Boudewijn Chorus HERNIEUWD ISLAMDEBAT 1 Redactioneel Rudolf de Jong MOHAMMED IN DE WOLKEN 2 HERNIEUWD Rudolf de Jong BAAS OVER EIGEN PRUIK 12 Weia Reinboud FASCINATIE EN KRITIEK 16 ISLAMDEBAT Thom Holterman GODSDIENSTEN 18 LEGITIMATIE VOOR WANDADEN De valkuil van de uitsluiting Hernieuwd islamdebat – islamdebat Hernieuwd Anita de Waal DE HOOFDDOEK 30

Igor Cornelissen DE NATUUR IN 33 Bijvangst 2

André de Raaij ROOD-ZWARTE VLAGGEN 37 Ongedoofd vuur 1

Thom Holterman LIBERTIAIRE STRIJD 41

DE VELE FRONTEN VAN HET VERZET AS de Uit het land van Proudhon 23

Hans Ramaer e.a. BOEKBESPREKINGEN 45 184

Prijs van dit nummer 5,- euro.

DE AS 184 de AS anarchistisch tijdschrift

41ste jaargang, nummer 184, herfst 2013. De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave van Stichting de AS, Den Bosch. ISSN-nummer 0920-3257. Betalingen: IBAN NL57 INGB 0004 4603 15; BIC INGBNL2A Jaarabonnement: € 19,50; buiten Nederland € 27,50. Los nummer: € 3,50; www.tijdschrift-de-as.nl/losnummer Bestellingen en adreswijzigingen: [email protected] Druk: BGS, Schiedam. Opmaak: Atalanta, Utrecht. Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij anders aan­ gegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. Adres: postbus 2086, 5202 CB Den Bosch. E-mail administratie: [email protected] E-mail redactie: [email protected] Redactie: Boudewijn Chorus (eindredacteur a.i.), Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, André de Raaij, Hans Ramaer, Martin Smit, Anita de Waal, Rymke Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Chapatte (ill.), Igor Cornelissen, Gregorius Nekschot (ill.), Weia Reinboud, Kurt Westergaard (ill.). Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin een redactioneel standpunt wordt weergegeven. Digitaal archief: www.tijdschrift-de-as.nl. Weblog: http://libertaireorde.wordpress.com

HERNIEUWD ISLAMDEBAT Redactioneel De vestiging van de islamitische republiek in Iran (1979) en het doodvonnis jegens de Indiase schrijver Salman Rushdie dat de leider van die republiek, Ruhollah Khomeini, tien jaar later als fatwa uitsprak markeerden de gewijzigde verhouding tussen het seculiere wes- ten en de islamitische wereld. Volgende keerpunten kwamen in 2001 met de aanslagen in de VS door Al Qaida, in 2004 met de moord op Theo van Gogh door een Nederlandse islamist, in 2005 met de publicatie van enkele cartoons van de hand van Kurt Westergaard in de Deense krant Jylland-Posten*, in 2007 met een lied van de van huis uit katholieke cabaretier Hans Teeuwen in het programma Bimbo’s en boerka’s (Teeuwen was ook al in 2001 met een scherp lied, ‘God en Allah’, gekomen) en in 2008 met de korte film Fitna van Geert Wilders. Sindsdien heeft ‘het islamdebat’ niet aflatend gewoed, maar de laatste tijd lijken de scherpe kantjes er van af te gaan. Vandaar dat de tijd ons rijp leek in alle nuchterheid en zonder de hijgerige druk van een incident (hoewel dat tussen ’t ter perse gaan van dit nummer en het moment waarop u dit leest zomaar veranderd kan zijn) nog eens een aantal argumenten in dat debat tegen het licht te houden en er nieuwe overwegingen aan toe te voegen. (BCh)

*) Cartoons van Kurt Westergaard en diverse van diens internationale en nationale ‘epigonen’ zoals Chapatte, Gregorius Nekschot en anderen zijn verspreid over deze editie afgebeeld. De car- toon op de cover is eveneens van Kurt Westergaard.

de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 1 kwam ik tegen in andere kunstboeken, journalisten en commentatoren in de MOHAMMED IN DE WOLKEN afkomstig uit heel uiteenlopende islami- Nederlandse media moet gelden. Voor tische landen. Andere miniaturen laten een werkelijke dialoog – waarvan het Rudolf de Jong Mohammed en Jezus zien, als broers doel toch moet zijn de ander te laten na- naast elkaar rijdend op een ezel en een denken over diens eigen inzichten en Het zogenaamde islamdebat, dat een aantal jaren geleden heftig woedde en af en toe als een kameel (van gelijke grootte). Mohammed opvattingen – met de islam is het tonen goede veenbrand weer oplaait, heeft niets opgeleverd. Het was een herhaling van zetten of en Mozes, Mohammed met zijn volge- en afdrukken van miniaturen met beter van de eigen meningen en opvattingen. lingen, met zijn dochter. Soms is het ge- Mohammed en andere mensen van laat van de profeet onzichtbaar achter meer waarde dan karikaturen. Eén reden voor de onvruchtbaarheid dat je je eigen hebt gemaakt maar dat een witte sluier. Voorstellingen van van de discussies is niet zozeer dat men geen exclusief privébezit is.) mensen en dieren vind je ook in aarde- OPNIEUW BEELDENSTORM het met elkaar op een aantal punten on- werk, op plavuizen, in textiel, in beeld- Langs geheel andere weg had men mos- eens is, maar juist dat men het erover RUITER STIJGT TEN HEMEL houwwerk, in metalen voorwerpen enz. lims er op kunnen wijzen dat de stelling eens is. Opvattingen, of beter uitspraken Geen afbeeldingen van personen? Ik In de islamitische miniaturen kom je dat afbeeldingen van levende wezens over ‘de’ islam, van moslims die preten- bezit een uiterst populaire, uit het Engels ook schitterende erotiek tegen. Eén van ‘nu eenmaal’ niet zijn toegestaan in de deren ‘de’ islam te vertegenwoordigen, vertaalde, reisgids van Istanbul, met ge- mijn kunstboeken (Islam. Kunst en archi- islam volstrekte onzin is, ja beledigend worden klakkeloos overgenomen door schilderde portretten van een goed do- tectuur uit het Duits vertaald) kocht ik voor de nagedachtenis van honderden niet-moslims. De felle bestrijders van de zijn sultans. En die heersers waren niet bij (voorheen) De Slegte in Den Haag, miljoenen van hun geloofsgenoten. Een islam zien er hun gelijk door bevestigd. alleen sultan, ze waren ook kalief van de een kwartier lopen van de Schilderswijk. aantal jaren geleden hebben de Taliban Verzoeners die de moslimkool en de soennitische islam. Dat is weliswaar Dat de daar wonende moslims weinig in Afghanistan een aantal reusachtige -geit van de vrije meningsuiting willen geen direct religieuze functie maar wel aandacht hebben voor de cultuur uit het Boeddhabeelden van voor de christelij- sparen, doen precies hetzelfde. Een ty- die van wereldlijk leider van een samen- islamitische verleden neem ik hen veel ke jaartelling vernietigd op grond van pisch voorbeeld is de stelling dat vol- leving waar geen scheiding tussen staat minder kwalijk dan helaas voor veel hun interpretatie van de islam. Een daad gens de islam geen mensen en zelfs die- en islam bestaat. Afbeeldingen van men- ren mogen worden afgebeeld en zeker sen ‘nu eenmaal’ niet toegestaan? Ik niet de profeet. Een stelling die door bezit een Frans boek over de islamiti- moslims, antimoslims en verzoeners sche bouwkunst (Islam, in een reeks voor zoete koek wordt geslikt. ‘Merveilles du monde’), schitterend ge- ïllustreerd. De eerste illustratie is echter Afgelopen zomer las ik in NRC-Han­ niet van een bouwwerk. Een ruiter te delsblad (2-06-2013) dat bij een moskee paard (met een mensengezicht) stijgt, ‘honderd jaar oude ornamenten in de omgeven door engelen tussen nachtelij- vorm van leeuwenkoppen boven de in- ke wolken ten hemel. De naam van de gang (zijn) weg geveild, omdat afbeel- ruiter in de wolken is Mohammed. Een dingen van levende wezens in de islam miniatuur uit een manuscript dat in nu eenmaal niet zijn toegestaan’ (cursive- 1494-95 in Herat in Afghanistan werd ring van mij). Als ik zoiets lees heb ik de geproduceerd, een kopie van een werk neiging om uit te roepen: ‘stompzinnige van een Perzische dichter die leefde in cultuurbarbaren die jullie allemaal zijn, de twaalfde eeuw. blijf godverdomme met jullie poten van de schatten van de grote islamitische be- Het enige wat mij aan de miniatuur ver- schaving af! Zij behoren tot het culturele raste was dat Mohammed hier opsteeg erfgoed van de mensheid en zijn dus vanaf de Ka’ba in Mekka en niet vanuit ook mijn eigendom!’ (Eigendom ge- de rots in Jeruzalem zoals de moslims bruik ik hier in de zin van Stirner, iets thans aannemen. Hetzelfde onderwerp De engel Gabriël openbaart aan de profeet Mohammed de koran. Uit een manuscript van omstreeks 1302

2 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 3 van cultuurbarbarisme. Er zit nog een presenteert als de enige en echte islam de riem steken en moslims aan het den- er voor moslims schokkende beelden ander aspect aan. Afghanistan is al en alle moslims de normen van dit ob- ken zetten. vertoond worden, een telefoonlijn ope- twaalfhonderdvijftig jaar islamitisch. scurantisme probeert op te leggen en al- nen voor geschokte kijkers en na afloop Hoe­wel er in vroegere eeuwen al enkele lerlei meer verdraagzame interpretaties DE KORAN ALS FETISJ van de film een forum van voor- en te- pogingen waren gedaan om de beelden van de islam onderdrukt. In de koran staan vreselijke dingen. genstanders van de film organiseren. kapot te slaan, hadden die weinig om Sommige passages lijken zelfs wel recht- Moslims in Nederland en in de wereld het lijf. Twaalfhonderdvijftig jaar heb- Voor beeldenstormen (het woord zegt streeks aan de bijbel ontleend te zijn. reageerden anders. De Nederlandse au- ben de Afghaanse moslims de beelden het al) en pogingen tot het opleggen van Kun je nagaan hoe erg die zijn. Nu is er toriteiten – en niet alleen de politieke vrijwel onaangetast gelaten. Waren de één bepaalde uitleg van een geloof hoe- een mijnheer, Wilders is zijn naam, die autoriteiten – bogen daar diep voor. Zij voorouders van de Taliban dan allemaal ven we overigens niet naar verre landen het liefst de koran, althans passages verschuilden zich achter de Nederlandse slechte moslims? Of waait er nu alweer te gaan. Een reis door het verleden van daaruit, met wortel en tak zou willen grondwet in plaats van dat zij er voor enkele decennia lang een ijzige wind ons eigen land voldoet. Maar daar vin- uitroeien. Ik zou zeggen, begin dan met gingen staan. Het verscheuren van een door de islam – ontstaan in de hete den we ook de strijd tegen deze pogin- de wortel, en dat is de bijbel. Maar daar koran valt onder de godsdienstvrijheid. woestijn van Saoedie Arabië – van ob- gen. Iconoclasme is bij vlagen voorgeko- hoor je die Wilders nooit over. Hoe moet Die houdt óók in, dat je godsdienst ver- scurantisme, onverdraagzaamheid en men onder allerlei godsdiensten en ker- je zo’n man dan karakteriseren? Mis­ werpen en bestrijden mag. onderdrukking, waarvan zowel de he- ken. Wie ‘nu eenmaal’ tegen de beelden- schien als een niet-gewelddadige maar Maar waar gaat het bij de koran om? dendaagse samenlevingen in moslim- stormen van het hedendaagse islami- wel wat hypocriete gedoogtaliban van Om de inhoud. Het boek dat de tekst staten als hun culturele verleden het tisch obscurantisme zegt, laat de islami- christelijken huize? Overigens, wie Wil­ ervan bevat is als het ware de verpak- slachtoffer zijn? Timboektoe in Mali is er tische slachtoffers van dit obscurantis- ders ter sprake brengt dient daar direct king. Al het geschreeuw – zowel van een recent voorbeeld van. Het is een me in de steek. ‘Mohammed in de wol- aan toe te voegen hoe treurig het is dat Wilders als van moslims – zie ik als feti- godsdienstig obscurantisme dat zichzelf ken’ kan hen daarentegen een hart onder wij in een samenleving leven waarin hij sjisme. Niet de inhoud maar het voor- dag en nacht beschermd moet worden. werp wordt heilig verklaard. Fetisjisme Bij dezen dus. is uiteraard geen monopolie van mos- De aankondiging van Geert Wilders dat lims. Loop maar eens een katholieke hij in een film een koran zou verscheu- kerk binnen, daar zijn beelden – afgods- ren heeft indertijd tot een storm geleid, beelden – niets anders dan fetisjen waar- die uiteindelijk een storm in een glas voor gebeden wordt. Zo bont – of barok? water bleek te zijn. Wat hij niet bleek te – maken moslims het niet. Of neem het beseffen is dat hij op dezelfde manier verhaal hoe Mohammed reageerde op naar de koran keek als vrijwel alle mos- de openbaring van de eerste soera uit de lims en in het bijzonder de meest ortho- koran, hoe symbolisch! Hij kreeg geen doxen onder hen. Mag je de koran ver- geschreven tekst. Hij moest de bood- scheuren in Nederland? Het hangt ervan schap van Allah reciteren, deze zich als af. Als het exemplaar in kwestie je ei- het ware eigen maken, de inhoud verin- gendom is kan niemand daar bezwaar nerlijken. Bij het boek-als-voorwerp-fe- tegen maken, het hoogstens verniel- tisjisme is daarvan geen sprake. zuchtig vinden. Is het een koran van een ander dan moet je minstens de vervan- ACTUELE KORANVERTALING gingswaarde vergoeden. Is het een kost- In schril contrast met het lawaai veroor- baar exemplaar dan ben je een cultuur- zaakt door het koranfetisjisme van barbaar. Doe je het in een moskee dan zowel Wilders als zijn tegenstanders kan je vervolgd worden wegens lokaal- staat het zwijgen (voor zover ik weet) vredebreuk. Doe je het voor de tv dan van Nederlandse moslims over een veel zou ik de zendgemachtigde willen aan- fundamentelere zaak betreffende de Nogmaals Gabriël en Mohammed. Turkse miniatuur, 16e eeuw. Mohammed staat in brand, zijn gezicht wordt verblind. Het gezicht kan in latere tijd ook opzettelijk onherkenbaar gemaakt zijn. raden van tevoren aan te kondigen dat koran. En van het zwijgen over dat zwij-

4 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 5 gen door niet-moslims. Ik doel op de ko- mitische landen waar geen publieke rend als wat profeten als Mozes, Jezus Ook andere profeten krijgen zo’n op- ranvertaling – en -bewerking – van opinie bestaat, werd door religieuze en/ en Mohammed presteerden (alle drie dracht. Jeremia roept uit dat hij te jong Kader Abdolah, die in 2008 verscheen, of wereldlijke overheden opgetrom- reeds lang volwassen toen zij met hun is, Jonas neemt de kuierlatten en komt in één hoes met De boodschapper, een ver- meld. Het kwam tot ‘massale’ demon- opdracht geconfronteerd werden). Het in een walvis (althans een grote vis) te- telling, zijn biografie van de profeet. straties waarbij weliswaar en helaas belangrijkste is dat de profeten mensen recht en veel anderen, onder wie Jezus, Afshin Ellian sprak, mijns inziens te- doden vielen, maar die toch niet zo mas- waren en bleven. Niets menselijks was vluchten de woestijn in. Maar ze vol- recht, van een Jip-en-Janneke-vertaling saal waren. Zeker niet als we ze vergelij- hen vreemd. Het beste spreekt dit, naar brengen hun boodschap. En Moham­ en kraakte deze behoorlijk af in NRC- ken met de demonstraties tijdens de mijn smaak, uit het feit dat zij helemaal med? De aartsengel Gabriël moet hem Handelsblad (7/8-06-2008). Arabische lente in Tunesië, Egypte en niet gelukkig waren met hun opdracht haast wurgen voordat hij bereid is de Abdolah schrijft, eveneens met recht, in Turkije, die niet door machthebbers ge- en er onderuit probeerden te komen. eerste boodschap die hij van de engel zijn inleiding bij De Koran, een vertaling: organiseerd waren. Bij alle commotie Dat begint al met Mozes. Hij hoort een ontvangt, te reciteren zoals Gabriël van ‘Ik heb dit boek met veel liefde behan- bleken felle moslims en even felle anti- stem uit een brandende braamstruik die hem eist. Volgens de overlevering is hij deld’. Dat neemt niet weg dat hij alles islamieten het over één stelling eens te niet verbrandt, en hij ervaart die stem ook niet zo gelukkig met alle latere heeft gedaan wat de koranfetisjisten zijn. Belediging van de profeet is het als de stem van zijn god. Deze draagt openbaringen die hij ontvangt. diep zou moeten schokken. Hij heeft ergste wat men de islam en moslims kan hem op om naar de farao te gaan en te Maar op de profeet Mohammed wordt hele stukken uit de koran weggelaten, aandoen. Het is gelijk te stellen met eisen dat de joden uit Egypte mogen in moslimlanden geen enkele kritiek ge- de volgorde van de soera’s veranderd. godslastering. Ik zou er een andere op- wegtrekken. Mozes’ reactie is, populair duld. Alsof het om een goddelijk per- Bovenal, Abdolah ziet de koran niet zo- vatting tegenover willen stellen: Wie op gezegd: ‘Ja hallo, zoek een ander, ik stot- soon gaat en niet om een sterfelijk mens. zeer als een openbaring van Allah als- belediging van Mohammed reageert alsof ter’. ‘Dan neem je je broer maar mee’, In mijn koran, vertaling J.H. Kramers, wel als een boek van Mohammed; ‘je het godslastering is, beledigt Allah. zegt de stem. En Mozes is zo gek niet of staat het netjes geformuleerd: ‘En niet is kunt de Koran niet begrijpen als je Wat was die Mohammed nu helemaal? hij gaat. Mohammad anders dan een Boodschap­­ Mohammad niet begrijpt’ (omslag van Een profeet. Voor de moslims dé pro- De boodschapper). In zijn al aangehaalde feet. Maar ook dé profeet is een profeet. inleiding heeft hij het over de ‘taal van En wat is een profeet? Het staat verdorie Mohammad’. Vandaar dat hij vertaling nergens duidelijker dan in de koran. en vertelling als een geheel in één hoes Een boodschapper. Een boodschapper presenteert. die een opdracht meekrijgt. Merkwaardig dat onze koranfetisjisten Het klinkt misschien gek, ik geloof niet deze beide werken van de goede in een god maar wel in profeten. Een Abdolah niet verscheurd hebben. profeet zou ik als volgt willen omschrij- Wilders en zijn gelijken zouden ze juist ven: iemand die iets heeft doorgemaakt als wapens in kunnen zetten tegen de dat hij (of zij) ervaren heeft als een bui- fetisjisten in plaats van hen op te roepen tenaardse opdracht die hij heeft uit te hun koran te verscheuren. Zo zijn in het voeren, hetgeen hem (of haar) zo’n ver- verleden immers ook de bijbel en bijbel- bijsterende innerlijke kracht geeft dat hij kritiek een machtig wapen geweest in de samenleving waartoe hij behoort uit handen van de vrijdenkers. De koran zijn voegen tilt en soms de wereldge- kan dat ook zijn. schiedenis verandert. Deze omschrij- ving omvat overigens ook personen die MOHAMMED IS ALLAH NIET niet als profeten te boek staan maar die Heftige taferelen hebben zich afgespeeld ik er wel mee gelijk stel. Bijvoorbeeld rond vermeende beledigingen van Jeanne d’Arc. Aangezien zij heel jong en Mohammed. De roman De Duivelsverzen, vrouw was is het feit dat zij de op- uitspraken van Ayaan Hirsi Ali, Deense dracht, die zij meende gehoord te heb- karikaturen. De ‘publieke opinie’ in isla- ben, uitvoerde, minstens zo verbijste- Mohammed leidt Hamza en de moslims tegen de Banu Qaynuqa. Uit het Jami’al-tawarikh-manuscript, geschreven door en geïllustreerd voor vizier Rashid al-Din in 1314.

6 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 7 per. Reeds zijn voor hem de boodschap- vrouw betreft, dan toch geen veertien verschuilde in de grot waarvoor Allah een recht tegenover elkaar staan en elkaar uit- pers heengegaan. Zult gij dan, als hij eeuwen. Een paar honderd jaar zou al spin een web deed weven! sluiten kunnen toch niet allebei onjuist sterft of gedood wordt…’ (Soera 3, 144.) mooi zijn! Ten tweede. Deze verdedi- Abu Bakr, de vader van Aisja en daarmee de zijn? Anders dan Jezus is hij geen zoon van ging baseert zich op de koran waarin schoonvader van de profeet! Jawel, want in beide wordt gesproken god, laat staan dat hij deel uitmaakt van echtgenotes en dochters inderdaad niet Abu Bakr, die na de dood van de profeet de van ‘de’ islam. een heilige drie-eenheid. als vee behandeld worden. Maar de gelovigen, die in opperste verwarring ver- Kun je dan niet spreken van ‘de’ islam? koran is volgens de gelovigen toch van keerden, toesprak met de woorden: “Oh, gij Jawel, maar daar moet je heel voorzich- ZONDER ENIG VERWEER Allah afkomstig en niet van Mohammed? mannen die Mohammed vereert! Mohammed tig mee zijn. Je kunt op twee manieren Het taboe op elke kritiek op hun pro- Wie zich op de koran beroept om Mo­ is DOOD! Oh gij mannen die Allah vereert! over de islam spreken. Ten eerste op een feetmens heeft tot gevolg dat moslims hammed te verdedigen beschouwt hem Allah LEEFT!”’ feitelijke, neutrale en objectiverende ma- geen enkel antwoord weten te formulie- als de auteur van het boek – via visioe- En na die woorden kozen de gelovigen nier. Zoals in een encyclopedie. Je krijgt ren als de mens Mohammed wordt aan- nen die hij had. En dan komt men in ge- Abu Bakr tot opvolger van de profeet. dan zoiets als ‘de islam is een monothe- gevallen. Schelden, doodsbedreigingen zelschap van vrijdenkers en ongelovi- En zo werd Abu Bakr de eerste kalief ïstische godsdienst die zich baseert op en hysterie zijn dan de gebruikelijke re- gen zoals Ayaan Hirsi Ali, Kader van de islam. En daarmee ook de eerste de koran, welke volgens de gelovigen acties. Uitingen van machteloosheid en Abdolah en ikzelf. van de vier kaliefen die men de rechtge- (moslims) geopenbaard is aan de pro- geen antwoord. Zelf heb ik geen moeite In feite is het een kleine minderheid die leide noemt. feet Mohammed die in de zevende eeuw om Ayaan Hirsi Ali – die de profeet een van zich laat spreken, of beter zich in Mekka was geboren.’ Het geeft als het wreedaard en een pedofiel vond,naar de schreeuwend en scheldend laat horen, FUNDAMENTALISME ware het geraamte van de islam weer, maatstaven van onze westerse samenleving als er iets afkeuringswaardig over OF OPLEGGERIJ? de ziel ervan ontbreekt. Ten tweede zo- (cursief van mij) – van repliek te dienen. Mohammed wordt gezegd. Helaas krij- Tot hier heb ik in deze bijdrage heel be- iets als: ‘De islam omvat het totaal van Ik heb daarvoor maar twee woordjes gen zij geen of weinig tegengas van wust het woord fundamentalisten ver- alle godsdienstige en wereldbeschou- van in totaal vijf letters nodig: ‘nou en?’ minder onverdraagzame geloofsgeno- meden. Op het waarom daarvan kom ik welijke opvattingen van alle mensen uit Mohammed leefde toch niet in onze sa- ten. Het zou goed zijn als een verlichte straks terug. Hier wil ik erop wijzen dat heden en verleden die bij de vorming menleving? De opmerking van Ayaan Iman zijn boze broeders, wanneer die ook over de vraag of de islam funda- van hun opvattingen en hun normen en Hirsi Ali over hem is dan ook een open weer eens geconfronteerd worden met mentalistisch is overeenstemming be- waarden uitgingen of uitgaan van de deur. Overigens is zij niet alleen uitge- een nare maar ware opmerking over de staat tussen de beide partijen – de fana- koran’. scholden en bedreigd. Tegen haar uit- profeet of met een spotprent, de les las tieke moslims, die een appelflauwte Hier komt wel iets van de ziel van het spraak is aangevoerd – misschien vooral in de volgende bewoordingen, die mijns nabij zijn zodra de islam of hun profeet geloof tot uiting. En van de vele gezich- door niet-moslims? – dat Mohammed in inziens de verhouding tussen Allah en kritiek krijgen, zowel als de even fana- ten van de islam. zijn tijd vooruitstrevende opvattingen zijn profeet goed weergeven. tieke islamhaters. Beide groepen zien Het woord ‘fundamentalisten’ wordt over de vrouw had. Vóór hem hadden ‘Oh, gij kleinglovigen! het fundamentalisme als het ware ge- heel verkeerd gebruikt. Het gaat hier de vrouwen op het Arabisch schierei- Oh, gij oppervlakkigen! zicht van de islam. Ik meen daarentegen om ‘opleggers’, mensen die menen an- land helemaal geen rechten. Dankzij Oh gij onnozelen! dat de islam vele gezichten heeft en wil deren hun opvattingen, hun vorm van Mohammed kwamen die er wel, zij het Zijdt gij dan de woorden van Abu Bakr ver- dat onderbouwen met een dialoog. De geloof of overtuiging, hun normen en dat deze veel geringer waren dan die geten? dialoog die zo geliefd was bij de oude waarden te mogen en te moeten opleg- van de man. Los van de vraag of vrou- Abu Bakr, naar wie in Nederland moskeeën Griekse denkers wier cultuur, mede gen. Des­noods met staatsgeweld of wen in het pre-islamitische Mekka geen zijn genoemd! dankzij de eertijds bloeiende islamiti- straatgeweld, met sociale of kerkelijke enkel recht hadden – Mohammeds echt- Abu Bakr, één van de allereerste volgelingen sche beschaving, voor Europa behou- dwang. Iemand kan echter heel funda- genote was een weduwe die een uitge- van de profeet! den is gebleven en het christendom wat menteel gelovig zijn, dat wil zeggen ge- breide handelsonderneming dreef – zou Abu Bakr, de grote vriend van de profeet! gehumaniseerd heeft. heel leven vanuit zijn overtuiging, en ik twee opmerkingen willen maken. Ten Abu Bakr, dankzij wiens geld de gelovigen Is de islam fundamentalistisch? toch zijn kinderen en alle mensen geheel eerste. Deze verdediging van Moham­ konden overleven toen zij vervolgd werden Die stelling is onjuist. vrij laten om er hun eigen opvattingen med is niet in tegenspraak met de uit- in Mekka! Is de islam dan niet fundamentalistisch? en levenswijzen op na te houden. Funda­ spraak van Ayaan Hirsi Ali. Als Mo­ Abu Bakr, de enige metgezel van Mohammed Die stelling is ook onjuist. menta­lisme wijst op diepgang. Op­ hammed zijn tijd vooruit was wat de op de vlucht naar Medina, die zich met hem Hoe kan dat nou? Twee stellingen die lijn- leggerij echter roept associaties op met

8 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 9 oplichterij en oppervlakkigheid. Dat is BESCHADIGING VAN BABY’S dere muntstukken met de meeste me- Moslims die het niet nodig vinden dat het mooie aan het woord. Op­leggers Ik wil hier nog twee zaken aan toevoe- taalwaarde of die er het mooist uitzagen moslima’s een hoofddoek dragen zullen zijn oplichters, zij beweren dat hun visie gen die voor alle geloven gelden. Ten in zijn zak en betaalde met de lichtere en het misschien betreuren als moslima’s op het geloof, op de tenach (de joodse eerste: er is veel meer opleggerij dan de lelijke munten. De mooie kwamen niet wel een hoofddoek dragen, maar zij zul- versie van het oude testament), op de gelovigen en ook anderen zich door- meer in omloop. Vandaag de dag geeft len niet eisen dat zij die hoofddoek thuis bijbel, op de koran de juiste is. Iedereen gaans bewust zijn. En wel omdat het men in derdewereldlanden de voorkeur laten. Hun tegenpolen zullen het dragen heeft zich daaraan, ook in zijn gedrag, eigen geloof en de eigen opvattingen aan dollar of euro boven de nationale van hoofddoeken echter willen opleg- maar te houden, zich aan te passen of te over het geloof als vanzelfsprekend munt waarvan de waardevastheid min- gen, want zij beweren de waarheid over doen alsof. worden aangenomen. Men krijgt het als der betrouwbaar is. het geloof in pacht te hebben. De in ge- baby – doop, besnijdenis – al opgelegd. Verlichte gelovigen zullen er nooit be- loofszaken onverdraagzame moslims KETTERS BESTAAN NIET Ik ben niet tegen het dopen en besnijden zwaar tegen maken dat geloofsgenoten verdrijven de verdraagzamen. En helaas In feite geldt het woord van de anarchist van volwassenen. Wel als het om baby’s zich aan heel strenge regels onderwer- zijn de eersten in de wereld van de en vrijdenker Robert Reitzel over de bij- gaat. (Er gaan stemmen op om de be- pen, ook al zijn ze het daar niet mee islam al decennia lang aan de winnende bel, ‘je kan er alles uithalen’, ook voor snijdenis te verbieden. Vanwege de li- eens. Andersom is dat niet het geval. hand. Al blijft verzet niet uit. de koran. En dat is voor alle drie de mo- chamelijke schade. Vergoeding van de notheïstische godsdiensten ook ge- kosten voor de ingreep is onlangs uit beurd. Van anarchisme tot totalitarisme, het basispakket van de ziektekostenver- van geweldloosheid tot oorlogsverheer- zekering gehaald. Over de psychische lijking, van liefde tot haat en ga maar schade van de doop hoor je echter nie- door. Reitzels uitspraak maakt ook bij- mand.) Verbieden van het lichamelijk of bel en koran tot wapens voor vrije den- geestelijk beschadigen van baby’s zou kers. Hij zegt iets heel anders dan het al- opleggerij aan de ouders zijn en ave- oude ‘elke ketter heeft zijn letter’. Wie rechts werken. Hoe diep de vanzelfspre- dat zegt beweert dat er ketters zijn en kendheid van het eigen gelijk in geloofs- daarmee dat er een ‘ware’ leer is of de zaken zit, beluisterde ik eens bij Huub ‘juiste’ interpretatie van het geloof. Voor Oosterhuis. Ik bewonder hem zeer van- Reitzels woorden geldt: ieder zijn letter, wege de moed waarmee hij als priester niemand ketter. zijn eigen weg ging en los van de kerk een geloofsgemeenschap stichtte. Hij zal Opleggerij betekent oppervlakkigheid. niemand ooit iets willen opleggen. Toch Want alleen uiterlijkheden kun je opleg- hoorde ik hem eens voor de radio over gen. Het geloof of de ideologie van de een ander zeggen: ‘dan leest hij de bijbel mensen verwatert en wordt een uiterlijk verkeerd’. Volgens mij en Reitzel zou je en oppervlakkig conformisme. Niet al- alleen kunnen zeggen: ‘ik lees de bijbel leen bij de gewone gelovigen. Evenzo anders’. bij de machthebbers die hun macht wil- len houden. Je ziet het in Iran. Je zag het Ten tweede: in geloofsgemeenschappen in de Sovjet Unie, in het Spanje van geldt de wet van Gresham. Gresham Franco en dat van voor de Spaanse bur- was minister van financiën in het geroorlog. Waar geen scheiding tussen Engeland van de zestiende eeuw. Hij macht (al dan niet van de staat) en ge- formuleerde een van de oudste econo- loof (kerk, moskee, synagoge) bestaat, mische wetten. Bad money drives out good verliest het geloof van de mensen aan money. Slecht geld verdrijft goed geld. diepgang en wint de oppervlakkigheid. Er waren in die tijd allerlei munten in De reus Uj en de profeten Mozes, Jezus en Mohammed. Opleggerij verdrijft fundamentalisme. omloop, men hield het liefst de zwaar- Albumblad uit Jalayiridisch Bagdad of Tebriz, begin 15e eeuw.

10 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 11 van het archief is zij met die kleding Hen wordt verweten zich niet te hebben BAAS OVER EIGEN PRUIK echter onaanvaardbaar. Zoals je daar aangepast aan onze samenleving. Dat ook geen stotteraar kunt neerzetten. een niet onbelangrijk aantal van hen Rudolf de Jong zich zeer verdienstelijk heeft gemaakt GODSDIENSTVRIJHEID? voor de integratie van moslims in Het hoofddoekje. Het is bijna een fetisj geworden voor intolerante lieden. De uitspraak van Er bestaat onder veel moslims een groot Nederland wordt over het hoofd gezien. Wilders over een ‘kopvoddentax’ is voor mij een dieptepunt in zijn carrière. Je kunt het af- misverstand over godsdienstvrijheid. Een huldeblijk aan hen lijkt mij hier op doen met de opmerking ‘beter vodden op je kop dan vodden in je kop’. Ik heb het echter prin- Zij menen dat zij die hebben in moslim- zijn plaats. Deze vrouwen lopen door- cipiëler trachten te benaderen in een spreekbeurt die ik voor vrijdenkers hield. Ook inzake landen en denken dat hier hun geloof gaans in een zeer onelegante kleder- het hoofddoekje is er sprake van onverdraagzaamheid in beide kampen. Wilders riep tegen de op dezelfde manier beleefd kan worden. dracht. Nee, ze zijn niet geïntegreerd moslima’s: ‘Je mag niet met een hoofddoek lopen, anders moet je boete betalen’. De intole- Zo roepen zij dat de overheid moet in- wat betreft hun uiterlijk. Ze spreken rante moslim in Iran en elders roept tegen hen: ‘Je mag niet zonder hoofddoek lopen, anders grijpen als zij vinden dat de islam of de vaak nog moeizaam Nederlands. Nee, moet je door ons gestraft worden’. Je mag niet en je moet roepen ze alle twee. En beiden koran beledigd worden. Godsdienst­ ze zijn niet geïntegreerd met hun mond. vinden dat zij de baas mogen spelen over vrouwen en meisjes. Ik stelde daar tegenover: ‘De vrijheid houdt echter juist het tegen- Ze verstaan het Nederlands dikwijls vrouw beslist – Baas in eigen buik – Baas op eigen pruik.’ Toch moet ik hier nu een voetnoot overgestelde in. De staat dient zich er matig tot slecht. Nee, ze zijn niet geïnte- bij plaatsen. Onlangs werd op een Haagse school gesteld dat een onderwijzeres geen hoofd- buiten te houden. Als het over het ge- greerd met hun oren. Maar ze zijn van doek mocht dragen in de les. Onmiddellijk kwam daar de reactie op, dat dit een aantasting brek aan godsdienstvrijheid in moslim- meet af aan goed geïntegreerd met hun van de godsdienstvrijheid was en er werd om bemoeienis door de gemeente gevraagd. Maar landen gaat denkt vrijwel iedereen ogen. Want wat zagen die? Dat vrouwen is hier sprake van discriminatie? (zowel moslims als niet-moslims) aan en meiden in onze samenleving moge- christenen en joden die wel gedoogd of lijkheden en kansen hebben die zij zelf Mijn vrouw heeft jarenlang les gegeven bij de PSP – ‘Ik ben overtuigd VVD-er, geduld worden maar waarvan het ge- in hun land of streek van herkomst in het volwassenenonderwijs. Cursussen sta hier voor die partij, heb een affiche loof niet op een lijn gesteld is met de nooit gehad hadden. Hun moeders en voor vrouwen die niet veel meer dan de op mijn raam en verspreid folders. Dat islam. Er is echter een uitspraak van grootmoeders en hun achtergebleven basisschool hadden. Mijn vrouw, even- mag iedereen weten, maar ik zal het Bakoenin, die overigens niet exclusief zusters evenmin. En wat deden ze? Ze als de cursisten, kleedde zich hiervoor toch niet in mijn hoofd halen om met anarchistisch is, luidende ‘zolang niet hebben tegen hun dochters gezegd, ‘ge- altijd netjes, verscheen in een rok en niet een VVD-speldje in de klas te verschij- alle anderen vrij zijn, ben ik niet vrij’. bruik die mogelijkheden, grijp die kan- in een broek. Er ontstond een probleem nen.’ Mijn vrouw dacht er hetzelfde Dit betekent dat in moslimlanden waar sen, probeer het, doe je best’. in het lesgevend team toen een zeer ge- over wat betreft haar gebroken geweer- geen scheiding van kerk en staat bestaat Ik heb er geen studie van gemaakt en ik waardeerde collega ‘in Baghwan’ ging, tje. ook de moslims geen godsdienstvrij- weet niet of zo’n studie überhaupt wel een nieuwe naam aannam en in het En de hoofddoek? Ik zou zeggen het heid hebben. Zoals in de zeventiende bestaat, maar het is mij opgevallen hoe oranje gewaad van de Baghwanbeweging hangt af van de school en de leerlingen eeuw gelovige katholieken met een heel geslaagde moslima’s over hun moeders les ging geven. De cursisten voelden daarop. Is een kruisje of een davidster er eigen opvatting over dat geloof naar spreken in interviews en in verhalen zich hier duidelijk niet prettig bij. geoorloofd bij de docenten? Algemene Nederland vluchtten om vervolging over hun leven. Toegegeven, deze geïn- Collega’s maakten bezwaar, de laag- regelgeving door een overheid lijkt mij door hun eigen kerk te voorkomen, zo terviewden vormen een selecte groep. drempelige opzet van de cursus ging hier alleen maar frustrerend te werken. vestigen zich nu moslims met eigen in- Maar steeds las ik uitspraken in de trant verloren. Er ontstond een conflict in het Veel beroepen brengen voorschriften zichten over de islam in Europa. van ‘mijn moeder kon mij natuurlijk team. (Dat helaas ‘opgelost’ werd door- voor kleding en uiterlijk mee, andere niet helpen, maar ik wist dat zij achter dat de betrokken docente een ernstig stellen lichamelijke eisen. Het is het ka- HULDE AAN MOSLIMA’S mij stond en mij steunde’ en ‘mijn moe- auto-ongeluk kreeg en niet meer wer- rakter van het werk en de toegankelijk- Ik kom terug op de term kopvodden. der heeft mij altijd aangemoedigd’. Vaak ken kon.) heid voor het publiek dat hier voorop Hiermee moet Wilders vooral oudere ook ‘mijn moeder kon niet lezen en niet Een ander geval. Een onderwijzer van moet staan. Ik heb er geen bezwaar moslimvrouwen, immigranten van de schrijven maar zij was een wijze vrouw, de school van onze kinderen zei eens tegen dat een van top tot teen in het eerste generatie, gekwetst hebben. Juist andere moslimvrouwen kwamen bij tegen mijn vrouw – ze stonden op een zwart gehulde moslima op een rijksar- vrouwen die het vrijwel levenslang haar om raad als er problemen waren verkiezingsmarkt naast elkaar in ver- chief het archief van Dolle Mina zit te moeilijk hebben gehad en niet in staat met hun man of hun kinderen’. schillende kraampjes, hij bij de VVD , zij beschrijven. Als receptioniste bij de balie zijn om Wilders van repliek te dienen. NRC-Handelsblad heeft dagelijks de ru-

12 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 13 briek ‘ikjes’, waarin lezers een kleine len door islamitische opleggers. Een voorwerp van hun onverdraagzaam- der seksisme en als jij zegt dat dat niet persoonlijke belevenis vertellen. Eén is Salomonsoordeel kan ik niet geven. heid afnemen is wel het ergste wat men kan, dan is dat jouw probleem en niet mij bijgebleven. De schrijver had een Maar misschien wel een idee aandra- hen kan aandoen. Het beste zou zijn als het mijne’.) Beide dames kwamen ook briefje opgehangen in een supermarkt gen. Een hoofddoek met een tekst. En vrouwelijke leden van de Tweede Kamer vrijwel gelijktijdig de moskee uit. Mijn waarin hij een aantal boeken, Neder­ wel de volgende. Respect voor moslima’s het voortouw namen. En het hoeven vrouw holde naar mij toe en zei: ‘Kijk landse literatuur die hij opruimde, gra- zonder hoofddoek. Daarmee zetten zij niet alleen de moslimvrouwen in de goed naar die jonge vrouw, daar zal ik je tis ter overname aanbood. Tot zijn ver- zowel de onverdraagzame tegenstan- Kamer te zijn. Het is weer wat anders iets over vertellen, maar bekijk eerst de bazing kwam er dezelfde middag een ders van de islam als de islamitische op- dan het vertoon van extravagante hoofd- moskee’. Wat ik deed, daarna hoorde ik oudere moslimvrouw met een grote tas. leggers op het verkeerde – of beter het deksels op Prinsjesdag waarbij ik altijd haar verhaal. Bij de inging van de Ze bekeek de boeken en was heel blij dat juiste – been. De hoofddoek is zo vrije het idee krijg dat ik naar het publiek bij Tempel op de Rots, maar al wel in die ze die mee mocht nemen. Een beetje keus en geen godsdienstige verplich- een Engelse paardenrace zit te kijken. moskee zaten drie of vier mannen die verbaasd vroeg de schenker ‘leest u die ting. Baas op eigen pruik. En een de- En het zou Nederland weer eens op de entreegeld vroegen. Ik had het zonder allemaal?’ Het antwoord was ongeveer monstratie tegen elke vorm van intole- kaart zetten als tamelijk tolerant land. meer betaald en mijn vrouw ook. De als volgt: ‘Ik niet lezen. Mijn dochter, zij rantie. schoonheid had het evenwel geweigerd lezen veel. Mijn dochter op gymnasium. Een andere mogelijkheid is een hoofd- EEN VROUW DIE SCHREED… en was, in het Engels, woedend tegen de Ik heel trots op mijn dochter’. Die moe- doek met allerlei wereldbeschouwelijke Na dit alles is het goed om nog eens dui- mannen uit gevaren: ‘Hoe durft U hier der had reden om trots te zijn op haar tekens. De islamitische halve maan delijk te zeggen dat je geen hoofddoek geld te vragen. Dit is een gebedshuis. dochter. Die dochter heeft nog veel meer naast de joodse davidsster en het kruis hoeft te dragen om een goede moslima Mogen hier alleen rijke mensen komen reden om trots te zijn op haar moeder. (al vind ik de vissen een mooier sym- te zijn. Het bewijs hiervoor heb ik met bidden? Ik zal mij beklagen bij de isla- En alle Nederlanders om haar dankbaar bool) van de christenen. Verder een af- eigen ogen gezien. Sterker nog, mijn mitische autoriteiten in Jeruzalem’. te zijn. beelding van de boedha, het yin-en- vrouw stond erbij toen het bewijs gele- Waarna zich een korte dialoog ontwik- yang-teken, de bloemetjes en sterretjes verd werd. En het allersterkste, dit ge- kelde. ‘Oh, maar als moslims hier komen HOOFDDOEK MET TEKST van vrijdenkers en humanisten en niet schiedde op een van de meest heilige om te bidden dan hoeven zij geen entree Moslima’s zitten in een spagaat. Dragen te vergeten een totempaal voor degenen plekken van de islam. In de Tempel op te betalen.’ ‘Dat staat hier nergens en zij een hoofddoek, dan krijgen ze op- die lak hebben aan al die andere tekens. de Rots op de tempelberg in Jeruzalem. hebben jullie ook niet gezegd, niet aan merkingen van onverdraagzame niet- Ik ben alleen bang dat beide soorten Nu is die hele tempelberg weliswaar mij, niet aan die vrouw voor mij.’ ‘Ja, moslims naar hun hoofd. Dragen zij er hoofddoekjes op tegenstand zullen stui- heilige grond maar als toerist wordt je maar wij kunnen wel zien of iemand geen dan worden zij daarover aangeval- ten. Intolerante lieden de reden en het wel aangeraden je schoenen niet onbe- moslim is of niet.’ ‘Oh ja? Nou mooi waakt buiten de moskee te laten staan. niet!’ Waarop zij haar schoudertasje Mijn vrouw ging als eerste de Tempel opende en haar paspoort tevoorschijn op de Rots naar binnen. Pal na haar ge- haalde. Een Pakistaans paspoort. Ze was volgd door een jonge vrouw die door moslima. En ze liep door zonder te beta- wijlen Simon Carmiggelt zou zijn om- len. De mannen zeiden niets meer, niet schreven als een niet uit te vlakken ver- bij het weggaan, niet over haar kleding. schijning. Een Italiaans type, zeer slank, Mijn vrouw besloot haar verhaal met de leuke blouse, korte rok, hoge hakken, opmerking: ‘En zij heeft staan bidden, ik prachtig donker haar en een heel kek heb erop gelet’. Ik heb mij vaak afge- schoudertasje. (Nu hoor ik een boze vraagd wat er van haar geworden is, ge- imam al roepen: ‘Daarom willen wij dat geven de toegenomen repressie tegen vrouwen in boerka en met hoofddoek vrouwen in Pakistan. Maar nog zie ik lopen, zodat hun schoonheid mannen haar wegstappen over het tempelpla- niet op ontuchtige gedachten brengt!’ teau, een fiere en vrije moslima. Om met Mijn repliek is: ‘Ik kijk altijd naar vrou- de dichter A. Roland Holst te spreken: wen en ik doe dat inderdaad niet altijd ‘Ik zag een vrouw die schreed alsof zij zonder de gedachte aan seks, wel zon- nooit zou sterven.’

14 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 15 treft niet de lapjes zelf, het interesseert wordt het verhaal te smal, gaat de kri- FASCINATIE EN KRITIEK mij én de lapjes niet wat iemand aan of tiek niet meer over waar ie over zou uit heeft. Als ritueel lapje zitten al die moeten gaan, leidt het af van niet-isla- Weia Reinboud doekjes trouwens verdraaid dicht bij de mitische mensen, groepen, stromingen, stropdas. landen die in gelijke mate kritiek verdie- Ik zal tien of elf geweest zijn, we gingen nooit op vakantie, maar dagjes naar musea hoorden In de islamitische landen vind je op het nen. Maar ook wordt het verhaal vaak te erbij en zo bezochten we ook het Tropenmuseum. Al het tentoongestelde staat daar op gale- moment veel dictaturen, is dat omdat breed, niet alle aanhangers van de islam rijen rondom een enorme hal, en hoog tegen de pijlers van die hal hingen replica’s van ronde het islamitische landen zijn? Nee, omdat zijn gewelddadig of noem het maar. In borden die in de Ayasofya tegen de pilaren van die ex-kathedraal, ex-moskee, nu museum in het dictaturen zijn. Toen Zuid-Amerika het ‘islamdebat’ wordt heel wat ten on- Istanbul hangen. De borden waren zwart met daarop gekalligrafeerde tekst, Arabische tekst. vol dictaturen zat werd ook niet gezegd rechte uit- of ingesloten, hebben velen Muhammad. Allah. Ik was al geïnteresseerd in vreemde schriften en deze kalligrafie intri- dat ‘de katholieke wereld zoveel dicta- hun logica niet op orde. geerde me meteen heel erg. Dat gold ook voor een mihrab, houtsnijwerk met ingenieuze uit turen telt’. En toen Portugal, Spanje en De vrede van Utrecht is twee eeuwen veelhoeken en sterren opgebouwde patronen. De fascinatie voor islamitische kalligrafie en Griekenland dictaturen hadden werd geleden, en allerlei landen hebben toen ornamentiek is niet verdwenen, want dit voorjaar hebben we op vakantie in Andalusië (Al- dat niet aan de olijfolie geweten. andere grenzen ‘gekregen’. Nederland Andalus) allerlei architectonische hoogtepunten uit de Moorse periode bezocht. Bakken met heeft slechts Venlo erbij gekregen des- vakantiefoto’s staan nog klaar om onderzocht te worden op de rotatie- en translatiesymme- IN-/UITSLUITEN tijds. Dat is nou jammer, want nu kun- trieën die in de patronen zitten. Slordig formuleren is behalve onduide- nen we de oppermoefti van het anti-is- lijk ook problematisch. Door er het lamisme, Geert Wilders, niet meer te- Maar ho. Is de domtoren van Utrecht ligies kritiek verdienen. Omdat ze in woordje ‘islamitisch’ in te stoppen rugsturen naar zijn eigen land. Smiley. een katholieke toren? Is het Rietveld- stelling gebracht worden om anders- Schröderhuis in Utrecht een ex-gerefor- denkenden te be- en veroordelen. En meerd huis, omdat Gerrit Rietveld die omdat ze nog-niet-denkenden worden kerk toen net verlaten had? Of is het opgelegd. Net zoals gebeurt bij het ge- toch nog gereformeerd? loof in Sinterklaas. Je begrijpt het punt, ik had het over ‘is- De qur’an verdient kritiek, niet als isla- lamitische kalligrafie en ornamentiek’ mitisch boek maar als boek dat als heilig en iedereen snapt wat ik bedoel en toch gebracht wordt, dat catechismusachtig is het heel slordig geformuleerd. De or- is en dat net als de bijbel gewelddadig- namenten zijn meetkundig, niet islami- heden bevat (waarbij de bijbel het ge- tisch, de kalligrafie is Arabisch – en dat welddadigst is, als je het mij vraagt). de gekalligrafeerde teksten veelal isla- Uit naam van de islam zijn veel geweld- mitisch religieus zijn zal de letters zelf daden gepleegd en die verdienen na- een zorg zijn. tuurlijk kritiek, exact dezelfde als de ge- welddaden die gepleegd zijn uit naam KRITIEK van ideologieën als christendom of ka- De islam en de islamisten krijgen veel pitalisme of stalinisme of maoïsme of le- kritiek, maar in die kritiek stikt het van ninisme of fascisme. Kritiek op het ge- de slordige formuleringen. De islam is weld, niet kritiek op de specifieke letter- maar een religie, dat wil zeggen een ver- tjes en woordjes waarmee het geweld zameling vanuit mij gezien vreemde quasi-gelegitimeerd wordt. ideeën waar mensen in kunnen geloven. De hoofddoekjes verdienen kritiek Moeten ze zelf weten, er zijn ook men- omdat alles met patriarchale achter- sen die van opera houden. Dat is de ene grond kritiek verdient. Dus kritiek in kant, aan de andere kant verdient de één adem met de achtergronden van de islam wel degelijk kritiek omdat alle re- katholieke nonnentooi. De kritiek be- Moorse stadspoort in Cordoba, Andalusië (foto Weia Reinboud)

16 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 17 GODSDIENSTEN LEGITIMATIE VOOR WANDADEN Thom Holterman

Debatten over godsdienstige kwesties die met de islam van doen hebben, mijd ik als het maar even kan. Ik heb er namelijk geen verstand van. Bovendien ben ik de mening toegedaan dat ieder voor zichzelf moet uitmaken wat hij of zij wel of niet gelooft (wat hier verwijst naar een religieus gevoel). Dat ik ondertussen in al die verschillende vormen van geloof alleen maar ‘bijgeloof’ kan zien, vaak gepraktiseerd in combinatie met handelingen die tovenarij doen vermoeden, is mijn zaak. Mijn houding wordt echter anders, als het verschijnsel dwang in de geloofssfeer een rol gaat spelen. Want dan krijgen we een ander soort debat en dat is waar ik wel verstand van meen te hebben.

Het gaat hier dus over godsdiensten en Ligt, Naar een vrije orde, Arnhem, 1960). niet over ‘religie’ zoals Bart de Ligt die Ik citeer hier De Ligt om aan te geven ooit omschreef, als ‘eerbiedig gevoel dat de discussie over het vervullen van van gebondenheid en verbondenheid in een legitimatiefunctie door godsdienst Méér’; een naar binnen gerichte betrok- om kwaad te doen, al heel oud is. De kenheid van een persoon, een transcen- ene keer staat de ene godsdienst en dan dente beleving. Een beleving waar an- weer de andere in de schijnwerpers. Nu sluier over het vrouwenvraagstuk) van trof een gesluierd meisje dat een bord deren buiten staan, waardoor niemand is het dan alweer een tijdje de islam. de Franse libertaire activist en schrijver droeg met daarop de leus: Onze grond- kwaad kan worden berokkend. Overi­ René Berthier gaat hierover. In het bij- wet is de Koran. De gedachten die toen gens lijkt me dat die gevoelens best met ISLAMITISCH FEMINISME zonder besteedt hij aandacht aan het ‘is- door hem heen gingen, zo schrijft gelijkgestemden gedeeld kunnen wor- Dwang in de geloofssfeer kan zich in al- lamitisch feminisme’. Berthier, waren voor een anarchist mis- den. lerlei vormen uiten. Het institutionalise- De aanleiding voor het schrijven van schien weinig orthodox, maar hij voelde Maar dan… Wordt dat delen met ande- ren van religie door middel van een deze tekst ligt in de discussie van enkele zich plotseling een fervente aanhanger ren geïnstitutionaliseerd, wordt er een kerk, die vervolgens gaat voorschrijven jaren terug over het Franse verbod om van de Franse republiek, van haar insti- Godsdienst van gemaakt met een Kerk, hoe we moeten leven, is een van die vor- op school de ‘islamitische sluier’ te dra- tuties en haar revolutionaire ideologie, dan begint de ellende. Dan komen we men. Een stap verder en het is de staat gen, een discussie die intussen is over- die deze ondersteunen. En zeker, zo onzuiverheid, verbastering, karikatuur die de kerk tot ‘staatskerk’ uitroept. Het gewaaid naar de universiteit. Het woord merkt hij op, de Franse revolutie is een tegen. Dan, zo gaat Bart de Ligt door, geloof gaat dan dienen als legitimatie- ‘sluier’ valt hier samen met zichtbare te- nog niet beëindigde revolutie. Maar ten krijgen we te maken met God dienen uit leer voor staatsdwang. Dit roept om kenen van een godsdienst, islamitisch of opzichte van de leus voelde hij zich angst, uit hebzucht, heerszucht, zelf- strijd, om verzet. niet. Wat dat aangaat kan het verkeren, plotseling solidair met de Republiek, zucht, wereldzucht; zoeken van eeuwi- Deze gang van zaken hebben we in de want ik ben van een leeftijd dat ik meen ondanks de onvolkomenheden. ge machten in bovennatuurlijke krach- Westerse wereld meegemaakt met het mij te herinneren dat eind jaren vijftig Vervolgens werd hij getroffen door de ten om der wille van het eigen geluk, de christelijk geloof. Een voortdurende en jonge vrouwen zich tooiden met een toon die te beluisteren was tijdens de glorie van het individu of van een groep vooral politieke strijd van meerdere eeu- strak over het hoofd gedragen doek of eerste manifestatie van het islamitisch individuen. Dan wordt getracht de wen heeft in het Westen uiteindelijk tot sjaal. Dat was toen mode. feminisme op internationaal niveau, in Godheid ondergeschikt aan eigen belan- de scheiding van kerk en staat geleid. Goed, enkele jaren geleden vonden er in oktober 2005 te Barcelona. Een van de gen te maken (‘Over het wezen der Het is het waard om deze stand van Frankrijk demonstraties tegen dat ‘slui- deelneemsters verklaarde klip en klaar: godsdienst’ (1917?), geciteerd in de zaken te verdedigen. De brochure geti- erverbod’ plaats en Berthier raakte ge- ‘Ik ben gelovig alvorens feministe te bloemlezing van werken van Bart de teld Un voile sur la cause des femmes (Een troffen door een bepaald beeld. Het be- zijn’.

18 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 19 In de brochure werkt Berthier vervol- het dragen van de sluier worden vrou- hij gaan werken als onafhankelijk jour- zich als ‘macro’ manifesteert? gens deze twee punten uit. Die van de wen aldus in de frontlijn van het ideolo- nalist; sinds 1993 leeft hij in Frankrijk. In Afghanistan is oorlog gevoerd die de leus confronteert hij met regelgeving gische gevecht geplaatst. De vrouwen Zodra men de islam kritiseert, merkt hij Westerse landen vele miljarden heeft ge- over de man-vrouwverhouding in de vormen op die manier een ‘menselijk op, regent het beschuldigingen: islamfo- kost. Met dat geld en de militaire inzet Islamitische Republiek Iran. Hij be- schild’ in die strijd. Berthier acht het dan bie, racisme! Libertairen, die het ‘ni dieu had toch allang die ‘kleine stroming’ spreekt daarvoor bepalingen uit de ook niet waarschijnlijk dat theologische ni maître’ in het vaandel hebben, laten weggevaagd kunnen zijn? Of zit het ve- grondwet, het burgerlijk wetboek en en- beschouwingen ten aanzien van de zich daardoor niet van de wijs brengen. nijn van Bleichs artikel in het ‘niet ver- kele strafbepalingen. Hij opent de bro- koran en wat die oorspronkelijk over de Voor hen beledigen alle godsdiensten, waarloosbaar’? De omvang daarvan is chure echter met een analyse van de ge- vrouw leert, fundamentalistische man- geen enkele uitgezonderd, de intelligen- kennelijk zo groot dat ze een militaire loofsbijval binnen het feminisme. Wat nen echt aan zullen spreken. Het opei- tie. Het kritiseren van de islam vandaag wereldmacht weet te weerstaan… hij laat zien is hoe het islamitisch femi- sen van gelijke rechten tussen mannen de dag in Frankrijk, acht Zanaz als be- De islam in Indonesië heerst in dat land nisme een nieuwe lezing van de koran en vrouwen zal, net als in het Westen, horend tot de plicht van alle vrije gees- over 200 miljoen mensen. In een deel opeist, omdat de oude en vertrouwde vooral in een politieke strijd verlopen, ten. Je moet een kameel een kameel noe- van dat land mogen vrouwen inmiddels lezing gebukt gaat onder een patriar- zelfs waar de man, en god – diens crea- men, vindt hij. Zo moet je hen die aan- geen spijkerbroek meer dragen, op straf- chale interpretatie. Een dergelijke inter- tie – anders hebben beslist, meent hangers zijn van amputatie, van besnij- fe van geseling (stokslagen, heet het ver- pretatie gaat uit van de vooronderstel- Berthier. denis, van geseling, van het beschou- goelijkend). We spreken over deze eeuw, ling dat de man superieur is ten opzich- wen van vrouwen als tweederangs we- niet de Middeleeuwen! Niets ‘verwaar- te van de vrouw. Fundamentalisten heb- ISLAMITISCHE IMPASSE zens, vrouwen drijft tot hymenrecon- loosbaar’ dus. Zeker, dit mag er niet toe ben die superioriteitsopvatting eeuwen- De islam is dus een gevoelig onder- structie et cetera, obscurantistische, reli- leiden te spreken over ‘de’ moslims. lang gecultiveerd. Het hedendaagse werp, zeker als je spreekt over ‘de islam’, gieuze fascisten noemen. Mensen hebben de potentie om goed te fundamentalisme dateert dan ook van terwijl er door velen wordt uitgegaan Een overstelpende hoeveelheid litera- willen. Dat is precies de hoop waarop vele eeuwen her en wordt daarmee bin- van een ‘islam multiple’, dat wil zeggen tuur en verwijzingen naar islamitische vrije geesten bouwen, als zij het over nen de feministische strijd gezien als de van vele soorten islam. Hamid Zanaz gezagsdragers voert hij aan om zijn ver- een libertaire maatschappij hebben, die ergste vijand van de islam. In dat geval heeft een specifiek islambeeld dat hij be- nietigende zienswijze op de islamitische bevrijd zal zijn van onderdrukking van wordt opgemerkt dat de man zich een strijdt met zijn boek L’Impasse islamique, godsdienst te onderbouwen. Zijn kritiek welke soort ook. Een maatschappij die god schept die de vrouw onderworpen La religion contre la vie (De islamitische werd in Frankrijk kennelijk als zo stoelt op zelfbestuur en waarin het ge- wil houden, omdat hij bang is van de impasse, De godsdienst tegen het leven). ‘scherp’ ervaren, dat de uitgever van het loof in hogere machten is afgelegd. Dat vrouw… De islam als een godsdienst. Die stelt boek zich indertijd van de steun wenste is precies ook de basis waarop Hamid Dan is er nog een heel andere lijn waar- volgens de auteur de hemel als meer be- te verzekeren van een twintigtal andere Zanaz zijn boek over de islamitische im- langs de discussie binnen het islamitisch lovend voor dan het leven zelf. uitgevers uit het linkse spectrum. In een passe heeft geschreven. Hij richt zich in feminisme zich ontwikkelt. Vrouwen We kennen dat verhaal: ook het chris- opgenomen en door hen ondertekende zijn kritiek niet op de gewone moslims, verschijnen meer en meer in het open- tendom belooft dat het in de hemel brief verklaarden zij zich politiek mede- mensen zoals iedereen. Hij werpt zich bare leven. Zij eisen hun plaats op. Zij beter toeven is dan op aarde (als je het verantwoordelijk te achten voor de pu- op de analyse van de ideologie van de gaan zich vrijer voelen en uiten. De fun- gelooft). Daarmee zijn het godsdiensten blicatie van L’Impasse Islamique. islamitische godsdienst. Een ideologie damentalistische reactie hierop speelt in voor rijke elites. Die laatsten prefereren Het is natuurlijk mogelijk dit alles te ba- zoals die wordt uitgedragen door lei- op de ‘puurheid’ van de vrouw, dat wil het immers om maar eerst van de aardse gatelliseren omdat het in het Westen al- ders en woordvoerders van die ideolo- zeggen de mannelijke controle over geneugten te genieten. Het gaat hier dus lemaal anders ligt. Zo schreef in het gie. haar. De sluier, waarom zo veel te doen over ‘godsdienst’ zoals we die in de ter- geval van de islam Annet Bleich ooit (de is, symboliseert de puurheid, zodat het minologie van De Ligt vonden. Dat Volkskrant 9-11-2009): ‘Op mondiale ISLAMITISCH FRONT dragen ervan een element vormt van de wordt des te duidelijker, gelet op de be- schaal betreft het een kleine, zij het niet Zanaz behandelt puntsgewijs de te be- publieke sociale controle over vrou- schouwing van Zanaz. Deze auteur verwaarloosbare stroming, die we zich strijden opvattingen in de islamitische wen. weet zich wereldburger. Hij is geboren zien manifesteren in Afghanistan, godsdienst, zoals daar zijn: de islamiti- Tegelijk levert het fundamentalisme een als arabier in Algerije. Hij doceerde eerst Pakistan en incidenteel tijdens de sche staats- en antidemocratenopvat- strijd tegen de zogeheten Westerse ‘ver- een aantal jaren filosofie in het Arabisch Deense cartoonrellen, ook elders’. Maar ting, de houding ten opzichte van onge- dorvenheden’. Met de verplichting tot aan de faculteit van Algiers. Daarna is dat is toch als ‘micro’ voorstellen wat lovigen, anders-gelovigen en vrouwen.

20 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 21 Ook gaat hij in op de wellicht aanwezi- term ‘integrist’ wordt gebruikt voor ‘ex- buiten de godsdienst, alles binnen de wendt of keert, er blijft staan wat er ge mogelijkheid dat de islam zich aan treem islamisten’ (als dat al niet dubbel- godsdienst’ af te werpen? Hier parafra- staat: de vrouw is van een tweede soort. de ‘moderniteit’ weet aan te passen. De op is). Het integrisme, in dit geval ook seert Zanaz de trieste slogan van Het vers wordt ervaren als de ‘wet’. term ‘moderniteit’ verwijst bij hem naar wel ‘islamisme’ (want oorspronkelijk Mussolini: ‘Alles binnen de staat, niets Beoordeeld vanuit de ‘moderniteit’ moet het vooropstellen van de rede en het betreft het een verwijzing naar reactio- tegen de staat, niets buiten de staat’. In het van tafel, want het is rechtstreeks in idee dat mensen de spelregels van het nair rooms-katholicisme), staat voor de de islam is de wereldse Leider vervan- strijd met de gelijkheid van man en samenleven vaststellen (en deze dus idee dat de islam niet alleen een gods- gen door de geestelijke Leider, het staats- vrouw. Vanaf dat moment is te praten ook kunnen veranderen en aanpassen). dienst maar ook een politiek systeem is. systeem blijft even totalitair als dat van over een hervorming van de islam, over Het gaat ook om het afwijzen van een Zanaz wil niets weten van een ‘extreme’ Mussolini. Iran levert het voorbeeld. burgerschap van moslims in het Westen. dogmatisch autoriteitsgeloof. Elk hoofd- variant van de islam, want in zijn lezing Een doodlopende weg dus, te denken Maar wie durft heden nog in het Westen stuk opent Zanaz dan met een citaat van is het integrisme slechts een logisch ge- dat deze configuratie is te modernise- tegen moslims te zeggen dat godsdienst een auteur die in het perspectief van de volg van wat de islam voorschrijft. Zo ren. Wie mogelijkheden ziet, zal volgens slechts een geestelijke dimensie heeft en ‘moderniteit’ zijn sporen heeft ver- acht hij het bijna ridicuul om te probe- Zanaz kritiek op de godsdienst zelf dat die niet de privésfeer moet verlaten? diend. ren binnen de islam te zoeken naar een moeten leveren. De ‘reformisten’ gaan Het standpunt van Zanaz in het kader De waarden die zich in de loop van de eventuele mogelijkheid om de ‘religie’ evenwel niet verder dan sommige inter- van de ‘islamitische impasse’ is hiermee afgelopen eeuwen in het kader van de van de ‘staat’ (laïciteit) te scheiden. Hij pretaties van de godsdienst als onjuist te duidelijk. ‘moderniteit’ hebben ontwikkeld, zijn: noemt het een doodlopende weg. veronderstellen. Wat valt er echter aan de gewetensvrijheid, het recht om te fi- een op zichzelf duidelijk vers uit de LEGITIMATIE VAN HET KWAAD losoferen, de tolerantie, de autonomie ‘CHRISTELIJKE KOOI’ koran te herinterpreteren: ‘Mannen zijn Er kan dan sprake zijn van een impasse, van het individu, de vrijheid om van je- Laïciteit, de scheiding van kerk en staat, superieur aan vrouwen (…). Deugdzame dat neemt niet weg dat onderwijl, in zelf te genieten, de gelijkheid van man is de fundamentele waarde van alle de- vrouwen gedragen zich gehoorzaam en naam van verschillende godsdiensten, en vrouw, het weigeren het heilige mocratie. De teksten uit de koran of de onderworpen’. Hoe je dit vers ook medeburgers veel leed werd en wordt boven het wereldse te stellen. Alle gods- hadith, worden automatisch ‘wetten’: diensten, de islam voorop, staan intrin- de godsdienst pretendeert altijd de ab- siek vijandig tegenover dit soort waar- solute waarheid te vertegenwoordigen. den, stelt Zanaz. De islamitische theolo- Het beweegt tot een ondemocratische gie is dan ook slecht gezind ten opzichte instelling. Nu is dat natuurlijk iets dat van de ontwikkeling van de rede, de in- aan alle godsdiensten kleeft. En waar de dividuele verantwoordelijkheid en de godsdienst wint, daar moet de rede wij- vrije ontwikkeling van de kritische ken. ‘Democratie’ is een verwijzing naar geest, de drie pijlers van de moderni- ‘de macht van het volk’ (los van de teit. vraag of in een reële democratie het volk Alle facetten van zijn betoog tegen de is- de macht heeft). In de islam behoort de lamitische godsdienst zijn op deze macht juist niet aan het volk, maar aan grondslag gebouwd. De islam kent één god. heilige opdracht: de aarde zuiveren van De secularisatie die zich in het Westen alles dat tegengesteld is aan de waarhe- heeft voltrokken, heeft gemaakt dat de den van de koran. Overdreven, deze mens is ontsnapt uit de ‘christelijke zienswijze? Toen het Islamitisch Front kooi’, zoals Zanaz het noemt. Zullen de (FIS) in 1990 in een Algerijnse gemeente moslims op hun beurt op een dag weten aan de macht kwam, was het eerste wat te ontsnappen uit de ‘islamitische kooi’, ze deed: het verbranden van alle ro- zo vraagt hij zich af? mans van de gemeentelijke bibliotheek Zal men binnen de islamitische gods- aldaar, verhaalt Zanaz. Het gaat hier dienst in staat zijn het theocratische echter om ‘integristen’, heet het dan. De idee: ‘niets tegen de godsdienst, niets

22 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 23 berokkend. Desondanks moet alles ge- godsdiensten schofferen namelijk op hun god geloven: hak hun hoofd af en VRIJHEID VAN MENINGSUITING zegd kunnen worden wat pleit voor een blasfemische wijze zelf de gelovigen sla hun vingers af. U bent het niet die Over dat onderwerp is ook al heel veel radicale vrijheid van meningsuiting. Ik van de concurrerende godsdiensten (in- hen doodt, maar het is god. Toch kun- gezegd en geschreven. Raoul Vaneigem, laat hierover twee heel verschillende au- clusief de ongelovigen). Alexandre geeft nen islamofielen en roomse fundamen- Belgisch schrijver-filosoof-anarchist, si- teurs aan het woord. De eerste is Bruno er een hele opsomming van. De karika- talisten samen optrekken in wat zij ‘ra- tuationist van het eerste uur, is de ande- Alexandre en de tweede is Raoul turale uitingen van ongelovigen, die in cisme’ noemen… re auteur die ik hierboven noemde. Hij Vaneigem, die later aan het woord komt. de islamitische landen soms tot georga- voegt over die vrijheid het zijne toe met Bruno Alexandre schrijft, gelet op zijn niseerde woede leiden, verdwijnen Natuurlijk zullen er mensen zijn, die de zijn heruitgegeven Niets is heilig, Alles Chroniques d’un incroyant (Kronieken daarbij in het niet. zaak vergoelijken. Zij wijzen er bijvoor- moet gezegd kunnen worden. Het is van- van een ongelovige), over het leed, over De ongelovige zou zich met recht zeer beeld op dat al die teksten in hun con- zelfsprekend niet een gebruikelijke moord en doodslag. Zijn boek omvat getroffen kunnen voelen door de blasfe- text moeten worden gelezen en dat ze tekst, bijvoorbeeld zoals men die vaak slechts twee hoofdstukken, die elk be- mie, die op hen van kerkelijke zijde geen hedendaagse handelingsmotieven van juristen of politieke wetenschap- staan uit een bewerkt, reeds eerder ge- wordt losgelaten. Alexandre werkt en- meer vormen. Wie dat zegt kijkt toch pers aantreft: veel in- en uitgepraat, zon- publiceerd artikel. Het geheel is aange- kele voorbeelden daarvan uit, zoals het een andere kant op dan ik. Ook wijzen der enig subversief karakter. Vaneigem vuld met een aantal bijlagen. Hij con- blasfemeren van Auschwitz door de zij erop, dat in die organisaties diverse staat borg voor het tegendeel daarvan, centreert zich voor zijn beschouwing op rooms-katholieke paus Benedictus XVI. verlichte geesten rondwaren. Dat is on- zo mag uit het volgende blijken. wat geschreven is in de koran en twee Diens uitlatingen noemt hij ‘multi-blas­ getwijfeld zo. Evenzogoed kon men nog Er is geen goed of slecht gebruik van andere belangrijke islamitische bron- phématoire’, omdat ze gericht zijn tegen maar een paar jaar geleden paginagroot vrijheid van meningsuiting, er bestaat nen, de sira en de hadiths. (1) de eigen god, (2) het joodse volk en in het Franse dagblad Le Monde (26-09- slechts een onvoldoende gebruik ervan, Het eerste hoofdstuk gaat over het voe- (3) de Duitse geschiedenis vanaf 1923. 2008) lezen, dat in Pakistan in dat jaar meent hij. Natuurlijk moet de burger ren van zogeheten ‘rechtvaardige’ oor- Hij doelt met dit laatste op het zwijgen tot dan toe meer dan zeshonderd vrou- leren het gebruik ervan door anderen te logen, zoals die in de ‘heilige boeken’ van de roomse kerk, ingegeven door wen op de meest afschuwelijke wijze doorzien. Immers, veel van de informa- worden beschreven. Of je de thora, de diens anti-judaïsme en anticommunis- waren vermoord vanwege schending tie die tot ons komt, zit verstopt in een bijbel of de koran raadpleegt, er is wat me. van islamitische mores (de vrouwen mediaverpakking. Daarbij moet een ab- oorlogvoering betreft veel gelegitimeer- wilden bijvoorbeeld niet huwen met de solute tolerantie met betrekking tot alle de moord en doodslag in te vinden. Als Dan is er nog iets anders. In Frankrijk voor hen uitgekozen man). En middel- voorkomende meningen worden be- het maar om de zaak gods gaat. En god kent men niet het delict ‘godslastering’. eeuwse executies van vrouwen vanwe- tracht. Dat heeft als bodem de absolute is aan de zijde, die hem claimt. Het Verschillende bedenkelijke Franse clubs ge ‘overspel’ vinden nog steeds plaats. intolerantie van alle vormen van barba- hoofdstuk levert een opeenstapeling hebben nu ‘religiefobie’ tot ‘racisme’ De rechtvaardiging voor die moorden rij. van vindplaatsen en citaten die de gelo- omgewerkt, zoals de MRAP (Mouvement wordt gelegd in de ‘eeuwenoude cultu- Ieder die zich opwerpt als profeet, paus, vigen ten dienste staan ten behoeve van contre le racisme et pour l’amitié entre les rele traditie’. Ze worden goedgepraat imam, rabbijn, dominee of welk soort de legitimering van die claim en de door peuples), die de ‘islamfobie’ een nieuwe onder verwijzing naar ‘crime d’honneur’, goeroe ook, heeft het recht te jammeren hen gepleegde wandaden. vorm van ‘antimohammedaans racis- eremoord! Ze worden gedekt onder over blasfemie. Dat geeft hem echter Het tweede hoofdstuk houdt zich bezig me’ noemt. Deze club heeft zich aan de meer door parlementaire vertegenwoor- niet het recht om een verbod uit te vaar- met de mogelijke wijze van bestrijding zijde geschaard van roomse fundamen- digers van de nationalistische partij, digen om godslasterlijke meningen te van al die verwerpelijke zaken. In het talisten van extreem rechtse soort, de was in Le Monde te lezen. Deze bericht- verbieden of om een verspreiding van middelpunt van de belangstelling staat AGRIF (Alliance générale contre le racisme geving sluit aan bij de informatie die zulke meningen te doen stoppen onder het verschijnsel van de blasfemie, de et pour l’identité française). Die club zegt Alexandre verschaft. Die mag dan gro- bedreiging van methodes als die van de godslastering. Het punt waar het te strijden tegen blasfemie onder het tendeels bekend worden verondersteld, Inquisitie, de sharia of de maffia. Dit be- Alexandre om te doen is, betreft het vol- voorwendsel dat zij opkomen tegen ‘an- de gekozen invalshoek voor de presen- tekent dat de vrijheid van geloof en het gende. Atheïsten krijgen door religieuze ti-christelijk racisme’. tatie van die informatie, sluit naadloos praktiseren van bijbehorende rites niet types vaak het verwijt zich in hun gods- Alexandre laat zien hoe onwaarachtig aan bij de hedendaagse discussie over moet worden verward met de willekeu- dienstkritiek ‘blasfemisch’ te uiten. dit is. Aan de hand van een aantal cita- het recht op vrijheid van meningsuiting rige macht om dat ook voor te schrijven Maar dat is een volstrekt hypocriet ver- ten uit de koran, toont hij aan hoe vijan- en het goed recht daarvan gebruik te aan hen, die dit niet willen delen. Want wijt. Alle drie de grote monotheïstische dig die staat tegenover hen die niet in maken. alle ideeën tolereren, betekent nog niet

24 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 25 deze te ondersteunen. terroristische en haatdragende ideeën, Vervolgens wijst Vaneigem op de incon- zonder anderzijds te verhoeden dat de sequenties die aan het verbieden van gruwel van ‘het fetisjisme van het geld’ verspreiding van uiteenlopende teksten gemeengoed wordt. Die gruwel is te be- verbonden zijn. Vergeet niet, zegt hij: schouwen als de oorzaak van een on- eenmaal een dergelijk verbod afgekon- waardige behandeling van vrouwen, digd of de censuur kent geen halt. De kinderen, mensen, flora en fauna. Die ‘ethische zuivering’ voedt zich namelijk samenlevingen drijven op een crimino- aan de corruptie van hetgeen het aan de gene politiek die het maken van financi- kaak stelt. Het verbieden van een op ële winst bevoorrecht. schrift gesteld, of anderszins verspreid, Raoul zou Raoul niet zijn als hij op deze idee of opinie onder het voorwendsel manier niet nog een tijdje door zou gaan. dat het schokkend is, gaat ervan uit dat Is er dan nog hoop (voor wie en waar- zij die ermee in aanraking komen niet in voor), zo kan je je afvragen? Indien zo, staat zijn dat te onderkennen en het al laten we dan zuinig zijn op onze kinde- dan niet te verwerpen als absurd of ren, door hen te beschermen, stelt hij weerzinwekkend. Zo is er een tijd ge- voor. Dit brengt mee dat de ‘rechten van weest dat ‘zinnenprikkelend’ beeldma- de mens’ voorrang moeten hebben ten teriaal niet publiekelijk tentoon mocht opzichte van de ‘rechten van de koop- worden gesteld. Met de Officier van man’. Justitie als zedenmeester. In een straf- rechtelijke proces rond etsen van Aat Volwassenen beschikken over het ver- Veldhoen (afbeeldingen van parende mogen om de valstrikken van de publi- mensen), in de jaren zestig van de vori- citaire verleiding te omzeilen ten bate ge eeuw, werd toen de bekende kriti- van degenen, die op financiële winst sche jurist en criminoloog W.H. Nagel azen. Het kind is daarvoor nog niet toe- als getuige-deskundige opgeroepen. Die gerust. Wij moeten het kind dus leren de ten vooropstellen en die producten boy- de ‘rechten om mens te zijn’. Zijn devies ene regel uit zijn vertoog is mij altijd bij- leugens van de verkooppraatjes van cotten die de gezondheid, de smaak en luidt: de kennisname van iets interes- gebleven: Waartoe heb ik mijn zinnen als schurkachtige ondernemingen te door- het natuurlijke milieu aantasten. Van­ seert me alleen in die mate, dat ze me ze niet geprikkeld mogen worden? (Ratio, zien. In dat verband stelt Vaneigem, dat eigem beveelt nog veel meer aan. Als toestaat om beter te leven! De meeste juli/augustus 1964). de echte zorg voor het kind erin bestaat wij die allemaal voor onze kinderen op- andere auteurs die ik hierboven aan het het middelen te verschaffen zichzelf te volgen, ontstaat er ook voor onszelf een woord liet hebben zo’n mooie uitsmijter SCHANDELIJKE HYPOCRISIE beschermen. Het kind moet een autono- andere situatie, een andere wereld. Voor niet in huis. Maar wat zij leerden is er Men bestrijdt en ontmoedigt domheden mie weten te verwerven, die krachtig Vaneigem resulteert dit in het funderen niet minder duidelijk om. Het debat kan en schandaligheden niet door die te ver- genoeg is om zich te wapenen tegen de van de vrijheid van meningsuiting op worden geopend. bieden: de best mogelijke reactie is, verleiding van de onderwerping. Hoe? aldus Vaneigem, die van het creëren van Wij moeten zelf laten zien hoe je je te Gebruikte literatuur een (maatschappelijke) situatie waarin weer kan en moet stellen tegen chanta- Alexandre, Bruno, Chroniques d’un incroyant, Naissance dans la guerre des religions du livre, Propos sur er geen voedingsbodem voor is. Daar zit le blasphème, Tome 1 (Kronieken van een ongelovige, Over oorlogvoering opgevoerd in heilige ge, commercialisering, religieuze en ide- schriften, Spreken over godslastering, Deel 1). Les Editions Libertaires, St-Georges d’Oléron. – natuurlijk de kern van de problematiek. ologische klantenbinding… Het is een Berthier, René, Un voile sur la cause des femmes, aangevuld met een aantal overdrukken van artike- Wat is er volgens Vaneigem namelijk in werk van lange adem, dat onderwijzen len over de problematiek van de sluier aan de hand van verschillende auteurs gepubliceerd in Le onze samenlevingen aan de hand? Wel, van onafhankelijkheid. Het kan even- Monde libertaire. Éditions du Monde libertaire, Paris. – Vaneigem, Raoul, Rien n’est sacré, tout peut die drijven op de schandelijke hypocri- wel beginnen bij het aantasten van se dire, Réflexions sur la liberté d’expression (Niets is heilig, Alles moet gezegd kunnen worden, Gedachten over de vrijheid van meningsuiting). La Découverte, Paris. – Zanaz, Hamid, L’Impasse sie van enerzijds het uitvaardigen van zaken waarop de heersende orde drijft. Islamique, La religion contre la vie, met voorwoord van Michel Onfray. Les Éditions libertaire, Saint- wetten tegen racistische, seksistische, Zo moeten wij de kwaliteit van produc- Georges-d’Oléron.

26 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 27 virtuele wijze los te maken van elke De persoonlijkheidsuitdrukking ver- DE VALKUIL VAN DE UITSLUITING menselijke ervaring. Deze ondergaat dwijnt, want die uitdrukking is een zaak niet alleen een beschavingshock, maar van de groep geworden. Als je aldus de Thom Holterman ook een ‘shock van onwetendheid’. persoonlijkheidsontwikkeling in de ‘Zuiver blijven’ en zich niet vermengen groeps­­­vorming binnen de ‘nieuwe gods- In Frankrijk woedt momenteel een discussie over het dragen van een sluier door studenten met ‘de anderen’, wat wil zeggen al die dienstige bewegingen’ begrijpt, moet je en personeel van de universiteiten. Een van de tegenstanders van een verbod komt met op- anderen die niet strikt hetzelfde zijn dan dan studenten wel of niet het dragen merkelijke argumenten. Zo zou een verbod averechts werken op leden van ‘nieuwe religieu- de godsdienstige in kwestie. Dat vormt van godsdienstige tekens verbieden, ze bewegingen’, die zich als superieur beschouwen ten opzichte van de rest van de wereld. de voornaamste kracht van het betoog. door ze uit de collegebanken te weren? Uitsluiting zou voor de jongeren die deze bewegingen omarmen betekenen, dat zij nog meer Alles wordt ingezet om zich af te zonde- Is zo’n algemeen verbod doeltreffend worden gesepareerd van de rest van de wereld en daardoor een groot deel van hun socialisa- ren en zich als zodanig te laten herken- om het sektarische gedrag tegen te tie gaan missen. nen. De kleding wordt dan een zeer gaan? zichtbaar kenteken van verschil. Het In het kader van het islamdebat kwam nu dat men niet het spel van de radicale ‘co­dificeren’ van het gedrag bestaat uit Bouzar waarschuwt ervoor dat men ui- ik in het Franse dagblad Le Monde van 4 bewegingen moet meespelen. In hun het definiëren van de grenzen van puur- terst voorzichtig moet zijn met het (ver- oktober 2013 een discussiebijdrage tegen sektevorming zijn ze uit op insluiting heid, wat moet blijken uit de manier van der) doorsnijden van de menselijke en van Dounia Bouzar, antropologe en be- van hun aanhangers. Zou je met name groeten, spreken, eten, zich kleden. de sociale lijn, die in feite de discussie trokken bij het ‘Observatoire national de jonge mensen nu gaan uitsluiten om in Door voortdurend de puurheid van de bepaalt. Die lijn doorsnijden maakt dat la laïcité’ (Nationaal onderzoekscen- de collegebanken plaats te mogen groep te bevestigen, zal de gelijkenis de jongere nog meer wordt gesepareerd trum van de laïciteit, een begrip dat de nemen, dan loop je in de ‘valkuil’ die tussen de leden toenemen, zover dat elk van de rest van de wereld en daardoor noodzaak van een strikte scheiding tus- deze sektes hebben opgesteld. jong lid de contouren van zijn oorspron- een groot deel van zijn socialisatie gaat sen kerk en staat aanduidt). De vraag is kelijke identiteit verliest. Uitwissen van missen (docenten, ouders, vrienden, of de collegezalen van de Franse univer- ZUIVER BLIJVEN deze identiteitscontouren maakt het mo- film, theater, muziek, geschiedenis, lite- siteiten gesloten moeten worden voor Bouzar opent haar bijdrage met erop te gelijk de gedachten te harmoniseren en ratuur). Dit betekent dus het bevestigen dragers van een ‘sluier’. Zij vindt van wijzen dat er sprake is van religieuze tegengestelde voorstellingen te negeren. van precies datgene waarvoor de ‘nieu- niet en geeft daarvoor haar argumenta- verandering en niet van een religieuze Het ‘dimmen’ van de individuele intel- we religieuze bewegingen’ pleiten: de tie. Hoewel deze specifieke problema- heropleving. De ‘nieuwe religieuze be- lectuele capaciteit maakt een samen- uitsluiting. tiek in Nederland (nog) niet speelt, lijkt wegingen’ hebben namelijk niet veel te smelting in de godsdienstige groep mo- Het moet toch buiten discussie staan, mij wat zij aanvoert het overdenken maken met de traditionele godsdien- gelijk. wekt Bouzar op, dat we medeplichtig waard. sten. Voor de laatste leveren hun gelo- worden aan praktijken, die slechts één In het specifieke geval wordt de aan- ven niet de enig mogelijke identiteit van SEKTARISCH GEDRAG doel hebben: de fundamentalisten, of dacht op een islamitisch merkteken ge- de persoon op. Zij weigeren niet om te Juist voor de jongere is dit zonder enige het nu moslims of andere evangelisten vestigd, maar Bouzar heeft haar argu- aanvaarden dat wat zij vinden, te be- twijfel gevaarlijk voor zijn ontwikkeling zijn, te helpen ‘puur’ te blijven door mentatie een breder bereik gegeven. Die schouwen is als een symbolisch cultu- tot zelfstandig denkend mens. zich van de ‘anderen’ te scheiden? geldt namelijk voor alle, wat genoemd reel systeem tussen andere van dergelij- worden, ‘nieuwe religieuze bewegin- ke systemen. Dat is anders bij de ‘nieu- gen’. Hieronder vallen christelijk-evan- we religieuze bewegingen’, betoogt gelische en islamitische stromingen, die Bouzar. De leden daarvan beschouwen bijvoorbeeld de darwinistische evolutie- zich superieur ten opzichte van de rest theorie afwijzen om daarvoor creatio- van de wereld. Zij nemen afstand van nistische theses of citaten uit de Koran elke andere cultuur en beschaving, die in de plaats te zetten. Steeds gaat het om zij alle zien als ketters, meer of minder bewegingen en stromingen met absolu- werelds, geregeerd door het kwaad: te waarheidspretenties. seks, geld en macht. De godsdienstige De kern van het betoog van Bouzar is vormt zichzelf dus om, door zich op een

28 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 29 een dunne panty om haar benen. Hij sen over de kleding die vrouwen dra- DE HOOFDDOEK was niet de enige vader die belet vroeg gen. Westerse mannen hebben besloten bij de rector. Er werd korte tijd geëxperi- dat islamitische vrouwen die hoofd- Anita de Waal menteerd met een kleedkamer voor de doekjes dragen niet in hun straatbeeld meiden, als compromis. Dan konden de thuis horen en dat hoofddoeken daarom De hoofddoek is in West-Europa het mikpunt van felle discussie geworden en heeft tot aller- meiden in lange broek naar school fiet- moeten worden verboden. lei aannames geleid. Zo zouden hoofddoeken voor vrouwen die het islamitische geloof aan- sen om in de kleedkamer deze opstandi- Dat is een zeer vrouw-onderdrukkende, hangen tekenen van onderdanigheid zijn en niet thuis horen in onze westerse samenleving. ge mannenkleding te vervangen door vernederende, discriminerende stelling Bovendien worden hoofddoeken (en om de schijn van discriminatie te voorkomen ook andere een keurig rokje. Dat heeft niet lang ge- jegens vrouwen in het algemeen, en niet tekenen van religie) gezien als uitingen van intolerante religies en daarom als provocerend duurd omdat het zeer onpraktisch was, tegen islamitische vrouwen in het bij- naar andere geloven beschouwd. Aanhangers van dergelijke opvattingen vinden dat het dra- en het kledingvoorschrift verviel (in zonder, ook al worden zij nadrukkelijk gen van een hoofddoek in openbare gebouwen daarom verboden zou moeten worden. Ik zou 1975 in de mondaine plaats Hilver­ aangesproken. zo’n verbod discriminerend vinden, voor alle vrouwen. sum). In Europa is het nog steeds zo dat de Feministen en andere rooie rakkers – maatschappij van mening is dat kinde- Mode en politiek kunnen met elkaar te gen omdat ze vrije vrouwen zijn en zich want feministen waren toen nog rooie ren tot hun achttiende moeten doen wat maken hebben. Toch geloof ik dat de niet de les laten lezen met betrekking tot rakkers – stonden te juichen bij het ver- hun ouders zeggen. Dat doen ze niet al- kleren die ik draag over het algemeen hun eigen lijf en hun eigen kleding, vallen van de kledingvoorschriften, on- tijd, maar het hoort wel. Daarbij hoort geen politieke betekenis hebben. Ik door rare mannen. Stel dat iedereen danks dat het over het algemeen de va- ook het opgroeien van die kinderen draag gewoon de kleren die ik leuk of haar hoofddoek moet afdoen in een ders van de kinderen waren die de kle- waarbij de kinderen bij voorkeur in de makkelijk vind. Sinds een aantal jaren is openbaar gebouw, omdat er hoofddoe- dingvoorschriften deden vervallen; de pubertijd in opstand komen tegen de re- er echter een politiek debat ontstaan dat ken zijn die door islamitische vrouwen kledingvoorschriften vervielen op grond gels van hun ouders. Het zijn de kinde- ook betrekking heeft op mijn kleding. worden gedragen als teken van onder- van het argument dat de vaders van de ren zelf die in die strijd om hun eigen Het betreft de hoofddoek. Ik ben geloof danigheid en geloof in Allah. Moeten minderjarige dochters geen bezwaar identiteit, kiezen over welke regels zij ik niet echt een onderdanige vrouw, ik dan ook alle vrouwen hun pruik af doen hadden tegen de kleding. Vaders had- met hun ouders een strijd aan gaan, en ben ook niet islamitisch, zeker niet into- in openbare gebouwen, omdat er prui- den het recht de zedelijkheid van hun over welke regels niet. lerant religieus, wel zeer westers groot- ken zijn die door chassidisch joodse dochters zelf te bewaken. In het geval van islamitische meiden, gebracht, maar ik draag graag hoofd- vrouwen worden gedragen als teken Ten aanzien van de hoofddoek is een zijn het nu de westerse mannen die be- doeken. Gewoon omdat ik het mooi van onderdanigheid en geloof in Ado­ heel naar en xenofobisch debat ontstaan palen dat deze meiden de strijd aan vind. Je zou kunnen zeggen dat ik mijn nai? Komt er dan een mannetje bij de waar tot mijn ergernis allerlei zoge- moeten gaan over een hoofddoek. Dat hoofddoek dan niet hoef af te doen op deur van ieder openbaar gebouw, van naamde feministen zich in mengen aan heeft niets te maken met gezond op- plaatsen waar religieuze hoofddoeken iedere school, die meiden en vrouwen de zijde van de westerse man. Zo hoor- groeien en een eigen identiteit bevech- verboden zijn. Maar ik weet niet wat gaat keuren en hen vervolgens dwingt de ik een zich feministisch noemende ten. Sterker, er zijn steeds meer islamiti- een religieuze hoofddoek is; hoofddoe- haar hoofddoek of pruik af te doen? En vrouw een aantal jaren geleden zeggen sche meiden die tegen de wens van hun ken laten zich net zo makkelijk schikken als ik me daar dan tegen verzet. Ben ik dat meiden dan wel een hoofddoek zou- ouders en de westerse mannen in, juist op het hoofd van een christen of een hei- dan juist wel, of juist niet onderdanig den mogen dragen maar dat ze Nawal een hoofddoek gaan dragen. Want zij den als op het hoofd van een vrome is- aan de man? El Saadawi moeten lezen. Met welk willen hun eigen identiteit bevechten en lamiet. Ik vraag me dan ook werkelijk af recht meende deze dame vrouwen te worden daarin bekneld door het wester- hoe men dergelijke verboden wil uit- BROEKVERBOD kunnen dwingen tot het lezen van be- se hoofddoekendebat. voeren. Wat wordt er dan bepalend aan Veertig jaar geleden werd mijn vriendin paalde boeken? Of is dat iets anders dan de hoofddoek? Wordt er in de wet vast- van de christelijke middelbare school het dwingen tot het dragen van bepaal- VRIJHEID VAN DE VROUW gelegd hoe die hoofddoek op het hoofd gestuurd omdat zij in een lange broek de doeken? Als het doel van het debat de vrijheid ligt of wat voor kleur de hoofddoek verscheen. Haar vader ging naar school van de vrouw is, dan kan dit debat daar heeft? en stelde dat hij het onverantwoord VERNEDEREND nooit toe leiden. Of moet iederéén de hoofddoek af doen? vond zijn dochter in de winter vijf kilo- Westerse mannen hebben besloten dat De strijd over hoofddoekjes is helemaal Ook vrouwen die een hoofddoek dra- meter naar school te laten fietsen met in West-Europa westerse mannen beslis- geen strijd over hoofddoekjes en al zeker

30 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 31 DE NATUUR IN Igor Cornelissen Bijvangst

Het valt natuurlijk niet precies te becijferen, hebben zelfs goeddeels het kannibalisme af- maar ik heb de indruk dat linkse politici en geschaft. Als ik binnen een spinnetje of een activisten zich altijd wat drukker hebben ge- pissebed aantref, schuif ik het voorzichtig in maakt om natuurbehoud dan de mensen ter een luciferdoosje en laat het landen tussen rechterzijde. Het kan makkelijk komen door een struik. In ieder geval is daar een kans op een vooroordeel en door indrukken die ik op- overleving. Van Drees is bekend dat hij niet vang als ik door bij voorbeeld Drenthe of erg warm liep voor de natuurbescherming, Noord Brabant rijd en al die fabrieken met maar dat kwam vooral omdat hij meende dat varkensstallen zie. Het lijkt mij geen goede dit meer een hobby was van de hogere stan- voedingsbodem voor hen die, al of niet gei- den. Wat weer niet wegnam dat de propa- tenwollen sokken dragend, pleiten voor een ganda afdeling van de PvdA voor de verkie- fusie tussen stad en platteland, de vlinder- zingen van 1956 een foto van hem half lig- stand willen verbeteren of de bedreigde bij- gend in een duinpan verspreidde. De socia- envolken willen beschermen. listische voorman moest op die manier wat Het is in Nederland begonnen met de protes- dynamischer overkomen. Drees lag er wak- ten van Jacq. P. Thijsse en Eli Heimans (geen ker bij, maar wel gekleed in driedelig kos- socialisten overigens voorzover ik weet) tuum met glimmend gepoetste schoenen. tegen de plannen van de gemeente Amster­ Hutje op de hei dam om het Naardermeer te dempen door er het stadsafval in te plempen. De experimen- Ik kwam onlangs nog tegen dat Henriette ten van Frederik van Eeden in het Gooi met Roland Holst op haar Buissche heide, waar de zelfverbouw van groentes en het opzetten ze veel van haar werk schreef, altijd zo tot niet over de vrijheid van vrouwen om deze nu door ouders worden opgelegd, van coöperaties hebben er ongetwijfeld toe rust kwam door de ‘blije harmonie’ in de na- hun eigen identiteit te bepalen en hun of door kinderen onder elkaar of door bijgedragen dat er (behalve de hoon die hem tuur. Ze had het dan vast niet over die hout- eigen kleding te kiezen. schoolhoofden of overheidsdienaren of ten deel viel) meer belangstelling ontstond duif die even te voren door een buizerd was bedrijven. Dit omdat voornamelijk vrou- voor het behoud van ‘de natuur’. En toch gegrepen. Of de vlinder die in een web ver- De strijd om de hoofddoek is een strijd wen in dit keurslijf van kledingvoor- blijft er een vreemde kant aan zitten. Want strikt was geraakt. Dat alles neemt niet weg van westerse mannen over het eigen- schriften worden gedwongen op basis nergens bestaat er grotere wreedheid, massa- dat ook de vrienden ter linkerzijde graag bui- domsrecht op de vrouwen op westers van de smaak van mannen. moord met allerhande ingenieuze methoden ten waren en er vaak het geld voor over had- grondgebied. Zo banaal en dierlijk is de Zolang het aan Nederlandse meiden om de prooi te verschalken dan in de natuur. den om in de duinen of op de rustige heide strijd. Westerse vrouwen die zich in nog steeds niet is toegestaan in hun Valkuilen, massamoord, agressieve duik- een huisje te huren of te laten ‘zetten’. Het deze strijd mengen aan de zijde van blote kont over straat te gaan omdat vluchten, chemische wapens en kannibalis- liefst door een geestverwante architect met westerse mannen, stellen daarmee feite- zowel hun vader als het schoolhoofd als me zijn allemaal aangeboren en worden niet smaak zoals bijvoorbeeld Berlage. Het huisje lijk dat vrouwen niet het recht hebben de overheid dat verbiedt moeten we ge- geremd door ethische overwegingen of ge- in de Bergense duinen was voor Herman hun eigen kleding te bepalen maar dat woon zwijgen over die onbelangrijke voelens van mededogen. Alles wat de men- Gorter een geliefde plek om zich terug te westerse mannen op westers grondge- hoofddoeken. Want het debat daarover sen zich hebben moeten aanleren en in labo- trekken. Hij raakte er in extase en ging dan bied daar zeggenschap over hebben. bewijst alleen maar hoe onderdanig ratoria hebben uitgevonden, krijgen dieren, gevaarlijk ver in zee zwemmen. En als hij Vrouwen zouden zich met hand en tand vrouwen in het westen nog steeds die- bomen en planten zomaar mee. Eten of gege- daar niet was, wandelde hij in de Zwitserse moeten verzetten tegen iedere vorm van nen te zijn ten opzichte van alom verte- ten worden. En de mens, in ieder geval praat bergen. Diamantbewerkers-voor­man Henri ik voor mezelf, blijft week en goedhartig. We Polak had wat in het Gooi laten bouwen. ondoelmatige kledingvoorschriften. Of genwoordigde enge westerse mannen.

32 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 33 Eredoctor werd hij mede vanwege zijn ver- kondigde, deel is – nog? – niet verschenen) armzalig, gestencild blaadje uit. Hij maakte plan om de uitvoerige briefwisseling tussen diensten voor de natuurbescherming. staat een schitterende, want tekenende pas- me drie jaar later lid van de trotskistische be- Van Ravesteyn en Wijnkoop uit te geven. De De neerlandicus dr. J.A.N. Knuttel, tot aan sage over Gorter. Knuttel, zijn vrouw Maartje weging die slechts enkele tientallen leden partijgetrouwe weduwe van Wijnkoop lag zijn dood een trouw lid van de CPN, liet voor Visser en Gorter gingen op de schaats naar telde. Van Amerikaans geld heb ik nooit iets dwars en wilde de brieven aan haar man niet de Tweede Wereldoorlog bij Noordwijk een Zoetermeer. Er was goed hard ijs, maar de gemerkt. afstaan. Die liggen nu eindelijk ook op het huisje bouwen. Het kostte maar zevendui- banen waren niet steeds onderhouden. Het Knuttel zelf vermaakte zijn huis aan de Witte IISG, maar in deze tijd van vergaande bezui- zend gulden, zijn broer deed de architectuur was een prachtige dag en Gorter was één Singel aan de CPN. Partijgenoten van Knuttel nigen zal het van zo’n wetenschappelijk ge- en hij had berekend dat als hij het in de brok enthousiasme. ‘In Zoetermeer wilde hij in Leiden stuitten bij de verdeling van de in- annoteerde uitgave wel niet komen. zomer verhuurde, ze uit de kosten zouden met alle geweld in de zaal van het café op boedel op een serie naaktfoto’s. Knuttel was Van de onderwijzer Jan Ceton, die de finan- komen. Het waren niet de protserige land- schaatsen met Maartje dansen. Zij was noch een fervent aanhanger van het nudisme. De ciën van de SDP beheerde en enkele malen huizen of datsja’s die we van dictators, fabri- danserig, noch een heldin op de schaats, foto’s werden haastig in alle stilte vernietigd. per jaar een beroep moest doen op de partij- kanten of projectontwikkelaars kennen, maar maar hij kon goed bedelen en aan een paar Zoals ik in de vorige Bijvangst al schreef: niet genoten om extra geld te stortten (kapitaal- toch lagen ze ver buiten het bereik van wie passen ontkwam ze niet. Op de terugweg alles is op papier bewaard gebleven. krachtigen als Jan Romein, Gorter en vroeger met de kwalificatie Jan met de Pet ging hij, bij het passeren van een klein plasje, Bij mijn zoektochten op het IISG trof ik veel Henriette Roland Holst gaven vaak en véél) werd aangeduid. Knuttel woonde in Leiden een poosje met zijn rug op het ijs liggen, – in brieven van en aan dr. Willem van Ravesteyn was bekend dat hij in zijn vakanties er op uit op de Witte Singel op nummer 52. Ik heb hem weerwil van zijn bezorgdheid om zijn lon- aan, hij met David Wijnkoop en Jan Ceton, in trok om met de botaniseertrommel om insec- daar in de zomer van 1963 bezocht. De CPN gen.’ Dat is dan lang voor Gorters breuk met 1907 de stichters van het marxistische week- ten en vooral vlinders te vangen en te bestu- had een scheuring achter de rug, de dissiden- Lenin, de CPH en dus met Knuttel. blad De Tribune en daarna jarenlang een van deren. In zijn jeugd deed hij al verslag van ten hadden een eigen partijtje opgericht en ik de leden van het ‘triumviraat’ dat de SDP en zijn eenzame wandelingen door bossen en ‘Tastbaar gefingeerd’… wilde wel eens weten of dat niet zou kunnen, later de CPH leidde. Tot hij in 1926 op last velden in Zuid Holland. ‘Kalm overscha- twee communistische partijen. Knuttel keek Knuttel liet zich, als trouw partijlid, niet snel van Moskou werd geroyeerd. Van Ravesteyn duwt de knotwilg de sloten en nauwelijks be- me vol ongeloof aan: ‘Ja hoor eens, er lopen uit het veld slaan zoals blijkt uit de twee brie- schrijft zonder terughoudendheid aan zijn weegt hij zijn zachtgroene, behaarde blaad- een boel gekken rond.’ Met andere woorden: ven die ik van hem aan mr. H.P.L. Wiessing vrienden (onder wie de uitgever W. L. Brusse) jes. ’t Is overal vrede, rust in de natuur.’ zoiets was onbestaanbaar. En een van die vond op het IISG vond. De levenslange fellow over zijn diepe pessimisme en grote twijfel. (Geciteerd in het artikel van Henny Buiting gekken was blijkbaar Gerben Wagenaar, ge- traveller Wiessing was in 1956 toch wel wat Zeker na 1926 beschouwde hij zijn leven als in Onvoltooid Verleden, maart 2000) ëerd verzetsstrijder en vele jaren de lijsttrek- aangeslagen door de rede van Chroesjtsjov mislukt. De historicus Evert Janssen Perio die Ceton kwam graag in Zwitserland. Rond ker van de CPN maar later naar Oosteuropees op het XXste partijcongres van de Russische hem in zijn nadagen leerde kennen omschreef 1930 trok hij zich uit de socialistische bewe- voorbeeld in De Waarheid ‘ontmaskerd’ als partij waarin werd ‘onthuld’ dat onder en hem als een gedesillusioneerde en vereen- ging terug en publiceerde alleen nog in na- agent van de Britse geheime dienst. Al had je door Stalin tienduizenden communisten, zaamde man die in de jaren zestig door radi- tuurbladen, vooral over nachtvlinders, zijn bezwaren tegen de partijleiding (en die had waaronder ook in het buitenland bekende caal-links Nederland als een melaatse werd specialiteit. Zijn reportages, meestal met Knuttel), je bleef in de partij waarbij voor namen, waren geliquideerd. Knuttel ant- behandeld; ‘om vele redenen, en niet alleen eigen foto’s, kwamen in De Levende Natuur. hem het belangrijkste was dat die partij (de woordde Wiessing in bibberig handschrift omdat hij even knap was als knap arrogant’. Van hem was niet precies bekend hoe hij CPN) het lichtend voorbeeld van de dat dit Amerikaanse getallen waren en ‘tast- daarna dacht over de ontwikkelingen in de Botaniseertrommel Sovjetunie bleef volgen. Ik moet erbij zeggen baar gefingeerd’. Er werd, ging Knuttel ver- Sovjetunie. Hij liet zich er niet over uit. Maar dat Knuttels huis aan de Witte Singel niets der, destijds niet blindelings gevonnist en Van Ravesteyns leven zou waarschijnlijk heel in mijn sleepnet zaten toch een paar leuke van luxe uitstraalde. Hij meldde trouwens zelfs Karl Radek had er het leven afgebracht. anders zijn verlopen als hij ‘in de natuur’ was vondsten die ik voor alle zekerheid op het later aan Theun de Vries dat mijn bezoek aan- Toen Knuttel dat schreef was Radek – ‘slechts’ gebleven. Hij was er in zijn jonge jaren veel- IISG kopieerde. In een kaart aan Wijnkoop genaam was verlopen. ‘Hij maakte geen on- tot tien jaar veroordeeld – al lang in een vuldig met de botaniseertrommel op uitge- van 1931 geeft hij zijn vroegere strijdmakker gunstige indruk, nogal emotioneel.’ Die we- kamp omgekomen. Zat er ook maar een trokken en er was zelfs even sprake van ge- Wijnkoop een paar tips voor diens zomerva- tenschap haal ik uit een biografie die Jaak grond van waarheid in de onthullingen ‘dan weest dat hij in Wageningen aan de kantie. Ceton, die volgens tijdgenoten een Slangen over hem schreef. Daarin wordt ook zou Stalin niet als grote figuur zijn gehand- Landbouwhogeschool zou gaan studeren. De uitstekend biljarter was en graag viool speel- verhaald hoe hij als jonge leraar op een gym- haafd’. Volgens Knuttel kwamen die cijfers letteren en geschiedenis kregen voorrang. de, vond Luzern de mooiste oude stad en nasium verliefd werd op een veertienjarige uit ‘trotskistische bron’. In een PS bij een Ergens kwam ik tegen dat Van Ravesteyn zijn Wijnkoop moet er beslist naar kasteel de scholiere en gedichten over (of voor) haar briefje van 18 februari 1957 aan Wiessing bijdrage leverde aan de Natuurbescherming Gütsch gaan. Als Google mij niet bedriegt ze- schreef. Nadat de vader van het meisje zich vraagt hij: ‘Is er iets bekend van de maar wat dat precies inhield, weet ik niet. telt daar nu een duur restaurant* met prijzige bij de rector had beklaagd, moest Knuttel el- Amerikaanse agent S. Santen, Henriëtte Zijn archief op het IISG dat ongeveer acht voeding en slechte bediening. Verder doet ders solliciteren. In die biografie van Knuttel, Ronnerplein 3 II? Achter diens actie zit blijk- meter beslaat, is nog altijd niet geordend. Wijnkoop er goed aan met het bootje en de Levensloop uit 1989 (het tweede, wel aange- baar geld.’ Sal Santen was trotskist en gaf een Ooit had directeur Rüter van het IISG het trein naar het hoog gelegen Bürgenstock te

34 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 35 gaan. ‘Je kunt in het hotel altijd de lunch geven. ‘Ondanks dat heb ik geregeld wat meekrijgen. Reis in Zwitserland nooit anders kunnen bijdragen.’ Hij informeert verder be- ROOD-ZWARTE VLAGGEN dan 3e klas. ’t Heeft geen zin en alle treinen langstellend naar de zoon van Wijnkoop die hebben 3e. Beste groeten en veel genoegen in de Sovjetunie woonde, daar getrouwd André de Raaij Ceton.’ De tekst wijst allerminst op een poli- was. Ceton zal tot aan zijn dood in 1943 op tieke of persoonlijke breuk. het platteland blijven wonen. Hij heeft zich, Ongedoofd vuur schrijft hij, weer op de biologische weten- Nog curieuzer is een brief van Ceton van 10 schap geworpen en daarvoor heeft hij ook Enig overleg ter redactie heeft er toe geleid wellicht meest hoopgevende omwenteling december 1939 aan Wijnkoop. Daaruit blijkt geregeld contact met de landbouwhoge- dat deze rubriek Ongedoofd vuur heet, en niet, van de afgelopen paar jaar krijgt langzaam- nog duidelijker dat Ceton geen politieke school in Wageningen. Tot kort voor zijn zoals ik eerst van plan was, Kroniek van het aan Pinochetachtige trekken, alleen – evenals reden heeft zijn vroegere strijdmakker te mij- dood blijft hij in De Levende Natuur schrijven. ongedoofd vuur, omdat de rubriek Dubbele bo- met betrekking tot Syrië – eeuwige politieke den. Hij is sinds zijn pensionering in 1936 Zijn joodse vrouw Emma Hess (ze was eer- terham met kaas over de rode jaren zeventig’ dwaallichten als bepaalde trotskisten ontwa- eenvoudig niet meer in Amsterdam terug ge- der getrouwd met David Wijnkoop!) over- er op de een of andere manier in opgenomen ren nog iets revolutionairs in wat er aan de weest. Het bevalt hem in Bennekom uitste- leeft hem slechts een jaar. Na zijn dood viel zal worden. De voorgaande rubrieken (be- gang is. Op het ogenblik van schrijven van kend en het verheugt hem dat Wijnkoop en voor haar de bescherming van een ‘gemengd halve Dubbele boterham ook Hard Rain) waar- deze rubriek is Soedan in opstand maar zoals zijn vrouw op bezoek zullen komen. Hij huwelijk’ weg. Ze dook onder bij een broer in voor deze in de plaats komt hadden al een vaker de afgelopen jaren is ook deze bewe- schrijft verder over ‘de Spaanse zaak’ en dat Hilversum, werd waarschijnlijk verraden en kroniekkarakter. Anarchisten grijpen zeker ging weer aan het wegebben. Spelen anar- het hem spijt dat hij financieel niet méér kan is op 22 mei 1944 in Auschwitz vermoord. zo vaak terug op het roemruchte verleden als chisten een rol bij deze grote demonstratiebe- naar de toekomst die in heden en verleden wegingen in de Arabische wereld? Wellicht, besloten ligt. Het verleden gaat natuurlijk maar degenen die zich zo noemen leggen *) Restaurant Bürgenstock maakt reclame met de vele beroemheden die er verbleven: Charles nog wel wat verder dan de jaren zeventig. geen gewicht in welke schaal dan ook. Chaplin, Serge Rachmaninov, Yul Brunner, Jimmy Carter, George Simenon, Golda Meir, Sophia Het vuur van het anarchisme is nooit ge- Revolutie voor sociale gerechtigheid en waar- Loren, Konrad Adenauer, Henry Kissinger. Audrey Hepburn trouwde er zelfs. Medeoprichter van De Tribune en vlinderdeskundige Jan Ceton wordt niet genoemd. Het is géén reden tot verba- doofd, het kan verscholen liggen onder een digheid is ook te belangrijk om overgelaten zing. verlaten kampvuur, of het nu ‘het socialisme’ te worden aan al dan niet georganiseerde is of de grotendeels met geweld beëindigde anarchisten. Occupy-kampen. In tegenstelling tot mijn Massa-acties voorgangers zal ik weinig aandacht besteden aan drukwerk. Niet, omdat het mij niet dier- Een anarchistische presentie was of is er dui- baar is, maar omdat de directheid van de on- delijk bij de beweging in Turkije die in het middellijke publicatie op het wereldwijde voorjaar begon bij de bezetting van het web het nu eenmaal wint dezer dagen. Gezipark in Istanbul. Een protestbeweging Daarnaast is wat we nog niet zo lang geleden over het gehele land slaagt er in aan te tonen de ‘burgerlijke pers’ noemden zeker in dat het regime-Erdoğan beslist niet democra- Nederland inmiddels zo duidelijk een gro- tisch gezind is. In Turkije heerst in feite nog tendeels gelijkgeschakelde propagandama- steeds de orde van de militaire staatsgreep chine voor het alternatiefloze kapitalisme-in- van 1980, en ‘de internationale gemeenschap’ Milton-Friedmanstijl en tevens voor onbe- vindt het wel best zo, vooral zolang Turkije schaamd racisme, dat zij als referentiekader een ‘goede vriend van Israël’ blijft (wat on- ongeveer opgegeven kan worden geacht. danks enige retoriek, die iets anders sugge- De afgelopen maanden zijn er op allerlei reert, het geval blijft). Is de orde aan het wan- plaatsen massamobilisaties geweest met een kelen gebracht? Hoewel de onrust voort- potentieel revolutionair karakter. Dat het met duurt op het moment dat deze rubriek sluit massa’s op straat ook best de verkeerde kant kan dit niet geconcludeerd worden. Toch een op kan gaan heeft de Egyptische contrarevo- mooi en hartverwarmend gezicht, die grote lutie geïllustreerd. Dat het om een contra­ hoeveelheid rood-zwarte vlaggen op straat, revolutie ging is voor velen ter plaatse pas na die steeds wel in de minderheid waren ten de militaire staatsgreep van 3 juli jongstleden opzichte van de vlag van de Turkse Republiek duidelijk geworden. De spectaculairste en zelf, die veel wordt meegedragen bij demon-

36 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 37 straties – om blijvende steun aan de seculiere Gezindheidscriminaliteit, misdunk – het kan van. Volgens de Dienst dan. stratie daar een ritueel karakter, inclusief de kemalistische republiek te tonen. allemaal tegen u aangevoerd worden als uw aankondiging van een ‘hete herfst’ waar de Proto-(?)fascisten De nationale vlag wordt ook volop meege- opvatting van Vrijheid onverhoopt een ande- SP heus niet voor zal zorgen. Het zorgwek- dragen bij het al maandenlang voortdurende re is dan die van het vrij verkozen regime. In In hoeverre de Dienst aanwezig was bij de kende aan Nederland – er is geen Gouden protest in Bulgarije. Onophoudelijk wordt Nederland, waar sinds jaar en dag een partij nogal kleine manifestatie van onder andere Dageraad – is dat vrijwel iedereen die het in gedemonstreerd tegen de corruptie van het domineert die vrijheid en democratie in haar AFA op 21 september in Den Haag zal men de openbaarheid voor het zeggen heeft het regime. In dit land, dat ooit een grote anar- naam voert, speurt de inlichtingendienst niet bekend maken. Dat op deze dag op een Wildersgedoe eigenlijk volstrekt normaal en chistische beweging heeft gehad, is van een vooral naar ‘anarcho-extremisten’. Zo noe- boogschot afstand van de anarchistisch ge- acceptabel vindt. Een beschaafd tegengeluid anarchistisch element in de protestbeweging men de speurneuzen degenen die ze in de tinte manifestatie voor het eerst de proto-fas- in het parlement, eerst van D66-voorman niets te ontwaren. Er dient ook gezegd te gaten houden. Een openbaar rapport hier- cisten van de PVV de straat op gingen zal de Pechtold, aangevuld door ChristenUnie- worden dat het doel van het protest niet al te over heet Links activisme en extremisme – divers Dienst verder niet geïnteresseerd hebben. Er fractieleider Slob, wordt weggescholden en duidelijk is: weg met de corrupte regering, en diffuus, wisselvallig en wispelturig. In ‘t bij- werd de Hitlergroet gebracht, de oranje-wit- op de uitingen van fascisten bij Wilders’ ma- zeker – en dan? Verkiezingen die een nieuw zonder het bewaken waard: dierenactivisme, blauwe vlag die de NSB zo dierbaar was nifestatie wordt niet ingegaan. Het schelden corrupt bewind een kans geven. Bulgarije is verzet tegen asiel- en vreemdelingenbeleid, werd rondgedragen dus er lijkt aanleiding en tieren en het smeden van bondgenoot- niet het enige land dat laat zien dat het parle- ‘anarcho-extremisme’ en antifascisme. het ‘proto-‘ van het fascistische van de PVV schappen met Vlaams Belang, Front National mentair-democratische stelsel zijn einde na- De ‘anarcho-extremisten’ blijken in hoofd- te laten vallen. en Joost mag weten welk gespuis elders nog dert waarbij helaas het zicht op wat ‘wij’ zou- zaak de leden van de Vrije Bond te zijn, en Roel van Duijn, die bij uitstek weet wat het is meer wordt ook weer als het vermelden nau- den willen er (nog) niet is. Het kan ook net zo wat hen betreft moet ik wel de volgende pas- om gevolgd, bezwadderd en zelfs ontvoerd welijks waard gezien. Nederland rommelt goed totaal de andere kant op gaan, zoals de sage uit de nota citeren: ‘Overigens zijn anar- te worden door of namens de Dienst kreeg zich het fascisme in zonder dat het gezegd Gouden Dageraad in Griekenland laat zien – chisten niet ongelukkig met de huidige eco- een opinieartikel over de anarcho-extremis- mag worden in de officiële openbaarheid. wat cosmetische actie van de regering na de nomische crisis, omdat zij het kapitalisme tenjacht van de Dienst niet geplaatst in Trouw, Want het is niet moeilijk: zwijgen is toestem- moord op de rapper Pavlos Tyssas heeft het willen afschaffen. Zij voelen zich daarom niet maar dan wel in de toch nog rechtsere men. fascistisch gevaar nu niet direct gekeerd. geroepen op enigerlei wijze mee te werken Volkskrant. Hij mocht hier op 7 oktober 2013 … Met kaas Anarchisten spelen zeker een rol bij de bewe- aan de oplossing van de crisis. Zij zullen die onder andere schrijven: Het spook van het gingen die Brazilië en Chili op hun kop gezet zo mogelijk eerder aanwakkeren, bijvoor- anarcho-extremisme ‘waart in een brede Han van der Horst was betrokken bij de tot- hebben of nog zetten. Of bij de levendigst beeld door een aansturende rol te spelen bij kring van activisten, op het gebied van mi- standkoming van de afdeling Amsterdam voortbestaande Occupy-beweging (een oxy- arbeidsconflicten en betogingen tegen de be- lieu, antifascisme, dierenrechten en asiel- en van de Federatie van Vrije Socialisten, 1972 moron – maar er zit echt beweging in!) in de zuinigingen.’ Een passage die meer zegt over vreemdelingenbeleid. Hielden de diverse ac- en later. Zijn anarchistische periode was kort, VS in Oakland. Het stof van de eerste protest- de onnozelheid van de staatsgoedgekeurde tiegroepen zich in het verleden netjes aan – in het voorbijgaan riep hij mij op zeker golf die zo duidelijk werd in 2011, vanaf vakbeweging en een oppositiepartij van niks hun eigen ding, nu signaleren de onderzoe- ogenblik toe dat hij inmiddels lid van de Tunis tot de vele steden waar Occupy-kampen als de SP. Ik hoop niet dat iemand bij de Vrije kers een nieuwe trend. Namelijk dat zij steeds PvdA geworden was. Hoe lang dit geduurd verrezen dwarrelt neer en het gaat er om te Bond zo’n observatie serieus neemt. meer onderling samenwerken en ook in in- heeft zou hij zelf moeten vertellen, in ieder bezien: hoe verder? Het is niet alleen aan Over de Anti-Fascistische Actie: ‘AFA- ternationaal verband. Het is duidelijk dat dit geval is het allang voorbij. Wat ik hem wel anarchisten om na te denken over de vorm- vertegenwoordigers maken in grote aantal- “een gevaar vormt voor het voortbestaan van kan nadragen dezer dagen is dat hij verbon- geving van het verzet tegen een orde die dui- len gebruik en soms misbruik van de Wet de democratische rechtsorde”. Alarm!’ Hij den is aan de site Joop waar al net zozeer et- delijk op zijn laatste benen loopt zonder dat Openbaarheid van Bestuur (WOB). Aan loka- stelt hier tegenover dat anarchisten zoals hij- nisch-registreerders en -zuiveraars hun zegje het alternatief in zicht is. le bestuurders werd informatie gevraagd en zelf hebben bijgedragen aan de huidige de- mogen doen als op andere aan de ‘main- soms werd daarbij druk uitgeoefend op de mocratische rechtsstaat Nederland. Als dit stream’ verbonden media (Joop is van de Anarchistenjacht bestuurders. Bovendien werden soms zo veel waar is zal het nooit van hogerhand erkend VARA, wat nu eigenlijk al genoeg zegt). Als Jacht op anarchisten heeft oude papieren, we verzoeken ingediend dat de vaste beant- worden. goed verteller meer dan als vakhistoricus weten van de Red scare in de Verenigde Staten woordingstermijn van een WOB-verzoek heeft hij onlangs een boek geschreven De waar Joe Hill, Sacco en Vanzetti bekende werd overschreden, wat financiële conse- Een van de vasthoudendste anarchistische mooiste jaren van Nederland 1950-2000. Zijn slachtoffers zijn geworden, en waarvoor quenties heeft voor de aangeschrevene. De bloggers in Nederland – naast Thom vertelkunst is niet ter discussie en dat hij Emma Goldman op de vlucht is gegaan. Als AIVD constateert dat AFA dit mede gebruikt Holterman en ikzelf – is Peter Storm, op zijn nauwelijks een verantwoording van bronnen ik dit schrijf is Gerald Koch op last van een als extra inkomstenbron.’ Men is op de hoog- site ravotr.nl. Hij vindt de mobilisatie van de heeft en nogal wat steekjes laat vallen – van grand jury zonder aanklacht vastgezet in te. Wellicht is dit de bron van het verhaal dat PVV in Den Haag wel degelijk zorgwekkend: de legende van de vernoeming van Dolle New York om de eenvoudige en blijkbaar af- paal en perk gesteld moet worden aan het ge- ‘links’ had in Amsterdam wel meer mensen Mina naar de brave Wilhelmina Drucker tot doende reden dat hij anarchist is. bruik van de WOB, want de AFA bestaat er op straat maar tegelijkertijd had de demon- en met de aanleiding tot en datering van het

38 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 39 Bouwvakkersoproer van 1966 – is vergeeflijk Nederland deze mooie jaren kan voortzetten of corrigeerbaar. Maar dat hij deze decennia of weer oppakken. Moet je net Joop hebben LIBERTAIRE STRIJD de mooiste jaren van Nederland noemt lijkt zeg ik hierop terug, en ook maar niet stilstaan mij hooguit verdedigbaar vanuit het perspec- bij het beleid van de achtvoudige De vele fronten voor verzet tief van het geklaag en gescheld dat ‘Eenheidspartij Nederland’ – zoals Willem Nederland langzamerhand een unieke plaats Schinkel zegt: alleen de Partij voor de Dieren Thom Holterman in Europa bezorgt. Of omdat het een groot en de SGP willen niet op D66 lijken, tel uit je deel van zijn eigen (en ook mijn) levensjaren winst. De mooiste jaren liggen vóór ons, als Uit het land van Proudhon omvat. Maar mooiste jaren? Het enige anar- de geestkracht opgebracht kan worden voor chisme dat hij noemt in Nederland in de on- een grondige verandering, weg van het zoge- Strijd, maar dan niet die zoals in Syrië. Die ning van schaliegas (ook in Frankrijk een derhavige periode is Provo en godbetert heten neoliberale paradigma, en die dient wordt daar op gewelddadige wijze gevoerd heet hangijzer; nummer 1712). En verder: een Hans Achterhuis, die ik in geen enkel stadi- zich nou juist in Nederland beslist niet aan. over de hoofden van de onderdrukten heen. dam opwerpen tegen extreem rechts (dit um als anarchist zou kwalificeren. Han van der Horst, De mooiste jaren van Nederland Het betreft een machtsstrijd, die van de on- mede naar aanleiding van de dood van een Een blijkbaar wel blijvend anarchistisch trek- 1950-2000. Prometheus/Bert Bakker, Amsterdam derdrukten van het al-Assad-regime een ultra linkse jongere, Clément Méric, die door 2013. 413 blz. € 19,95. je bij Van der Horst is het optimisme waar- Sites: roelvanduijn.nl; robertgrahamwordpress.com; speelbal maakt en van wapenhandelaren la- een extreem rechtse jongere werd neergesla- mee hij stelt dat als de geestkracht er maar is libcom.org; ravotr.nl; news.infoshop.org chende derden. De onderdrukten van het re- gen; nummer 1713). In dezelfde sfeer: uitge- gime begonnen een offensief ertegen in de breid informeren over de politieke en ideolo- sfeer van de niet-gewelddadige ongehoor- gische herkomst van het Front National (FN) zaamheid. Zij eisten invoering van normale en de samenklontering van elementen uit het politieke en sociale rechten. Het regime sloeg FN met de UMP, de partij van Sarkozy (MLl hun geweldloze offensief hardhandig neer, nummer 1713). Het maakt de vrijage tussen waarna vanuit de oppositionele kant diverse Marine Le Pen (FN) en Geert Wilders (PVV) gewelddadige elementen hun kans schoon politiek pikant. Andere onderwerpen voor zagen. Een burgeroorlog was begonnen en frontvorming: de strijd tegen genetisch mani- duurt voort. Pierre Sommermeyer schrijft puleren van gewassen (nummer 1714), tegen over deze gang van zaken in nummer 1715 de verkrachtingscultuur waarin we leven van eind september 2013 van het Franse (nummer 1715), tegen het seksuele geweld anarchistische weekblad Le Monde libertaire (nummer 1716). (LMl). Hij doet dat onder de titel ‘De ver- Piraten en arbeid strikking van de oorlog’. De Franse anarchis- tische federatie kwam in het erop volgende Intussen zijn er ook twee bijzondere num- nummer op de situatie in Syrië terug met: mers van Le Monde libertaire verschenen. Het ‘Geen interventie in Syrië. Stop het Franse ene gaat over Piraterij (vrijbuiters van toen neokolonialisme’ (LMl nummer 1716). en nu, zoals hackers; nummer 50 juli-augus- tus 2013). Daarin mede aandacht voor Veel-fronten-optie Somalische piraten, over wie ook de Franse Overigens denk ik bij libertaire strijd aan an- anarchistische militant André Bernard in LMl dere verschijnselen dan het oorlogsgeweld in nummer 1715 schrijft. Het andere bijzondere Syrië. Hier doemt een veel-fronten-optie op. nummer heeft als thema Arbeid (nummer 51, Overigens, het strijden tegen oorlogsvoering, september-oktober 2013). Wat nu arbeid, in tegen militarisme vat ik wel degelijk onder deze tijd? Hedendaagse arbeid is niet veel ‘libertaire strijd’. In die zin past die dus zeker meer dan geprogrammeerde onzekerheid. binnen de optie. Maar er zijn meer ‘fronten’, Arbeid wordt – klassiek in socialistische krin- dat wil zeggen er zijn talloze onderwerpen gen – gezien als vorm van uitbuiting van de die nopen tot reactie, tot verzet. Ik geef er een ene mens door de andere, als bijbelse straf (je aantal voorbeelden van ontleend aan diverse brood eten in het zweet des aanschijns, afleveringen van Le Monde libertaire. Zo is Genesis 3 vers 19). Werkgelegenheid schep- daar de strijd tegen de boring naar en win- pen in deze tijd betekent het verruimen van

40 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 41 het straf- en uitbuitingssysteem, met als doel den waarin een baas en de staat mensen Réfractions (nummer 30, voorjaar 2013). Er is Over de staat de bazen de gelegenheid te geven het zoeken dwingt om te werken. met zo’n 170 pagina’s de ruimte genomen naar winst voort te zetten. Inmiddels zijn de In het artikel wordt verwezen naar de ver- In het hierboven beschreven geval is te zien voor het behandelen ervan. socialisten dit vergeten, zo valt op te merken schillende producties van hem, waarvan er hoe een sociale en een juridische actie kun- Verzetsboek als men de sociaaldemocratie aller landen be- ook op YouTube te vinden zijn, zoals het po- nen samenlopen. Anarchisten hebben niets ziet. Bij de libertairen leeft het nog. Dit bete- litieke Consommer Moins (Minder consume- met het statelijke recht en evenmin met de Verzetten, verantwoordelijk stellen, vooruit- kent niet dat door hen arbeid op zichzelf ren; te zien en beluisteren op http://www. staat. Maar inmiddels is een blind en onvoor- zien. Aldus luidt de vertaling van de titel van wordt verfoeid. Als het uitbuitingssysteem youtube.com/watch?v=tjgaoa5v-Jc ). waardelijk afwijzen van beide verschijnselen het boek van de vermaarde Franse juriste en zijn winstmaximalisatie drift zou zijn op- een te grof gebaar. Zelfs als het om statelijk Mireille Delmas-Marty. Zij is ondermeer als Simone Weil gedoekt, dan is ‘werken’ met betrekking tot recht gaat, is het niet vanzelfsprekend elke hoogleraar verbonden aan het Collège de de continuïteit van het menselijke bestaan, Wie steeds de strijd is aangegaan, ook met vorm van juridische actie in de prullenbak te France en was in tal van universiteiten over een goed begrepen ‘eigen belang’. Het kan zichzelf, zo leert de kop van het artikel in het laten verdwijnen. Ook is het te gemakkelijk de hele wereld gastdocent. Delmas-Marty dan in duur worden teruggebracht tot een Franse weekblad Marianne van 3-9 augustus om zonder ook maar enige overweging de paart rechtstheoretische kennis aan praktisch werkweek van 20 à 25 uur voor een looptijd 2013), is Simone Weil (1909-1943). Zij over- staat te verdoemen. Beter is het te bekijken juridische kennis en wel op een aantal rechts- van dertig jaar per persoon (zeg van je twin- leed op 24 augustus 1943 en dat zal voor wat de staat van de staat is om dan te conclu- terreinen (Europees, internationaal en vol- tigste tot je vijftigste levensjaar). De bullshit- Marianne de reden zijn geweest om bij deze deren waarom welke facetten verbannen kenrecht, vreemdelingenrecht, milieurecht, jobs (David Graeber, LMl nummer 1714) zul- bijzondere persoonlijkheid stil te staan met moeten worden. Kortom, de staat is geen rechten van mens). En zij maakt zich zorgen len zijn afgeschaft. een korte biografie (p. 78-81). Zij was filosofe, ‘ding’ dat je wegzet, maar een ingewikkeld over deze wereld. De titel van haar boek In het bijzondere nummer 51 is te lezen dat marxiste, ging over tot het rooms-katholicis- complex van (machts-)verhoudingen (zie waarop ik hier wil wijzen, bestaat simpelweg de arbeid zelf zal zijn gereorganiseerd. Er me en kwam vervolgens terecht in de mys- Gustaf Landauer). En ja, anarchisten verzet- uit drie werkwoorden: Résister, responsabiliser, wordt immers niet meer geproduceerd voor tiek. Maar ook was zij lopende band arbeid- ten zich tegen verticaal lopende machtsver- anticiper (Seuil, Paris, 2013). Het is een boek de winst, maar voor het voorzien in noodza- ster en verbleef zij onder de Spaanse anar- houdingen. Zou je die weten te verwijderen, waarmee zij ten strijde trekt tegen de barbarij kelijke behoeftes. Die behoeftes zullen gede- chistische revolutionairen tijdens de Spaanse dan betekent dit nog niet dat alle macht de in deze wereld; het is wat zij noemt een ‘livre finieerd worden door de arbeiders/consu- burgeroorlog (colonne van Durruti). Dit laat- wereld uit is. Er blijven dus nogal wat kwes- de combat’ (verzetsboek). Kort en goed gaat menten zelf, niet meer door de bazen en de ste vestigde haar naam onder anarchisten. ties te bestuderen. Kwesties die met deze het over het volgende: (1) Résister, je verzet- aandeelhouders. Er zal meer tijd zijn voor problematiek samenhangen, komen aan de ten tegen de in gang zijnde ontmenselijking Farmaceutische industrie plezier, voor doen wat je aangenaam vindt, orde in het themanummer De l’État (Over de in deze wereld, (2) responsabiliser, het verant- voor het ontplooien van culturele uitingen. In het driemaandelijkse tijdschrift Vacarme staat) van het studieuze Franse tijdschrift woordelijk stellen van de bedrijvers van deze (nummer 64, zomer 2013) treft men een aan- Rap tal artikelen aan die alle verband houden met Had de redactie van het bijzondere nummer strijd. Het meest algemene ervan is het arti- over arbeid daarom met de Franse rapper kel dat de zorgsector aangaat. Het betreft de L’1consolable (ontleend aan het Franse woord ‘geldwolverij’ van de farmaceutische multi- ‘inconsolable’, de ontroostbare) een vraagge- national Novartis. Die wilde stoppen met le- sprek? Hij noemt zich een ontspannen werk- vering van een generiek middel in India, om loze. Hij maakt een onderscheid tussen ‘werk’ zich te richten op de verkoop van hetzelfde en ‘activiteit’. De rap is een activiteit die veel medicijn maar dan als specifiek middel. Dat energie en tijd vergt, en heel soms levert het laatste zou meer geld in het laatje brengen. ook een beetje geld op. Maar het is een activi- Het eerste zou duizenden levens gaan kos- teit die vrij gekozen is, die hem veel genoe- ten. Maar dat is niet de zorg van de farma- gen schenkt en door middel waarvan hij zich ceutische industrie. De Indiase staat spande kan ontwikkelen als individu, zegt hij. tegen Novartis een juridisch geding aan en Deze activiteit geeft hem het gevoel nuttig te sociale actievoerders, Act-Up Basel, onder- zijn, zowel als lid van een groep rappers als steunde die strijd. In april 2013 viel de beslis- van de maatschappij. ‘Werk’ heeft niets van sing in de juridische strijd: Novartis werd dit al. Het wordt gekozen uit gebrek aan verplicht het generieke middel in India te le- beter en om te voorzien in behoeftes. En dan veren. Een uitgebreid verslag over de actie praat hij nog maar niet over de omstandighe- van Act-Up Basel in Vacarme nummer 64.

42 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 43 ontmenselijking (multinationals zowel als boek van belang geacht te bespreken voor li- BOEKBESPREKINGEN staten) en (3) anticiper, het vooruitzien van de bertaire kring. Het laat namelijk zien hoe je toekomstige risico’s die ons bedreigen. over recht kunt nadenken in relatie tot de functie die het kan hebben in de strijd tegen ANALYSE VAN DE PVV PVV bovendien een socialer imago. Nu kreeg Rechtstheorie ontmenselijking. Daarvoor analyseert en syn- Politiek historicus Koen Vossen schreef een Wilders tamelijk onverwacht de electorale Voor het ten uitvoer leggen van deze triptiek thetiseert zij het actueel, geldend recht en de schitterend boek over Geert Wilders en diens wind in de zeilen (9 zetels in 2006, 24 in heeft Delmas-Marty haar boek als een soort samenhangende jurisprudentie in zaken van PVV. Zijn studie leest als een trein, bevat tal 2010). In de meest recente peilingen is de programma geschreven. Ik meende dan ook levensbelang van individuele mensen en col- van nuttige analyses en biedt bovendien al- PVV zelfs de grootste partij op het Binnen­ dat dit boek onder ogen van Nederlandse ju- lectiviteiten. Zij scherpt het recht tot wapen lerlei anekdotes die Vossen ontleent aan zijn hof. risten moest komen, Angelsaksisch als ze zijn in de strijd tegen barbarij van alle soorten, zeer omvangrijke literatuurlijst (die tevens Vossen heeft zich niet laten verleiden tot spe- gefixeerd. Daarom vroeg ik de redactie van ondermeer zoals die bedreven wordt door kranten- en tijdschriftenartikelen, rapporten, culaties over het al dan niet neofascistische het Nederlandse tijdschrift Rechtsfilosofie & grote oliemaatschappijen. Zij doet dat met scripties , interviews met Wilders, websites karakter van de partij. Wel wijst hij er op dat Rechtstheorie (R&R) of ik het boek van Delmas- een gemak en in heldere bewoordingen, zoals en een tiental gesprekken met dissidente Wilders steeds heeft geprobeerd afstand te Marty voor dat tijdschrift kon bespreken. alleen een zeer erudiete persoonlijkheid daar- PVV-vertegenwoordigers – vooral voormali- houden van de aanhang van neonazistische Evenwel, de titel van het tijdschrift bleek on- toe in staat is. ge leden van Provinciale Staten – omvat). en andere extreemrechtse splintergroepen. langs in het Engels te zijn herdoopt tot het Dat is natuurlijk niet iets waar nette Neder­ Huidige PVV’ers weigerden overigens perti- Dat dat toch niet altijd is gelukt bleek on- pretentieuze Netherlands Journal of Legal landse academische juristen op zitten te nent om hun mond open te doen! langs op de eerste grote demonstratie van de Philosophy. Dat doet dus het ergste vrezen. wachten. Een groot juriste als Delmas-Marty Vossen schetst hoe Wilders aanvankelijk een PVV in Den Haag tegen het kabinet Rutte. En dat kwam ook uit. Als reactie op mijn aan- heeft de moed om stapsgewijs de wormste- radicale neoconservatieve partij (in 2004, na Een deel van de duizend demonstranten bieding kreeg ik de vraag voorgelegd of dit keligheid van het lokale en internationale zijn afsplitsing van de VVD, nog de Groep bracht de Hitlergroet of droeg nazistische specifieke werk van deze juriste wel van be- recht op te sporen en aan te geven hoe het an- Wilders geheten) voor ogen stond en tegelijk symbolen. Maar Wilders’ grootste angst is lang was uit rechtstheoretisch gezichtspunt. ders moet. Maar met wat dogmatisch geneu- zijn kritiek op de islam steeds scherper werd. niet zozeer dat dergelijke neonazi’s de PVV Ik reageerde hierop met : ‘Als je daarmee be- zel over ‘rechtstheorie’ wordt dat buiten de Met de komst van Martin Bosma en anderen in diskrediet brengen, dan wel dat zijn partij doelt of er op (hoog) abstractie niveau over kolommen van een tijdschrift over ‘legal phi- in 2006 verlegde de partij haar koers in rechts- door de instroom van ruziemakers en ego- het recht wordt nagedacht, dan is het ant- losophy’ gehouden. Uiteindelijk moet, zo populistische richting, en ontwikkelde de trippers te maken krijgt met LPF-achtige toe- woord: neen. Wordt evenwel bedoeld dat blijkt eruit, de rechtswetenschap dienstbaar over de mogelijke werking van het recht in zijn aan het huidige neoliberale klimaat. Zo geëigende situaties wordt gereflecteerd, dan wordt rechtstheorie gedegradeerd tot quo- is het antwoord: ja’. Daarbij wees ik nog op tiënt van hoog abstractieniveau van de heer- de actietheorie van het recht, die zij tot ont- sende ‘maatschappelijk relevantie’. Eras­mus wikkeling brengt. Na deze reactie mijnerzijds schreef in zijn Lof der zotheid (1509) al over besloot de redactie van voormalig R&R, dat zulke rechtsgeleerden: ‘…door verklaringen er geen behoefte was aan een bespreking van op verklaringen, zienswijzen op zienswijzen het boek voor hun tijdschrift. te stapelen, maken zij dat de beoefening van Waarom voer ik dit hier op? Wel, ik heb dit dat vak voor het allermoeilijkst doorgaat’.

44 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 45 standen. Soms is de PVV daar niet zo erg ver omdat de PVV door haar organisatiestruc- reeds voorzien van een nieuw voorwoord immers veelal niet als politiek stelsel of als van verwijderd geweest. De meest wonderlij- tuur financieel een buitenbeentje is (geen lid- (ook in deze uitgave opgenomen), waarin hij ideologie en die overtuiging is de afgelopen ke figuren zoals de agressieve Haarlemse maatschapsgelden, weinig overheidssubsi- een en ander over de ontstaansgeschiedenis decennia alleen maar krachtiger naar voren brievenbuspisser brachten de partij in op- dies). Ook de donaties die Wilders bij rijke van het boek vertelde en met name de reden gekomen bij zich anarchist noemende publi- spraak. Vossen berekent dat sinds 2006 veer- Amerikaanse sympathisanten van Israel op- waarom hij aan bepaalde onderwerpen, zoals cisten. Zij zien ‘het anarchisme’ veeleer als tien procent van de PVV-vertegenwoordigers haalt zijn een voorwaarde voor het overleven seksualiteit, juist in die tijd aandacht wilde een verzameling uitgangspunten, een ge- in parlement, gemeenteraden, staten en van de PVV. (Overigens besteedt Vossen geen besteden. Wat hij in dat voorwoord echter dachtengoed, dat mag fungeren als inspira- Europarlement na verloop van tijd al dan aandacht aan het steeds terugkerende ge- niet deed, was ingaan op de ingrijpende ont- tiebron, maar dat zeker niet gezien moet wor- niet gedwongen hun zetels ter beschikking rucht dat Wilders voor een Israelische inlich- wikkelingen die de socialistische beweging den als een ‘leer’, een doctrine, een methode stelden ofwel als dissident hun tijd uitzaten. tingendienst werkt of ooit heeft gewerkt.) sinds de publicatie van het boek had doorge- of een panacee voor wat dan ook. Daarmee Zelfs notoire ruziepartijen als de Boerenpartij, Toch beweert de PVV dat haar uitzonderlijke maakt, waarbij het anarchisme lange tijd ge- bedoelen zij niet zich te verschuilen of hun de LPF en het Algemeen Ouderenverbond partijmodel en organisatiestructuur veel marginaliseerd is geweest, organisatorisch verantwoordelijkheid te ontlopen, maar wil- hebben nooit zoveel afsplitsingen gekend. beter zijn afgestemd op de politieke toekomst steeds minder voorstelde en eerst rond 1965 len zij aangeven dat de kern van het anar- Vandaar dat Wilders alle touwtjes in handen dan die van andere partijen. (HR) met de komst van Provo als inspiratiebron chisme nu juist niet dogmatisch kan zijn, en houdt. Hij is het enige lid van de PVV, legt Koen Vossen, Rondom Wilders – portret van de weer enige invloed kreeg. Ook Constandse ook dat het anarchisme eenvoudigweg geen niet of nauwelijks verantwoording af voor PVV. 312 blz. € 19,95. Boom, Amsterdam 2013. zelf heeft zijn denkbeelden na de oorlog ont- kant-en-klaar-oplossingen kan en wil bieden zijn beleid en politieke koers, en weigert om wikkeld, Van der Tuin en Uittenhout belich- voor de ellende van het kapitalisme of welk zoals voormalig PVV-prominent Hero Brink­ GRONDSLAGEN VAN HET ANARCHISME ten die ontwikkeling. Om ‘het’ anarchisme te ander heersend systeem ook en dat je dat ook man propageerde, de partij (enigszins) te de- Eind vorig jaar is Anton Constandses beschrijven als een samenhangend geheel, is niet moet willen verkondigen. In wezen is mocratiseren. Grondslagen van het anarchisme (1938) op- – zo schrijft Constandse zelf ook in zijn oor- Constandse’s boek doordrenkt van dit besef, Uitvoerig worden in deze studie de vier poli- nieuw uitgebracht. De nieuwe editie is ver- spronkelijke voorwoord bij dit boek – een ta- wat niet betekent dat hij zich vaag uitspreekt tieke speerpunten van de partij geanalyseerd: schenen bij de steeds actiever wordende melijk hachelijke onderneming. Vóór hem of op de vlakte houdt in politieke en morele het bestrijden van de ‘totalitaire’ islam, die Uitgeverij Kelder van de AS-redacteur Jaap heeft eigenlijk alleen Alexander Berkman dat kwesties, integendeel, hij neemt zeer uitge- het democratische Europa ernstig zou bedrei- van der Laan, die zich inmiddels mag beroe- aangedurfd (Sociaal Anarchisme 1929, later sproken standpunten in en maakt met helde- gen; de populistische agitatie tegen de (‘links‘ men op het opnieuw uitbrengen van een res- uitgebracht onder de titel ABC van het anar- re formuleringen duidelijke keuzes in soms genoemde) elites in naam van het volk, beli- pectabele hoeveelheid anarchisme-klassie- chisme). Anarchisten zien zelf het anarchisme ingewikkelde kwesties. Dan gaat het bijvoor- chaamd in het imaginaire duo Henk en ken en reprints van voor de geschiedenis van Ingrid; het extreme nationalisme, geken- het anarchisme boeiende brochures en tijd- merkt door scherp verzet tegen Brussel, en schriften als Alarm (1922-26) en Opstand het zoveel mogelijk weren van immigranten (1926-28), bladen waar Constandse trouwens en tegelijk een hard integratiebeleid; en tot ook prominent bij betrokken was. De nieuwe slot een niet aflatend pleidooi voor strenger editie van Grondslagen is geen reprint, zoals straffen. de uitgaven van 1974 en 1976 van Pamflet, Toch blijkt dat Wilders’ radicale islam-alar- maar opnieuw gezet en (overigens met mate) misme niet door alle PVV’ers – zeker die bui- voorzien van kleine aanpassingen daar waar ten de Randstad – gedeeld wordt. Ook wijkt de spelling al te ouderwets aandeed. Dat de de PVV af van andere rechtspopulistische beginzin ‘De drang naar vrijheid is den mens partijen in Europa, niet alleen vanwege dit ingeboren’ gehandhaafd is, laat zien dat dit wel zeer extreme islam-alarmisme van met terughoudendheid is gebeurd. Nieuw is Wilders, maar ook vanwege de vrijzinnige daarnaast de inleiding, in 1987 geschreven partij-opvattingen over de emancipatie van door Evert van der Tuin en Ruud Uittenhout vrouwen en homoseksuelen. (overleden in 1992, zie het In Memoriam Het overwegend agerende optreden van veel door Martin Smit in de AS 100) met het oog PVV-vertegenwoordigers in de diverse gre- op een toen reeds geplande heruitgave van mia heeft niet primair ten doel politieke re- Grondslagen, maar die is er destijds niet geko- sultaten te boeken, maar is allereerst gericht men en daarom is ook de inleiding niet eer- op zoveel mogelijk (gratis) media-aandacht, der gepubliceerd. Zinvol is deze zeker wel, ook via internet. Die is immers noodzakelijk ook al had Constandse in 1974 de heruitgave

46 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 47 talisme. Op die manier ontdekt de heden- cratisch leiderschap (Willy Brandt) bij de daagse lezer hun subversieve en emancipato- vuile oorlog in Vietnam en de reactionaire rische kracht. Het is mij echter een raadsel (of hetzepraktijken van mediagigant Axel Sprin­ het moet een auteursrechtelijke reden heb- ger radicaliseerden tot stadsguerrillero’s, is ben) waarom Lenaerts zoveel moeite heeft nog altijd levend, waarschijnlijk vooral als af- gedaan voor zijn bundel. Want er is een kant schrikwekkend voorbeeld van de negatieve en klare studie van Lowy (die ik in een impact die georganiseerd gewapend verzet Engelse vertaling las: Redemption & Utopia – in een moderne zich als democratisch aan- Jewish Libertarian Thought in Central Europe, prijzende samenleving kan hebben. 1992) die veel puntiger, minder zweverig en Van de Haar heeft een verdienstelijk boek ge- dus ook leesbaarder over (vrijwel) dezelfde schreven, waarin hij en passant Meinhofs eer- joodse denkers handelt. Ook in dat werk is dere biografen kritiseert, zoals de genoemde het romantische antikapitalisme de overeen- Ditfurth die bijvoorbeeld Meinhofs in het komst tussen deze denkers, maar Lowy ziet licht van haar hoge intelligentie en gedegen daarnaast hun joodse wortels (‘joods messia- maatschappelijke inzicht moeilijk te rijmen nisme’) als de grote kracht van hun opvattin- fascinatie voor Mao niet de moeite van het gen over mens en maatschappij. Niettemin beschrijven en analyseren waard vond. Ook beeld over opvoeding tot vrijheid, over mis- tenslotte is het jammer dat de oorspronkelij- kan ik deze nieuwe uitgave, mede vanwege aan andere feilen van de meeste biografieën daad, straf en geweld, over de staatloze maat- ke literatuurlijst van door Constandse ge- de aantrekkelijke prijs, zeker aanbevelen. en publicaties van RAF-deskundigen, zoals schappij die anarchisten nastreven, over de bruikte bronnen in de nieuwe uitgave niet is (HR) het buiten inhoudelijke bespreking laten van rol van het geld, over de sociale revolutie. opgenomen. Alles bijeen echter volstrekt Michael Lowy, Herbetovering van de wereld – de manifesten van de RAF, veelal van de Bijzonder is, dat Constandse zich ook uit- geen reden voor de lezer die dit werk van Romantische wortels van linkse denkers. 200 blz. hand van Ulrike zelf, bezondigt Van de Haar spreekt over zaken als liefde, huwelijk en Constandse nog niet kent zich dit inspireren- € 15,-. Socialisme 21/Grenzeloos/ Uitgavenfonds zich niet. In die zin is zijn boek een welkome gezin. Tegenwoordig veel meer dan voor- de boek over het anarchisme te laten ont- Ernest Mandel, Leuven 2013. Te bestellen via aanvulling. Terecht signaleert hij dat Ulrike heen vanzelfsprekende uitgangspunten als gaan. (BCh) www.grenzeloos.org Meinhof, toen zij zich in 1970 na deelname wederzijdse vrijheid maar ook verplichtin- Anton Constandse, Grondslagen van het anar- aan de bevrijding van Andreas Baader, die gen in relaties beschrijft Constandse in exten- chisme. 231 blz. € 17,50 Kelder Uitgeverij, ULRIKE MEINHOF met Gudrun Ennslin en anderen tijdens een so. Hij was een voorstander van kameraad- Utrecht 2012. Te bestellen via kelderuitgeverij@ Over de belangrijkste ideologe van de Rote actie tegen de oorlog in Vietnam brand had schappelijke liefde zonder (burgerlijke) hu- xs4all.nl Armee Fraktion, Ulrike Meinhof, zijn tot gesticht op de (oorlogs)speelgoedafdeling welijksbanden, maar de vrijheid van de één vorig jaar maar liefst zes biografieën gepubli- van een warenhuis, gedwongen zag onder- mocht niet ten koste gaan van de ander. In JOODSE DENKERS ceerd. Slechts één daarvan, niet eens de beste, gronds te gaan, in die fase van de ontwikke- Grondslagen is Constandse daarover al con- De filosoof Michael Löwy is een autoriteit op is in 2010 in het Nederlands vertaald en in- ling van de BRD al volkomen ontgoocheld creet, later heeft hij zijn standpunt verder uit- het gebied van grote Europese denkers (van tussen alleen nog tweedehands verkrijgbaar was door het feit dat de linkse regeringspartij gewerkt in Eros – de waan der zinnen: joodse afkomst) die in de loop van de twin- (Ulrike Meinhof – die Biographie door het voor- SPD (Duitse evenknie van de PvdA) de ‘Aanvaardbaar is dan elk sexueel contact dat tigste eeuw bekend geworden zijn door hun malige Bondsdaglid van de Grünen Jutta Amerikaanse terreurbombardementen op de berust op vrijheid en wederkerigheid en dat originele kritiek op de westerse cultuur. Hij Ditfurth). Begrijpelijk dus, dat historicus Otto weerloze bevolking van Noord-Vietnam mo- beoogt de wederzijdse vreugde te verhogen, publiceerde zo’n twintig werken en was do- van de Haar de bestaande biografieën plus reel en logistiek (de Amerikanen opereerden met inachtneming van ieders sociale verant- cent in Parijs. Laat ik daarom allereerst bena- diverse andere publicaties over de RAF eens onder meer vanaf militaire bases in de BRD) woordelijkheid, bij voorbeeld ten aanzien drukken dat ik het initiatief van de Belgische goed uitvlooide en zijn bevindingen bundel- voluit ondersteunde. Meinhof, kind van de van eventuele kinderen.’ libertair Johny Lenaerts om werk van Lowy de in een nieuwe biografie voor het Neder­ Duitse generatie die verantwoordelijk was De nieuwe uitgave van Grondslagen van het in het Nederlands te vertalen en te doen uit- landse taalgebied. De belangstelling voor de voor de holocaust, vond het onverdraaglijk anarchisme is voorbeeldig verzorgd. Een klei- geven bijzonder waardeer. Lenaerts selec- groep vertwijfelde activisten die in het na- dat nu opnieuw vanaf Duitse bodem een ne dissonant is slechts, dat waar in de nieuwe teerde artikelen en boekfragmenten over li- oorlogse Duitsland van de jaren zeventig van massale volkerenmoord werd gepleegd. In inleiding een enkele keer wordt verwezen bertaire en hele of halve anarcho-communis- de vorige eeuw onder invloed van harde fac- een fragmentarische bespreking in Historisch naar een bladzijde van het boek dit dan een tische denkers (en schrijvers) als Kafka, toren als het aanzienlijke gehalte ex-nazi’s in Nieuwsblad (2013/3) doet Rob Hartmans Van verwijzing naar een passage betreft in het Benjamin, Buber, Landauer, Bloch, Lukacs, de hoogste politieke, ambtelijke, rechterlijke de Haar op dit punt beslist tekort. Hij vindt oorspronkelijke werk, waardoor het pagi- Rosa Luxemburg en anderen, met als over- en industriële kringen van de Bondsrepubliek, dat Van de Haar van de jaren zestig en zeven- nanummer niet meer klopt. Slordigheidje. En eenkomst en kracht hun romantisch antikapi- de Duitse betrokkenheid onder sociaaldemo- tig een zo ‘negatief en overtrokken’ beeld

48 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 49 schetst, ‘dat je bijna begrip zou opbrengen de geschiedenis van de RAF (Die RAF und voor het handjevol gefrustreerde linkse jon- der linke Terrorismus. Hamburg, 2006). Otto geren dat toen naar de wapens greep’. Dat van de Haar wijst er in zijn laatste hoofdstuk Hartmans al te gemakkelijk en bovendien ook op, dat Ulrike Meinhof van alle RAF- slordig tot oordelen komt, blijkt nog veel gevangenen het langst in totale isolatie heeft meer uit de zin die hierop volgt in zijn recen- gezeten en dat Meinhof zelf dit gruwelijke sie van Van de Haars boek: ‘Ook maakt hij detentieregime heeft omschreven als een sy- veel werk van de Isolationsfolter waaraan de stematische poging ‘om zelfmoord te veroor- gevangenen van de RAF zouden zijn onder- zaken’. Van de Haar: ‘De “iso” die werd worpen, terwijl inmiddels is aangetoond dat doorgevoerd ten tijde van de sociaaldemo- dit om propagandistische redenen zwaar cratische bondskanseliers Brandt, respectie- overdreven werd.’ Hoe onjuist dat vaker van velijk Schmidt hadden haar murw gemaakt stal gehaalde overdrijvings- en propaganda- en de hongerstakingen uit protest daartegen verwijt is zou Hartmans toch onderhand hadden haar weerbaarheid gesloopt.’ moeten weten. Lees het voortreffelijk gedo- Meinhofs advocaat Heinrich Hannover,­ zo cumenteerde boek Vrijheidsstrijd, verzet, terro- memoreert Van de Haar eveneens, heeft deze risme. Verslag van een RAF-vertrouwensarts dramatische situatie treffend samengevat: (Lisse, 2000) van de psychiater Frank van ‘Zelfmoord of moord. De grenzen vervagen.’ Ree. Oftewel: ook als het zelfmoord was, dan was Het barre gevangenisregime waaraan Mein­ die uitgelokt en dus in feite toch moord. hof is blootgesteld (tot mei 1974 in de beruch- Bovendien op verantwoordelijkheid van de te gevangenis van Keulen-Ossendorf, daarna staat. in Stuttgart-Stammheim), de isolatiefolter én de hongerstakingen daartegen kunnen heel Het regime in Stuttgart-Stammheim gold als goed aan de basis van Ulrikes vroegtijdige relatief mild. Maar kort na de dood van dood in de nacht van 8 op 9 mei 1976 hebben Andreas Baader, Gudrun Ennslin en Jan-Carl gelegen. Maar links in de Bondsrepubliek­ en Raspe in 1977 werd bekend dat deze gevan- andere West-Europese landen is altijd over- genen naast allerlei smaad- en scheldbrieven tuigd geweest van door de staat geprogram- van wraakzuchtige Duitsers ook stroppen meerde moord. Wellicht komt er een dag kregen toegestuurd om zich ‘net als Meinhof’ waarop getuigen en/of medeplichtigen hun mee op te hangen. Het gerecht liet deze toch geweten op dit punt zullen ontlasten. Jürgen tamelijk ongebruikelijke ‘post’ gewoon pas- Seifert, die Ulrike Meinhof eind jaren vijftig seren. En dat is nog maar één van meerdere in de anti-kernwapenbeweging leerde ken- vreemde omstandigheden die tot op de dag nen en altijd met haar bevriend is gebleven van vandaag twijfel over de zelfmoord-these (hoewel hun wegen zich politiek gezien van het in de zwaarst beveiligde Duitse ge- scheidden) heeft echter van meet af aan ge- vangenissen omgekomen RAF-kader recht- zegd dat hij zelfmoord waarschijnlijk acht, vaardigt. (BCh) zoals hij op Ulrike’s begrafenis heeft gezegd Otto van de Haar, Ulrike Meinhof, terroriste voor en nader heeft beschreven in zijn indrukwek- een betere wereld. Aspekt, Soesterberg 2013. 248 kende bijdrage aan het standaardwerk over blz. € 18,95.

50 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 51 VAN DE REDACTIE Beste lezer, *Deze derde editie van de eenenveertigste jaargang van de AS is gewijd aan het thema ‘Hernieuwd islamdebat’. Onder hernieuwd valt hier te verstaan: met de kennis van nu gekeken naar eerdere argumenten in dat debat en daarnaast nieuwe overwegingen, van strikt ‘zakelijke’ en van persoonlijke aard, ter reflectie aan het bestaande debat toegevoegd. Dit nummer is nog ad interim geredigeerd door Boudewijn Chorus, de vol- gende editie zal als vanouds worden voorbereid en geredigeerd door Hans Ramaer.

*Op de valreep van het ter perse gaan van deze editie van de AS bereikte ons het bericht dat onze redacteur Wim de Lobel (1927) is overleden. Wim was een van de oprichters van de AS en heeft naast zijn redacteur- schap vele jaren de administratie van de AS verzorgd. In het komende nummer van de AS zullen wij een In Memoriam aan hem wijden.

*Met ingang van deze editie zijn de rubrieken Hard Rain en Sterke Verhalen komen te vervallen. Met de komst van de nieuwe rubriek Bijvangst, door Igor Cornelissen, heeft de redactie gemeend de ‘wild- groei’ aan rubrieken enigszins te moeten beperken. De lezer kan echter gerust zijn: bijdragen van de hand van de auteurs van de vervallen ru- brieken, AS-redacteuren Hans Ramaer en Boudewijn Chorus zullen u in ruime mate blijven bereiken.

*Anita de Waal is sinds kort als redactielid verbonden aan ons tijdschrift. Ze studeerde onder meer rechten en leverde eerder bijdragen aan het kwartaalblad Buiten de Orde.

*Kort nadat Wim de Lobel eerder dit jaar met zijn gezondheid begon te tobben, heeft hij zijn taken als administrateur van de AS overgedragen aan Boudewijn Chorus. Het nieuwe adres en andere bijbehorende admi- nistratieve gegevens vindt u in het colofon van deze editie. Eerder ver- schenen edities van de AS vindt u qua thema beschreven op de webpagi- na www.tijdschrift-de-as.nl/losnummer en kunt u bestellen door over- making van de genoemde kosten of via e-mail: administratie@tijdschrift- de-as.nl. Wij zullen incidenteel de lijst met te bestellen eerder versche- nen edities ook in de AS publiceren.

*Het laatste nummer van deze jaargang, te verschijnen eind december 2013, zal over ‘Anarchisme en dichters’ gaan. De eerste editie van 2014 wijden we, zoals eerder gemeld, aan de Eerste Wereldoorlog, die inmid- dels bijna een eeuw geleden uitbrak.

52 de AS 184 – Hernieuwd islamdebat de AS 184 – Hernieuwd islamdebat 53