Natuur Als Buur Inhoudsopgave

1 Blitsaerd Natuur als Buur Inhoudsopgave

7 Voorwoord 73 Wopke Bosch 13 Marga Waanders ‘Hij komt echt wel weer, de Elfstedentocht’ ‘In Leeuwarden moet wat te kiezen zijn’ 79 Peter Huig 19 Hendrik Wind ‘Voor stadsrandbewoners is natuur meer dan ‘Mooie wijk met respect voor de natuurlijke omgeving’ een decor’ 25 Peter Koelewijn 85 Familie Langbroek ‘Werken met de woorden der verbeelding’ ‘Elke dag een ander schilderij’ 31 Kees Beekman & Grietje Radema 91 Freek Nijland ‘Overal zien we een stukje van onszelf terug’ ‘Pak de kleine dingen in het leven om groot 37 Bert van der Moolen te kunnen genieten’ ‘Mag het licht uit?’ 96 Maart 43 Ultsje Hosper ‘Grutto’s, grauwe ganzen en koude tenen’ ‘Bouwen met liefde voor natuur’ 104 Mei 49 Piet Braam ‘Alarmerende vogels in een bont weideveld’ ‘Wij zijn het wakend oog’ 108 Juni 55 Siem de Vlas ‘Een ochtend begeleid door rietzangers’ ‘De ongekende mogelijkheden van de Blitsaerdtuin’ 61 Jan Nanninga & Tineke Heida ‘We willen hier nooit meer weg’ 67 Meindert Schroor

‘Quaet to Lewerden to comen’ 4 5

4 5 Voorwoord

Een schitterend natuurgebied, vlakbij de U hóórt als het ware de groepen grauwe stad Leeuwarden. En dáár dan naast wonen. ganzen in maart, u ruikt de kruidige gras- Blitsaerd. Een spannend idee, van twee landen in april en koestert u in het warme kanten. Hoe is het voor de natuur om buren licht op de Binnenmiede in mei. Misschien te hebben, zo dichtbij? Hoe is het voor een hebt u iets aan de praktische tips voor een bewoner, om buur te zijn van de natuur? natuurlijke tuininrichting. Of wilt u gewoon lekker lezen over het gebied en wat daar De gemeente Leeuwarden en de ontwik- allemaal is gebeurd. Wist u bijvoorbeeld kelaars van Wind Groep zochten contact dat Prins Willem Alexander hier ooit als met de natuurbeschermers van Friese Milieu W.A. van Buren (what’s in a name) de Federatie, Wielenwerkgroep en It Fryske elfstedentocht finishte? Gea. Ze werden het eens: dit gebied is uniek, het moet zoveel mogelijk ongerept Als initiatiefnemers voor dit boek hopen wij blijven. Wonen ernaast kán, maar dan moet maar één ding. Dat iedereen die iets heeft het plan goed passen in het landschap en bij met de Groote Wielen ook in de toekomst de kwetsbare natuur. En zo is het gebeurd. zuinig is op deze fantastische natuur als buur.

Dit boek geeft u een kijkje achter de Bert van der Moolen schermen. Onder andere een architect, directeur Friese Milieu Federatie een historicus, een wethouder ruimtelijke Piet Braam ordening, een tuinontwerper en een sociaal voorzitter Wielenwerkgroep geograaf komen aan het woord. Een natuur- Ultsje Hosper gids neemt u genietend mee op pad. directeur It Fryske Gea Bewoners vertellen openhartig wat Blitsaerd Hendrik Wind voor hen bijzonder maakt, en voor hun kin- directeur Wind Groep deren. Hoe de natuur van de Groote Wielen hen als nieuwe buur omarmt en hen het gevoel geeft welkom te zijn.

6 7 8 9 Naam

Zie je die witte daar? Pikzwart zijn jas, oranje zijn snavel en bloedrood zijn poten; loopt altijd dezelfde kreet uit te stoten – Wist je dat dat nou een scholekster was?

Mijn vriendje spreekt Fries en hij antwoordde: Nee, ’t is een strânljip! Een naam die ‘strandkievit’ betekent. Zo hoor je het in beide talen uitstekend: die vogel houdt vast van het land én de zee!

Harmen Wind

11 Marga Waanders Wethouder Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken

Te lang was er te weinig keus actie, zo vond de gemeente, op de woningmarkt voor de die daarin bijval kreeg van midden en hogere inkomens in het Rijk. Marga Waanders, Leeuwarden. Inwoners vertrok- wethouder Ruimtelijke‘In Orde- Leeuwarden moet ken waardoor de centrum- ning en Economische Zaken positie van Leeuwarden onder vertelt over Blitsaerd. Ljou- druk kwam te staan. Tijd voor werts land van lucht enwat water. te kiezen zijn’ “Leeuwarden bediende eerst vooral de Een mix van markante huizen kenmerkt onderlaag van de woningmarkt. Terecht, de nieuwe wijk. Toch klinkt regelmatig de maar wel met als gevolg dat het midden- opmerking dat Blitsaerd een allegaartje is. en hogere segment in de vergetelheid Maar uiteindelijk komt die lijn er wel, ver- raakte”, vertelt Marga Waanders, wethouder zekert Waanders. “Vergeet niet dat de wijk Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken. zich nog verder moet ontwikkelen. Er wordt Door het gebrek aan huizen verruilden de nog gebouwd en om rust te creëren komt hogere inkomens de stad voor de om- aan de Groningerstraatweg een prachtige liggende gemeenten die wel oog hadden buitenrand. Desalniettemin geeft de af- voor hun woonwensen. wisseling de wijk ook haar eigen karakter. Je zou het eenheid door verscheidenheid kunnen noemen. In combinatie met de Eenheid in ligging bij het Wielengebied, de stedenbouwkundige opzet, de grote kavels en verscheidenheid de kwaliteit van de openbare ruimte wordt Hoog tijd om het tij te keren. Na overleg Blitsaerd een prachtige wijk. met naburige gemeenten ontwikkelde Leeuwarden plannen voor de bouw van 500 tot 600 woningen per jaar. Niet alleen Slim verlichten aan de zuidkant, want keuzevrijheid moest er Duurzaamheid is zeker aan de orde bij de zijn. En daarmee ontstond de wijk Blitsaerd. ontwikkeling van Blitsaerd. De omgeving Een uniek, kleinschalig project aan de noord- plukt daar de vruchten van, bijvoorbeeld van oostkant van Leeuwarden met 400 huizen. het proefproject ‘Slim verlichten’. Hierbij is Ook bij de ‘invulling’ van de nieuwe wijk het de Wielenwerkgroep en de Friese Milieu gold de vrije keus als een onmiskenbare rode Federatie gelukt om provincie, gemeente draad. “Ruimte en vrijheid om te bouwen Leeuwarden en gemeente Tytsjerkstradiel zoals je dat zelf wilt, staan centraal. Daarom ertoe te bewegen de verlichting van de hebben we bewust gekozen voor grote kavels Groningerstraatweg milieuverantwoord in het hart van de wijk die kopers naar eigen aan te pakken. Het terugdringen van het inzicht, maar wel volgens de richtlijnen van verlichtingsniveau voor de omgeving en het beeldkwaliteitsplan, mochten invullen.” energiebesparing stonden centraal.

15 “Op beide vlakken hebben we een aanzien- Staande Mastroute lijke winst geboekt. De verlichting past zich Voor de watersporter die aan aan de drukte op de weg. Als er minder niet over de Noordzee wil auto’s rijden, wordt het licht gedempt en dat varen, zijn er verschillende betekent een flinke energiebesparing. Ook aantrekkelijke vaarroutes hebben de lampen een langere levensduur door het land. De Staande en door de stand van de armaturen straalt er minder verlichting uit naar de omgeving.” Mastroute betreft een traject met beweegbare bruggen en sluizen waar zeilboten met Toekomstmuziek een staande mast gebruik van Voor de kortere termijn spreekt Waanders kunnen maken. De route is over de broodnodige baggerwerkzaamheden een onderdeel van het Friese in het Wielengebied om blauwalg te voor- Merenproject dat de Friese komen. Kijkend naar de nabije toekomst, dan zou de Staande Mastroute, onderdeel meren de komende jaren van het Friese Meren Project, langs Blitsaerd aantrekkelijker moet maken. kunnen gaan lopen. “Maar dat is allemaal Verbetering en uitbreiding, toekomstmuziek en nog heel abstract. zoals grotere vaargebieden, Samen met de provincie moeten we de hogere bruggen en nieuwe kosten in kaart brengen en de mogelijk- aquaducten staan centraal. heden voor extra voorzieningen voor de Watersportliefhebbers, watersporters. Voor het hele Wielengebied recreanten en iedereen die brengen we overigens in beeld welke maatregelen nodig en wenselijk zijn om de aan het water woont en werkt recreatieve en toeristische functie van dit profiteert er optimaal van. gebied te versterken.”

16 Hendrik Wind Directeur Wind Groep

Hendrik Wind stond aan de zou leiden tot gebiedsontwik- wieg van Blitsaerd. De direc- keling waarbij er voldoende teur van Wind Groep schetst plek zou ontstaan voor de de omstandigheden waardoor gewenste kwalitatieve uit- het grensverleggende project breiding. De beoogde gemeen- kon ontstaan. “Het was des- telijke herindeling is door de tijds de visie van de gemeente Provincie Fryslân afgewezen, Leeuwarden om het gebied on- waardoor Leeuwarden voor bebouwd te laten. Men dacht uitbreiding was aangewezen dat gemeentelijke herindeling op eigen grondgebied.” ‘Mooie wijk met respect voor de natuurlijke omgeving’ “Onze aanpak en projectopzet (vanuit op een evenwichtige manier in dit plan het bedrijfsmotto: Dromen Denken Doen) willen waarborgen.” vonden destijds al waardering vanuit de markt en bij de overheid. Ook de gemeente “Dit heeft een lange tijd van voorbereiding Leeuwarden wilde wel een project met ons gevergd met steeds de intentie om met de doen, maar een aanleiding had zich nog niet geuite zorg in die voorbereidingsperiode aangediend. Juist in die periode kregen we wat te doen. Daardoor heeft deze fase extra door een externe partij grond aangeboden lang geduurd. Jammer genoeg hebben we in de Bullepolder. Toen wij die grond konden desondanks de juridische procedures niet verwerven, en we de gemeente daarover kunnen afwenden. Tegelijkertijd heeft de informeerden, kregen we te horen dat we uitkomst daarvan door de aantoonbare dat maar moesten doen. De gemeente wilde zorgvuldigheid het uiteindelijke plan niet haar ambitieuze woningbouwprogramma kunnen blokkeren. Het was een lang traject, realiseren, zelfs op plaatsen waar ze juist maar gedurende die lange periode ken- eerder van dachten die niet te willen of merkte de samenwerking tussen private hoeven te benutten.“ en publieke partijen zich door een doel- gerichte en complementaire opstelling”, aldus Hendrik Wind. Zorgvuldige voorbereiding Aandacht voor “Op het moment dat de Bullepolder in beeld kwam als potentieel gebied voor woning- landschap bouw, waren de reacties – in het licht van Aandacht voor landschap en omgeving. de eerdere uitspraken van de gemeente – Oog voor het milieu, duurzaamheid en leef- nogal heftig. Dat gaf vanaf het eerste begin baarheid zijn volgens Harold Dragt de peilers aanleiding zorgvuldig kennis te nemen van van Wind Groep. Volgens de vastgoed- alle reacties. Al die emotionele, ingetogen ontwikkelaar zijn al deze elementen terug te en ook genuanceerde reacties zijn door de zien in Blitsaerd. In eerste instantie was het ontwikkelingscombinatie gewogen. Zoveel de bedoeling dat de woonwijk nog een stuk als praktisch mogelijk was, is daarmee noordelijker zou komen. “Er is onderzoek rekening gehouden in de plannen. Zo heb- gedaan naar de natuurlijke waarden van dat ben we de belangen van de weidevogels gebied. Er zaten veel weidevogels en het was en omwonenden, als ook de agrarische een belangrijke pleisterplaats voor ganzen”, sector, It Fryske Gea, de Wielenwerkgroep vertelt Dragt. “Omdat we veel waarde hech- en Vereniging ‘De Friesche Elf Steden’ ten aan de natuurlijke omgeving, is besloten “Dromen Denken Doen, dat is ons motto.”

21 Blitsaerd op te schuiven richting de Vogelwelzijn Groningerstraatweg. Ook een weidegebied, Opvallend is het beperkte aantal bomen aan maar met minder vogels wat waarschijnlijk de noordrand van Blitsaerd. Ook dat heeft te wordt veroorzaakt door het verkeer en de maken met het welzijn van de weidevogels. straatverlichting. Bouwwerkzaamheden en, Bomen hebben een onweerstaanbare aan- daaruit voortvloeiend, huizen en bewoning, trekkingskracht op roofvogels en kraaien. hebben dan ook minder invloed op de En dat is nu juist niet de bedoeling want die vogelstand.” roven eieren en kuikens uit de nesten. Om tijdens de aanleg van de nieuwe wijk op de hoogte te blijven van de vogelstand had Dragt Meer broedparen op gezette tijden contact met de Fûgelwacht. Wel heeft Wind Groep maatregelen Over hoe het gaat en over werken op een genomen om het verlies aan weidegrond voor de vogels acceptabele manier. te compenseren. “In de weilanden aan de noordzijde hebben we het grondwaterpeil Op het Houtland, aan de andere kant van verhoogd. De drassige grond is uitermate Blitsaerd, komen wel bomen. Is dat niet wat geschikt voor de lange snavels van weide- tegenstrijdig? “Zo klinkt het wel, maar het vogels als de grutto.” Deze gunstige valt mee. Die bomenrijen staan zo ver van voedselomstandigheden maken het tot een het noordelijke weidegebied. Eventuele zeer aantrekkelijk gebied, wat vervolgens roofvogels vormen geen bedreiging voor weer een positief effect heeft op het aantal de broedpaartjes”, aldus Dragt. De bomen broedparen per hectare.” verwijzen overigens naar de bomensingels rondom oude boerderijen die voorheen in “De vogels in het noordelijke deel zijn het gebied stonden. gesteld op hun rust. Ze houden niet van mensen en al helemaal niet van honden, katten en andere huisdieren. Om de harmonie te bewaren is er een bufferzone aangelegd. “Je hebt een huis, een tuin, een sloot, een stuk land, weer water en pas daarachter zitten de vogels”, legt Dragt uit. “Het is niet de bedoeling dat die buffer ooit verdwijnt, dat staat ook in het bestemmingsplan. Maar aangezien een bestemmingsplan nog wel eens wil veranderen, is de grond uit voorzorg bij It Fryske Gea ondergebracht.”

22 Het vertalen van een droom naar iets tastbaars, zo om- schrijft Peter Koelewijn van K3 Peter Architectuur zijn werk. “Om- zetten van de woorden van Wind Groep naar de werkelijk- Koelewijn heid, naar de natuur, naar Stedenbouwkundige water en naar wegen. Naar een bij K3 Architectuur realistisch plan dat aansluit bij de oorspronkelijke omgeving.” Voor de stedenbouwkundige was de kennismaking met de toenmalige Bullepolder liefde op het eerste gezicht. “Een landschap met een gena- deloze Nederlandse schoonheid. Een glad laken, eindeloze uitzichten en rechte sloten. Toen ik dat zag, wist ik meteen dat we daar iets van moesten maken dat past in de streek. ‘Werken met de woorden der verbeelding’ Zijn fascinatie voor Fryslân stamt uit zijn Eigenzinnige vormen kinderjaren. “Ik ging als klein jongetje naar Zo ging Koelewijn onder de werktitel de bibliotheek. Daar belandde ik steevast in ‘Tusken Moark en Ie’ met het huidige de hoek met Friese kinderboeken. Natuurlijk Blitsaerd aan de slag. Hij beschikt over een ging het om vertalingen in het Nederlands, groot beeldend vermogen. Nog voor het maar met wondermooie beschrijvingen van plan op de tekentafel ligt, weet hij al hoe het het Friese landschap. Toen moet mijn liefde gaat worden. Toch viel het eerste voor Friesland zijn ontstaan. En daaruit komt ontwerp, een waterrijk eilandengebied, af. ook het diepgewortelde besef voort dat je “Dat deed te weinig recht aan de typerende in Friesland anders bouwt dan in de rest van verkavelingsstructuur. Gelukkig boden het Nederland.” landschap en de aanwezige natuur voldoende aanknopingspunten om het karakteristieke vast te houden. Van oost naar Nergens anders west liepen namelijk mooie, strakke lijnen, “Dat Blitsaerd een duidelijk eigen karakter terwijl de noord-zuidas nogal rommelig was. heeft, komt omdat we de omgevings- Zo hebben we Blitsaerd opgebouwd. factoren hebben meegenomen in het Strakke lijnen die de verkaveling volgen, ontwerp. Daardoor kan Blitsaerd alleen maar wel met gebruik van eigenzinnige maar op deze plek gecreëerd worden vormen. Zo is de Haven in de stijl van het en nergens anders. Het is hier gekomen gebied rechtgetrokken, maar onderbroken omdat de omgeving daar aanleiding toe door speelse waterpartijen, rietkragen gaf.” Koelewijn kan zich opwinden over en woningen.” projectontwikkelaars die zomaar een wijk uit de grond stampen. “Een boom heeft hier een andere betekenis dan in het Randvoorwaarden zuiden. Die neemt je de wind uit de zeilen en belemmert het weidse uitzicht waarop sprokkelen de Friezen over het algemeen zo gesteld Een mooi ankerpunt in het geheel vindt zijn.” Een Randstedeling heeft hele andere Koelewijn de archeologische vindplaats woonwensen dan de Fries. “In het westen ten oosten van de haven. “We weten zoeken mensen geborgenheid en rust na door archeologisch onderzoek dat een hectische dag. Daarom zijn ze gek op daar ‘iets’ ligt. Het kan van alles zijn. hofjes. De lange lijnen en uitgestrektheid Zo hebben onderzoekers in het gebied die passen bij het Friese landschap, veenwinningssporen gevonden die dateren daar hoef je niet mee aan te komen.” uit circa 50 voor Christus, terpaardewerk uit

27 de Romeinse tijd en sporen van een terp die die auto’s, de EHBO-posten, tijdelijke de bewoners in de eerste drie eeuwen van bruggen en dergelijke moet voldoende onze jaartelling hebben verlaten. Maar het ruimte zijn. Belangrijke punten die niet stuk bij de haven laten we ongemoeid mochten ontbreken in de Blitsaerdplannen.” voor toekomstige generaties. Daar bouwen we niet.” Op de vraag hoe de samenwerking met de gemeente verlopen is, reageert Niet alleen de natuurlijke omgeving was Koelewijn meteen opgetogen. “Ik heb een leidraad. Ook moesten Koelewijn en met veel gemeenten gewerkt en dat zijn collega’s rekening houden met de gaat niet altijd even soepel. Maar over nodige voorwaarden. “Randvoorwaarden Leeuwarden niets dan lof. Tijdens de sprokkelen”, noemt Koelewijn het zelf. anderhalf jaar dat ik met Blitsaerd bezig “Niet altijd even praktisch, maar van groot was, hebben we een constructief en belang om het voor mens, flora en fauna plezierig contact gehad. Er was echt beter te maken.” Als voorbeeld noemt hij sprake van wederzijds vertrouwen.” de Groningerstraatweg. “Een drukke ontsluitingsweg waar je niet te dicht bij mag bouwen. Anders moet er een geluidswal aangelegd worden, wat afbreuk zou doen aan de weidsheid. En denk aan het Vogelrichtlijngebied. We moesten 250 meter uit de buurt van een weidegebied blijven vanwege de beschermde ganzen.”

Bonkevaart Interessant vond Koelewijn het overleg met het bestuur van Vereniging ‘De Friesche Elf- steden’. “Over de Bonkevaart als finish van de Elfstedentocht. Mocht de Tocht der Toch- ten zich weer aandienen, dan komt daar een omvangrijk logistiek proces op gang. Voor al

28 Kees Beekman & Grietje Radema Bewoners

Kees Beekman en Grietje is opgetrokken, is van veraf Radema wonen aan de Aucke- haast niet te zien doordat het petersstrjitte in Blitsaerd. donkerpaars geverfd is. Eind‘Overal zien we een stukje Hun woning staat aan de oost- mei 2008 betrok het paar haar zijde van de wijk (De Steigers). nieuwe stek en vanaf de eerste Dat het huis volledig uit hout dag voelt het als vakantie. van onszelf terug’ Kees komt uit Bilthoven, Grietje uit Zwaag- sowieso niet vergelijkbaar is, maar in het de prachtige hoge klapdeuren naar westeinde. Ze ontmoetten elkaar tijdens een licht van mijn eerdere zoektocht, viel me dit de kamer toe, de houten tafel die in wintersport en hielden het nadien lang vol allerminst tegen.” Vanuit Zwaagwesteinde het midden ervan staat, zorgt voor een om van Friesland naar Utrecht en van Utrecht reed Grietje dagelijks langs het ontwikkelings- bepaalde rust. Dat het paar daarbij in naar Friesland te reizen. Uiteraard ontstond plan Blitsaerd naar haar werk in Leeuwarden. een duurzame woning leeft, geeft extra langzaam de droom om samen een stek te “We zijn op een goeie avond achter de cachet. Het hout heeft een hogere isola- hebben en de zoektocht begon. Aanvankelijk computer gaan zitten om de site eens te tiewaarde dan steen en de warmte blijft in Sneek waar Kees vroeger veel op vakantie bekijken. Kees drukte op de link beschikbare daardoor goed binnen. was geweest. Als kind bracht hij zijn zomers kavels en daar zagen we een knop direct “Dat de meeste mensen overigens zeilend door op de Grutte Potten of op de online een optie aanvragen. We keken denken dat het zeer bewerkelijk is, meren rond Terherne. Zijn hart lag dus van elkaar een beetje verbaasd aan. Zou het zo een houten huis, is achterhaald. Het is jongs af al een beetje in het Friese land. gemakkelijk zijn?” Zo eenvoudig was het dus: Canadees hout dat een speciale voor- “We hebben ook gezocht in Zuiderburen en ze hadden letterlijk met één druk op de knop behandeling heeft gehad. We hoeven het Cammingaburen, maar het was telkens nét een optie op een kavel. zodoende de komende vijftien jaar niet te niet wat we zochten”, vertelt Kees terwijl hij schilderen”, zegt Kees. In die tussentijd aan de houten tafel zit die precies in het hart zal Grietje dat hoogstwaarschijnlijk wel van het huis staat. Vanaf die plek kijk je door Dubowoning doen, want in een hoek van de kamer de ramen uit op water, op groen en in de Duurzaam Bouwen, het is in opkomst. waar het uitzicht op het land weids en verte ligt Leeuwarden. De begrenzing van De film An inconvenient truth van Al Gore inspirerend is, ligt haar schilderwerk dat de waterwoningen die naast hun huis (2006), waaraan ook directeur Bert van der ze jaren geleden begon, te wachten om gepland zijn, staat nog met houten paaltjes Moolen van de Friese Milieu Federatie in weer opgepakt te worden. “Hier is de en latten aangegeven. “We kijken straks zijn betoog refereert, heeft de penibele ruimte, de vrijheid.” Wonen, dichtbij exact tussen die woningen door; iets waar situatie van het klimaat wereldwijd onder werken en recreëren: drie peilers van onze architect heel mooi rekening mee heeft de aandacht gebracht. In de bouwwereld Blitsaerd. Met het bootje dat aan de gehouden.” Dat is ook het aantrekkelijke, heeft het afgelopen decennium een omslag steiger ligt, maakten ze al eens een vinden Grietje en Kees, wanneer je een vrije plaatsgevonden en wordt steeds meer tochtje langs Aldtjerk, Bartlehiem en over kavel koopt: je kunt het precies maken zoals rekening gehouden met het milieu. Het is de Dockumer Ee weer terug naar huis. je het wilt. Hun houten huis is zodoende een een uitdaging om woningen te ontwikkelen Vakantie zogezegd. droomplek geworden. die energiezuinig en milieuvriendelijk zijn. Er blijkt vanuit de consument ook steeds Ultiem vakantie. meer vraag naar een bewuste manier van Een optie doen; gewoon bouwen. Binnen de kennissenkring van Grietje en Kees was een aannemer die dat via de website principe al jaren nastreeft. Hij heeft samen Kees had al tien jaar geleden onderzoek met het paar het huis getekend. gedaan naar het bouwen van een houten “Overal zien we een stukje van onszelf huis. “’t Zat in m’n kop en het is er nooit terug”, vertelt Grietje. “Het huis klopt, als meer uitgegaan. Destijds heb ik gezocht het ware. Het voelt goed.” Dat komt mede naar een kavel waarop ik zelf kon bouwen, door de afmetingen die in de hele woning maar het was onbetaalbaar. In die zin was ik zijn doorgetrokken. Elk punt, elke hoek, hier verbaasd over de prijzen. Ik weet dat de telt drie en een halve meter. Die symmetrie, prijsklasse van het noorden versus het westen met centraal gelegen de voordeur en de hal,

32 Zwanenzang

Jij op je fietsje langs De Wielen – Je zoekt jezelf, maar heeft dat zin? Reikhalst daar ‘wieowieowiedan?’ een grote zwaan de hemel in.

Je luistert naar het fluitenkruid en hoort enkel stilte, ruikt het gras Freewheelend zul je het bereiken, daar, op de oever: jouw surplace.

Harmen Wind Bert van der Moolen Directeur van de Friese Milieu Federatie

De Friese Milieu Federatie toen Van der Moolen inzicht (FMF) opereert in het belang kreeg in de politieke processen van de kwaliteit van de leef- die daarbij een rol spelen. omgeving voor mens, plant Als belangenbehartiger staat en dier. “Wij geven een stem de FMF tussen politieke aan dat wat geen stem heeft”, partijen en samenleving in. aldus directeur Bert van der Van der Moolen, van oor- Moolen. Interesse voor natuur sprong planoloog, voelt zich had hij van jongs af, maar de thuis in dit krachtenveld. speelruimte vergrootte zich ‘Mag het licht uit?’ De wijk Blitsaerd grenst aan het natuur- An inconvenient truth gebied De Groote Wielen. Dit gebied valt Natuur, ruimte en milieu spelen een onder de Europese habitat- en vogelrichtlijn: steeds belangrijkere rol in de maatschappij. Natura 2000. Samen met in andere EU- Dat is geen nieuws, maar de bewustwording lidstaten aangewezen gebieden vormt het is wél nieuw. Sinds An Inconvenient Truth een samenhangend netwerk van beschermde van Al Gore is het roer volgens Van der natuur in de Europese Unie. “Gelukkig stelt Moolen pas echt om. “Die film heeft de de EU richtlijnen. Eén van de kritische func- relatie tussen mens en milieu heel duidelijk ties van de FMF is ervoor te zorgen dat die gemaakt en door alle media-aandacht is de door de overheid worden nageleefd”, bewustwording in de maatschappij in een aldus Van der Moolen. stroomversnelling geraakt.” Van der Moolen merkt dat de FMF daardoor ook steeds meer “Maar we willen ook het grote publiek bewust gehoor vindt onder de bevolking. “Natuur maken van de kwetsbaarheid van bepaalde en klimaat zijn niet langer onderwerpen gebieden. Aan de ene kant om draagvlak die aan de politiek zijn voorbehouden.” te vinden voor ons politiek lobbywerk en aan de andere kant omdat mensen zelf De term People, Planet & Profit is in het een belangrijke bijdrage kunnen leveren kader van een duurzame maatschappij aan het behoud van waardevolle natuur. al langer bekend. Het gaat erom dat we Dat geldt in het bijzonder voor de bewoners rekening houden met de gevolgen van ons van Blitsaerd. Zij wonen prachtig, in de handelen op ons (leef)milieu, op mensen en directe nabijheid van een gebied dat zowel op de economie. Daarin moet balans zijn. onderdeel uitmaakt van Natura 2000 als En die harmonie moet ook terug te vinden van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). zijn in de ontwikkeling van het landschap. Een consequentie daarvan is wel dat je Begin jaren ‘90 stelde de overheid een dagelijkse doen en laten invloed heeft op Natuurbeleidsplan op waarin zij 180.000 dat gebied. De FMF wil bewoners daar- hectare gebied aanwees als aan elkaar van bewust maken en ontwikkelt daarom sluitende (toekomstige) natuurgebieden. campagnes die ertoe bijdragen dat mensen Deze gebieden in Nederland zorgen voor respectvol omgaan met hun omgeving. een parelsnoer in het landschap waardoor Eén van de diersoorten die van de EHS bestaande, nieuwe en agrarische natuur kunnen profiteren is de Noordse Woelmuis, met elkaar verbonden wordt. Het parelsnoer die ook in het Wielengebied bij Blitsaerd helpt voorkomen dat kwetsbare dieren en voorkomt. Dit kleine kwetsbare diertje planten die in geïsoleerde gebieden leven staat op de Nederlandse Rode Lijst. uitsterven.

39 In 2018 moet het Natuurbeleidsplan in heel Eigenlijk zijn we slechts te gast in het gebied. FMF Nederland uitgevoerd zijn. In de volksmond Ook door zorgvuldig om te gaan met licht De Friese Milieu Federatie is heet het plan de EHS: de Ecologische Hoofd kunnen Blitsaerders volgens hem bijdragen de Friese koepelorganisatie Structuur. In Friesland gaat het om 14.500 aan bescherming van de milieuwaarden voor natuur-, milieu- en hectare natuurgebied en het gebied rond van het gebied. “Door teveel licht raken landschapsorganisaties. Blitsaerd is een onderdeel van dat parelsnoer; vogels uit hun doen. Alleen al door in de tuin Samen met de 31 aangesloten iets om zuinig op te zijn dus. Van der Moolen: dimbaar of afgeschermd licht te gebruiken, “Het is een kwetsbare en waardevolle plek. kun je ervoor zorgen dat vogels gemakkelijk organisaties, en met de Daar moeten we verstandig mee omgaan.” de weg kunnen vinden naar hun leefgebied. steun van talloze vrijwilligers Maar het liefst zou ik vanuit mijn functie uiter- en andere coalitiepartners, aard zeggen: Mag het licht uit?” draagt de organisatie bij aan De achtertuin van een mooier, gezonder en Blitsaerd duurzamer Fryslân dat haar natuur- en landschapswaarden Een motorboot of, voorkeur van de FMF, behoudt voor toekomstige een zeilboot voor de deur is uiteraard fantastisch, maar je kunt veel vogels verstoren in generaties. Missie: oog hebben hun leefgebied. Het gebied rond Blitsaerd voor wat ons omringt en zou er daardoor over een paar jaar heel opkomen voor de belangen anders uit kunnen zien dan nu. “Ik snap dat van die omgeving. het water naast de deur voor veel mensen een van de redenen is om zich in Biltsaerd te vestigen. Maar het zou mooi zijn als ze bij aankomst en vertrek rekening houden met de waarde van de omgeving en zo behoedzaam en lang-zaam mogelijk varen,” aldus Van der Moolen.

“Door teveel licht raken vogels uit hun doen.”

40 Ultsje Hosper Directeur van It Fryske Gea

Directeur van It Fryske Gea, waarin alles moest wijken Ultsje Hosper, groeide op voor de wederopbouw en als boerenzoon in Grou. vooruitgang. Gelukkig is Hij wilde later boer worden, dat een beetje voorbij”, maar daar is het niet van aldus Hosper. In het project gekomen. Op de plaats waar Blitsaerd is It Fryske Gea ‘Bouwen met het boerenbedrijf van zijn vanaf het voortraject bij de vader lag, ligt nu de Rijks- ontwikkeling betrokken. weg 32. “Het waren tijden De natuur staat centraal. liefde voor natuur’ De vergezichten van it Fryske lân, het bloem- It Fryske Gea is al in een vroeg stadium rijke hooiland, de prachtige blauwgraslanden, betrokken bij de plannen van Wind Groep. de weidevogels, kiekendief en zwarte stern; “Zeer waardevol”, aldus Hosper. “Hendrik het zijn details uit zijn jonge jaren waar Ultsje Wind is een projectontwikkelaar met visie. Hosper met genoegen aanterugdenkt. Een man die maatschappelijk duurzaam on- In Grou op de boerderij ontstond zijn liefde dernemen doorvoert in zijn bedrijf en op dat voor natuur. Hij ging eerst naar de landbouw- vlak pionierswerk verricht. Wind Groep denkt school en studeerde later biologie aan de aan de toekomst. Op onze beurt hebben Rijksuniversiteit Groningen. Als ecoloog wij een aantal voorwaarden gesteld aan de kwam hij in 1981 terecht bij It Fryske Gea. bouw. Zo beperkt mogelijk houden was het “Voor mijn studietijd werkte ik er al als admi- credo. En we wilden een natuurbuffer in het nistratief medewerker, maar nu kon ik de Wielengebied die ons eigendom zou zijn.” emotionele binding die ik heb met landschap en natuur in mijn vak kwijt.” Als directeur van De natuurbuffer die rond Blitsaerd komt, de natuurorganisatie is hij begaan met zijn heeft niet alleen een positief effect op het omgeving en wil dat ook graag overbrengen behoud van flora en fauna, maar ook op de aan zijn medemens. kinderen die er opgroeien. Vlakbij de natuur. Ze worden wakker met het geluid van de weidevogels. Misschien zien ze de kiekendief Pionierswerk ook wel eens vliegen. In wezen is de natuur- “Uiteraard waren wij tegen het plan buffer een waarborg voor toekomstige Blitsaerd, maar je moet als natuurorganisatie nostalgie, zoals Hosper die nu zelf ervaart. een bredere blik hebben.” Hosper vertelt “Ik hoop dat de bewoners zich bewust zijn over de zogenoemde witte schimmel die van hun rijke omgeving. En ik hoop dat midden jaren negentig van de vorige eeuw kinderen later met een glimlach zullen ontstond. Voor wie die term nieuw is, u kent terugdenken aan deze prachtige plek.” het wel: de massa’s witte nieuwbouwhuizen die in buitenwijken om steden en dorpen zijn gebouwd waardoor soms historische stads- Betekenis van en dorpsgezichten aan het zicht onttrokken werden. “Leeuwarden moet groeien, dat is het gebied duidelijk. Wel, in dat geval kun je er maar het Het Wielengebied kent een rijke geschie- beste vlak tegenaan bouwen. Dan voorkom denis. In de jaren ’50 en ’60 was de prognose je dat de bebouwing als losse flodders in het van bevolkingsgroei gigantisch. De baby- landschap komt te staan.” boom na de Tweede Wereldoorlog zou voor

45 ruimtegebrek zorgen, dus de plannen rezen het landschap. Het is een lust voor het oog It Fryske Gea tot in de hemel. Voor het Wielengebied om er een wandeling te maken. Het gebied It Fryske Gea beheert had de gemeente een plan van formaat. is jaarlijks van 15 juni tot 1 oktober vrij vijfenvijftig verschillende In het recreatiegebied De Groote Wielen toegankelijk. Hosper: “Het is een aanrader natuurgebieden - met zou een roeibaan komen, een ijsbaan en om eens in die grote achtertuin te gaan een totale oppervlakte grote bossen. Maar nadat de Kleine Wielen wandelen om te kijken wat er allemaal leeft!” van bijna 20.000 hectare aan de zuidzijde gerealiseerd was, rees de vraag: moeten we door? De bevolkingsgroei - verspreid over de hele stagneerde. provincie, waaronder ook het In 1975 werd It Fryske Gea benaderd. Wielengebied. It Fryske Gea “We kregen het in beheer aangeboden”, geeft in dit natuurgebied vertelt Hosper. “Van het hele gebied hebben excursies en heeft fietsen we 286 hectare in eigendom, 76 hectare wandelpaden gerealiseerd. beheren we en 208 hectare hebben we in De natuurbeschermings- erfpacht.” Begin 1980 kocht de organisatie vereniging wil bewoners zo de Ryptsjerksterpolder en maakte er een prachtig natuurgebied van. Waar vroeger goed mogelijk voorlichten zwartbont vee en schapen liepen, sieren over het waardevolle gebied nu halfwilde paarden, de Exmoor pony’s, waarin zij leven. It Fryske Gea organiseert voor haar leden jaarlijks veel activiteiten: boeiende excursies, verrassende wandelingen, ontdekkingstochten per fiets of boot en speciale “Ik hoop dat de kinderen later jeugdactiviteiten. met een glimlach terugdenken aan deze prachtige plek.”

46 Piet Braam Voorzitter van de Wielenwerkgroep

Een uitzonderlijk stukje geleden bij de Wielenwerk- natuurschoon grenzend aan groep betrokken geraakt. ‘Wij zijn het Blitsaerd. Flora en fauna “Wat de Groote Wielen zo waar de Wielenwerkgroep bijzonder maakt, is de zich sinds 1978 hard voor ligging zo dicht bij de stad”, maakt. Piet Braam is 15 jaar aldus Braam. wakend oog’ Toegankelijk “Met de typische weidevogels, zoals de Bijna nergens in Noord-Nederland vind grutto en de kievit, gaat het jammergenoeg je een nat natuurgebied zo dicht bij de ook in het Wielengebied niet goed. stadsrand. Dat maakt het heel toegankelijk Dat komt in de eerste plaats door de afname voor de bewoners. Niet alleen van Blitsaerd, van voor weidevogels geschikte gebieden. maar van heel Leeuwarden. En dan is het Daarnaast is een niet optimale afstemming genieten geblazen, want via de aangelegde van waterstand, maaibeheer, begrazing en routes kun je er buiten het broedseizoen bemesting de oorzaak van de huidige achter- heerlijk wandelen. De gunstige ligging maakt uitgang. De laatste jaren experimenteren het de Wielenwerkgroep gemakkelijk om het It Fryske Gea en de beherende boeren in gebied onder de aandacht te brengen. het gebied met tijdstippen en manieren van “We organiseren excursies om de mensen maaien en begrazen om de situatie voor kennis te laten maken met dit stukje natuur vooral grutto’s en kieviten te verbeteren. zo dicht bij huis.” Ook houdt de Wielenwerkgroep de zoogdieren in de gaten. Reeën en hazen vallen Waardevol onderzoek het meest op, maar er zitten ook vossen, Al bestaat het bestuur uit vrijwilligers, hermelijnen, wezels en allerlei soorten de Wielenwerkgroep is absoluut geen kleinere dieren waaronder de Noordse hobbyclub. “We verzamelen waardevolle woelmuis. Mede doordat dit diertje daar gegevens en doen onderzoek naar flora voorkomt, heeft De Groote Wielen de sta- en fauna.” Onderzoek naar vogels vindt tus van beschermd natuurgebied gekregen. bijvoorbeeld plaats onder de vleugels van “Deze muis houdt van natte graslanden. SOVON, een landelijke vereniging die Wordt het te droog, dan wordt het diertje jaarlijks vogeltellingen organiseert. In het door andere muizensoorten weggecon- voorjaar tellen leden van de Wielen- curreerd en dat zou desastreus zijn.” werkgroep broedvogels in het gebied. Van leeuwerik tot kiekendief, geen vogel- soort zien de tellers over het hoofd. In de herfst en de winter worden de wintergasten van het Wielengebied geïnventariseerd. Dat het Wielengebied bekend staat om de grote aantallen ganzen en eenden is vooral te danken aan dit veldwerk.

51 Paradijs Wakend oog Ook insecten zoals libellen ontsnappen niet Dertig jaar geleden begonnen aan de scherpe ogen van de vrijwilligers. als actiegroep, fungeert de Leden van de werkgroep werken mee aan Wielenwerkgroep nog steeds een landelijk libellenonderzoek. “De groene als ‘stem’ en ‘wakend oog’ glazenmaker is een libellensoort die op de van De Groote Wielen. En rode lijst staat van bedreigde dieren. die functie wil de werkgroep Het leven van dit insect draait om de krab- behouden, zeker nu in toe- benscheer, een waterplant waar hij onder meer zijn eitjes op afzet. De krabbenscheer nemende mate snel varende moet daarom in de sloten aanwezig blijven motorboten voor een te hoge en mag er niet, zoals vroeger bij het schonen golfslag zorgen en daarmee van de sloten wel gebeurde, helemaal uit de natuur verstoren. Liever worden gehaald. ziet de werkgroep zeilboten dan een toenemend aantal Gelukkig zijn er ook dieren waar het wel pk’s. Gelukkig worden de 180 goed mee gaat. Duizenden ganzen doen het gebied jaarlijks aan, ook worden door donateurs van de werkgroep Piet Braam vaker lepelaars en zilverreigers door de verschillende partijen gesignaleerd . Als lid van de Wielen- serieus genomen. De natuur- werkgroep werkt hij zelf namelijk ook mee liefhebbers hebben allemaal aan de vogeltellingen. “Wat je dan hoort één gemeenschappelijk doel: en ziet tijdens een mooie stille ochtend of samen met It Fryske Gea dit een fraaie zomeravond: Als mens voel je bijzondere natuurgebied be- je dan in een paradijs.” schermen en behouden. Niet alleen wijst de werkgroep op de bedreigingen door verdro- ging, te intensieve recreatie, niet-natuurgericht agrarisch gebruik, vervuiling en licht- “Buiten het overlast. Ook doet de werkgroep al dertig jaar onderzoek broedseizoen en worden excursies gegeven is het genieten om het belang van De Groote Wielen voor plant en dier aan geblazen.” te tonen.

52 Siem de Vlas Tuinontwerper van Linum Tuinvormgeving en Advies

Een tip voor het aanleggen neem een kijkje op het kerk- van een nieuwe tuin? Duik hof van Miedum. Proeven, ‘De ongekende niet meteen in de boeken, ruiken, beleven, dat is het maar ga eerst op ontdekings- motto van Siem de Vlas van tocht in de nabije omgeving. Linum Tuinvormgeving Wandel door het Wielen- en Advies in Leeuwarden. mogelijkheden van gebied, fiets door de Binnen- “Laat je vooral niet beïnvloe- miedepolder, Weeshuispolder den door de buurman, wees en Wynser Binnenpaed en eigenzinnig en origineel.” de Blitsaerdtuin’ Vruchtbaar, anders valt de grond in Blitsaerd dan komt daar ongetwijfeld leven op af niet te omschrijven. Want de voormalige zoals vogels, insecten en kleine zoogdieren. kronkelende Ee zette hier onder invloed van Dan bruist de tuin van de biologische de zee een dikke laag klei af over de veen- bedrijvigheid. laag. “Anders dan in De Wielen, daar ligt het veen namelijk wel aan de oppervlakte en Belangrijk is zoveel mogelijk natuurlijke over- is het deels afgegraven”, aldus De Vlas die gangen te creëren, zogenoemde gradiënten. sinds 2000 zijn eigen tuinvormgevingsbureau Dat bewerkstelligt verschillende milieus met heeft. “En dat is een groot voordeel voor de een eigen biologisch leefgebiedje. Van een tuiniers onder ons, want bijna alles kan op oeverrand naar een bloemen- en kruidenlaag deze rijke kleigrond. Bijna alles, want schrale wat grenst aan lage randbeplanting die grondvegetatie moet je hier niet echt willen. vervolgens overgaat in hoger struweel en Dat zou betekenen dat je de klei deels moet eindigt in bossages met bomen. “Je hebt afgraven en een zandlaag door de toplaag enerzijds het actieve gedeelte voor de moet mengen. Maar dan nog brengt het bewoner met een oprit, paden, terrassen bodemleven de oorspronkelijke aarde op en gras. En anderzijds de daaraan grenzen den duur toch weer aan de oppervlakte.” de bloemenborders met bijen, vlinders, torretjes en vele andere insecten. De naastgelegen struwelen zijn vervolgens uitermate Natuurlijke afwisseling geschikt voor vogels. Die voelen zich daar “Natuurlijke tuinen zouden het goed doen op hun gemak en in de bossages met in Blitsaerd”, volgens De Vlas. Een tuin met bomen die volgen, vinden ze een veilige de nodige biodiversiteit en overgangen past broedplaats. Ook bieden lage struwelen een namelijk goed in het aangrenzende land- welkome schuilplaats voor kleine zoogdieren, schap. Dat komt doordat zo een vriendelijke zoals egels.” overgang wordt gecreëerd van het bebouwde Blitsaerd naar het nagenoeg natuurlijke, open landschap en het Wielengebied. “Wel be- Wensenlijstje schouwd is het Wielengebied door de mens Om het belang van een goed tuinplan veroorzaakt. Mensenhanden hebben het te benadrukken, pakt De Vlas de platte- veen destijds gedeeltelijk afgegraven en de grond van een fictieve kavel en een stift. oude Bullepolder drooggemalen voor de “Bedenk van tevoren wat je met de tuin wilt. landbouw. Vervolgens kon de natuur in en Waar komt de parkeergelegenheid? Ga je rond het afgegraven veen zijn gang gaan. Nu voor praktisch en wil je om het hele huis staan er op korte afstand imposante huizen kunnen lopen? Hoe zit het met de situering aan de rand van het weidse landschap. Door van het terras? Prefereer je zon, schaduw het aanleggen van zo’n natuurlijke tuin doe je of ga je voor beide?” Al pratend vliegt de als mens iets terug voor de natuur.” De eigen stift over het papier en krijgen de grote wensen vormen uiteraard het uitgangspunt. lijnen in de tuin vorm. Ruim parkeren aan de Maar als de tuinliefhebber rekening houdt voorzijde, een pad vanaf de keukendeur naar met het oorspronkelijke karakter van de een tuinpaviljoen dat uitzicht biedt over een omgeving en de beplanting er op af stemt, achterin gelegen poel.

57 En zo verschijnen ook de plekken voor Verder is de wind een niet te verwaarlozen Tips voor de tuin: groene buffers ter afscherming van de buren natuurelement. “In Blitsaerd zit je op de en om een eventuele storende factor aan ruimte en de zuidwesten wind kan de planten • Voor welke stijl je ook kiest, • Probeer het regenwater zoveel de horizon te maskeren. “Een doordacht behoorlijk parten spelen. Zorg daarom voor maak voordat je aan de slag mogelijk vast te houden zodat wensenlijstje maakt het ontwerpen van een een bijpassende natuurlijke windkering op de gaat een duidelijk en beknopt je het bij schaarste kunt be- tuin stukken eenvoudiger.” De Vlas bena- juiste plek. Op die manier kun je het klimaat nutten. Gebruik daarnaast een drukt verder de vele mogelijkheden die een in je eigen tuin beïnvloeden. Of je geeft aan wensenlijstje waarop je prioritei- regenton en vermijd dure over- tuin kan bieden. Is een bepaald deel wat de wind juist een positieve draai en speelt er ten bovenaan staan. natter dan de rest? Leg daar een poel aan. op in door gebruik te maken van wuivende • Kijk niet direct naar de op het bodige bestratingsoppervlakten Je hoeft minder diep te graven en vijverfolie rietzomen. Kortom, benut de elementen en eerst gezicht voor de hand lig- die nergens toe dienen. is misschien niet eens nodig. werk ze niet tegen.” gende mogelijkheden van de • Woon je aan het water? tuin. Maak ook gebruik van de Gebruik deze gradiënt en leg Symmetrische lijnen natuurlijke bodemgesteldheid een flauwe oever aan. ‘Kattesturten en als richtlijn voor de inrichting. • Voer het snoeihout niet gelijk Zelf is De Vlas liefhebber van Middeleeuws af in de container. Verwerk het swannepopels’ getinte tuinen met natuurlijke materialen, • Zorg voor verschillende over- Een mooie, natuurlijke tuin ontstaat door een geborgen tuinkamers, groene doorkijkjes gangszones met daaraan in je tuin door het in ‘rillen’ grote diversiteit aan bloemen. “Wil je het en nuttige beplanting zoals geurende gerelateerde milieus. Dat trekt (aaneensluitende langwerpige helemaal laten aansluiten op de omgeving, kruiden en kleinfruit. Niettemin heeft hij zeker vogels, kleine zoogdieren bossen) te leggen bijvoorbeeld kijk dan eens in een speciaal boek over ook waardering voor de huidige tuintrend: en insecten als vlinders aan. langs de erfgrens. Het biedt natuurtuinen. Bijvoorbeeld ‘Ontwerpboek strak, geometrische composities, symmetrie • Een mens is verwant aan en een uitstekende nesten broed- natuurtuinen, ruimtelijke vormgeving met de of juist asymmetrie en (grote)plantvakken staat dicht bij de natuur of heeft gelegenheid voor vogels en als natuur als inspiratiebron’ (KNNV-uitgeverij). van eenzelfde soort. Ter illustratie haalt hij de wens om de natuurlijke band schuilplaats voor kleine zoog- Daarin komen geschikte planten aan de de bekende tuinarchitect Dick Beijer aan. dieren. En het kan ook dienst orde voor voedselrijke kleigronden en Veel mensen zijn gecharmeerd van zijn weer aan te halen. Een natuur- daaraan gerelateerde voedselrijke oevers.” rechthoekige vormentaal, sober en vooral lijke tuin is een goed uitgangs- doen als windkering. Gebiedseigen planten zoals kattesturten niet saai, met gevoel voor ritme en maat van punt om die verwantschap te • Plant bomen. Die zorgen voor en swannepopels, oftewel kattestaarten en huis of gebouw. Wellicht ook vanwege het versterken. een aangenamere schaduw dan zwanebloemen in het Nederlands, haal je onderhoudsvriendelijke imago. Toch is dat • Klimaatverandering is een hot een parasol en zijn beter tegen niet altijd bij een tuincentrum en het is zeker niet helemaal terecht, want zo’n tuin verdient item, begin dus bij je eigen tuin. wind bestand. niet de bedoeling om ze zelf uit de natuur te het om nauwkeurig te worden bijgehouden. steken. Daar zijn gespecialiseerd bedrijven “Wil je die typerende lijnvoering goed voor zoals botanische tuin De Kruidhof conserveren, dan moet je daar heel wat voor in Buitenpost en de Heliant in Appelscha. doen. Elk takje en blaadje dat onjuist ligt of Inheems plantgoed is aan te bevelen, want groeit zie je. Een natuurlijke tuin is flexibeler. deze plantjes voelen zich hier goed thuis en Doordat alles zich daar ongedwongen kan groeien en bloeien gemakkelijk. “Dat is wel ontwikkelen, vallen die zogenaamde onvol- iets om bij stil te staan,” aldus De Vlas. komenheden minder op.” “Die groeikracht kun je combineren met passende uitheemse exemplaren die wellis- waar voor nog meer afwisseling zorgen, maar ook minder expansiedrift bezitten.”

58 Jan Nanninga & Tineke Heida Bewoners

“Vanaf het moment dat we we terug bij onze roots: hier kwamen, voelde het als tussen de koeien, zicht over thuiskomen. Jarenlang woonde velden en de stad binnen den we in de stad en werden handbereik.” Voor Tineke “We willen hier we echte stadsmensen. Heida en Jan Nanninga viel Maar hier in Blitsaerd zijn alles op z’n plek in Blitsaerd.

nooit60 61 meer weg” Hoewel Jan en Tineke al jarenlang in “Veel van onze vrienden en kennissen dat je nauwelijks kunt voorstellen hoe vermaarde tuinarchitect Piet Oudolf. Leeuwarden woonden, koesterden zij al vinden het huis erg modern. Toch past het ver het uitzicht hier eigenlijk reikt. De felgekleurde rode, gele en oranje een tijdje de wens terug te keren naar het huis ons als een handschoen”, vindt Jan. In de verte glijden de masten voorbij planten aan de voorkant van het huis platteland. Vooral Tineke wilde de stad uit. Volgens het echtpaar is dit te danken aan van de bootjes op de Dokkumer Ee. passen mooi bij het oranje van de “Ik groeide op in de buurt van Heerenveen, de werkwijze van de architect. “Hij verwerkte Zelfs de vuurtorens van Terschelling, dakpannen. Deze kleurrijke beplanting op een boerderij. Ik moet de koeien zien. eigenschappen die ons kenmerken in zijn Ameland en Schiermonnikoog laten hun baseerden we op de ideeën van Modeste Jan komt van het Groninger platteland. ontwerp.” Jan is standvastig en robuust, lampen over Blitsaerd strijken. “Jan en Herwig. De natuurlijke tuinontwerpen Dus gingen we op jacht naar een leuk en net als Tineke erg gastvrij. Tineke houdt ik leerden elkaar kennen op Ameland”, van Ton Terlinden spreken ons ook aan. boerderijtje in Friesland. We vonden niets van gezelligheid en is sociaal en open. vertelt Tineke. “We houden van het Wij willen ook zoiets, in de vorm van een dat echt bij ons paste. We willen wel graag eilandgevoel. Wanneer we hier de schol- border met allerlei grassoorten.” buiten wonen, maar genieten ook volop eksters horen krijsen en in de verte die van de mogelijkheden die de stad biedt. Overal contact vuurtorens zien, krijgen we dat gevoel Het besluit te verhuizen naar Blitsaerd was Heijdeman ontwierp een robuust pand. hier soms ook.” Wad in het klein het beste dat we ooit namen. Zodra we hier De oranje dakpannen geven het huis Jan is vooral enthousiast over de de brug over gaan, laten we de stad achter een landelijke uitstraling, passend bij de Het stel zit graag aan de tafel in de moerastuin. Hij legt uit dat het water ons. Dan zijn we buiten. Hier gaan we nooit omgeving. Door het veelvuldig gebruik woonkamer. “Er is hier zoveel te zien. voor de deur boezemwater is en dus meer weg.” van glas kan er vanuit vrijwel iedere plek Hazen die elkaar achterna zitten en geen vast peil heeft. “Het is hier net de in huis met elkaar gecommuniceerd kan meters de lucht in springen. Als je erop Waddenzee in het klein, met eb en vloed. worden, laat Tineke zien. “Hierboven let zie je in de natuur ook vaste ritmes en Onze tuin loopt achter het terras schuin Een robuuste hebben we een gezamenlijke werkkamer, patronen. Elke dag vliegt een reiger rond af, met verschillende terrassen. Dat is een soort vide. Vanuit deze kamer kunnen dezelfde tijd langs en op de lantarenpaal onze moerastuin. Soms valt het droog, blokkendoos we over de rand naar beneden kijken, de iets verderop strijkt altijd op hetzelfde maar het staat af en toe ook helemaal De woning van Jan en Tineke staat in een woonkamer in. Maar we kunnen ook door tijdstip een torenvalk neer.” onder water. Het is prachtig om te zien uiterste hoek van de nieuwe wijk. Hij lijkt het raam over het terras heen schuin naar dat elke plant en ieder dier floreert een blokkendoos, robuust, vierkant en com- beneden richting de keuken kijken, of naar wanneer de juiste voorwaarden in de pact, met oranje dakpannen langs de zijkant de slaapkamer recht aan de overkant.” Tuinontwerp omgeving aanwezig zijn. Daar willen wij en een glazen pui. In het midden, aan drie De natuurbeleving is hier heel intens, iets mee doen in de tuin. We willen de kanten omsloten door de woning, ligt een vindt Tineke. “Je hoeft maar naar buiten natuurlijke planten van deze omgeving, ruim terras. Een imposante contourbalk Eilandgevoel te lopen en je staat er tussenin. We zijn zoals het fluitekruid, koekoeksbloem of loopt hoog boven de terrasrand, verbindt Tineke wijst op landerijen aan de overkant. graag buiten, houden van tuinieren. het hoefblad, een eigen plek geven in beide dakhelften met elkaar en zorgt ervoor “Kijk daar gaan de koeien, het is tijd om De afgelopen tijd legden we rondom de tuin. En we hopen dat er op den duur dat de woning van een af-standje een on- te melken.” De koeien sjokken in optocht het huis verschillende borders aan. ook spontaan planten groeien die hier onderbroken vierkante doos lijkt. Architect achter elkaar aan richting de boerderij. Een border met pasteltinten, in paars horen, zoals de zwanenbloem. Maar of Hans Heijdeman tekende voor het ontwerp. Terwijl Tineke de dieren nakijkt, merkt ze op en roze, gebaseerd op de tuinen van de dat lukt... dat wachten we nog even af!”

62 Kiekendiefnest

Heilige grond die wij betraden… Schoenen aan vastgeknoopte veters om de nek om dichterbij te kunnen waden. Diep tussen riet en biezen lag de plek.

Maar op ontzettende spanwijdte verscheen opeens het oordeel boven ons en mijn heldhaftigheid begon mij al te spijten. Wat deden wij? Waar bracht ons dit geplons?

Door de paniek waarin wij raakten haakte ik in het prikkeldraad langs ’t pad, en terwijl jij je uit de voeten maakte, werd ik rauw vlees waarin nog leven zat.

Harmen Wind

65 Meindert Schroor Sociaal geograaf van Bureau Varenius Blitsaerd dankt zijn naam aan één van de oude terpen op de kwelderwal tussen Leeuwarden en Lekkum. Maar ook aan sociaal geograaf Meindert Schroor die op verzoek van directeur Wind van Wind Groep deze en een aantal andere historische locaties en families aan het verleden onttrok om de wijk en haar straten van passende namen te ‘Quaet voorzien. Een speurtocht naar de geschiedenis aan de hand van de straat- naambordjes in de wijk. to Lewerden to comen’ Universiteitscomplex De plattegrond van Blitsaerd herinnert op te vereenvoudigen. Beide wegen bleven Na de Tweede Wereldoorlog twee manieren aan het verleden. In het echter in gebruik. kreeg het huidige Blitsaerd stratenpatroon is de typerende opstrekkende diverse bestemmingen in de verkaveling uit de tijd dat het gebied in cul- Het natte land tussen Murk en Ee - de eerste plannen van de gemeente. tuur werd genomen (800 tot 1200), doorge- werknaam voor Blitsaerd - werd in de droge Tussen 1947 en 1952 speelde trokken naar het heden. Voor de straatnamen maanden verpacht als weide- en hooiland ging Schroor terug naar begin zestiende door verschillende grondbezittende instan- zij met het idee van een bos eeuw, toen het nog ‘quaet to Lewerden to ties uit de stad. Een aantal straatnamen om Leeuwarden als woonstad comen’ (moeilijk naar Leeuwarden te komen) herinnert aan families uit deze tijd, licht aantrekkelijker te maken. Van- was, zoals de Friese edelman en chroniqueur Schroor de naamgeving toe. De Auck af 1955 werd het gebied deels Jancko Douwama schreef. Peterstrjittte bijvoorbeeld is genoemd naar gereserveerd voor een ‘rijks- “Het land lag zo laag dat het van september de stichteres van het Old Burger Weeshuis weg ’39’ van Harlingen om tot mei onder water stond”, schetst Schroor. (1533), dat grond had in het gebied. Leeuwarden naar Groningen. Om Leeuwarden, maar ook zijn eigen buiten Zij verkocht haar bezittingen in 1509 aan Op de tekeningen bij het in Ryptsjerk, beter te ontsluiten, stelde Hemma Oddazin (naar wie ook een straat stadhouder Schenck van Toutenburg in is vernoemd), de stadssecretaris die onder structuurplan uit 1971 staat er 1529 voor een ‘verharde’ weg aan te leggen. meer landerijen in de buurt van het latere opeens een grote U. Die staat tolhuis bezat. It Sinderlân komt onder deze voor universiteit. Een lang naam voor het eerst voor in een bron uit leven was het idee van een Goed boeren 1481. In 1508 kwam het in handen van het moderne kenniscampus in de Toen de Staten van Friesland meer in het Heilige Sacramentsgilde, beheerder van Bullepolder niet beschoren. idee bleken te zien, dan in de financiering het Sint Jacobsgasthuis, dat vlak na 1530 Al in de toelichting op het ervan, besloot Leeuwarden de weg in opging in het Sint Anthony Gasthuis. 1531 zelf aan te leggen. Om de kosten structuurplan gaf de gemeen- van deze Zwarteweg (de oude benaming te aan dat “de ervaringen in voor de Groningerstraatweg) te dekken, Zondags uitje universiteitssteden hebben werd aan het begin een tolhuis geplaatst, Druk was het aan de oostkant van de stad in geleerd, dat een excentrische waarnaar de Tolhûswei verwijst. Reizigers deze tijd nog niet. Dat veranderde toen het ligging van het universiteits- maakten vanwege de tolheffing slechts met Rijk de Zwarteweg in 1831 van de gemeente complex niet erg aantrekkelijk tegenzin gebruik van de Zwarteweg. Velen overnam en vooral toen de spoorlijn is. Zoals U inmiddels bekend is vermeden hem ook helemaal en kozen voor Leeuwarden-Groningen opende in 1866, zijn wij van mening, dat de de oude route via Lekkum, Miedum en met een halte bij Tytsjerk. “Zwartewegsend Wijns. Om dit ‘sluipverkeer’ tegen te gaan, werd vanaf dat moment een pleisterplaats”, voorkeur dient te worden verwijderde de stad de losse brugdelen aldus Schroor. In 1892 overleed de laatste gegeven aan een vestigings- die door omwonenden rond 1500 over het Looxma-Ypey en werd het aan het kruispunt gebied in de nabijheid van Miedumerdiep waren gelegd om het reizen gelegen buiten Vijversburg van deze familie het stadscentrum”.

69 ondergebracht in een stichting. Deze stelde Een beroemdheid uit de fraaie Roodbaardtuin uit 1845 (nu bekend de jaren ‘50 als het Bos van Ypey) rond het landhuis in 1906 open voor publiek, waardoor de locatie Het had weinig gescheeld nog aantrekkelijker werd. “Het park en de of Blitsaerd had Blitsaard uitspanning aan de overkant waren hét geheten. Meindert Schroor zondagse gezinsuitje voor de Leeuwarders. vertelt met plezier hoe een De trein en tram uit Leeuwarden stopten bij stokje werd gestoken voor station Tytsjerk. Vandaar was het maar een die, in zijn ogen, historische korte wandeling naar het prachtige eta- vergissing. In de jaren ’50 blissement, met speeltuin”, vertelt Schroor. boerde de familie Brandsma Ook het zwembad bij De Groote Wielen op de boerderij van het trok veel recreanten. Veel oog voor de St. Anthony Gasthuis aan natuurwaarde van het gebied was er toen de Lekkumerweg 84 (tegen- echter nog niet. Dat blijkt ook uit de uit- woordig een hondentrrimsalon). breidingsplannen van de gemeente uit de Grote trots van de boer was jaren ’70 van de vorige eeuw (zie ook kader), de beroemde fokstier Blitsaerd die voor Blitsaerd overigens snel in de prullebak verdwenen. Toen het gebied Keimpe. Toen de dochter van begin jaren ’90 opnieuw op de kaarten van Brandsma hoorde hoe de naam de stadsontwikkelaars werd ingevuld, was van de nieuwe wijk gespeld er inmiddels meer aandacht voor het milieu. zou worden, klom ze in de pen Daardoor is de nieuwe wijk weliswaar niet om wethouder Bearn Bilker te direct tegen de stadsrand ontwikkeld, zoals herinneren aan de stier van Schroor graag had gezien om het ruimtelijke haar vader, die eveneens ver- van het landschap zoveel mogelijk te sparen. noemd was naar de oude terp Maar wel met zorg voor het naastgelegen, natte en ooit arme ‘fûgeltsjelân’, waaraan in het gebied. De wethouder grote waarde wordt toegekend. toonde zich gevoelig voor dit historische argument en verving de dubbele aa door ae.

70 Wopke Bosch Rayonhoofd Leeuwarden van de Friese Elfsteden

Wie kent de Bonke, beter be- Elfsteden’ heeft Wopke Bosch kend als de Bonkevaart, niet. het beroemde water onder Roemrucht eindpunt van de zijn hoede. Met verve vertelt bijna tweehonderd kilo- hij over de drie tochten die meter lange Elfstedentocht hij in deze functie heeft en grenzend aan Blitsaerd. meegemaakt. En over hoe ‘Hij komt echt wel weer, Als rayonhoofd Leeuwarden Blitsaerd en de Bonke goede van Vereniging ‘De Friesche buren werden. de Elfstedentocht’ “Tot 1963 werd er gefinisht op de Noorder- Aanvankelijk was Bosch niet blij met de grachtswal in de Prinsentuin,” vertelt Wopke nieuwe buren. “De wijk zou te dicht bij Bosch. “Wel sfeervol, zo midden in de stad. de vaart komen met als gevolg te weinig Maar ook toen al bracht de Elfstedentocht bewegingsruimte bij een volgende Elfsteden- grote mensenmassa’s op de been, met alle tocht. Gelukkig heeft de projectontwikkelaar gevaren en ongemakken van dien. Reden voor dat na overleg aangepast en hebben we de organisatie om de finish te verplaatsen kansen gekregen om het beter te regelen naar het ruime water van De Groote Wielen.” dan ooit.” Maar ook daar bleek de grote hoeveelheid De landtong aan de noordkant van de Bonke schaatsliefhebbers niet te hanteren. Toen met ruimte voor het publiek is daar een goed Reinier Paping in 1963 finishte, stonden er voorbeeld van. Evenals de buis om kabels zoveel mensen op het ijs dat ze er massaal onder water door te leggen. “Wie weet gaat door dreigden te zakken. Gelukkig ging alles dan wel via schotels, maar ik weet van het goed, maar bestuursnotulen uit die tijd de vorige keren dat de omroepen daar niet liegen er niet om. Daar valt over de finish op blind op vertrouwen.” De Groote Wielen te lezen: ‘Dit nooit meer!’ Daarom is uitgeweken naar de Bonke. Ondergrondse duiker Ook heeft de finishlocatie baat gehad bij de Beter dan ooit reconstructie van de Groningerstraatweg, Bosch werkt bij de gemeente Leeuwarden zoals geluidsdempend asfalt en een betere en is verantwoordelijk voor de ondergrondse verlichting.“Alleen de hoge trottoirbanden infrastructuur en waterhuishouding. Of, zoals ter hoogte van de finish zouden onhandig zijn Bosch het vertaalt: “Hoe regel je de riolering voor alle voorzieningen zoals de apparatuur en de kwaliteit en kwantiteit van het water.” voor de tv-omroepen en de grote EHBO-tent. De leidinggevende van de afdeling waar Daarom hebben ze daar speciaal een lage Bosch werkte, was rayonhoofd. Toen hij band aangelegd en zijn de bermen vlak.” afscheid nam in 1982, kwam de functie van En in plaats van een diepe afwaterings- rayonhoofd bij Bosch terecht. En al in ’85 was greppel wordt het overtollige water bij de het prijs. De Tocht der Tochten werd verreden finish ondergronds afgevoerd via een duiker. met als finishplek de Bonke die toen en tijdens Aanpassingen waardoor de finish van de daarop volgende tochten in 1986 en 1997 de Elfstedentocht volgens Bosch soepel nog buiten de bebouwing lag. De aanleg van zal verlopen. Blitsaerd brengt daar verandering in.

75 W.A van Buren zee en daar vriest het iets minder hard. De Tegeltjesbrug Als rayonhoofd maakte Bosch drie Elfsteden- Als het ijs ook daar de minimale dikte Onder de klinkende tochten mee en daar kan hij met smaak over heeft bereikt, klinken weer de historische naam ‘It sil heve’ is de vertellen. Bijvoorbeeld over de tocht op woorden ‘It giet oan’. Hoe lang dat nog Canterlandse brug over de 26 februari 1986, het jaar dat prins Willem duurt, valt niet te voorspellen. Bosch is Murk verworden tot een Alexander meereed onder de schuilnaam er echter van overtuigd dat we weer een artistiek eerbetoon aan W.A. van Buren. “We wisten van niets. Elfstedentocht krijgen. “Het klimaat ver- Overal gonsde het van de geruchten, totdat andert, maar de extremen blijven, worden talloze Elfstedentochtrijders. hij ontdekt werd. Iedereen kent de taferelen heftiger. Al zullen we toch minder vaak Duizenden handgemaakte die zich bij de finish afspeelden en waar strenge winters meemaken dan vroeger.” tegeltjes sieren de brug waar Koningin Beatrix en Prins Claus stonden de schaatsers onderdoor te wachten. De journalisten en fotografen rijden voor de laatste verdrongen zich echter op het ijs. Dat hele kilometers naar de finish mediacircus wilde natuurlijk de hereniging op de Bonke. Hoe verder van de kroonprins met zijn ouders vastleggen je van de brug staat, des te en keek nergens naar. Er stond nogal wat water op het ijs en kraken dat het deed. duidelijker de afbeelding van Ik hield m’n hart vast! Maar zolang het kraakt, een sliert schaatsers die elkaar is het goed. Als je het ijs niet meer hoort, uit de wind houden. Wie de dan moet je oppassen.” Tegeltjesbrug van dichtbij bekijkt, ziet een ander beeld. Strenge winters Elk tegeltje, elk onderdeel van de grote afbeelding, is een Ondanks dat er in jaren geen goede winter portret. Gedrukt op blauw meer is geweest, zijn Bosch en de andere rayonhoofden het hele jaar druk met het glazuur staan de afbeeldingen evenement. Met het aanscherpen van van duizenden rijders die de draaiboeken, procedures en regels. Als het eindstreep van de zestien kwik ooit weer daalt en de ijsdikte groeit Elfstedentochten hebben tot minimaal vijftien centimeter dan heb- gehaald. Namen en gezichten ben ze alles op orde. Tot aan verklaringen van rijders uit vervlogen tijden toe waarin de deelnemers aangeven dat naast die van de hedendaagse ze de tocht op eigen risico rijden. Het kritische punt of de Elfstedentocht wel of helden. niet verreden wordt, is de stad Harlingen. Deze achtste stad op de route ligt aan

76 Peter Huig Sociaal geograaf van het ISM

Zolang de mens steden naar landschapsbeleving. bouwt, heeft hij behoefte “De mens heeft ruimte no- aan groen, aldus sociaal dig om af en toe weer even geograaf Peter Huig. Als tot zichzelf te komen. Dat Senior Consultant van het gaat prima in een groene Instituut Service Manage- omgeving. De Romeinen ment van Stenden hoge- bouwden niet voor niets school in Leeuwarden, doet al buitenhuizen‘Voor om Rome stadsrandbewoners hij onder meer onderzoek te kunnen ontvluchten.” is natuur meer dan een decor’ Pubers en groen Het verlangen naar groen is door steden- op het platteland. “Je had zelfs dorpen die Pubers vinden veenweide- bouwkundigen nooit ontkend. Het blijkt in helemaal werden overgenomen door een gebied saai. Dat groen de praktijk echter best lastig er in de stad subcultuur, zoals de kunstenaarsdorpen in bewezen gezond is, is goed een goede plek en vorm voor te vinden, Noord Groningen”, herinnert Huig. Die trend nieuws voor de bewoners vertelt Huig. In de jaren van de weder- is nu echter aan het opdrogen. “Er is tegen- opbouw overheerste de vrees dat Nederland woordig sprake van suburbanisatie. De stad van Blitsaerd, die hiervan in in de toekomst ruimte te kort zou komen. trekt, maar mensen willen wel de ruimte van hun directe omgeving volop Er werd daarom veel de hoogte in gebouwd. het platteland. Dat zie je bijvoorbeeld aan kunnen genieten. Maar mis- Om in de groenbehoefte te voorzien, werden de populariteit van Zuiderburen en Stiens.” schien krijgen ze er in hun tussen de flats groene gebiedjes gecreëerd. kinderen wel een stressfactor Dat bleek niet te werken. Het groen tierde Van de nieuwe stadsrandbewoners is volgens bij. Pubers blijken namelijk zo welig dat het onveiligheid veroorzaakte. Huig bekend dat zij de natuur een grotere aanzienlijk minder gechar- “Mensen hadden er een umheimisch waarde toekennen dan de ‘echte’ stedeling, meerd van het laagveen gevoel”, aldus Huig. “ Wie tien hoog die voor de gezelligheid van het centrum woonde, liet zijn kinderen niet met een gaat. “Wijken aan de rand van de stad, naast de deur, blijkt uit een gerust hart in het groen spelen.” vaak duurzaam gebouwd, trekken mensen onderzoek van Alterra. Daarop ontstonden de laagbouwwijken die daar heel bewust voor kiezen. Zij zien de Ze vinden natuur wel interes- met woonerven en rondlopende straten, natuur als meer dan een decor. Ze willen de sant, maar vergeleken met het vanwege de tekening die ze op luchtfoto’s seizoenen beleven en ze gaan bewuster met Krugerpark of de Amazone, laten zien, bloemkoolwijken genoemd. hun omgeving om. Ze willen echt profiteren vinden ze typisch Nederlandse Cammingaburen is daarvan in Leeuwarden van de positieve invloed van de natuur en natuur uitermate saai. Ze hech- een goed voorbeeld. Ook die structuur ligt het landschap.” ten dan ook weinig belang aan onder vuur. De woonerven blijken kwetsbaar voor ‘erosie’, onder meer doordat ze niet de bescherming van veen- hangjongerenproof zijn. Rust weidegebieden en rivierland- Of iemand tot die categorie behoort of juist schappen. Ze zien liever een niet, hangt onder meer af van de levensfase stadspark waar ze kunnen Seizoensgebonden waarin mensen zich bevinden, aldus Huig. sporten of barbecuen. Veel jongeren vinden de hectiek van de stad wonen aantrekkelijk. Het past bij hun manier van Parallel aan de stedenbouwkundige leven. Ook ouderen trekken vaak weer naar ontwikkelingen vonden verschuivingen het centrum. Zij hebben minder behoefte plaats van stad naar platteland en andersom. aan ruimte, maar wel aan voorzieningen op Zo verruilenden veel mensen begin jaren ‘70 loopafstand. Mensen in de spits van het leven, hun flat niet voor een plekje aan een woon- met thuiswonende kinderen en een drukke erf, maar voor een verbouwd boerderijtje baan, zoeken juist de ruimte en groen op.

81 “Als je veel (zittend) werk doet, heel veel Groen dringt stress moet en daardoor de nodige stress ervaart, bewezen terug is het heel prettig om in je directe omgeving (een betrouwbare biochemische rust te vinden. Om vanuit je huis even een Een meerder heid van de ommetje door het landschap te kunnen ma- mensen gelooft dat natuur een stressmaat) vast te stellen. ken of een stukje te fietsen door de natuur.” rustgevende werking heeft. Bij de tuiniers constateerden Voor onderzoekers Agnes van Van den Berg en Custers met Blitsaerd is volgens Huig bijzonder in de den Berg en Mariëtte Custers alle drie de testmethoden een mate waarin bewoners van de natuur kunnen van de Wageningen Universiteit significant sterker herstel van genieten. “Bouwen zo dicht bij kwetsbaar was dat niet genoeg. stress dan bij deelnemers aan landschap met hoge natuurwaarden is een het onderzoek die binnen met nieuw fenomeen.” Goede voorlichting is Zij wilden het bewijzen. een tijdschrift bijkwamen van volgens hem nodig om te voorkomen dat Daarvoor verrichtten ze twee mens en natuur daardoor op gespannen voet experimenten. Eén naar het een stressvolle ervaring. Ook in met elkaar komen te staan. “Blitsaerd ligt stressherstellende effect van de groenkamer, waar ouderen tegen een prachtig stuk laagveen met veel tuinieren op een volkstuin en in een groene omgeving vogels. Dat zal nu meer bekendheid krijgen. één naar de effecten van het werkten aan een collage met Dat vraagt regels, maar ook handhaving van verblijf in een groenkamer in plaatjes uit natuurgerichte die regels en vooral veel informatie. Het is een zorgcentrum. Ze namen tijdschriften, stelden zij meer belangrijk dat het gebied niet ‘op slot’ gaat. rust vast dan onder de ouderen Dan roept dat alleen maar nieuwsgierigheid hun proefkonijnen niet alleen op. Dus organiseer excursies als het minder concentratie- en stemmings- die in een neutrale kamer met kwetsbaar is, bijvoorbeeld op een mooie tests af, maar ook wat speeksel niet-specifieke tijdschriften aan winterdag.” om het cortisolgehalte de slag gingen.

82 Familie Langbroek Bewoners

Overweldigend. Een betere waterkant terwijl midden omschrijving bestaat niet in het water twee berg- voor het uitzicht van de eenden ronddobberen. familie Langbroek. In de aan Op een tafeltje vlakbij het de achtertuin grenzende raam liggen twee verrekij- sloot zwemt een meerkoet op kers. “Die hebben we altijd oorlogspad en in het poeltje bij de hand, want je weet iets verderop zitten twee nooit wat er voorbij komt”, zwanen te poetsen. Een paar aldus Jan Maarten en Sylvia grutto’s trippelen langs de Langbroek-Schoot. ‘Elke dag een ander schilderij’ Je zou bijna denken dat de familie “Toen we die prijzen hoorden, dachten we: Ontdekkingstocht Langbroek midden in de vrije natuur woont. we zijn gek als we dit niet doen.” Op de oever zit een aalscholver in het Niets is echter minder waar. Ze wonen aan zonnetje te drogen, de vleugels wijd de buitenrand van Blitsaerd op nog geen gespreid. Verder weilanden zover het kwartier fietsen van de Nieuwstad. “We zijn Weids oog reikt, met hier en daar een boerderij, verknocht aan Leeuwarden en willen de In september 2007 hebben ze hun nieuwe, een groepje fietsers en een oude molen. stad niet uit,”vertelt geboren en getogen gelijkvloerse woonstek betrokken. Strak, Ook heeft de familie al acht reeën gespot Leeuwarder Jan Maarten. “In Blitsaerd ruim en met mooie, grote ramen op het in het gebied aan de overkant van de wonen we toch in de stad, maar we noorden.”In de ontwerpfase moesten sloot. Evenals een marterachtig diertje merken er weinig van.” Vanuit hun woon- we daar erg aan wennen”, aldus Sylvia. dat met sierlijke bogen door hun eigen en eetkamer genieten ze dagelijks van “Toch is het schitterend uitgepakt. tuin sprong. “Voor Anne-Lin is dit een indrukwekkende wolkenluchten die over Het licht verandert met het weer. Gaat de geweldige plek om op te groeien. jagen, dreigende regenbuien in de verte, zon schuil achter de wolken, dan lijkt de Ze kan hier heerlijk spelen en leert veel een sprookjesachtige zonsondergang, woonkamer licht te geven. Schijnt de zon over vogels en de natuur. Het is één grote de molen mysterieus gehuld in mist of wel, dan is het licht egaal en heeft het een ontdekkingstocht,” vertelt Sylvia, “en niet bedekt met een dun laagje rijp. “Elke dag diepere tint. Erg mooi.” Ook voor de tuin alleen voor haar.” kijken we uit op een ander schilderij.” is de noordelijke ligging geen punt. Een tuinadviesbureau werkte aan een ontwerp met veel gras en natuurlijk speelruimte voor Gek als we dit hun vijfjarige dochter Anne-Lin. “We willen het landschap in de tuin terug laten komen. niet doen Weids en uitgestrekt. Een vol gebouwde De ontwikkeling van Blitsaerd kwam als tuin past hier niet. En dan zie je ook het geroepen voor de familie Langbroek. ‘verlengde’ van onze tuin, het weiland aan Druk bezig met de adoptie van nog de overkant, niet meer.” een kindje bleek hun vorige huis aan de kleine kant. Hoog tijd om rond te kijken. De eveneens nieuwe wijk Zuiderburen Wind en zand viel af. “Je zit verder van de stad en aan De familie heeft het prima naar hun zin in de woningen die we hebben gezien, Blitsaerd. “Het is gemakkelijk bereikbaar moesten we te veel doen. Sylvia heeft en je bent zo de stad uit. Daarnaast is het namelijk reuma en kan geen trap lopen.” een mooie wijk.” Wel ziet Sylvia uit naar de Zo kwamen ze terecht in Blitsaerd: dicht bij inrichting van enkele speel- en sportveldjes de stad, maar toch mooi vrij en met ruime voor de kinderen, die pas later worden kavels. Op aanraden van de architect kozen aangelegd. Jan Maarten voegt lachend nog ze uiteindelijk voor een riante noordkavel, een verbeterpunt toe: “Die harde wind. Vaak waarop ze met gemak een gelijkvloerse als ik op de fiets uit de stad kom, heb ik woning konden laten bouwen. Toch hebben tegenwind. Daar zouden ze iets aan moeten Sylvia en Jan Maarten lang getwijfeld of ze doen. En het rondstuivende zand. Je vindt er goed aan deden. Totdat vrienden een het overal in huis terug. Maar ja, dat hoort kavel kochten in de Randstad. nu eenmaal bij zo’n wijk in aanbouw.”

86 Rivaal

Ofschoon mijn liefdesliedje wel mooi opklonk aan de waterkant, - als inleiding op hoger spel - was ik al gauw niet meer in tel: de leeuwerik vloog over ’t land! Zodra hij zong, streelde mijn hand in plaats van jou je kippenvel.

Harmen Wind

89 Een wandeling met Freek Nijland

Een wandeling door het van de rust en de verge- Gewoon kijken, of leren Wielengebied met Freek zichten, maar misschien zien. Als je gewoon kijkt, Nijland, oud-bestuurslid nog meer willen weten over dan loop je er wellicht‘Pak de kleine dingen van de Wielenwerkgroep die alles wat er leeft. “Pak de aan voorbij. Als je leert zich sinds de jaren ’70 inzet kleine dingen in het leven kijken, dan zie je steeds voor dit natuurlandschap. om groot te kunnen genie- meer en wordt die achter- Een excursie op schrift die ten”, zegt Freek. Daarmee tuin van Blitsaerd, zoals als eyeopener dient voor refereert hij aan het grote Ultsje Hosper van It Fryskein het leven om groot mensen die vlakbij het ge- natuurgebied waarin heel Gea het noemt, steeds bied wonen. Bewoners van veel schatten verborgen rijker. Duizenden kleine Blitsaerd die nu al genieten liggen. Klein versus groot. schatten, heel dichtbij. te kunnen genieten.’ Hij groeide in het midden van het land op “Dat die man in de lucht wees naar een ging. Toch zet hij zich nog altijd in voor in een groot gezin en ging in 1962 voor vliegende stip en zomaar zei ‘dat is een de belangen van het natuurgebied. zijn scheikundestudie naar de universiteit graspieper’, verwonderde me.” Langzaam- van Utrecht. De man die nu door de natuur aan leerde hij zelf vogels te identificeren. Betrokken blijft hij altijd, want het is ook zijn wandelt en stilstaat bij elk vogelgeluid Hij trok er steeds stelselmatiger op uit, achtertuin. En die kent hij als zijn broekzak. dat hij waarneemt, daarbij langzaam zijn ging de natuur in om vogels te bestuderen. Daarom is hij het, die samen met u een vinger de lucht insteekt om te duiden In 1979 vertrok hij met zijn vrouw en twee wandeling maakt door het Wielengebied. wat hij hoort, studeerde af in scheikunde. dochters naar het dorpje Gytsjerk, ten In de hoop dat u straks nog meer kunt Waarom dat vak? “Simpelweg omdat dat noordoosten van Leeuwarden. Slechts een genieten van de kleine dingen die het het hoogste cijfer was”, antwoordt hij. zucht verwijderd van De Groote Wielen. leven in en rond Blitsaerd zo mooi maken. Zo ging dat in die tijd, met nog geen uitgebreide studiebegeleiding en nog De ontwikkelingen rond Leeuwarden, geen talloze keuzemogelijkheden om te alwaar de gemeente van plan was het vinden wat je zoekt. Misschien was het gebied tot een grote recreatieve attractie mede daarom, dat hij er iets langer over te maken, baarden hem zorgen. Hij richtte deed en zich kweet aan bestuurlijke zaken de Wielenwerkgroep op met als eerste in het studentenleven. Na zijn studie werkte doel die gemeentelijke plannen te ver- Nijland in een laboratorium in Amsterdam. hinderen. En waar het nu gebruikelijk is Het heeft nog geen maand geduurd of hij dat natuurorganisaties een stem hebben in wist: dit is niet mijn leven. “Ik groet jullie”, ontwikkelingsplannen, was dat toentertijd zei hij en hij startte zijn eigen bijlesinstituut nogal vooruitstrevend en vernieuwend. in Utrecht, gaf les in exacte vakken en hielp Samen met vertegenwoordigers uit de examenkandidaten de streep te halen. omgeving (betrokken burgers), It Fryske Gea en enkele vogelwachten, stelde de In 1977 verhuisde hij naar Leeuwarden. werkgroep een onderzoeksrapport In zijn studietijd had hij vaak gezeild samen dat aantoonde hoe belangrijk het nabij Grou en Earnewâld. Het Friese land natuurgebied was. De betekenis en de trok hem. “Je staat in een boot en je ziet waarde van het gebied was slechts bij weinig laag vanaf het water de graslanden. mensen bekend en met dit rapport keerde Het vee dat in de mist opdoemt. De stilte. het tij. Trekvogels en wintergasten zouden De ruimte.” Als kind had Nijland overigens uiteindelijk hun logeerruimte behouden. enige weerzin als er met het gezin gewan- Tot op de dag van vandaag kunnen we deld moest worden, hij was de eerste die daarvan genieten, want het Wielengebied vroeg wanneer ze weer thuis zouden zijn. is grotendeels in handen van It Fryske Gea Het was pas in zijn studietijd dat hij een en de Wielenwerkgroep, waar Nijland na excursie volgde met een vogelwacht. vijfentwintig jaar dienst uit het bestuur

92 93

Maart Grutto’s, grauwe ganzen en koude tenen Het is ijzig koud als Freek Nijland aan het zomerpolder- en winterpoldergrasland. oosten van het Groote Wielengebied het In de verte zie je zomerpolders liggen. land intrekt. Vanuit zijn woonplaats Gytsjerk Dat zijn stukken grasland met lage dijkjes hoeft hij slechts een klein stukje te fietsen eromheen. In de zomer zijn het polders, om bij het natuurgebied te komen dat hem maar in de winter worden ze niet bemalen; zo aan het hart gaat. Het is donderdag daardoor lopen ze onder water.” Hij wijst 20 maart, vijf uur ’s middags als we hem naar de molen in de verte. “Daar kon je eind ontmoeten bij het houten toegangshek. jaren negentig nog wel eens schaatsen. Het Voorzien van warme wollen sokken, Friese boezemwater, het stelsel van meren grote groene kaplaarzen en een dikke jas. en vaarten, heeft in de winter overwegend Het is nodig met deze gure wind. Hij loopt een hoger peil dan ’s zomers. Daardoor de Ryptsjerksterpolder in, iets dat gewoonlijk lopen die bedijkte graslanden onder. rond deze tijd strikt verboden is, omdat Als het dan vriest, kun je daar de ijzers dus er nog volop trekvogels aanwezig zijn, onderbinden en met het zicht op de molen maar voor deze gelegenheid wordt een over het ijs krassen. Het is de laatste jaren uitzondering gemaakt. We zullen zien hoe niet vaak meer voorgekomen. Tegenwoordig de trekvogels hun avondplek opzoeken. zijn die peilverschillen tussen zomer en winter Even de handen warm wrijven en nadat overigens kleiner. Wanneer het te lang duurt het houten hek achter hem dicht valt, voordat de zomerpolders onder water lopen, loopt hij naar een met gras begroeide bult. dan wordt actief water ingelaten.” Opgewerkt uit de grond eromheen die gekenmerkt wordt door sloten en sleuven. “Dit is een winterpolder. Die wordt geacht ’s winters en ’s zomers droog te zijn. Hier hebben ze de waterafvoer echter laten Zomer- en stagneren door afvoersloten te dempen ten gunste van de natuur. Het water kan niet winterpolders weg waardoor het land plaatselijk natter blijft. Als hij op de kleine heuvel staat en over de Heerlijk voor vogels om te foerageren.” vlakte uitkijkt, vertelt hij: “We hebben hier

96 97 Foerageren is de term die gebruikt wordt Plotseling is zijn blik op de lucht gericht ‘Kolganzen komen in groten getale naar het Er vliegt een groep grutto’s over. “Hoor je voor het zoeken en vinden van voedsel. waar twee bergeenden en grauwe ganzen Groote Wielengebied om te overwinteren. ze? Grutto, grutto, grutto!” Ze landen in een Een foerageergebied voor vogels is dus het gebied invliegen. Een prachtig gezicht. In oktober komen de eerste groepen. grote plas verderop. Er staan al honderden eigenlijk een vruchtbare tuin en keuken In de winter slapen hier elke nacht enkele Meestal nog maar enkele duizenden. steltlopers in dat water. Werkelijk een prachtig tegelijk. Freek hoort een witte kwikstaart. tienduizenden kolganzen en brandganzen De ganzen worden aangetrokken door de gezicht. “In die plas staan ook een hoop Die landt menigmaal in de tuinen van in de ondergelopen zomerpolders met de aanwezigheid van een geschikte slaapplaats kieviten. De groep die er nu staat, broedt nog Blitsaerd en is te herkennen aan de sierlijk voeten in het water. Er vliegen nu nog een en de uitgestrekte voedselgebieden in niet. Wanneer vogels nog samen in groepen wippende lange zwarte staart. Een beweeg- paar laag over. In stilte. Ze landen gracieus. de omgeving. In de regel gaan de vogels zijn, dan zijn er nog geen eieren gelegd. lijk diertje en een graag geziene gast. Hun weg vinden ze onder meer door aard- in de loop van maart weer terug naar de Meestal zijn ze dan ook iets meer verspreid magnetische velden en het zicht op de broedgebieden.’ over het gebied, maar in een goed biotoop ‘In het Groote Wielengebied broedt de maan. Knappe koppen. kunnen ze wel tamelijk dicht bij elkaar witte kwikstaart in open grasland, meestal bij Witte kwikstaart (Boumantsje) Kolgans (Blêsgoes) “Een dichtbij gelegen wijk als Blitsaerd broeden. Een biotoop is hun leefgebied; een hek, een brug, een vervallen gebouwtje, ‘Vooral in de maanden maart en april Status: schaarse broedvogel, Status: doortrekker en zou ervoor kunnen zorgen dat de natuur het landschap waarin ze goed gedijen. Dat een bosje of een ander landschapselement. bivakkeren veel bergeenden in het Groote doortrekker in vrij wintergast in zeer uiteindelijk wordt ingesloten door be- is zodoende voor elke vogel verschillend.” Het aantal broedparen is niet groot. Wielengebied. De meeste vogels verblijven klein aantal, onregel- groot aantal bouwing. Gelukkig is de bebouwing vrij Van maart tot oktober zijn witte kwikstaarten op de onder water staande en langzaam matige wintergast Waarnemingen: totaal aantal: 533 zuidelijk gelegen, waardoor de insluiting ‘Kieviten worden het gehele jaar gezien in het overal aan te treffen, zij het niet in grote opdrogende graslanden, maar ook wel in Broedbiotoop: graslanden, met name Vogels: totaal aantal: beperkt is. Groote Wielengebied. De aantallen kunnen aantallen.’ poelen in de Ryptsjerksterpolder. zomerpolders 1.872.076, De duizenden ganzen die hier slapen in de aan het eind van het jaar oplopen tot vele In de maanden daarvoor worden in zachte Broedparen: aantal in 2000: 8 max. aantal: 49.500 winter gaan elke ochtend naar omliggende duizenden vogels. Toch is de broedpopulatie winter-perioden ook wel bergeenden Waarnemingen: totaal aantal: 364 graslanden om voedsel te zoeken. Hoe sterk gedaald in de periode 1771-2000. Historisch landschap gezien, maar de aantallen zijn dan veel Vogels: totaal aantal: 1.509, verder ze daarvoor moeten vliegen, hoe Dit heeft te maken met de omzetting van In het midden van drassig grasland is een kleiner. Na de broedtijd trekken alle vogels max. aantal: 33 moeilijker we ze het maken. Vogels kunnen grasland in moeras en met tal van problemen plek te vinden waar vroeger een boerderij weg en worden het gehele najaar geen in de avond ook de weg kwijtraken of af- die spelen bij weidevogelbeheer, waarbij heeft gestaan. Dat kun je zien aan de rij of nauwelijks bergeenden gezien.’ geschrikt worden door teveel licht. Om die verhoogde predatie (het verschijnsel dat bomen die er in een vierkant omheen staat: versnippering van de natuur te voorkomen is sommige dieren andere dieren doden en ver- de begrenzing van een oud erf. Het zijn de ontwikkeling van de EHS, de Ecologische slinden, red.) slechts één van de factoren is.’ historische tekens in het landschap waar Hoofd Structuur, zo belangrijk. Daarmee de excursieleider op wijst. Achter een zorgen we ervoor dat natuurgebieden met Bron: Dertig jaar vogelleven rond de Groote Wielen, bomenrij die misschien anders simpelweg elkaar verbonden zijn. Daarmee zien we er uitgave Wielenwerkgroep 2003 was afgedaan als bomenrij, is het nu mogelijk niet alleen op toe dat bedreigde dieren om in gedachten een oude hoeve op te zien plantsoorten een kans krijgen te blijven doemen waar vee omheen staat en waar bestaan, maar ook dat er natuurlijke zones oude landwerkmachines in het gras staan. in het landschap liggen waarin geen nieuwe Vlakbij de plaats ligt een oude grafsteen. bouwontwikkelingen kunnen plaatsvinden.” “Mooi rustig plekje.” Bergeend (Berchein) Scholekster (Strânljip) Status: schaarse broedvogel, Status: vrij talrijke broedvogel, doortrekker in vrij doortrekker in tamelijk klein aantal en winter- groot aantal, onregel- gast in klein aantal matige wintergast Broedbiotoop: eendenkorven, holten Broedbiotoop: grasland en moerasruigten Broedparen: aantal in 2000: 70 Broedparen: aantal in 2000: 10 Waarnemingen: totaal aantal: 622 Waarnemingen: totaal aantal: 348 Vogels: totaal aantal 74.888 ‘Door teveel licht in de nacht verliest Vogels: totaal aantal: 3.678, max. aantal 1.700 max. aantal: 108 de vogel het zicht op de maan’

98 99 Als de graslanden droogvallen, ontstaat verzameld om vervolgens met z’n allen naar een school vissen die geattaqueerd wordt Wetlands mooie slikkige grond. Het lijkt haast op het hun slaapplek te gaan. Ze vliegen gezamen- door een haai: zwenkend gaan ze door het Draslanden (Engels: wetlands) zijn waddenlandschap. Midden in de Ryptsjerk- lijk naar de Wielen, waar het dan wit ziet van luchtruim om de aanval van de roofvogel gebieden op de grens tussen landelijke sterpolder en is een laag dijkje te zien. de meeuwen. Van daaruit gaan ze naar de te weren. Onder dat panorama foerageren en waterrijke gebieden, gebieden die “Hier hebben ze grond weggenomen voor ondergelopen graslanden van de Warren. de steltlopers in de grote plas. De geluiden zeer verschillend maar zeer afhankelijk het aanleggen van die dijk. Het is een heel Je zou je hier op de eilanden kunnen wanen, die daarbij te horen zijn, maken het plaatje zijn van beide. Deze wetlands hebben mooi drassig gebied aan het worden. Als met het gekrijs van de meeuwen in de lucht compleet. Niet alleen een onvervalst stuk een zeer grote biodiversiteit en dienen dat water weer is gezakt, dan vestigen zich en de licht zilte geur van het slik.” natuur, maar vooral ook onvervalste schoon- als opslagplaats voor overtollig water. nieuwe planten en raakt het langzaamaan heid. In de verte staan vijf lepelaars terwijl Bij overstroming nemen zij het teveel aan meer begroeid en ontstaan ruigten. Ondertussen bij de plas aangekomen, vlak achter Nijland een watersnip klinkt. water op en bij droogte geven zij dat water In dichtbegroeid moerassig gebied met kijkt hij uit op een groot gebied onvervalste Omringd door geluiden. Een regenwulp, de af en bewaren zo het natuurlijk evenwicht. open plekken broedt de waterral graag, natuur. Hij tuurt in de verte. Dan pakt hij Kievit (Ljip) Sperwer (Sparwer) tureluurs die overvliegen. De grutto’s die hun Een wetland hoeft niet per se een moeras een geheimzinnige moerasvogel, die vroege zijn vogelkijker, zet hem op de standaard Status: vrij talrijke Status: doortrekker en naam roepen. Je kunt je hier sereen voelen. te zijn. Een moeras is meestal extreem kanovaarders kan verrassen met een gegil en begint te tellen. “Ik zie hier ongeveer broedvogel, wintergast in zeer Vlakbij Leeuwarden, in de buurt van een drassige grond, terwijl een wetland een als van een mager speenvarken. Je krijgt ze duizend grutto’s staan.” Duizend grutto’s. doortrekker en klein aantal drukke autobaan, omringd door moeras-, afwisseling van droog en nat kan zijn. eigenlijk bijna nooit te zien.” Een massa vogels die met hun bekken in wintergast in groot Waarnemingen: totaal aantal: 128 weide-, broed-, en trekvogels. Ze hebben In Nederland is de Waddenzee een voor- de plas prikken, op zoek naar voedsel. aantal Vogels: totaal aantal: 147, een plekje weten te vinden waar ze hun beeld van een Wetland. Door de vele ‘Waterrallen broeden in natte moerassen. Een prachtig gezicht. “Vorige week telden Broedbiotoop: grasland max. aantal: 5 avondmaal kunnen nuttigen en waar ze, soorten biotopen vlak bij elkaar is er een Die zijn er in het Groote Wielengebied in we 1.400 grutto’s. In totaal broeden in Broedparen: aantal in 2000: 91 sommigen op één stelt, hun nachtrust vinden. breed scala aan leven. Dat trekt veel vogels ruime mate. In 2000 zijn maar liefst veertien Friesland nog wel 12.000 paar. Dat lijkt veel, Waarnemingen: totaal aantal: 842 en andere roofdieren aan. (bron: wikipedia) broedterritoria vastgesteld.’ maar het is nog maar veertig procent van wat Vogels: totaal aantal: 454.644, ‘De sperwer staat in het Groote Wielen- er zo’n twaalf jaar geleden rondvloog. We max. aantal: 12.500 gebied niet te boek als broedvogel. Tijdens Een ‘wetland’ als bij de Groote Wielen gebruiken de grond zo intensief. Er wordt de voor- en najaarstrek, maar ook in de is in het voorjaar van levensbelang Elke dag een steeds gemaaid, er wordt mest geïnjecteerd winter wordt de sperwer regelmatig gezien. voor trekkende vogels op weg van de in de grond, het gras groeit daardoor zo snel Meestal gaat het om een of twee vogels.’ winterkwartieren in Afrika en Zuid-Europa natuurfilm en wordt vervolgens ook net zo snel weer naar hun broedgebieden in het Noorden. Boven Blitsaerd hangt een sneeuwbui. gemaaid dat de vogels geen tijd krijgen Bron: Dertig jaar vogelleven rond de Groote Wielen, Hier kunnen ze voldoende voedsel vinden De zon die erachter langzaam richting hori- om hun kroost uit te broeden en te laten uitgave Wielenwerkgroep 2003 en krachten opdoen om hun lange reis te zon zakt, zorgt voor een fenomenaal gezicht. opgroeien. Daarom is in de afgelopen kunnen voortzetten en goed doorvoed Stralen die wijd uiteenlopen, een grijze dikke jaren veel gedaan aan mozaïekbeheer in te kunnen gaan broeden. De schemer is streep die uit de wolk naar beneden valt. weilanden. Boeren zorgen er dan voor dat ingevallen. Hij slaat zijn handen nog eens Je zou daar wonen. Elke avond een nieuwe bepaalde delen van hun land later gemaaid warm en kijkt nog een paar keer achterom film op breedbeeld. Dan, in de lucht: worden.” als hij in stilte het gebied verlaat. “Zie je ze? Daar komen stormmeeuwen “Ho, KIJK! Een zwerm spreeuwen die en kokmeeuwen aan. Die hebben zich in aangevallen wordt door een sperwer. Waterral (Wetterhintsje) de namiddag op achterliggende graslanden Zeldzaam mooi!” Ze bewegen zich als Status: vrij schaarse broedvogel, doortrekker Broedbiotoop: nat moeras Broedparen: aantal in 2000: 14 Waarnemingen: totaal aantal: 39 ‘Dat is een geheimzinnige moerasvogel, Vogels: totaal aantal: 74, ‘Een biotoop is een specifiek max. aantal: 11 die vroege kanovaarders kan verrassen met leefgebied van een vogel’ een gegil als van een mager speenvarken’

100 101

Mei Alarmerende vogels in een bont weideveld

De lentetijd van 2008 kenmerkt zich door bonte weide.” Omgeven door het geel hogere temperaturen. Als Freek Nijland aan van boterbloemen, het roestige rood van zijn wandeling begint, schijnt de zon al een veldzuring en ook de pinksterbloem laat paar weken onophoudelijk en zelfs in de zich nog zien met kleine lila roze bloemetjes. ochtend is het al te voelen dat het weer een Een kleurrijk gebied dat afgewisseld wordt warme dag gaat worden. Het is half negen met land dat begraasd is door schapen. als hij de Weeshuispolder inloopt. Omgeven “Dit gedeelte is in het begin van de jaren door de Binnenmiede en de Houtwielen; het zeventig van de vorige eeuw door de water dat met een smalle doorgang verbon- gemeente Leeuwarden opgekocht. Het zou den is aan de Groote Wielen. In de verte, recreatiegebied worden. Gelukkig, gelukkig ten westen van het gebied, liggen aan de is dat niet gebeurd. Het is ontsnapt aan de Dockumer Ee de dorpen Lekkum, Miedum ruilverkaveling en kwam uiteindelijk in beheer Kemphaan (Hoants) en Snakkerburen. Van oudsher de Trije van It Fryske Gea. We spreken over 182 ha Status: mogelijk nog Doarpen genoemd. De bewoners waren fel natuurgebied. Vroeger zag je hier nog veel onregelmatige ‘In de jaren zeventig broedden nog ca. gekant tegen de ontwikkeling van Blitsaerd, kemphanen en watersnippen, dat gebeurt broedvogel, 30 hennen in het Groote Wielengebied. met name omdat het uitzicht op de Wielen niet zo vaak meer. De aantallen zijn drastisch doortrekker in tamelijk Zowel in de zomerpolders van de hen na aan het hart ligt. Vanaf de plek waar verminderd.” Waren er in de jaren zeventig groot aantal, onregel- Ryptsjerksterpolder als in de winter- de natuurliefhebber nu staat, neemt rust de nog zo’n vijfendertig watersnipbroedparen in matige wintergast polders van de Binnenmiede en de overhand en wandelt hij onder het geroep het Groote Wielengebied, nu zijn dat er nog Broedbiotoop: grasland Weeshuispolder. Ook in nabijgelegen van een grutto het land in. slechts vijf. Broedparen: aantal in 2000: 0 agrarische graslanden als de Bullepolder, Waarnemingen: totaal aantal: 589 de graslanden bij Lytse Geast en rond Het landschap wordt gekenmerkt door Vogels: totaal aantal: 81.042, de Bouwepet broedden nog kemphanen. weidebloemen. “Deze graslanden lagen max. aantal: 4.300 Er was een vaste baltsplaats in de vroeger heel ver weg van boerderijen. Binnenmiede met 20-25 hanen en een Het land werd voor de jaren ’70 verhuurd aan kleinere dependance in de Ryptsjerkster- (hobby)-boeren. Iedereen bezat een klein polder met wat hanen.’ stukje grond en deze landerijen zijn dus door de jaren heen zeer gering gebruikt. Daardoor Bron: Dertig jaar vogelleven rond de Groote Wielen, ontstaat ook nu nog jaarlijks een prachtige uitgave Wielenwerkgroep 2003 ‘ In 1999 was het laatste broedgeval van een kemphaan in de Weeshuispolder. Het nest werd geplet door een zich neervlijende pink.’

104 105 In het rapport van de Wielenwerkgroep wordt weer op de graslanden van het Groote ‘In eerste instantie verblijft de tureluur vooral “Dat geluidje daar: ‘tjiep tjiep tjiep…’ dat is over de kemphaan verteld: ‘Met de uitvoe- Wielengebied. Een waanzinnige gedachte, op ondiepe en slikkige plekken op de onder een graspieper. Kijk! Daar landt hij, op dat ring van de Ruilverkaveling Tytsjerksteradiel dat zulke kleine beesten zulke grote water staande zomerpoldergraslanden in de paaltje. Dat doet hij bijna altijd. Hij zingt en werden de agrarische graslanden gemoder- afstanden afleggen. Prachtig. Ryptsjerksterpolder. Daarna worden ze ook in zingt, vliegt dan omhoog, vervolgens spreidt niseerd en verdween de kemphaan daar als omliggende gebieden gezien. In juni worden hij zijn vleugeltjes als een soort parachuutje broedvogel. In de eerste helft van de jaren ‘Een tienjarig onderzoek in de Binnenmiede de meeste vogels gezien. Mogelijk omdat en laat zich haast dansend door de lucht tachtig steeg tijdelijk het aantal broedende en Weeshuispolder heeft laten zien dat, er dan gezinnen met jongen in het veld weer naar beneden vallen. Hij landt bijna hennen in de Binnenmiede en de Weeshuis- gemiddeld over de jaren, de grutto-paren lopen, waarvan de alarmerende oudervogels altijd op een paaltje. Moet je horen; een polder. Er was sprake van overloop. Het succesvol zijn. Dit ondanks de aanwezigheid sterk de aandacht trekken. Na het vliegvlug zangvlucht in optima forma!” De graspieper Groote Wielengebied raakte langzamerhand van vossen in het gebied. Er overleven vol- worden van de kuikens trekken de tureluurs lijkt er geen genoeg van te krijgen. Hij zingt, geïsoleerd, het werd een eiland te midden doende jongen om de populatie in stand te Grutto (Skries) Tureluur (Tjirk) weg, vooral naar de Waddenzee.’ stijgt op en landt, af en toe met nog een van een kemphaanloos gebied. Daarna daal- houden. Sinds de jaren tachtig zijn de aan- Status: vrij talrijke broedvo- Status: vrij talrijke broedvogel, vlugge draai in de lucht, weer op het paaltje. den de aantallen weer. Ook het aantal hanen tallen grutto’s op de slaapplaats vrij constant gel, doortrekker in doortrekker in vrij klein In het natuurgebied inventariseren vier Nijland aanschouwt het spel met een glim- op de baltsplaats daalde. De weinige hanen gebleven. Opvallend, in aanmerking geno- groot aantal aantal vrijwilligers zes keer per jaar de vogels die lach en loopt pas verder als hij ver boven zich konden de sociale structuur niet meer hand- men dat de Friese broedpopulatie tijdens Broedbiotoop: grasland Broedbiotoop: grasland in het Groote Wielengebied rondvliegen de bruine kiekendief in het vizier krijgt. haven en verlieten begin jaren negentig de deze periode gehalveerd is.’ Broedparen: aantal in 2000: 53 Broedparen: aantal in 2000: 50 en broeden. Ze spreken over territoria als baltsplaats. Dat was het begin van het einde. Waarnemingen: totaal aantal: 500 Waarnemingen: totaal aantal: 429 ze het over het aantal broedparen hebben. Bron: Dertig jaar vogelleven rond de Groote Wielen, In 1999 was het laatste broedgeval van een Een grutto beschermt het nest goed en als Vogels: totaal aantal: 92.035, Vogels: totaal aantal: 7.256, Elk paar heeft namelijk zijn eigen territorium. uitgave Wielenwerkgroep 2003 kemphaan in de Weeshuispolder. Het nest het paar jongen heeft, dan kun je er zeker max. aantal: 8.000 max. aantal: 201 Noem het een eigen kamer in dat grote werd geplet door een zich neervlijende pink.’ van zijn dat een luchtaanval op zijn plaats is natuurlandschap. Een paar bakent het als je te dichtbij komt. De grutto die even territorium af door er rond te vliegen en daarvoor op de paal landde, zit er nog te roepen c.q. te zingen. Binnen het eigen De eieren zijn steeds. “Die heeft geen jongen, hij blijft territorium voelt een dier zich sterk en zal zo rustig zitten.” De tureluurs die boven hij indringers bevechten, daarbuiten zal uitgekomen ons vliegen, maken echter een hels kabaal. hij eerder vluchten. Ook de veldleeuwerik Er strijkt een grutto neer op de paal van Tutút,tutút, schreeuwt het paar. “Dat houdt hoor je duidelijk. Hij vliegt rond om zijn een hek. De grutto’s die hij in maart zag, in dat ze jongen hebben. Het mooie van territorium te bevestigen. Het is een klein hebben zich ondertussen verspreid over de een tureluur is dat zolang de eieren nog niet stipje hoog in de lucht, nauwelijks te zien, wijde omgeving. De meeste grutto’s gaan zijn uitgekomen, het paar vertrouwt op de zo ver weg lijkt het. “Je kunt het vogeltje ook niet meer noordelijker en blijven hier hoogte van het gras. Het nest verstoppen ze vaak alleen zien als je hem hebt zien op- tot ze uitgevlogen jongen hebben. Tegen zo goed dat ze er blind op vertrouwen dat stijgen. Ik ontdek hem door zijn zang en juli/augustus vertrekken ze weer richting de eieren niet gevonden worden. Pas als de wacht nu tot hij zijn vleugels vouwt en zich als Afrika waar ze overwinteren. Ze leven daar kuikens uit het ei zijn gekomen, dan zul je de een steen naar beneden laat vallen. Slechts van de rijst die overgebleven is na de oogst. ouders horen. Een jongeling die nieuwsgierig een paar meter boven de grond vouwt hij Via Spanje en Portugal trekken ze weer en onwetend het leven inloopt, is uiteraard ze weer open en landt. De veldleeuwerik noordwaarts en tegen februari landen ze een gemakkelijke prooi voor roofdieren.” heeft werkelijk een prachtige zangvlucht.”

‘Hij laat zich als een steen naar beneden vallen!’ 106 107 Een ochtend Juni ‘De inventarisaties van 1980 tot 2000 van het nest gooien zodat hij al het voedsel wezen uit dat de populatie van de kleine kan opeisen. Een naar beestje als je het zo begeleid door karekiet haast niet groter en niet kleiner is bekijkt, maar de eerste blik op het vliegende geworden. Er werden respectievelijk 129 volwassen exemplaar brengt iets euforisch en 137 broedparen geteld. Mogelijk heeft naar boven. rietzangers dit te maken met het feit dat de lengte aan rietkragen langs meren en vaarten “Hij is gemakkelijk herkenbaar in de vlucht, Het is vijf uur in de ochtend als Freek Nijland De kleine karekiet laat zich horen. (voorkeursbiotoop van de vogel) niet is al doen zijn spitse vleugels denken aan de de buitenboordmotor uit zijn schuur pakt en “Dit kleine vogeltje komt pas laat in het toegenomen.’ vleugels van een valk. Zijn smalle lange staart achter in zijn fietstas plaatst. Een jerrycan broedseizoen aan, in de eerste/tweede staat lijnrecht achter zijn lijf. De vleugels met extra benzine in de andere tas en een week van mei. Hij roept heel duidelijk: Kleine karekiet (Reidfinkje) Bosrietzanger (Wylgensyske) ‘Het grootste aantal bosrietzangers (11) is zitten vrij ver naar voren en hij heeft zo’n trechtertje om bij te vullen. Een zware karre karre kiet kiet en als je hem ziet Status: talrijke broedvogel, Status: vrij schaarse broed- geteld op 31 mei 1980 bij een broedvogel- grappig hangbuikje, zie je?” De koekoek lading, maar het is slechts een klein stukje dan zul je merken dat hij sprekend op de doortrekker vogel, doortrekker inventarisatie van jonge boomopslag in vliegt een hoog struikbosje in en nog geen fietsen naar het haventje van Gytsjerk waar bosrietzanger lijkt.” Het verschil tussen die Broedbiotoop: natte rietmoerassen Broedbiotoop: moeras met overjarige het recreatiegebied, vlakbij waar nu het seconde daarna laat hij zich in deze vroege zijn bootje ligt en waar we hem ontmoeten twee vogels is echt alleen te horen door en rietkragen (riet)ruigte en restaurant Groote Wielen is gevestigd. ochtend horen: koe-koek, koe-koek, koe- voor de laatste tocht door het Groote de zang en door de plek waar het gezang Broedparen: aantal in 2000: 137 jonge boomopslag Bosrietzangers zijn alleen in en rond de koek. En hoewel het bosje best ver weg Wielengebied. Midden in het ochtendgloren vandaan komt. De klanken van de karekiet Waarnemingen: totaal aantal: 132 Broedparen: aantal in 2000: 17 broedtijd waargenomen. Het betreft dan staat, klinkt de roep dichtbij. Het geluid van komt hij op zijn fiets aan bij de haven. komen uit het riet en zijn tweelingsoort zingt Vogels: totaal aantal: 969, Waarnemingen: totaal aantal: 43 ook alle zingende mannetjes of daarmee de vogel reikt ver. Nadat hij zijn boot heeft gehoosd, het is vaak vanuit een bossage. “Het geluid van max. aantal: 60 Vogels: totaal aantal: 105, samenhangende paartjes.’ lang geleden dat hij ermee voer dus er ligt de bosrietzanger is prachtig, veel rijker.” max. aantal: 11 ‘In het Groote Wielengebied is de roep aardig wat water onder de houten planken, Alsof de vogel het gehoord heeft, laat iets van de koekoeken vaak te horen bij de hangt hij de motor erachter, trekt aan het verderop een bosrietzanger zich horen. Broedparasiet eendenkooien, maar ook in bomen in touw van de startmotor en vaart onder We varen er naartoe en zetten vlakbij vlug Boven de boot vliegt een koekoek over. de koekoekspetten. Af en toe worden licht gebrom tegen half zes de haven uit. de motor weer uit. Als de boot in stilte langs “Kijk! Die heb je vast nog nooit eerder ge- vrouwtjes gespot die op zoek zijn naar Achter hem komt de zon op als hij over het riet glijdt, horen we hem duidelijk. zien!” Deze vogel laat zich zelden zien, geschikte zangvogelnesten om eieren in te de Rijd in de richting van de Sierdswiel De eerste tonen lijken op die van de kare- is zeer schuw, maar je hoort hem altijd goed leggen. De broedpopulatie rond de Groote vaart. Bij een inham zet hij de motor even kiet, maar dan gaat het concert verder. door zijn herkenbare ‘klok-geluid’; koe-koek, Wielen is ca. twee tot vier broedparen.’ stil en denkt terug aan de jaren ’80, waarin De bosrietzanger is overigens een fantas- koe-koek. De koekoek is een broedparasiet, de Wielenwerkgroep streed om die kleine tische imitator en kan onverwachts ook zoals dat wordt genoemd, en laat het Bron: Dertig jaar vogelleven rond de Groote Wielen, kreek te behouden. Voor velen lijkt het de zang van een merel of een mees laten broeden en grootbrengen van de jongen Wielenwerkgroep 2003 maar een klein deeltje natuur in een groot horen. “Weet je wat zo bijzonder is, je weet over aan andere vogels. De vogel is daarin gebied. Wat zou het uitmaken om dat dicht nooit wat de volgende strofe zal zijn.” vrij vernuftig, want zelfs de eieren lijken te gooien? Maar het is natuur. En het klopt, op die van de vogel waarvan ze het nest je ziet hoe mooi het zich ontwikkeld heeft. Koekoek (Koekoek) bezoekt. Het koekoeksjong komt vaak eerder Dikke rietkragen waarin heel veel vogels Status: schaarse broedvogel, uit en het eerste wat het doet is de andere verstopt zitten. doortrekker eieren (of zelfs jonge kuikens) over de rand Broedbiotoop: graslanden, moeras Broedparen: aantal in 2000: 3 Waarnemingen: totaal aantal: 85 Vogels: totaal aantal: 135, ‘Weet je wat het mooie is? max. aantal: 5 ‘Het eerste dat het jong doet is de Je weet nooit wat de volgende andere eieren, of zelfs jonge kuikens, strofe zal zijn’ over de rand van het nest gooien’

108 109 Door rietkragen “Dat is werkelijk één van de mooiste vogels ‘De broedpopulatie van de rietzanger is met Voor de boot duikt een fuut de diepte in. die er zijn.” Onvoorstelbaar dat zo’n klein name vanaf eind jaren tachtig toegenomen De watersport in De Groote Wielen is ver- meer leven beestje in de herfst naar de hitte van de door de omzetting van grasland in moeras. minderd omdat niet overal meer mag worden Nijland vaart rustig langs het riet en wijst af Sahara trekt en zelfs verder nog, naar het Juist door de relatief grote oeverlengte aangelegd. Er zijn enkele steigers gebouwd, en toe naar een klein vogeltje dat horizontaal zuidelijkste deel van Afrika. met goed ontwikkelde rietkragen is het maar daar liggen ’s nachts haast nooit meer aan een stengel hangt of boven op een Groote Wielengebied een van de beste jachten aan. In de ochtend zie je wel veel pluim zit. Hij vertelt dat op deze wijze ook ‘Pas begin jaren ’90 werd de blauwborst leefgebieden voor de soort in Friesland.’ vissers, vertelt hij. “Een mooi gezicht, op dat de jaarlijkse inventarisaties plaatsvinden; voor het eerst gezien in het Groote Wielen- vlakke water een bootje en iemand die geniet vanuit het bootje turen in en luisteren naar gebied. Rond 2000 werden 14 broedparen van de stilte, van de ruimte om zich heen. de geluiden in het riet. Omdat elke vogel geteld. De broedpopulatie heeft zich zeer Oernatuur Die stilte wordt ’s middags overigens steeds zijn eigen territorium heeft – een broedend snel ontwikkeld. De waarnemingen betreffen Blauwborst (Blauboarske) Rietzanger (Reidsjonger) Het water van de Wielen ligt volkomen vaker doorbroken door mensen die met de paar bakent haar terrein altijd duidelijk af – vaak zingende mannetjes in de broedtijd. Status: vrij schaarse Status: talrijke broedvogel, rustig en glad tussen het riet als we er met aanhanger hier naartoe rijden, de speedboot is tijdens het broedseizoen een goede Daarbuiten laat de vogel zich nauwelijks zien broedvogel doortrekker de boot langzaam een lijn door trekken. in het water leggen om eens even keihard inschatting te maken van het aantal vogel- of horen.’ Broedbiotoop: moeras- en rietland Broedbiotoop: moeras en oeverzones Nijland vertelt over het moeras waar we door het water te racen. Strikt verboden, soorten dat het gebied bezoekt. Het Groote met wat boompjes en met overjarig riet naartoe varen: “Als je de waterhuishouding maar het gebeurt.” Wielengebied telt alles bij elkaar twaalf struiken Broedparen: aantal in 2000: 226 in een gebied verandert, als je het water kilometer rietkragen. “Het riet heeft hier Rietzangers Broedparen: aantal in 2000: 14 Waarnemingen: totaal aantal: 208 niet meer afvoert, dan herneemt de natuur Nijland vertelt dat dat ook één van de de ruimte, het heeft de kans gekregen te Door die kilometers rietkragen in het Groote Waarnemingen: totaal aantal: 15 Vogels: totaal aantal: 1.828, zijn oorspronkelijke loop. redenen was waarom de Wielenwerkgroep groeien. Met het achterliggende grasland, Wielengebied zijn er zeer veel rietzangers. Vogels: totaal aantal: 29, max. aantal: 130 In dit gebied zijn veel jonge moerassen bang was voor de nieuwe wijk. De speed- het moerasgebied en die vele rietkragen Hier vanaf de waterkant, als je rustig vaart, max. aantal: 7 ontstaan en de afwisseling van het landschap boot is een leuke gadget, maar het brengt heeft zich een mooi afwisselend landschap zie je ze aan de rietstengels hangen. Hoewel hier is prachtig. Het weidegebied met alle veel onrust in het natuurgebied. Bovendien, gevormd en daardoor is zoveel leven in dit gedeelte van Friesland de populatie De aantalsvermeldingen van de vogels zijn vogels die er foerageren en dan dat moeras: de golfslag zorgt ervoor dat het nest van bij- ontstaan.” talrijk is, is het aantal vogels in Nederland afkomstig uit tellingen van de Wielenwerkgroep oernatuur. Als je bedenkt dat in Nederland voorbeeld een fuut met één keer langs varen de afgelopen jaren sterk afgenomen. 1971 tot 2000. bijna alles is gemaakt, dan komt moeras op z’n kop in het water ligt. Dan klinkt vanuit het riet het gezang van een Het blijkt dat gemaaid rietland veel minder toch het dichtst bij hoe het oorspronkelijk blauwborst. In het kleine bootje staat onze broedparen herbergt dan overjarig rietland. is geweest.” Bron: Dertig jaar vogelleven rond de Groote Wielen, gids op om de vogel te kunnen ontwaren. Het bestaan van de rietzanger hangt dus in Wielenwerkgroep 2003 Zijn enthousiasme is aanstekelijk, dit moet grote mate af van de wijze waarop we met wel een heel bijzonder diertje zijn. Als hij onze moerassen en rietlanden omgaan. hem in het vizier krijgt, wijst hij. Daar, op “Kijk, daar gaat hij in zangvlucht. Als je de tak van een struik, zit een prachtig klein een rietzanger denkt te horen, maar je kunt diertje te zingen. Iets kleiner dan een mus. hem niet vinden, dan is het een kwestie van Het heeft een bruin kopje met een licht wit geduld. Hij vliegt vanzelf een keer omhoog streepje boven het oog en het blauw op zijn uit het riet om, terwijl hij zingt, zich even in borst is onbeschrijflijk. In het midden ervan de lucht te laten zien!” zit een helder wit vlekje.

‘Dat is één van de mooiste ‘De golfslag van een vogeltjes die er zijn’ speedboot zorgt ervoor dat nesten omklappen’

110 111 Een zeldzaam geluid Bij de Gelte Herne leggen we de boot aan de wal. “Dit gebied is vijftien jaar oud. Vroeger waren dit weilanden. Dit is nou zo’n fantastisch voorbeeld van hoe de natuur haar loop herneemt en die oeruitstraling krijgt. Sommige mensen vinden het chaos. En dat klopt. Het is een prachtige chaos!” De wilgstruwelen hangen over de oever. De grond sopt onder de laarzen. De zon schijnt warm op het gelaat. In iets hoger geboomte klinkt de tjiftjaf. Weer vliegt er een koekoek over. In de verte wordt een bruine kiekendief aangevallen door een kievit die haar kroost beschermt. Een visdiefje vliegt boven ons. Bergeenden glijden sierlijk door de blauwe lucht en in een boom verderop klinkt een fitis. En dan horen we het. Een zeldzaam geluid. In de verte klinkt een sprinkhaanrietzanger. Hoge tonen, haast niet hoorbaar, maar hij zit er. Iets verderop in het hoge gras. Nijland lacht. De ochtend is volmaakt.

Dit grote natuurgebied, de achtertuin van Blitsaerd, herbergt zoveel mooie kleine schatten. Je waant je in een paradijs als je bij dageraad de boot pakt en in stilte over het gladde water vaart. Klein versus groot. Gewoon kijken, of leren zien. Als je gewoon kijkt, dan ga je er wellicht aan voorbij. Als je leert zien, als je goed luistert… dan word je je langzaam bewust van de schoonheid om je heen.

‘Als je leert kijken, als je goed luistert, dan word je je langzaam bewust van de schoonheid’

112

Tureluur

Opgewonden weideruiter die de wind de sporen geeft, waarom zien we nog zo zelden hoe je op zijn adem zweeft?

Uitgelaten rustverstoorder die de oudste rechten heeft, waar ben jij opeens gebleven, tureluur eens dat je leeft!

Harmen Wind

117 Colofon concept en idee Nynke Bout en Kees Terwisscha van Scheltinga Niets uit deze uitgave mag worden vermenig- communicatieadvies Sinnetaal vuldigd en/of openbaar gemaakt door middel redactie Schrijfburo Terwisscha & Wagenaar van druk, internet, fotokopie, microfilm, of op Simone Postma welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke Marieke Vinckers toestemming van de uitgever. Joke Schaapman Ben Wagenaar De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteurs- Mariska Snakenborg rechten op het in dit boek gebruikte materiaal eindredactie Bert van der Moolen te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Douwe Oberman Degenen die desondanks menen zekere rechten Theun Wiersma te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog Harold Dragt wenden tot de uitgever. Simone Postma Kees Terwisscha van Scheltinga De uitgever, auteurs en fotografen hebben bij de Nynke Bout samenstelling van dit boek uiterste zorgvuldigheid Met speciale dank aan Freek Nijland voor zijn inhoudelijke adviezen. betracht. Desondanks is het mogelijk dat in de gedichten Harmen Wind tekst of op kaarten onjuistheden voorkomen. fotografie Martin Rijpstra (omslag, pag. 2, 9, 12, 17, 18, 24, 291 ,30, 33, 36, 38, De uitgever wijst nadrukkelijk elke aansprakelijk- 41, 42, 48, 54, 60, 66, 72, 77, 78, 80, 83, 84, 90, 103, 105, 112, 118) heid af voor de gevolgen van eventuele Gerrit Tuinstra (pag. 1091, 116) onjuistheden en onvolkomenheden in dit boek. Dick Goslinga (pag. 10, 50, 54, 71, 74, 87, 96, 99, 104, 107, 111, 114) Teun Veldman (pag. 23, 34, 63, 64, 88, 93, 1002, 108, 1092 en 110) © 2008 K. Boersma (pag. 1001 en 106) Dit boek is een uitgave van Henk Dikkers (pag. 101) de Friese Milieu Federatie. Aerovisio Sneek, Ronald Abelskamp (pag. 20 en 68) Het is tot stand gekomen door samenwerking Stoelwinder fotografie (pag. 981) tussen Friese Milieu Federatie, Wielenwerkgroep, Anton Huitema (pag.982) It Fryske Gea, Wind Groep en de gemeente Wielenwerkgroep (pag. 14, 281, 29 en 571) Leeuwarden. Harold Dragt (pag. 572) Theo de Witte (pag. 32) Dico de Klein (pag. 6, 26, 44, 47, 53 en 94) Louis Dijkstra (pag. 97) ontwerp boek en kaart BW H ontwerpers topografische kaart Buro Invorm BNO druk Hellinga grafische specialisten oplage 1000 stuks papier omslag kraftkarton binnenwerk Munken Polar 130 grs bindwerk Hexspoor te Boxtel eerste druk september 2008 ISBN 978-90-79811-01-4 NUR 401

119 120