Groene Amsterdammer 17 januari 2018

Eis het onmogelijke De kunst van hedendaagse propaganda

Meer dan om het beïnvloeden van de oude wereld gaat propagandakunst om het maken van een nieuwe. Dat geldt voor nazi-cineast Leni Riefenstahl, voor Stalins socialistisch realisten, maar ook voor Trumps persoonlijke ophitser Steve Bannon.

Pas sinds kort horen wij het woord weer: Lange tijd veronderstelden democratische propaganda. De opkomst van Islamitische Staat staten dat zij ‘voorbij’ propaganda waren. De en haar eigen Al-Furqan-media, de verkiezing scheiding der machten, onafhankelijke media, van Donald Trump met behulp van de verregaande democratisering en regelmatige agressieve Breitbart-nieuwssite en de verkiezingen moesten garanderen dat macht desinformatiecampagnes van Russische trollen altijd ter discussie kon staan. Democratische hebben het begrip weer actueel gemaakt. Voor controle was het serum tegen totalitarisme. lange tijd waren het vooral de activiteiten van Want totalitarisme en propaganda, die staan in de totalitaire staten van weleer die ermee populair taalgebruik ongeveer aan elkaar gelijk. werden beschreven, en bij uitzondering die van In democratieën spreken we, wanneer het over het laatste werkzame stalinistische bolwerk in massamedia en de consumptiemaatschappij het heden, het Noord-Koreaanse regime van gaat, liever over public relations of gewoon Kim Jong-un. Het grote verschil is dat nu, met reclame. dank aan de opkomst van termen als fake news en post truth, ook democratische staten Deze zeer beperkte definitie van propaganda serieus deel van de propagandadiscussie zijn strookt niet met hetgeen propaganda- geworden. Maar wat betekent dat woord nu wetenschappers al lange tijd beargumenteren, eigenlijk, ‘propaganda’? En op wat voor een namelijk dat moderne propaganda het product manier geeft het concreet vorm en inhoud aan is van de moderne democratie, en niet van onze werkelijkheid? vermeende totalitaire regimes.

1 De Britse wetenschapper Philip Taylor Een enorme informatiefilter garandeerde hun zo besteedde een groot deel van zijn leven aan dit controle over de boodschappen die Europa aan onderwerp, want het was juist in het de Verenigde Staten wenste te sturen. democratische Verenigd Koninkrijk dat in Of propaganda de reden is waarom de Britten aanloop naar de Eerste Wereldoorlog het de Eerste Wereldoorlog wonnen is onmogelijk eerste moderne propaganda-bureau werd te zeggen, maar dat de geheime campagne van gesticht, Wellington House genaamd. Dit was Wellington House een enorme invloed heeft een operatie die zo geheim was dat slechts gehad is onbetwijfelbaar, al was het maar enkele parlementariërs überhaupt van het omdat één welbekende Duitse soldaat aan de bestaan ervan op de hoogte waren. frontlinie ervan overtuigd was geraakt dat het niet de militaire oorlog maar de Wellington House is een ingenieus voorbeeld propagandaoorlog was die het Duitse verlies van moderne democratische propaganda, had beslecht. Die soldaat was Adolf Hitler, en waarmee de realiteit wordt vormgegeven in Mein Kampf beschrijft hij in detail zijn eigen zonder dat het grote publiek de indruk heeft dat visie op het uitbouwen van het propaganda- zijn democratische rechten en vrijheden worden apparaat. Geïnspireerd door de Britten zou hij beperkt. Met andere woorden, democratische een van de meest grootschalige en gruwelijke propaganda heeft als taak nooit als propaganda propagandaoperaties in de geschiedenis in zichtbaar of herkenbaar te zijn. Dit is een gang zetten. En mede door de nazi’s zou het techniek die ook wel bekend staat als black woord propaganda ook tot de dag van vandaag propaganda, waarbij de bron van een bepaalde een kwalijke connotatie behouden. boodschap te allen tijde onbekend dient te *** blijven. Terwijl Hitler na de Eerste Wereldoorlog in zijn dagboeken zijn eigen propagandaslag voor- In het geval van Wellington House nam bereidde, woedde ook in Amerika een hevige propaganda de vorm aan van een stroom discussie. Naarmate de gefabriceerde waarheid wetenschappelijk ogende publicaties die door van Wellington House werd ontmanteld, rees de ogenschijnlijk onafhankelijke uitgevers werden vraag in hoeverre propaganda een gevaar voor gepubliceerd en die de Amerikanen moesten de nieuwe moderne maatschappij vormde. Wie overtuigen van de barbarij die de Duitsers – de controleerde de overheid of de massamedia op ‘Huns’ – in Europa aanrichtten. Het de waarheidsgetrouwheid van hun boodschap- beruchte Bryce Report, waarin Duitse pen? En wat als het inderdaad propaganda was oorlogsmisdaden in kleurrijk detail werden die de Amerikanen definitief tot oorlog had beschreven op basis van gefingeerde of gebracht? Dan sneuvelden gruwelijke hoeveel- overdreven getuigenissen, is een bekend heden jonge mannen met dank aan gefingeerde voorbeeld. Het is goed voorstelbaar hoe academische boekwerken die in de schaduw beschrijvingen van kinderen die bij de invasie van het staatsapparaat waren samengesteld. van België levend aan de spiesen van Duitse geweren werden geregen de Amerikanen Maar niet iedereen was zo overtuigd van de hielpen overtuigen stelling tegen Duitsland te kwaadaardigheid van propaganda. De vader nemen. van de public-relationsindustrie, Sigmund Freuds neefje Edward Bernays, verzette zich Mogelijk nog ambitieuzer was het gebruik dat tegen wat hij beschouwde als de ‘propaganda Wellington House maakte van de ‘All Red Line’, tegen propaganda’. Voor hem was propaganda de onderwaterkabels die werden gebruikt voor simpelweg de erfenis van de eerste en tweede communicatie met de overzeese koloniën, maar industriële revolutie, die nieuwe vormen van waar ook de Duitsers van afhankelijk waren om massamedia en massacommunicatie mogelijk rechtstreeks met de Amerikanen hun zaak te hadden gemaakt. Deze konden goedschiks of bepleiten. Op de dag van de oorlogsverklaring kwaadschiks worden ingezet, maar waren niet aan Duitsland knipten de Britten de kabels door. per definitie goed of slecht van zichzelf.

2 Voor Bernays was de uitdaging propaganda meer voor nodig. Bernays’ Democracity, voor de democratie te ontwikkelen, een gepresenteerd tijdens de Wereldtentoonstelling propaganda voor vredestijd. Want de van 1939 in New York, was exemplarisch voor democratie, zo vond Bernays, was een deze visie: een enorm nieuw stadsmodel werd gevaarlijk politiek model dat aanspraak maakte als maquette onthuld, waarin zijn volledig op de duistere driften en verlangens van de georkestreerde bedrijfsmatige democratie van mens. Hoe konden burgers eigenlijk weten wat de toekomst aan het grote publiek werd ze wilden? En leidde kiesrecht in combinatie geïntroduceerd. met hijgerige media niet tot volksmenners die het volk vooral vertelden wat het wilde horen? Na de Tweede Wereldoorlog dolf Bernays’ Bernays’ antwoord op wat hij beschouwde als pleidooi voor propaganda het onderspit. Met de het probleem van de democratie kwam onder ontmanteling van Hitlers Derde Rijk kon nooit meer in de vorm van de focusgroep: een model meer positief over propaganda worden waarin kleine groepen prototypische gesproken, en dus zou hij het altijd public consumenten bijeen werden gebracht om hun relations of reclame blijven noemen. Maar de psychologische reacties op bepaalde producten naamsverandering maakte propaganda en ideeën in kaart te brengen. natuurlijk niet minder effectief of minder werkelijk. Vandaag de dag is geen campagne in Effectieve propaganda vereist extreme democratische staten te bedenken die geen verbeeldingskracht om één realiteit te gebruik maakt van focusgroepen, pollsters, transformeren tot een andere. De koffer reclamebureaus en lifestylespecialisten. Of het moet bom worden nu gaat om het verkopen van een politicus of van een oorlog in Afghanistan, Irak of Mali, Documentairemaker Adam Curtis, in zijn democratische propaganda is van de twintigste fameuze reeks Century of the Self, toont hoe tot de 21ste eeuw cruciaal geweest om onze Bernays middels de focusgroep in kaart bracht werkelijkheid op een ingrijpende manier vorm te waarom een alles-in-één-bakpoeder door geven. En dat doet ze nog steeds. prototypische huisvrouwen niet werd aangeschaft. Ze voelden zich schuldig omdat *** met een dergelijk product hun rol als Dat propaganda van toepassing is op persoonlijke zorgdrager van het huishouden democratie én dictatuur betekent natuurlijk niet werd gecompromitteerd. De oplossing? Alles-in- dat dictatoriale propaganda en democratische één-bakpoeder waar slechts één ei aan hoefde propaganda hetzelfde zijn. Ook democratieën te worden toegevoegd. Het ei symboliseerde schenden burgerrechten en voeren gruwelijke zorg, betrokkenheid, moederschap, oorlogen, maar omdat zij verplicht zijn een vruchtbaarheid, bescherming. Na deze kleine zekere scheiding der machten en ruimte voor wijziging werd het product een waar succes. open debat te waarborgen, is er in veel gevallen meer mogelijkheid om het systeem ter discussie De focusgroep kon worden gebruikt om te stellen of te veranderen. menselijke oerdriften en verlangens in kaart te brengen nog voor mensen zelf konden Dat is natuurlijk niet altijd zo. In Hongarije, begrijpen wat die driften eigenlijk waren. En zo Polen, Turkije en andere landen hebben we de zag Bernays de toekomst van de democratie: afgelopen jaren de opkomst van een public-relationsexperts moesten de ‘geheime democratisch fascisme aanschouwd: verkozen overheid’ vormen, die de belangen van de autocratieën die de schijn van democratische mensen behartigde zonder dat ze daarover instituties in stand houden, maar al lang niet hoefden te stemmen of hun wispelturige lusten meer als zodanig opereren. Dat is een publiek hoefden te maken. De juiste producten belangrijke breuk met het fascisme van de en diensten zouden de democratische volkswil twintigste eeuw, waarin nadrukkelijk de waarborgen, daar waren geen verkiezingen vernietiging van de democratie werd bepleit.

3

Het fascisme van de 21ste eeuw heeft Dat zijn volgens Chomsky en Herman de daarentegen begrepen dat democratie niet per precondities voor een extreem effectieve definitie tegengesteld is aan autocratie, en als propaganda, met als doel onze gezamenlijke zodanig een snellere weg tot legitieme macht realiteit te vormen ten gunste van zijn toestaat dan het moeizame en riskante werk eigenbelang. van een militaire coup. Maar nog altijd zijn er veel democratieën die ruimte voor contestatie In de kern moet propaganda begrepen worden toestaan, en die ruimte is cruciaal voor de als een opvoering van macht. Dat wil zeggen, mogelijkheid om politieke verandering teweeg propaganda is het proces waarin macht zich in te brengen. Maar ook dan hoeft de democratie de wereld manifesteert. Om effectief te zijn is niet vrij te zijn van propaganda. Het gaat alleen het voor propaganda essentieel om elk om een ander soort propaganda. In die zin zou denkbaar kanaal in te zetten om haar beeld van het beter zijn te spreken over propaganda’s in de werkelijkheid ook waarheid te maken: een meervoud. Facebook-advertentie of poster zendt een boodschap uit, maar één boodschap op zichzelf In de jaren tachtig formuleerden Noam is nog geen propaganda. Propaganda streeft Chomsky en Edward Herman hun fameuze ernaar de werkelijkheid zodanig vorm te geven propagandamodel. Daarin beargumenteerden dat zij normatief wordt. Wanneer we dezelfde zij dat moderne propaganda opereert middels boodschappen via reclame én schoolboeken én een serie ‘filters’, zoals grootschalige televisie én populaire films én beeldende kunst monopolies over de massamedia, de invloed én via vrienden of familie overgedragen krijgen, van reclame op media, de afhankelijkheid van spreken we eigenlijk pas over daadwerkelijke informatie die door overheden aan media wordt propaganda. overgedragen, en een effectief vijandsbeeld *** (toen anticommunisme, nu anti-islamisme). Hoe Laten we dit heel concreet proberen te maken. meer machtsbelangen in elkaar overlopen, zo Wanneer wij een alleenstaande koffer op een stelden Chomsky en Herman, hoe meer station of vliegveld aantreffen, is de kans groot machtige partijen in staat zijn een realiteit op te dat onze gedachten zullen uitgaan naar terro- voeren die hun eigen belangen behartigt. Wat risme. Al is het maar voor een kort moment, dit Chomsky’s en Hermans model controversieel alledaagse en voorheen vertrouwde object zal maakte, was dat zij het niet alleen toepasten op een potentieel enorme geweldsdimensie dictaturen, maar juist een nadrukkelijke focus omvatten en beelden opwekken van uiteen- op Amerikaanse democratische propaganda gereten lichamen en materiële chaos. Dat de legden. perceptie van een onschuldig object voor zoveel mensen maatschappijbreed is Het merk Donald Trump is een goed veranderd, is het resultaat van een van de hedendaags voorbeeld van de wijze waarop meest invloedrijke propaganda’s van de 21e Chomsky’s en Hermans propagandamodel eeuw: de propaganda van de oorlog tegen opereert. Trump was voor zijn kandidaatstelling terreur. een vastgoedmagnaat, een extreem prominente mediapersoonlijkheid en had een flinke hand in Het idee dat propaganda voeren een makkelijke politieke lobbyactiviteiten; als financier van de en ééndimensionale techniek is, betreft een Democratische Partij verwelkomde hij zelfs ernstige onderschatting van de kunst van Hillary en Bill Clinton nog als speciale gasten op propaganda. Effectieve propaganda vereist juist zijn huwelijk met Melanija Knavs. Trump een extreme verbeeldingskracht om één belichaamt feitelijk het proces van realiteit te transformeren naar een geheel monopolisering en verbindt de macht van andere. De koffer moet bom worden. De moslim politiek, economie, media en vastgoed met getransformeerd tot terrorist. Gehele landen en elkaar binnen één imperium. culturen tot een overtuigende vijand, in staat tot

4 het vernietigen van de westerse democratie – televisie waar vrijwel iedereen op de een of ook al zijn zij dat in werkelijkheid niet. Een andere manier bekend mee is: War of the dergelijke fundamentele verbeelding en Worlds, 24, I Am Legend, Iron transformatie van de werkelijkheid moet elk Man en Transformers. Dat komt doordat Strub denkbaar middel inzetten: politiek, economie, sinds 1989 leiding geeft aan het Entertainment media, het militair-industriële complex, maar Liaison van het Amerikaanse ministerie van ook het domein dat we meer dan welk ander Defensie. Filmmakers die militaire hulpstukken verbinden met de verbeelding: de kunst. nodig hebben, zoals militaire figuranten, helikopters en tanks, moeten bij Strub een Bij propagandakunst zijn de eerste beelden die verzoek indienen voor ‘sponsoring’ van bij ons opkomen de films van Leni Riefenstahl materieel. Dat gaat om miljoenen dollars, maar of de socialistisch-realistische schilderijen die om ervoor in aanmerking te komen vereist werden geproduceerd door het stalinistische Strub wel vooraf inzicht in het script en de regime: lyrische verbeeldingen van blijmoedige mogelijkheid ‘suggesties’ te doen wanneer het arbeiders, vaderlijke leiders en militaire leger niet ‘accuraat’ wordt gerepresenteerd. almacht. Met een zekere ironie wordt nog altijd Geen aanpassing doen betekent geen steun. bericht over de musicals en monstrueuze Een film als Thirteen Days over de Cubaanse monumenten in Noord-Korea, als een soort raketcrisis, die scriptaanpassing weigerde, ziet tragische fossielen uit een ander tijdperk. Maar er als resultaat opvallend armoedig uit. propagandakunst in al haar verschijnings- vormen – beeldende kunst, vormgeving, Maar waarom nu juist deze films en series? Is architectuur, film – is altijd subtieler geweest dit niet ‘slechts’ entertainment? Deze inter- dan we achteraf denken. planetaire robotoorlogen, postapocalyptische zombiefilms, cartooneske geheime diensten en In Rotterdam spreken we al lang honderd stripverfilmingen lijken nu niet bepaald op talen, maar alleen een nieuw verhaal maakt rekruteringsfilms voor het Amerikaanse leger. die feiten betekenisvol en effectief Maar juist dat maakt ze effectief. De Amerikaanse vlag en soldaten verschijnen Het gros van wat white propaganda wordt pertinent aan de zijde van hen die een genoemd – propaganda waarvan afzender en eindeloos variërend kwaad bestrijden: soms doel direct duidelijk zijn – stuit op onmiddellijke aliens, soms een komeet, soms een nucleaire weerstand van een bevolking. De nazi’s oorlog, soms een terrorist. De kern is: de verplichtten partijleden naar vertoningen van bedreiging is alomtegenwoordig, zij is er overal hun propagandafilms te gaan, omdat er anders en altijd, in eindeloos replicerende variaties. simpelweg te weinig bezoekers waren. Mensen Oorlog, dreiging en destructie – de vernietiging veranderen hun gedragingen niet graag op van de westerse samenleving – worden als een basis van evident ideologische boodschappen. brandmerk in ons bewustzijn gebrand, evenals Veel populairder waren soapseries die onder het beeld van onze vermeende redders. het naziregime werden geproduceerd en waarin middels alledaagse drama’s en dilemma’s het Waarom was er op 11 september 2001 een leven in het Derde Rijk genormaliseerd kon gevoel dat we de beelden van vliegtuigen die worden. Voor hedendaagse propaganda is dat zich in de Twin Towers boorden eerder hadden in principe niet anders: niet-ideologisch gezien? Omdat dit ook het geval was: entertainment blijft een van de belangrijkste van Armageddon tot Deep Impact heeft de vehikels voor propaganda. cinema van de terreur ons voorbereid op de oorlog tegen terreur. Kunst, in dit geval film, Typ bijvoorbeeld de naam Phil Strub in op de oefent ons in een verbeelding van terreur, tot de online filmdatabase van IMDb. De meeste terreur werkelijk wordt. Propagandakunst is mensen zullen nooit van hem hebben gehoord, vleesgeworden verbeelding. maar hij staat in de aftiteling van films en *** 5 Het is moeilijk ons de hedendaagse jaren dertig. Dit is het master narrative waarin internationale alt-right-beweging voor te stellen wordt bepaald wie ‘wij’ zijn en wie ‘zij’ zijn, het zonder de vijandsbeelden die de propaganda- inmiddels tot norm verworden us vs. them. Het kunst van de oorlog tegen terreur meer dan is het fundament van een hedendaagse anderhalf decennium lang heeft gecultiveerd. cultuuroorlog waarin de alt-right triomfantelijk de Nog opvallender is de hoeveelheid kunstenaars leiding aangeeft. die zich binnen de alt-right- en ultra- nationalistische bewegingen ophouden. Niemand belichaamt deze cultuuroorlog beter We zijn in Nederland welbekend met script- dan Steve Bannon, de voormalige campagne- schrijver die samen met leider van Trump, adviseur van het Witte Huis polemist en cineast Theo van Gogh tot de zomer van 2017, en tot voor kort haar Submission realiseerde. redacteur van het beruchte alt-right-bolwerk Breitbart News. Minder bekend is dat Bannon Inmiddels meer in de vergetelheid geraakt is de ook een kunstenaar is. Zijn loopbaan begon hij tentoonstellings-ruimte die en bij de marine en bij Goldman Sachs, maar Mark Rutte van 2008 tot 2010 in hun eigen spoedig trok hij naar Hollywood om als kantoorruimten in Den Haag onderhielden: een producent te werken voor onder meer Sean ware Salon des Refusés met werken van Penns The Indian Runner. Na de aanslag op 11 kunstenaars die door vermeende islamitische september 2001 vond een omslag plaats. censuur werden bedreigd, zoals cartoonist Bannon verwierp de progressief-liberale cultuur Gregorius Nekschot en amateurschilder Ellen van Hollywood en verbond zich aan radicaal- Vroegh. Of denk aan het architectonische werk nationalistische stromingen, waaronder de van Fleur Agema, de nummer twee van latere Tea Party-bewegingen. de PVV, die in 2004 met een nieuw gevangenismodel een blauwdruk voor de Andrew Breitbart beschreef Bannon als ‘de hedendaagse controlemaatschappij verbeeldde. Riefenstahl van de Tea Party’, en inderdaad, als we kijken naar de negen documentaire- Zoals Angela Nagle recentelijk pamfletten die hij tussen 2004 en 2016 beargumenteerde is het gevaarlijk en feitelijk regisseerde, zien we feitelijk het trumpisme in onjuist te stellen dat de internationale alt-right- conceptvorm. De obsessie met grote leiders die beweging vooral wordt gedreven door een een eindstrijd tussen goed en kwaad voeren cultuurarme witte onderklasse. Wit zijn ze staat al centraal in In the Face of Evil (2004), zeker, maar cultuurarm niet per definitie. Meer waarin Ronald Reagan als een heldhaftige dan enige andere politieke beweging domineert strijder wordt afgeschilderd in het aangezicht zij op dit moment wat Terence McSweeney van het communistische kwaad – een kwaad het master narrativenoemt. Dat master narrative dat zich nu, in Bannons ogen, in de vorm van gaat over een identiteitsvraag: wie zijn wij, waar islamfascisme manifesteert. komen we vandaan, wat gaat er van ons Een versie van Trump avant la lettre zien we worden? Maar ook: wie bedreigt onze in The Undefeated (2011), waarin de oorsprong, ons heden en onze toekomst? voormalige Republikeinse vice-president Sarah Palin centraal staat als epische belichaming van Hoe vaak hebben we niet van ultra-nationa- economisch nationalisme, religieuze en listische bewegingen en de alt-right gehoord dat familiewaarden en verzet tegen islamisme en de westerse, Europese beschaving een migratie. En het apocalyptische karakter van zogenaamd joods-christelijk-humanistisch Trumps geopolitieke provocaties doet denken fundament kent. En hoe vaak hebben we aan Bannons laatste film, Torchbearer (2016), gehoord wie die beschaving bedreigt: het waarin een onvermijdelijke eindstrijd tussen islamitisch fascisme en, meer recentelijk, het christelijke vrije-marktnationalisten enerzijds en ‘cultuurmarxisme’, een hedendaagse variant op islamisten en progressieve seculieren het spook van het ‘cultuurbolsjewisme’ uit de anderzijds wordt aangekondigd.

6 Kunst is een belangrijke component van de Rotterdamse partij Nida campagne voert propaganda, omdat een werkelijkheid eerst voor een Rotterdam van ‘honderd talen’ verbeeld moet worden om werkelijkheid te (tegenover de VVD-slogan ‘In Rotterdam worden. En precies dit is wat Bannon middels spreken wij Nederlands’), is er dan niet ook zijn artistieke werk zo’n vijftien jaar lang heeft sprake van propaganda? gedaan. Het script voor het trumpisme was al geschreven voor het waarheid werd. Eerst in De verkiezing van Trump werd niet gestopt door een geïdealiseerde versie van Reagan, later feiten. De Brexit werd niet gestopt door feiten. van Palin. Trump was, in Bannons woorden, De werkelijkheid verandert alleen door verhalen niets meer of minder dan een ‘imperfect die feiten betekenisvol maken, die feiten deel vehicle’ om zijn artistieke verbeelding politieke maken van een nieuw master narrative. werkelijkheid te laten worden. Klimaatverandering is gevaarlijker dan Propagandakunst, zo leert Bannon ons, gaat terrorisme, dat is een feit, en in Rotterdam niet om het sturen van boodschappen in de spreken we al lang honderd talen, ook dat is wereld zoals die is: het gaat om het maken van een feit, maar alleen een nieuw verhaal maakt werelden. die feiten betekenisvol, effectief en affectief. *** Schrijver en politicus Upton Sinclair schreef in Vijftig jaar geleden verenigden arbeiders, zijn Mammonart (1925) al dat kunstenaars, in studenten en kunstenaars zich in een het aangezicht van de internationale grootschalige emancipatiebeweging die de socialistische revolutie, geen kunst moesten wereld zou veranderen: mei 1968 introduceerde maken in de wereld zoals die was, maar dat zij de slogan Wees realistisch, eis het onmogelijke. ‘werelden moesten maken’. Maar dat ging over De kunst van hedendaagse propaganda heeft heel andere werelden dan de wereld die die slogan uiterst serieus genomen, want het Bannon voor ons heeft gecreëerd. Tussen de onmogelijke is mogelijk geworden: massale visie van Sinclair en Bannon vindt als het ware surveillance, globale oorlogvoering tegen niet- een propagandastrijd plaats, tussen bestaande vijanden, ultranationalistische en alt- verschillende werkelijkheden die tegelijkertijd rechtse bewegingen die de macht overnemen in waarheid willen worden. de Verenigde Staten, in Oostenrijk, in Hongarije. Geen analyse of rapport zal dit tij En dat brengt ons op een belangrijke vraag: keren, alleen een fundamenteel ander verhaal kunnen wij eigenlijk wel zonder propaganda? Is over wie wij zijn, waar we vandaan komen, en er een wereld denkbaar zonder master wat wij kunnen worden. Mogelijk kan alleen de narratives? Wanneer Bernie Sanders een kunst van een emancipatorische propaganda ‘oorlog tegen klimaatverandering’ aankondigt in de bedreiging van deze nieuwe autoritaire plaats van een oorlog tegen terreur, of wanneer wereldorde tegengaan.

7