yapan ülkeler içinde ilk s ıray ı Çin almaktad ır. Çin’in dünya patates üretiminden ald ığı pay % 21.4 olup dünya üretiminin yakla şı k 1/5’ini tek bas ına gerçekle ştirmektedir. Bu ülkeyi s ıras ıyla Rusya (%11.0), Hindistan (%7.6), ABD ve Ukrayna (%6.3) izlemektedir. Türkiye’nin Dünya patates üretiminden aldığı pay %1.3’tür. Dünya ortalamas ı patates verimi 1 759 kg/da’d ır. Ülkemizdeki patates verimi ise 2400 kg/da olup, dünya ortalamas ından yüksektir (Y ılmaz,Demircan,Erel,2006:22). Bugün yurdumuzda patates tar ımı yap ılmayan bölge yoktur. Ama üretimin co ğrafi da ğı lışı bak ımından, Đç Anadolu (Ba şta Nev şehir, Ni ğde ve Konya illeri), Marmara Bölgesi (özellikle Bursa, Bal ıkesir, Kocaeli ve Sakarya illeri) ve Karadeniz Bölgesi (Trabzon) ba şta olmak üzere art ık bütün bölgelerimizde, bu sebzenin tar ımı yap ılmaktad ır (Do ğanay, 1995:117-118-119).

Patates ülkemizde piyasa dalgalanmalar ından en fazla etkilenen ürünlerden biridir. Dolay ısıyla piyasa fiyatlar ındaki art ış lar bir sonraki y ıl için patates ekim alanlar ının artmas ına, fiyatlardaki dü şme ise bir sonraki y ılda ekim alanlar ının daralmas ına neden olabilmektedir (Y ılmaz,Demircan,Erel,2006:23).

Adapazar ı ovas ında patates ilk defa 1876 y ılında, o s ırada kazan ın ba ğlı bulundu ğu Hüdavendigar eyaletinin valisi, Ahmet Vefik Pa şa’n ın te şviki ile ekilmeye ba şlam ış tır. Ancak toprak kokan bitki önceleri köylü taraf ından ra ğbet görmemi ş ve 15 sene müddetle ö şür vergisinden muaf tutulmak suretiyle bölgeye yerle şmesine çal ışı lm ış tır. 1908-1910 y ıllar ı aras ında yurtd ışı ndan getirilen yeni tohumluklar ın iyi netice vermesi ile patatesin g ıda ve bak ımından ve iyi bir kazanç temin etmesi bak ımından faydalar ının anla şı lmas ı ile gittikçe ra ğbet bulmu ş ve ekim sahas ını geni şlemi ştir. 1939- 1945 y ıllar ı aras ında patates ekim alanlar ı sürekli artarak, 1945 y ılında 1939’a nazaran 6 misline çıkm ış tır. Ancak 1946 y ılında patates ekim sahas ı bir önceki y ıla dikkat çekici bir daralma göstermi ş, bir önceki y ıla göre 20 misli azalm ış tır. Bu azalman ın nedeni II. Dünya Sava şı nedeniyle patates fiyatlar ı dü şerken, bu ğday ın de ğerinin yükselmesidir.

77 Fiyatlardaki bu ani de ğişim patates ekilen alanlar ın, bu ğday tar ımına ayr ılmas ına neden olmu ştur. Bu dönemde Adapazar ı ovas ındaki patates verimi için ise, en iyi yeti şebilece ği iklim içerisinde bulunmamas ı nedeniyle verimin dü şük oldu ğu yorumu yap ılm ış tır ( Đnand ık,1958). Bu dönemden sonra 1991 y ılına kadar üretim verilerine ula şı lamamas ı nedeniyle patates üretimi ile ilgili yorum yap ılamam ış tır. Tablo 42’de 1991’den 2008 y ılına kadar ilçelere göre patates üretim miktarlar ı verilmi ştir (Đnand ık,1958).

Tablo 42: Sakarya’da1991-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Patates Üretimi(ton) Đ Đ ZL TLÜ Đ Ğ GEYVE YILLAR AKYAZI FER SÖ KARASU HENDEK KRPRÇK KYNRCA MERKEZ PMKOVA TARAKLI KOCAAL 1991 33.208 10.063 403 1.208 352 85 1208 372 1992 27.000 24.200 435 320 960 240 525 85 600 12.000 1993 33.110 23.916 444 1.185 19 518 88 296 4941 1994 48.509 24.006 446 148 992 198 520 116 476 4960 1995 58.765 21.946 272 136 2.040 217 476 97 544 4.534 45 1996 73.854 15.270 629 138 2.082 223 485 555 4.627 5 1997 54.549 15.718 820 2.228 461 5.122 1998 33.551 10.231 444 2.220 444 296 4.934 25 1999 14.459 58 438 1.928 675 386 28.281 964 2000 8.501 233 1.822 700 14.282 486 2001 8.000 200 180 1.200 1.000 400 10.800 500 2002 5.000 1.500 1.000 52 800 8.800 2003 5.000 1.500 1.000 800 20 8.800 2004 4.000 2.100 800 10 5.000 2005 4.400 150 60 1.200 10 3.100 20 2006 14.000 3.000 225 150 60 45 200 2007 20.000 1.000 900 300 180 32 2008 25.000 1.000 825 300 175 180 20

Kaynak: TU ĐK verileri Tablo 42, incelendi ğinde patates üretiminin Sakarya’da tüm ilçelerde yayg ınla şmad ığı görülmektedir. Birçok ilçedeki üretim oldukça dü şük miktarlarda kald ığı gibi, üretimde kesintiler olmu ştur. Örne ğin Ferizli’deki üretim 1992’de ba şlam ış , zaten çok dü şük miktarlarda olan üretim 2001 y ılında tamamen ortadan kalkm ış tır. Bunun gibi Tarakl ı, Kocaali, Karapürçek, Geyve, Ferizli ve Karasu üretimin dü şük miktarlarda oldu ğu ilçelerdir. Üretimin en fazla oldu ğu ilçeler ise Merkez ve Pamukova ilçeleridir. Bu ilçeleri Akyaz ı ve Sö ğütlü takip etmektedir.

78 Sakarya’daki patates üretimi Grafik 13 üzerinde incelenecek olursa son yirmi y ıldaki de ğişim daha net görülebilmektedir. Grafikte Merkez ilçe üretimdeki fazlalığı ile di ğer ilçelerden belirgin şekilde ayr ılmaktad ır. Merkez ilçede üretim 1996’ya kadar sürekli yükselerek 70.000 tona ula şmış tır. Ancak 1996’dan sonra 2005’e kadar azalan üretim, 2005 y ılından sonra yeniden art ış a geçmi ştir. Yukar ıda Türkiye genelindeki patates üretimindeki dalgalanmalar ın piyasalar ın etkisinden kaynakland ığı belirtilmi şti. Bu durum Sakarya’da da kendini göstermektedir.1996 y ılına kadar ya şanan patates üretiminin art ışı nda bu dönemde Nev şehir ve Ni ğde gibi ülkemizdeki önemli patates üretim merkezlerinde patates üretim alanlar ının azalt ılmas ı etkili olmu ştur. Daha sonraki dönemdeki azalmada ise Sakarya ikliminde son y ıllarda ya şanan de ğişimlerin üretimi olumsuz etkilemesi, baz ı hastal ıklar ın yayg ınla şmas ı ve ildeki son y ıllarda görülen sanayile şme nedeniyle patates ekim alanlar ında sanayi tesislerinin kurulmu ş olmas ıdır.

Akyaz ı ve Pamukova’daki üretim ise Merkez’deki kadar dalgal ı seyretmemi ş, y ıllara göre genel olarak azalma e ğilimi göstermi ştir. Bu ilçelerde üretimin azalmas ının nedeni de Merkez’le benzerlik gösterir.

Grafik 13: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Patates Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar ! (Ton) LÇELER 80000 MERKEZ 70000 AKYAZI 60000 FER "ZL " 50000 GEYVE 40000 HENDEK KRPÜRÇEK 30000 KARASU 20000 KYNARCA 10000 KOCAAL " 0 PMUKOVA SÖ ÜTLÜ TARAKLI 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Patates üretimindeki en son geli şme ise , patateste görülen hastal ıklar ın yay ılmas ının önlenmesi için, patates üretim ve sat ışı nın belli kurallara ba ğlanmas ıdır. Patates üretmek isteyen çiftçiler, tar ım il ve ilçe müdürlü ğünden izin almak zorunda kalacakt ır. Tar ım ve Köy Đş leri Bakanl ığı 'n ın haz ırlad ığı “Ticari Amaçl ı Patateslerin Đzlenebilirli ği

79 Hakk ında Yönetmelik”, 29.04.2009 tarihinde resmi gazetede yay ınlanarak yürürlü ğe girdi. Bu yönetmeli ğin Sakarya ve Türkiye’deki patates üretimini ne şekilde etkileyece ği ilerleyen y ıllarda kendini gösterecektir (http://www.porttakal.com) .

2.3.2. Kuru So ğan

Özellikle Pamukova ilçesinde yayg ın bir şekilde k ış lık ve yazl ık olarak yeti ştiricili ği yap ılan kuru so ğan ekili şlerinde son y ıllardaki maliyet art ış lar ı ve a şı rı ya ğış lar ın etkisiyle dü şmeler olmu ştur. Kuru so ğan üretimi içinde yazl ık çe şitlerden Valensia ile kış lık çe şitlerden Rodar ve Texas-Granada en fazla ekilenlerdir (I şı k.2007)

Tablo 40: Sakarya Đlinde 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Đlçelere Göre Kuru So ğan Üretimi(ton) Đ AN Đ Ğ ZL Đ ÜTLÜ Ğ GEYVE AKYAZI FER HENDEK MERKEZ TARAKLI KOCAAL SÖ KAYNARCA PAMUKOVA KURU SO KARAPÜRÇEK

1991 2.007 3.613 25.087 452 221 753 14 1992 1.600 1.200 200 3.600 26.000 300 70 20 21 1993 1.091 570 19 3.328 21.395 285 66 1 1994 2.711 353 176 3.163 30.375 265 66 9 1995 18.248 785 261 3.361 48.510 654 34 78 34 1996 10.267 550 192 2.727 36.084 687 27 102 27 3.437 1997 8.037 731 731 852 20.595 438 73 1998 15.000 1.000 600 3.000 10.500 400 60 75 400 1999 14.459 964 438 1.928 28.281 675 58 386 2000 8.501 486 233 1.822 14.282 700 2001 8.000 500 180 1.200 10.800 1.000 200 400 2002 5.000 1.500 8.800 1.000 800 2003 5.000 1.500 8.800 1.000 800 20 2004 4.000 2.100 5.000 800 10 2005 4.400 3.100 60 20 150 1.200 10 2006 2.000 250 400 200 2007 3.000 15.000 1.500 63 2008 3.000 15.000 1.500 75

Kaynak: TU ĐK verileri

80 Grafik 14: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Kuru So ğan Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (ton) LÇELER 60000 MERKEZ 50000 FER "ZL " 40000 GEYVE

30000 HENDEK

20000 KAYNARCA

10000 PAMUKOVA SÖ ÜTLÜ 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır.

Grafik 14, incelendi ğinde kuru so ğan üretiminde Pamukova ve Merkez’deki üretim di ğer ilçelerden belirgin şekilde farkl ıdır. Bu ilçelerde 1995 y ılına kadar artan üretim bundan sonra sürekli azalm ış tır. Pamukova’daki azal ışı n nedeni çiftçilerin kuru so ğan ekiminde kulland ığı devlet arazilerinin kullan ımının sonland ırılmas ıdır. Ekim alanlar ındaki bu azalma üretimde de kendini göstermi ştir. Ayr ıca kuru so ğan ekilen arazilerde uzun y ıllar boyunca münavebe uygulanmamas ı topra ğı n yorulmas ına ve “hematod” hastal ığı nın yayg ınla şmas ına neden olmu ştur. Bu da zamanla üründen elde edilen verimin azalmas ına neden olmu ştur. Kuru so ğan üretimin azalmas ının bir di ğer önemli nedeni ise fiyat ının dü şmesi nedeniyle üreticinin elde etti ği gelirin azalmas ıdır.

2.3.3. Kabak

2.3.3.1. Balkaba ğı

Kabak özellikleri az çok birbirinden ayr ı olan bir grup bitkinin ortak ad ıdır. Tohumlar ı, çiçekleri ve meyveleri yiyecek olarak kullan ılabilir. Meyveleri olgunla şan türleri oldu ğu gibi; olgunla ştıktan sonra kullan ılan türleri de vard ır. Bunlardan yemek, reçel, şekerleme yap ılabilir. Baz ı türlerinden süs e şyalar ı ve ev i şlerinde kullan ılan lifler elde edilir (tar ımsal bilgi.org).

81 Sakarya’da da çe şitli kabak türleri yeti ştirilmektedir. Bunlardan biri de olgunla ştıktan sonra tüketilen bir tür olan balkaba ğı dır. A şağı daki tabloda Sakarya’da ilçelere göre balkaba ğı üretim miktarlar ı verilmi ştir.

Tablo 41: Sakarya Đlinde 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Đlçelere Göre Balkaba ğı Üretimi(ton) Đ AN Đ Ğ ZL Đ ÜTLÜ Ğ GEYVE AKYAZI FER HENDEK MERKEZ TARAKLI KOCAAL SÖ KAYNARCA PAMUKOVA KURU SO KARAPÜRÇEK

1991 2.007 3.613 25.087 452 221 753 14 1992 1.600 1.200 200 3.600 26.000 300 70 20 21 1993 1.091 570 19 3.328 21.395 285 66 1 1994 2.711 353 176 3.163 30.375 265 66 9 1995 18.248 785 261 3.361 48.510 654 34 78 34 1996 10.267 550 192 2.727 36.084 687 27 102 27 3.437 1997 8.037 731 731 852 20.595 438 73 1998 15.000 1.000 600 3.000 10.500 400 60 75 400 1999 14.459 964 438 1.928 28.281 675 58 386 2000 8.501 486 233 1.822 14.282 700 2001 8.000 500 180 1.200 10.800 1.000 200 400 2002 5.000 1.500 8.800 1.000 800 2003 5.000 1.500 8.800 1.000 800 20 2004 4.000 2.100 5.000 800 10 2005 4.400 3.100 60 20 150 1.200 10 2006 2.000 250 400 200 2007 3.000 15.000 1.500 63 2008 3.000 15.000 1.500 75

Kaynak: TU ĐK verileri Tablo 41 incelendi ğinde ilde balkaba ğı üretiminin en yo ğun oldu ğu ilçelerin Merkez, Hendek, Akyaz ı ve Ferizli oldu ğu görülmektedir. Sapanca ve Geyve’de hiç üretilmezken Karapürçek, Sö ğütlü, Kaynarca ve Karasu’daki üretim de oldukça azd ır.

82 Grafik 15: : Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Balkaba ğı Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (ton) 8000 !LÇELER 7000 MERKEZ

6000 AKYAZI

5000 FER "ZL " HENDEK 4000 KARASU 3000 KAYNARCA

2000 KOCAAL "

1000 SÖ ÜTLÜ

0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır.

Yukar ıdaki grafik incelendi ğinde ilde balkaba ğı üretiminin en yo ğun oldu ğu Merkez ilçede baz ı y ıllarda azalmalar olmakla birlikte genel olarak üretimin artt ığı görülmektedir. Merkez’deki üretimin artmas ında balkaba ğı ve kabak tatl ısı ile me şhur olan Adapazar ı’n ın tan ıtımında bu ürünlerin çok daha yo ğun kullan ılmaya ba şlamas ı ve buna ba ğlı olarak kabak tüketiminin artmas ı gösterilebilir. Ayr ıca balkaba ğı ndan yap ılmaya ba şlanan cezerye ve kabak şekeri gibi ürünler de balkaba ğı nın endüstride kullan ımını artt ırm ış , ürüne talebin artmas ı, üretimini de artt ırm ış tır.

Akyaz ı ve Ferizli’deki üretim y ıllara göre azal ırken, Hendek’teki üretim dengeli bir seyir izlemi ştir.

2.3.3.2. Sak ız Kaba ğı

Sakarya’da üretilen kabak türlerinden biri de sak ız kaba ğı dır. Üretimin en yo ğun oldu ğu ilçeler Merkez ilçe ve Pamukova’d ır. Merkez ilçede y ıllara göre üretim miktar ında art ış azal ış lar görülmesine ra ğmen, üretim miktar ında önemli bir de ğişme olmam ış tır. Pamukova’da ise geçmi şten günümüze genel olarak üretim miktar ı artm ış tır.

83 Tablo 42: : Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Sak ız Kaba ğı Üretiminin 1991-2008 Yıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) 3000 !LÇELER MERKEZ

2500 AKYAZI

FER "ZL " 2000 GEYVE

1500 HENDEK

KARAPÜRÇEK 1000 KARASU

500 KAYNARCA

KOCAAL " 0 PAMUKOVA

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Do $rusal (KOCAAL ")

Kaynak: TU ĐK verileri 2.3.3.3. Çerezlik Kabak

Sakarya’da üretimine yeni ba şlanan kabak türlerinden biri de çerezlik kabakt ır. 2004 yılında ba şlayan üretim, Merkez ilçede daha yo ğunken Sö ğütlü ve Akyaz ı’da dü şük miktarlarda üretilmektedir.

Tablo 43: Sakarya Đlinde 2004-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Đlçelere Göre Çerezlik Kabak Üretimi(ton)

YILLAR

MERKEZ SÖ ĞÜTLÜ AKYAZI HENDEK KYNARCA FER ĐZL Đ 2004 2.701 100 6 10 2005 2.250 50 3 2006 2.250 50 2 2007 2.250 30 3 10 450 2008 900 30 3 10 450

Kaynak: TU ĐK verileri

84 2.3.4. Di ğer Sebzeler

Yukar ıda verilen sebzeler d ışı nda Sakarya’da yeti ştirilen baz ı tar ım ürünleri ile ilgili üretim tablolar ı verilmi ş ve ildeki üretimleri ile ilgili yorum yap ılm ış tır.

Domates ilde üretilen sebzelerden biridir. Grafik 16 incelendiğinde Sakarya’da en fazla domates üretimi yap ılan ilçeler Pamukova, Geyve ve Merkez ilçedir. 1991- 1996 y ıllar ı aras ında domates üretimde önemli bir de ğişim olmam ış tır. Ancak 1997 y ılında tüm ilçeler için üretimin azald ığı görülmektedir. Tek y ıll ık olarak görülen bu azalma iklim etkisi ile gerçekle şmi ştir. Pamukova ve Geyve’deki üretim 1997’den 2004’e kadar sürekli yükselmi ştir. Pamukova’da 1997 y ılından sonra domates ekiminin artmas ının nedeni tütün ekiminin yasaklanmas ıdır. Yasaktan önce tütün ekilen arazilerin bir kısm ında domates yeti ştirilmeye ba şlanm ış , bu da ilçedeki domates üretimini artt ırm ış tır. 2004’den sonra ise TU ĐK verileri “Sofral ık Domates” olarak verilmi ştir. Grafi ğin 2004 öncesi gidi şinin de ğişimi, bu de ğIşı klikten kaynaklanmaktad ır.

Grafik 16: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Domates Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) !LÇELER 40000 MERKEZ 35000 AKYAZI 30000 FER "ZL "

25000 GEYVE

20000 HENDEK 15000 KARAPÜRÇEK 10000 KARASU KAYNARCA 5000 KOCAAL " 0 PAMUKOVA

SAPANCA 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

SÖ ÜTLÜ

(SOFRA)2005 (SOFRA)2006 (SOFRA)2007 (SOFRA)2008 TARAKLI

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır.

85 Grafik 17’de ise Sakarya’daki h ıyar üretimini göstermektedir. H ıyar üretiminin en fazla oldu ğu ilçeler Merkez, Pamukova ve Hendek ilçeleridir. Merkez’deki üretim 1999 yılına kadar yükselirken, bu y ıldan sonra genel olarak azalm ış tır Merkez’deki azal ış seralar ın süs bitkicili ği için kullan ılmaya ba şlamas ıyla ilgilidir. Pamukova’daki üretim ise y ıllara göre genel olarak artma e ğilimindedir. Pamukova’daki art ış ilçede serac ılığı n yayg ınla şmaya ba şlamas ının sonucudur.

Grafik 17: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre H ıyar Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) !LÇELER 6000 MERKEZ AKYAZI 5000 FER "ZL " 4000 GEYVE HENDEK 3000 KARAPÜRÇEK 2000 KARASU 1000 KAYNARCA KOCAAL " 0 PAMUKOVA SAPANCA 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 TARAKLI SÖ ÜTLÜ (SOFRA)2006 (SOFRA)2007 (SOFRA)2008

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır.

86 Üretimi yap ılan bir di ğer sebze patl ıcand ır. Geyve, Hendek, Akyaz ı ve Merkez en fazla üretim yap ılan ilçelerdir. Grafik 18 incelendi ğinde dikkati çeken durum 1997 ve 2004 yıllar ı aras ında üretimdeki azalmad ır. Bu dönemsel azal ışı n nedeni ürünün fiyat ının dü şmesi ve karl ılığı nın azalmas ıdır. Pazar ko şullar ının iyile şmesi ile üretim yeniden artm ış tır. Akyaz ı’daki üretim 1998’e kadar 800 ton civar ında seyrederken bu y ıldan sonra gittikçe azalm ış tır. 2004 y ılından itibaren de Kaynarca ve Hendek’teki üretim artm ış tır.

Grafik 18: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Patl ıcan Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) ! 1200 LÇELER MERKEZ 1000 AKYAZI 800 GEYVE HENDEK 600 KARAPÜRÇEK

400 KARASU KAYNARCA 200 KOCAAL " PAMUKOVA 0 SAPANCA SÖ ÜTLÜ 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır.

Aşağı daki grafi ğe göre Sakarya ilinde karpuz üretiminin en fazla oldu ğu ilçeler Merkez, son y ıllarda artan üretimi ile Kaynarca ve Pamukova’d ır. Özellikle Pamukova’daki üretim 2002’den 2008’e kadar, 2000 tondan 14.000 tona kadar yükselmi ştir. Bu durumun nedeni ilçede yeni bir karpuz türünün yeti ştirilmeye ba şlamas ıyla verimin artmas ı, ürünün karl ılığı nın yükselmesi ve Tar ım Đlçe Müdürlü ğü taraf ından yap ılan desteklemelerdir.

87 Grafik 19: : Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Karpuz Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi Üretim miktar (Ton) 16000 !LÇELER 14000 MERKEZ 12000 AKYAZI 10000 FER "ZL " 8000 GEYVE 6000 HENDEK 4000 KARASU 2000 KYNRCA 0 KOCAAL " PMUKOVA 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2001 2004 2005 2006 2007 2008 TARAKLI

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Grafik 20’de de, kavun üretimi gösterilmi ştir. Kavunun en fazla üretildi ği ilçe Merkez ilçedir. Buradaki üretimde y ıldan y ıla gittikçe azalm ış tır. Đstatistik verilerde kavun ekim alanlar ı belirtilmedi ği için bu y ıllarda ürünün ekim alanlar ı ile ilgili yorum yap ılamam ış tır. Ancak Sakarya iklimi kavun yeti ştirmeye çok uygun olmad ığı için verimin dü şük oldu ğu tahmin edilmektedir. Veriminde dü şük olmas ı nedeniyle üründen elde edilen gelirin de dü şük olmas ı y ıldan y ıla üretim miktar ının da giderek azalmas ına neden olmu ştur. Üretici kavun yerine daha yüksek verimle, daha fazla ürün elde edebilece ği, dolay ısıyla daha yüksek gelir elde edebilece ği ürünleri tercih etmi ştir.

88 Grafik 20: : Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Kavun Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) 7000 6000 !LÇELER

5000 MERKEZ 4000 AKYAZI 3000 GEYVE 2000 HENDEK KARASU 1000 KAYNARCA 0 PAMUKOVA TARAKLI 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Đlin sebze üretimi incelendi ğinde 1997 y ılı dikkati çekmektedir. Đlde üretilen sebzelerin hemen hemen tamam ında 1997 y ılı üretiminde azalma ya şanm ış tır. Birçok sebze için tek y ıll ık olarak görülen bu durum üretimdeki azal ış lar ın iklimle ba ğlant ısını dü şündürmektedir. Sakarya Tar ım Đl Müdürlü ğü’nden al ınan bilgiye göre 1997 y ılında şiddetli bir kurakl ık ya şanm ış , bu durumda sebze üretimini olumsuz etkilemi ştir.

2.4. Meyve Üretimi

Tek y ıll ık ve çok y ıll ık baz ı bitkilerin çiçeklerinden olu şan ürüne meyve denilmekle birlikte, meyvesi için yeti ştirilen bitkilerden, çok y ıll ık olanlar ın dikildi ği tar ım arazilerine, meyve bahçesi ad ı verilir. Tar ım sektöründe çok kapasiteli bir üretim alan ı ve ekonomik önemi giderek artm ış bir faaliyet de, meyve yeti ştirme ve pazarlama faaliyetidir. Bu tar ım alan ına yönelik her türlü teknik hizmet, üretim, de ğerlendirme ve pazarlama islerine de, meyvecilik denilmektedir. Meyve bitkileri, büyük bir cins ve tür zenginli ği gösterirler (Do ğanay, 1995:169).

Bir çok meyve türünün ana vatan ı ve ba ğ-bahçe kültürünün be şiği olan ülkemizde hem yabani olarak hem de kültüre al ınm ış meyve türlerinin say ısı 75’in üzerindedir. Türkiye’de bir yandan s ıcak ılıman ve so ğuk ılıman iklim bölgelerinde yeti şen meyve türleri geni ş bir çe şit zenginli ğiyle yabani olarak ve kültüre al ınm ış halde yeti ştirilirken, öte yandan subtropikal ve tropikal iklim bölgelerinden gelmi ş meyve türleri de yer

89 almaktad ır. Ülkemizde görülen büyük tür zenginli ğinin yan ında yine büyük bir çe şit bollu ğu ile de kar şı la şı lır. Nitekim elmada çe şit say ısı 500’ü, armutta 600’ü, erikte 200’ü, şeftalide 100’ü ve üzümde 1200’ü a şmış tır. Ülkemiz, bahçe kültürünün be şiği olmas ının yan ında çe şitli meyvelerin üretim ve i şletme yörelerinin meydana gelmesine de neden olmu ştur. Örne ğin şeftali denince Bursa, kay ısı denince Malatya, çekirdeksiz üzümde Manisa, incirde Ayd ın, f ıst ıkta Antep-Urfa, narda Urfa, f ınd ıkta Ordu-Giresun illeri dünya piyasalar ında ürünleri ile birlikte birer kalite sembolü olarak bilinirler (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).Ara ştırma alan ının da içerisinde bulundu ğu Marmara Bölgesi, ziraat hayat ı bak ımından Akdeniz, Karadeniz ve Đç Anadolu’ya has özelliklerin kar şı la ştığı ve kar ış tığı bir sahad ır. Bu durum, burada yeti ştirilen ürün çe şitlili ğinin ba şlıca sebeplerinden biridir. Kuzey rüzgarlar ından korunan k ısımlarda, Akdeniz iklimine has zeytin bahçeleri, ba ğlar ve di ğer meyve bahçeleri önem kazanmaktad ır (I şı k,2007:84).

Tablo 44: Sakarya Đlinde Önemli Meyve A ğaçlar ının Say ısı ve Üretimi (Ton)

2007 2008 Meyveler Meyve Veren A ğaç Say ısı Üretim Meyve Veren A ğaç Say ısı Üretim Armut 178.555 6.241 173.780 4.692

Ayva 618.550 17.276 588.250 53.043 Elma 554.500 25.644 545.013 43.073

T. Hurmas ı 8.850 579 12.800 683 Erik 144.120 8.510 149.800 8.939

Kiraz 381.180 10.979 399.925 11.792

Şeftali 252.620 6.585 262.155 8.092 Vi şne 67.960 2.102 77.440 3.649

Ceviz 97.050 2.695 119.270 3.938 Fınd ık oca ğı 34.035.280 84.700 34.577.930 115.432

Ba ğ 36.186(*) 34.795 34.787 34.687 Çilek 900(*) 2.900 1.388 4.529

*Ba ğ ve çilek alan ı dekar( Đl Çevre Durum Raporu,2008) Đlimizde meyvecilik denildi ğinde, Merkez, Geyve, Pamukova, Tarakl ı (I. Alt Bölge) ve Sapanca’da (II. Alt Bölge) a ğı rl ıkl ı olarak elma, armut, ayva, kiraz ve vi şne, di ğer ilçelerimizde de f ınd ığı n hakim ekili şleri görülmektedir( Đl Çevre Durum Raporu,2008).

90 Meyvecilikte gelirin % 68’ini f ınd ık olu şturmakta, ilin güney kesimine gidildikçe di ğer meyvelere ait plantasyonlar kendini göstermektedir. Bitkisel üretimde, özellikle de meyvecilikte iç ve d ış pazar taleplerini dikkate alan çe şitlendirme ile birim alandan daha fazla verim almay ı sa ğlayacak bodur meyve plantasyonlar ına gidilmektedir (I şı k,2007:123).

Meyve üretim de ğerinin ilçeler üzerinden da ğı lımı incelendi ğinde Kocaali ve Karasu ilçelerimiz toplam ın içinde %18,6 pay ile birinci s ırada yer almakta, %11,2 pay ile Geyve ilçemiz ikinci s ırada, %10,5 lik pay ile de Hendek üçüncü s ırada yer almaktad ır. Bu s ıralama f ınd ık ürününün meyvecilik üretimine dahil edilmesinden kaynaklanmaktad ır ( Đl Tar ım Faaliyet Raporu,2007:18).

91 Tablo 45: Sakarya Đli Đlçelerde Meyve Üretimi (Ton) Ba ğ Fınd ık Armut Ayva Elma Erik Kiraz Şeftali Vi şne Ceviz (ya ş üzüm) A A A A A A A A A kmAl.Ekim Üretim Üretim Üretim Üretim Üretim Üretim Üretim Üretim Üretim Üretim Veren Veren Veren Veren Veren Veren Veren Veren Veren ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ Mey. Mey. Mey. Mey. Mey. Mey. Mey. Mey. Mey. Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton çSayaç Sayaç Sayaç Sayaç Sayaç Sayaç Sayaç Sayaç Sayaç Ha Alt Bölge

Geyve 352000 1056 14250 855 255500 1277 202000 23440 14500 725 111450 1114 46000 690 11350 170 8900 178 2115 31725 Pamukova 32200 64 18000 540 262800 1314 28800 700 9000 270 18000 180 189000 2268 14400 216 2250 68 1300 18150 Tarakl ı 8100 16 1455 65 33200 996 10200 251 5300 106 5150 77 0 0 30000 600 2400 72 198 1440 I. Alt Bölge 392300 1136 33705 1460 551500 3587 241000 24391 28800 1101 134600 1371 235000 2958 55750 986 13550 318 3613 51315 Merkez 1455950 5096 69150 2074 38100 760 102600 6297 24850 994 23500 352 14500 290 2750 27 12500 125 0 0 Ferizli 1954750 6842 1000 35 1100 44 24950 66 1100 27 0 0 0 0 0 0 2800 50 0 0 Sapanca 210500 526 110000 5500 4500 180 120000 7370 48450 3391 67500 1687 13000 390 0 0 15700 471 0 0 Sö ğütlü 395400 988 500 10 725 36 500 10 1250 25 0 0 0 0 0 0 2100 10 0 0 II. Alt Bölge 4016600 13452 180650 7619 44425 1020 248050 13743 75650 4437 91000 2039 27500 680 2750 27 33100 656 0 0 Akyaz ı 3595200 12583 7320 220 1810 14 24950 749 3980 40 1900 19 3610 36 770 8 18650 55 0 0 Hendek 6109650 18329 16000 480 3000 135 15900 397 25000 800 10500 221 1500 35 2300 41 7700 154 4 50 Karapürçek 1415650 4247 500 10 150 4 1000 25 1800 36 300 4 0 0 0 0 750 11 0 0 Karasu 8439100 29536 8000 160 5250 75 19650 593 7350 95 5350 75 5500 50 2750 28 3200 64 0 0 Kocaali 8798000 30793 12000 480 200 8 12100 830 10000 400 9000 180 0 0 1000 20 2400 480 0 0 III. Alt Bölge 28357600 95488 43820 1350 10410 236 73600 2594 48130 1371 27050 499 10610 121 6820 97 32700 764 4 50 Kaynarca 1416780 4958 14260 429 6260 188 11800 447 4480 67 400 5 7200 144 0 0 4000 24 0 0 IV. Alt Bölge 1416780 4958 14260 429 6260 188 11800 447 4480 67 400 5 7200 144 0 0 4000 24 0 0 Toplam 34183280115034 272435 10858 612595 5031 574450 41175 157060 6976 253050 3914 280310 3903 65320 1110 83350 1762 3617 51365

Kaynak: Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı, 2006 2.4.1. F ınd ık

Fınd ık meyvesi üretimi ve ticareti, yakla şı k XVIII. Yüzy ıldan bu yana,d ış ticaretimizde önem ta şı r. Zaten Türkiye, gerek f ınd ık bahçeleri arazisi büyüklü ğü (480.000 ha’dan biraz fazla) ve gerekse y ıll ık kuru kabuklu meyve veya iç f ınd ık üretimi bak ımından (350 ile 400.000 ton), eskiden beri, Dünya birincisi durumundad ır(I şı k,2007). F ınd ık üreten ülkeler aras ında saha, üretim ve ihracat bak ımından ilk s ırada yer almam ıza kar şı lık, birim sahada al ınan ürün bak ımından di ğer üretici ülkelerin gerisinde bulunmaktay ız. Y ıldan y ıla dalgalanma göstermekle birlikte ülkemizdeki f ınd ık üretim art ışı denetimsiz ve kontrolsüz olarak geni şleyen üretim sahas ından kaynaklanmaktad ır (TR4 Do ğu Marmara Tar ım Master Plan ı,2008). Türkiye’den sonra dünyadaki önemli fınd ık üreticisi ülkeler s ıras ı ile Đtalya 94.000 ton, ABD 43.000 ton, Đspanya 20.000 ton, Çin 10.000 ton, Đran 10.000 ton’dur (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Fınd ık bitkisi, ılıman ve nemli iklim bölgelerine uyum sa ğlam ış , nemli ve serin topraklarda 6-7 m’ye kadar büyüyebilen, k ıraç ve güneye dönük arazilerde, 2-2,5 m. boylanabilen bir a ğaçç ık bitkisidir. Y ıll ık ya ğış tutarlar ının, 700-800 mm ile 1500 mm den az olmad ığı , k ış s ıcakl ık ortalamalar ının 0 ºC ile 6-7 ºC dolay ında kald ığı , yaz sıcakl ık ortalamalar ının da, 20 ile 25 ºC’yi pek asmad ığı bölgeler, çok uygun do ğal yeti şme bölgeleridir. Bu bak ımdan Karadeniz bölgesi k ıyı ku şağı , yakla şı k 0-500 m’lere kadar, en uygun yeti şme bölgeleridir (Do ğanay, 1995: 171).

Özellikle son 10–15 y ıl içerisinde Türkiye'de h ızl ı bir üretim alan ı art ışı olmu ştur. 1992 yılında 450.000 hektar dolaylar ında oldu ğu tahmin edilen f ınd ık üretim alanlar ı 2004 yılında 572.000 hektar dolaylar ına yükselmi ştir. F ınd ığı n özellikle Bat ı Karadeniz bölgesinin verimli, düz ve az meyilli arazilerine kaymas ının sebepleri; bu dönem içersinde f ınd ığı n sat ış garantisinin olmas ı, yüksek taban fiyat ı ile desteklenmesi ve arazilerin yeni f ınd ıkl ığ a tahsis edilmesi sonucu % 30–50 oran ında daha yüksek ürün vermesidir. Ülkemizde verim dekara 90,94 kg civar ındad ır.

Türkiye f ınd ık üretiminde ba şta Ordu ili olmak üzere Trabzon–Giresun ve Ordu yöresi en önemli merkezler durumundad ır. Bu illerimizin üçü birden Türkiye f ınd ık üretiminin % 59’unu kar şı lamaktad ır Üretimin Do ğu Karadeniz’den sonra yo ğunla ştığı ikinci yöre Düzce ve Sakarya ovalar ını içine alan kesimidir. Bu alandan bat ıya gidildikçe Güney

93 Marmara’da Đzmit çevresinden Samanl ı da ğlar ına do ğru üretim gittikçe azalmaya ba şlar. Zonguldak’tan ba şlayarak Sakarya ve Bolu illerini içine alan kesimde Türkiye üretiminin % 27’si üretilmektedir (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Marmara Bölgesinde bahçeler ve üretim, hemen hemen Sakarya ili ile temsil edilir. Bölge üretiminin (80.000 tonu biraz asar) % 90’dan fazlas ını, bu ilimiz verir. Verimli yıllarda, ilin kuru kabuklu meyve üretimi, 70-75.000 tonu bulur(1990’da 75.000 ton) (Do ğanay,1995:176). F ınd ığı n ilin tar ımsal yap ısında önemli yeri bulunmaktad ır. Dünya fınd ık üretiminin yakla şı k % 20’si Türkiye’de, yine bunun da yakla şı k % 20’si Sakarya’da üretilmektedir. Sakarya’da f ınd ık yeti ştiricili ği yap ılan alan, toplam tar ım alan ının % 29’una tekabül etmektedir. Bu alandan elde edilen f ınd ık geliri, tar ımdan elde edilen gelirin % 33’ü, meyvecilikten elde edilen toplam gelirin % 83’ü kadard ır. Buradan da anla şı laca ğı üzere f ınd ık, ilin tar ımında ve ekonomisinde önemli bir yere sahiptir (I şı k,2007:125)

94 Tablo 46: Sakarya Đlinde 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Đlçelere Göre F ınd ık Üretimi Yıllar Sakarya Merkez Akyaz ı Ferizli Geyve Hendek Karapürçek Karasu Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Sö ğütlü Tarakl ı

1991 45.494 3.554 5.474 - 85 8.625 - 10.580 796 16.209 27 135 - 9 1992 54.689 1.369 4.550 1.959 96 8.352 1.008 14.640 900 21.394 27 157 228 9 1993 52.620 2.690 5.093 2.809 312 9.206 2.854 13.409 1.776 13.603 18 167 679 4 1994 62.111 2.834 5.238 3.447 310 7.500 3.089 15.400 1.920 21.431 30 211 693 8 1995 46.923 1.892 2.876 1.799 141 6.721 1.416 12.680 798 17.595 16 380 593 16 1996 88.884 2.912 10.785 3.910 352 12.219 2.831 25.317 2.975 26.394 32 358 791 8 1997 65.245 2.184 7.550 4.105 422 9.775 2.800 16.878 3.542 16.716 32 316 909 16 1998 118.478 5.096 10.785 6.842 850 19.551 2.800 29.000 4.959 37.191 48 400 940 16 1999 74.921 3.640 8.269 4.886 1.056 12.219 3.964 12.659 2.550 24.630 48 385 593 22 2000 106.034 3.660 10.786 5.473 880 12.219 3.964 34.537 4.250 29.018 48 400 791 8 2001 106.135 4.367 10.785 5.842 1.232 12.225 3.964 28.375 4.250 33.432 48 421 1.186 8 2002 111.171 5.095 10.426 6.842 1.232 12.219 4.247 31.501 4.250 33.672 64 421 1.186 16 2003 73.252 3.203 7.550 4.300 352 15.274 3.540 17.137 2.125 18.596 48 526 593 8 2004 126.485 5.096 12.583 6.842 1.056 19.212 4.247 34.756 5.667 35.432 64 526 988 16 2005 62.190 2.911 8.988 4.887 704 8.750 3.539 12.658 3.521 14.956 48 421 791 16 2006 99.318 4.586 11.325 5.279 800 12.657 5.097 25.300 3.967 28.500 87 474 1246 10 2007 92.395 3.203 6.327 4.301 774 13.441 3.737 25.960 3.117 30.320 56 463 696 14 2008 114.444 5.096 12.406 8.520 1.056 15.448 4.772 30.204 4.959 29.923 64 526 1470 103

Kaynak: TU ĐK verileri Fınd ığı n ilin tar ımında ve ekonomisinde önemli bir yeri vard ır. F ınd ık alanlar ı a ğı rl ıkl ı olarak Akyaz ı, Hendek, Karapürçek, Karasu ve Kocaali ilçelerinin bulundu ğu III. Alt Bölgede bulunmaktad ır. Bu ilçelerden Akyaz ı, Hendek, Karasu ve Kocaali ilçeleri fınd ık alanlar ının daralt ılmas ı kapsam ında f ınd ık üretimine izin verilen ilçelerdir. Bu itibarla f ınd ık üretiminin gelecekte III. Alt Bölgede yo ğunla şaca ğı tahmin edilmektedir. 2844 Say ılı “F ınd ık Üretiminin Planlanmas ı ve Dikim Alanlar ının Belirlenmesi Hakk ındaki Kanun” gere ği f ınd ık üretimi yapan üreticilerin verdikleri beyannamelere göre ilimizde kay ıtl ı toplam 68,661 Ha. f ınd ık alan ı mevcut olup, fınd ık dikimi yasakland ıktan sonra yasa ğa ra ğmen tesis edilen 20 Ha daha f ınd ık dikili alan dahil, 2001 y ılında toplam 107296 ton f ınd ık üretilmi ştir ( Đl Çevre Durum Raporu,2008:171).

Grafik 21: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre F ınd ık Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim miktar (Ton) ! 40.000 LÇELER Merkez 35.000 Akyaz ' 30.000 Ferizli Geyve 25.000 Hendek 20.000 Karapürçek

15.000 Karasu Kaynarca 10.000 Kocaali 5.000 Pamukova Sapanca 0 Sö $ütlü Tarakl '

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Yukar ıdaki grafik incelendi ğinde üretimin en yo ğun oldu ğu ilçeler olarak Kocaali ve Karasu görülmektedir. Bu durum ilçelerin, Karadeniz k ıyısında, f ınd ığı n do ğal yeti şme ko şullar ını en iyi kar şı layan iklim tiplerinden Karadeniz ikliminin etkisinde kalmasıyla ilgilidir. Üretimin yo ğun oldu ğu di ğer ilçeler ise Hendek ve Akyaz ı ilçeleridir. Grafikte f ınd ık üretiminde birbirini takip eden y ıllarda görülen art ış ve azal ış lar f ınd ık bitkisinin özelli ğinden kaynaklanmaktad ır. Nitekim f ınd ık, zeytinde oldu ğu gibi bir y ıl

96 az ürün verirken ertesi y ıl çok ürün veren bir bitkidir. Bu art ış ve azal ış lar dikkate al ınmazsa ilçelerdeki f ınd ık üretimi 1991 y ılına göre artma e ğilimdedir. Bu durum daha önce de aç ıkland ığı gibi, f ınd ığı n sat ış garantisinin olmas ı, yak ın zamana kadar yüksek taban fiyat ı ile desteklenmesidir.

Sakarya ve Türkiye’de f ınd ık üretiminde son y ıllarda art ış lar olmu ştur. Türkiye’nin tar ım ürünleri ihracat ında ilk s ırada bulunan f ınd ıkta, uygun olmayan üretim, depolama, i şleme ve pazarlama ko şullar ından dolay ı olu şan aflatoksin denen ve g ıda maddelerinde yüksek miktarlarda bulunmas ı durumunda insan sa ğlığı na zararl ı olabilen bir madde olu şmaktad ır. Avrupa Birli ği standartlar ında, g ıda maddelerinde olmas ı gereken aflatoksin miktar ı seviyesinin dü şürülmesi nedeniyle son y ıllarda fınd ık ihracat ında sorunlar ya şanmaktad ır. F ınd ığı n ülke içindeki tüketimi de belli sınırlar ı üzerine ç ıkmamaktad ır. Đhracatta ya şanan sorunlar ve iç tüketimin azl ığı f ınd ık fiyatlar ının dü şmesine neden olmaktad ır. Fiskobirlik taraf ından yap ılan al ımlarda önceki y ıllara göre olan azalma ve devlet taraf ından aç ıklanan f ınd ık taban fiyat ının dü şüklü ğü de eklenince f ınd ık üreticisi ürününü dü şük fiyattan pazarlamak zorunda kalm ış tır (Sakarya Đli 2006 Y ılı Tar ım Master Plan ı). Bu durum ilerleyen y ıllarda Sakarya ve Türkiye’de f ınd ık ekim alanlar ının ve üretimin azalmas ına neden olabilecek bir durumdur.

2.4.2. Ba ğcılık

Asman ın ve ba ğcılık kültürünün ana vatan ı olan Türkiye, do ğal olarak ba ğcılık için elveri şli iklim ko şullar ına sahiptir ve dünya ba ğcılığı içerisinde önemli bir yere sahiptir. Ülkemiz s ıras ıyla Đspanya, Fransa, Đtalya ve Rusya’n ın ard ından be şinci s ırada gelmektedir. 1200’ü a şkın sofral ık, kurutmal ık, şarapl ık ve şı ral ık üzüm çe şitlerinin yeti ştirildi ği ülkemizde ba ğcılık ülkemizin tar ımsal yap ısı içerisinde önemli bir yer tutmakta ve ülke ekonomisine çok önemli katk ılar sa ğlamaktad ır. Do ğu Anadolu’nun yüksek kesimleri ile y ıll ık toplam ya ğışı n 1000 mm’nin üzerinde oldu ğu Do ğu Karadeniz sahil şeridi d ışı nda kalan bütün bölgelerimizde, ekonomik anlamda ba ğcılık yap ılabilmektedir. Ülkemiz çekirdekli ve çekirdeksiz kuru üzüm toplam ı ile dünyada ilk s ıradad ır (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Üzüm bitkisi iklim iste ği olarak s ıcak- ılıman bir ürün olmas ına kar şı n; daha so ğuk ve daha s ıcak iklim ko şullar ına adaptasyon yetene ği yüksek, çok y ıll ık bahçe bitkisidir.

97 Ba ğcılık aç ısından özellikle s ıcakl ık, güne şlenme süresi, ya ğış ve rüzgar gibi iklim ko şullar ı önemlidir. Günlük ortalama s ıcakl ığı n 10°C’nin üzerinde oldu ğu tarihten itibaren vejetasyon süresinin 160 günden fazla olmas ı gerekir (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Tablo 47: Sakarya Đli 1991-2008 Y ıllar ı Aras ında Baz ı Đ lçelerdeki Üzüm Üretimi(ton)

Yıllar Sakarya Merkez Geyve Pamukova Tarakl ı 1991 93.150 293 77.606 12.674 244 1992 93.830 301 79.778 13.711 250 1993 101.150 294 83.437 15.313 245 1994 93.530 200 81.600 11.250 480 1995 60.231 200 75.000 10.400 480 1996 48.590 200 81.744 13.050 480 1997 37.950 160 23.100 13.250 1.440 1998 23.346 160 12.642 10.400 144 1999 28.031 160 14.731 11.700 1.500 2000 34.940 - 21.150 12.350 1.440 2001 37.055 - 23.265 12.350 1.440 2002 33.990 - 21.150 11.400 1.440 2003 34.990 - 22.150 11.400 1.440 2004 51.365 - 31.725 18.150 1.440 2005 62.120 - 42.480 18.150 1.440

Kaynak: TU ĐK verileri Ba ğcılık il genelinde üretim pay ı olarak % 6,6 gibi küçük bir paya sahip olan bir sektör iken, özellikle Geyve ve Pamukova ilçelerinde, bir miktar da Tarakl ı Đ lçesinde (I. Alt Bölge) önemli ölçüde çiftçi ailesinin asli geçim kayna ğı dır. Bu ilçelerimizin tar ımsal üretim de ğerleri içerisinde büyük paya sahip olan meyvecilik geliri içinde Geyve ve Pamukova ilçelerinde ba ğcılık %15,5’lik pay almaktad ır. Bu ilçelerimizde ihracata yönelik olarak danelerini dökmeyen mü şküle üzümü üretilmekle beraber yeni çe şitler de plantasyona girmektedir. Yeni ba ğlar kordon sistemi ile tesis edilmektedir ( Đl Çevre Durum Raporu,2008).

98 Grafik 22: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Üzüm Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) 90.000 80.000 70.000 !LÇELER 60.000 50.000 40.000 Geyve 30.000 Pamukova 20.000 10.000 Tarakl ' 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Sakarya ili genelinde ekonomik olarak üzüm (çekirdekli) tar ımı yap ılan en önemli alan Geyve’dir. Đlçede incelenen dönemde iklim unsurlar ının günlük ve ayl ık de ğerlerinden üzümün üretim ve verimlili ğini etkileyen üç iklim olay ı tespit edilmi ştir. Bunlar 1989 yılında üzümün filizlenme döneminde s ıcakl ığı n önceki y ıllara oranla artmas ı ve 10°C’nin üzerinde olmas ı üretimin bir önceki y ıldan %33 ve uzun y ıllar ortalamas ından %37; verimlili ğin bir önceki y ıldan %43, uzun y ıllar ortalamas ından %23 oranlar ında fazla olu şunu sa ğlam ış tır. 1997 y ılında (Nisan-May ıs-Haziran) ortalaman ın üzerinde tespit edilen a şı rı ya ğış lar (349,6 mm.) sonucunda meydana gelen sel felaketi özellikle üzümün alan ve üretim miktar ına do ğrudan yans ımış tır. Alanda bir önceki y ıla göre %69’luk, uzun y ıllar ortalamas ına göre %40’l ık, üretimde ise bir önceki y ıla göre %72’lik, uzun y ıllar ortalamas ına göre %56’l ık bir kay ıp meydana getirmi ştir. 26.06.1999 tarihinde vejetasyon döneminde meydana gelen sa ğanak şeklindeki ya ğış ve ya ğış tutar ındaki fazlal ık (133. 2 mm.) ise bu y ıldaki üzüm verimlili ğini ve kalitesini uzun y ıllar ortalamas ına göre olumsuz yönde etkilemi ştir. Bu üç durumun d ışı nda y ıllar itibariyle üzüm verimlili ğinde meydana gelen dalgalanmalar ın iklim ko şullar ından çok teknik, ekonomik ve kültürel nedenlerden meydana geldi ği sonucuna ula şı lm ış tır. (Kaymaz,2005).

Pamukova ve Tarakl ı’daki üretimde y ıllara göre önemli bir de ğişim olmam ış tır.

99 2.4.3. Ayva Üretimi

Ana yurdunun Kafkasya ve Đran oldu ğu san ılan ayvan ın Türkiye ; Fransa ve Đtalya’da kendili ğinden yeti şti ği görülmektedir. Ayva için en uygun iklim ılıman deniz iklimidir (Yi ğit, Durmu ş,2003:23-54). Sürekli ve etkili rüzgar alan yöreler ayva yeti ştiricili ği için elveri şli de ğildir. A şı rı nemli ve rüzgarl ı ortamlardan ho şlanmaz. Daha çok kuytu, bucak, denizden esen sis tutmayan vadilerde, dere ve su kenarlar ında iyi yeti şir. Ayvan ın önce sürgün meydana getirip bunun ucunda çiçek açmas ı, ilkbahar geç donlar ının tehlikeli oldu ğu yerlerde bir ayr ıcal ıkt ır (Pekta ş:2004). Ma ğden’e göre (1951); ayva a ğac ı k ış so ğuklar ına dayan ıkl ıdır. K ışı n -30°C ye kadar dayan ır; ancak çiçekleri –2,2°C den zarar görmeye ba şlar. Türkiye toplam üretimi 85 bin ton kadar olan ayvan ın fazla oldu ğu alanlar ülkemizin bat ı ve kuzey taraflar ıdır. Ayva üretiminin en yo ğun oldu ğu alan do ğuda Akçal ı ve Bala da ğlar ı ile güneyde Uluda ğ, Çatçat da ğlar ı ve Sündiken da ğlar ı eteklerinin bat ısıdır Marmara denizinin do ğusunda da Karadeniz’le çevrili ovalar ve vadi tabanlar ıdır. Burada Sakarya ovas ı ve Pamukova % 12’lik üretimle ilk s ırada yer al ır (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Fınd ığı n d ışı ndaki meyve popülasyonu içerisinde önemli bir yer tutan ayva yeti ştiricili ği Geyve, Pamukova ve Sapanca Gölü çevresinde yo ğunla şmış tır. Sofral ık tüketimi yan ında tar ımsal sanayiye hammadde olma özelli ğiyle gerek anakentlere ve gerekse ya ş meyve ihracatç ılar ına hitap eden bir meyve çe şidimizdir. 2006 y ılında Türkiye toplam üretiminin % 69’unu Sakarya üretmi ştir. Đlimizde 2008 y ılında 588.250 adet ayva a ğac ından 53.043 ton ürün elde edilmi ştir (Tar ım Đl Faaliyet Raporu,2008). 2004 y ılında Nisan ay ında ya şanan don olay ından büyük zarar görmü ş ve üretimin en yo ğun oldu ğu ilçeler olan Geyve ve Pamukova’daki üretim belirgin şekilde azalm ış tır. Grafik 23‘de bu durum hemen göze çarpmaktad ır.

100 Grafik 23: : Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Ayva Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar !LÇELER (Ton) 30000 MERKEZ FER "ZL " 25000 SÖ ÜTLÜ AKYAZI 20000 GEYVE HENDEK 15000 KARAPÜRÇEK 10000 KARASU KAYNARCA 5000 PAMUKOVA KOCAAL " 0 SAPANCA TARAKLI 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kaynak: TU ĐK verilerinden derlenerek haz ırlanm ış tır. 2.4.4. Kiraz Üretimi

Kiraz yeti ştirmede en önemli faktör s ıcakl ıkt ır. A şı rı yüksek ve dü şük s ıcakl ıklara dayanamazlar. 600 mm. ya ğış alan yerlerde sulanmadan yeti ştirilebilir. Di ğer meyvelere göre hava de ğişikli ğine kar şı oldukça duyarl ıdır. Türkiye toplam üretimi 180 bin ton kadar olan kiraz, vi şne kadar so ğuğa dayan ıkl ı olmad ığı için daha çok Karadeniz k ıyı ş eridi ile Kocaeli yar ımadas ı ve Güney Marmara bölümü ile baz ı iç bölge ova ve vadi tabanlar ında üretilmektedir. Üretimin en yo ğun oldu ğu alan Bursa ovas ından Kocaeli yar ımadas ına do ğru giden oval ık alanlara kar şı lık gelir. Bu alanda Türkiye üretiminin % 19’unu kar şı lar (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Di ğer tar ımsal faaliyetlerin vejetasyonunun devam etti ği May ıs-Haziran aylar ında hasat olgunlu ğuna gelip pazara sevk edilme ve ara dönemde gelir getirme özelli ğindeki kiraz ve vi şne, ilin güneyinde yer alan Tarakl ı-Pamukova-Geyve ekseninde (I. Alt Bölge) tercih görmekte, Geyve ilçesinde (Alifuatpa şa Beldesi) olu şan kendine özgü piyasas ıyla meyve suyu, likör sanayi gibi endüstri kollar ına sevkiyat yap ılmaktad ır. Halen yörede toplam 318.370 civar ındaki a ğaçtan 2004 y ılında 5.024 ton ürün elde edilmi ştir.

101 Grafik 24: : Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Kiraz Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) !LÇELER 20000 18000 MERKEZ 16000 AKYAZI 14000 GEYVE 12000 HENDEK 10000 KARAPÜRÇEK 8000 KARASU 6000 4000 KAYNARCA 2000 KOCAAL " 0 PAMUKOVA SAPANCA

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 TARAKLI

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak hesaplanm ış tır. Üretim tablosu ve üretim de ğişim grafi ği incelendi ğinde kiraz üretim miktar ının fazlal ığı ile göze çarpan iki ilçe Geyve ve Sapanca’d ır. Yakla şı k 1997’ye kadar iki ilçedeki üretim miktar ı birbirine yak ınken,1997’den itibaren Geyve’deki üretim, Sapanca’daki üretimi geçmi ştir. Geyve’deki kiraz üretiminin de ğişimi incelendi ğinde üretimde önemli azalmalar ın ya şand ığı y ıllar 1998, 2004 ve 2007’dir. Bu y ıllardaki üretim azalmas ı iklim faktörlerinin etkisiyle gerçekle şmi ştir. Örne ğin, 2004 y ılında üretimdeki azalman ın nedeni Nisan ay ında ya şanan şiddetli don olay ıdır. Grafik incelendi ğinde Geyve’deki üretimle ilgili dikkati çeken bir ba şka durum 2006 y ılında üretimde görülen belirgin art ış tır. Verim miktarlar ı da incelendi ğinde 2005 y ılında 15 kg. olan a ğaç ba şı na verimin, 2006 y ılında 160 kg’a ç ıkt ığı görülmü ştür. Bu durum üretimdeki art ışı n verim art ışı ndan kaynakland ığı nı göstermektedir. Meyve veren ya şta ağaç say ısında bir de ğişiklik olmad ığı na göre 2006 y ılında Geyve’deki iklim ko şullar ının kiraz yeti ştiricili ği için çok uygun gitti ği söylenebilir.

Sapanca’daki üretimde ise çok önemli de ğişiklikler ya şanmam ış tır. Yaln ız 2000 yılında üretim önceki y ıllara göre azalm ış ve takip eden y ıllarda da dü şük seviyede kalm ış tır. Meyve veren ya şta a ğaç say ısı incelendi ğinde 1999’da 80.000 olan a ğaç say ısı, 2005’de 67.500’e dü şmü ştür. Bu durum üreticinin kiraz üretimini terk etmeye ba şlad ığı nı göstermektedir. Kiraz yerine daha yüksek elde edilebilen meyveler ya da süs bitkicili ği tercih edilemeye ba şlam ış tır.

102 2.4.5. Zeytin Üretimi

Anayurdu Do ğu Akdeniz k ıyı bölgesi olan zeytin, Akdeniz ikliminin tan ıtıcı tipik bir bitkisidir. Her ne kadar Akdeniz k ıyılar ında yayg ın olarak yeti şiyor görünse de bir yandan Karadeniz sahillerimizde öte yandan Güneydo ğu Anadolu’nun güney kesimlerinde de yeti ştirilmektedir. Bundan hareketle sadece Akdeniz bölgesinin de ğil bozulmu ş Akdeniz ikliminin de karakteristik ürünüdür. Zeytin yeti ştiricili ğinde Đspanya, Đtalya, Türkiye, Tunus, Fas, Portekiz ve Suriye gibi ülkeler ilk s ıray ı al ır (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Türkiye'de zeytin üretimi, Ege, Akdeniz ve Marmara olmak üzere co ğrafi konum bak ımından ba şlıca üç bölgede yo ğunla şmış tır. Türkiye'de zeytin ekilen alanlarda yıllar itibariyle bir art ış söz konusudur. 1970 y ılında 453.673 hektar olan zeytin alanlar ı yakla şı k olarak 1,3 kat artarak 1997 y ılında 571.867 hektara ula şmış tır. Toplam zeytin üretimine bak ıld ığı nda zeytin bitkisinin özelli ği olan periyodisite olay ı görülmektedir.

Tablo 48: Sakarya’da 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Zeytin Üretimi

YILLAR GEYVE PAMUKOVA YILLAR GEYVE PAMUKOVA 1955 1997 490 258 1965 60 1998 730 313 1970 100 1999 963 316 1975 125 2000 1226 372 1980 500 2001 1700 380 1985 155 2002 1760 645 1991 780 360 2003 2640 475 1992 780 432 YA ĞLIK)2004 402 1993 790 255 YA ĞLIK)2005 469 1994 790 312 YA ĞLIK)2006 600 1995 696 287 YA ĞLIK)2007 400 1996 812 377 YA ĞLIK)2008 325

Kaynak: TU ĐK verileri ve TC Ziraat Bankas ı Đ statistikleri Sakarya’da zeytin üretimi Geyve ve Pamukova ilçelerinde yap ılm ış tır. Geyve’deki üretim Pamukova’ya göre daha erken ba şlam ış tır. Ancak istatistik bilgi 2003 y ılına kadar elde edilebilmi ştir. Geyve Đlçe Tar ım Müdürlü ğü ile konu ile ilgili yap ılan görü şmeye göre ilçedeki zeytin üretimindeki art ışı n devam etti ği ö ğrenilmi ştir

103 Pamukova’daki üretim günümüze kadar devam etmi ştir. Y ıllara göre zeytinin üretim miktar ında da çok önemli de ğişiklikler olmam ış tır. Ancak son 5 y ıl içinde ilçede 3 adet ya ğ fabrikas ı kurulmu ştur. Bu nedenle ilçedeki üretim ya ğlık zeytin üretimine do ğru kaym ış tır. TU ĐK verilerinde de 2004 y ılından itibaren ildeki ya ğlık zeytin üretimi gösterilmektedir. Pazar imkanlar ının fazlal ığı nedeniyle Pamukova’daki üretim miktar ı ve a ğaç say ısı artmaktad ır.

2.4.6. Ceviz Üretimi

Farkl ı iklim şartlar ına uyum yetene ği yüksek olmakla birlikte ılıman iklim ku şağı nın, karasal iklime sahip olan kesimlerinde daha çok serin ve nemli yerlerde yeti ştirilmektedir. Türkiye toplam üretimi 120 bin tona yakla şı r. Üretimin yo ğun oldu ğu alanlar Bat ı Karadeniz bölümü ile Orta Karadeniz bölümüne kar şı lık gelmektedir. En bat ıda Bolu’dan ba şlamak üzere Karabük, Zonguldak civar ında ve Kastamonu ile Sinop’u içine alan alanda Türkiye üretiminin % 15’i üretilmektedir. Đkinci yo ğun alan Güney Marmara bölümünde Bursa ovas ından ba şlayarak Bilecik çevresini de içine alarak Adapazar ı ovas ı ve Đzmit körfezi çevresinden Düzce ovas ına kadar yo ğun şekilde devam eder. Bu alanda Türkiye üretiminin % 10’u üretilir (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Sakarya’da ceviz üretiminin yo ğunla ştığı ilçeler Akyaz ı, Sapanca ve Merkez ilçedir. Di ğer ilçelerde de üretimi yap ılmakla birlikte dü şük miktarlardad ır. 1991 y ılında di ğer ürünlere oranla belirgin şekilde üretimin fazla oldu ğu Geyve’deki üretim sürekli azalm ış ve Sapanca ve Merkez’deki üretimin alt ına dü şmü ştür.

104 Grafik 25: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Ceviz Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) !LÇELER 1800 MERKEZ 1600 AKYAZI 1400 GEYVE 1200 HENDEK 1000 KARAPÜRÇEK 800 KARASU 600 KAYNARCA 400 KOCAAL " PAMUKOVA 200 SAPANCA 0 SÖ ÜTLÜ TARAKLI 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 FER "ZL "

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlan ılarak haz ırlanm ış tır. 2.4.7. Erik Üretimi

Subtropik ile so ğuk ılıman iklim ku şağı aras ındaki alanlarda yeti şebilen, yani farkl ı iklim şartlar ına uyum yetene ği yüksek bir meyve türüdür. Erik üretiminin yo ğunla ştığı birinci alan Güney Marmara bölümünün do ğusunda bulunan ova ve vadi tabanlar ıdır. Bu alanda özellikle Bursa, Đnegöl ve Yeni şehir ovalar ının bulundu ğu yerler üretimin en yo ğun oldu ğu kesimdir. Bu alandan kuzeye gidildikçe devam eden üretim Samanl ı da ğlar ının kuzeyinde Alt ınova, Gölcük civar ında tekrar yo ğunluk kazanm ış tır. Adapazar ı ovas ına do ğru da üretimin sürdü ğünü Akçakoca–Bolu da ğlar ı civar ında hafif kesintiye u ğrayan üretim Bat ı Karadeniz bölümünde Düzce ovas ından Zonguldak civarlar ına do ğru yer yer yap ılmaktad ır. Bahsedilen bu alanlarda Türkiye toplam üretiminin % 21’i elde edilir (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Sakarya’daki erik üretiminde en öne ç ıkan ilçe Sapanca’d ır. Sapanca’daki üretimde baz ı y ıllar azalmalar olduysa da genel olarak üretim artm ış tır.

105 Grafik 26: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Erik Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) !LÇELER 4000 MERKEZ 3500 AKYAZI FER "ZL " 3000 GEYVE 2500 HENDEK 2000 KARAPÜRÇE 1500 K KARASU 1000 KAYNARCA 500 PAMUKOVA

0 SAPANCA

SÖ ÜTLÜ 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Grafik 26 incelendi ğinde 1998 y ılında üretimin belirgin şekilde azald ığı göze çarpmaktad ır. Ayn ı y ılda a ğaç ba şı na veriminde bir önceki y ıla çok dü ştü ğü tespit edilmi ştir. A ğaç say ısında önemli bir de ğişme olmadan üretimin azalm ış olmas ı, verimin dü şmesinden kaynaklanm ış tır. Bu y ıllarda verimdeki azalman ın, ilkbahardaki donlar ın etkisiyle ya da yo ğun ya ğış lar ın ard ından etkili olan s ıcak hava ko şullar ının neden oldu ğu hastal ıklar nedeniyle ya şand ığı söylenebilir.

2.4.8. Đncir Üretimi

Ana vatan ı Anadolu olan incir, Türkiye ile birlikte Hindistan, Afganistan, Yunanistan, Yugoslavya, Đspanya, Đtalya, Portekiz, Cezayir, M ısır ve Kaliforniya’da yeti ştirilmektedir. Đncirin dünya toplam üretiminin (1 milyon135 bin ton) yakla şı k 1/4'ini (275 bin ton) Türkiye kar şı lamaktad ır. Türkiye’de incirin en önemli üretim alan ı, Ege bölgesinde Ayd ın da ğlar ı ile Mente şe da ğlar ı aras ında kalan Büyük Menderes ovas ı ile yine Ayd ın da ğlar ının kuzeyinde ve Bozda ğlar’ ın güneyinde yer alan Küçük Menderes ovalar ıdır. Bu alan Türkiye üretiminin %80’nini kar şı lar ( Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

106 Grafik 27: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Đncir Üretiminin 1970-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) 700 !LÇELER 600 MERKEZ

500 AKYAZI

400 GEYVE HENDEK 300 KARAPÜRÇEK

200 KARASU

100 KAYNARCA KOCAAL " 0 PAMUKOVA

1970 1975 1980 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 SAPANCA

Kaynak: TU ĐK verileri ve TC.Ziraat Bankas ı Đ statistiklerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Sakarya’da incir üretimi dü şük miktarlardad ır. Türkiye’de incir üretimin en yo ğun oldu ğu Ayd ın ilinde 2008 y ılı incir üretimi 106.360 ton iken, Sakarya’daki üretim 1.317 kg.’d ır. Ancak üretim tablosuna bak ıld ığı nda ildeki incir üretiminin y ıllara göre artt ığı gözlenmektedir. 1970 y ılındaki üretim 343 tonken, 2000 y ılında 971 tona, 2008 yılında ise 1.1317 tona kadar ç ıkm ış tır. Đlde incir üretiminin daha yo ğun oldu ğu ilçeler ise Hendek ve Merkez ilçedir. Bu ilçelerdeki üretim de özellikle son y ıllarda art ış göstermi ştir. Üretimdeki art ış üründen elde edilen karl ılığı n yüksek olmamas ı ile aç ıklanabilir.

2.4.9. Şeftali Üretimi

Anavatan ının Kuzey Çin oldu ğu san ılan şeftali, dünya meyve üretiminde elmadan sonra gelir. Ba şlıca üretici ülkeleri ABD, Đtalya, Fransa, Çin ve Japonya’d ır. Dünya şeftali üretimi 11 milyon tondur. Şeftali bir ılıman iklim meyvesi olmas ına kar şı n de ğişik iklim şartlar ına uyum sa ğlayabilir. Kay ısıya benzer şekilde erken çiçek açt ığı için ilkbahar geç donlar ından s ık s ık zarar görür. Şeftali üretiminin yo ğun oldu ğu alanlar ın ba şı nda Güney Marmara bölümünde bulunan ovalar ve vadi tabanlar ı gelir. Yalova, Đzmit körfezi ve çevresi, Bal ıkesir ovas ı, Çanakkale ve Ezine ovalar ı ile

107 bölümün kuzeyinde bulunan Pamukova ve Adapazar ı ovas ı gelir. Bu alanlar Türkiye toplam üretiminin % 41’ini kar şı lar (Yi ğit,Durmu ş,2003:23-54).

Grafik 28: : Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Şeftali Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) 12000 !LÇELER MERKEZ 10000 AKYAZI 8000 GEYVE HENDEK 6000 KARASU 4000 KAYNARCA KOCAAL " 2000 PAMUKOVA 0 SAPANCA 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Sakarya’da şeftali üretimi de çok yüksek miktarlarda de ğildir. Üretimin en fazla oldu ğu ilçeler Geyve ve Pamukova ilçeleridir. 2004 y ılında her iki ilçede görülen azal ışı n nedeni daha öncede bahsedildi ği gibi bu y ılda ya şanan şiddetli don olay ıdır. 2007’den sonraki azalma e ğilimi ürünün karl ılığı nın azalmas ı nedeniyle baz ı ş eftali bahçelerinin üzüm ba ğı na dönü ştürülmü ş olmas ıyla ilgilidir.

2.4.10. Kivi Üretimi

Kivi son 20 y ılda birçok ülkede üretimi h ızla geli şen bir meyve türüdür. Kivi, adaptasyonu geni ş olan bir türdür. Bu yüzden farkl ı ekolojilerde yeti ştirilebilir. Yeti ştiricili ğini dü şük k ış s ıcakl ıklar ı, ilkbahar geç donlar ı ve sürekli rüzgar k ısıtlar. Vejetasyon dönemi 230-260 gün sürer. Bak ım i şlemlerinin en önemlisi sulama ve budamad ır. Bitkiler orta bünyeli topraklarda bile susuzlu ğa ancak 7-10 gün dayanabilir. Tam çiçeklenmeden 140-160 gün sonra hasat edilen kivi meyvesi, ancak olgunla ştıktan sonra yenebilir. Hasat edilen meyve hemen yenemez. Yeme olumuna gelmesi için mutlaka olgunla ştırılmas ı gerekir. Dünya kivi üretiminde Đtalya ba şta gelmektedir. Bu ülkeyi Yeni Zelanda, Şili, Fransa, Yunanistan ve Japonya gibi ülkeler

108 izlemektedir. Dünya kivi üretiminde, Türkiye alt s ıralarda yer almaktad ır (T.E.A.E,Kivi,2003).

Türkiye’ye yeni giren bir ürün olan kivinin üretim miktar ı ve alanlar ı y ıldan y ıla büyük de ğIşı klikler gösterdi ğinden henüz sa ğlıkl ı bir de ğerlendirme yapmak mümkün de ğildir. Türkiye toplam üretimi 150 ton kadard ır ( Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Tablo 49: Sakarya Đlinde 1997-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Kivi Üretimi(ton)

YILLAR AKYAZI KOCAL Đ SAPANCA YILLAR AKYAZI KOCAL Đ SAPANCA 1997 1 2 2003 1 1 14 1998 1 4 2004 1 1 23 1999 1 10 2005 5 5 23 2000 1 5 2006 5 6 77 2001 2 21 2007 13 6 36 2002 1 2 23 2008 14 14 38

Kaynak: TU ĐK verileri Adapazar ı ovas ı bat ısında Türkiye kivi üretiminin % 10’u kar şı lan ır. Ovadaki kivi üretimi 1996 y ılında Sapanca’da ba şlam ış tır. 1 tonla ba şlayan üretim, 2008 y ılında 38 tona kadar yükselmi ştir. Ekim alanlar ı gittikçe geni şlemektedir. Sapanca d ışı nda ilde kivi üretiminin yap ıld ığı ilçeler Akyaz ı ve Kocaali’dir. Buralardaki üretim Sapanca’dan az olmakla birlikte, bu ilçelerdeki üretim de y ıllara göre artmaktad ır. Kivi üretimindeki art ış lar ın nedenleri aras ında üretim maliyetlerinin di ğer meyvelere göre daha dü şük, buna kar şı lık sat ışı ndan elde edilen karl ılığı n daha yüksek olmas ı gösterilebilir. Ayr ıca ürünün pazarlama sorunu da ya şanmamaktad ır. Üretilmeye ba şland ığı ilk y ıllarda ürünün üretimi tar ım müdürlükleri taraf ından da desteklenmi ş, çiftçiye fide deste ği sa ğlanm ış , e ğitim verilmi ştir. Kivi üretiminin önümüzdeki y ıllarda da artarak devam edece ği beklenmektedir.

2.4.11. Elma Üretimi

Ana vatan ının Anadolu ve Kuzey Kafkasya oldu ğu dü şünülen elman ın dünyada 6.500 ülkemizde ise 460 çe şidi bulmaktad ır. ABD, Fransa, Đtalya, Almanya, Kanada, Đngiltere, Yeni Zelanda, Japonya, Güney Afrika ve Đran önemli elma üretici ülkelerdir ( Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54). Türkiye son 50 y ıl içerisinde elma üretimini en az 20 kat

109 artt ırarak 2005 y ılında dünyan ın en büyük 3' üncü elma üreten ülkesi konumuna gelmi ştir (www.tarimsal.com) .

Elma yeti şme ko şulu itibari ile ülkemizde Do ğu Anadolu bölgesinin kuzey kesimi ile Güneydo ğu Anadolu bölgesinin bat ı yar ısı hariç hemen her bölgede az ya da çok üretimi yap ılan bir meyvedir. Güney Marmara bölümünde; Bursa, Đnegöl, Pamukova, Adapazar ı ovas ı ve Samanl ı da ğlar ını kuzeyindeki alanlar toplam üretimin % 4’ünü verir (Yi ğit, Durmu ş, 2003:23-54).

Tablo 29: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Elma Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar !LÇELER (Ton) 30000 MERKEZ 25000 AKYAZI GEYVE 20000 HENDEK 15000 KARAPÜRÇEK 10000 KARASU 5000 KAYNARCA KOCAAL " 0 PAMUKOVA SÖ ÜTLÜ 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 SAPANCA ER)2004 ER)2005 ER)2006 ER)2007 ER)2008 TARAKLI " " " " "

(D (D (D (D (D FER "ZL "

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Sakarya’da elma üretiminin en yo ğun oldu ğu ilçe Geyve’dir. Ayr ıca Sapanca ve Merkez ilçede de üretimi di ğer ilçelere göre daha fazlad ır. TU ĐK verilerinde elma Amasya, Golden, Grannysmith ve Stark ıng türleri için ayr ı ayr ı verilmi ştir. Yukar ıdaki grafik yaln ızca “elma” verisine göre haz ırlanm ış tır. Ancak 2004 y ılından sonra TU ĐK verileri ”elma di ğer” olarak ifade edilmi ştir. Bu ifadenin kapsad ığı elma türleri genelde bodur türleri ifade etmekle birlikte tam içeri ği belirlenemedi ği için grafi ğin bu k ısm ı ile ilgili yorum yap ılamam ış tır. Geyve Đlçe Tar ım Müdürlü ğü’nden al ınan bilgiye göre ilçede elma bahçelerinin küçük parçal ı olmas ı ve büyük al ıcılar ın Đç Anadolu’ya yönelmesi pazar imkanlar ının azalmas ına neden olmu ş, bu da üreticilerin elma bahçelerini sökmelerine neden olmu ştur. Elma yerine ceviz ve kiraz yeti ştirilmeye ba şlanm ış tır.

110 2.4.12. Di ğer Meyveler

Yukar ıda verilen meyveler d ışı nda Sakarya’da ayr ıca çilek, dut, kay ısı, vi şne, kestane, kızılc ık, nar, Trabzon hurmas ı ve ahududu gibi meyveler üretilmektedir. Trabzon hurmas ı özellikle Geyve ve Sapanca çevresinde üretilmektedir. Te şvik edildi ği için üretimi zamanla artmaktad ır.

2.5. Yem Bitkileri Üretimi

Yurdumuzda, yonca, korunga, adi fi ğ ve burçak gibi geleneksel bir kaç yem bitkisinin tar ımı yap ılmaktad ır. Bu bitkilerin yan ında, hayvan pancar ı, sudan otu, m ısır, yem bezelyesi ve mürdümük, gibi birçok yem bitkisinin tar ımı yap ıld ığı bilinmekle birlikte, ekim alanlar ı hakk ında kesin bilgiler bulunmamaktad ır. Bugün yem bitkisi ekim alan ı, mısır vb bitkiler dahil edildi ğinde bile toplam ekilebilir alan ın en çok % 3'ünü, her y ıl ekilen alan ın ise % 6' s ını kaplamaktad ır. Yurdumuzda hayvan beslenmesi, geni ş ölçüde do ğal çay ır ve meralara, an ızlara ve tah ıl saman ına dayanmaktad ır. Yem bitkileri, hayvansal üretimin en önemli girdilerden birini olu şturan yemi sa ğlamas ının yan ı s ıra, topraklar ın fiziksel ve kimyasal özelliklerine, kendisini takip eden kültür bitkilerinin verim ve kalitesine olumlu etkilerde bulunduklar ı bilinmektedir. Yurdumuzda sertifikal ı yem bitkileri tohumluk üretimi çok dü şük düzeylerde oldu ğu gibi, üretimde y ıll ık dalgalanmalar çok fazla görülmektedir. Yap ılan be ş y ıll ık planlarda yem bitkileri ekim alanlar ında büyük art ış lar öngörülmesine kar şı n, gerçekle şen miktarlar hedeflerin çok alt ında kalm ış tır (Aç ıkgöz ve ark:1-3).

Sakarya ilinde hayvan beslemek için en çok üretimi yap ılan yem bitkilerinden özellikle silajl ık m ısır, yonca, fi ğ ve korunga ekili şleri dikkat çekmektedir. Ayr ıca hayvan pancar ı, yulaf, sorgum-sudan otu yem bitkisi ekimleri yap ılmaktad ır (I şı k,2007:67).

111 Tablo 50: Sakarya Đlinde Yem Bitkisi Ekili şlerinin 2006-2007 Y ıllar ı Aras ındaki Kar şı la ştırılmas ı Ürün Ekili ş Alan ı (ha) Miktar ı (ton) Ekili ş Alan ı (ha) Miktar ı (ton) Art ış (%)

2006 Y ılı 2007 Y ılı Yonca 56780 76958 50033 68852 -10.5 Korunga 850 800 556 461 -42.3 Hayvan 26 1850 23 1320 -28.7 SilajPancar M ısıır 5013 200510 6902 237829 18.6 Fi ğ 2055 12.330 2282 9128 -25.9 TOPLAM 64724 292448 59796 317590 8.6

Kaynak: Sakarya Tar ım Đl Müdürlü ğü,2008 1996-2004 y ıllar ı mukayesesinde yem bitkileri ekili ş alan ı art ışı % 131 olmu ştur. Đl Özel Đdare bütçesinden ve genel bütçeden çiftçi katk ılı olarak projeler haz ırlanarak çiftçilerin yem bitkileri üretimi desteklenmi ştir. 2004 y ılında bu projelerle ilgili olarak da ğı tılan toplam tohum miktar ı 37 bin 850 kg.‘d ır.

Tablo 51: Sakarya Đli Yem Bitkileri Desteklemeleri, 2000-2008 k ı r ı ı ll ı s ı (da) ı s ı ı (da) (Milyon llar k M k ı ı ı ğ TL) (da) (da) Y Say Fi er Y Tek Yonca (da) Destekleme Ekim Alan ğ Toplam Silajl Yem Bitkileri Korunga (da) Tutar Di Onaylanan Proje 2000 150 50581 644 0 25 0 5.179 5.848 2001 528 273595 2.666 86 318 89 12.898 16.057 2002 731 637.445 3.151 246 3.351 90 16.927 23.765 2003 958 1.030.377 3.319 80 6.597 185 20.949 31.130 2004 2.567 1.807.734 5.794 129 7.902 557 31.048 45.430 2005 4.003 3.414.552 3.845 186 13.906 974 40.464 59.375 2006 5.584 5.318.689 3.595 177 23.611 2.182 58.004 87.569 2007 6.366 5.524.577 4.538 199 34.878 198 53.810 93.623 2008 (sulu) 2.506 2.408.795 1.068 138 24.226 114 34.304 59.850 2008 (kuru) 930 512.675 1.129 30 6.514 62 18.394 26.129 Toplam 20.887 17.733.374 27.552 1.103 90.588 4.275 239.279 362.797

Kaynak: Tar ım Đl Faaliyet Raporu,2008 Yem bitkileri ekili şinde 2003 y ılına göre % 15 art ış olmu ştur. Son zamanlarda kamuya ait çay ır ve meralar ın hayvan otlatmaya yeterli ve elveri şli olmamas ı nedeniyle hayvan yemi ihtiyac ının kar şı lanmas ı için yem bitkisi üretimi artm ış tır. Ova

112 topraklar ı ayn ı alandan ikinci ürün al ınmas ına da olanak vermektedir. Đkinci ürün olarak yem bitkisi ekili şleri yayg ınd ır. Yem bitkileri içinde en çok yeti ştirileni 7.196 hektar alan ve 383.310 ton üretimle m ısırd ır. Bölgede en çok yeti ştirilen di ğer yem bitkileri ise; 5.863 hektar 85.830 ton yonca, 3.160 hektar alanda 15.374 ton fi ğ, 108 hektar alanda 880 ton korungad ır (I şı k,2007:68).

Tablo 52: Sakarya Đlinin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Yonca, Fi ğ, Hayvan Pancar ı ve Korunga Üretimi (ton) YE ŞĐ L OT KURU OT HAYVAN YILLAR KORUNGA FĐĞ YONCA KORUNGA FĐĞ YONCA PANCARI 1991 300 5.021 750 - 2.971 0 438 1992 - 4.750 - 330 2.825 750 898 1993 - 433 1.080 30 6.673 0 753 1994 - 5.814 11.250 60 3.026 1.080 544 1995 - 6.929 20.100 60 4.400 11.250 1.007 1996 - 9.650 14.686 20 3.176 20.100 450 1997 2.489 6.257 10.975 141 4.316 14.686 1.349 1998 - 4.898 15.180 420 8.442 10.975 1.410 1999 600 13.860 18.250 200 7.882 15.180 619 2000 450 15.550 6.875 120 6.300 18.250 850 2001 1.756 8.776 10.865 527 5.053 6.875 996 2002 - 4.406 - 469 4.743 10.865 1.723 2003 - 3.252 - 505 4.669 0 1.412 2004 - 2.270 - 419 9.483 45.268 1.265 2005 - 2.225 - 600 12.237 76.851 850 2006 1.000 450 18980 750 19.705 57.978 1.350 2007 100 4.372 8139 361 24.281 86.352 1.375 2008 2.100 3.688 22086 1155 23.795 69.905 1.380

Kaynak: TU ĐK verileri Yem bitkileri üretimini y ıllara göre gösteren tablo incelendi ğinde dikkati çeken durumlardan biri üretimdeki istikrars ızl ıkt ır. Her üç bitki için bu durum geçerlidir.

Yem bitkileri içinde en fazla üretilen ürün has ıl ve silajl ık m ısırd ır. Tah ıllar bölümünde belirtildi ği gibi ilde dane m ısır üretimi azalmaktad ır. M ısır üretimi silajl ık mısır üretimine do ğru kaymaktad ır. Tablo 53 incelendi ğinde 2004 y ılına kadar has ıl mısır üretim miktar ı, 2004 y ılından sonra ise silajl ık m ısır üretim miktarlar ı verilmi ştir. 2004 y ılından itibaren silajl ık m ısır üretimi incelendi ğinde, has ıl m ısır üretimine daha çok ilçede ve daha yüksek miktarlarda üretildi ği görülmektedir. Üretimin en yo ğun oldu ğu ilçe di ğer ilçelerden belirgin farkla ayr ılan Merkez ilçedir. Özellikle son

113 yıllardaki üretim art ışı yla di ğer ilçelerden ayr ılan iki ilçe ise Ferizli ve Kaynarca’d ır. Üç ilçede de hayvanc ılık yo ğun olarak yap ılmakta oldu ğu için yem bitkileri üretimi de önemini korumaktad ır.

Tablo 53: Sakarya Đli 1994-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Has ıl ve Silajl ık Mısır Üretimi(ton) Đ Đ ZL Đ ÜTLÜ Ğ YILLAR AKYAZI FER KARASU HENDEK MERKEZ TARAKLI KOCAAL SAPANCA SÖ SAKARYA KAYNARCA PAMUKOVA KARAPÜRÇK 1994 92 92 1995 94.858 51.164 2.891 325 9.035 31.443 1996 71.833 31.599 600 15.492 192 23.950 1997 66.421 35.331 502 3.002 9.033 18.553 1998 88.107 44.629 693 5.082 11.082 9.074 17.547 1999 83.026 42.166 125 10.208 750 7.684 10.208 11.869 16 2000 74.986 39.241 441 3.693 - 1.163 6.976 11.627 739 11.045 61 2001 88.319 37.457 2.145 6.746 10.702 428 11.815 10.702 161 8.133 30 2002 122.279 2.151 8.900 2.828 40.478 33.516 32.382 1.214 810 2003 115.276 32.967 39.232 42.857 220 2004 104.250 49.785 747 39.828 13.691 199 Silajl ık (2004) 345.009 261.026 6840 23.401 4140 449 10.801 8.325 9001 1800 450 13051 1575 Silajl ık (2005) 448.316 268.286 7494 63.834 5.551 2.359 15.542 50.420 1.480 6.939 601 13599 2960 Silajl ık (2006) 346.500 200.000 7200 33.000 5.500 3.300 16.000 54.000 700 7.500 600 16.000 2.700 Silajl ık (2007) 379.858 200.000 6000 53.840 4.900 1.868 22.400 56.000 800 4.800 600 24.800 3.850 Silajl ık (2008) 404.577 242.500 7800 33.246 3.600 1.781 28.240 56.000 1.410 4.800 600 20.600 4.000

Kaynak: TU ĐK verileri 2.6. Süs Bitkileri Üretimi

Türkiye’de ve baz ı ülkelerde bitkisel üretim içinde süs bitkileri önemli bir yer almakta, pek çok ülkede ekonomiye katk ı sa ğlayan etkili bir sektör olarak kabul edilmektedir. Dünyada 145 ülkede yakla şı k 220.000 hektar alanda süs bitkileri üretimi yap ılmaktad ır. Ülkemiz iklim ve toprak özellikleri bak ımından süs bitkileri yeti ştiricili ğine uygundur ve ayn ı zamanda bir çok süs bitkisinin gen kayna ğı dır. K ırsal alanlardan kentlere olan göçler sonucu betonla şman ın artmas ı, e ğitim seviyesinin yükselmesi ve çevre bilincinin artmas ına paralel olarak süs bitkilerine olan talep de art ış göstermi ştir. Gittikçe artan talep, birim alandan fazla ürün al ınarak gelir

114 seviyesinin yükselmesi ve ihracat olanaklar ının do ğmas ı bir çok ülkede oldu ğu gibi ülkemizde de bu sektörün h ızla geli şmesine neden olmu ştur. 2003-2004 üretim dönemi itibariyle ülkemizde en fazla süs bitkileri üretimi yap ılan 26 il içerisinde s ıras ıyla Đzmir, Antalya, Yalova, Đstanbul, Sakarya ve Bursa’n ın ilk s ıralarda yer almakta oldu ğu görülmü ştür. Bu iller, toplam üretim alan ı içerisinde %90 paya sahiptir. Söz konusu illerin da ğı lımında ise; %29 Đzmir, %20 Antalya, %16 Yalova, %15 Đstanbul, %8 Sakarya ve %2 ile Bursa yer almaktad ır (TR4 Do ğu Marmara Tar ım Master Plan ı,2008).

Tablo 54: Türkiye Đç ve D ış Mekan Süs Bitkileri Üretim Alanlar ı Đ ller S ıralamas ı (2002-2003) Alan Alan Đller (da) Đller (da) Izmir 2244 Kocaeli 363 Istanbul 2015 Bursa 218 Yalova 1650 Ankara 173 Sakarya 1604 Mu ğla 100 Di ğer Antalya 806 iller 456 Toplam 8717

Kaynak: TR4 Do ğu Marmara Tar ım Master Plan ı,2008 Đlimizde aile ba şı na dü şen arazi miktar ının çok az olmas ı yan ında arazi parçal ılığı nın ve parsel büyüklüklerinin asgari seviyelerde olmas ı, di ğer tar ımsal faaliyetlerin verimlilik sa ğlayacak şekilde sürdürülmesine imkân vermemekte, bu yörelerdeki üreticilerimiz de birim alandan daha çok gelir getiren sektörlere yönelmektedir. Bu sektörlerin ba şı nda iç ve d ış mekân süs bitkileri üretimi gelmektedir. Đlimizin gerek iklim, gerekse toprak yap ısı bak ımından iç ve d ış mekân süs bitkileri yeti ştiricili ğine uygun olmas ı nedeniyle bu alanda yeti ştirici say ısı ve yeti ştirme alan ı h ızla artmaktad ır. Co ğrafi konumu itibariyle ba şta Đstanbul, Đzmir, Bursa, Ankara olmak üzere metropollere yak ın olmam ız sayesinde, i şletme girdilerinin temini ekonomik ve rahat olarak sa ğlanmakta; bölgemizde yazl ık, tatil köyleri ile sayfiye ve dinlenme tesislerinin yo ğun olmas ı da üretilen ürünlerin pazarlanmas ını kolayla ştırmaktad ır (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008).

115 Tablo 55: Sakarya Đlinde Yer Alan Süs Bitkileri Đş letme Adedi ve Ekili ş Alanlar ında Görülen De ğişmeler(2005-2007)

2005 Y ılı 2006 Y ılı 2007 Y ılı

Đlçe Đş letme Đş letme Đş letme Dekar Dekar Adedi Dekar Adedi Adedi

Sapanca 61 359,9 61 379,9 68 449,3 Karasu 6 219,7 4 13,7 5 63,7 Kaynarca 1 50 1 50 0 0 Kocaali 1 1,1 1 1,1 2 4,1 Akyaz ı 12 1017,5 21 896,7 25 915,7 Merkez 46 1547,6 65 2284,6 105 2807 Hendek 11 411 14 82 15 87,1 Pamukova 26 669,8 42 958,5 54 1011,2 Karapürçek 1 23 5 61,5 6 71,5 Geyve 2 30 10 121 10 121 Sö ğütlü 3 185 4 203 16 468,6 Ferizli 0 0 1 30 2 48 TOPLAM 170 4514,6 229 5082 308 6047,2

Kaynak : Tar ım Đl Müdürlü ğü Sakarya’da süs bitkileri üretimi h ızl ı geli şme göstermektedir. 1997 y ılı kay ıtlar ına göre 14 adet olan i şletme say ısı 2004 y ılında 360 adete yükselmi ştir. Đklim ve konumu itibariyle özellikle, d ış mekan süs bitkisi üretimine uygun olan ilde, sektör Arifiye- Sapanca-Pamukova öncelikli olarak geli şmektedir (Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı,2006).

Tar ım Đl Müdürlü ğümüzün çabalar ı ile Merkez Arifiye Beldesi ile Sapanca Đlçemizde özellikle d ış mekân süs bitkisi üreticileri “Tar ımsal Kalk ınma Kooperatifi” çat ısı alt ında toplanm ış lard ır. Đl sath ındaki yeti ştiricileri ayn ı çat ı alt ına toplayarak daha kat ılımc ı kararlar almalar ını sa ğlamak amac ı ile ülkemizin ilk ‘Süs Bitkileri Üreticileri Birli ği’ ilimizde kurulmu ştur. Sektörün temel ihtiyaçlar ından biri olan e ğitim konusunda; e ğitici olarak görevlendirilen teknik personelin e ğitiminden ba şlanarak, Đl baz ında sözle şmeli üretim yapmak isteyen üreticilerimiz için haz ırlanan e ğitim program ı uygulanmaya ba şlanm ış , bu kapsamda 10 ilçemizde düzenlenen kurslarda bine yak ın üretici Genel Süs Bitkileri Yeti ştiricili ği E ğitimi’nden geçirilmi şti (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008). Sakarya Đl Tar ım Müdürlü ğü taraf ından yap ılan

116 aç ıklama ile gerçekle ştirilmesi planlanan bir proje ile 240 ki şinin 11 ay boyunca eğitim alarak uluslararas ı geçerlilikte süs bitkisi yeti ştiricili ği sertifikas ına sahip olaca ğı söylendi. . AB`den 207 bin 625 Avro hibe kredi kazanan projenin ilk bölümünde 120 kursiyerin e ğitimine ba şland ığı belirtildi (tumgazeteler.com).

Di ğer yandan pazarlamaya yönelik olarak orta ve uzun vadede üretilecek süs bitkilerinin iç ve d ış piyasaya tan ıtılmas ı ve pazarlama kanallar ının olu şturulmas ı amac ıyla fuar ve tan ıtım alan ı planlanarak uygun araziler belirlenmi ş, belirlenen alternatif alanlar aras ında hukuki statüsü ve konumu en uygun bulunan Arifiye Beldemizin s ınırlar ı içinde Sapanca gölü kenar ında yer alan arazide “Tan ıtım Alan ı” olu şturmak için Proje çal ış malar ı ba şlat ılm ış tır. Üretim Bölgesi içerisinde kurulacak işletmelerin sera tesisleri ile sektöre girdi temin eden yan sanayiye (gübre, torf, saks ı, ponza ta şı , PVC malzemeler v.s) ait fabrikalar ın kurulmas ı ve geli şmesi ile gelirde ve istihdamda çarpan etkisi olu şturularak asgari 60 bin ilave istihdam sa ğlanabilecektir (Tar ım Đl Müdürlü ğü Faaliyet Raporu,2008).

2.7. Tah ıl Üretimi

2.7.1.M ısır Üretimi

Dünya’n ın önde gelen 119 tah ılından biri olan m ısır önceden beri Amerika’ya, özellikle de A.B.D.’ye özgü bir tah ıl olarak kalm ış sa da günümüzde art ık geli şmekte olan ülkelerde milyonlarca insamn da g ıdas ı haline gelmi ş bulunmaktad ır ( Đkiel ve Kaymaz,2005:2).

Mısır bitkisinden iki şekilde yararlan ılır. Bunlar tanesi ve otsu gövdesidir. M ısırın taneleri insan beslenmesinde do ğrudan kullan ıld ığı gibi (ekmek yap ımı ve çerezlik olarak); yemeklik s ıvı ya ğ, ni şasta, glikoz ve yem sanayiinde de de ğerlendirilir. Otsu gövdesi ise hayvan yemi olarak kullan ılır. M ısır ekim alan ı, denildi ğinde hem tane elde edilen, hem de gövde k ısm ı için yeti ştirilen alan anla şı lmaktad ır. Yani, ayn ı alandan hem tane hem de yem bitkisi olarak m ısır elde edilir. Dünya'da m ısır yeti ştiren ülkeler aras ında A.B.D. ilk s ıray ı al ır. Ayr ıca; Çin, Brezilya, Arjantin, Meksika ve Fransa da m ısır üretiminde önde gelen ülkelerdir. Öyleki y ıllara göre de ğişmekle birlikte Dünya m ısır üretiminin yar ısı Amerika k ıtas ından sa ğlanmaktad ır ( Şahin,2001:74).

117 Mısır genel olarak s ıcak ve nemli bölgelerde yeti ştirilmektedir. Çok çe şitli türü bulundu ğundan yeti şme sahas ı geni ştir. Tek y ıll ık bir bitki olan, m ısır bitkisinin yeti şme süresi 70-150 gün aras ında de ğişir. Türüne ve yeti ştirilen alana göre de ğişmekle birlikte çimlenme devresinde 10-13, yeti şme devresinde 10-20 °C sıcakl ık ister. S ıcakl ığı n bu de ğerlerin d ışı nda seyretmesi bitkilerin geli şimini olumsuz etkiler ve verimin dü şük olmas ına yol açar ( Şahin,2001:77).

Mısır ziraatinin sulamas ız olarak yap ılabilmesi için y ıll ık ya ğışı n ortalama 600- 1200 mm. kadar olmas ı gerekir. Ülkemizde y ıll ık ya ğış miktar ının 500-600 mm oldu ğu yerlerde bile bazen m ısır yeti ştirilmektedir. Ancak böyle alanlarda sulama yoluyla ya ğış aç ığı giderilmeye çal ışı lır. Ayr ıca m ısır bitkisinin yeti şme dönemleri boyunca istedi ği nem miktar ı di ğer tah ıllardan farkl ıdır. Bu sebeple di ğer tah ıllar ın aksine ya ğış lar ın aral ıkl ı olmas ı ve önemli bir k ısm ının olgunla şma devresinde olmas ı gerekir. Bu nedenle yaz ya ğış lar ı büyük önem ta şı r. M ısır genellikle her çe şit toprakta yeti şir. Fakat su tutma kapasitesi fazla, derin, humuslu, iyi havalanabilen ve besin maddelerince zengin toprakları sever. Ayr ıca m ısır yeti ştirilecek topraklar ın azot ve fosfor bak ımından zengin olmas ı beklenir. M ısır bitkisinden istenilen verimi sa ğlayabilmek için ayn ı tarlaya üstüste ekilmemesi ve özellikle azotlu gübre verilmesi gerekir. Ülkenin farkl ı yörelerine göre çe şitli ekim nöbetleri uygulanmaktad ı ( Şahin,2001:77).

Mısırın yeti şme ko şullar ı de ğerlendirildi ğinde, Türkiye’de m ısır yeti ştiricili ğine en uygun bölgenin Karadeniz Bölgesi oldu ğu görülmektedir. Gerçekten de ülkemizde m ısır ekim alanlar ının en geni ş oldu ğu bölge Karadeniz Bölgesi’dir. Bölgede, özellikle k ıyı kesimlerinde yazlar ın ya ğış lı geçmesi bu ğday tar ımını güçle ştirmi ş, bu ğday ın yerine temel besin maddesi olarak m ısır tercih edilmi ştir. Karadeniz’den sonra m ısırın en çok yeti ştirildi ği ikinci bölge ise sulama yap ılmak ko şuluyla Akdeniz Bölgesi’dir.

Marmara Bölgesi m ısır ekim alan ı ve üretimi bak ımından 3. s ırada yer al ır. Bölgede en geni ş m ısır ekim alan ı Sakarya ilindedir ( Şahin,2001:78). Sakarya’da m ısırın en çok yeti ştirilen ürün haline gelmesinin nedenleri bölge ikliminin m ısır tar ımına uygun olmas ı, baz ı sanayi kollar ı için hammadde olarak kullan ılmas ı ve son y ıllarda m ısırın hayvan yemi olarak kullan ılmas ı say ılabilir. 2003 verilerine göre ülkede üretilen 2.800.000 ton m ısırın %11,8‘i Sakarya’da üretilmektedir. Üretim ve pazarlamada 118 ülkenin ikinci büyük ilidir. Buna kar şı lık ilde m ısıra dayal ı ya ğ, ni şasta, irmik vs. sanayi tesislerinin olmamas ı veya mevcutlar ın çe şitli nedenlerle at ıl b ırak ılmas ı sebebiyle üretime katma de ğer kazand ıracak faaliyetlerin yeterli olmad ığı görülmektedir. Đlde mısırın pazarlanmas ında özel firmalar esas rolü oynamaktad ır. TMO, 1999 depreminden sonra ara verdi ği m ısır al ımına 2002 y ılında tekrar ba şlam ış tır. E ğer Türkiye ortalamas ı olarak m ısır verimi Çukurova veya Sakarya bölgesindeki verim dizeyine yakla ştılabilirse üretimdeki art ış çok daha yüksek olacak ve Türkiye’nin d ış a ba ğı ml ılığı azalacakt ır. Türkiye m ısır üretiminin % 26’s ının üretildi ği Adana ve % 13,4'ünün üretildi ği Sakarya’da hektara verim 7 tonun üzerindedir (Sakarya Tar ım Master Plan ı, 2006:65,66).

119 Tablo 56 : Sakarya Đlinde 1991-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre M ısır Üretimi(ton)

Sakarya Merkez Akyaz ı Ferizli Geyve Hendek Karapürçek Karasu Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Sö ğütlü Tarakl ı 1991 450.947 242.672 71.931 - 599 27.973 - 71.931 31.969 2.473 - 1.399 - - 1992 412.534 175.846 71.176 14.793 - 27.912 1.637 60.243 30.610 2.177 - 1.104 26.981 55 1993 378.514 179.211 66.206 13.500 - 10.385 1.557 56.037 24.405 2.981 - - 24.232 - 1994 351.826 147.349 62.252 14.916 - 14.734 2.484 59.631 29.927 - - 689 19.844 - 1995 346845 144.495 57.234 19.706 - 13.708 205 57.876 30.210 - - 706 22.705 - 1996 323.218 136.977 56.486 14.023 - 14.121 3.179 49.368 24.157 2.397 8 978 21.524 - 1997 307.651 136.564 56.021 17.143 293 14.057 1.426 41.561 17.573 685 - 1.375 20.953 - 1998 272.307 128.118 47.962 14.495 237 8.424 1.107 29.655 18.388 2.372 79 652 20.818 - 1999 307.609 131.641 36.709 18.585 361 12.648 1.101 50.979 23.231 2.581 86 538 28.909 - 2000 312.023 134.882 32.341 17.632 353 12.959 1.128 52.216 23.803 1.499 35 793 34.382 - 2001 317.156 134.290 46.089 18.801 230 16.115 921 43.165 20.719 1.888 23 4.604 30.311 0 2002 322061 132.533 53.564 1.674 1.046 20.929 1.046 39.237 38.717 1.395 112 419 31.389 0 2003 274.320 107.670 32.592 15.298 873 12.222 998 43.650 17.495 2.328 133 62 40.999 0 2004 351.079 130.427 55.758 18.330 3.236 13.459 2.409 48.068 29.161 2.288 58 58 47.827 - 2005 430.530 149.710 66.208 21.113 19.862 22.069 2.741 56.939 20.598 21.628 86 141 49.200 235 2006 283.465 105.472 50.634 17.104 1.710 14.966 2.013 45.966 10.690 2.138 86 32.401 285 2007 262.166 95.149 48.668 9.595 17.377 1.944 13.671 38.887 1.944 5 34.647 279 2008 277.338 106.136 54.017 16.268 190 19.570 2.629 15.249 40.665 1.830 11 20.773 Kaynak: TU ĐK verileri

120 Mısır ekimi Merkez, Akyaz ı, Sö ğütlü ve Ferizli ilçelerinde a ğı rl ıkl ı olarak yap ılmaktad ır. Ülke ihtiyaçlar ı ve taleplerin kar şı lanmas ı bak ımından, ekimi ilk ürün ve ikinci ürün şeklinde yap ılan m ısır üretiminde, a ğı rl ığı ilk ürün ekili şlerinin te şkil etti ği görülmektedir. Đkinci ürün m ısır ekili şleri ise silajl ık yem yap ımında ve "ha şlamal ık, kebapl ık" tabir edilen şekilde de ğerlendirilmektedir.

Grafik 30: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Dane M ısır Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Merkez Akyaz ' Ferizli Geyve !LÇELER Hendek Karapürçek Karasu Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Sö $ütlü Tarakl '

Kaynak: TU ĐK verilerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Mısır üretimi grafik üzerinde incelendi ğinde en göze çarpan ilçe Merkez ilçedir. Merkez’deki üretim belirgin şekilde di ğer ilçelerden fazlad ır. Ancak Merkez’deki üretimde dikkati çeken önemli bir durum son y ıllarda m ısır üretiminde görülen belirgin azal ış tır. Ekim alanlan ında ise art ış olaca ğı öngörülmektedir. Birim alandan elde edilecek üründe dü şme olaca ğı ihtimali zay ıf oldu ğuna göre bu durum silajl ık m ısır ekili şlerine a ğı rl ık verilece ğini göstermektedir (Sakarya Tanm Master Plan ı, 2006:69).

Grafi ğe göre di ğer ilçelerdeki art ış ve azal ış lar çok seçilememekle birlikte Merkez’de bir önceki y ıla göre önemli azal ış lar ın ya şand ığı y ıllar 1992, 1994, 2003 ve 2006 yıllar ıdır.

1994 y ılında çimlenme döneminde mutlak maksimum s ıcakl ık de ğerinin bir kez s ınır de ğerinin üstüne ç ıkmas ı (36°C) üretimde bir önceki y ıla göre %23’luk, uzun y ıllar

121 ortalamas ına göre ise %13’lük bir kayba neden olmu ştur( ĐKĐEL ve KAYMAZ,2005:4)

2003 y ılındaki azalman ın nedeni ise Temmuz ve A ğustos aylar ındaki ya ğış miktar ının mısırın ihtiyaç duydu ğu ya ğış miktar ının alt ında olmas ıdır. Bu durum ildeki m ısır üretiminin hala daha iklim faktöründen etkilendi ğini ve sulama ko şullar ının yeterince geli şmedi ğini göstermektedir.

Üretimdeki de ğişim 2003 y ılından sonra izlendi ğinde 2005’e kadar art ış görülmektedir. Đklimin üretim üzerindeki etkisi görüldükten sonra bu art ış da bu yıllarda s ıcakl ık ve ya ğış ko şullar ının m ısır üretimi için ideal şekilde gerçekle şmesiyle aç ıklanabilir. 2005’e kadar olan yükseli şin ard ından 2006 ve 2007 y ıllar ında Türkiye genelinde ya şanan ve Sakarya’da da etkili olan kurakl ık m ısır üretiminde de azalmaya neden olmu ştur. 2008 y ılında ya ğış lar ın biraz artmas ı m ısır üretimi ve verimi üzerinde de etkisini göstermi ştir.

Đldeki m ısır üretiminin de ğişimi di ğer tah ıllarla kar şı la ştırıld ığı nda benzerlik olmad ığı görülmektedir. Bu durumun nedeni ise m ısırın yeti şme ko şullar ının bu ğday ve arpaya göre farkl ı olmas ıdır.

2.7.2.Bu ğday Üretimi

Ekme ğin ana maddesi bu ğday; insan beslenmesinde temel g ıda maddesidir. Un haline getirilerek ekmek ve di ğer unlu g ıdalar ın imalat ında kullan ıld ığı gibi bulgur olarak da tüketilmekte ayr ıca hayvan yemi olarak da kullan ılmaktad ır (TMO 2008 Hububat Raporu:15).

Dünya’n ın en önemli bu ğday üreticisi ülkeleri aras ında ilk üç s ıray ı AB ülkeleri, Çin ve Hindistan almaktad ır. Türkiye’nin s ıralamadaki yeri y ıllara göre de ğişmekle birlikte genel olarak ilk on ülke aras ındad ır.

Bu ğday bitkisi yeti şme döneminin ilk devrelerinde dü şük s ıcakl ık ve bol nemli hava istemektedir. Özellikle çimlenme ve karde şlenme s ıras ında bu ğday ın istedi ği s ıcakl ık 5-10 oC, nem ise %60 kadard ır. Bu ğday geli şmesinin ikinci devresi olan sapa kalkmada ise 10-15 oC s ıcakl ık ve %65 oran ında nispi nem iste ği olmaktad ır. Bu ğday bitkisi her çe şit toprakta yeti şmekle birlikte genellikle yükse verim derin, killi, t ınl ı- killi, humusça zengin topraklardan al ınmaktad ır. Buna kar şı n makarnal ık bu ğdaylar ın

122 ekmeklik bu ğdaylara göre daha fakir topraklarda yeti ştirilmesi mümkün olabilmektedir (gubretas.com.tr).

Memleketimizde bu ğday güzün ve ilkbaharda ekilir. Bunun için "K ış Bu ğday ı" ve "Yaz Bu ğday ı"ndan söz edilir. K ıs. bu ğday ı, yakla şı k olarak 270 günde, yaz bu ğday ı ise 135 günde olgunla şı r, tane tutar ve biçilecek duruma gelir (I şik,2007:65).

Bu ğday tar ım bölgelerinin ülke genelindeki dikey ve yatay da ğı lımı s ınırlar ını, iklim elemanlar ından s ıcakl ık ve ya ğış . belirlemi ştir. Üretim, yükselti s ınırı veya dikey da ğı lımıı hemen hemen 2000 m'lerde sona erer. Bunun nedeni, dii şiik s ıcakl ık de ğeri ile kurakl ığı n, yeti şme süresinin ku şatm ış olmas ıdır. Türkiye'de bu ğday tar ımının yatay da ğı lımı s ınırlar ını s ıcakl ık şartlar ı ve yeti şme süresinin k ısa olu şu de ğil, ya ğış rejimi belirler. Bunlarla birlikte Türkiye, bu ğday tar ımına çok uygun bir ülkedir. Ülke co ğrafi özelliklerinden, ba şta iklim özellikleri olmak üzere toprak özellikleri de bu ürünün tar ımını kolayla ştırm ış tır. Đlkbahar ve sonbahar mevsimleri ya ğış lı, ama yazlar ı nispeten kurak geçen bölgelerde, rahatl ıkla verimli bir bu ğday tar ımı yap ılabilir. Çümkü bu ğday bitkisi, ba şak tutma ve tohum ba ğlama devresi içinde, yagi ş istemez. Bu ğday ürünün yeti şme ko şullar ına bakt ığı mızda, bu ğday bitkisi kurak ve nisbeten sıcak iklimlerden ho şlan ır. Y ılda 250 mm'den az ya ğmur alan yerlerde sulama yapmadan bu ğday pek az üretilebilir ve 750 mm'den fazla ya ğmur alan bölgelerde pek fazla üretilemez. Türkiye'de bu ğday tar ımını etkileyen önemli co ğrafi faktörlerden biri de toprak özellikleridir. Bu tah ılın tar ımına en uygun topraklar alüvyonlu, uzun bir olu şum dönemi geçirmi ş volkanik kökenli löslü ve çernezyom topraklard ır. Ülkemizde bu tip topraklar ın az olmas ı ve bunlar ın yerini daha fazla gelir sa ğlayan ürünler yeti ştirilmesi, Anadolu'nun yüksek olmas ı gibi güçlükler bu ğday ın yeti ştirilmesini engellemi ştir. Bunlara ra ğmen yine de Türkiye diinyan ın say ılı çok bu ğday üreten birkaç ülkesinden biridir (I şik,2007:65).

Bu ğday tar ımında sulama, nisan ve may ıs ay ının kurak geçti ği y ıllarda, imkân ı olan yerlerde, gebele şme ve süt olum dönemlerinde ya ğmurlama sulama gibi uygun bir yöntemle yap ılmal ıdır. Kurak geçen y ıllarda sulama yap ılmas ı, kuru ko şullara göre bu ğday tar ımında %100 verim art ışı sa ğlamaktad ır. Bitkiler suya, en fazla sapa kalkma dönemi ve süt olum döneminde ihtiyaç duymaktad ırlar.

123 Bu ğday tar ımında yüksek ve kaliteli ürün alabilmek için sertifikal ı tohumluk kullan ımı çok önemlidir. Đyi bir tohumluk bölge şartlar ına uyan, önceden ekilece ği bölgede denenmi ş, de ğirmencilerin istedi ği, tescilli veya üretim izinli, verim potansiyeli ve sürme h ızı yüksek, taneleri dolgun, hastal ık (sürme gibi) ile zararl ılara (Z abrus sp. gibi) kar şı ilaçlanm ış olmal ıdır (gubretas.com.tr).

Bu ğday üretimi, ülkemizin her bölgesinde yap ılmakta olup, tarla ürünleri içerisinde ekili ş alan ı ve üretim miktar ı bak ımından ilk s ıray ı almaktad ır. Ülkemizde i şletmelerin çok küçük ve parçal ı olmas ı, üretimin de a ğı rl ıkl ı kuru tar ım olarak yap ılmas ı bu ğday üretim maliyetini art ırmaktad ır,

Adapazar ı’nda üretim miktarlar ı aç ısından sanayi bitkileri birinci s ırada, tah ıllar ikinci sırada yer al ır. En önemli iki tah ıl m ısır ve bu ğdayd ır. Önceleri bu ğday üretimi a ğı r basarken giderek m ısır üretimi ön plana geçmi ştir (Sesam). Bölgede m ısır bilhassa Kafkasyal ı ve Bulgaristanl ı göçmenlerin köylerinde bu ğdaya göre daha geni ş alanlarda yay ılm ış bulunmaktad ır ( Đnand ık,1958:5)

Bu ğday ekili şlerinin tamam ı ekmeklik çe şitlerdir. Üretici, sertifikal ı tohumluk kullan ımı ile birlikte ekim, dikim, bak ım, mücadele ve hasat teknikleri gibi pek çok konuda yeterli bilgiye sahiptir. Kullan ılan bu ğday tohumluklar ı ortalama üç y ılda bir de ğiştirilmekte ve yenilenmektedir (Sakarya Đl Tar ım Master Plan ı,2006)

Sakarya’da bu ğday ekimi hemen hemen 1900’lü y ıllardan beri yap ılmaktad ır. Üretilmeye ba şlad ığı ndan beri ekim alan ı ve üretim miktarlar ında de ğişiklikler olmu ştur. Hamit Đnand ık 1958 y ılında yazd ığı ‘Adapazar ı Bölgesinin Đktisadi Co ğrafyas ı’ isimli makalesinde Sakarya’daki bu ğday tar ımı ile ilgili şu bilgileri vermi ştir: “Bu ğday ziraati üzerinde mühim bir iklim amili olarak kendini hissettiren ya ğış ş artlar ı Adapazar ı Ovas ı ve A şağı Sakarya platosunda bu ziraate pek elveri şli görünmemektedir. Gerçekten de ya ğışı n az çok bütün seneye da ğı lm ış bulundu ğu bir bölge olan Adapazar ı ovas ı ve kuzeyindeki plato sahas ı eskiden beri bu ğday ekilen bir saha olmakla beraber, ayn ı zamanda bu ğday ın en fazla pasa tutulduklar ı bir m ınt ıka olarak tan ınm ış tır.” Bu ğday ın sapa kalkma döneminde Sakarya çevresinde görülebilen ya ğış lar ın bu ğday üretimindeki olumsuz etkisinden söz etmi ştir. Đnand ık, ayr ıca Sakarya’da patates ve pancar üretimin ba şlamas ının bu ğday tar ımı üzerindeki etkisini de şöyle aç ıklam ış tır: “XIX. Asr ın sonlar ında Adapazar ı bölgesine patatesin ve 1934

124 yılından itibaren de pancar ın girmesi ve bu iki sanayi bitkisinin ekim alanlar ını geni şletmi ş bulunmalar ı, bu ğday ın biraz aleyhine olmu ş, çok daha karl ı mahsuller olan pancar ve patates tercih edilerek ova köylerinde bu ğday ve m ısır tarlalar ının bir k ısm ı yerlerini bunlara b ırakm ış tır.” Đnand ık’ ın makalesinde bahsetti ği durumdan günümüze gelinceye kadar Sakarya’da bu ğday tar ımında modern tar ım yöntemlerinin ve bölge iklimine uygun tohum çe şitlerinin kullan ılmaya ba şlamas ıyla bu ğday verimi yükselmi ş ve Türkiye ortalamas ının üzerine ç ıkm ış tır. Tablo 67 ‘de görüldü ğü gibi 2004 y ılında bu ğday verimi Türkiye için 223 kg/da, Sakarya’da ise 370 kg/ha’d ır.

Tablo 57:Baz ı Bitkisel Ürünlerde Sakarya Đli Đle Türkiye Verimlili ğinin Kar şı la ştırılmas ı (2004 ) Ürünler Sakarya (kg/da) Türkiye (kg/da) Mısır 1.049 550 Bu ğday 370 223 Şeker Pancar ı 5.971 4.290 Ayçiçe ği 207 164 Tütün 266 69 Domates 4.929 ? Fınd ık 3 1

Kaynak :sesam.sakarya.edu.tr Aşağı daki tabloda Sakarya ilinde 1955 y ılından itibaren gerçekle şen bu ğday üretimi ilçelere göre verilmi ştir. Baz ı ilçelerde bu ğday üretiminin daha geç ba şlam ış gibi görünmesinin nedeni buralar ın di ğer ilçelerden sonra ilçe olmas ıdır. Tablo incelendi ğinde günümüzde Sakarya en fazla bu ğday üretilen ilçelerin Merkez, Geyve, Hendek, Kaynarca ve Tarakl ı oldu ğu görülmektedir.

125 Tablo 58: Sakarya Đlinde 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Bu ğday Üretimi(ton)

Kaynak: TU ĐK verileri ve TC. Ziraat Bankas ı Đ statistikleri

126 Grafik 31: Sakarya Đlinde Đlçelere Göre Bu ğday Üretiminin 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki De ğişimi

Üretim Miktar (Ton) !LÇELER 60.000 MERKEZ AKYAZI 50.000 FER "ZL " GEYVE 40.000 HENDEK KRPÇK 30.000 KARASU KYNRCA 20.000 KOCAAL " PAMUKOVA 10.000 SAPANCA SÖ ÜTLÜ 0 TARAKLI 1955 1970 1980 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008

Kaynak: TU ĐK verileri ve Ziraat Bankas ı Đ statistiklerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır. Yukar ıdaki grafik incelendi ğinde, bu ğday üretiminin 1955 y ılından 1975’lere kadar genel olarak artt ığı görülmektedir. Devam eden y ıllarda da dönem dönem art ış ve azal ış lar olmakla birlikte, tüm ilçeler için genel olarak bu ğday üretiminin azald ığı göze çarpmaktad ır. Bu ğday ın ekim alanlar ı incelendi ğinde ekim alanlar ının da üretim miktar ında oldu ğu gibi azald ığı görülmektedir. Bu durum birçok üreticinin özellikle 1990’l ı y ılardan itibaren olmak üzere bu ğday üretiminden vazgeçti ğinin bir göstergesi olarak de ğerlendirilebilir. Bu durum Adapazar ı ikliminin bu ğday tar ımı için çok elveri şli olmamas ı, son y ıllardaki iklim de ğişiklikleri nedeniyle üretimin iyice azalmas ı, üründen elde edilen gelirinde dü şük olmas ı nedeniyle sebzecili ğin tercih edilmeye ba şlamas ı etkili olmu ştur.

Genel gidi ş içinde 1991, 1998, 2002 ve 2006 y ıllar ı ilçelerin ço ğu için üretimde dü şüş ya şanan y ıllard ır. Bu y ıllarda üretimdeki dü şüklü ğün ise iklim etkisinden kaynakland ığı dü şünülmektedir.

127 2.7.3.Arpa Üretimi

Arpa dünyada tah ıllar içinde üretimde bu ğday ve m ısırdan sonra 3. s ırada yer almaktad ır. Türkiye’de ise bu ğdaydan sonra ikinci s ıradad ır. Arpa daha çok hayvan yemi olarak kullan ılır. Yemlik arpalarda protein oran ı yüksek olanlar tercih edilmektedir. Kullan ıld ığı önemli alanlardan biri de malt sanayidir. Bira üretimi için gerekli olan malt iki s ıral ı beyaz arpalardan elde edilmektir. Yemlik çe şitlerin aksine, biral ık arpalarda protein oran ının %9-10.5 gibi dü şük düzeylerde olmas ı gereklidir (T.E.A.E.K.).

Dünya arpa üretiminde s ıras ıyla AB (27), Rusya ve Ukrayna ilk üç s ıray ı almakta, bu ülkeleri Kanada, Avustralya ve Türkiye izlemektedir (TMO 2008 Y ılı Hububat Raporu:65).

Ülkemizde her bölgede üretimi yap ılan arpa, tarla ürünleri içerisinde ekili ş alan ı ve üretim miktar ı bak ımından bu ğdaydan sonra ikinci s ıray ı almaktad ır. 2008 y ılında ya şanan kurakl ık nedeniyle arpa veriminde bir önceki y ıla göre 330 Kg/ha dü şüş olmu ştur (TMO 2008 Y ılı Hububat Raporu:65).

Sakarya’da arpa üretimi bu ğday ve m ısır yüksek miktarlarda de ğildir. Sakarya ili arpa üretimi genellikle Geyve, Tarakl ı, Kaynarca ve Ferizli ilçelerinde yap ılmaktad ır. Bu ilçelerin ortak özelli ği tar ımsal faaliyetlerde hayvanc ılığı n a ğı r basmas ıdır. Arpa üretimi de ço ğunlukla hayvan yemi olarak kullan ılmak üzere yap ılmaktad ır Aynca Merkez, Sö ğütlü, Pamukova ilçelerinde de üretimi yap ılır. Di ğer baz ı ilçelerde de az da olsa üretim gerçekle şmi ştir.

Sakarya’daki arpa üretimi , üretimin en yo ğun oldu ğu iki ilçe Geyve ve Tarakl ı üzerinden incelenecek olursa, üretimin oldukça istikrars ız oldu ğu göze çarpar. Belirgin art ış ya da azal ış dönemleri olu şmam ış tır. Bu durum arpa üretiminin iklimden belirgin şekilde etkilendi ğini gösterir. Đldeki s ıcakl ık ve ya ğış ko şullar ında y ıllara gore ya şanan de ğişim arpa üretiminde de etkisini göstermi ştir.

128 Tablo 59:Sakarya Đli 1955-2008 Y ıllar ı Aras ında Đlçelere Göre Arpa Üretimi(ton)

Kaynak: TU ĐK verileri ve TC. Ziraat Bankas ı Đ statistiklerinden yararlanarak haz ırlanm ış tır.

129 2.7.4.Di ğer Tah ıllar

Sakarya’da üretimi yap ılan di ğer tah ıllar yulaf, çavdar ve fi ğdir. Ancak üretim miktarlar ı ve ekim alanlar ı bu ğday ve m ısıra oranla oldukça azd ır.

Tablo 70: Sakarya Đli 1991-2008 Y ıllar ı Aras ındaki Yulaf, Çavdar ve Fi ğ Üretimi(ton) Yıllar Yulaf Çavdar Fi ğ Yıllar Yulaf Çavdar Fi ğ 1991 1.185 112 - 2000 6.036 - - 1992 3.440 120 50 2001 7.956 - - 1993 2.931 - - 2002 8.218 - - 1994 3.877 - - 2003 8.811 - - 1995 3.115 - - 2004 9.793 - - 1996 3.707 - 54 2005 2.078 - - 1997 3.587 - - 2006 260 1998 5.554 - - 2007 625 1999 6.143 - - 2008 1.214

Kaynak: TU ĐK verileri Yulaf üretimi a ğı rl ıkl ı olarak Ferizli, Karasu, Merkez, Kaynarca, Hendek, Sö ğütlü, Kocaali ve Pamukova ilçelerinde yap ılmaktad ır. Ayr ıca Tarakl ı, Karapürçek ve Sapanca ilçelerinde de üretimi gerçekle şmi ştir. 2002 y ılından sonra Karapürçek ve Sapanca’da üretim durmu ştur. 2006 y ılında yulaf üretiminde belirgin bir azalma olmu ştur. Bu azalman ın nedeni 2005 y ılında yulaf ekilen baz ı ilçelerde yulaf ekilmemesidir. 2006 yılında yulaf ekilen ilçeler sadece Merkez ve Tarakl ı ilçeleridir. Sonraki y ıllarda üretimde biraz art ış olsa da çok önemli bir üretim yoktur. Yulaf üretimin y ıldan y ıla ilçelerde ekiminden vazgeçilmesinin nedeni ekonomik olarak daha yüksek gelir getiren ürünlerin tercih edilmeye ba şlanmas ıdır.

Çavdar üretimi Tarakl ı’da 1991 y ılında 112 ton, 1992 y ılında 90 ton, Karapürçek’te 1992 y ılında 30 ton üretim gerçekle şmi ştir. Fi ğ üretimi dane olarak 1992 y ılında Sö ğütlü’de 50 ton,1996 y ılında Pamukova’da 54 ton üretilmi ştir. Fi ğ üretimi kuru ot ve ye şil ot seklinde yap ılmaktad ır. Arpa ve yulaf gibi tah ıllar dü şük s ıcakl ığ a,kurakl ığ a dayanabildiklerinden ve az verimli topraklarda yeti şebildiklerinden di ğer ürünlerin yeti ştirilemedi ği yerlerde ekimi yap ılır. Baz ı ilçelerde ise bu ürünlerin yerine daha fazla gelir getiren ürünler tercih edilmektedir (I şı k,2007:67).

130 SONUÇ VE ÖNER ĐLER

Sakarya ilinde gerçekle ştirilen ekonomik faaliyetler içinde tar ımın pay ı büyüktür. Đktisadi faaliyet kollar ının ekonomideki pay ı incelendi ğinde tar ımın pay ı Türkiye genelinde %14,5, sanayinin en fazla geli şti ği bölge olan Marmara Bölgesi’nde %5,2 iken Marmara Bölgesi’nin illerinden biri olan Sakarya’da bu oran %20,5’dir. Ayr ıca ilde ekonomik faaliyetlere göre istihdam edilen nüfus incelendi ğinde, y ıllara göre azalm ış olmas ına ra ğmen, 2000 y ılı itibari ile nüfusun %51,9’unun hala tar ım sektöründe istihdam edildi ği görülmektedir. Đlde tar ım yap ılan topraklar 245.356 hektar geni şlikle, ilin yakla şı k %51’ini kaplamaktad ır. Tüm bu veriler Sakarya ilinde tar ımsal faaliyetlerin önemini ortaya koyan birer göstergedir. Đlde tar ımsal faaliyetlerin bu kadar geli şmi ş olmas ında geçi ş iklimi sahas ında yer almas ı nedeniyle yeti ştirilebilen tar ım ürünü çe şidinin fazla olmas ı, toprak ve iklim şartlar ının elveri şlili ği sayesinde tar ım ürünlerinin ço ğunda elde edilen verimin yüksek olmas ı, ilin büyük şehir merkezlerine yak ınl ığı ve elveri şli ula şı m olanaklar ı sayesinde pazar s ıkınt ısının olmamas ı gibi faktörler etkili olmu ştur.

Tar ımsal üretim de ğerinin sektörlere göre da ğı lımına bakt ığı mızda % 42,03’lik bir payla hayvansal üretim ilk s ırada yer almaktad ır. Bunu % 37,63’lük oranla meyve üretimi, %13’lük oranla tarla bitkileri üretimi ve % 7,09’luk oranla sebze üretimi izlemektedir. Đlin güneyinde yer alan ilçelerde sebzecilik ve çe şitli meyveler, orta kesimde ba şta m ısır olmak üzere tarla ziraati ve sebzecilik, kuzeye gidildikçe f ınd ıkç ılığı n öne ç ıkt ığı görülmekle birlikte il genelinde hayvanc ılık da yayg ın olarak yap ılmaktad ır. Sakarya’daki tar ımsal i şletmelerde büyük ço ğunlukla hayvansal ve bitkisel üretim beraber yap ılmakta olup, bu i şletmelerin oran ı %71’dir. Dolay ısıyla ilde bitkisel üretimin yan ında, hayvansal üretimin de önemi büyüktür. Hayvansal üretimin, bitkisel üretim üzerindeki en önemli etkisi yem bitkileri üretiminde kendini göstermektedir. Đlde çay ır ve meralar ın yetersiz kalmas ı ve önemli tüketim merkezlerine yak ınl ık nedeniyle daha çok ah ır ve besi hayvanc ılığı yap ılmaktad ır. Bu nedenle yem bitkileri üretimi artm ış tır. 1996-2004 y ıllar ı aras ında yem bitkileri üretimi tüm Türkiye’de oldu ğu gibi çiftçi katk ılı projeler haz ırlanarak desteklenmi ştir. Đkinci ürün olarak yem bitkisi ekili şleri yayg ınd ır. Đlde yem bitkileri ekili şlerinin ve yem üretiminin art ışı hayvanc ılıkla ilgili giderlerin azalmas ına neden olaca ğı ndan hayvanc ılıktan elde edilen

131 gelirin artmas ını sa ğlayacakt ır. Bu nedenle ilerleyen y ıllarda da yem bitkileri ekili şi desteklenmeli ve üretimi artt ırılmal ıdır.

Tar ımın önemini belirtti ğimiz Sakarya ilinde tar ımsal faaliyetlerle ilgili en önemli sorunlardan biri i şletme büyüklükleridir. Tar ım i şletmelerinin ortalama geni şlikleri 28 dekar ile Türkiye ortalamas ının(57,6 dekar) alt ındad ır. 50 dekar ın alt ında araziye sahip işletmelerin oran ı %77’dir. 100 dekar ın üzerinde araziye sahip i şletmelerin oran ı ise çok az olup %2’dir. Tarla bitkileri yeti ştiricili ğinde en uygun de ğerlerdeki iletme büyüklü ğünün asgari olarak sulamal ı ko şullarda 100, sulamas ız ko şullarda 200 dekar oldu ğu kabul edildi ğinde Sakarya’da ekonomik tar ım yap ılabilen i şletme say ısı %3 dolay ındad ır. Mevcut tar ım arazilerinin de miras yoluyla bölünmesi nedeniyle i şletme büyüklükleri gittikçe küçülmektedir. Bu durum üreticileri tarla bitkileri yeti ştiricili ği yerine, daha küçük alanlarda daha yüksek gelir elde edebilecekleri sebzecilik, serac ılık ve süs bitkicili ği gibi faaliyetlere yönlendirmi ştir. Sakarya’da tarla sebzecili ği hemen her ilçede yap ılabilmekle beraber Pamukova, Geyve(I.Alt Bölge), Merkez, Sö ğütlü(II. Alt Bölge) ve Hendek’te(III. Alt Bölge) ilçeleri ticari anlamda sebzecili ğin sürdürüldü ğü yerlerdir. Bu ilçelerimiz öncelikli olmak üzere il genelinde tarla sebzecili ği yan ında örtüalt ı sebzecilik de geli şme e ğilimdedir. Bu ilçelerden Pamukova Geyve ve Hendek’te meyvecilik de geli şmi ş oldu ğundan sebzecili ğin biraz daha yava ş geli şti ği söylenebilir. Ancak Merkez Đlçe ve Sö ğütlü’de baz ı tarla bitkilerinin karl ılığı nın azalmas ı, baz ı ürünlerde ülke genelindeki devlet politikalar ı nedeniyle üretimin terk edilmesi, verimli tar ım arazilerinin sanayi tesisleri ya da yerle şim birimleri taraf ından istila edilmesiyle azalan tar ım arazilerinde serac ılık ve süs bitkicili ği geli şmektedir. Süs bitkicili ğinin en h ızl ı geli şti ği ilçemiz Sapanca’d ır. Tah ıl ve sanayi bitkileri üretiminin zaten az oldu ğu, yer şekillerinin engebeli olmas ı nedeniyle meyvecili ğin daha çok geli şti ği Sapanca’da son y ıllarda iklim de ğIşı kliklerinin etkisiyle meyvecilikte görülen hastal ık türleri yayg ınla şmış , bu da üretimin azalmas ına neden olmu ştur. Đklim ko şullar ı itibariyle d ış mekan ve örtüalt ı süs bitkicili ği için oldukça elveri şli olan ilçede desteklemelerin de etkisiyle kiraz ve elma bahçeleri azal ırken, süs bitkicili ği h ızl ı bir şekilde geli şmektedir. Đlçede kurulan “Tar ımsal Kalk ınma Kooperatifi”, ilimizde kurulan “Süs Bitkileri Üreticileri Birli ği” ile birlikte yürüttü ğü çal ış malarla sözle şmeli üretim yapmak isteyen üreticiler için e ğitim programlar ının haz ırlanmas ı, tesislerin kurulmas ı a şamas ında üreticiye kredi sa ğlanmas ı gibi konularda

132 üreticiye destek olmaktad ır. Sapaca ve Merkez ilçede öncelikli olarak ya şanan süs bitkicili ğindeki bu h ızl ı geli şme Sakarya’da son y ıllarda tar ımsal anlamda gerçekle şen en belirgin ve önemli de ğişimdir. Süs bitkicili ğinin daha da geli ştirilmesi için üreticinin desteklenmesine devam edilmelidir. Süs bitkicili ği üretiminde ilin sahip oldu ğu avantajlar pazarlama ko şullar ının yurtiçi ve yurtd ışı nda artt ırılmas ıyla desteklenmeli ve sektörde bir istikrar yakalanmaya çal ışı lmal ıdır.

Çal ış mam ız için olu şturulan tar ım ürünlerine ait üretim de ğişim grafikleri incelendi ğinde tek y ıll ık bitkilerdeki art ış ve azal ış lar ın büyük oranda o y ıla ait iklim faktörlerinin etkisiyle gerçekle şti ği görülmü ştür. Tah ıllar, sanayi bitkileri ve sebzecilikte genellikle kurakl ık; meyvecilikte ise bahar aylar ında ya şanan don ve k ıra ğı verimin bu yıllar için dü şmesine neden olmu ştur. Bunlardan don olay ı ya da a şı rı s ıcakl ıklar etkileri engellenebilir iklim olaylar ı olarak gözükmemektedir. Ancak olumsuz etkilerinin azalt ılmas ı için Devlet Meteoroloji Müdürlü ğü taraf ından kurulan erken uyar ı sisteminin üreticiler taraf ından özellikle riskli dönemlerde takip edilmesi ve al ınabilecek tedbirlerin al ınmas ı gerekmektedir.

Đlde 1993, 2005 ve 2006 y ıllar ında neredeyse 600 mm’ye kadar dü şen y ıll ık ya ğış miktar ı bu y ıllardaki üretimlerde verimin azalmas ına neden olmu ştur. Ancak, kurakl ığı n üretim üzerindeki olumsuz etkilerinin azalt ılmas ı ise sulama ile mümkündür. Sakarya ili, ildeki do ğal göller ve akarsular ın fazlal ığı nedeniyle su kaynaklar ı bak ımından zengindir. Ayr ıca Köy Hizmetleri Đl Müdürlü ğü ve DS Đ taraf ından yap ılan sulama projeleri sulanabilen alanlar ı geni şletmi ştir. Đl genelinde toplam 19.836 hektar saha sulanabilmektedir. Ayr ıca üreticilerin kendi çabalar ı ile sondaj kuyular ı açarak sadece kendi arazilerini sulama çabalar ında olduklar ı gözlemlenmektedir. Bu durum parçal ı arazilerde toplu sulama projelerinin haz ırlanamamas ından kaynaklanmaktad ır. Son yıllarda sebze üretiminin a ğı rl ık kazanmas ı düzenli sulama yap ılmas ını gerekli kılmaktad ır. Sakarya’da hala tar ım alanlar ının %8’i, sulanabilir alanlar ın ise %21’i düzenli olarak sulanabilme avantaj ına sahiptir. Ancak, sulanabilen alanlar ın oran ı Türkiye ortalamas ının (%14,4) ve ayn ı ekolojik bölgede yer ald ığı Düzce ilinin (%24) alt ındad ır. Sakarya’daki alt bölgeler baz ında sulama olanaklar ının en fazla geli şti ği agro-ekolojik alt bölge Geyve, Pamukova ve Tarakl ı ilçelerini kapsayan I. Alt Bölge’dir. Ya ğış lar ın 600-700 mm.’lere kadar geriledi ği bu ilçelerde mevcut sulama

133 ko şullar ı özellikle sebze tar ımını olumlu etkilemektedir. Đlde ev verimli topraklar ın yayg ın oldu ğu Akova’y ı da içine alan Merkez, Ferizli, Sapanca ve Sö ğütlü’nün içinde bulundu ğu II. Alt Bölge ise sulanabilme olanaklar ı bak ımından üçüncü s ırada yer almaktad ır. Tarla bitkileri ekili şleri ile sanayi bitkileri ekimlerinin yo ğun oldu ğu Merkez ilçe ve II. Alt Bölge’nin sulama olanaklar ının daha da geli ştirilmesi ve düzenli hale getirilmesi için gerekli çal ış malar yap ılmal ıdır. Örne ğin, salma sulama sistemi ile 33 milyon m³ su ile 20.790 dekar alan sulan ırken, damla ve ya ğmurlama sisteminde ayn ı miktar su ile 63.700 dekar alan sulanabilmektedir. Bu nedenle üreticiler do ğru sulama tekniklerini uygulamalar ı konusunda e ğitilmeli, kendi sulama sistemlerini kurmaya çal ış an küçük i şletmeler desteklenmelidir. Sulanabilen alanlar ın geni şletilmesiyle ilde kurakl ık ya şanan y ıllardaki verim dü şüklü ğü azalt ılm ış , böylece tar ımsal üretimdeki dalgalanmalar azalm ış olacakt ır.

Sanayi bitkileri üretimi karl ı tar ım ürünleri oldu ğu için iklim ve toprak ko şullar ının elveri şli oldu ğu yerlerde tah ıl, yem bitkileri gibi ürünlere göre üreticiler taraf ından tercih edilen bitkilerdir. Sakarya’da da bahsedilen ko şullar ın elveri şli olmas ı nedeniyle sanayi bitkileri ekiminin ilin tar ımsal üretiminde önemli bir pay ı vard ır. Şekerpancar ı ba şta olmak üzere tütün, ayçiçe ği, meyveler grubunda de ğerlendirilmesine ra ğmen sanayide önemli bir hammadde olan f ınd ık, patates gibi ürünler Sakarya’da yeti ştirilen sanayi bitkilerine örnek verilebilir. Çal ış mam ızda bu ürünlere ait üretim de ğişim grafikleri incelendi ğinde tek y ıll ık art ış ya da azal ış lar ın d ışı nda birbirini takip eden yıllar boyunca art ış ve azal ış ya şanan dönemler ortaya ç ıkt ığı görülmektedir. Her tar ım ürünü için farkl ı zamanlarda ortaya ç ıkan bu dönemler Sakarya’da tar ımı etkileyen faktörlerin etkisiyle olu şmam ış tır. Bu bitkilerdeki art ış ve azal ış e ğilimleri büyük oranda tar ımsal üretimde ülke genelinde uygulanan tar ım politikalar ına ve bu politikalara ba ğlı olarak ç ıkar ılan kanunlar ın uygulamaya konmas ıyla ortaya ç ıkm ış tır. Örne ğin 2001 yılında ç ıkart ılan “ Şeker Kanunu” ile şekerpancar ı üretimine s ınırlama getirilmi ştir. Kanun etkisini Sakarya’daki pancar üretimi üzerinde de göstermi ştir. Sakarya’daki pancar ekim alanlar ını etkileyen bir di ğer faktör ise 1999-2006 y ıllar ı aras ında fabrikan ın depremde gördü ğü hasar nedeniyle kapat ılmas ıdır. Fabrikan ın aç ık oldu ğu dönemlerde de pancar üretimi fabrikan ın belirledi ği kota miktarlar ın göre de ğişmi ştir. Üretimi devlet kontrolü alt ında olan tütün için de 2002 y ılında ç ıkar ılan “Tütün Kanunu” ile şekerpancar ına benzer bir durum ya şanm ış tır. Patates ve ayçiçe ği de

134 bahsedilen di ğer ürünlerde oldu ğu gibi ülke genelinde uygulanan politikalardan etkilenmektedir.

Đlimizde tar ımsal üretimde etkili olan bir di ğer faktör ise özellikle tek y ıll ık bitkilerde piyasa ko şullar ına göre y ıldan y ıla de ğişebilen, ürünlerdeki karl ılık oran ıdır. Herhangi bir ürünün yüksek fiyatla sat ıld ığı y ıllar sonras ında üretimi ekim alan ve üretimi artarken, dü şük fiyatla sat ıld ığı y ıllar sonras ında ise ekim alan ı ve üretiminin azald ığı gözlenmektedir. Bu konuda istikrar sa ğlanmas ı üreticiyle ya da Sakarya ilindeki tar ım ko şullar ı ile ilgili olmad ığı ndan bu konuda ülkeye ait bir tar ım politikas ı geli ştirilerek ürün fiyatlar ındaki dalgalanma ve istikrars ızl ıklar ın en aza indirilmesine çal ışı lmal ıdır.

Sakarya’da 1950’li y ıllarda vagon ve şeker fabrikas ı ile ba şlayan sanayile şme 1970’ten itibaren h ız kazanm ış tır. Elveri şli iklim şartlar ı, ucuz arazi varl ığı , elektrik enerjisinin toplanma yeri olmas ı kara ve demiryollar ı a ğı na dahil olu şu , nüfus yo ğunlu ğunun sa ğlad ığı i ş kolu imkanlar ı ile sanayi kurulu şlar ını kendine çekmektedir. Đlin ekonomik yap ısındaki geli şme ve istihdam imkanlar ı aç ısından olumlu bir durum olan sanayinin geli şimi yer seçiminde ba şta Merkez ilçe olmak üzere verimli tar ım arazilerinin tercih edilmesiyle tar ımsal üretim aç ısından olumsuz sonuçlar do ğurmu ştur. Sanayi tesisleri verimli araziyi kaplaman ın yan ında su, toprak ve hava kirlili ğine de neden olmaktad ır. Bu nedenle son 20 y ılda çok h ızl ı bir geli şme gösteren sanayi sektörünün tar ım alanlar ı aleyhindeki bu geli şiminin önüne geçilmeli, kurulan sanayi tesislerinin çevreye verdi ği zarar ın en aza indirmek için gerekli tedbirler al ınmal ıdır.

17 A ğustos 1999 y ılında meydana gelen ve ilimizde de büyük y ıkımlara neden olan Marmara Depremi, istatistik verilere göre 1999 y ılı tar ımsal üretimi üzerinde çok etki yaratmam ış tır. Ancak deprem sonras ı yap ılan prefabrike geçici konutlar genel olarak çay ır meralar ile tar ım arazileri üzerinde kurulmu ştur. Geçici prefabrike konutlar ın alt yap ı çal ış malar ı bu arazilerde büyük zarara neden olmu ştur. Mevcut konut aç ığı nı gidermek amac ıyla yeni yerle şim alan ı olarak belirlenen Merkez ilçeye ba ğlı Karaman, Camili ve Korucuk yöresinde bulunan tar ım alanlar ının büyük ço ğunlu ğu konut yap ımına aç ılm ış tır. Bu durum fazla verimli olmayan yöre arazilerinin yok olmas ına sebebiyet vermekle beraber bu arazilerin yap ıla şmaya aç ılm ış olmas ı ş ehir merkezi civar ındaki kaliteli tar ım alanlar ının yap ıla şmadan kurtulmas ına yard ımc ı olacakt ır. Ancak yeni yerle şim yerleri ile mevcut şehir merkezi aras ında yap ılan ba ğlant ı yollar ı

135 verimli araziler üzerinden geçmi ştir. Yol güzergâh ı boyunca ve iki yerle şim yeri aras ında kalan alanlar ın gelecekte yerle şime aç ılmas ı engellenemezse tar ım arazileri aç ısından büyük kay ıp olacakt ır.

Sonuç olarak çal ış mam ızın yo ğunla ştığı zaman dilimi olan son 20 y ılda Sakarya geneline ve ilçelere göre tar ımsal üretimde de ğişimler ya şanm ış tır. Bu de ğişimler sebepleri de ğişmekle birlikte genel olarak üreticinin yeti ştirdi ği üründen elde etti ği karl ılığı n azalmas ına ba ğlı olarak ya şanm ış tır. Bu de ğişimin ya şanmas ı ise kaç ınılmazd ır. Ancak burada önemli olan de ğişimin olumlu yönde olmas ıdır. Bunu sa ğlamak amac ıyla Đl’e ait veriler do ğru de ğerlendirilmeli, özel tar ım politikalar ı geli ştirilmeli ve uygulanmas ı konusunda hassas davran ılmal ıdır.

136 KAYNAKLAR

ARIO ĞLU, H., Çal ış kan, S., Sö ğüt, T., Güllüo ğlu, L., Zaimo ğlu, B., “Türkiye’de Ya ğlı Tohum Üretimini Art ırabilme Olanaklar ının Belirlenmesi Üzerinde Ara ştırmalar”, http://www.ugurer.com/icindekiler/g941-2.asp/Eri şim Tarihi-01.03.2010

BĐLG ĐN,T. (1984), “Adapazar ı Ovas ı ve Sapanca Olu ğunun Alüvyal Morfolojisi ve Kuaternerdeki Jeomorfolojik Tekamülü” Đstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay ınlar ı No:2572, Đstanbul

DEM ĐR,A ve EGE,H (Eylül 2004), “Tar ımsal Ekonomi Ara ştırma Enstitüsü, Arpa ” T.E.A.E. Bak ış , Say ı 6, Nüsha8, (http://www.aeri.org.tr/PDF/Eri şim Tarihi- 04.04.2010

DEM ĐRC Đ, S. (2003), “ Şeker Kanunundaki De ğişiklikle Olas ı Etkilerin Ekonomik Analizi” , Haziran, Ankara. http://www.aeri.org.tr/default.asp?sid=0&sayfa=aeriyayinlar&kategori=2/Eri şim Tarihi-18.12.2009

DO ĞANAY, Hayati (1995) , Türkiye Ekonomik Co ğrafyas ı, Đstanbul

DURMU Ş, Esen ve Y ĐĞĐ T, Ali (2003), “Türkiye’nin Meyve Üretim Yöreleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt: 13, say ı: 2, sayfa: 23-54, Elaz ığ .

ERDO ĞAN,G., S. Gün, B. Gülçubuk, E. Olhan (2004), “Türkiye’de Şeker Politikalar ının Şekerpancar ı Üretimine Etkileri: Ankara Đli Polatl ı Đ lçesi Ara ştırmas ı”, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tar ım Ekonomisi Bölümü, Türkiye VI. Tar ım Ekonomisi Kongresi, 61-66, Tokat. http://www.agri.ankara.edu.tr/economy/1189_1205794011.pdf/Eri şim Tarihi- 01.02.2010

AÇIKGÖZ,E., R. Hatipo ğlu, S. Alt ınok, C. Sancak, A.Tan, D.Uraz. “Yem Bitkileri Üretimi ve Sorunlar ı” http://www.tusedad.org/upload/files/Yem%20Bitkileri%20%C3%9Cretimi%20Ve %20Sorunlar%C4%B1.pdf/Eri şim Tarihi-03.04.2010

137 FĐDAN, H. ve ÖZÇEL ĐK A., (2003), "Türkiye Ekonomisi Yönünden Ayçiçe ğinin Önemi", Türkiye 1. Ya ğlı Tohumlar, Bitkisel Ya ğlar ve Teknolojisi Sempozyumu , 103-114, 22-23 May ıs 2003, Đstanbul Hilton Convention Center, Istanbul, 2003. http://www.ugurer.com/icindekiler/g941-2.asp/Eri şim Tarihi-01.03.2010

GÜL, U. ve ATASEVEN,Y. (2004), “Tar ımsal Ekonomi Ara ştırma Enstitüsü, Tütün ”, T.E.A.E. Bak ış , Say ı 6, Nüsha 11, Eylül, http://www.aeri.org.tr/pdf/bks/6 - 11.pdf/Eri şim Tarihi-19.03.2010

GÜL, U.,Ar ısoy, H. Sivük, H ve Ataseven, Y. (2009), “Alternatif Ürün Projesi Kapsam ında Tütün ve Baz ı Ürünler Aras ında Kârl ılık Kar şı la ştırmalar ı”, Tekirda ğ Ziraat Fakültesi Dergisi, 6(3). http://jotaf.nku.edu.tr/makaleler/e1.pdf/Eri şim Tarihi-19.03.2010

GÜLE ŞÇĐ M., Tütün Teknoloji Mühendisi “Türkiye’de Tütün Üretimi”, http://metingulesci.blogcu.com/dunyadatutun/5355083/Eri şim Tarihi-18.03.2010

HAYIR, M. (2005), “Sakarya’da Sanayi Faaliyetleri ve Özellikleri”, Kentsel Ekonomik Ara ştırmalar Sempozyumu- KEAS’05, DPT-Pamukkale Üniversitesi, Denizli http://web.sakarya.edu.tr/~mhayir/Sakarya_Sanayi_Faliyetleri_ve_Ozellikleri.pdf/ Eri şim Tarihi-02.01.2010

IŞIK, Ş. (2007), Sakarya’n ın Tar ım Co ğrafyas ı, Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

ĐKĐEL, C. ve KAYMAZ, B. (2005), “Adapazar ı’nda Đklim Ko şullar ının M ısır Yeti ştiricili ğine Etkis i”, Ulusal Co ğrafya Kongresi, Ankara http://web.sakarya.edu.tr/~cikiel/Y3.pdf/Eiri şim Tarihi-01.03.2010

ĐNANDIK, H. (1958), “Adapazar ı Bölgesi’nin Đktisadi Co ğrafyas ı”, Co ğrafi Ara ştırmalar II, Đ.Ü Co ğrafya Enstitüsü Yay ınlar ı 21, Đstanbul, Sayfa:56-88.

KARAHOCAG ĐL, P. ve EGE,H. (2004), “ Tar ımsal Ekonomi Ara ştırma Enstitüsü, Arpa” T.E.A.E. Bak ış , Say ı 6, Nüsha 8, Eylül. http://www.aeri.org.tr/PDF/Bks-6 - 8.pdf/Eri şim Tarihi-04-04-2010

KAYMAZ, B. (2005) “Geyve’de Đklim Ko şullar ının Ba ğcılığ a Etkisi” Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Co ğrafya Bölümü,

138 KOLSARICI, Ö. GÜR A. BA ŞALMA, D. DEM ĐR KAYA, M. ĐŞ LER, N. (2005), “Ya ğlı Tohumlu Bitkiler Üretimi”. http://www.albiyobir.org.tr/files/bdizel/yagli_tohum.pdf/Eri şim Tarihi-23.03.2010

ÖZÇA ĞLAR, A. (1991), “Türkiye’de Şekerpancar ı Ekim Alanlar ının Co ğrafi Da ğı lışı ”, Ankara Üniversitesi Türkiye Co ğrafyas ı Uygulama ve Ara ştırma Merkezi I. Sempozyum Bildirileri.

SAKARYA EKONOM ĐK VE SOSYAL ARA ŞTIRMALAR MERKEZ Đ (2004), “Sakarya Rekabet Gücünün Belirlenmesi ve Geli ştirilmesi, Ön rapor ”, Sakarya

Sakarya Đl Meteoroloji Müdürlü ğü Đklim Verileri (1955-2005)

Sakarya Đli Arazi Varl ığı (1995), T.C Ba şbakanl ık KHGM Yay ınlar ı, Ankara.

SAKARYA TARIM ĐL MÜDÜRLÜ ĞÜ, Sakarya Đli Tar ım Master Planlar ı, 2002, 2006 Sakarya’da Tar ım Projeleri ve 2007,2008 Y ılı Faaliyet Raporlar ı

SAKARYA VAL ĐLĐĞĐ VE ĐL ÇEVRE ORMAN MÜDÜRLÜ ĞÜ (2004,2008), Sakarya Đl Çevre Durum Raporu, Sakarya

SÜZER, S. “Bu ğday Yeti ştirme Tekni ği”, Trakya Tar ımsal Ara ştırma Enstitüsü, http://guzenlergubre.com.tr/Bugday%20Yetistirme%20Teknigi.pdf/Eri şim Tarihi- 02.04.2010

ŞAH ĐN, S. (2001), “Türkiye’de M ısır Ekim Alanlar ının Da ğı lışı ve M ısır Üretimi”, G.Ü. Gazi E ğitim Fakültesi Dergisi Cilt 21, say ı 1, 73-90. http://www.nuveforum.net/1473-ziraat-fakultesi/47935-turkiye-misir-ekim - alanlarinin-dagilisi-misir-uretimi/Eri şim Tarihi-02-02-2010

T.C. Ziraat Bankas ı Tar ım Đstatistikleri (1955,1960, 1965, 1970, 1975, 1980, 1985,1990).

T.U. Đ.K., Tar ım ürünleri istatistikleri, 1991, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998,1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005,2006, 2007, 2008

TMO Hububat Raporu (2008).

TR4 Do ğu Marmara Bölgesi Tar ım Master Plan ı (2008).

TU ĐK Tar ım Alet ve Makinalar ı Đ statistikleri (2008). 139 http://www.cografya.gen.tr/tr/sakarya/ekonomi.html/Eri şim Tarihi-12.01.2010 http://www.cografya.gen.tr/tr/sakarya/ekonomi.html/Eri şim Tarihi-03-03-10 http://www.cografya.sakarya.edu.tr/sia.php/ Eri şim Tarihi- 04.04.2010 http://www.haberler.com/sakarya-da-sulama-goletleri-damlama-sulama-haberi/ Eri şim Tarihi-02.03.2010 http://www.metingulesci.blogcu.com/turkiye-tutun-uretimi/5499321/ Eri şim Tarihi- 18.03.2010 http://www.porttakal.com/haber-patates-uretimi-artik-izne-tabi303504.html/ Eri şim Tarihi-25.03.2010 http://www.tumgazeteler.com/?a=4920511/Eri şim Tarihi-02-04-2010

140 ÖZGEÇM ĐŞ

23.11.1980 tarihinde Sakarya Merkez ilçede do ğdu. 1994 y ılında Necdet Islar Đlkö ğretim Okulu’ndan mezun oldu. 1998 y ılında Adapazar ı Atatürk Süper Lisesi’nden mezun oldu. Ayn ı y ıl Marmara Üniversitesi Atatürk E ğitim Fakültesi Co ğrafya Öğretmenli ği bölümünü kazand ı. 2003 y ılında Tezsiz Yüksek Lisans ını tamamlam ış olarak mezun oldu. 4 y ıl Sakarya’da özel dershanelerde Co ğrafya Ö ğretmenli ği yapt ıktan sonra 2007-2008 E ğitim-Ö ğretim y ılında atamas ı oldu ve lise co ğrafya öğretmenli ği yapmaya ba şlad ı. Halen bu göreve devam etmektedir.

141