NAAR EEN HUMANITAIR VLUCHTELINGENBELEID

UITGAVE VAN HET WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 17, nummer 8, september 2015 INHOUD

3 NAAR EEN HUMANITAIR ‘REDUCEER MENSEN NIET TOT VLUCHTELINGEN’ VLUCHTELINGENBELEID 6 PVV: IN ALLE OPZICHTEN RECHTS 8 ‘HET EUROPESE BELEID IS FOUT, De schrijnende beelden van vluchte- aan het werk te helpen, want nu zijn DAT IS HET PROBLEEM’ lingen die sterven op zee of als er eenvoudigweg te weinig banen voor 10 beesten worden behandeld, laten zien alle werkzoekenden. Ook stelt hij dat HOE GEVAARLIJK IS PRIVATE EQUITY? dat het de hoogste tijd is om in te de lonen omhoog moeten en dat de 13 grijpen en de vluchtelingen een banken hogere buffers dienen te WONEN GOEDKOPER EN MEER menswaardige opvang te bieden. hebben. TOEKOMSTBESTENDIG MAKEN Vraag is alleen of Europa de grote 16 toestroom van vluchtelingen aankan Willy Diddens gaat in zijn bijdrage in PRECARIAAT: en wat de gevolgen zullen zijn van de op verschillende beleggingsvormen, HET MODERNE PROLETARIAAT? komst van migranten uit voorname- zoals hedgefondsen en private equity, 20 lijk islamitische landen. Migratiedes- die gekenmerkt worden door een GELIJKHEID IS OOK NOG EENS kundige Leo Lucassen geeft zijn visie combinatie van hoog rendement met ECONOMISCH VERSTANDIG op deze vraagstukken en schetst hoe hoog risico en die schade berokkenen een humanitair vluchtelingenbeleid aan onze economie. er volgens hem uit zou moeten zien. Economisch historicus Merijn Knibbe De in nood verkerende vluchtelingen laat zien hoe en waarom de woning- hoeven in elk geval niet op enig prijszeepbel heeft bijgedragen aan de mededogen van de PVV te rekenen. financiële crisis en komt met enkele COLOFON Wilders en de zijnen willen ze concrete voorstellen om wonen Spanning wordt uitgegeven door het allemaal terugsturen, ongeacht wat ze goedkoper en meer toekomstbesten- Wetenschappelijk Bureau van de SP doorstaan hebben en waar ze dig te maken. Een abonnement kost 12 euro per jaar voor vandaan komen. Dat de PVV er op SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De betaling gaat per incasso. het terrein van immigratie en Filosoof Joost de Bloois bespreekt in Abonnementenadministratie integratie (extreem)rechtse standpun- zijn artikel het begrip ‘precariteit’, dat Snouckaertlaan 70 ten op nahoudt is afdoende bekend, staat voor structurele bestaansonze- 3811 MB Amersfoort maar dat de partij ook op sociaaleco- kerheid. Hij stelt dat meer kennis van T (088) 243 55 40 nomisch terrein door en door rechts precariteit nodig is om het neolibe- E [email protected] is, weten minder mensen. Nadere rale beleid in al zijn vormen te Redactieadres bestudering van verkiezingsprogram- begrijpen en er een einde aan te Snouckaertlaan 70 ma’s, uitspraken en stemgedrag laat maken. 3811 MB Amersfoort zien dat de PVV het grootkapitaal T (088) 243 55 35 bevordert en mensen aan de onder- Op de achterkant bespreekt David E [email protected] kant in de steek laat. Hollanders tot slot twee recente Redactie Tijmen Lucie studies van de OESO en het IMF, die Hans van Heijningen Verder pleit in deze Spanning eco- overtuigend bewijzen laten zien dat David Hollanders noom Joan Muysken voor meer meer ongelijkheid leidt tot minder Tekstredactie overheidsinvesteringen om mensen economische groei. Daniël de Jongh Redactieraad Tiny Kox Arjan Vliegenthart Basisontwerp Thonik en BENG.biz Vormgeving Robert de Klerk Gonnie Sluijs Foto cover Piet den Blanken / Hollandse Hoogte©

Tenzij anders vermeld, is op de inhoud van deze publicatie de Creative Commons Naamsvermelding-Niet Commercieel-GeenAfgeleideWerken 3.0 Nederland licentie van toepassing. creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/nl

2 SPANNING SEPTEMBER 2015 ‘REDUCEER MENSEN NIET TOT VLUCHTELINGEN’

Tekst: Tijmen Lucie Foto: Martin van Welzen©

Leo Lucassen is directeur onderzoek van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis en hoogleraar Migratiegeschiedenis aan de Universiteit Leiden.

risico’s nemen en kiezen voor de zeeroute met alle ellende van dien. Daarnaast wordt het veroorzaakt door een aantal brandhaarden in de buurt van Europa, met name in Irak, Afghanistan en Syrië, maar ook in Somalië en Eritrea, die overigens deels het gevolg zijn van de militaire interventies van het Westen.’

››Wat vindt u van de opvatting van rechtse politici en publicisten die zeggen dat we de huidige toestroom van vluchtelingen naar Europa niet aankunnen, dat we daarom de grenzen moeten sluiten en de vluchtelingen in de regio moeten opvangen? ‘Het laatste gebeurt al lang. Negentig tot vijfennegentig procent van de Wie de verschrikkelijke beelden ziet van vluchtelingen die wanhopig vluchtelingen uit het Midden-Oosten, proberen om Europa binnen te komen, beseft dat we iets moeten doen Noord-Afrika en Midden-Afrika wordt om ze op te vangen. Tegelijkertijd rijst de vraag of Europa de al in de regio opgevangen. Het eerste vluchtelingenstroom aankan en of de komst van migranten uit is onzin, want logistiek kan Europa als voornamelijk islamitische landen tot culturele spanningen zal leiden. rijkste continent ter wereld het Prof. Leo Lucassen, directeur onderzoek van het Internationaal makkelijk aan. Zoals ik al zei, het Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG): ‘Door Fort Europa nemen aantal vluchtelingen in de jaren mensen grote risico’s.’ negentig was twee keer zo groot als nu, terwijl er destijds in Europa nog ››Is de huidige toestroom van en de Hoorn van Afrika (Somalië) wel wat meer aan de hand was, zoals vluchtelingen naar Europa uniek in kwamen. De manier waarop mensen de ineenstorting van de Sovjet-Unie de recente geschiedenis? vluchten en de risico’s die zij daarbij en de val van de Muur. Vorig jaar ‘Niet qua aantallen. Die lagen in de nemen zijn nieuw. Dat komt omdat kwamen ruim 400 duizend vluchtelin- jaren negentig twee keer zo hoog als Europa zich door het Schengenver- gen naar Europa. Dat is nog geen 1 nu en na de Tweede Wereldoorlog drag sinds 1993 steeds meer heeft promille van de Europese bevolking. zelfs nog veel hoger. Uniek is wel dat afgesloten van de buitenwereld.’ Als Europa dat niet aankan, waarom er nog nooit zoveel mensen in kan Libanon dan wel 25 procent aan? gammele bootjes naar Europa zijn ››Wat zijn volgens u de belangrijkste Iets anders is dat rechtse politici erop gekomen. In eerdere gevallen kwamen oorzaken van de vluchtelingenstroom wijzen dat de vluchtelingenstroom veel vluchtelingen uit Europa zelf. In naar Europa? leidt tot ellende en opstanden en zorgt de jaren negentig bijvoorbeeld vooral ‘Dat is in de eerste plaats een direct voor een ontwrichtende culturele uit het voormalig Joegoslavië, hoewel gevolg van het creëren van Fort kloof. Ik dat ook deze bewering er ook al veel uit het Midden-Oosten Europa, waardoor mensen veel meer niet klopt. Met name de huidige

SPANNING SEPTEMBER 2015 3 vluchtelingen uit Syrië behoren TOTAAL AANTAL ASIELZOEKERS IN NEDERLAND NAAR REGIO, 1991-2014 namelijk tot de hoogopgeleide -MET NAREIS VAN PARTNER EN/OF KIND(EREN) bovenlaag van de bevolking. Zij worden door Assad gebombardeerd, 200000 omdat ze te kritisch zijn. Europa moet 180000 juist blij zijn met deze vluchtelingen. 160000 Je moet deze mensen dan wel zo snel mogelijk screenen, kijken wat ze 140000 kunnen, bijscholen en ze zo snel 120000 mogelijk toelaten tot de arbeidsmarkt. Dan snijdt het mes aan twee kanten. 100000 De vluchtelingen worden geholpen en 80000 de vergrijzende en in sommige 60000 gevallen demografisch krimpende landen in Europa ook. Als het gaat om 40000 ‘draagvlak’ gaan politici er te veel van 20000 uit dat mensen niet beïnvloedbaar zijn. Als je duidelijk aan de kiezers 1991-1995 1996-2000 2001-2005 2006-2010 2011-2014 uitlegt waarom je besloten hebt om zoveel vluchtelingen op te nemen, en Zuid- en Oost-Europa Midden-Oosten en Noord-Afrika Zuid- en Oost-Azië hoe je dat doet, krijg je meer mensen Sub-Saharisch Afrika Hoorn van Afrika Rest van de Wereld mee. Dat vergt wel lef en leiderschap. Merkel doet dat beter dan Rutte. Die hoor je hier niet over.’

››Wat vond u van de column van René EERSTE ASIELAANVRAGEN IN EU-28: JANUARI-JUNI, 2014-2015 Cuperus in de Volkskrant waarin hij stelde dat massa-immigratie als 100% breekijzer kan dienen om de ver- amerikanisering van de samenleving 90% versneld door te zetten? 80% ‘Hij heeft een veel te sombere visie. Het idee van een exodus uit Afrika en 70% het Midden-Oosten dat hij aanhangt, 60% 214.000 399.000 is niet op gebaseerd op de feiten. Sterker nog, het aandeel Afrika is laag 50% en neemt in relatieve zin zelfs af. Veramerikanisering van de arbeids- 40% markt heeft niets met migratie te 30% maken, maar met de neoliberale wind die al sinds de jaren tachtig door 20% Europa waait. Als we ervoor kiezen om 10% soepeler om te gaan met migratie in Europa, dan moeten we er onmiddel- 0% lijk voor zorgen dat we de controle op 2014 2015 de arbeidsmarkt opvoeren. De Europa Azië Afrika Rest van de wereld Bron: Eurostat middelen die nu worden gestoken in het bewaken van de Europese grenzen, kunnen we gebruiken om werkgevers in de gaten te houden die ››Wat zou Europa volgens u eerlijk verdelen, waarna ze zo snel met slimme constructies migranten of moeten doen? mogelijk aan het werk kunnen. Als het niet-migranten proberen uit te buiten ‘Fort Europa heeft een Vluchtelingen- gaat over arbeidsmigranten van en daardoor in sommige sectoren, charter. Dat moet worden nageleefd. buiten Europa dan is het politiek zoals in de transport, voor verdringing Ik ben het met Juncker eens dat de meest haalbare scenario, dat je in zorgen.’ opvang van vluchtelingen niet aan kaart brengt in welke sectoren in individuele landen overgelaten kan Europa behoefte is aan personeel en worden. De verschillen zijn eenvoudig- dat je vervolgens tijdelijke arbeidsver- weg te groot. Het ene land erkent gunningen verstrekt. Een meer Syriërs wel, het andere niet. Boven- revolutionaire en in mijn ogen betere dien zijn de schouders lang niet even benadering, is dat je arbeidsmigran- sterk overal. We moeten dit als Europa ten van buiten Europa, net als gaan regelen en de vluchtelingen Europese arbeidsmigranten, onder

4 SPANNING SEPTEMBER 2015 voorwaarden de vrijheid geeft om toe grote schaal gebeurt – is er mijns gen zijn gaan identificeren. Door een te treden tot de arbeidsmarkt, maar ze inziens niet veel aan de hand. Ik zie aantal verschrikkelijke rampen die in wel aanvankelijk afschermt van de wel allerlei sociale problemen, die de media zijn gekomen, zoals het sociale zekerheid. Als je iedereen deels te maken hebben met de Syrische jongetje dat dood aanspoelde direct een uitkering geeft, is het geld migratiepolitiek die gevoerd wordt. op het Turkse strand, is de empathie immers snel op. Maar als een Ghanees Daar moet je zeker iets aan doen, onder de Europese bevolking met de bijvoorbeeld hier komt en een baan maar het culturele probleem vind ik vluchtelingen toegenomen. Daar vindt, gaat hij ook sociale premies sterk overtrokken.’ wordt weleens cynisch over gedaan, betalen en kan hij op den duur want het zou een hype zijn. Dat klopt aanspraak maken op sociale zeker- ››Hoe beoordeelt u het optreden van deels ook wel, maar ik heb liever deze heid. Als het je niet lukt om een baan de Nederlandse regering tot nog toe? hype dan dat we onze schouders te vinden, dan is het leven heel duur ‘Uitermate zwak. Op het interview ophalen en gewoon doorlopen. Als we en zullen velen eieren voor hun geld met in de Volkskrant niet meer wakker liggen van deze kiezen en weer teruggaan naar waar van 29 augustus na. Dat vond ik een gruwelijke beelden, dan zijn we onze ze vandaan komen. Op dit moment is goed en realistisch verhaal. Verder humaniteit waar we in Europa zo trots teruggaan echter het laatste wat hoor ik het kabinet eigenlijk niet. op zijn, kwijt.’ arbeidsmigranten zullen doen, want Mocht er een akkoord komen over de daarvoor hebben ze veel te veel opvang van een groter aantal vluchte- ››Wat vindt u van burgerinitiatieven (financiële) risico’s genomen. Daarom lingen bij de herverdeling, dan ben ik om vluchtelingen te helpen? zijn er nu miljoenen illegalen in benieuwd of onze politici wel eindelijk ‘Fantastisch, maar je moet wel Europa die onder erbarmelijke leiderschap tonen en niet, zoals realistisch blijven. Ik denk bijvoor- omstandigheden moeten leven. Met Zijlstra, beweringen doen die ze later beeld dat het massaal in huis nemen het systeem dat ik voorstel haal je weer zullen moeten intrekken. Merkel van Syrische vluchtelingen geen goed mensen uit de illegaliteit en zorg je er is wat dat betreft realistischer. Zij is idee is. Veel mensen weten niet waar tevens voor dat het sociale verzeke- natuurlijk ook een machtspolitica, ze aan beginnen en voor vluchtelin- ringsstelsel overeind kan blijven. maar ze heeft wel eerder ingezien dat gen is het ook niet de beste optie. Dit Degenen die blijven, zijn succesvol op Duitsland met een grote groep moet de overheid logistiek oplossen. de arbeidsmarkt. De rest gaat terug of vluchtelingen te maken heeft en dat je Maar de burgerinitiatieven laten wel pendelt heen en weer. Dat zie je ook daar draagvlak voor moet creëren. zien dat veel mensen zich in een ander bij de Roemenen en Bulgaren die hier Dat doet ze goed. De Nederlandse kunnen verplaatsen.’ naartoe zijn gekomen. Dit zelfregule- regering heeft daar weinig blijk van rende systeem via de arbeidsmarkt is gegeven, maar ook de oppositie hoor ››Hoe zou een humanitair vluchtelin- uiteindelijk de beste oplossing voor ik nog te weinig.’ genbeleid er volgens u uit moeten arbeidsmigratie van buiten Europa. zien? Maar dit voorstel is waarschijnlijk een ››Bent u het met Roemer eens dat het ‘Als je iemand als vluchteling erkent, brug te ver voor de politiek. Als dit Westen door zijn lichtzinnige dan moet diegene zo snel mogelijk van niet haalbaar is, moet je maar zorgen interventies een belangrijke verant- de status van vluchteling af zijn, want voor tijdelijke werkvergunningen.’ woordelijkheid heeft voor het niemand wil daartoe gereduceerd vluchtelingenprobleem? worden. Het beleid moet er op gericht ››Denkt u niet dat de toestroom van ‘Daar heeft hij volledig gelijk in. En zijn om mensen zo snel mogelijk vluchtelingen uit voornamelijk dat zou ook een rol moeten spelen in zelfstandig te maken en te laten islamitische landen zal leiden tot de argumentatie van politici waarom integreren in de samenleving en op de spanningen binnen onze westerse we moeten inschikken. Bovendien zijn arbeidsmarkt. Dit heeft Israël redelijk samenleving? velen alweer vergeten dat we in de goed gedaan in de jaren vijftig en ‘Ik denk dat we weinig last zullen jaren negentig tien jaar lang gemid- zestig, met de joden uit de diaspora hebben van de Syriërs, want de meeste deld 35 duizend vluchtelingen hebben die naar Israël zijn gegaan. Wat je van hen zijn liberale moslims. Daarom opgevangen. Toen is Nederland ook verder ook van Israël mag vinden, vluchten zij ook voor zowel Assad als niet ingestort. De afgelopen vijf jaar daar had het wel een behoorlijk IS. Daarbij is verreweg het grootste waren het er gemiddeld 20 duizend. efficiënt systeem voor, dat als voor- deel van de moslims in Europa vrij Daar moet je als politicus eerlijk over beeld kan dienen.’ gematigd. Het aandeel radicale, zijn. Daarbij zijn de Syriërs in zekere gewelddadige moslims is zeer gering, zin een godsgeschenk. Zij zijn de best waarmee ik niet wil zeggen dat zij opgeleide, niet-westerse migranten die geen gevaar kunnen vormen. Maar we hier de afgelopen tijd hebben het idee dat moslims als zodanig niet gehad. Maak er dus wat van.’ zouden integreren in de Europese samenleving, blijkt in ieder geval niet ››Hoe verklaart u dat plotseling bijna uit de integratiemonitoren. Onder- Europa-breed publiek draagvlak lijkt zoek laat weliswaar zien dat er een te bestaan voor de opvang van aanzienlijke conservatieve groep vluchtelingen? moslims is, maar zolang ze andere ‘Dat heeft te maken met het feit dat mensen niet lastigvallen – wat niet op mensen zich meer met de vluchtelin-

SPANNING SEPTEMBER 2015 5 PVV: IN ALLE OPZICHTEN RECHTS

Tekst: Tijmen Lucie Illustratie: Len Munnik

De PVV is op het gebied van integratie en immigratie een onversneden en sociale werkplaatsen en voor het rechtse partij. Vooral moslims en vluchtelingen moeten het ontgelden verlagen van de huurtoeslag. bij Wilders en de zijnen. Maar er wordt wel gezegd dat de PVV op En terwijl de PVV in haar verkiezings- sociaaleconomisch gebied links is. Uit verkiezingsprogramma’s, programma beloofde dat de zorg uitspraken en stemgedrag blijkt eerder het tegendeel. beter en betaalbaar zou worden en ouderen meer rechten en voorzienin- Weekblad Elsevier beweerde vorig jaar rechts-liberale koers. Althans in gen zouden krijgen, stemde de PVV in april in een redactioneel commentaar woorden. de Tweede Kamer voor hogere eigen naar aanleiding van het vertrek van Zo stond in het verkiezingsprogram- bijdragen en voor bezuinigingen op meerdere PVV’ers vanwege de in hun ma van 2010 te lezen: het persoonsgebonden budget (pgb). ogen te linkse koers van de partij: Ook steunde de PVV in strijd met het “De Partij voor de Vrijheid zet zich in voor eigen verkiezingsprogramma diverse “(…) volgens de traditionele indeling van de verdediging van onze verzorgingsstaat. voorstellen die de marktwerking in de links en rechts – meer of minder verzor- Onze met veel moeite opgebouwde zorg bevorderden. Zorgwoordvoerder gingsstaat – is de PVV al sinds 2006 bij verzorgingsstaat is een bron van trots. zei in november 2010 dat uitstek een linkse partij. De PVV wil alle Alleen de PVV komt op voor het behoud ‘de PVV zich heeft laten overtuigen verworvenheden, vaak gezien als linkse van de verzorgingsstaat. De Partij voor de van het nut van marktwerking in de verworvenheden, van de verzorgingsstaat Vrijheid vecht keihard voor behoud van de curatieve zorg’. intact houden dan wel onbelemmerd laten AOW op 65 jaar. Voor de PVV is Verder ging de PVV akkoord met het doorgroeien.” handhaving van deze oudedagsvoorzie- invoeren van het leenstelsel in de ning het enige breekpunt bij de formatie masterfase, ondanks de gedane Dit bericht staat niet op zichzelf. Al in van een kabinet.” belofte dat de partij de studiefinancie- 2009 constateerde het NRC Handels- ring zou handhaven om ervoor te blad dat de PVV naar links was Deze belofte aan de kiezer bleek op de zorgen dat het hoger onderwijs voor opgeschoven in haar standpunten avond van de verkiezingen al niets iedereen toegankelijk bleef. over economie. Uit een inventarisatie meer waard. Nog voordat de onder- van het parlementaire werk en handelingen met het CDA en de VVD VOOR HET GROOTKAPITAAL, TEGEN uitspraken van PVV-Kamerleden was goed en wel van start waren gegaan, DE UITKERINGSGERECHTIGDE volgens de krant gebleken dat de PVV zei Wilders dat verhoging van de Uit deze voorbeelden blijkt wel dat de zich op sociaaleconomisch terrein ‘in AOW-leeftijd geen breekpunt meer PVV ook op sociaaleconomisch gebied het linker deel van het politieke was voor de PVV. een onversneden rechtse partij is, die spectrum’ begaf. De partij was immers helemaal niet opkomt voor de tegen een verhoging van de AOW- VELE GEBROKEN BELOFTES belangen van gewone mensen. Dat zie leeftijd, tegen versoepeling van het Deze draai stond niet op zichzelf. Uit je ook terug in de ideeën over ontslagrecht en tegen verlaging van de twee onderzoeken van het Weten- belastingontwijking door multinatio- uitkeringen. schappelijk Bureau van de SP uit 2011 nals en over mensen in de bijstand. Dat de PVV zich opwierp als hoeder en het boekje PVV: gedogen tegen welke Zo doet de PVV er in de Kamer alles van de verzorgingsstaat mag best prijs? dat hieruit voortvloeide, kwam aan om Nederland als belastingpara- opmerkelijk genoemd worden; nadat naar voren dat de PVV als gedoog- dijs voor multinationals in stand te Wilders zich in 2004 van de VVD had partner meer dan 180 maal met haar houden. Geheel in lijn met het afgescheiden, schreef hij in 2005 eigen verkiezingsprogramma brak. verkiezingsprogramma uit 2012 immers in zijn ‘onafhankelijkheidsver- Ook op onderwerpen waarover de waarin staat dat de PVV de vennoot- klaring’ dat de in zijn ogen te royale PVV geen afspraken had gemaakt met schapsbelasting voor kleine én grote verzorgingsstaat moest worden de regeringspartijen VVD en CDA, bedrijven wil verlagen. uitgekleed. Hij was voor afschaffing zoals sociale zekerheid, zorg en van het minimumloon, voor versoepe- onderwijs. Voormalig PVV-Kamerlid Roland van ling van het ontslagrecht, voor één Terwijl de PVV in haar verkiezingspro- Vliet diende in februari 2013 een belastingtarief (vlaktaks) en vond dat gramma verklaarde als enige partij op motie in waarmee de regering werd bijstandsgerechtigden verplicht te komen voor het behoud van de verzocht om de kwalificatie van Neder- moesten worden tot nuttig werk bij de verzorgingsstaat, stemde de partij land als belastingparadijs te verwer- plantsoenendienst of in de zorg. tegen het opstellen van een armoede- pen. Ook slaagde de PVV erin om in beleid, tegen gelijke rechten op WW datzelfde jaar verschillende moties Die verklaring vormde ook de basis en ziektewet voor flexwerkers, voor door de Kamer te loodsen die erop voor het verkiezingspamflet van de bezuinigingen op jonggehandicapten aandrongen dat Nederland fiscaal PVV in 2006. Maar in de jaren die aantrekkelijk moest blijven als volgden nam de PVV afstand van deze vestigingsland voor multinationale

6 SPANNING SEPTEMBER 2015 misbruik van uitkeringen keihard aangepakt zou worden: ‘Als iemand door zijn gedrag of kleding het solliciteren hindert, moet er gekort worden op de uitkering’, aldus De Jong. Begin 2014 diende PVV-Kamerlid een motie in om “bijstandsgerechtigden die onterecht werk weigeren of onterecht voortijdig afhaken bij seizoens- en andere arbeid hun uitkering af te nemen of te laten afnemen”. Als gemeenten dan weigerden om de uitkeringen stop te zetten, zouden zij op hun beurt ook gekort moeten worden. Eind 2013 zei De Graaf al tijdens het debat over de bijstandsplannen van staatssecretaris Klijnsma dat hij het ‘prima’ vond dat werklozen voortaan vier weken moesten wachten voordat ze een bijstandsuitkering kregen en dat zijn partij de onbeloonde tegen- prestatie eveneens ‘een goed plan’ vond.

CONCLUSIE Waar de PVV dus niets doet om de grote bedrijven meer en eerlijker te belasten en hun macht in te perken, daar deinst diezelfde partij er niet voor terug om mensen in de bijstand bij het minste of geringste te korten op hun uitkering en een verplichte tegenpres- tatie te laten leveren. Deze ongelijke behandeling van grootkapitaal en mensen aan de onderkant laat wel zien dat de PVV op sociaaleconomisch gebied nog altijd een rechts-liberale ondernemingen. Ironisch genoeg had gen worden geschaad. De Europese partij is. toentertijd zijn eigen bv burger heeft hier niets over te zeggen. ondergebracht bij een administratie- Bronnen: bedrijf dat eigenaar was van de website Zo vriendelijk als de PVV is voor • www.elsevier.nl/Politiek/blogs/2014/4/ nederlandbelastingparadijs.nl. multinationals die nauwelijks belasting Vreemd-de-PVV-verlaten-omdat-de- Helemaal consequent was de PVV dus betalen, zo hard is de PVV voor koers-te-links-is-1507992W/ ook weer niet. mensen in de bijstand die nauwelijks • vorige.nrc.nl/article2269955.ece rond kunnen komen. • A. Vliegenthart en T. Lucie, PVV: Ook steunt de PVV TTIP, het voorge- gedogen tegen welke prijs?, SPeciaal 7, nomen ‘vrijhandelsverdrag’ tussen de Al in 2005 stelde Wilders in zijn (2012). EU en de VS. Hoewel de PVV voortdu- ‘onafhankelijkheidsverklaring’: “Uitke- • www.pvv.nl/images/stories/verkiezin- rend roept dat Nederland geen ringsgerechtigden die niet volledig gen2012/VerkiezingsProgramma-PVV- bevoegdheden meer moet overdragen arbeidsongeschikt zijn, moeten als 2012-final-web.pdf aan de EU, heeft de partij er kennelijk tegenprestatie voor hun uitkering • www.quotenet.nl/Nieuws/Geert-Wilders- geen enkele moeite mee om wel maatschappelijke taken verrichten (in houdt-wel-van-belastingparadijs-Neder- soevereiniteit af te staan aan de grote de zorg, bij de plantsoenendienst, etc.) land-53310 bedrijven. Terwijl dankzij TTIP sociale tot zij weer reguliere arbeid verrich- • www.doorbraak.eu/ook-wilders-pakt- rechten en publieke voorzieningen ten.” werklozen-graag-hard-aan/ worden afgebroken, kunnen multinati- In 2010 pleitte de PVV samen met de onals via speciale rechtbanken staten VVD voor de verplichte tegenprestatie. aanklagen als zij vinden dat hun belan- PVV-Kamerlid Leon de Jong verklaar- de verder dat in het regeer- en gedoogakkoord was afgesproken dat

SPANNING SEPTEMBER 2015 7 ‘HET EUROPESE BELEID IS FOUT, DAT IS HET PROBLEEM’

Tekst: David Hollanders Foto: Archief Joan Muysken©

Om werkloosheid te bestrijden moeten de overheidsuitgaven en de ››Hoe waardeert u de opstelling van buffers van banken omhoog. Daaraan voorafgaand is breed de EMU in Griekenland? maatschappelijk debat noodzakelijk, bepleit econoom Joan ‘Het probleem in Griekenland heeft Muysken. ‘Als je het CPB weghaalt, is de consensus nog niet weg.’ alles te maken met het bankwezen. Noord-Europa had (en heeft) een gigantisch betalingsbalansoverschot. ››In uw afscheidsrede stelt u dat onder water: hun huis is minder waard Dit komt doordat het Noorden naar vrijemarktdenken leidt tot werkloos- dan de hypotheekschuld. Waardoor ze het Zuiden exporteert. Banken wilden heid en ongelijkheid. Wat bedoelt u zich gedwongen zien minder uit te niets liever dan het betalingsbalanste- daarmee? geven: vraaguitval. Ten tweede zijn er kort van het Zuiden financieren en ‘Onder marktdenken versta ik het al decennialang achterblijvende hebben daarmee forse vorderingen op zonder veel reserve propageren van loonontwikkelingen, loonmatiging Griekenland gekregen. Vervolgens markten als standaardoplossing. genoemd, in Nederland; wat de hebben de banken hun vorderingen Daarmee wordt onvoldoende onder- vraaguitval versterkt. Er is inmiddels op Griekenland kunnen verkopen aan kend dat markten kunnen falen. Ten zelfs een EU-brede obsessie om het de staat (ECB). De staat is daarmee eerste zijn partijen ongelijk. Huisart- loonaandeel in kosten terug te een verlengstuk van de banken sen hebben minder macht dan dringen. Ten derde blijven de be- geworden, die hun winst mogen zorgverzekeraars en zzp’ers hebben drijfsinvesteringen achter, mede als houden. De banken hebben zo the best minder macht dan postbedrijven. De gevolg van de vraaguitval. De overheid of both worlds. Boontje komt niet om impliciete gedachte dat er geen zou dit alles moeten opvangen, maar is zijn loontje. Om nu vanuit Brussel het machtsverschillen zijn – of dat ze er bevangen door bezuinigingsdrift en geld op hoge toon terug te eisen is wel niet toe doen – is discutabel. laat het afweten. Dit is de vierde factor. hypocriet. Onafhankelijkheid van de Ten tweede zijn er negatieve externe Niemand geeft dus meer uit. Uiteinde- centrale bank is daarbij onzin. effecten: vervelende bij-effecten van lijk moeten de lonen in Nederland – Een ander aspect is wel dat binnen markttransacties voor derden, die niet en Duitsland – omhoog om de Griekenland de rijken de dans bij de transactie zijn betrokken. Een binnenlandse vraag te stimuleren, ook ontspringen. Tot nu toe is het Syriza macro-economisch voorbeeld van een al gaat dat wat ten koste van de export. niet gelukt dat aan te pakken. Er zou negatief extern effect is vraaguitval Het IMF en de OESO hebben dat een expliciete ruil moeten zijn: door loondaling. Een loondaling of overigens ook bepleit.’ schuldkwijtschelding voor Grieken- achterblijvende loonstijging is niet land, dat tegelijkertijd hervormt. Elke alleen onprettig voor degene die het ››In hoeverre kan Nederland, naast econoom pleit inmiddels voor betreft, maar de totale bestedingen in loonstijgingen, zelf macro-econo- schuldsanering. Het Noorden wil dat de economie kunnen er door dalen, misch beleid voeren en in hoeverre echter niet expliciet maken en waardoor ook de bakker op de hoek er ligt dit vast door de EMU? Griekenland wil eigenlijk niet hervor- last van heeft. Neoklassieke economen ‘Dat is lastig, omdat economisch men. Uiteindelijk zal beide gebeuren, houden geen rekening met zulke gezien het heel belangrijk is dat Neder- maar dan impliciet. Ik ken Grieken- Keynesiaanse vraageffecten. Zij land een kleine, open economie is. land te slecht om te kunnen zeggen denken dat lagere lonen ervoor zorgen Dan kun je niet te veel uit de pas welke hervormingen in Griekenland dat vraag en aanbod zich aan elkaar lopen. Ongeveer 50 procent van de doorgevoerd moeten worden.’ aanpassen, waardoor werkloosheid export gaat naar Duitsland. Daarom verdwijnt. Maar door die negatieve kon je vroeger een liniaal langs de ››U bepleit Keynesiaanse vraagstimu- externe effecten kunnen loondalingen gulden-mark-koers leggen. De lering; moet dat beleid in plaats van langer doorgaan dan redelijk is. Zeker EMU-afspraken formaliseren wat de zogenoemde hervormingen plaatsvin- in combinatie met machtsverschillen facto al lang aan de hand was. Het den of daarnaast? kan dan een race to the bottom ontstaan Europese beleid is fout, dat is het ‘Alle structurele problemen lossen zich van lagere lonen, met uitbuiting als probleem. Europese instituties voeren op in een hausse. Maar in alle eindpunt.’ het verkeerde beleid, bijvoorbeeld de economieën zijn natuurlijk dingen 3%-norm voor het begrotingstekort, mis. Problemen worden nu vooral ››Kunt u iets meer zeggen over de 60%-norm voor de staatsschuld en gezocht op de arbeidsmarkt, maar vraaguitval? de bezuinigingsdrift die eruit voort- daar liggen de problemen niet. Daar ‘De vraaguitval in een economie is vloeit. Het is bijna calvinistische moet je niet de hoofdaandacht op terug te voeren op vier ontwikkelin- zelfkastijding: we moeten boeten, lijkt richten. Werkloosheid heeft heel gen. Ten eerste staan veel huishoudens het wel.’ andere oorzaken dan ‘fricties’, waar de

8 SPANNING SEPTEMBER 2015 re-integratiesector zich op richt. De Voorop staat dat iedereen een baan problemen liggen in de bancaire moet hebben. Draghi pompt miljar- sector en op de huizenmarkt. Als je den in de economie via banken, maar wilt hervormen, dan moet je daar dat zou ook via bankgaranties kunnen beginnen.’ lopen. Je legt dan een vloer in de arbeidsmarkt en je creëert vraag. De ››Hoe zouden hervormingen in tegenwerping dat dit tot inflatie leidt, bankensector er uit moeten zien? vind ik momenteel niet relevant.’ ‘In de bankensector is een groot probleem dat de buffers te laag zijn. Joan Muysken is emeritus ››Vaak wordt gesteld dat de zoge- Banken nemen grote risico’s en als het hoogleraar algemene economie noemde neoklassieke economie te fout gaat, dan moet de overheid aan de Universiteit Maastricht. dominant is op universiteiten. Deelt u bijspringen. De lobbykracht van de Zijn afscheidsrede is gepubliceerd die mening? banken is groot; banken weten alle als: Van Reagonomics tot de ‘Ik denk het wel. Door de Great regelgeving naar hun hand te zetten. eurocrisis: 30 jaren in Maastricht Moderation, de periode 1980 tot 2007 Dat is dodelijk, daar moet iets aan (2014) in TPEdigitaal 8(3) 29-46. met relatief stabiele groei en lage gebeuren. Banken hebben weinig inflatie, was de gedachte dat er alleen maatschappelijk verantwoordelijk- nog goed functionerende markten heidsgevoel, bijvoorbeeld met nodig waren. Alles leek onder bonussen, maar ook in Griekenland. controle. Macro-economie ging Regelgeving is echter lang niet altijd onderpand dient, dat mensen kunnen achteroverleunen en micro-economie effectief. Het moet gedragen worden lenen omlaag. Ten derde moet het kreeg meer aandacht. Alleen markten door normbesef, moreel besef en mogelijk worden om onbelaste vrije moesten nog goed werken. De invloed sociale controle. Op veel plekken schenkingen te geven met als doel om van de financiële sector op de wordt bijvoorbeeld belastingontdui- de hypotheek af te lossen.’ economische groei werd genegeerd. king je door niemand kwalijk geno- Geldcreatie of bankfaillissementen men. Er is voorafgaand aan regelge- ››Er zijn veel bedenkingen bij vind je niet terug in onderzoek. Bij de ving dus ook een maatschappelijk re-integratietrajecten voor mensen crisis in 2008 lag de macro-economie debat nodig. Dat draagt normen over, zonder werk. Dikwijls samengaand op apegapen. De wetenschap is zich het besef dat je bepaalde dingen niet met een pleidooi voor een basisinko- wel enigszins aan het herpakken, doet.’ men, waardoor we er vanaf zouden maar dat zie je nog niet terug in de zijn. Hoe ziet u dat? tekstboeken.’ ››Hoe zouden hervormingen in de ‘Re-integratie-trajecten, ook de huizensector er uit moeten zien? leer-werkstages, gaan uit van bestaan- ››Hoe waardeert u dan de studenten- ‘Banken zijn in het verleden als de vacatures. Maar er zijn te weinig protesten tegen eenzijdig economie- gekken hypotheken gaan verstrekken; vacatures en you can’t find jobs that are onderwijs? donders goed wetend dat het fout zou not there. Verder neem je daarmee wen- ‘De economie is verengd tot een beroepsopleiding. Ik wil die toename van business schools niet. Er zijn gelukkig studenten die protesteren ‘Het is juist fantastisch als studenten tegen het eenzijdige curriculum, maar docenten ter verantwoording roepen en dat zijn in Maastricht studenten van het University College. Niet economie- vragen waarom de ene theorie wel behandeld studenten, wat eigenlijk van de gekke wordt en de andere niet’ is. Het is juist fantastisch als studenten docenten ter verantwoording roepen en vragen waarom de ene theorie wel behandeld wordt en de andere niet.’ gaan. Er ontstond een prijsexplosie, sen van bedrijven als uitgangspunt. maar daarmee ook een schuldexplo- Voordat je het weet, zit je in de ››Het CPB en DNB hebben veel sie. Dat is uiteraard gefaciliteerd door discussie over mismatch, maar dat is de invloed op het economisch beleid. de hypotheekrenteaftrek. Die heeft problematiek niet. Hoe waardeert u die invloed? rampzalige gevolgen gehad. Er Het basisinkomen is beter dan niets, ‘Het is onderdeel van het poldermo- moeten nu drie dingen gebeuren – maar kan ook een aflaat worden del. Zij adresseren zaken waarover al maar ik ben geen expert op dit waarmee gebrek aan zinvol werk wordt impliciete maatschappelijke consensus gebied. Ten eerste moet de hypo- gecamoufleerd. Ik bepleit een is en accorderen die dan nog. Als je theekrenteaftrek natuurlijk verminde- basisbaan, in de vorm van een het CPB weghaalt, haal je de consen- ren. Ten tweede moet het bedrag, als baangarantie. De overheid moet sus nog niet weg. Er zou meer debat percentage van het huis dat als zorgen voor volledige werkgelegen- over moeten komen. Spraakmakende heid door desnoods zelf tegen mensen zijn belangrijker dan institu- minimumloon mensen in dienst te ten. Onafhankelijke denkers, zoals nemen, als een employer of last resort. Arjo Klamer, moet je koesteren.’

SPANNING SEPTEMBER 2015 9 HOE GEVAARLIJK IS PRIVATE EQUITY? Tekst: Willy Diddens Foto: Free Images CC

Hedgefondsen, durfkapitaal, onderneming te bemoeien. Volgens feitelijk waardeloos geworden. In de private equity: welke werkwijze een door de Nederlandse Vereniging jaren daarna, om de internationale gaat er schuil achter deze beleg- van Participatiemaatschappijen kredietwaardigheid terug te verdie- gingsvormen en hoe nobel zijn (NVP) aangehaalde studie uit 2007 nen, probeerde Argentinië een ze? Ze presenteren zich wel als “treedt van de naar schatting ruim regeling met de schuldeisers te treffen redders in nood, maar het is de 10.000 hedgefondsen, tussen de 2 en en toonde het land zich bereid om 30 vraag of dat terecht is. Wie aan de de 5 procent op als activistische procent van de oorspronkelijke teloorgang van V&D denkt, zal aandeelhouder”. Verder stelt de NVP: waarde terug te betalen. Van de wellicht eerder spreken van “De beleggingsstrategie van een schuldeisers ging 93 procent hiermee aasgierfondsen. typisch hedge fund is er op gericht om akkoord, maar de andere 7 procent, een vast (absoluut) rendement te waar NML Capital toe behoort, niet. De begrippen hedge funds, venture behalen, onafhankelijk van de Zij willen de volle 100 procent. De op capital en private equity zijn niet marktsituatie. Om dit te bewerkstel- Wikipedia als filantroop omschreven eenduidig gedefinieerd, maar staan ligen maken zij gebruik van een brede Singer, heeft destijds voor ongeveer 48 voor beleggingsvormen die geken- mix van beleggingsstrategieën met miljoen dollar aan gedevalueerde merkt worden door het hanteren van bijvoorbeeld obligaties, aandelen, Argentijnse obligaties gekocht en eist strategieën van hoog rendement – grondstoffen, valuta, opties, futures nu 832 miljoen dollar van de Argen- hoog risico. Een ander kenmerk is dat en swaps. Er wordt zowel gespeculeerd tijnse staat. Hij procedeert systema- het ze meestal gaat om kortetermijnin- op een waardestijging als een waarde- tisch en weet de VS-rechtspraak – daar vesteringen van enkele jaren. In daling. Hoe lang zij een investering in zijn de obligaties immers geplaatst tegenstelling tot beursgenoteerde portefeuille hebben kan daardoor ook – aan zijn kant. Zo heeft hij onder fondsen zijn ze aan minder (tot 2010: erg uiteenlopen. Van enkele maanden meer een Argentijns marineschip in geen) toezicht en regelgeving tot letterlijk enkele milliseconden.” Ghana tijdelijk aan de ketting weten te onderhevig. Het zijn vaak besloten leggen en beslag gelegd op 52.000 fondsen die met weinig eigen midde- Een spraakmakend voorbeeld dat de euro op twee Belgische bankrekenin- len en veel geleend geld werken. macht van hedgefondsen illustreert, is gen. President Kirchner voelde zich de strijd van NML Capital van genoodzaakt om een vliegtuig te In tegenstelling tot de twee andere miljardair Paul Singer tegen Argenti- huren om een staatsbezoek aan vormen hebben ‘hedgefondsen’ over nië. Argentinië ging in 2001 failliet. Indonesië af te leggen uit vrees voor het algemeen niet de bedoeling om Staatsobligaties ter waarde van beslaglegging van het regeringsvlieg- zich met de bedrijfsstrategie van een ongeveer 85 miljard dollar waren tuig. Het gaat hierbij niet om een

10 SPANNING SEPTEMBER 2015 persoonlijke kruistocht van Singer, DIAGRAM VAN DE STRUCTUUR VAN EEN ALGEMEEN PRIVATE EQUITY FONDS maar om het voorkomen van een precedent. NML Capital is een voorbeeld van een vulture fund INVESTEERDERS (PENSIOENFONDSEN, VERZEKERAARS, PRIVATE VERMOGENDE FAMILIES, PARTICULIERE BELEGGERS, ETC.) (aasgierfonds) dat deze strategie EQUITY FIRMA succesvol toepast op staten (bijvoor- beeld in Peru en in diverse Afrikaanse landen) en bedrijven. eigenaar van het fonds Venture capital of durfkapitaal is de fonds- en investerings- meest ‘sympathieke’ variant van de management PRIVATE EQUITY FONDS investeringen met groot risico en hoog rendement. Het gaat om kapitaal voor eigenaar van de startende, snel groeiende bedrijven. investerings- Vaak gaat het om bedrijven in portefeuille innovatieve sectoren als ICT. Er INVESTERING INVESTERING INVESTERING worden zelfs televisieprogramma’s aan gewijd, waarin jonge ondernemers/ uitvinders hun ideeën aan een panel van (nep)investeerders presenteren. Het risico zit in de geringe voorspel- management van de onderneming van de gerealiseerde winst. Dit levert baarheid van het mogelijke succes van bemoeit. Vaak gebeurt dat via een op zichzelf al een enorme opbrengst het initiatief. De investeerders zullen leveraged buyout, een financieringsme- op, maar door het gebrek aan transpa- bij het bedrijf betrokken willen zijn en thode waarbij de overname van een rantie en door boekhoudkundige kunnen hun deskundigheid en bedrijf voornamelijk berust op geleend trucs kunnen deze nog hoger zijn. Een netwerken inbrengen. Toch blijft ook geld, dat later door het overgenomen bijzonder kwalijk verschijnsel is als zo’n hier het principe van de snelle winst bedrijf moet worden terugbetaald. De PE-firma die zich aanprijst als ‘fiduci- en uitstap maar enkele jaren bestaan. activa van het overgenomen bedrijf aire beheerder’ (dat wil zeggen te Durfkapitalisten zijn zelden in de worden als onderpand bij de lening goeder trouw de belangen van de langetermijnontwikkeling van de gebruikt. Op deze manier kunnen investeerder behartigend), uit eigen onderneming geïnteresseerd. Dit is investeerders een bedrijf overnemen belang de investeerder benadeelt. een belangrijk beoordelingselement, met een minimale inzet van eigen met name daar waar (in de vooraf- kapitaal. Ook bij PE is het de bedoe- Een belangrijk onderdeel van het gaande fase) publiek geld uit innova- ling om snel winst te maken. De PE-beleid is de zogenaamde ‘exit-stra- tie– of andere stimuleringsfondsen in gemiddelde duur van een investering tegie’. De (fonds)bezittingen moeten deze bedrijven geïnvesteerd is. is 3 – 7 jaar: lang voor een PE-firma, immers op het juiste moment verzil- kort voor een onderneming. verd worden om de inleg en de winst Een verkenning van de wereld van In het schema hierboven wordt de binnen de looptijd van het fonds aan private equity (PE)1 levert een confron- werkwijze van PE weergegeven. de kapitaalverschaffers terug te tatie op met honderden PE-firma’s met Centraal staan de PE-firma’s. Zij zijn betalen en in het bijzonder de risico’s exotische namen. De eerste 270 degenen die investeringsstrategieën het hoofd te bieden. Hiervoor zijn drie beheren ieder een kapitaal van bepalen, fondsen oprichten en hoofdvehikels beschikbaar. 1: Het tenminste 1 miljard dollar, hebben beheren, en het management van de opgekochte bedrijf (eventueel een geheimtaal die gekenmerkt wordt opgekochte bedrijven overnemen of ‘opgeknipt’) alsnog naar de beurs door het veelvuldig gebruik van de beïnvloeden. Om te kunnen investe- brengen. 2: Aan een andere PE-firma overtreffende trap, zoals ‘superover- ren verzamelt een private equity-firma doorverkopen. Of 3: Aan een ‘strategi- vloed aan kapitaal’ (capital superabun- vermogen via bijvoorbeeld pensioen- sche investeerder’ verkopen. Strategi- dance) en beschikken over duizeling- fondsen, verzekeraars, banken, sche investeerders zijn bedrijven uit de wekkende geldbedragen. Zoals de vermogende families en/of van reële economie voor wie zo’n portfo- veelbekeken documentaire Zwarte particuliere beleggers. Deze middelen lio-onderdeel van een PE-fonds past Zwanen van Omroep MAX over de worden naar fondsen gesluisd die binnen de eigen bedrijfsstrategie. pensioensector laat zien, is deze wereld volgens specifieke (risico)criteria ook omgeven door een grote mate van worden samengesteld. De fondsen heb- Een spraakmakend voorbeeld van hoe geheimzinnigheid. ben een beperkte looptijd van circa 10 de PE-wereld kan functioneren is jaar. Het risico van de investeerders is V&D. In 2004 verkeerde het Vendex- PRIVATE EQUITY: DE DRUK dus qua tijd en inzet beperkt, in concern in grote problemen. Kohlberg VAN DE KORTE TERMIJN tegenstelling tot de PE-firma. Dit Kravis Roberts & Co. (KKR), een van Als variant op de ‘hoog risico – hoog verklaart voor een deel de hoge de grootste PE-firma met eind 2014 rendement’ investeringen, richten vergoedingen die ze zich toekennen. een beheerd vermogen van 100 PE-firma’s zich op de overname van Men hanteert vaak het 2/20 model: de miljard dollar, had door dat de waarde niet-beursgenoteerde bedrijven, vergoeding bestaat uit 2 procent van van het Vendex-vastgoed hoger was waarbij men zich actief met het het beheerde kapitaal en 20 procent dan de beurswaarde van het concern.

SPANNING SEPTEMBER 2015 11 Het kocht daarop samen met Alpin- Interessant is de kijk van dit bureau op vest, een (toenmalige) gezamenlijke Europa. In de ogen van Bain is dochter PE-firma van ABP en PGGM2, Europa een regio bestaande uit Vendex voor 1,4 miljard euro. Binnen Duitsland en een periferie, waar men een jaar was de investering terugver- afstevent op de volgende recessie en diend, door de verkoop van 72 waar de eurozone waarschijnlijk vóór bedrijfspanden. Vendex veranderde in 2020 uit elkaar valt. De situatie wordt Maxeda, en vervolgens werden de verergerd door het expansieve

afzonderlijke concernonderdelen monetaire beleid van de ECB. Foto: Archief Willy Diddens© HEMA, de Bijenkorf, M&S, Claudia Structureel ziet men een demogra- Willy Diddens Sträter, Dixons, Schaap & Citroen en fisch probleem: de rijke (Duitse/ uiteindelijk V&D doorverkocht. De Noord-Europese) bevolkingsgroep geschatte totale opbrengst ligt tussen tussen de 45-60 is over haar consump- de 5 en 7,5 miljard euro. De nieuwe tiepiek heen en zal daardoor negatief men) moeten beoordelen? Zijn het eigenaar van V&D, Sun Capital, bijdragen aan de economische ontwik- aasgieren of juist redders in nood? beleefde weinig plezier aan zijn keling. Anderzijds ziet Bain & Co. Hoewel in een aantal gevallen aankoop en deed vergeefse pogingen daar kansen voor de PE: de (medi- ‘kapitaalinjecties’ van private equity- om met drastische maatregelen sche) zorg voor ouderen. Andere firma’s een (tijdelijke) opleving van (salaris- en huurkortingen) enig kansen voor de PE zouden liggen in kwakkelende bedrijven tot gevolg rendement te behalen. de robotisering/automatisering ter hebben, vormen zij wel degelijk een vervanging van dure arbeidskrachten gevaar voor onze economie en onze DE WERELD DOOR DE OGEN (in de zorg) en het mkb dat door de soevereiniteit, omdat zij deel uitma- VAN EEN PE-FIRMA falende bankensector niet wordt ken van een financiële wereld die Bain & Company is verreweg het bediend. uitsluitend gericht is op het behalen grootste consultancybureau op het van kortetermijnwinst, die niet gebied van private equity. In zijn Tegen deze achtergrond rijst de vraag gecontroleerd wordt en die los staat Global Private Equity Report 2015 geeft hoe de Nederlandse overheid op deze van de reële economie. het bureau op openhartige wijze ontwikkelingen reageert. Het inzicht in het reilen en zeilen van PE. vermoeden is dat de regering deze Bronnen: De sector was na de crisis van 2008 in volledig onderschat. Anders valt niet • Wikipedia (Engels) zwaar weer terechtgekomen en het te verklaren hoe een van de grootste • Global Private Equity Report 2015, Bain faillissement van veel PE-firma’s leek pensioenfondsen ter wereld, ABP, op & Company onvermijdelijk. Ze zijn uiteindelijk zo’n ondoordachte manier gedwon- • Zwarte Zwanen (deel 2 en 3), documen- gered door de zeer lage rente die het gen wordt om hoge(re) risico’s te taire Omroep MAX mogelijk maakte om de schulden aanvaarden om de pensioenen op peil • www.nvp.nl (Nederlandse Vereniging goedkoop te herfinancieren en door te houden. Tegen een achtergrond van Participatiemaatschappijen) de ‘superovervloed’ aan kapitaal. van lage rente en koopkrachtverlies Tegenwoordig draait de sector weer van de pensioengerechtigden drijven op volle toeren. Meer dan 1.000 een verlaging van de werkgevers- en 1 De Nederlandse term ‘participatiemaat- PE-firma’s hadden eind 2014 meer werknemersbijdrage en de bepaling schappij’ heeft een bredere betekenis, dan 1.200 miljard dollar aan ‘droog dat er tot 2021 geen premieopslagen zij bevat ook venture capital en kruit’ (dry powder in PE-taal) beschik- geheven mogen worden, het ABP het regionale ontwikkelingsmaatschappijen. baar om overnames te plegen. hoog-risico-pad op. Hoewel in 2 Alpinvest is in 2010 door APG en PGGM Gekoppeld aan de mogelijkheid absolute termen het risico nog beperkt (de uitvoeringsorganisaties van ABP en goedkoop geld te lenen en een relatief blijft, omdat het ABP nog minder dan PFZW) aan de Carlyle Group verkocht beperkt aantal overnamekandidaten, 5 procent in PE belegt, is de situatie om imagoschade te voorkomen. Maar leidt dit tot een oververhitte markt.3 zorgwekkend door de ondoorzichtig- Alpinvest blijft voornamelijk voor APG en Bain waarschuwt dan ook voor het heid van het PE-instrument, de lange PGGM werken en heeft Maxeda nog einde van een cyclus na 6 jaren van lijnen (ABP-APG-Alpinvest) en de steeds in zijn portfolio. Maxeda is groei. Terwijl aan het begin van de gebrekkige expertise/inzicht van ABP- tegenwoordig onder meer eigenaar van cyclus topfirma’s met 1 dollar wel 2 tot bestuurders in het PE-spel. Verder Praxis en Formido. 3 dollars wisten te genereren, is die wordt duidelijk dat strategisch 3 Het is belangrijk om te weten dat de winst sterk gedaald. Ze moeten nu belangrijke Nederlandse bedrijven het omvang van de financiële sector in 2010 bezittingen langer aanhouden om mikpunt zijn van (buitenlandse) $ 600 biljoen (600.000 miljard) was en voldoende winst te genereren en durfinvesteerders met kortetermijnbe- voorspeld wordt dat het 2020 $ 900 lopen daardoor hogere risico’s. 2014 langen. Dit maakt de Nederlandse biljoen zal zijn. De ‘reële’ wereldecono- was een topjaar voor de verkoop van economie kwetsbaar en betekent een mie wordt op 75 biljoen geschat, dus bezittingen door de PE-fondsen, met bedreiging van de (economische) een factor 10 kleiner! Dit verklaart ook name door ze te plaatsen op sterk soevereiniteit. waarom het monetaire en kredietbeleid aantrekkende beurzen. van de Europese Centrale Bank zo De vraag is nu tot slot hoe we private weinig effect heeft: het is water naar de equity (en soortgelijke beleggingsvor- zee dragen.

12 SPANNING SEPTEMBER 2015 WONEN GOEDKOPER EN MEER TOEKOMSTBESTENDIG MAKEN Tekst: Merijn Knibbe

De woningprijszeepbel is sterk van invloed is geweest op het ontstaan beter? Hoe kunnen we ervoor zorgen van de financiële crisis in 2008. Econoom Merijn Knibbe laat zien hoe dat wonen weer wat goedkoper wordt, dat kon gebeuren en doet een aantal concrete voorstellen om wonen terwijl tegelijkertijd het financiële deel goedkoper te maken en het financiële deel van de woningmarkt aan van de woningmarkt aan banden banden te leggen. wordt gelegd?

Stel: u heeft een eigen woning. Wordt crimineel gedrag de woningbouwcor- THEORIE u er rijker van als de woningprijzen poratie Vestia voor een paar miljard Om dit uit te leggen is eerst wat stijgen? Ja, natuurlijk. Of eigenlijk: ja, het schip in ging, werd de schade niet theorie nodig over de woningmarkt, min of meer. Want als u uw woning verhaald op de schuldigen – onder wie de financiële sector en de factor niet wilt verkopen, of pas over vijf of de kredietverstrekkers, die donders ‘locatie’. Ten eerste: het staat niet in tien jaar, dan is het de vraag of u die goed wisten wat ze deden – maar op de handboeken, maar de woning- hogere prijs krijgt. Misschien zijn de de andere woningbouwcorporaties. markt is met de arbeidsmarkt de prijzen dan alweer gedaald. Een En dus op de huurders. Met als gevolg belangrijkste en grootste markt die we volgende vraag: worden wij, de dat in ieder geval één, maar vermoe- hebben. Of je nu kijkt naar de omzet Nederlandse bevolking, er beter van delijk meerdere woningbouwprojec- op deze markten, of naar het belang als de woningprijzen stijgen? Nee. Het ten werden afgeblazen. Met de zegen van wonen in de gezinsuitgaven. blijven dezelfde woningen. En van de overheid. Die op dat moment Tegelijkertijd wonen we met steeds tegenover iedereen die zijn of haar overigens krap bij kas zat, omdat de minder mensen in één huis, wat huis goed kan verkopen staat iemand kredietverstrekkers – waaronder de wonen per persoon ook duurder heeft die meer heeft moeten lenen om die banken die Vestia getild hadden – te gemaakt. En specifiek voor Nederland woning te kunnen kopen. Netto veel geld in riskante projecten en zijn de verhuurdersheffing en de schieten ‘wij’ er niets mee op. Hoewel producten hadden gestopt en enkele hypotheekrenteaftrek. Kort door de de banken natuurlijk wel garen tientallen miljarden van de overheid bocht: om te huren moet je bij ons spinnen bij die hogere leningen, nodig hadden. Die schade werd door tegenwoordig extra belasting betalen, omdat ze meer rente ontvangen. Nog de overheid gedragen. Investeren in terwijl je door te kopen juist belasting- een vraag: wordt u er rijker van als een goede woningen had geen politieke aftrek krijgt. woningbouwcorporatie nieuwe prioriteit, maar het beschermen van woningen bouwt. Nee. Maar wij het vermogen van de mensen en Ten tweede: op veel markten is worden wel rijker, zeker als dit bedrijven (vaak: andere banken) die financiering (lees: krediet en lenen) gezellige, degelijke, energie produce- veel geld in de banken hadden van levensbelang. Zo ook op de rende, levensloopbestendige wonin- gestoken, wel. woningmarkt. Sterker nog: volgens gen zijn, waarmee we de toekomst recent economisch onderzoek zijn tegemoet kunnen. Van meer lenen en Hiermee is aangegeven dat de woning- banken in toenemende mate afhanke- hogere woningprijzen worden we dus markt complex is: micro- en macrore- lijk geworden van hypotheekverstrek- niet rijker, van meer en/of betere laties lopen door elkaar heen, king. Òscar Jordà, Moritz Schularick woningen stijgt de welvaart wel. kredietverstrekking is nog belangrij- en Alan M. Taylor hebben onlangs via ker dan in andere markten, en er is zorgvuldig en gedetailleerd empirisch Het vervelende is echter: de politiek een sterke verwevenheid van de onderzoek uitgezocht dat in 17 rijke ziet dit anders. Toen na 2008 de overheid met zowel de woningbouw en landen het belang van hypotheken op woningbouw totaal ineenstortte, tot het woninggebruik als met de de al sterk groeiende balansen van een niveau dat sinds het begin van de financiële sector. Die overheidsinvloed banken is verdubbeld tot maar liefst twintiger jaren niet meer gezien was, is natuurlijk niet per se slecht. Als wij, 60 procent van het totaal. Dit komt werd dit op beleidsniveau min of meer anders dan in Spanje en Ierland, niet enerzijds omdat meer mensen een voor kennisgeving aangenomen. Ja, de zo’n sterk gereguleerde woningbouw- eigen huis hebben, maar anderzijds btw op aanbouwtjes werd tijdelijk sector hadden, dan hadden we in ook omdat mensen relatief meer verlaagd. Maar voor de rest gebeurde Nederland niet alleen een woning- (mogen) lenen. Ondanks het feit dat er niets. Sterker nog: de overheid prijszeepbel gehad, zoals in Spanje en de woningprijzen in veel landen versterkte deze neergang. Toen door Ierland, maar ook een woningbouw- sneller stegen dan de algemene zeepbel. Deze woningprijszeepbel is woningprijsinflatie. Hiermee werd wel sterk van invloed geweest op het ook de geldschepping in onze landen ontstaan van de financiële crisis. Hoe in toenemende mate gekoppeld aan kon dat gebeuren? En hoe kan het de woningmarkt. Waarmee we bij de

SPANNING SEPTEMBER 2015 13 kern van het moderne bankwezen komen: sommige banken kunnen en mogen geld scheppen. Ze doen dat als ze geld uitlenen, bijvoorbeeld in het geval van hypothecaire kredietver- strekking. Ze worden daarbij fors gesteund (en deels beteugeld, daarover later meer) door de over- heid, vooral via de centrale banken. Die steun kent verschillende gezich- ten. Van de huidige lage rente van de Europese Centrale Bank (ECB) profiteren u en ik niet, maar de banken wel. Voor mij geldt dat de rente op mijn rentevaste hypotheek nog even hoog is als vóór de rentever- lagingen van de ECB. En wie kijkt naar de statistieken van De Neder- landsche Bank (DNB), zal zien dat de gemiddelde hypotheekrente pas sinds ongeveer een jaar wat lager is gewor- den. Maar de lage rente is niet de belangrijkste manier waarop de banken gesteund worden. Een deel van de banken is ‘geldscheppend’ – ze hebben het in de regelgeving veran- kerde recht ‘uit het niets’ euro’s te creëren. Je zou daarbij zeggen dat het normaal zou zijn dat door de Rabo- bank geschapen geld een Rabobank- stempel heeft, en door de ABN Amro geschapen geld een ABN Amro-stem- pel, maar dat is niet zo. Welke bank dit geld schept maakt niet uit. En de ECB staat daarbij garant dat al deze euro’s onderling inwisselbaar zijn en blijven. Ook de overheid is geldscheppend. SP’ers voeren tegen de enorme huurverhogingen die Rutte II heeft doorgevoerd. Maar de overheid creëert een ander soort geld dan de euro’s van Rabo- bank en ABN Amro. Hier staat wel een stempel op, namelijk van de ECB. te lukken. Onderzoek na onderzoek Nederland is dit proces van lenen Het zijn onze bankbiljetten. Een van wijst uit dat de regels om uit te lenen extreem geweest, met als gevolg dat de de manieren waarop de ECB ervoor verder worden versoepeld. Vooral de Nederlandse hypotheekschulden per zorgt dat het geld op de rekeningen regels voor de hypothecaire krediet- hoofd van de bevolking zo ongeveer van de Rabobank ‘gelijk’ blijft, is door verstrekking. Neem bijvoorbeeld de de hoogste van de wereld zijn. Het ervoor garant te staan dat je dit geld woningprijszeepbel in Nederland punt waar het om gaat is: omdat één op één kunt omwisselen voor rond 1979. Die werd mede mogelijk banken geld kunnen scheppen en overheidsgeld. gemaakt door deregulering van de omdat de stijgende prijzen van kredietverstrekking. Of de woning- woningen als stabiel onderpand De vraag is nu hoe de geldscheppende prijsstijgingen in de VS na 2000. worden gezien, zit er geen natuurlijke banken dat geld creëren? Het Zelfde verhaal. Het gebeurt telkens rem op dit systeem. Het geld is nooit antwoord is dat ze dat niet werkelijk weer, en overal. Het gaat echter niet op. En daardoor blijft het onderpand ‘uit het niets’ doen. Ze doen dat met enkel om de deregulering. Wij willen in prijs stijgen. Totdat de slinger de uw geld. Enkel als u geld leent, zelf ook steeds meer lenen. Het blijkt andere kant op slaat: prijzen dalen en bijvoorbeeld om een woning te kopen, telkens weer dat wanneer de woning- waar deze ontwikkeling in een mogen de banken dat uit het niets op prijzen stijgen, mensen denken dat die normale markt tot een hogere vraag uw rekening bijschrijven. Maar dat ontwikkeling zich zal voorzetten. Ze zou moeten leiden is dit op de kan pas als ook uw handtekening gaan ervan uit dat ze hun huis wel woningmarkt niet het geval. Omdat onder het leencontract staat. Natuur- weer tegen een goede prijs kunnen veel kopers een eigen woning hebben lijk verdienen banken hier flink aan. verkopen en nemen daarom meer die ze niet meer kunnen verkopen en Daarom willen ze ons ook steeds meer risico bij het aangaan van nieuwe mensen ook huiveriger worden om laten lenen. En dat blijkt telkens weer leningen, zeker als de rente daalt. In een nieuwe woning te kopen voordat

14 SPANNING SEPTEMBER 2015 instellingen allerlei investeringen doen en voorzieningen bieden die gewild maken. Nu profiteren vooral eigenaren van de grond van deze waardestijging, maar eerlijker zou zijn als de overheid, bijvoorbeeld via een locatiebelasting, ook een graantje meepikt, omdat zij allerlei voorzieningen heeft bekostigd

die de waardestijging mede hebben Knibbe© Archief Merijn Foto: veroorzaakt. Deels gebeurt dit al in Merijn Knibbe is economisch Nederland, bijvoorbeeld via de historicus en doceert waterschapsbelasting en de onroeren- economische vakken aan de dezaakbelasting (ozb). De vraag is nu Hogeschool Van Hall Larenstein. hoe we middels een stabieler en meer Daarnaast blogt hij actief op het op de toekomst gerichte woningmarkt blog van Real-World Economics. (hier voor het gemak gedefinieerd met inbegrip van sociale huur), wonen goedkoper kunnen maken en de economie stabieler kunnen krijgen.

HOE MOET HET WEL? belangrijk controlemiddel is, om te In de eerste plaats moet de kredietver- voorkomen dat de stijgende waarde strekking weer op een slimme manier van woningen volledig als onderpand gereguleerd worden. Een mogelijk- wordt gerekend door de banken. heid is het afbouwen van de top van Daarmee wordt de hypotheekverstrek- de hypotheekrenteaftrek, waarbij het king bemoeilijkt en worden bubbels geld gebruikt wordt om de verhuur- tegengegaan. Ook andere toekomst- dersheffing op te heffen. Tegelijkertijd bestendige investeringen (zonnecel- moet herfinanciering van hypotheken len, voorzieningen voor gehandicap- eenvoudiger en vooral goedkoper ten) komen onder het lage btw-tarief. worden gemaakt. Als de ECB de Kort gezegd: kunstmatige rijkdom beleidsrente verlaagt dan moet dit ook (locatiewaarde) wordt extra belast, doorwerken in de portemonnee van investeren in de toekomst wordt de burgers. Dit kan door een groter minder belast. De maximale leenratio deel van een eventuele herfinancie- wordt geleidelijk naar 90 procent Foto: Sander van Oorspronk ring boetevrij te maken (nu is dit vaak gebracht. De huren, die de afgelopen rond de 10 procent, dit moet naar zestig jaar voortdurend en meestal bijvoorbeeld 50 procent). Dit zal met meer dan het algemene prijspeil banken wat voorzichtiger maken bij de verhoogd zijn, blijven gedurende een de oude verkocht is. Waarmee de hypotheekverstrekking. Daartoe moet jaar of drie gelijk of worden zelfs woningmarkt voor bestaande wonin- ook de regeling rond restschulden enigermate verlaagd (door de gen dus net andersom werkt als een worden aangepast. Als iemand uit huis verhuurdersheffing af te bouwen). normale markt. Dalende prijzen wordt gezet omdat hij zijn schulden Daarna stijgen ze mee met de inflatie leiden tot minder vraag, waarbij onze niet meer kan betalen, moeten of dalen zelfs, omdat de lagere rente geldhoeveelheid, die voornamelijk restschulden worden verdeeld tussen tot lagere kosten voor verhuurders door de banken wordt gecreëerd, de lener en de uitlener, waarbij de leidt. En de banken (die gelukkig weer wordt gestuurd door een onevenwich- lener binnen afzienbare tijd (zeg: wat meer eigen vermogen hebben) tig systeem. maximaal vijf jaar) van zijn schulden worden beperkt in hun hypotheekver- af is. Bedenk daarbij dat de banken al strekking, terwijl de pensioenfondsen Ten derde is het nuttig dat op de enorm door de overheid gesteund een grotere rol krijgen. Uiteindelijk woningmarkt onderscheid wordt worden. betaalt u minder rente of een lagere gemaakt tussen de woning en de huur, terwijl er mooiere, meer grond waar deze op staat. Een woning Waterschapsbelasting en ozb worden toekomstbestendige woningen en een in Amsterdam is niet duurder dan een meer gekoppeld aan de waarde van de robuuster bankwezen zijn. Veel woning in Delfzijl omdat de bouwkos- locatie en minder aan die van de hypotheekadviseurs, makelaars en ten van de woning zoveel hoger zijn, woning en/of het aantal bewoners. Dit andere tussenpersonen zullen daar maar omdat de locatie Amsterdam en betekent dat als u (tegen het lage niet blij mee zijn. Maar dat is juist de daarmee de grond veel gewilder en btw-tarief) een aanbouwtje neerzet uw bedoeling. Want rijk worden door dus duurder is. Dat komt niet door de belasting niet omhooggaat, maar dat meer te lenen – dat werkt niet. bouwer of de eigenaar, maar doordat u wel meer belasting gaat betalen als Woningprijsinflatie, daar moeten we overheid, bedrijven en culturele de locatiewaarde stijgt. Wat een vanaf.

SPANNING SEPTEMBER 2015 15 PRECARIAAT: HET MODERNE PROLETARIAAT? Tekst: Joost de Bloois Foto: Sander van Oorspronk

Een van de kernwoorden van de recente protesten rondom het Maag- precair zijn zonder direct in armoede denhuis is zonder twijfel ‘precariteit’: een verschijnsel dat academici te (moeten) leven. De nadruk in de en schoonmakers verbindt. Decennialang neoliberaal beleid ruimt definitie hierboven ligt op het moeizaam bevochten arbeidsrechten als lastige obstakels uit de weg. structurele karakter van bestaansonze- kerheid. Niet alle precaire arbeid is In debatten en vakbondsbijeenkom- voor het marxisme.1 In de nasleep van laagbetaalde arbeid, maar het is in sten in het Maagdenhuis, in persbe- de wereldwijde crisis van 2008 en de geen geval vast werk. Evenmin richten en open brieven aan de Neder- golf aan ‘hervormingen’, ‘ombuigin- betekent precariteit werkloosheid: veel landse politiek dook het begrip gen’ en bezuinigingsmaatregelen om eerder verwijst het begrip naar de ‘precariteit’ veelvuldig op. Het is een de begroting ‘op orde te krijgen’, voortdurende dreiging van werkeloos- van de meest veelbelovende en rijke dringt het begrip precariteit zich ook heid. Precair werk is tijdelijk werk dat begrippen uit het politieke idioom op aan het Nederlandse politieke en niet langer de opmaat is naar vast van de afgelopen vijftien jaar. Het politiek-theoretische idioom.3 werk. Het is het soort werk dat niet begrip verwijst naar de structurele Ongetwijfeld is ook voor de Neder- voor ‘vol’ wordt aangezien, maar dat onzekerheid én kwetsbaarheid van landse context ‘precariteit’ een van de wel voor velen de enige bron van bestaanszekerheid van een grote sleutelbegrippen voor een nieuwe inkomsten is. Ook wordt er onbetaald verscheidenheid aan sociale groepen emancipatoire politiek. Het begrip werk onder verstaan dat verricht wordt door recente ingrijpende politiek- werd tijdens de bezetting van het in de hoop ooit een ‘echte’ baan te economische verschuivingen. In het Maagdenhuis vooral opgepikt door krijgen, zoals stages. Of het nu gaat Nederlandse debat is ‘precariteit’ nog jonge docenten en promovendi. Niet om de postdoc die onderzoeksproject geen ingeburgerde term, maar voor niets: de Universiteit van op onderzoeksproject stapelt, de daarom niet minder essentieel om de Amsterdam blijkt kampioen flexwerk. freelance journalist, de oproepkrach- gevolgen van het huidige neoliberale Bij veel opleidingen heeft meer dan de ten bij de supermarkt of de postbode beleid, in al haar complexiteit, te helft van de docenten en onderzoe- die per bezorgd pakket betaald wordt, begrijpen, en mogelijke uitwegen aan kers een tijdelijke, vaak deeltijdaan- voor allemaal geldt dat ‘werk’ niet te wijzen. stelling. Medewerkers die zich meer langer het middel is om een bestaan dan tien of twintig jaar van tijdelijk op te bouwen. Werk en werkeloosheid DE UVA: KAMPIOEN FLEXWERK contract naar tijdelijk contract slepen, lopen voortdurend door elkaar. In dit Buiten Nederland kwamen we de term zijn allang niet meer uitzonderlijk. opzicht, verwijst precariteit naar de tegen in protesten van jongeren tot Het verzet richtte zich dan ook niet onbemiddelde nabijheid van alles en niets. technici uit de kunst- en entertain- zozeer tegen flexwerk als tijdelijk Precariteit is in feite het gebrek of de mentwereld tot schoonmakers en ongemak (aan het begin van je onmogelijkheid te kunnen voortbe- wetenschappers. Ook voor de Occupy- wetenschappelijke carrière), maar staan: precair werk biedt louter beweging en de Spaanse Indignados tegen precariteit als structureel onderdeel uitzicht op de (uiterst) korte termijn. was precariteit een sleutelbegrip.2 van het functioneren van de hedendaagse Het stelt mensen hoogstens in staat Voor veel protestbewegingen en universiteit. Precariteit is een van de om de eindjes net wel (of net niet) aan politiek theoretici is de inzet van het meest in het oog springende, en elkaar te kopen. Zoals we direct zullen begrip ‘precariteit’ dan ook hoog: ingrijpende symptomen van de zien, is precariteit dan ook niet precariteit zou kunnen dienen als een neoliberalisering van de Nederlandse uitsluitend een economische kwestie, verbindende factor tussen op het universiteiten en van de samenleving maar heeft zij ook een duidelijke eerste gezicht heel diverse sociale als geheel. ethische en politieke dimensie. groepen. Het begrip kan zodoende de basis vormen voor een nieuw elan in STRUCTURELE ALLES VOOR DE RIJKSTE 1% de linkse, sociaal geëngageerde BESTAANSONZEKERHEID Precariteit houdt in dat iedere buffer politieke oppositiebeweging. Volgens De bondige definitie van precariteit tussen individu en markt, zoals de sommigen is er zelfs sprake van ‘het luidt als volgt: precariteit is de instituten van de Nederlandse precariaat’ als de nieuwe ‘gevaarlijke’ structurele onzekerheid of kwetsbaar- verzorgingsstaat, worden weggeno- klasse, zoals het proletariaat dat was heid van levensonderhoud. Nog men. Precariteit is dan ook niet los te bondiger: precariteit is bestaansonzeker- zien van de logica van het neoliberale heid. Het begrip betekent dus niet project dat, als politieke strategie, de zonder meer armoede: een academi- markt zoveel mogelijk wil vrijwaren cus met een tijdelijk contract, een van obstakels (dat is: van de resultaten zzp’er in de ICT of kunstwereld kan van meer dan een eeuw sociale strijd)

16 SPANNING SEPTEMBER 2015 Algemene Vergadering in het Maagdenhuis, waarin studenten overleggen over een meer democratische en minder op rendementen gerichte universiteit.

en dat, als economisch project, streeft zijn van systematische ongelijkheid. De via toegankelijk onderwijs, enzovoort) naar de voortdurende maximalisatie neoliberale politieke economie heeft en dat arbeid slechts het instrument is van winst en het vergaren van kapitaal. tot doel een zo klein mogelijke elite voor een zo efficiënt mogelijke Dit betekent niet alleen dat de risico’s (de 1%) zoveel mogelijk kapitaal te productie van gewin. De neoliberale die genomen worden om zoveel laten vergaren, en de inrichting van economie veronderstelt een omvang- mogelijk kapitaal te verwerven onze maatschappij hieraan dienstbaar rijk reservoir van tijdelijke, flexibele verschoven worden naar het werkende te maken. Het neoliberale streven naar banen. Het ‘rank or yank’-systeem is een individu, dat niet langer bescherming maximalisatie van kapitaal betekent directe consequentie van deze logica: geniet van collectieve voorzieningen of dat kapitaal niet herverdeeld mag wie niet ‘productief’ genoeg is (dat wil rechten, maar ook dat er sprake moet worden (via collectieve voorzieningen, zeggen, wie niet bijdraagt aan de maximalisatie van winst), heeft niet langer recht op werk. Precariteit verwijst precies naar dit structurele ‘Medewerkers die zich meer dan tien of gebrek aan continuïteit in werk (en bijgevolg bestaanszekerheid). Zodoen- twintig jaar van tijdelijk contract naar de brengt het neoliberalisme precari- tijdelijk contract slepen, zijn allang niet teit zowel voort in de financiële, juridische (arbeidsrechtelijke) als meer uitzonderlijk’ subjectieve en ‘affectieve’ of emotio- nele betekenis. Precariteit is het gevolg van de neoliberale eis tot voortduren-

SPANNING SEPTEMBER 2015 17 de mobilisering en beschikbaarheid in EINDELOZE INDIVIDUELE dienst van de kapitaalvergaring door VERANTWOORDELIJKHEID IN de 1%. PLAATS VAN WEEFFOUTEN Precariteit kent een cruciale subjec- NEOLIBERAAL tieve, of wellicht beter: een affectieve MARKTMECHANISME en emotionele dimensie. Precariteit Hetzelfde ‘winner takes all’-systeem is subjectiveert, vooraleerst door te de afgelopen decennia opgelegd aan individualiseren: risico’s, de negatieve de publieke sector, bijvoorbeeld aan gevolgen van de huidige politiek-eco- de universiteiten. Zo kan onderzoek in nomische logica, zijn altijd voor feite alleen nog verricht worden door rekening van het individu. Wie dreigt een subsidie binnen te slepen bij te bezwijken onder te hoge werkdruk, NWO. Het NWO-beurzensysteem is wie opbrandt doordat er sprake is van een bewuste nabootsing van het een structurele discrepantie tussen

neoliberale marktmechanisme: er is Bloois© de Joost Archief Foto: urennormering en effectieve werktijd, slechts een handjevol, maar zeer Joost de Bloois is filosoof en is verbonden dient een cursus time management te omvangrijke beurzen beschikbaar. aan de afdeling Literatuurwetenschap van volgen. Systemisch falen – zoals de Bovendien is het systeem accumula- de Universiteit van Amsterdam. structurele eis tot onbetaald (over) tief: wie ooit in de prijzen viel, en zich werk – wordt steevast voorgesteld als bewezen heeft als ‘excellent’ onder- individueel falen. De oplossing is zoeker, maakt een grote kans om weer nooit een verandering van het beloond te worden. Dit systeem heeft systeem, maar persoonlijke verande- als gevolg dat een heuse 1% aan ring, en zelfs de verandering in onderzoekers zich volledig aan persoonlijkheid van het individu. onderzoek mag wijden, en dat zij voor Iedere verantwoordelijkheid wordt hun overige taken vervangen worden vaker gezien als iets dat voor lief gedelegeerd naar het daardoor door (veelal jonge) vervangbare genomen dient te worden. Al deze kwetsbare individu. Werknemers docenten op tijdelijke contracten, met vormen van onbetaalde arbeid gelden worden steeds meer geacht zich te weinig tot geen onderzoekstijd. Voor met name voor jonge academici, die beschouwen en te gedragen als iedere ‘excellente’ onderzoeker is er zich al in de precaire situatie van een zelfstandig ondernemer. Dat wil een veelvoud aan precaire academici tijdelijke aanstelling bevinden. zeggen, als investeerder in zichzelf: die simpelweg nooit in de gelegenheid Precariteit verwijst dan ook naar de werk raakt steeds nauwer verknoopt zullen worden gesteld om carrière te omstandigheid dat ‘werk’ niet langer met onze eigen ontwikkeling. Loop- maken. Hier is geen sprake van een wordt gezien als een activiteit die baan en levensloop raken onontwar- weeffout in het systeem, dit is juist hoe intrinsiek beloond moet worden, maar baar. Dit is niet zozeer de vrije keuze het systeem werkt: het gaat hier om de als investering, in de hoop ooit ‘echt’ te van de ‘kenniswerker’, maar een productie én instandhouding van kunnen werken. De loopbaan als cruciaal onderdeel van de productie- precariteit. eindeloze stage; bestaanszekerheid als wijze van het hedendaagse ‘cognitieve’ de eeuwige wortel voor onze neus, als kapitalisme. Beide zijn afhankelijk van VOORTDURENDE HOOP (louter hypothetische) rechtvaardi- de voortdurende mobilisering van OP ‘ECHT’ WERK ging voor onzekerheid en uitbuiting. subjectiviteit (van onze cognitieve, Tegelijkertijd zien we hoe we de De universiteit loopt voorop in het talige, maar ook emotionele vermo- klassieke kapitalistische logica van de project van precarisering van onze gens). Wij worden zelf ons belangrijk- productie van meerwaarde nog altijd samenleving. Tegelijkertijd draagt de ste gereedschap, zelf ons eigen bedrijf werkzaam is in precaire arbeid, die transitie naar de ‘kenniseconomie’ in en zijn verantwoordelijk voor een vaak structureel onbetaald overwerk, of hoge mate bij aan de proliferatie van optimale bedrijfsvoering. zelfs onbetaald werk inhoudt. Onder- precariteit. Het verdwijnen van het zoekers die in aanmerking willen onderscheid tussen ‘werk’ en ‘leven’ ANGSTCULTUUR komen voor een beurs, schrijven de in de kenniseconomie zorgt ervoor Een van de spandoeken in het aanvraag ervoor in hun vrije tijd. dat de tijd die onderdeel is van het Maagdenhuis luidde niet voor niets Onderzoekers zonder beurs verrich- productieproces (de tijd waaraan ‘weg met de angstcultuur’. Precariteit ten onderzoek noodgedwongen winst onttrokken kan worden) gaat hand-in-hand met een angstcul- buiten werktijd. Er bestaat een grenzeloos wordt: wie kennis produ- tuur: voortdurende onzekerheid, overduidelijke discrepantie tussen het ceert, werkt wanneer zij/hij een goed evaluatie en de afwezigheid van aantal uren dat berekend wordt voor gesprek voert, een boek leest, reist, collectieve (rechts)bescherming, onderwijs en de tijd die het de facto in een wandeling maakt, een bad neemt. maken angst tot de grondtoon van het beslag neemt. Het begeleiden van We zien hoe de ‘werktijd’ maximaal cognitief kapitalisme. Angst die promovendi en scripties wordt steeds wordt, terwijl de beloonde tijd voortkomt uit geïnstitutionaliseerde geminimaliseerd wordt. Juist omdat machteloosheid en kwetsbaarheid. werk overal is, wordt het niet langer als Tegelijkertijd leidt precariteit tot angst werk herkend. uit schaamte. De privatisering van risico leidt tot een schaamtecultuur:

18 SPANNING SEPTEMBER 2015 ‘Precariteit toont hoezeer verschillende tie, van gelijkheid en zelfbeschikking – en niet een van onzekerheid, vormen van kwetsbaarheid met elkaar kwetsbaarheid en afhankelijkheid – vervlochten zijn: economische, psychische dan is het bovenal van belang om de ingewikkeldheid van precariteit te of lichamelijke’ blijven begrijpen als gevolg van een politiek-economisch programma dat sinds drie decennia ook het Neder- landse politieke beleid dicteert. Een programma dat in de tijd te lokalise- wat er ook gebeurt, het is altijd het gen – door de fabel van de arbeider als ren valt en geen noodzaak of conditie individu dat faalt. Het is jouw burn- ondernemer en de individualiserende is en waarvoor dus alternatieven out. Voor veel docenten en onderzoe- werking van de hedendaagse arbeid voorstelbaar zijn. Hierbij is de kers waren de protesten rondom het op te schorten. complexiteit van precariteit juist een Maagdenhuis een bevrijdende voorwaarde: precariteit als politiek gebeurtenis, omdat juist deze affec- VERDEEL- EN HEERSSTRATEGIE inzetbaar begrip vraagt erom verschil- tieve precariteit ter discussie werd VERSUS SOLIDARITEIT lende sociale en politieke vraagstuk- gesteld. De individualiserings- en We zouden kunnen stellen dat in het ken en strijdperken met elkaar te disciplineringsstrategie van de huidige politieke idioom – van uiterst verbinden en te laten weerklinken. hedendaagse arbeid werd zichtbaar rechts tot gematigd links – precariteit Precariteit toont hoezeer verschil- gemaakt. Voor het eerst in lange tijd nog altijd ‘positief’ vertaald wordt als lende vormen van kwetsbaarheid met durfden academici zich als collectief te ‘eigen verantwoordelijkheid’. Het elkaar vervlochten zijn: economische, identificeren, en te benoemen dat het appel op zelfredzaamheid dat de psychische of lichamelijke. We kunnen hier in de kern ging om een ‘arbeids- afgelopen jaren steeds luider is gaan zelfs stellen dat een politiek van (of conflict’: om een strijd om de beteke- klinken, dient ter rechtvaardiging van beter: tegen) de precariteit vraagt om nis van (cognitieve) arbeid. Voor veel de precarisering van werk, de afbraak een politieke ecologie: om een politiek academici was de grootste, psychologi- en privatisering van collectieve die zich niet versmalt tot louter sche schok te erkennen dat zij arbeid voorzieningen die (een minimale begrotingsdiscipline, maar vertrekt verrichten (en niet domweg omwille vorm van) bestaanszekerheid garande- vanuit het sociale en affectieve van hun briljante persoonlijkheid ren, en de concentratie van rijkdom ecosysteem waarvan wij onontkoom- betaald werden…). De lezingen, bij een steeds smaller wordende baar deel uitmaken. Het Maagdenhuis seminars en workshops in het financiële elite. Het appel op ‘eigen is wellicht de naam van het begin van Maagdenhuis waren pogingen om verantwoordelijkheid’ is zo bezien een zo’n politieke ecologie. gezamenlijk te zoeken naar andere uiterst effectieve beheerstrategie. Het invullingen van de cognitieve, maakt solidariteit tussen sociale 1 Zie David Graeber, The Democracy immateriële arbeid die het acade- groepen, en zelfs individuen, uiterst Project: A History, A Crisis, A Move- misch bedrijf is. Die verkenning van lastig en daardoor de neoliberale ment. New York: Penguin, 2013. alternatieven begon met de weigering politiek mogelijk van de onbegrensde 2 Zie Guy Standing, The Precariat: The van de angstcultuur, de opschorting markt en de opeenstapeling van New Dangerous Class, London: van de disciplinerende subjectivering economische en politieke macht bij Bloomsbury, 2011. die de politieke kern uitmaakt van de de 1%. 3 Zie bijvoorbeeld Dirk Geldof, Onzeker- precarisering van hedendaagse heid: Over leven in de risicomaatschap- arbeid. Het verzet tegen precariteit Precariteit is dan ook, zonder twijfel, pij. Leuven: Acco, 2010, Jan Blom- dat zicht- en hoorbaar werd in het een van de kernbegrippen voor een maert, Paul Mutsaers en Hans Siebers, Maagdenhuis ging verder dan een hedendaagse emancipatoire politiek. De 360 graden werknemer: De nieuwe universitaire burenruzie. Het liet zien Zonder het besef van precariteit als arbeidscultuur en de eindeloze dat de breuklijnen die door de een gedeelde en permanente toe- concurrentie, Antwerpen: 2012 of Wil universiteit lopen (vaste versus stand, met alle gevolgen voor de Tinnemans, Voor jou tien anderen: tijdelijke banen, gesubsidieerd versus mogelijkheid tot collectieve politieke Uitbuiting aan de onderkant van de onbetaald onderzoek) ook door de mobilisering en solidariteit, loopt de arbeidsmarkt. Amsterdam: Nieuw samenleving lopen. Veelzeggend linkse politiek vandaag stuk. Echter, Amsterdam, 2010. kwamen de schoonmakers van de het is van cruciaal belang de complexi- schoonmakersvakbond hun verhaal teit van precariteit te onderkennen. Deze tekst is een bewerking van één van doen. Juist zij waren in staat gebleken Precariteit is een gedeelde toestand de hoofdstukken uit Joost de Bloois’ In de om de neoliberale onteigening van die tegelijkertijd dient als verdeel- en naam van het Maagdenhuis, dat dit najaar rechten en professionele autonomie heersstrategie, waarin nog altijd verschijnt bij uitgeverij Het Leesmagazijn. een halt toe te roepen door zich conventionele hiërarchieën gelden, collectief te herkennen en te vereni- waarin economie, ethiek en politiek onontwarbaar met elkaar verknoopt zijn. Wanneer we van precariteit daadwerkelijk de inzet willen maken van een nieuwe politiek van emancipa-

SPANNING SEPTEMBER 2015 19 GELIJKHEID IS OOK NOG EENS ECONOMISCH VERSTANDIG

Tekst: David Hollanders

Onder economen is het een 1970-2010 dat “inkomensongelijkheid duidelijk negatief verband is tussen dogma dat er een afruil is tussen een negatief en statistisch significant ongelijkheid en economische groei. gelijkheid en economische groei. effect heeft op groei door de tijd Daar is ook reden voor, want tijdreek- Recentelijk hebben twee gere- heen”. Als bijvoorbeeld Nederland de sen laten zien dat ongelijkheid in nommeerde instituten daar ongelijkheid reduceert tot die van Nederland samengaat met minder afstand van genomen. Empirisch Slovenië, dan zou dat leiden tot een groei. De grafiek toont voor de onderzoek van het IMF en van de groei tussen de 15,3 en 24,9 miljard periode 1970-2012 het verband tussen OESO laat zien dat ongelijkheid euro. Dit econometrische resultaat ongelijkheid en economische groei in leidt tot minder economische wordt begrepen als de uitkomst van Nederland. Op de x-as is het inko- groei. drie mechanismen. Ongelijkheid leidt mensaandeel van de meestverdienen- tot (1) minder geaggregeerde vraag de 10 procent uitgezet. Op de y-as de Eerst het oude dogma dat gelijkheid (mensen met een laag inkomen economische groei in het daarop slecht is voor groei. Dat dogma berust geheel op de aanname dat mensen minder werken als de inkomstenbelas- ting stijgt. Dat tast volgens economen ECONOMISCHE GROEI EN ONGELIJKHEID, 1970-2012 % de prikkel om te werken aan. Er waren 6 altijd al wel tegenwerpingen te bedenken. Bijvoorbeeld dat in de VS 5 het marginale tarief in de jaren 40 4 meer dan 90 procent was en dat in Nederland het toptarief 72 procent is 3 geweest, terwijl de groei in die perioden hoger was dan nu. Kennelijk 2 ECONOMISCHE GROEI is een relatief hoog toptarief geen 1 noodzakelijke voorwaarde voor krimp, en relatief lage toptarieven geen 0 % voldoende voorwaarde voor groei. 27 27,5 28 28,5 29 29,5 30 30,5 31 31,5 32 Of er kan tegengeworpen worden dat INKOMENSDEEL TOP 10% VAN HET TOTAAL veel mensen geen idee hebben hoeveel belasting ze betalen. Zo zullen weinigen weten dat alle consumeren relatief meer), (2) volgende jaar. Er is een negatief inkomensgroepen tussen de 30 en 35 afname in zogenoemd menselijk verband, wat in elk geval aantoont dat procent belasting betalen – inclusief kapitaal (mensen met een laag meer ongelijkheid – gedefinieerd als de indirecte belasting. Het belasting- inkomen kunnen minder besteden het aandeel van de meestverdienende stelsel is niet progressief; met dank aan zorg en onderwijs van hun 10 procent in het totale inkomen – aan de hypotheekrenteaftrek en kinderen) en (3) meer politieke leidt tot minder groei. belastingconsultants. instabiliteit en sociale verdeeldheid. Menigeen, waaronder het CPB, is dus Of er is de voor de hand liggende Daarnaast stelde het IMF bij monde niet overtuigd. Ondanks Piketty, bedenking dat het simpelweg weinig van Ostry e.a. (2014) dat “lagere netto ondanks de OESO en ondanks het aannemelijk is dat bankiers, belasting- ongelijkheid robuust samenhangt met IMF, zijn er economen die vol blijven consultants, managers, makelaars, snellere en meer duurzame groei”. En houden dat gelijkheid ten koste gaat advocaten, accountants, beleggers – ook dit is een econometrische studie. van groei. Maar daar is geen enkele de beroepen waarvoor een hoger economische ondersteuning voor – in- toptarief relevant is – massaal OOK VOOR NEDERLAND RELEVANT tegendeel. ophouden met werken als het tarief Het CPB (2014) heeft afstand geno- stijgt (en niet vervangen kunnen men van de OESO-studie. Deze studie Bronnen: worden door andere mensen). zou niet relevant zijn voor Nederland, • Cingano, F. (2014), Trends in Income Dit wordt in de economie niet als omdat mechanisme (2) over menselijk Inequality and Its Impact on Economic overtuigende tegenwerpingen gezien. kapitaal niet op zou gaan. Dit gaat Growth, OECD-working paper No. 163. Er moet econometrisch onderzoek echter voorbij aan de andere twee • CPB (2014), CPB-reactie op OESO- verricht worden. Dat is dan nu mechanismen die de OESO noemt, als studie over de relatie tussen inkomens- gebeurd. ook aan de econometrische resulta- ongelijkheid en economische groei, 22 ten. Daarbij heeft de OESO wel december 2014. In een working paper van de OESO stelt degelijk gebruik gemaakt van gege- • Ostry, J.D., A. Berg en C.G. Tsangarides Cingano (2014) op basis van data voor vens over Nederland en met data laten (2014), Redistribution, Inequality, and 31 OESO-landen voor de periode zien dat er ook in Nederland een Growth, IMF Discussion Note.