Vrijdenkersruimte Freethinkers' Space

Politiek Kunstbezit II Vrijdenkersruimte

Art, Property of Politics II Freethinkers’ Space

Jonas Staal Inhoud Contents

7 Inleiding Introduction

Curatoren Curators 14 Geert Wilders Geert Wilders 14 Mark Rutte Mark Rutte 15 Fleur Agema Fleur Agema 17 Tofik Dibi Tofik Dibi

Vrijdenkersruimte Freethinkers’ Space 2008 — 2010 2008 — 2010 21 Theo van Gogh Theo van Gogh 27 Gregorius Nekschot Gregorius Nekschot 31 Ellen Vroegh Ellen Vroegh 35 Jaffe Vink Jaffe Vink 39 Aram Tanis Aram Tanis 45 Internationale Socialisten International Socialists 49 T. T. 53 Kurt Westergaard Kurt Westergaard 57 Gerrit van Kralingen Gerrit van Kralingen

62 Vrijdenkersruimte Library of the bibliotheek Freethinkers’ Space

Bijlagen: Opening van Appendices: Opening of de Vrijdenkersruimte the Freethinkers’ Space 64 Speech Mark Rutte Mark Rutte’s speech 66 Speech Fleur Agema Fleur Agema’s speech 68 VVD Fotoarchief Photo archive of the VVD 77 Uitnodiging Invitation

76 Colofon About

1 Opening van de Vrijdenkersruimte, juli 2008 Opening of the Freethinkers’ Space, July 2008 4 5 De Vrijdenkersruimte, juni 2010 The Freethinkers’ Space, June 2010 Inleiding Introduction

Op 4 juli 2008 werd in de kantoorruimte van de On July 4, 2008 the Freethinkers’ Space was conservatief-liberale Volkspartij voor Vrijheid en opened in the offices of the liberal-conservative Democratie (VVD) en op de gang voor de kanto- Popular Party for Freedom and Democracy (VVD) ren van de extreem-nationalistische Partij voor and the hallway of the extreme nationalist Free- de Vrijheid (PVV) in de Tweede Kamer te Den dom Party (PVV): an exhibition space with work Haag de Vrijdenkersruimte geopend: een ten- of Dutch artists who had encountered politically toonstellingsruimte met werk van Nederlandse or religiously motivated censorship during the kunstenaars die te maken hadden gekregen met production or presentation of their work. politiek of religieus gemotiveerde censuur in de uitvoering of presentatie van hun werk. The space was founded because both parties felt the need to signal the growing censorship of De ruimte werd opgericht vanwege de noodzaak artists in Dutch society. This publication offers a die beide partijen zagen om een signaal af te collection of the different works included in the geven tegen groeiende censuur van kunstenaars Freethinkers’ Space. By means of texts accom- in de Nederlandse maatschappij. Deze publicatie panying each image, it provides an artistic and bundelt de verschillende werken die in de Vrijden- political context. The works are included in order kersruimte zijn opgenomen en voorziet door mid- of presentation between 2008 and 2010. del van teksten elk van de beelden van artistieke en politieke context. Zij zijn afgebeeld in volgorde The term freethinker emerged in England, shortly van presentatie tussen 2008 en 2010. before 1700. Initially, the term seems to have indicated people who wanted to address and De term freethinker ontstond in Engeland criticize the big role of religion. The first society kort voor 1700. Daar lijken aanvankelijk vooral for freethinkers in the Netherlands was founded mensen mee te worden bedoeld die de grote rol in 1856 in Amsterdam. It continues to exist as van godsdienst ter discussie wilden stellen. In Vrijdenkersvereniging de Vrije Gedachte. In the Nederland ontstond in 1856 te Amsterdam een “Freethinkers’ Manifesto,” formulated by the eerste vereniging van vrijdenkers. Deze bestaat society, the meaning of freethinking is defined as nog altijd als Vrijdenkersvereniging de Vrije “humanism founded on atheism.” 1 Gedachte. In het door de vereniging opgestelde ‘Vrijdenkersmanifest’ wordt de betekenis van het The concept of the Freethinkers’ Space was vrijdenken geduid als ‘humanisme op atheïsti- invented by PVV leader Geert Wilders, who was sche grondslag.’ 1 also known as the movie director who created the movie pamphlet Fitna (2008). The intention Het concept van de Vrijdenkersruimte werd of Fitna was to persuade the electorate of the bedacht door PVV-leider Geert Wilders, die ook inherently violent and totalitarian character of the naam maakte als cineast met zijn filmpamflet Islamic faith. Nevertheless, the VVD led by party Fitna (2008) dat bedoeld was om electoraat te frontman Mark Rutte were the ones to quickly overtuigen van het inherent gewelddadige en shape the project as envisioned by Wilders. totalitaire karakter van het islamitische geloof. After a failed attempt to persuade the House of Maar het was de VVD onder leiding van fractie- Representatives to agree to the usage of a part leider Mark Rutte, die in snel tempo vorm gaf of the publicly accessible space in the parliament aan het door Wilders ontworpen project. Na een buildings as Freethinkers’ Space, the two parties mislukte poging de Tweede Kamer over te halen chose to house it in their own office space. The het openbaar toegankelijke gedeelte van de VVD – which in 2008 occupied an office con-

7 kamergebouwen voor de Vrijdenkersruimte te siderably larger than the space available to the propagandistische motief van de Vrijdenkers- for Western ethics. Both parties state that in the gebruiken, kozen de twee partijen om deze in PVV – cleaned out their “reading room,” a space ruimte onthullen: het willen vormgeven van een Netherlands, to more or lesser degree, Western hun eigen kantoorruimte te huisvesten. De VVD also accommodating the newspaper table and a specifiek vrijheidsbegrip. culture should be normative. Other cultures – die in 2008 een aanzienlijk groter kantoor had library of seminal publications in liberal thought. should without exception conform to norms like dan de PVV – maakte voor deze gelegenheid Het zijn niet voor niets de enige twee partijen article 7. This profile can be recognized as the hun ‘leeskamer’ vrij, een ruimte waarin ook een It is inevitable that – especially the liberals – have met het begrip ‘vrijheid’ in hun naam die het theme of the opening exhibition, in which four out krantentafel en bibliotheek met liberale sleutel- noticed a parallel between the Freethinkers’ initiatief namen om artikel 7 politiek te kapen. of five participating artists were critical of Islam, werken zijn gehuisvest. Space and the Salon des Refusés (Salon of the Beide partijen maakten de afgelopen jaren naam or had to deal with censorship because of criti- refused) founded in 1863. This salon was an zijnde kritisch op de betekenis van de islam als cism (or fear of criticism) from the side of Mus- Het is onvermijdelijk dat – met name de liberalen unofficial art exhibition, happening at the same godsdienst voor westerse ethiek. Beiden stellen lims. Therefore, the freedom of the Freethinkers’ – de parallel hebben gezien tussen de Vrijden- time as the official Parisian salon. In the Salon hierin, in meer en mindere mate, dat westerse Space was first and foremost a white, secular, kersruimte en de in 1863 opgerichte Salon des des Refusés, Parisian galleries showed paintings cultuur in Nederlands normatief moet zijn, en “enlightened,” hence liberal, freedom. Refusés (Salon van de geweigerden). Deze salon and sculptures which hadn’t been permitted by andere culturen zich op het gebied van bijvoor- betrof een onofficieel gehouden tentoonstelling, the official salon. Undoubtably the most famous beeld artikel 7 zonder uitzondering aan moeten An important conflict concerning the Freethink- parallel aan de officiële Parijse salon. In de Salon example is the painting Le déjeuner sur l’herbe passen. Dit profiel is terug te vinden als leidraad ers’ Space that never became public took place des Refusés werden door Parijse galeries schil- by Édouard Manet, featuring a naked woman van de openingstentoonstelling, waarin vier van between the emphatically islamophobic PVV and derijen en beeldhouwwerken tentoongesteld die and two men dressed like dandies in a park. The de vijf participerende kunstenaars zelf islamcritici the traditionally liberal VVD. When a left-liberal niet toegelaten waren tot de officiële salon. Het relaxed presence of the woman on the canvas, waren, of door kritiek (of angst voor kritiek) uit GroenLinks MP, Tofik Dibi, challenged them also meest bekende voorbeeld is ongetwijfeld het having lunch with two men, and flirting with the islamitische hoek met censuur te maken hadden to include work criticizing Wilders as a person schilderij Le déjeuner sur l’herbe van Édouard viewer, was in those days experienced as an gekregen. De vrijheid die in de Vrijdenkersruimte and the expressly pro-Israel stances of both Manet, waarop een naakte vrouw is weerge- enormous shock. werd geconstitueerd betrof dus allereerst een parties (the PVV more so than the VVD), the PVV geven gezeten naast twee dandyesk geklede blanke, seculiere, ‘verlichte’, dus liberale vrijheid. quit, and the VVD continued. This curational but heren in een park. De ontspannen aanwezigheid The point of departure of both the VVD and PVV especially ideological breach is why several art van de vrouw op het doek, lunchend met de was that they did not want to make any judge- Een belangrijk conflict rondom de Vrijdenkers- works in this publication are sometimes selected twee mannen en met een uitdagende blik naar ment on the work that was exhibited. The Free- ruimte dat nooit publiek is geworden vond plaats by the VVD and PVV, sometimes by the VVD as de kijker werd toentertijd als een enorme schok thinkers’ Space was only meant to make a social tussen de nadrukkelijk islamofobe PVV en de recommended by GroenLinks, and sometimes ervaren. point and to take political responsibility for article traditioneel liberale VVD, toen een parlementariër selected by the VVD alone. 7 of the Constitution: the right to the freedom of van GroenLinks, Tofik Dibi, hen uitdaagde om ook Uitgangspunt van zowel de VVD als de PVV speech. Both parties stated that in principle all werk op te nemen dat Wilders als persoon en de The concept of freedom is one of the most was dat zij geen enkele inhoudelijke uitspraak artists encountering censorship, whatever the uitgesproken pro-Israëlische standpunten van important ideological concepts that so-called wilden doen over het tentoongestelde werk, en point of departure of their work may be, could beide partijen bekritiseerde (dit laatste geldt voor democracies are fighting for. For almost every dat de Vrijdenkersruimte alleen bedoeld was be featured in the space. Thus, any direction that de VVD overigens in mindere mate dan de PVV). party “freedom” is at stake, but never for the om een maatschappelijk signaal af te geven en might have been given by the two parties was Op dat moment haakte de PVV af, en zette de same reasons. The design and therefore claim politieke verantwoordelijkheid te nemen met somewhat neutralized. VVD door. Deze curatoriële en vooral ideologi- on an absolute conception of freedom at the betrekking tot artikel 7 van de Grondwet: het sche breuk maakt dat de verschillende kunstwer- service of a (white) autochthonous population is recht op de vrijheid van meningsuiting. Beide Yet, there are several artists who have proposed ken in deze publicatie soms door de VVD en PVV, a guarantee for large political gains, especially in partijen stelden dat in principe elke kunstenaar their works, but never had their calls returned. soms door de VVD op voordracht van Groenlinks times in which globalization, economic instability, die te maken had gekregen met censuur, wat This is confirmed by the VVD, which would in the en soms alleen door de VVD zijn geselecteerd. and migration have led to big fears among the het uitgangspunt van hun werk ook mocht zijn, end acquire the responsibility over the Freethink- West-European electorate. een plek in de ruimte kon krijgen. Hiermee leek ers’ Space. Therefore it seems that the “open Het begrip vrijheid is een van de belangrijkste de sturende hand van de twee partijen in zekere curatorship” of both parties has clearly defined ideologische begrippen die in de zogenaamde During the national elections of June 9, 2010, the mate geneutraliseerd te zijn. borders. Especially these borders reveal the democratieën bevochten wordt. Voor vrijwel elke VVD became the largest party of the Netherlands actual ideological and propagandistic motive of partij staat ‘de vrijheid’ op een of andere manier with 31 out of 150 seats in parliament. The PVV Toch zijn er meerdere kunstenaars die hun werk the Freethinkers’ Space: the intention to design op het spel, maar nimmer om dezelfde redenen. became the third largest party, after the Labor hebben voorgesteld maar hier nooit iets op heb- a specific conception of freedom. Het vormgeven en daarmee opeisen van een Party (PvdA), with 24 seats. This political balance ben terug gehoord, zo beaamt ook de VVD, bij absoluut aan (blanke) autochtone bevolking sheet, and the way in which both parties have wie de verantwoordelijkheid over de Vrijdenkers- It is not a coincidence that the only two parties dienstbaar vrijheidsbegrip garandeert een grote shaped – and influenced other parties as regards ruimte uiteindelijk in handen zou komen. Het including the concept of “freedom” in their name politieke winst, zeker in een tijd waarin globali- – the meaning of “freedom” in general and article ‘open curatorschap’ van beide partijen heeft dus took the initiative to hijack article 7. The last few sering, economische instabiliteit en migratie tot 7 in particular during the last few years, increases blijkbaar duidelijke grenzen, en het zijn precies years, both parties made a name for themselves grote angsten hebben geleid bij het West-Euro- the urgency to research the ideological structure deze grenzen die het feitelijke ideologische en being critical on the meaning of Islam as religion pese electoraat. of their ideal of freedom.

8 9 Na de nationale verkiezingen van 9 juni 2010 It must acknowledged that it has been mainly the werd de VVD met 31 van de 150 zetels de VVD which entered the public sphere as a space grootste partij van Nederland. De PVV volgde na for debate and confrontation to visualize their de Partij van de Arbeid (PvdA) met 24 zetels, en ideal of freedom. An example is Rutte's reaction werd daarmee de derde partij van het land. Deze to Wilders' suggestion to ban the Quran just like politieke balans en de wijze waarop beide partij- Hitler's Mein Kampf. Rutte stated that it would be en de afgelopen jaren de betekenis van ‘vrijheid’ better to legalize Mein Kampf so that no book be en artikel 7 in het bijzonder hebben gevormd – en banned at all. de positie van andere partijen hierin vergaand hebben beïnvloed – verhoogt de urgentie om de The PVV quit too fast and too opportunistically to ideologische structurering van hun vrijheidsideaal be able to make any essential contribution to the te onderzoeken. transparent design and discussion of the concept of freedom by means of the Freethinkers’ Space. Het moet worden erkend dat het voornamelijk de Owing to the VVD’s choice to strive for publicity, VVD is geweest die de publieke sfeer heeft op- it is possible to maintain clear positions on the gezocht als ruimte voor debat en confrontatie om type of freedom and the type of democracy that hun vrijheidsideaal te visualiseren. Bijvoorbeeld we want to defend. in de reactie van Rutte op Wilders’ suggestie om naast Hitlers Mein Kampf de Koran te verbieden, As for me, I think that democracy is a potential waarin de eerste stelde beter Mein Kampf te structure in which debate, confrontation, and dif- legaliseren opdat er geen enkel boek verboden ference are the most important aspects. Through zou zijn. this publication and my analysis of the art works in relation to the party programs and motivations De PVV haakte te snel en te opportunistisch af of both parties I intend to contribute to this. A om aan het transparant vormgeven en ter discus- contribution to the questions that I think anyone sie stellen van het vrijheidsbegrip door middel should ask themselves: van de Vrijdenkersruimte een wezenlijke bijdrage te kunnen leveren. Door de keuze van de VVD About which freedom do we want to speak? om de openbaarheid na te streven kunnen duide- To whom is this freedom subservient? lijke posities worden ingenomen over het soort And what is the ideological background founding vrijheid en het soort democratie dat wij voor the discussion about freedom or unfreedom? willen staan. Jonas Staal, 2010 Voor mij is de democratie een potentiële struc- tuur waarin debat, confrontatie en verschil voorop staan. Deze publicatie en mijn analyse van de kunstwerken in relatie tot de partijprogramma’s en drijfveren van beide partijen wil hier een bijdrage aan leveren. Een bijdrage aan de vragen die eenieder zich wat mij betreft dient te stellen:

Over welke vrijheid willen wij het hebben? Aan wie is deze vrijheid dienstbaar? En wat is de ideologische achtergrond op basis waarvan wij over vrijheid of onvrijheid spreken?

Jonas Staal, 2010 Bord ter inleiding van de Vrijdenkersruimte, na afplakken van het PVV-logo (rechtsonder), 2010

Introductory sign to the Freethinkers’ Space, after the PVV logo (lower right) was taped up, 2010 1 http://www.devrijegedachte.nl 1 http://www.devrijegedachte.nl

10 11 Curatoren Curators

14 13 Biografieën Biographies

Deze korte biografieën zijn bedoeld om inzicht te These biographic sketches are meant to provide geven in de artistieke ontwikkeling en geschiede- insight into the artistic development and history nis van de politici die de Vrijdenkersruimte hebben of the politicians who founded and/or provided opgericht en/of van inhoud hebben voorzien. content for the Freethinkers’ Space. Their experi- Ervaring en achtergrond zijn uiterst wisselend, ence and background vary widely, which is the hetgeen de reden is dat sommige van de biogra- reason why some biographies are more concise fieën korter zijn dan anderen. than others.

Geert Wilders (1963) is voormalig VVD-politicus Geert Wilders (1963) is a former VVD politician en momenteel leider van de extreem-nationalis- and currently leader of the extreme-nationalist tische Partij voor de Vrijheid (PVV). De PVV staat Freedom Party (PVV). The PVV is known as the bekend als de grootste opponent van overheids- biggest opponent of governmental support for ondersteuning van kunst en cultuur in Nederland. art and culture in the Netherlands. The only excep- Alleen voor kunstenaars die islamkritiek uiten tion made is for artists who express criticism of wordt een uitzondering gemaakt: ‘Bescherm Islam: “Protect artists who a threatened by Islami- kunstenaars die bedreigd worden door de islamization.” 1 Wilders was an amateur painter and sering.’ 1 Wilders zelf was amateurschilder en pro- produces movie pamphlets as a warning against duceert filmpamfletten als waarschuwing tegen the threat of the so-called Islamization of the de zogenaamde islamisering van de westerse Western world. His debut Fitna appeared in 2008, wereld. In 2008 verscheen zijn debuutfilmFitna and he intends to release the sequel, Fitna II, en voor dit jaar staat het vervolg gepland, Fitna II. this year. Mark Rutte is de voornaamste initiatiefnemer Mark Rutte is the most prominent initiator for Geert Wilders is tevens initiator van de Vrijden- Geert Wilders is also initiator of the Freethinkers’ voor het realiseren van de Vrijdenkersruimte, the realization of the Freethinkers’ Space. He kersruimte. Space. en had een belangrijke rol in het formuleren van had an important role in the formulation of the selectiecriteria voor de tentoongestelde kunst- selection criteria for the art works that are on Mark Rutte (1967) is leider van de VVD. In alle Mark Rutte (1967) is party leader of the liberal- werken. display. opzichten probeert Rutte op het gebied van kunst conservative VVD. In every respect, Rutte tries en cultuur een traditioneel liberale lijn te volgen, to follow the traditional liberal adage concerning Fleur Agema (1976) is politica voor de PVV Fleur Agema (1976) is a politician for the PVV waarin het uitgangspunt is dat de overheid zich art and culture, which states that the govern- en heeft vooral een profiel opgebouwd op het and has mainly profiled herself in the domain of zo min mogelijk inhoudelijk bezighoudt met de ment should as little as possible interfere with gebied van de zorg. Agema studeerde architec- health care. Agema studied architectural design kunst: ‘Hoe meer je de kunst vrij laat hoe groter the content of art: “The more you let art free, the tonische vormgeving aan de AKI kunstacademie at the AKI art academy in Enschede. In 1999, she de rol en betekenis ervan voor de samenleving bigger its role and meaning for society will be.” 2 te Enschede. Met haar project Gesloten Architec- received her bachelor’s degree with her project zal zijn.’ 2 Daarmee bedoelt Rutte het belang van Rutte is talking here about the significance of tuur behaalde ze in 1999 een bachelor’s degree. Gesloten Architectuur (Closed Architecture). In marktwerking en de investering van privé-kapitaal the free market and the investment of private In 2004 behaalde zij tevens een master’s degree 2004, she received her master’s degree at the voor het ‘versterken van de band tussen kunst en capital to “strengthen the bond between art and aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht. HKU art academy in Utrecht. In Closed Architec- de samenleving’. 3 Kunstbeleid dat sporen van het society.” 3 He categorically rejects an art policy In Gesloten Architectuur schreef Agema een ture, Agema wrote a proposal for a new type of maakbaarheidsideaal in zich draagt of op enige showing traces of the ideal of social change voorstel voor een nieuw soort gevangenis waarin prison, in which a detainee passes through four wijze politieke inmenging suggereert wijst hij effected by government policies or suggesting de gedetineerde vier fasen doorloopt waarin stages. In each of the stages, certain educational categorisch af. political interference in general. telkens bepaalde leerdoelen dienen te worden targets are to be met. About the current Dutch gehaald. Over het huidige Nederlandse gevange- model for detention she wrote the following: ‘Waarom is het gevaarlijk om politici inhoude- “Why it is dangerous to have politicians direct nismodel schreef zij destijds: lijk mee te laten sturen? Omdat persoonlijke on the level of content? Because personal “Because original ideals are drowning in hobby’s en voorkeuren dan een veel te grote hobbies and preferences may start to play ‘Oorspronkelijke idealen die verdrinken insane regulations, the architecture of the rol kunnen gaan spelen. In de tweede plaats to big a role. In the second place because it in krankzinnige regelgeving [maken] de prison, but especially the interior of the prison, omdat het een onderschatting is van het is an underestimation of the importance of architectuur van de gevangenis, maar vooral is made into a disease ridden gym spreading belang van deskundigheid op dat terrein.’ 4 expertise in that field.” 4 het interieur van de gevangenis, tot een zieke the contagiousness of crime.” 5

14 15 gymzaal voor de verspreiding van de besmet- At her graduation, in 1999, cultural philosopher Opening door VDD-leider Mark Rutte (links) en telijkheid van de criminaliteit.’ 5 and Foucault specialist René Boomkens de- PVV-parlementariër Fleur Agema (rechts), 2008 scribes Agema as Opening by VVD frontman Mark Rutte (left) Cultuurfilosoof en Foucault-kenner René Boom- and PVV MP Fleur Agema (right), 2008 kens noemt Agema bij haar afstuderen in 1999 “an intellectual who succeeds on her own where a whole Department of Justice fails: ‘een intellectueel die in haar uppie een nieuw to invent a new type of prison. She integrates soort gevangenis bedenkt dat een heel Minis- innovation and politics and converts this into terie van Justitie niet lukt. Zij integreert innova- a design represented by catching pictographic tie en politiek en zet dit om in een ontwerp dat images.” 6 zij weergeeft [in] aanstekelijke pictografische beelden.’ 6 Fleur Agema used to be spokeswoman of the Freethinkers’ Space on behalf of the PVV. Fleur Agema was namens de PVV woordvoerder voor de Vrijdenkersruimte. Tofik Dibi(1980) is a GreenLeft (GroenLinks) politician. His main concern is the position of Tofik Dibi (1980) is politicus voor GroenLinks. urban youth. He currently also studies Media and Hij richt zich vooral op de positie van jongeren Culture at the University of Amsterdam, special- in grote steden. Hij is tevens student Media en izing in film. Beside his political ambitions he Cultuur aan de Universiteit van Amsterdam, waar intends to become a movie director. hij zich specialiseert in film. Naast zijn politieke ambities wil hij ook regisseur worden. Toward the end of 2009, he published a pamphlet in newspaper De Volkskrant entitled Weg met Eind 2009 publiceerde dagblad De Volkskrant het doemscenario (Away with the doom scenario) een pamflet van zijn handWeg met het doem- in which he criticizes the current debate on im- scenario waarin hij het apocalyptische karakter migrant integration. Against it, he declares a new van het huidige integratiedebat bekritiseert. avant-garde: a new generation of young Dutch Daartegenover stelt hij een nieuwe voorhoede: men and women with a multitude of cultural een nieuwe generatie jonge Nederlanders met backgrounds: een veelheid van verschillende achtergronden: “An avant-garde which finds its way to the top ‘Een voorhoede die haar weg omhoog vindt through sports, politics, and art and culture, via sport, politiek en kunst en cultuur en in and is increasingly populating the bourgeoisie. toenemende mate de middenklasse bevolkt. We are young people who do not dream of Wij zijn jonge mensen die niet dromen van jihad, but of freedom and democracy.” 7 jihad, maar van vrijheid en democratie.’ 7 Tofib Dibi was an external advisor to the Free- Tofik Dibi vervulde voor de Vrijdenkersruimte thinkers’ Space. He proposed two works included de rol van extern adviseur, twee door hem in the exhibition. voorgestelde kunstwerken werden in de ruimte opgenomen.

1 De agenda voor hoop en optimisme 1 De agenda voor hoop en optimisme (Verkiezingsprogramma Partij voor de Vrijheid 2010), p. 35 (Verkiezingsprogramma Partij voor de Vrijheid 2010), p. 35 2 Bijdrage van Mark Rutte tijdens de derde Boekmanlezing 2 Mark Rutte during the third Boekmanlezing in Amsterdam, in Amsterdam op 5 juni 2009 June 5, 2009 3 Ibid. 3 Ibid. 4 Ibid. 4 Ibid. 5 http://www.fleuragema.nl/?page_id=21 5 http://www.fleuragema.nl/?page_id=21 6 Ibid. 6 Ibid. 7 Tofik Dibi e.a., ‘Weg met het doemscenario’, 7 Tofik Dibi et al., ‘Weg met het doemscenario’, De Volkskrant, 24 november 2009 De Volkskrant, November 24, 2009

16 17 Vrijdenkersruimte 2008 — 2010 Freethinkers’ Space 2008 — 2010

Deze ingelijste poster toont de voorkant van This framed poster shows the cover of the last de laatste bundel met verzamelde teksten van collection of essays written by Theo van Gogh de door een radicale islamist vermoorde cine- (1957-2004), the television and film director and ast, televisiemaker en polemist Theo van Gogh polemicist who was killed by a radical Islamist. (1957-2004). De bundel bevat teksten die hij zelf The collection comprises texts that he published publiceerde op zijn website, naar eigen zeggen on his website, because, in his own words, he omdat hij teveel met censuur te maken had om had to deal with too much censorship to continue nog langer samen te werken met dag- of opinie- working with newspapers or weeklies. Addition- bladen. Daarnaast waren in de tentoonstelling ally, the exhibition featured several prints of Van een aantal prints opgenomen van gedichten van Gogh’s poems and Scheurs’s drawings, which Van Gogh en tekeningen van Scheurs, onderdeel were part of their collaborative project Recreation. van hun samenwerkingsproject Recreatie. The publication is typical for the political engage- De bundel is typerend voor de politieke betrok- ment that Van Gogh developed, in particular in kenheid die Van Gogh met name aan het einde the later years of his life. Although political and van zijn leven ontwikkelde. Hoewel politieke en religious issues have always played a role in his religieuze kwesties altijd al een rol in zijn werk work, his most prominent focus was on sexual hebben gespeeld, lag de voornaamste focus op power relations, as in his most successful movies seksuele machtsverhoudingen, zoals in zijn meest 06 (1994) and Interview (2003). succesvolle films06 (1994) en Interview (2003). The cover of the publication features Van Gogh Op de cover van de bundel staat hij zelf afge- himself, eyes wide open and covered in a kef- beeld, met wijdopen gesperde ogen en bedekt fiyeh, the so-called “Palestinian scarf.” It seems met een keffiyeh, de zogenaamde ‘Palestijnse that by wearing the scarf he wants to represent sjaal’, waarmee hij religieus fundamentalisme lijkt religious fundamentalism (although Palestinian te willen verbeelden (hoewel Palestijnse groepe- organizations using this scarf as a symbol do not ringen die deze sjaal als symbool gebruiken niet necessarily have a religious nature.) per definitie religieus van aard zijn). The title Allah weet het beter (Allah Knows Better) De titel Allah weet het beter is representatief voor is representative for Van Gogh’s resentment

22 21 Van Goghs ressentiment tegen (islamitisch) against (Islamic) fundamentalism, which would fundamentalisme en de bedreiging die deze zou be a threat to article 7 of the Constitution, the vormen voor artikel 7 van de Grondwet, het ‘recht “freedom of speech.” It is striking that in this pub- op de vrijheid van meningsuiting’. Opvallend in lication, he chooses to respond to fundamentalist deze bundel is zijn keuze om fundamentalisti- doctrines with a conception of Western freedom sche doctrines te beantwoorden met een al even and enlightenment ideals which is as rabid as rabiaat begrip van westerse vrijheid en verlich- the doctrines he addresses. His unequivocal tingsidealen. Zijn ondubbelzinnig uitgesproken support for the American invasion of Iraq, led by steun aan de Amerikaanse inval van Irak en de former president of the United States George hysterische opeenvolging van brieven aan de W. Bush is a typical example, as is the hysterical Amsterdamse PvdA-politica Fatima Elatik en series of letters addressed to the Amsterdam voorzitter van raadsfractie Bea Irik (een achttal, Labor (PvdA) politician Fatima Elatik and local waarbij alleen Irik enkele malen bereid bleek te party leader Bea Irik (eight in total, Irik was the antwoorden), die hij verantwoordelijk hield voor only one to respond to some of them), whom he het onder protest van moslims afgelasten van held to be responsible for the cancellation of the het theaterstuk Aïsha, zijn hier typische voor- theater piece Aisha, which was objected against beelden van. by Muslims.

De aanslag op de Twin Towers te New York in The 9/11 attacks on the Twin Towers in New York 2001 vormt duidelijk het omslagpunt in zijn werk: is clearly the turning point in his work: “Ever since ‘Sinds 11 september, u weet wel, zijn de messen 9/11, you know, the knives have been sharpened geslepen en marcheert de Vijfde Colonne van de and the Fifth Column of goat-fuckers is march- geitenneukers betrekkelijk ongehinderd voor- ing forward relatively unhindered.” 1 The concept waarts.’ 1 Het begrip ‘geitenneuker’ is typerend of “goat-fucker” is typical for Van Gogh, who, voor Van Gogh, die na eigen onderzoek van de after doing his own research in the Quran, had Koran tot de conclusie was gekomen dat mos- concluded that, in absence of women, Muslims lims bij gebrek aan vrouwen het recht hadden had the right to find sexual satisfaction in the zich seksueel te bevredigen met behulp van een company of a goat or camel. kameel of geit. This collection of essays seems to form the apex In deze bundeling teksten lijkt Van Goghs verlich- of Van Gogh’s enlightenment fundamentalism. tingsfundamentalisme een hoogtepunt te berei- This inevitably results in the situation in which ken, hetgeen er onvermijdelijk toe leidt dat zijn his defense of “free speech” obstructs any truly verdediging van het ‘vrije woord’ elke waarachtig open and intellectual discussion. This publica- open en intellectuele discussie in de weg staat. tion shows how his genuine desire to break Deze bundel maakt inzichtelijk hoe zijn oprechte taboos relating to religious fundamentalism has wens om taboes te doorbreken in relatie tot the opposite result, owing to his personal fears religieus fundamentalisme door persoonlijke and frustrations. By elevating the “freedom of angsten en frustraties tot het tegendeel leidt. Van speech” in an absolutist way, Van Gogh creates Gogh schept met zijn absolutistische verheffing the precedent for the emergence of radically na- van de ‘vrije meningsuiting’ het precedent voor de tionalist and islamophobic movements like Geert opkomst van radicaal nationalistische en islamo- Wilders’s Freedom Party (PVV). fobe bewegingen als de PVV van Geert Wilders. Essential for the development of his thought are Essentieel voor de ontwikkeling van zijn denken the letters he writes to the right-wing populist zijn de brieven die hij schrijft aan de in 2002 politician Pim Fortuyn, who was murdered in door een dierenactivist vermoorde rechts-popu- 2002 by an animal rights activist. Van Gogh ad- listische politicus Pim Fortuyn, door Van Gogh dresses him systematically as the “Divine bald systematisch aangeduid als de ‘Goddelijke kale’. one.” During the period in which the essays were De inderdaad kaalgeschoren Fortuyn beleeft in written, Fortuyn, who indeed shaved his head, de periode waarin de gebundelde teksten zijn ge- was at the peak of his political career.

22 23 schreven zijn politieke hoogtepunt, iets waar Van Van Gogh – who had long been an admirer of the Gogh – die reeds langere tijd bewonderaar was former columnist and who had interviewed him van de voormalig columnist en hem op verschil- on television at several occasions – reacts to this lende momenten interviewde voor televisie – met with great enthusiasm. By directly addressing the groot enthousiasme op reageert. Fortuyn provo- taboos on immigration, integration, and religious ceert gevestigde politiek door taboes rondom fundamentalism, Fortuyn provokes the political immigratie, integratie en religieus fundamenta- establishment. His mediagenic frankness about lisme rechtstreeks te adresseren. Zijn media- his homosexuality and related personal excesses genieke openhartigheid over zijn homoseksuele provides a challenging contrast with his more geaardheid en persoonlijke uitspattingen hier- classically oriented, nationalist discourse. omtrent vormen in relatie tot zijn meer klassiek nationalistische betoog een uitdagend contrast. Van Gogh openly supports Fortuyn, who was sometimes very emotional and fickle, and Van Gogh uit openlijk zijn steun en geeft Fortuyn, gives him advice and support at several crucial die extreem emotioneel en wispelturig kon zijn, moments. Nevertheless, Van Gogh, who in an op een aantal essentiële momenten advies en intellectual sense was inferior to Fortuyn, but who ondersteuning. Het aanbod een post als minister had a better ability to self-reflect, unquestion- van cultuur aan te nemen in een toekomstige ably rejects his offer to be Minister of Culture in a ‘kabinet Fortuyn’ wijst Van Gogh, die in intellec- future “Fortuyn government.” tuele zin Fortuyns mindere was maar hem in zijn vermogen tot zelfreflectie oversteeg, desondanks Van Gogh’s last, posthumously released movie zonder te twijfelen af. 06/05 (2004) revolves around a conspiracy concerning Fortuyn’s death: “Fortuyn hasn’t been […] Van Goghs laatste postuum verschenen film killed by a single lunatic, but by a conspiracy of 06/05 (2004) heeft een complot rondom de dood foaming politicians who felt that their power was van Fortuyn als centraal thema: ‘Fortuyn [is] niet threatened.” 2 om zeep […] geholpen door één gek, maar door een samenzwering van schuimbekkende politici The radical Islamist Mohammed Bouyeri didn’t die zich in hun macht bedreigd zagen.’ 2 motivate his assassination of Van Gogh based on his work as a columnist and movie director, De radicale islamist Mohammed Bouyeri mo- but because of his involvement as producer of tiveerde zijn moordaanslag op Van Gogh niet the anti-Islamic movie pamphlet Submission op basis van diens eigen werk als columnist (2004) of former VVD politician Ayaan Hirsi Ali. en filmmaker, maar als de producent van het Van Gogh’s death created the actual foundation anti-islamitische filmpamfletSubmission (2004) for the Freethinkers’ Space, which turned against van de toenmalige VVD-politica Ayaan Hirsi Ali. censorship in the years after his death. That’s Met zijn overlijden werd het feitelijke fundament why Van Gogh is prominently featured on the geschapen voor de Vrijdenkersruimte, die zich in wall, and contrary to the other works, his framed de jaren na zijn dood tegen censuur keerde. Van poster has never been moved. Van Gogh’s par- Gogh hangt dan ook prominent aan de muur, en ents were guests of honor at the opening of the in tegenstelling tot de andere werken is de inge- exhibition. lijste poster nooit verhangen. Zijn ouders waren eregasten bij de opening van de tentoonstelling.

1 Theo van Gogh, Allah weet het beter (Amsterdam: Xtra – 1 Theo van Gogh, Allah weet het beter (Amsterdam: Xtra – Rechtdoorzee Mijl op 7, 2003), p. 14 Rechtdoorzee Mijl op 7, 2003), p. 14 2 Ibid. 2 Ibid.

Deze gesigneerde prints tonen verschillende These autographed prints show various draw- tekeningen van een cartoonist werkend onder ings of a cartoonist working under the alias of het pseudoniem Gregorius Nekschot. Nekschot Gregorius Nekschot. Nekschot is one of the few is een van de weinige uitgesproken rechtse en explicitly right-wing and emphatically anti-Islamic nadrukkelijk anti-islamitische cartoonisten in cartoonists in the Netherlands. His jokes are Nederland. Zijn grappen zijn direct en – mede direct and – also due to the detailed shading door de gedetailleerde arcering waarmee hij zijn through which he gives his characters a certain personages een zekere massa verschaft – opval- mass – surprisingly gloomy. His discourse is lend zwaarmoedig. Zijn betoog is vergaand mora- extremely moralistic and turns not only against listisch en keert zich behalve tegen de islam ook Islam but also emphatically against socialist and nadrukkelijk tegen socialistische en progressieve progressive politicians and Christians (including politici en christenen (waaronder ook sociaal- social-Christian political parties). His fame spread christelijke partijen). Hij kreeg bekendheid bij een among a broader audience because his cartoons groter publiek door publicatie van zijn cartoons were published on the website of polemist and op de website van de polemist en cineast Theo movie director Theo Van Gogh (see p. 21), who van Gogh (zie p. 21), die een bewonderaar van was an admirer of his work. zijn werk was. Nekschot acquired national fame when on May Nekschot kreeg grote landelijke bekendheid toen 15, 2009 ten policemen arrested him in his house, hij op 15 mei 2009 door tien agenten uit zijn huis because his cartoons would deliberately discrimi- werd gehaald omdat hij met zijn prenten opzette- nate against parts of the population (Muslims) lijk bevolkingsgroepen (moslims) zou discrimine- and incite hate. Strangely enough, his sudden ren en aan zou zetten tot haat. De plotse arresta- arrest was based on a two-year old complaint tie volgde bizar genoeg op een al twee jaar oude by imam Abdul Jabbar van de Ven, filed at the klacht van imam Abdul Jabbar van de Ven bij het Internet Discrimination Center. The arrest took Meldpunt Discriminatie Internet. De aanhouding place at the request of the Public Prosecutor in vond plaats op last van het Openbaar Ministerie Amsterdam. Nekschot’s house was searched, and (OM) in Amsterdam. In Nekschots woning werd he had his mobile phone and computer confis- een huiszoeking verricht, waarbij zijn computer cated. Also his publication Nekschot: Misselijke en mobiele telefoon in beslag werden genomen. grappen (Nekschot: Sick Jokes) became subject Ook zijn boek Nekschot: Misselijke grappen werd of investigation. After one and a half day of inter- in het onderzoek betrokken. Nekschot werd na rogation, Nekschot was released. According to a anderhalve dag verhoor weer vrijgesteld. Volgens spokesperson of the Public Prosecutor, Nekschot een woordvoerder van het OM riskeerde Nek- could face “a maximum sentence of two years or schot ‘een gevangenisstraf van maximaal twee a fine of €18,500.” 1 jaar of een geldboete van 18.500 euro.’ 1 The raid, confiscation, and Nekschot’s interroga- Over de inval, de inbeslagneming en het verhoor tion caused a big outrage in Parliament, which

28 27 wel toe dat het niet nodig was geweest om Nek- In hindsight, the added value had not been schot een nacht lang vast te houden, de meer- “much,” owing to the “silence of the accused,” 3 waarde daarvan bleek achteraf gezien ‘niet groot’, as he wrote to the Public Prosecutor. gezien de ‘zwijgende houding van de verdachte’, 3 zo schreef hij aan de top van het OM. VVD party leader Mark Rutte forcefully criticized the Minister. He suggested that the arrest was Fractieleider Mark Rutte van de VVD was de politically motivated. Hirsch Ballin denied this al- grootste criticaster van de minister. Hij sugge- legation, and stated that the choice to prosecute reerde daarbij dat er politieke motivaties beston- was an independent decision of the Public Pros- den voor zijn arrestatie. Hirsch Ballin ontkende ecutor. Even when Hirsch Ballin had succeeded dit, en verklaarde dat de keuze tot vervolging to convince Parliament that he himself had not volledig in handen van het OM had gelegen. Zelfs ordered the arrest, Rutte insisted that the case toen de kamer in zijn geheel overtuigd was dat was still surrounded by the “suggestion of a po- Hirsch Ballin niet zelf opdracht tot de arrestatie litical arrest.” 4 However, when challenged by the had gegeven hield Rutte vol dat er een ‘zweem other parties to draw the consequences of his van een politieke arrestatie’ 4 rond de zaak bleef conviction and propose a vote of no-confidence, hangen. Op uitdagingen van andere partijen hier one of the heaviest political means available to consequenties aan te verbinden door middel van Parliament, he didn’t react. een motie van wantrouwen, een van de zwaarste middelen die de Kamer tot zijn beschikking heeft, The importance that Rutte and his party attached reageerde de politicus echter niet. to this case is clearly visible in the establishment of the Freethinkers’ Space. On many occasions, Hoe belangrijk deze zaak voor Rutte en zijn partij Rutte has repeated that the arrest and prosecu- is blijkt uit het ontstaan van de Vrijdenkersruimte. tion of Nekschot was one of the most important Rutte heeft meermaals herhaald dat de arres- reasons to realize the exhibition space. tatie en vervolging van Nekschot een van de belangrijkste aanleidingen voor hem was om de The extent to which Nekschot – who is convinced tentoonstellingsruimte te realiseren. of a political conspiracy against him – identifies with the founders of the Freethinkers’ Space, Hoe vergaand Nekschot – die zelf overtuigd is shown by his willingness to realize, at the re- is van een politiek complot tegen zijn persoon quest of Geert Wilders, several cartoons for the – zich identificeert met de oprichters van de election special of the nationalist-populist news- Vrijdenkersruimte bleek uit zijn bereidheid in paper De Telegraaf during the election campaign opdracht van Geert Wilders een aantal cartoons of 2010. The cooperation between Wilders and te realiseren voor een verkiezingsbijlage in het Nekschot became public when the editorial nationalistisch-populistische dagblad De Tele- board refused to publish the drawings, and both van Nekschot volgde grote verontwaardiging van scheduled an emergency debate to call the graaf tijdens de verkiezingscampagne van 2010. Wilders and Nekschot decided to expose this as het parlement, dat opriep tot een spoeddebat former Christian-Democratic (CDA) Minister of Deze samenwerking tussen Wilders en Nekschot being “censorship.” 5 om toenmalig minister van justitie Ernst Hirsch Justice, Ernst Hirsch Ballin to account. Hirsch kreeg opnieuw ruchtbaarheid toen de redactie de Ballin (CDA) ter verantwoording te roepen. Hirsch Ballin stated that all procedures had been follow- publicatie van de tekeningen weigerde, en zowel Ballin stelde hierop dat volgens procedure was ed, and that it had taken the Public Prosecutor a Wilders als Nekschot dit als ‘censuur’ 5 besloten gehandeld, en het OM lange tijd nodig had gehad long time to confirm the identity of the cartoonist. openbaar te maken. om de identiteit van de cartoonist vast te stellen. Nekschot retorted that his email address was on Nekschot riposteerde later dat zijn e-mail adres his website, and that the Public Prosecutor also op zijn website vermeld staat en tevens via zijn could have contacted his publisher. Hirsch Ballin 1 ‘Minister ontkent inperking vrije meningsuiting’, 1 ‘Minister ontkent inperking vrije meningsuiting’, uitgeverij contact had kunnen worden opgeno- subsequently stated that “the IP-address doesn’t Trouw, 17 mei 2008 Trouw, May 17, 2008 2 2 men. Hirsch Ballin stelde hierop weer dat ‘aan show who the artist is” and that “nobody lives Maartje Willems, ‘Nekschotdebat: Kamer hekelt excessief Maartje Willems, ‘Nekschotdebat: Kamer hekelt excessief optreden’, Elsevier, 20 mei 2008 optreden’, Elsevier, May 20, 2008 2 een IP-adres niet te zien is, wie de tekenaar is’ en on a website.” Moreover, the surprise effect of 3 Brief van Ernst Hirsch Ballin aan het Openbaar Ministerie, 3 Letter of Ernst Hirsch Ballin to the Public Prosecutor, ‘op een website niemand woont.’ 2 Tevens zou er a domiciliary visit had been desirable. Never- kenmerk 5547396/08, 29 mei 2008 ref. 5547396/08, May 29, 2008 4 Ibid. 4 Ibid. juist belang zijn geweest bij het verrassingseffect theless, Hirsch Ballin admitted that it had not 5 ‘Wilders beticht De Telegraaf van censuur’, 5 ‘Wilders beticht De Telegraaf van censuur’, van de huiszoeking. Desalneittemin gaf hij later been necessary to lock up Nekschot overnight. NRC Handelsblad, 27 mei 2010 NRC Handelsblad, May 27, 2010

Op de schilderijen Piano Woman en Danseuses The paintings Piano Woman and Danseuses Exotiques van Ellen Vroegh wordt het vrouwelijke Exotiques made by Ellen Vroegh depict the lichaam uitgebeeld. Waar Danseuses Exotiques female body. Danseuses Exotiques shows the de vrouwelijke ‘exoot’ afbeeldt, ongemoeid door “exotic” female, undisturbed by Western morality westerse moraal en daardoor nog immer in and therefore still able to abandon herself to her staat zich vrijelijk over te geven aan ‘natuurlijke’ “natural” impulses like sexual lust and dance. impulsen als seksuele lust en dans, vergoelijkt Piano Woman extenuates the male lust for the Piano Woman de mannelijke lust tot consumptie consumption of the female body by presenting it van het vrouwelijke lichaam door deze als een in- as a musical instrument. Just like a passive piano, strument weer te geven. Zoals de passieve piano the armless body of the Piano Woman can be elk moment op elke wenselijke manier bespeeld played at any moment and in any desirable way. kan worden, zo ook het armloze lichaam van de Both works feature the woman as a sex object. In Piano Woman. De vrouw als lustobject staat in case of Danseuses Exotiques, an additional ele- beide werken centraal. In het geval van Danseu- ment seems to be a longing for a more original ses Exotiques lijkt hierbij ook heimwee naar een type of eroticism, considering the white female meer oorspronkelijk eroticisme een rol te spelen, figure rediscovering her naked innocence next to gezien de blanke vrouwfiguur die haar naakte the colored exotic figure. onschuld hervindt naast de gekleurde exoot. Vroegh acquired national fame due to a conflict Vroegh kreeg nationale bekendheid door een with the municipality of Huizen, her hometown. conflict tussen haar en de gemeente Huizen, Her work, including the two paintings described waar zij woon- en werkzaam is. Op de afdeling above, was on display at the civil affairs depart- Burgerzaken in het Gemeentehuis werd haar ment in the town hall. After some visitors and werk geëxposeerd, waaronder de twee zojuist staff members had complained about the explicit beschreven stukken. Na klachten van enkele nudity on the paintings, the municipality decided bezoekers en personeelsleden over het expliciete to move the paintings to a place where they were naakt in de schilderijen besloot de gemeente less openly visible. Upon inquiry it appeared that deze te verhangen naar een plaats waar ze some of the people who filed complaints were of minder in het zicht hingen. Bij navraag bleken the Muslim faith. zich onder de personen die een klacht hadden ingediend ook moslims te bevinden. Enraged by this relocation, Vroegh contacted newspaper De Telegraaf, which chose to fore- Uit woede door deze verplaatsing besloot Vroegh ground the “censorship by Muslims,” upon which contact op te nemen met dagblad De Telegraaf. right-wing populist politicians and opinion mak-

32 31 Die koos er voor om het aspect van ‘censuur door ers started to enter the discussion on a national moslims’ centraal te stellen, waarop rechts-popu- level. Due to this publicity, Vroegh was invited to listische politici en opiniemakers zich nationaal several interviews and television appearances. in de discussie begonnen te mengen. Vroegh kreeg als gevolg hiervan een reeks verzoeken tot In an interview she states that “People who expe- interviews en televisieoptredens. rience this type of innocent art as being offensive or shocking, […] do not belong in our traditionally Zelf stelt zij in een interview dat ‘Mensen die dit tolerant country.” 1 She also stresses her apolitical soort onschuldige kunst al als aanstootgevend of position as an artist: “[My work] is mainly an ex- schokkend ervaren, […] niet in ons van ouds- pression of my experience and playing with form her tolerante land thuis [horen].’ 1 Zij benadrukt and color. I don’t feel the need to communicate a daarop haar a-politieke positie als kunstenaar: message, but I do want to be able to make what ‘[Mijn werk] is voornamelijk een uiting van mijn fascinates me and what I like.” 2 belevingswereld en het spelen met vorm en kleur. Ik hoef niet zo nodig een boodschap uit te dra- These statements are paradoxical, as her work gen, maar ik wil wel kunnen maken wat me boeit displays all the traces of an ethnical and sexual en wat ik mooi vind.’ 2 conflict: that is, the vision of the woman as a sex object, and in case of Danseuses Exotiques, Deze uitspraken zijn paradoxaal omdat haar viewed from a neo-colonialist, Western, consump- werk alle sporen van etnisch en sekseconflict in tion-oriented perspective. From this position, she zich draagt: namelijk de visie van de vrouw als seizes upon modernity to render her position as lust-object, in het geval van Danseuses Exoti- an artist unassailable. Thus, she reproaches the Kunstenares Ellen Vroegh ques vanuit de neo-kolonialistische, westerse, municipality for its lack of “being capable to act en VVD-leider Mark Rutte consumptie-georiënteerde blik en zij vanuit deze according to Western criteria.” 3 poseren voor Danseuses Exotiques positie de moderniteit als reden aangrijpt om haar positie als kunstenaar onaantastbaar te As a result of this incident, the municipality of Artist Ellen Vroegh and VVD frontman Mark Rutte verklaren. Ze verwijt de gemeente dan ook een Huizen has recently formulated new guidelines posing in front of gebrek aan ‘vermogen om naar moderne Wes- concerning the display of art in government build- Danseuses Exotiques terse maatstaven te handelen.’ 3 ings. Among other things, these guidelines state that art is not allowed to incite hate, be discrimi- Sinds enige tijd heeft de gemeente Huizen naar nating, offensive, pornographic, or blasphemous. 4 aanleiding van dit incident nieuwe richtlijnen It is also not allowed to show art that is dealing opgesteld voor het tonen van kunst in overheids- with genocide or animal cruelty. According to gebouwen. Hierin staat onder andere dat de these guidelines, Vroegh’s work has not been tentoongestelde kunst niet mag aanzetten tot re-elected for display in the town hall, in spite of haat, discriminerend, beledigend, pornografisch protests of the political party Leefbaar Huizen, of godlasterend mag zijn. 4 Ook mag er geen which demanded an emergency debate concern- kunst worden getoond die te maken heeft met ing the issue, intending to move the art works genocide of dierenleed. Vroeghs werk is onder back to their original location. deze nieuwe condities niet opnieuw in het stadhuis opgenomen, ondanks protest van de politieke partij Leefbaar Huizen die rondom de kwestie een spoeddebat aanvroeg met als doel de werken terug op hun oorspronkelijke locatie te krijgen.

PVV-parlementariër 1 Sharon Hagenbeek, ‘Wie aanstoot wil nemen aan mijn werk 1 Sharon Hagenbeek, ‘Wie aanstoot wil nemen aan mijn werk Fleur Agema poseert mag dat, maar daar is het niet voor bedoeld’, mag dat, maar daar is het niet voor bedoeld’, voor Piano Woman www.kunstwerkkopen.nl, 5 juni, 2008 www.kunstwerkkopen.nl, June 5, 2008 2 Ibid. 2 Ibid. PVV MP Fleur Agema 3 Ibid. 3 Ibid. posing in front of 4 http://www.artinsight.nl/pageID_6499239.html 4 http://www.artinsight.nl/pageID_6499239.html Piano Woman

Deze satirische tekst verscheen op 4 april 2008 On April 4, 2008, this satirical text appeared in the in het door de publicist en filosoof Jaffe Vink conservative weekly Opinio, founded by publicist opgerichte conservatieve opinieblad Opinio. and philosopher Jaffe Vink. The text, which would De tekst, die ook van Vinks hand zou blijken te turn out also to be written by him, was printed zijn, werd afgedrukt als een rede die voorma- as a speech given by former Prime Minister lig premier Jan-Peter Balkenende zou hebben Jan-Peter Balkenende during a secret meeting of uitgesproken bij een geheim overleg van het CDA the Christian Democrats (CDA), in the presence in de aanwezigheid van dertig prominente leden. of thirty prominent party members. In the text, Centraal in de tekst staat Balkenendes pleidooi Balkenende argues in favor of an attack on “reli- om na het cultuurrelativisme ook een offensief gious relativism” now that cultural relativism has aan te gaan tegen ‘godsdienstrelativisme’. been already targeted.

‘Wij kunnen en mogen niet langer zeggen dat “We cannot and may not any longer claim that het allemaal hetzelfde is. Bijbel en Koran – it is all the same. Bible and Quran – all the allemaal hetzelfde. Nee, en nog eens nee. Wij same. No, absolutely not. We must disagree moeten niet meegaan in die laffe vergelijking with the pusillanimous comparison that it is all van één pot nat.’ 1 one and the same.” 1

Tegenover het argument dat door scheiding tus- Against the argument that because of the sepa- sen kerk en staat de politiek geen mening zou ration of church and state, politics would not be mogen formuleren over een specifieke religie allowed to formulate an opinion about a particular (islam) stelt Balkenende dat de nadruk moet religion (Islam), Balkenende states that the “cul- worden gelegd op de islam als ‘cultuur’, en niet tural” nature of Islam, and not its religious nature, als religie. has to be stressed.

‘Wij kunnen zeggen dat er een grondig verschil “We can say that there is a thorough differ- is tussen Jezus en Mohammed. Allebei profeet. ence between Jesus and Mohammed. Both Maar Mohammed was ook legeraanvoerder were prophets. But Mohammed was also en veroveraar. Iemand die nogal heeft huis- commander-in-chief and conquerer. Some- gehouden in Mekka. Iemand die een liefdes- one who caused quite some havoc in Mecca. leven had – als de verhalen kloppen – waar ik Someone who had a love life – if the stories niet van sta te juichen.’ En: ‘het grote probleem are to be believed – that I cannot particularly is de islam. Jullie horen het goed, ik zeg niet: exult at.” And: “the big problem is Islam. That’s de radicale islam of het islamitische terrorisme right, I’m not saying: radical Islam or Islamic of het fundamentalisme in het algemeen – terrorism or fundamentalism in general – no, nee, ik zeg: het grote probleem is de islam.’ 2 I’m saying: the big problem is Islam.” 2

36 35 Als reactie op de publicatie van de tekst spande In reaction to the text and to everyone’s surprise, Balkenende op 4 april tot ieders verbazing een Balkenende started summary proceedings kort geding aan tegen Opinio, waarbij de Staat against Opinio on April 4. Under penalty of a fine, der Nederlanden op straffe van een dwangsom he demanded that the publication be stopped eiste dat de publicatie zou worden gestaakt en and that a rectification be made. The judge stated een rectificatie zou worden geplaatst. De rechter that stelde hierop dat “Evidently, the article […] is a fabrication ad- ‘Het artikel […] overduidelijk een verzinsel [is] dressing and provoking in a caricatural way dat op karikaturale wijze (het gebrek aan) the (lack of) polemics concerning Christianity polemiek omtrent het christendom en de and Islam. Therefore, it presents no case of islam aan de orde stelt en uitlokt. Er is dus incorrect or false accounts of the facts, as geen sprake van een onjuiste of valse weer- stated by the State.” 3 gave van feiten, zoals de Staat meent.’ 3 Thus, Balkenende was proven wrong by the Balkenende werd door de rechter dus niet in judge, but subsequently he started proceedings zijn gelijk gesteld, maar startte vervolgens een on substance against Vink and Opinio. Although bodemprocedure tegen Vink en Opinio. Hoewel the text was evidently polemical in nature, the de tekst overduidelijk polemisch van aard was Government Information Service (RVD) released werd door de Rijksvoorlichtingsdienst (RVD) de the following argument: volgende argumentatie vrijgegeven: “The State possesses information that the ‘De Staat beschikt over signalen dat in het speech was considered authentic in foreign buitenland de rede voor echt is gehouden. In countries. Based on the assumed authenticity, media in bepaalde landen is op grond van de media in certain countries have reproached veronderstelde echtheid van de rede aan de the Dutch Prime Minister for two-facedness. Nederlandse Minister-President dubbelhartig- The damage to the standing of the State and heid verweten. Het nadeel voor het aanzien its Prime Minister is evident and could have van de staat en zijn Minister-President is been predicted.” 4 evident en was voorzienbaar.’ 4 On June 3, 2008 Opinio announced that its Op 3 juni 2008 werd bekend dat de financie- funding had been stopped, because the weekly ring van Opinio was stopgezet, omdat er met didn’t seem economically viable with an edition een oplage van slechts 5000 exemplaren geen of only 5000 copies. On September 10, 2008, economische basis voor voortzetting van het the proceedings on substance of the State of tijdschrift was. Op 10 september 2008 werd de the Netherlands against Opinio were ceased, bodemprocedure van de Staat der Nederlanden because the weekly had been declared bankrupt tegen Opinio afgebroken aangezien het opinie- in the meantime. blad inmiddels al failliet was gegaan. Rutte, who stated that Balkenende behaved in Rutte, die stelde dat Balkenende zich in deze the matter like “the Prime Minister of Maduro- zaak gedroeg ‘als de minister-president van dam” 5 (a miniature scale model of The Nether- Madurodam’ 5 greep de gelegenheid opnieuw lands in The Hague), again seized the opportunity aan om zich als voorstander van de vrijheid van to profile himself as the champion of the freedom 1 1 meningsuiting te profileren. Het bewuste num- of speech. That’s why this particular edition of Jaffe Vink, ‘De geheime rede van Balkenende’, Jaffe Vink, ‘De geheime rede van Balkenende’, Opinio, jaargang 2, nr. 14, 4 april 2008 Opinio 2: 14, April 4, 2008 mer van Opinio heeft dan ook een prominente en Opinio occupies a prominent and independently 2 Ibid. 2 Ibid. 3 3 apart verlichte plaats gekregen in de boekenkast lit place on the bookshelves of the Freethinkers’ Zaaknummer LJN BC8727: http://zoeken.rechtspraak.nl/ Case number LJN BC8727: http://zoeken.rechtspraak.nl/ resultpage.aspx?snelzoeken=true&searchtype=ljn&ljn= resultpage.aspx?snelzoeken=true&searchtype=ljn&ljn= van de Vrijdenkersruimte. Space. BC8727&u_ljn=BC8727 BC8727&u_ljn=BC8727 4 Robbert de Wit, ‘Balkenende klaagt weekblad Opinio 4 Robbert de Wit, ‘Balkenende klaagt weekblad Opinio opnieuw aan’, Elsevier, 18 april 2008 opnieuw aan’, Elsevier, April 18, 2008 5 Robbert de Wit, ‘Rutte: Balkenende lijkt wel premier 5 Robbert de Wit, ‘Rutte: Balkenende lijkt wel premier Madurodam’, Elsevier, 18 april 2008 Madurodam’, Elsevier, April 18, 2008

Cet Obscur Objet du Désir - Self Portrait From The Cet Obscure Objet du Désir – Selfportrait From Back van fotograaf Aram Tanis toont de rug van The Back, made by photographer Aram Tanis, een man die met enige inspanning bezig is een shows the back of a man who is busy, with some handeling te verrichten rondom zijn geslachts- effort, doing something in surroundings of his deel. De gespannenheid die in zijn houding sex. The tension of his body seems to suggest besloten ligt lijkt te wijzen op het geconcentreerd the act of intently putting on a condom. omdoen van een condoom. The dimensions of the space surrounding the De dimensies van de ruimte waarin de man zich man are unclear. Because he is close against the bevindt zijn onduidelijk. Dicht tegen de muur wall it looks as if he is humiliated on purpose. oogt het alsof hij opzettelijk vernederd wordt, en Completely naked and separated from the rest of geheel naakt en afgezonderd van de open ruimte the space he has to finish a dirty job. The picture een smerig werkje moet uitvoeren. Dat de foto has been deliberately shot with a strong flash, opzettelijk met behulp van een sterke flitser is which intensifies the atmosphere of obscurity gemaakt vergroot de sfeer van obscuriteit en and amateurism, which are important aesthetic amateurisme, belangrijke esthetische categorie- categories for Tanis, whose work always is the ën in het werk van Tanis, dat altijd zeer gedetail- result of a detailed mise-en-scène. leerd in scèneis gezet. The title Cet Obscure Objet du Désir refers to a De titel Cet Obscur Objet du Désir refereert naar movie by the Spanish movie director Luis Buñuel een film van de Spaanse filmmaker Luis Buñuel from 1977. The surrealist story introduces the uit 1977. In het surrealistische verhaal wordt eighteen year old Conchita, who becomes the de 18-jarige Conchita geïntroduceerd, die een sexual obsession of the older Mathieu. Conchita seksuele obsessie teweegbrengt bij de oudere promises him all kinds of sexual satisfaction, but Mathieu. Conchita belooft hem allerlei vormen constantly postpones them at the last moment van seksuele bevrediging, maar stelt deze op as she wants to remain a virgin before marriage. het laatste moment telkens uit omdat zij maagd This arouses unbearable desires in Mathieu. wil blijven tot haar huwelijk, hetgeen bij Mathieu ondraaglijke verlangens opwekt. Cet Obscure Objet du Désir – Self Portrait From

40 39 Cet Obscur Objet du Désir - Self Portrait From The The Back was originally shown as a part of a Back werd oorspronkelijk getoond als onderdeel triptych selected from the series Cet Obscure van een drieluik geselecteerd uit de serie Cet Ob- Objet du Désir which would eventually comprise scur Objet du Désir die uiteindelijk 27 foto’s zou 27 photographs. The works were part of a show beslaan. De werken waren onderdeel van een with the same title, which opened on October 27, tentoonstelling onder dezelfde titel die opende 2005 in the building of the Ministry of Educa- op 27 oktober 2005 in het pand van het Ministerie tion, Culture, and Sciences (the Hoftoren) in van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (de The Hague. However, an increasing number of Hoftoren) te Den Haag. Groeiende bezwaren complaints against Self Portrait From The Back binnen de organisatie tegen Self Portrait From within the organization against the work resulted The Back hadden echter tot gevolg dat op 3 no- in the removal of the 280 cm tall photo print from vember de 280 centimeter hoge fotoafdruk uit de the exhibition on November 3. According to Tanis tentoonstelling werd verwijderd. Volgens Tanis “because apparently it was too offensive.” 1 ‘kennelijk omdat het aanstootgevend was’. 1 After consultation with the department, De Stichting de Ateliers die de kunstenaars voor Ateliers Foundation providing the artists for the de tentoonstelling aanleverde (naast Tanis ook exhibition (which also included Morgan Betz), Morgan Betz), besloot hierop bij monde van represented by director Dominic van den Boog- directeur Dominic van den Boogerd en schilderes erd and painter and teacher Marlene Dumas, en docente Marlene Dumas na overleg met het decided also to withdraw the other two works, ministerie de overige twee kunstwerken ook including Cet Obscure Objet du Désir – Selfpor- terug te trekken, waaronder het meer cryptische trait Under The Christmas Tree, in which the main Cet Obscur Objet du Désir – Self Portrait Under figure is placed in a garbage bag. This creates The Christmas Tree, waarin de centrale figuur an intentionally claustrophobic contrast with the geplaatst is in een vuilniszak, hetgeen een opzet- petit bourgeois symbol of the Christmas tree. telijk claustrofobisch contrast genereert met het Tanis unequivocally describes the attitude of the kleinburgerlijke symbool van de kerstboom. Tanis department as “censorship.” 2 zelf spreekt over de houding van het ministerie ondubbelzinnig als ‘censuur’. 2 The choice made by the VVD and PVV to include Tanis’s work in the Freethinkers’ Space is unique, De keuze van de partijen om het werk van Tanis because it seems to be the only work that doesn’t in de Vrijdenkersruimte op te nemen is uitzonder- immediately serve a political purpose: neither the lijk, gezien het feit dat deze als enige geen direct reason of censorship (undesired confrontation politiek belang lijkt te dienen: noch de reden van with sexuality in a government space), nor the censuur (ongewenste confrontatie met seksuali- subject of the work itself (the way in which sexual teit in overheidsruimte), noch het onderwerp van intimacy, vulnerability, and plasticity – distance het werk zelf (de wijze waarop seksuele intimiteit, – are metaphorically condensed in the object of kwetsbaarheid en plasticiteit – distantie – in the condom) fit into the line of criticism of Islam metaforische zin in het object condoom omsloten and/or censorship by Muslims. The situation con- zijn) past in de lijn van islamkritiek en/of censuur cerning this work comes closest the context of door aanhangers van de islam. Het dichtste raakt Vroegh’s paintings (see p. 31), in which the media de situatie van dit werk die van de schilderijen explicitly focused on censorship by Muslims due van Vroegh (zie p. 31), waarin berichtgeving zich to undesired nudity. The fact that in this case the nadrukkelijk richtte op censuur door moslims in censorship was motivated completely outside verband met ongewenste nuditeit. Het gegeven the realm of religion is clearly an exception in the dat de censuur in dit geval volstrekt areligieus thoroughly politicized space of the Freethinkers’ gemotiveerd is duidelijk een uitzondering in de Space. door en door gepolitiseerde Vrijdenkersruimte. It is possible that the work, precisely because Mogelijk vervult het werk precies door zijn moei- it is difficult to interpret within the Freethinkers’ lijke duidbaarheid binnen de Vrijdenkersruimte Space, occupies the role of a political diversion:

40 41 de politieke rol van bliksemafleider: een klassiek a classical case of censorship by the prudish geval van censuur door preutse kleinburgerlijk- bourgeoisie (like, for example, the refusal to heid (denk bijvoorbeeld aan de weigering in 1863 include Édouard Manet’s infamous painting om Édouard Manets beruchte schilderij Déjeuner Déjeuner sur l’herbe in the exhibition of the Salon sur l’herbe in de Parijse Salon tentoonstelling of Paris in 1863, see p. 8), which can be deployed op te nemen, zie p. 8), die kan worden ingezet to deny reproaches that islamophobia and racism om verwijten van islamofobie en racisme als would be the driving forces behind the Freethink- stuwende krachten achter de Vrijdenkersruimte ers’ Space. Nevertheless, remarks made by PVV af te weren. Desalniettemin bleek later uit opmer- politician Fleur Agema showed that she wasn’t kingen van PVV-politica Agema dat zij zelf niet op aware of the fact that there were art works in the de hoogte was van het feit dat er kunstwerken collection which were not censored by Muslims waren opgenomen die niet door islamcensuur (see p. 40). getroffen waren (zie p. 40). In conversation with Tanis, it turned out that the In gesprek met Tanis bleek het scheppen van creation of this confusion was intentional: when deze verwarring intentioneel. Toen de VVD en the VVD and PVV were in the process of creating PVV het project van de Vrijdenkersruimte tot the Freethinkers’ Space, Tanis intended to make stand brachten wilde hij een interventie plegen an intervention that would break the anti-Islamic om de anti-islamitische lijn van de tentoonge- tendency of the exhibited art works. However, stelde kunstwerken te doorbreken. Wel koos hij he consciously decided to exhibit his work in the bewust te exposeren bij de VVD, omdat hij geen space maintained by the VVD, not wanting to le- legitimiteit aan de PVV wilde geven. Op deze wij- gitimate the PVV. Thus, in spite of the ideological ze poogde Tanis ondanks de ideologische lading charge of the space, Tanis tried to broaden the in de ruimte het kader waarin hedendaagse kunst framework for the discussion of contemporary art en begrippen als ‘vrijheid’ en ‘censuur’ worden and concepts like “freedom” and “censorship.” bediscussieerd te verbreden.

1 Opgetekend door de website Verlichtingshumanisten, die een 1 http://verlichtingshumanisten.web-log.nl/photos/test_ archief bijhouden van kwesties rondom (religieuze) censuur in fotoalbum/aram_tanis_2.html Nederland: http://verlichtingshumanisten.web-log.nl/photos/ 2 Ibid. test_fotoalbum/aram_tanis_2.html 2 Ibid.

Op deze poster is de welbekende lay-out van een This poster shows the well-known layout of a pakje Marlboro filtersigaretten zichtbaar, maar in package of Marlboro filter cigarettes, on which plaats van het logo van sigarettenfabrikant Philip the logo of tobacco company Philip Morris Inter- Morris International toont het een foto van PVV- national is replaced by a picture of PVV leader voorman Geert Wilders. Ook staat er in plaats van Geert Wilders. The usual warning for health risks de gebruikelijke waarschuwing voor gezond- near the bottom of the package is replaced by heidsschade onderaan het pakje de tekst ‘Brengt the text “Is very harmful to you and society.” u en de samenleving ernstige schade toe’. In this sentence, the organization of the Interna- De organisatie van Internationale Socialisten tional Socialists, which produced and circulated die de poster produceerde en verspreidde richt the poster, address the supposed polarizing zich met deze zin tegen de polariserende en and segregating effect of Wilders’s politics on segregerende werking die de politiek van Wilders society. The fact that Wilders’s picture has been op de samenleving zou hebben. Dat Wilders’ pasted over the Latin motto of the Philip Morris afbeelding over het Latijnse onderschrift van het logo – “Veni, Vidi, Vici” (“I have come, seen, and Philip Morris-logo – ‘Veni, Vidi, Vici’ (‘Ik kwam, zag, conquered”) – seems to be an ill-considered en overwon’) – is geplaatst lijkt een ondoordachte announcement or even acknowledgment of aankondiging of zelfs erkenning van zijn electo- Wilders’s electoral success. Because two years rale succes. Want twee jaar na het verschijnen after the first appearance of the poster, his party van de poster verdriedubbelde het aantal zetels tripled its number of seats in Parliament. On van de partij. Wilders zelf rookt overigens menthol a side note, Wilders smokes Vogue menthol sigaretten van het merk Vogue, maar of dit ook cigarettes, but it is unclear whether this was the aanleiding was om de poster te produceren is reason for producing the poster. onduidelijk. The poster became nationally known when on De poster kreeg landelijke bekendheid toen op January 12, 2008, three activists were arrested 12 januari 2008 drie activisten te Amsterdam in by the Amsterdam police at the request of the opdracht van het Openbaar Ministerie (OM) door Public Prosecutor at the charge of defamation. de politie gearresteerd werden voor belediging The arrest occurred while the three were handing en smaad. Dit gebeurde terwijl zij de posters aan out posters. In protest against this treatment, het verspreiden waren. De volgende dag sloot GroenLinks MP Tofik Dibi joined seven other Tweede Kamerlid voor GroenLinks, Tofik Dibi, demonstrators of the International Socialists the zich uit protest tegen deze behandeling aan bij next day to hand out posters. They were arrested zeven andere demonstranten van de Interna- as well. From prison, Dibi stated that “it should tionale Socialisten om de posters uit te delen. be possible that Wilders makes a movie against Ook zij werden toen gearresteerd. Vanuit de cel Islam, but it should also be possible that the

46 45 liet Dibi weten ‘dat het moet kunnen dat Wilders International Socialists make a satirical poster een film tegen de islam maakt, maar dat het ook about him.” 1 In this statement, Dibi refers to moet kunnen dat de Internationale Socialisten Wilders’s much-discussed anti-Islamic movie een satirische poster over hem maken.’ 1 Dibi pamphlet Fitna, which would be released later refereert hierbij aan het veelbesproken anti-isla- that year. Reacting to the arrests, Wilders stated mitische filmpamflet van Wilders,Fitna , dat later that “It […] is a horrible thing that they are doing, dat jaar uit zou komen. Wilders stelde als reactie but it belongs to the freedom of speech. If you’re op de arrestatie dat ‘Het […] verschrikkelijk [is] allowed to deal blows, you also have to be able to wat ze doen maar het hoort bij de vrijheid van take them.” 2 meningsuiting. Wie kan uitdelen moet ook kunnen incasseren.’ 2 On July 5, 2008, Dibi challenged Rutte and Wilders on his personal Hyves page (an online Op 5 juli 2008 daagde Dibi via zijn persoonlijke social network) to include both the International Hyves pagina, een online sociaal netwerk, Rutte Socialists’ poster and a controversial portrait en Wilders uit om zowel de poster van de Interna- of Anne Frank (see p. 49) in the Freethinkers’ tionale Socialisten als een omstreden portret van Space. Anne Frank (zie p. 49) in de Vrijdenkersruimte op te nemen . This challenge led to an important split in the communal curatorship of VVD and PVV. PVV poli- Het is deze uitdaging die tot een belangrijke tician Fleur Agema immediately stated that the breuk tussen het gezamenlijke curatorschap “exhibition consists of art that has been removed van de VVD en de PVV leidde. PVV politica Fleur under pressure of Muslims. That is the theme of Agema stelde onmiddellijk dat de ‘tentoonstelling the exhibition, so Dibi’s poster doesn’t fit.” 3 bestaat uit kunst die is verwijderd onder druk van moslims. Dat is het thema van de expositie, en The same day the VVD gave an opposite reaction, daar past de poster van Dibi niet bij.’ 3 when, after having assured himself of the fact that the demonstrators hadn’t been convicted, De VVD reageerde dezelfde dag tegenover- VVD spokesman Friso Fennema stated that gesteld, toen VVD-woordvoerder Friso Fennema “in that case the law allows it, so naturally we stelde, nadat hij zich verzekerd had dat de welcome it. An offensive portrait of Mark Rutte is demonstranten niet veroordeeld waren: ‘dan is also fine, there is also a copy of the Quran.” 4 The het binnen de wet, en dan is het uiteraard wel- result of this conflict was that the VVD included kom. Een beledigende foto van Mark Rutte mag, both works in the Freethinkers’ Space, and the de Koran ligt er ook.’ 4 Het gevolg van dit conflict PVV quit the cooperation. This made Tofik Dibi, was dat de VVD beide werken opnam in de Vrij- whether voluntarily or not, a co-curator of the denkersruimte en de PVV uit het samenwerkings- exhibition (or in any case: external advisor). The verband stapte. Tofik Dibi werd daarmee, al dan name of the PVV, next to the VVD on the introduc- niet gewild, co-curator van de tentoonstelling (of tory sign to the exhibition, was covered with tape. in ieder geval extern adviseur). De vermelding van de PVV naast de VVD op het introductiebord After the media controversy concerning the dem- bij de tentoonstelling werd afgeplakt. onstration on Dam Square, Phillip Morris Inter- national called upon the International Socialists Na de mediacontroverse rondom de demon- to refrain from infringing on the copyright of the stratie op de dam werden de Internationale Marlboro logo. Legal action would follow a failure Socialisten door Phillip Morris International to comply immediately. Thereupon, the Interna- gesommeerd geen inbreuk meer te maken op tional Socialists decided to stop the distribution het beeldmerk van Marlboro. Indien dit niet met of the poster. 1 ‘Arrestaties rond Wilders-poster: vervolg’, 1 ‘Arrestaties rond Wilders-poster: vervolg’, www.socialisme.nu, 13 januari 2008 www.socialisme.nu, January 13, 2008 onmiddellijke ingang plaats zou vinden zouden 2 ‘Wilders acht arrestaties om posters onnodig’, 2 ‘Wilders acht arrestaties om posters onnodig’, zij gaan procederen. De Internationale Socialisten Trouw, 13 januari 2008 Trouw, January 13, 2008 3 Marten Blankensteijn, ‘Exporuimte PVV en VVD 3 Marten Blankensteijn, ‘Exporuimte PVV en VVD besloten toen te stoppen met de distributie van niet voor iedereen vrij’, De Pers, 6 juli 2008 niet voor iedereen vrij’, De Pers, July 6, 2008 de poster. 4 Ibid. 4 Ibid.

46 47 BANNED FRANK | T. | 2007 − 2008 | BANNED FRANK | T. | 2007 − 2008 | Geselecteerd door VVD, op Selected by the VVD at the voordracht van GroenLinks | recommendation of GroenLinks | Collectie Tofik Dibi Collection of Tofik Dibi

Dit schilderij was oorspronkelijk een graffiti, gere- This painting was originally realized with stencils aliseerd met stencils, die in 2007 in diverse grote as a graffiti, appearing in several larger cities steden opdook. Toen al leidde het werk dat het we- in 2007. Already then the work portraying the reldberoemde joodse meisje Anne Frank afbeeldt world-famous Jewish girl Anne Frank with a kef- met een keffiyeh – de zogenaamde ‘Palestijnse fiyeh – the so-called “Palestinian scarf” – was a sjaal’ – tot controverse. Deze controverse is het cause for controversy. This controversy was the gevolg van de relatie die de kunstenaar, werkzaam result of the connection that was made by the onder het pseudoniem ‘T.’, legt tussen de mas- artist, working under the alias “T.,” between the sale deportatie en vernietiging van joden in de massive deportation and destruction of Jews in Tweede Wereldoorlog (waaronder Anne Frank), en the Second World War (including Anne Frank), het huidige militaire offensief dat de joodse staat and the current military offensive of the Jewish Israël voert tegen de Palestijnen. T. suggereert met state Israel against the Palestinians. T.’s image het beeld dat Anne Frank als slachtoffer van een suggests that Anne Frank, being the victim of a fascistisch regime vandaag de dag aan de kant van fascist regime, would nowadays be on the side of het Palestijnse verzet zou staan. T. voert daarmee the Palestinian resistance. Thus, T. emphatically een nadrukkelijk humanistisch argument op: niet makes a humanist argument: it is not the origin de afkomst of religieuze overtuiging van Frank zou or religious conviction of Frank which would haar positie in het krachtenspel Israël-Palestina determine her position in the interplay of forces bepalen, maar haar identificatie met de onderdruk- between Israel and Palestine, but her identifica- ten wereldwijd, zonder onderscheid door religie of tion with all the repressed people around the politieke overtuiging. world, without any difference between religion or political conviction. Opvallend in het beeld is de foutieve keuze voor een rood-witte sjaal, die oorspronkelijk afkomstig What attracts the attention in the image is the is uit Jordanië. Het is de zwart-witte variant van de incorrect choice for a red-white scarf, which is sjaal die vooral door Palestijnen wordt gedragen. originally from Jordan. The Palestinians mainly Een pijnlijke fout in detaillering, omdat de relatie wear the black-white variant of the scarf. This is tussen Jordanië en Palestina hoogst problematisch a painfully erroneous detail in the image, as the is. Hoewel toevoer van (hulp)goederen aan het relation between Jordan and Palestine is highly bezette gebied oogluikend wordt toegestaan is problematic. Although Jordan turns a blind eye er onder de Jordaniërs veel ongenoegen over de to the flow of (relief) supplies to the occupied grote hoeveelheid Palestijnse vluchtelingen in hun territories, there is much dissatisfaction among land. the Jordanians about the massive presence of Palestinian refugees in their country. De afbeelding verkreeg nog grotere bekendheid toen de Nederlandse zangeres Birgit Schuurman The image acquired an even larger fame when

50 49 door postkaartenmerk Boomerang werd gevraagd postcard company Boomerang asked Dutch een beeld aan te leveren voor een gratis landelijk te pop singer Birgit Schuurman to select an image distribueren kaart. Schuurman, mede-oprichter van to be freely distributed throughout the country. de online galerie Prints and the Revolution die T. Schuurman, who co-founded the online gallery representeert, stelde Banned Frank voor, hetgeen Prints and the Revolution, which represents T., tot een golf van protest leidde. proposed Banned Frank. This led to a wave of protest. Met name het Centrum Informatie en Documenta- tie Israël (CIDI) protesteerde, en eiste een stop op Especially the Center for Information and Docu- de verspreiding van de kaart. Het riep universitei- mentation Israel (CIDI) protested, and demanded ten, bioscopen en cafés op de kaart uit de rekken that the distribution of the postcard be stopped. te halen om verdere verspreiding te voorkomen. It appealed to universities, cinemas, and bars to Een woordvoerder stelde dat remove the card from the racks so as to prevent further distribution. A spokesperson stated that ‘De kaart […] het symbool van de Holocaust [toont], gewikkeld in het symbool van de “The postcard shows the symbol of the Palestijnse strijd. Daarmee stel je de twee aan Holocaust, wrapped in the symbol of the elkaar gelijk en leg je de link naar joden als de Palestinian struggle. Thus the two are equated vervolgers van vandaag en Palestijnen als weer- and this establishes a link with the Jews as loze vervolgden zoals de joden in de Tweede persecutors and the Palestinians as a de- in de Tweede Wereldoorlog en het Palestijse verzet suppression of the Jews during the Second World Wereldoorlog.’ 1 fenseless, persecuted people, like the Jews in geen ‘mening’ die je wel of niet kunt delen maar War and the Palestinian resistance is not an “opin- the Second World War.” 1 een feitelijke constatering. ion” which can be shared or not, but an actual Zo accuraat als de woordvoerder van het CIDI de observation. picturale werking van T.’s werk omschreef, zo wei- Whereas the spokesperson of the CIDI was able Een ‘vreedzaam beeld’ zal het voor vrijwel niemand nig specifiek bleek het weerwoord van Boomerang accurately to describe the pictorial effect of T.’s zijn die enig inzicht heeft in de diepgaande histo- For basically anyone who has some insight into en Schuurman. Olivier Wegloop, mede-eigenaar work, Boomerang and Schuurman’s retort was risch conflicten die aan het icoon Anne Frank en de the deep, historical conflicts relating to the icon van Boomerang, vond de analyse van CIDI ‘idioot’, hardly specific. Olivier Wegloop, co-owner of Boo- keffiyeh verbonden zijn. Maar het meest onuit- of Anne Frank and the keffiyeh, this cannot be a want ‘Zij leggen verbanden die ik niet in het beeld merang, thought CIDI’s analysis to be “stupid,” staanbare is de stelling dat wij in een ‘vrij land’ leven “peaceful image.” But what is most unbearable zie’ 2. Maar wat hij wel precies in het beeld ziet blijft because “They make connections that I don’t en iedereen dus ‘alles mag interpreteren zoals je is the expression that we are living in a “free onduidelijk. Schuurman valt hem bij, en zegt het recognize in the image.” 2 However, it remains un- zelf wilt’, hetgeen simpelweg onwaar is. Interpre- country,” in that therefore “everyone may interpret volgende: clear what he does see in the image. Schuurman tatie wordt bepaald door de context die een beeld it in the way they like,” which is simply untrue. In- backs him up, and states the following: schept binnen de maatschappelijke realiteit van terpretation is determined by the context created ‘Ik weet wat de betekenis van het beeld voor – in dit geval – Nederland in relatie tot het conflict by an image within the social reality of – in this de maker heeft. Dat is namelijk: verzoening, “I know the meaning of the image as the tussen Israël en de Palestijnse bevolking. Het is case – the Netherlands in relation to the conflict verbroedering. Het samenbrengen van twee maker intended it. Namely: reconciliation, ondenkbaar het werk van T. te interpreteren zonder between the Israeli and Palestinian population. iconen tot een vreedzaam beeld.’ En: ‘Toen ik fraternization. Bringing together the two icons deze gepolariseerde context erkennen. It is unthinkable to interpret T.’s work without het beeld voor het eerst zag had ik alleen maar in one peaceful image.” And: “When I saw the acknowledging this polarized context. positieve associaties, maar iedereen is anders. image for the first time, I only had positive Dat T.’s zogenaamde ‘artist’s statement’ uitspraken Gelukkig is het een vrij land en mag je alles associations, but everyone is different. Fortu- als ‘T. stands for Truth’ en ‘T. stands for Tolerance’ That T.’s so-called “artist’s statement” includes interpreteren zoals je dat zelf wilt. Ik wil alleen nately this is a free country and everyone may bevat, en eindigt met de uitspraak ‘T. stands for a utterances like “T. stands for Truth” and “T. stands nogmaals laten weten dat het beeld alles be- interpret it in the way they like. I want to stress lot of Things’ 4 is representatief voor de vrijblijvend- for Tolerance,” and ends with “T. stands for a lot of halve antisemitisch is. Het is voor T. het ultieme once more that the image is anything but heid waarmee begrippen als ‘vrijheid van menings- Things,” 4 is representative for the noncommittal vredesteken.’ 3 anti-Semitic. For T. it is the ultimate symbol of uiting’ en het idee van ‘eigen interpretatie’ worden way in which concepts like “freedom of speech” peace.” 3 misbruikt voor het uithollen en neutraliseren van and the idea of “own interpretation” are abused so Daar waar Wegloop simpelweg apathisch lijkt te politieke symbolen. as to undermine and neutralize political symbols. staan ten opzichte van het analyseren van beelden, Whereas Wegloop simply seems to be apathetic is Schuurman verwikkeld in een onhoudbare to the analysis of images, Schuurman seems to overtuiging dat beelden per definitie nooit voor be involved in the untenable conviction that by 1 Claudia van Zanten, ‘CIDI woest om Anne Frank met 1 Claudia van Zanten, ‘CIDI woest om Anne Frank met iedereen dezelfde betekenis kunnen hebben. definition images have different meanings for Palestijnse sjaal’, Elsevier, 23 januari 2008 Palestijnse sjaal’, Elsevier, January 23, 2008 2 Ibid. 2 Ibid. Desalniettemin is het feit dat het werk van T. een different people. Nevertheless, the fact that T.’s 3 Ibid. 3 Ibid. verband legt tussen de onderdrukking van Joden work establishes a connection between the 4 http://www.printsandtherevolution.com/artists/17/t. 4 http://www.printsandtherevolution.com/artists/17/t.

Deze tekening van de Deense cartoonist Kurt This drawing by the Danish cartoonist Kurt West- Westergaard toont een tekenaar die werkt aan ergaard shows an artist working on an enormous een enorme beeltenis van een moslim (veelal image of a Muslim (commonly assumed to be wordt aangenomen dat het de profeet Moham- the prophet Mohammed himself). Instead of a med zelf is), die in plaats van een tulband een turban, he carries a bomb on his head, which the bom op zijn hoofd draagt waarvan de vonkende sparking fuse is about to detonate. The turban lont op het punt staat een explosie voort te features the Islamic profession of faith in Arabic: brengen. Op de tulband is in Arabisch schrift “lâ 'ilâha 'illâ 'allâh, wa-muhammadan rasûlu llâh” de islamitische geloofsbelijdenis vermeld: ‘lâ (“There is no god but God and Mohammed is his 'ilâha 'illâ 'allâh, wa-muhammadan rasûlu llâh’ prophet”). This establishes a relation with Islam (‘Er is geen god dan God, en Mohammed is zijn as a legitimation of so-called “terrorist” acts. profeet’). Hierdoor wordt een relatie gelegd met de islam als legitimatie van zogenaamde ‘terroris- The drawing that is shown here has been tische’ daden. dedicated to the Dutch cartoonist Gregorius Nekschot (see p. 27), who is prosecuted – and, De tekening die hier is afgebeeld is opgedra- as he disclosed himself, threatened – for his gen aan de Nederlandse cartoonist Gregorius drawings critical of Islam. “There is always a risk Nekschot (zie p. 27), die voor zijn islam-kritische that you work is taken seriously!,” the artist from tekeningen vervolgd en – naar hij zelf publiek Westergaard’s cartoon says, referring to the con- heeft gemaakt – ook bedreigd wordt. ‘Er is altijd troversies caused by him and Nekschot. Next to een risico dat je werk serieus wordt genomen!’, him, there’s a wastebasket filled with threatening zo spreekt de tekenaar in Westergaards cartoon letters addressed to the artist. On the right side voor zich uit, refererend naar de controverses of drawing Westergaard wrote a dedication to waar werken van beide cartoonisten toe hebben Nekschot: “Keep up the good work. All support geleid. Naast hem staat een prullenmand met and admiration!" dreigbrieven aan het adres van tekenaar. Rechts van de tekening staat een opschrift gericht aan The enormous cartoon on the wall is an image Nekschot: 'Keep up the good work! All support that brought Westergaard worldwide fame. He and admiration!' stated that “[the drawing] show[s] that terrorists get their spiritual ammunition from parts of Islam De enorme cartoon aan de muur is de beelte- and with this spiritual ammunition, and with nis waarmee Westergaard wereldwijd bekend dynamite and other explosives, they kill people.” 1 werd. Zelf stelt hij dat: ‘[the drawing] show[s] The drawing in considered to be part of the out- that terrorists get their spiritual ammunition from put of the twelve so-called “Danish cartoonists,” parts of Islam and with this spiritual ammunition, who mocked (fear of) Muslim fundamentalism. and with dynamite and other explosives, they kill On September 30, 2005, all drawings were people.’ 1 De tekening wordt gerekend tot een van published by the Danish newspaper Jyllands- de producten van de twaalf zogenaamde ‘Deense Posten, under the title of Muhammeds ansigt cartoonisten’ die de spot dreven met (de angst (Mohammed’s face).

54 53 voor) moslimfundamentalisme. De tekeningen After Danish Islamic organizations voiced their ming wanneer hij zich buiten zijn huis bewoog. old granddaughter behind, who was out of his werden op 30 september 2005 door de Deense objections and sought international support, the Zijn huis werd bepantserd met metalen deuren, immediate reach, playing in the living room only krant Jyllands-Posten gepubliceerd onder de titel controversy increased. The argument of these er werd camerabeveiliging geplaatst, de woning a few meters away from the Somalian man. The Muhammeds ansigt (Mohammeds aangezicht). organizations was that, except for the fact that werd uitgerust met een zogenaamde ‘panic police quickly arrived and shot the man in hand in most currents of Islam the portrayal of the room’ en kogelvrije ramen. Desondanks lukte and knee. The child was left unharmed. Nadat Deense islamitische organisaties bezwa- prophet is prohibited, printing the cartoons was a het een Somalische man om bewapend met een ren hadden geuit en internationaal steun zochten conscious offense to Muslims, and an example of bijl en een mes op 2 januari 2010 Westergaards Westergaard is a typical representative of a gen- groeide de controverse. Het argument van deze the way in which Muslims are treated as second woning binnen te dringen. Westergaard kon nog eration of Danish liberals, who emphatically stand organisaties was dat buiten een verbod voor de rate citizens in the Western world. In a lobby- net zijn bepantserde badkamer in vluchten, zijn by an absolutist separation between church and meeste geloofsstromingen binnen de islam om ing letter, two influential imams described this vijfjarige kleindochter achterlatend, die buiten state, freedom of speech, and “enlightened West- de profeet af te beelden, het afdrukken van de attitude as “[Europe’s] dictatorial way of using diens directe bereik enkele meters van de ern values” like the right to equality between man cartoons een bewuste belediging aan het adres democracy.” 2 Somaliër in de woonkamer had zitten spelen. and woman and the acceptance of homosexual- van moslims betrof en een voorbeeld was van de De politie was snel ter plaatse en schoot de man ity. Hence, Westergaard emphatically reproached wijze waarop moslims in de westerse wereld als The images were reprinted in the newspapers of in zijn hand en knie. Het kind bleef ongedeerd. the immigrant communities for turning against tweederangs burgers worden behandeld. In een around fifty different countries. International an- his cartoon. He stated: lobbybrief verwoordden twee invloedrijke imams ger among believers led to, among other things, Westergaard is een typische representant van deze houding als ‘[Europe's] dictatorial way of the burning of Danish embassies in Syria, Leba- een Deense generatie liberalen, die nadrukkelijk “We gave them everything – money, apart- using democracy’ 2. non, and Iran. There were worldwide protests, vasthouden aan een absolutistische scheiding ments, their own schools, free university, boycotts against Danish products, and the car- tussen kerk en staat, vrijheid van meningsuiting health care. In return, we asked one thing – De afbeeldingen werden in kranten van zo’n vijftig toonists had to deal with threats. Westergaard’s en ‘westerse verlichte waarden’ als het recht op respect for democratic values, including free verschillende landen afgedrukt. Internationale drawing became the most famous of them all. gelijkheid tussen man en vrouw en acceptatie speech. Do they agree? This is my simple woede onder gelovigen leidde onder meer tot Owing to its conciseness, irony, and simplicity, the van homoseksualiteit. Westergaard nam het test.” 3 het in brand steken van Deense ambassades in cartoon lends itself perfectly as a symbol for both immigrantengemeenschappen dan ook nadruk- Syrië, Libanon en Iran. Wereldwijd werd geprotes- supporters and opponents of religious satire. kelijk kwalijk zich tegen zijn cartoon te richten, By describing his cartoon as a “test” to investi- teerd, er werden boycots gevoerd tegen Deense en stelde: gate the democratic condition among migrants, producenten en de cartoonisten kregen te maken Westergaard’s style is generally characterized he gives his a work a meaning extending beyond met bedreigingen aan hun adres. Het was Wes- by a casual way of drawing, which is why his ‘We gave them everything – money, apart- satire: acceptance means to be a full member of tergaards tekening die de meeste bekendheid drawings have a deliberately rough quality. The ments, their own schools, free university, the Danish, “enlightened” society, protest means verwierf. De cartoon leent zich door zijn compact- cartoon that launched him to fame is therefore health care. In return, we asked one thing – to be ungrateful for the “gift” of “enlightenment.” heid, ironie en eenvoud perfect als symbool voor stylistically exceptional: the image is compact, respect for democratic values, including free zowel voor- als tegenstanders van religiesatire. has a spatial character, and looks powerful owing speech. Do they agree? This is my simple Like most liberals, Westergaard has also been to the use of substantial black areas, contrary to test.’ 3 critical of politicians like Wilders, who without Westergaards stijl wordt over het algemeen Westergaard’s other work. permission used Westergaard’s cartoon in his getypeerd door een los-vaste lijnvoering, zijn Door zijn cartoon als ‘test’ te beschrijven om anti-Islamic movie pamphlet Fitna. Thereupon, tekeningen ogen daardoor opzettelijk schetsma- As a result of the cartoon controversy, Wester- de democratische gesteldheid van migranten the cartoonist drew a cartoon of Wilders with tig. De cartoon waarmee hij zoveel bekendheid gaard was threatened heavily. On February 12, te onderzoeken geeft hij zijn werk een betekenis a similar bomb on his head, accompanied by verwierf is stylistisch dan ook uitzonderlijk: het 2008, the Danish intelligence service revealed die verder reikt dan satire: acceptatie betekent the text: “Danger: freedom of speech.” Thus he beeld is compact, heeft een ruimtelijk karakter en that three Muslims had been arrested, who were volwaardig onderdeel te zijn van de Deense suggested that Muslim fundamentalism and the oogt krachtig door het gebruik van substantiële charged with forming a conspiracy to murder ‘verlichte’ samenleving, protest betekent ondank- fundamentalist enlightenment doctrine of Wilders zwarte vlakken. Dit in tegenstelling tot Wester- Westergaard. After this incident, the intelligence baarheid voor de ‘gift’ van de ‘verlichting’. do not differ much. gaards andere werken. service was given the responsibility to protect the cartoonist against possible future attacks. Westergaard heeft, zoals de meeste liberalen, al- Westergaard werd naar aanleiding van de car- From this moment, Westergaard was under tijd kritisch gestaan tegenover politici als Wilders, 1 Adrian Humphreys, ‘The most hated man in Mecca’, toonkwestie hevig bedreigd. Op 12 februari 2008 police protection whenever he left his house. His die in zijn anti-islamitisch filmpamfletFitna on- National Post, 3 oktober 2009 2 http://politiken.dk/media/pdf/5679.PDF. maakte de Deense veiligheidsdienst bekend dat house was armored with metal doors, camera geautoriseerd de cartoon van Wester-gaard had 3 Jonathan Kay, ‘Jonathan Kay on Kurt Westergaard, free speech, drie moslims waren gearresteerd die beschuldigd surveillance was installed, as well as a “panic gebruikt. De cartoonist tekende daarop Wilders and leftist refuseniks’, National Post, 5 oktober 2010 werden een moordcomplot tegen Westergaard te room” and bulletproof windows. Nevertheless, on met een vergelijkbare bom als hoofddeksel met vormen. De veiligheidsdienst kreeg na dit incident January 2, 2010, a Somalian man, armed with an de bijgaande tekst ‘Danger: freedom of speech’, 1 Adrian Humphreys, ‘The most hated man in Mecca’, de verantwoordelijkheid de cartoonist tegen axe and a knife, succeeded in entering Wester- daarmee suggererend dat het moslimfundamen- National Post, October 3, 2009 2 http://politiken.dk/media/pdf/5679.PDF. eventuele toekomstige aanslagen te bescher- gaard’s house. Westergaard managed to flee talisme en de fundamentalistische verlichtings- 3 Jonathan Kay, ‘Jonathan Kay on Kurt Westergaard, free speech, men. Hij kreeg vanaf dit moment politiebescher- into his armored bathroom, leaving his five-year leer van Wilders niet veel van elkaar verschillen. and leftist refuseniks’, National Post, October 5, 2010

Deze serie van vijfentwintig foto’s door amateur- This series of twenty-five photographs has fotograaf Gerrit van Kralingen is gemaakt tijdens been made by amateur photographer Gerrit van twee edities van de International Amsterdam Kralingen during two editions of the Interna- Tattoo Convention. Centraal staat de cultus tional Amsterdam Tattoo Convention. The series rondom de tatoeage, en de excessen die rondom focuses on the cult of tattooing, and the excesses deze vorm van lichaamsbetekening bestaan. Op surrounding this type of body modification. een drietal foto’s, waarvan de beeltenis van een Three pictures, of which the one depicting a fully volledig getatoeëerd gezicht het meest indruk- tattooed face is the most impressive, give an im- wekkend is, wordt een impressie gegeven van pression of the most extreme forms of tattooing de meest vergaande vormen van tatoeagekunst. art. The development of this type of conventions De ontwikkeling van dergelijke beurzen die op taking up a multiplicity of fetishistic forms and een veelheid van fetisjistische vormen inhaken en creating new kinds of markets forms the second hieromheen nieuwe markten scheppen vormt de interpretative layer of the work. tweede interpretatie laag in het werk. There was a local controversy when the work was Lokale controverse ontstond toen het werk in exhibited in nursing home De Halderhof in Ben- Bennekom in verzorgingstehuis De Halderhof nekom. Indignant (and anonymous) reactions, tentoongesteld werd. De verontwaardigde (ano- probably from the inhabitants and personnel, nieme) reacties, waarschijnlijk van bewoners en were the immediate cause for the board of the personeel, waren voor de directie aanleiding om home to have the photos removed three days de foto's na drie dagen al weg te laten halen. Van after the opening of the exhibition. Van Kralingen Kralingen, die de voorwaarden van de tentoon- had contractually stipulated the conditions of the stelling in samenspraak met het tehuis contrac- exhibition together with the home, and was out- tueel had vastgelegd, was verontwaardigd, omdat raged, because the art commission of the home de kunstcommissie van het tehuis van tevoren hadn’t objected to the works beforehand: “Adults had laten weten geen bezwaar met de werken will be able to handle it, they told me.” 1 Accord- te hebben: ‘Volwassen mensen kunnen er wel ing to Annet Stunnenberg, the spokeswoman of tegen, werd me gezegd.’ 1 Volgens de woord- Opella, the Protestant foundation for living, care, voerster van Opella, de protestants-christelijke and well-being to which De Halderhof belongs, it stichting voor wonen, zorg en welzijn waar De was not an issue of the valuation of art within the Halderhof deel van uitmaakt, Annet Stunnenberg, home. She stated that: bestond er geen kwestie over de waardering van kunst binnen het tehuis. Zij stelde dat: “exhibitions certainly [may] provoke come reactions and become the topic of conversa- ‘tentoonstellingen ook zeker wat [mogen] los- tion. But in this case, we were surprised by maken en onderwerp van gesprek zijn. Maar the choice of the subject matter. Inhabitants, in dit geval waren we verrast over de keuze family members, and personnel indicated that van het onderwerp. Bewoners, familieleden they didn’t approve of the photographs within

58 57 en medewerkers gaven aan de foto's niet pas- the experience-oriented care of De Halderhof. send te vinden binnen de belevingsgerichte That’s why we decided to discontinue the zorg van De Halderhof. We hebben daarom exhibition.” 2 besloten om de tentoonstelling niet te laten hangen.’ 2 Van Kralingen’s work is the most recent addition made by the VVD to the Freethinkers’ Space. The Het werk van Van Kralingen is de laatste toevoe- photographer himself contacted the party, which ging geweest die de VVD aan de Vrijdenkersruim- agreed to his request to install the photographs. te deed. De fotograaf nam zelf contact op met de partij, die positief reageerde op het verzoek de This latest addition most clearly elucidates the foto’s op te komen hangen. party’s curatorial unclarity and lack of organization. Contrary to other works, this case involved De curatoriële onhelderheid van de partij en an artistic conflict without any national impor- gebrek aan organisatie wordt met deze laatste tance nor any impact on the art or political institu- toevoeging het meest duidelijk. In tegenstelling tion. Whereas other professional artists were still tot andere werken betrof dit een artistiek conflict kept “on hold” by the party, Van Kralingen’s work dat geen landelijke betekenis had of enige impact was installed without a problem. It is possible op het kunst- of politieke instituut. Terwijl andere that this was done precisely because of this professionele kunstenaars nog in de ‘wacht’ “innocent” reason. For it is inevitable that within werden gehouden door de partij, werd het werk the VVD there will have been questions about van Van Kralingen zonder probleem opgehangen. the desirability and ideological unclarity of the Mogelijk precies om deze ‘onschuldige’ reden, Freethinkers’ Space and the media attention that omdat er – onvermijdelijk – ook binnen de VVD it constantly resulted in. But it also shows that vragen zullen zijn geweest over de gewenstheid the Freethinkers’ Space started to lead its own en ideologische onhelderheid van de Vrijdenkers- life. The curatorial direction detached itself slowly ruimte en de media-aandacht die dit steeds tot from the day-to-day political debate, and step-by- gevolgd had. Maar het toont ook dat de Vrijden- step it started to develop its own artistic agenda kersruimte een eigen leven begon te leiden, de and preference. And contrary to all other works in curatoriële leiding zich langzaam losmaakte van the space, the inclusion of these photographs did het politieke debat van de dag, en stap voor stap not attract any media attention. een eigen artistieke agenda en voorkeur begon te ontwikkelen. In tegenstelling tot alle andere werken in de ruimte werd het bijzetten van deze foto’s dan ook door geen enkel mediaorgaan opgepikt.

1 Hans Gulpen, ‘Tattoo-foto’s uit verpleeghuis na protest’, 1 Hans Gulpen, ‘Tattoo-foto’s uit verpleeghuis na protest’, De Gelderlander, 10 juli 2008 De Gelderlander, July 10, 2008 2 Ibid. 2 Ibid.

58 59 Vrijdenkersruimte bibliotheek Library of the Freethinkers’ Space

62 61 Bijlagen Appendices

Titels Pim Fortuyn, Aan het volk van Nederland [To the Dutch People] (Amsterdam/Antwerpen: De bibliotheek van De Vrijdenkersruimte bevat Uitgeverij Contact, 1993) – naast de lijst met titels rechts – een aantal religieuze geschriften zoals edities van de Koran, Theo van Gogh, Allah weet het beter de Torah, en de Bijbel. Daarnaast is het werk [Allah Knows Better] (Amsterdam: XTRA Zohar – The Book of Splendor: Basic readings producties, 2003) from the Kabbalah, selected and edited by Gershom Scholem (New York: Schocken Books, Theo van Gogh en Eric Scheurs, Recreatie 1963) in de collectie opgenomen. [Recreation] (Amsterdam: XTRA producties, 2005)

Titles Sooreh Hera, Adam en Ewald [Adam and Ewald] (Amsterdam: XTRA producties, 2008) The library of The Freethinkers’ Space contains – beside the titles listed on the right – several Stan de Jong, Prettig weekend ondanks alles publications of a religious nature, such as [Enjoy Your Weekend, In Spite of Everything] editions of the Quran, the Torah, and the Bible. (Amsterdam: XTRA producties, 2005) The library also includes the book Zohar – The Book of Splendor: Basic readings from the Gregorius Nekschot, Misselijke grappen Kabbalah, selected and edited by Gershom [Sick Jokes] (Amsterdam: XTRA producties, Scholem (New York: Schocken Books, 1963). 2006)

62 63 BijlageN: Opening van AppendiceS: Opening of de Vrijdenkersruimte the Freethinkers’ Space

Speech Mark Rutte Mark Rutte’s speech

Transcriptie openingsspeech Mark Rutte, En, helaas meneer de minister-president: onder uw leiding is Transcription of the opening speech as Prime Minister: you have guided the CDA down this road. You uitgesproken op 4 juli 2008 het CDA deze weg ingeslagen. U hebt gefaald in het bescher- pronounced by Mark Rutte on July 4, 2008 have failed to protect a culture in our country in which free men van een cultuur in ons land waarin het vrije woord ook echt speech is truly free. ‘Wie vrij kan denken en vrij kan spreken is een vrij mens. Als de vrij is. “He who can freely think and freely speak is a free human being. mensen van een land vrij zijn, dan pas is een land vrij. In zo’n A country can only be free, if its people are free. That is the Because the freedom of expression is the core of our democ- land wil ik wonen.’ Zo begon ik het debat over de arrestatie van Omdat de vrijheid van meningsuiting de kern van onze country I would like to live in.” This is how I started the debate racy, the VVD and PVV find that this statement in favor of free Nekschot 1 en zo begin ik vandaag, omdat deze woorden voor democratie is vinden VVD en PVV dat dit statement voor het on the Nekschot’s arrest,1 and this is how I will start today, speech has to happen here. Exactly in this house, the house of mij en voor mijn vertrouwen in de kracht van de democratie heel vrije woord hier moet gebeuren. Juist in dit huis, het huis van because these words are very essential to me and my trust in democracy. Not because we have the ambition to become pro- wezenlijk zijn. de democratie. Niet, omdat wij de ambitie hebben profes- the power of democracy. fessional gallery owners, but because politicians ought to fight sionele galeriehouders te worden, maar omdat politici voor dit for this fundamental right. Artists who are feeling censored, Het is een feestelijke dag vandaag, geboren uit een treurige fundamentele recht behoren op te komen. Kunstenaars die zich Today is a day of celebration, born from a sad history. Sad, be- have collaborated in this protest. This space is the result. geschiedenis. Treurig, omdat één van de kernwaarden van onze gecensureerd voelen, verlenen medewerking aan dit protest, cause one of the core values of our open society – the freedom open samenleving – de vrijheid van meningsuiting – onder druk met deze ruimte als resultaat. of expression – is under pressure. Ladies and gentlemen, norms and values are subjective con- staat. Treurig, omdat ik nooit had gedacht in Nederland nog cepts which can never be imposed through penal law. de barricaden op te moeten voor het vrije woord. Misschien in Dames en heren, normen en waarden zijn subjectieve begrippen Sad, because I never would have thought that I would have to That’s why I am also not going to tell you whether the works Rusland, Cuba of Iran, maar toch niet in het vrije Nederland van die je nooit via het strafrecht kunt opdringen. Ik ga u dus ook stand on the barricades for free speech. Maybe in Russia, Cuba, on display should be considered beautiful or inspiring. The Erasmus en Spinoza en ook het land van Theo van Gogh. niet vertellen of u de getoonde werken wel of niet mooi of inspi- or Iran, but – please – not in the Netherlands, the free country of most important thing is that the expression of these artists is rerend moet vinden. Het belangrijkste is dat deze kunstenaars Erasmus and Spinoza, the country also of Theo van Gogh. not interfered with. Then we may discuss about the results, Toch, moeten we dit moment vandaag als een feestelijk iets be- niet belemmerd worden in hun uitingen. Over het resultaat and that’s part of art. schouwen. Het vrije woord is een groot goed en in de afgelopen mogen we vervolgens discussiëren, dat hoort bij kunst. Yet, we have to consider this moment today as a moment for maanden hebben we ervaren dat heel veel mensen daar voor celebration. Free speech is very important, and the last few In any case we feel honored with the eight works on which willen knokken. Het vrije woord heeft Nederland gemaakt tot In elk geval voelen wij ons vereerd met de bewuste acht werken months we have experienced that a great lot of people are pre- Nekschot’s arrest was based.5 But also Ellen Vroegh’s works een open en vrij land en dat is het waard om voor te strijden. van Nekschot waar de arrestatie op gebaseerd was.5 Maar ook pared to fight for it. It has been free speech that made the Neth- (see p. 31), which were moved by the city council of Huizen, and met de werken van Ellen Vroegh (zie p. 31) die door het ge- erlands an open and free country, and that is worth fighting for. it is very special that we are allowed to show you works by Theo Is dit alles nu nodig? Ja, helaas is de vrijheid van meningsuiting meentebestuur van Huizen verplaatst werden, en zeer bijzonder van Gogh which have never been shown before.6 sluipenderwijs onder druk komen te staan. En helaas moet ik is het dat wij hier nooit eerder vertoonde werken van Theo van Is all of this necessary? Yes, unfortunately the freedom of ex- constateren dat de grootste regeringspartij, het CDA, daar voor Gogh aan u mogen laten zien.6 pression has slowly and barely noticeably come under pressure. With the same pride with which I think about the freedom of verantwoordelijk is. Want, het begon met: And unfortunately it appears that the largest party in the govern- expression, this fundamental right that is so important for our Met dezelfde trots die ik voel als ik denk aan dat voor ons land ment, the CDA, is to be blamed for this. Because it started with: country, with the same pride, I present to you the Freethinkers’ [ex-]minister [van Justitie] Donner en het satiredebat 2; zo belangrijke grondrecht, de vrijheid van meningsuiting, met Space. diezelfde trots presenteer ik u deze Vrijdenkersruimte. [Former] Minister [of Justice] Donner and the debate on dezelfde minister Donner die na de afschuwelijke moord satire 2 ; op Theo Van Gogh pleitte voor het uitbreiden van het verbod op godslastering; the same Minister Donner arguing after the horrible murder on Theo van Gogh for an extension of the prohibition of de film van collega Wilders,3 waarbij CDA-prominenten blasphemy; [minister van Staat] Van den Broek, [minister van Buiten- landse Zaken] Verhagen en [fractievoorzitter] Van Geel the movie of my colleague Wilders,3 when [Minister vooraf expliciet opriepen de film niet uit te zenden; of State] Van den Broek, [Minister of Foreign Affairs] Verhagen, and [floor leader] Van Geel, prominent members Balkenende die, na verloren te hebben voor de rechter, of CDA, explicitly exhorted him not to show the movie; een bodemprocedure startte tegen het weekblad Opinio (zie p. 35); [Prime Minister] Balkenende who, after having lost the court case, started proceedings on substance against weekly en als klap op de vuurpijl de massieve arrestatie van een Opinio (see p. 35); cartoonist (zie p. 27). 1 Rutte refereert hier aan het debat dat in de Tweede and to top it all, the massive arrest of a cartoonist (see Dat het niet ophoudt, blijkt wel uit het feit dat de website Kamer werd gevoerd rondom de arrestatie van de cartoonist p. 27). 1 Rutte is referring to a debate in Parliament on the arrest GeenStijl 4 zich twee jaar na dato op het politiebureau moest (zie p. 28). of the cartoonist (see p. 28). vervoegen vanwege een paar commentaren van de bezoekers 2 Ibid. And that it doesn’t stop here, is clear from the fact that website 2 Ibid. op hun website. 3 Rutte verwijst hier naar Fitna (2008). GeenStijl,4 two years after the fact, has to report to the police 3 Rutte is referring to Fitna (2008). 4 GeenStijl is een opinieblog, gelieerd dagblad De Telegraaf. because of a few comments made by visitors on their website. 4 Geenstijl is an opinionated blog, related to newspaper Ik heb in dat debat eind mei gezegd dat het erop lijkt dat het 5 Deze uitspraak is incorrect. Nekschot heeft er na overleg met During the debate at the end of May, I said that it seems as De Telegraaf. CDA bereid is de vrijheid van meningsuiting te offeren op het zijn advocaat bewust voor gekozen om juist niet de werken te if the CDA is prepared to sacrifice the freedom of expression 5 This is incorrect. After conferring with his lawyer, Nekschot altaar van waarden en normen en heb die partij opgeroepen tonen waarvoor hij vervolgd werd. on the altar of values and norms, and I exhorted that party to had consciously decided to refrain from showing the works zich publiekelijk te scharen achter één van de belangrijkste 6 Hiermee refereert Rutte aan de presentatie van enkele publicly side with one of the most important fundamental values that led to his persecution. grondrechten van ons land. pagina’s uit de publicatie Recreatie (Amsterdam: Xtra of our country. 6 Rutte is referring to the presentation of a few pages from producties, 2005), een samenwerking tussen Van Gogh en the publication Recreatie (Recreation, (Amsterdam: Xtra En ja, ik weet dat Hirsch Ballin, de minister van Justitie, en striptekenaar Eric Scheurs. Omdat het boek wel degelijk via And yes, I know that Hirsch Ballin, Minister of Justice, and Prime producties, 2005), a cooperation between Van Gogh and premier Balkenende dit verwijt richting hun partij niet leuk vin- de boekhandel verkrijgbaar is geweest, moet worden vermoed Minister Balkenende do not like this reproach to their party. But cartoonist Eric Scheurs. As the book can be obtained through den. Maar helaas meneer Hirsch Ballin: u bent de minister van dat Rutte bedoelt dat dit werk nooit eerder als ‘kunst’ vertoond alas, mister Hirsch Ballin: you are the Minister of Justice and regular channels, one has to suspect that Rutte is meaning Justitie en dient de vrijheid van meningsuiting te verdedigen. is geweest. you need to defend the freedom of speech. And alas, mister that the work has never before been displayed as “art.”

64 65 BijlageN: Opening van AppendiceS: Opening of de Vrijdenkersruimte the Freethinkers’ Space

Speech Fleur Agema Fleur Agema’s speech

Transcriptie fragment openingsspeech Fleur Agema, Transcription of a fragment of the opening speech as uitgesproken op 4 juli 2008* pronounced by Fleur Agema on July 4, 2008*

[…] Dat er zoveel mensen bij elkaar zijn, dat is een heel […] The fact that there are so many people gathered here, is goed teken. Tegelijkertijd staan we hier naar aanleiding van a good sign. At the same time we are standing here because gebeurtenissen langere tijd geleden en recent die zich maar op of events, some of which happened long ago, some recently, blijven stapelen en waaruit blijkt dat onze vrijheid in het geding and which continue to happen and show that our freedom is is. Onze vrijheid die steeds een beetje verder ingeperkt wordt. at stake. Our freedom that is being limited, every time a little Onze vrijheid die ingeperkt wordt omdat schilderijen uit een bit more. Our freedom, limited because paintings have to be gemeentehuis verwijderd moeten worden omdat er moslims zijn removed from a city hall because Muslims take offense. That die er aanstoot aan nemen. Dat er muurschilderingen zijn waar wall paintings have to be censored around the genital area, over de schaamstreek blokjes moeten worden getekend omdat because there are Muslim women who don’t like them. That er moslima’s zijn die dat niet prettig vinden. Dat er mensen people are arrested in bed because they’re drawing cartoons. van hun bed worden gelicht omdat ze cartoons maken. Dat er That there are people who make paintings that are not allowed mensen zijn die schilderijen maken die er niet mogen zijn omdat to exist, because there are other people, because there are er andere mensen zijn, omdat er moslims zijn, die dat altijd weer Muslims, who always again find it unpleasant, and who always vervelend vinden en die daar altijd weer tegen in het geweer again take up arms. And there have been a lot recently. […] komen. En het zijn er nogal wat de afgelopen periode. […]

* Bron: http://www.youtube.com/watch?v=k9e47uqPaWs&NR=1, * Source: http://www.youtube.com/watch?v=k9e47uqPaWs&NR=1; de volledige speech van Agema is onvindbaar. the full text of Agema’s speech cannot be recovered.

66 67 BijlageN: Opening van AppendiceS: Opening of de Vrijdenkersruimte the Freethinkers’ Space

VVD Fotoarchief Photo archive of the VVD

68 69 70 71 72 73 74 75 Colofon About G N I G I D O N T I U Binnenhof 1a in Den Haag. bij de hoofdingang van Tweede Kamer, geldig legitimatiebewijs kunt u zich melden van deze uitnodiging en een Op vertoon werk tentoon te stellen. krijgen met censuur, de mogelijkheid om hun die op de een of andere manier te maken kunstnnaars, columnisten en cartoonisten, Met de Vrijdenkersruimte bieden VVD en PVV van Gregorius Nekschot. o.a. cartoons in de Tweede Kamer met een expositie van voor de opening van Vrijdenkersuimte De fracties van VVD en PVV nodigen u uit Vrijdag 4 juli om 10.30 uur

Politiek Kunstbezit II – Vrijdenkersruimte Art, Property of Politics II – Freethinkers’ Space is een project van Jonas Staal is a project by Jonas Staal

Tekst Text Jonas Staal Jonas Staal

Ontwerp Design Daniel Melse en Dimitri van Loenen Daniel Melse and Dimitri van Loenen

Productie Production Repro Stadskantoor, Gemeente Eindhoven Repro Stadskantoor, Municipality of Eindhoven

Fotografie Photography Lotte Stekelenburg, 2010: p. 4-5, 11, 19, 20, Lotte Stekelenburg, 2010: p. 4-5, 11, 19, 20, 26, 28, 34, 37, 44, 48, 52, 56, 59, 61, 62 26, 28, 34, 37, 44, 48, 52, 56, 59, 61, 62 Archief VVD, 2008: p. 2-3, 13, 15, 16, 23, 24, VVD archive, 2008: p. 2-3, 13, 15, 16, 23, 24, 30, 38, 42 30, 38, 42 Ewoud Butter, 2009: p. 51 Ewoud Butter, 2009: p. 51 Onbekend: p. 33, 47 Onbekend: p. 33, 47

Tekstredactie en vertaling uit het Nederlands Text editing and translation from Dutch Vincent W.J. van Gerven Oei Vincent W.J. van Gerven Oei

Politiek Kunstbezit II is onderdeel van de tentoon- Art, Property of Politics II is a part of the exhibition stelling Tricksters Tricked die van 16 oktober 2010 Tricksters Tricked, on display from October 16, tot 30 januari 2011 is opgesteld in het Van Abbe- 2010 till January 30, 2011 in the Van Abbemuseum museum in Eindhoven, samengesteld door Hadas in Eindhoven, curated by Hadas Zemer and Freek Zemer en Freek Lomme. Lomme.

Politiek Kunstbezit I verscheen begin 2010 als Art, Property of Politics I was published early 2010 onderdeel van de tentoonstelling The People Uni- as a part of the exhibition The People United Will ted Will Never Be Defeated in TENT., Rotterdam. Never Be Defeated in TENT., Rotterdam. This first Deze eerste publicatie bestaat uit een selectie publication comprises a selection of art works van kunstwerken uit de privé-collecties van alle from the private collections of all political parties politieke partijen in Rotterdam. in Rotterdam.

Oplage 3000 Edition 3000

Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door This publication has been possible, in part, Van Abbemuseum, Eindhoven en Fonds voor through the financial support of the Van Abbe- Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst, museum, Eindhoven and the Foundation for Amsterdam. Visual Arts, Design and Architecture, Amsterdam.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, recording or otherwise, without the written permission of the author.

76 UITNODIGING EXPO VRIJDENKERSRUIMTE VVDVVD PVVPVV NEKSCHOT ELLEN VROEGH ARAM TANIS JAFFE VINK TWEEDE KAMER 04 07 08 · 10.30 UUR