Plemiona Polskie: Organizacja Społeczna I Gospodarka

Plemiona polskie: organizacja społeczna i gospodarka

Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliograﬁa:

Prokopiusz z Cezarei, O ustroju i zwyczajach Słowian naddunajskich, [w:] Słowiańszczyzna pierwotna. Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej, oprac. Gerard Labuda, Warszawa 1954. Prokopiusz z Cezarei o ustroju i zwyczajach Słowian naddunajskich Plemiona polskie: organizacja społeczna i gospodarka

Najważniejszym zajęciem mieszkańców osad było rolnictwo, ale zajmowano się również łowiectwem i zbieractwem. Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: www.pixabay.com.

Przez stulecia na obszarze obecnej Polski osiedlały się różne plemiona. Słowianie pojawili się tu ok. V–VI w., opanowując tereny między Odrą, Wisłą a Bugiem. Ich pochodzenie do dzisiaj nie jest do końca wyjaśnione. Jedna z teorii mówi, że przybyli z ziem położonych między Dniestrem, Dnieprem a Prypecią. Wraz z osiedleniem się na nowych terenach stworzyli własną organizację społeczną i strukturę gospodarczą. Do dziś w języku polskim pozostały jej ślady – czy wiesz, od czego pochodzą takie nazwy jak Opole, Trzebnica czy Praga?

Twoje cele

Wyjaśnisz, gdzie i z jakich powodów osiedliły się plemiona polskie. Przeanalizujesz, od czego pochodzą nazwy: Opole, Trzebnica, Praga. Scharakteryzujesz, jak wyglądał dzień powszedni w osadzie słowiańskiej na ziemiach polskich. Przeczytaj

Wśród plemion polskich

Ziemie polskie w okresie przedpaństwowym zamieszkiwały liczne plemiona. Trudno jest ustalić, ile ich dokładnie było i które dokładnie ziemie zajmowały. W miarę pewną wiedzą dysponujemy jedynie w odniesieniu do tych największych. Wiadomo, że Wiślanie opanowali tereny nad górną Wisłą i byli skupieni wokół Krakowa. Na Śląsku osiedlili się Ślężanie, z głównym ośrodkiem w okolicach późniejszego Wrocławia, Dziadoszanie (lokalizowani w okolicach dzisiejszego Głogowa), Bobrzanie, Trzebowianie i Opolanie. Na Kujawach, w okolicach datowanego na późniejszy okres grodu Kruszwica, siedziby znaleźli Goplanie. Pomorzanie – podzieleni wewnętrznie na kilka pomniejszych plemion – skupiali się na terenach, na których w okresie piastowskim powstaną ośrodki takie jak Gdańsk, Kołobrzeg i Szczecin. Z plemion pomorskich najlepiej poświadczeni źródłowo są Wolinianie z głównym ośrodkiem Wolin. Trudniej jest ustalić siedziby Lędzian. Uważa się, że osiedlili się oni w części południowo‐wschodniej ziem polskich. Mazowszanie, o których nie wspomina niemal żadne źródło z epoki, przypuszczalnie zajęli tereny nad środkowym biegiem Wisły, w okolicach powstałego w czasach późniejszych Płocka. Drugim plemieniem, którego nie wymienia żadne źródło z wczesnego okresu, są Polanie. Prawdopodobnie na przełomie VIII i IX w. plemienia tego albo jeszcze nie było, albo było ono bardzo nieduże. Wzmianki o Polanach pojawiają się natomiast w źródłach późniejszych. Przypuszcza się, że plemię to zasiedliło obszary nad Wartą, wokół terenów, gdzie powstaną grody Gniezno i Giecz. Rozmieszczenie wybranych plemion polskich przedstawia poniższa mapa. Plemiona na ziemiach polskich według źródeł i archeologów. Scharakteryzuj miejsca osiedlania się plemion polskich. Jaką rolę pełniły warunki naturalne w wyborze siedzib? Źródło: Krysan Chariza i zespół, tylko do użytku edukacyjnego.

Plemiona ze względów obronnych i gospodarczych osiedlały się nad rzekami. W gęsto zalesionym kraju rzeki pełniły funkcję głównych szlaków komunikacyjnych. Podobnie jak rozległe puszcze wyznaczały też granice oddzielające poszczególne kręgi osadnictwa.

Rzeki, tereny podmokłe i gęste puszcze stanowiły naturalne granice dla osadnictwa plemiennego. Źródło: pxhere.com, domena publiczna.

Granice te nie były jednak na tyle szczelne, by uniemożliwić wymianę między plemionami. W rezultacie plemiona słowiańskie zamieszkujące ziemie polskie były sobie bliskie pod względem języka, religii, kultury społecznej oraz struktur politycznych i gospodarczych.

Od rodu do wspólnoty sąsiedzkiej

Początkowo wszystkie ludy słowiańskie, w tym plemiona polskie, żyły w grupach społecznych określanych mianem rodu. W jego skład wchodziło kilka spokrewnionych rodzin, wywodzących się od wspólnego przodka. Ród z reguły zamieszkiwał jedną osadę, wszyscy jej członkowie wspólnie uprawiali ziemię i zapewniali sobie obronę przed obcymi. Jednak wielka wędrówka ludów i związane z nią przemieszczenia plemion spowodowały rozbicie i rozproszenie wielu rodów.

Na gruzach dawnej organizacji rodowej zaczynała się kształtować więź sąsiedzka. Ludzie połączeni poczuciem wspólnoty zamieszkiwanego terenu tworzyli organizacje terytorialne zwane opolami. Echa tego procesu do dziś są widoczne w nazwach wielu słowiańskich miast. Opola nie były zbyt duże, zajmowały przeciętnie obszar liczący od 400 do 600 km2 . Wzrost zagrożenia zewnętrznego ok. VII w. spowodował łączenie się opoli w większe grupy, zwane plemionami, a te w jeszcze liczniejsze plemiona lub związki plemienne. Obejmowały one z reguły znacznie większy obszar, zwykle od kilku do kilkunastu dawnych okręgów opolno‐grodowych. Struktury plemienne nie były też trwałe. Niektóre szybko się rozpadały, inne łączyły w większe plemiona. Najlepiej rozwinięte grupy zajmowały obszary nad górną Odrą i Wisłą. Było to związane z tym, że wspomniane tereny znajdowały się pod wpływem wyżej rozwiniętych państw południa Europy (państwa wielkomorawskiego, a przez nie państwa frankijskiego). Rozwój ten zahamowało jednak podporządkowanie ich sobie przez państwo wielkomorawskie, a później państwo czeskie. Plemiona zamieszkujące Pomorze znalazły się w streﬁe wpływów północnych, w szczególności normańskich. Pomiędzy terenem wpływów południowych i północnych znajdował się (w części centralnej ziem polskich) obszar o słabszym rozwoju, ale też niebudzący zainteresowania ze strony silniejszych państw sąsiednich. To tutaj – na terenie późniejszej Wielkopolski – miała powstać kolebka państwowości polskiej.

Wiec i książę

Historyk bizantyjski Prokopiusz z Cezarei w swojej Historii wojen tak pisał o ustroju i zwyczajach Słowian:

Prokopiusz z Cezarei “ O ustroju i zwyczajach Słowian naddunajskich […] nie podlegają władzy jednego człowieka, lecz od dawna żyją w ludowładztwie i dlatego zawsze wszystkie pomyślne i niepomyślne sprawy załatwiane bywają na ogólnym zgromadzeniu. Źródło: Prokopiusz z Cezarei, O ustroju i zwyczajach Słowian naddunajskich, [w:] Słowiańszczyzna pierwotna. Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej, oprac. Gerard Labuda, Warszawa 1954.

Organizacja polityczna Słowian zamieszkujących obszar dzisiejszej Polski była podobna do tej występującej wśród innych plemion słowiańskich. Najważniejszym organem sprawowania władzy we wspólnocie plemiennej był wiec, gromadzący wszystkich wolnych mieszkańców. Do jego kompetencji należało podejmowanie najistotniejszych decyzji dotyczących mieszkańców, m.in. spraw sądowniczych (w tym zatargów sąsiedzkich), wyznaczania siedzib dla nowych osadników, kwestii wojny i pokoju.

Gdy pojawiły się nowe formy gospodarki, dające większe zyski, dochodziło do zróżnicowania majątkowego i bogacenia się niektórych rodzin. W efekcie z czasem wyłoniły się osoby zamożne i wpływowe, mające większe aspiracje polityczne. Ich trzon stanowiła starszyzna plemienna – grupa ludzi możnych i doświadczonych, która od ok. VIII w. zaczęła monopolizować dostęp do władzy. Niektóre najbogatsze i najsilniejsze rody rywalizowały między sobą o wpływy polityczne. W toku walk przewagę zyskiwał jeden ród, z którego wyznaczano zwierzchnika całego plemienia. Najpierw powoływano go tylko na czas wojny, ale niektórym osobom udawało się utrzymać panowanie również w czasie pokoju, a nawet powiększyć dość znacznie tereny, na których sprawowały władzę. Z czasem owych naczelników zaczęto zwać książętami.

Czerteż, łaz, trzebież, prażenie…

W czasach, gdy na ziemiach polskich zaczynały się pojawiać pierwsze plemiona słowiańskie, ogromne połacie terenu zajmowały lasy. Wśród nich można było spotkać niewielkie pola i łąki, na których koncentrowało się osadnictwo. Podstawę utrzymania tamtejszej ludności stanowiło rolnictwo. Najstarszą techniką uprawiania ziemi było wypalanie lasów – zdjęcie poniżej pokazuje, jak mogło ono wyglądać.

Od wypalania lasów pochodzą występujące do dziś takie nazwy miejscowości jak Żary, Żarki, Praga (od prażenia), Łazy, Łaziska, Żdżary, Trzebnica, Trzebinia (od trzebieży, co oznaczało karczowanie lasu). Źródło: Pixabay.com, domena publiczna.

Technika wypalania lasów nie wymagała używania narzędzi ornych. Ziarno po prostu rzucano w grubą warstwę popiołu powstałą po wypaleniu fragmentu lasu, przykrywano cienką warstwą ziemi lub piasku i czekano, aż zakiełkuje. Niestety deszcze często wypłukiwały ziarno, co powodowało nieurodzaj. System gospodarki żarowej przez intensywną uprawę wypalonego terenu przyspieszał też jałowienie ziemi. Wtedy zwykle przenoszono się na inne miejsce, czasami nawet całymi osadami. Mniej wysiłku, większe plony

Stopniowo gospodarkę żarową zaczęła zastępować uprawa orna, czyli przygotowanie gleby pod siew poprzez jej kruszenie. Orka radłem (na zdjęciu poniżej) była jednak bardzo ciężka, a na niektórych terenach wprost niemożliwa. Pierwotne radła używane przez Słowian rzadko były żelazne i zaopatrzone w krój (nóż). Ale nawet i te ostatnie nie były skuteczne na glebach gliniastych. Przewaga wspomnianej techniki polegała natomiast na tym, że zmniejszała ona ryzyko nieurodzaju, rozluźniając glebę pod siew i jednocześnie zapobiegając wypłukiwaniu ziaren.

Wraz z pojawieniem się nowego typu gospodarki wprowadzono też naprzemienność – uprawiany przez kilka lat teren pozostawiano odłogiem (nie uprawiano go). Miało to spowolnić proces wyjaławiania ziemi. Masowe przechodzenie z uprawy wypaleniskowej na przemienno‐odłogową datowane jest na drugą połowę I tysiąclecia. Nowy typ gospodarki wymagał mniej wysiłku, Radło używane na ziemiach polskich od VIII/IX w związku z czym nie było już potrzeby wieku do końca XII. Służyło do spulchniania gleby angażowania do pracy całych rodzin. Zmiana bez jej odwracania. Początkowo było wykonane techniki uprawy roli szła zatem w parze z drewna, później z żelaza, mogło być zaprzęgane do z ewolucją stosunków społecznych zwierząt lub ciągnięte przez człowieka.Jakie były i osłabieniem się więzów rodowych. Opole zalety i wady używania radła jako narzędzia uprawy ziemi? stawało się wspólnotą rodowo‐terytorialną, Źródło: Stanisław Kusza, domena publiczna, dostępny w której członkowie byli skupieni wokół internecie: Wikimedia Commons. przydzielonego jej pola uprawnego. Rekonstrukcja fortyﬁkacji słowiańskich w Birowie. Drewniane palisady chroniły gród przed zagrożeniem z zewnątrz. Źródło: Wojtek S., Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Życie codzienne we wspólnocie

Życie mieszkańców wczesnych wspólnot plemiennych na ziemiach polskich skupiało się wokół grodu. Stanowił on centrum życia politycznego i religijnego osady. Tam odbywały się wiece, tam też znajdowała się siedziba naczelnika (potem księcia), a w razie zagrożenia zewnętrznego chroniła się okoliczna ludność. Grody budowano zwykle w miejscach obronnych, na wzniesieniach lub nad rzekami. Z obawy przed atakami zewnętrznymi otaczano je umocnionymi drewnianymi palisadami (przedstawia to zdjęcie osady na Górze Birów powyżej).

Wokół grodów skupiały się osady. Ich Świętowit ze Zbrucza. Uznaje się, że przedstawia mieszkańcy budowali ziemianki lub słowiańskie bóstwo (błędnie nazwane półziemianki ze ścianami z wikliny Światowidem), a czas powstania datuje się na IX - obrzuconej gliną. Mitologia słowiańska do X w. Dziś poddaje się w wątpliwość zarówno dnia dzisiejszego jest przedmiotem ożywionej słowiańską proweniencję posągu, jak i jego datowanie. dyskusji wśród badaczy. Do bogów, których Źródło: Silar, domena publiczna, dostępny w internecie: wymienia się jako głównych na terenie Wikimedia Commons. Słowiańszczyzny zachodniej, w tym wśród plemion polskich, należeli Perun, Świętowit (jego posąg na zdjęciu obok) czy Swaróg. Istniało także wiele innych pomniejszych bóstw, które odgrywały rolę bóstw opiekuńczych. Cześć oddawano im na wzgórzach, w gajach lub pod świętymi drzewami. Świątynie pojawiły się dopiero na przełomie X i XI w.

Najważniejszym zajęciem mieszkańców osad plemiennych było rolnictwo, stanowiące też podstawę ich utrzymania. Uprawiano głównie proso, żyto, pszenicę, jęczmień. Ziarno łatwo było przechować na zimę i ukryć na wypadek ataku wroga. Popularnością cieszyły się także rośliny motylkowe, takie jak bób, groch, wyka i soczewica, a z upraw ogrodowych: marchew, rzepa, cebula, konopie, len. Zajmowano się również łowiectwem Chata słowiańska we wczesnośredniowiecznym i zbieractwem. Jadłospis urozmaicały ryby, rezerwacie w Będkowicach - rekonstrukcja Źródło: Kapacytron, domena publiczna, dostępny w w których łowieniu wyspecjalizowali się nasi internecie: Wikimedia Commons. słowiańscy przodkowie. Poza tym zajmowano się tkactwem, garncarstwem, produkcją hutniczą i kowalstwem, a na niektórych terenach – handlem.

Słownik

wędrówka ludów

okres migracji plemion zapoczątkowany przez przemieszczenie się głównie Germanów i Hunów na terytorium Cesarstwa Rzymskiego, przypada na wczesne średniowiecze (IV– V w.)

ród

grupa społeczna połączona więzami krwi, składająca się z kilku rodzin, stanowiąca całość osadniczą, gospodarczą i religijną

opole

wspólnota rodowo‐terytorialna oparta na więzi sąsiedzkiej i wspólnej uprawie pola, istniejąca na terytorium ziem polskich w okresie przedpaństwowym; przetrwała do późnego średniowiecza

wiec

zgromadzenie wszystkich wolnych mężczyzn w danej wspólnocie plemiennej, podejmujące najważniejsze z punktu widzenia tej wspólnoty decyzje; w okresie państwowym jego rola została ograniczona przez księcia

starszyzna plemienna

elita społeczna rekrutująca się spośród najbogatszych w plemieniu, decydująca o sprawach politycznych

rolnictwo żarowe

rolnictwo polegające na karczowaniu lasów, ich wypalaniu i następnie obsiewaniu

czerteż, łaz, trzebież, prażenie

pojęcia związane z wyrębem, wypalaniem i karczowaniem lasów w gospodarce wypaleniskowej we wczesnośredniowiecznych wspólnotach słowiańskich gospodarka przemienno-odłogowa

pierwotny system rolniczy polegający na tym, że pole po kilkuletniej uprawie i wyjałowieniu gleby pozostawiano na wiele lat bez dalszego zasiewu, jako odłóg (teren pod pastwisko lub las)

orka

w rolnictwie zabieg mający na celu spulchnienie, pokruszenie i odwrócenie gleby uprawnej

radło

narzędzie rolnicze wynalezione w epoce neolitu, wykorzystywane do spulchniania ziemi bez jej odwracania; pierwotnie wykonane z drewna; na ziemiach polskich wyparte najpierw przez sochę (XIII w.), a potem przez pług

Słowa kluczowe plemiona polskie, ród, opole, związki plemienne, starszyzna plemienna, wiec, książę, geograﬁa plemienna, Polska przedpiastowska Audiobook

Polecenie 1

Zapoznaj się z treścią audiobooka. Które plemiona polskie można uznać na podstawie tych źródeł za szczególnie ważne i dlaczego? Polecenie 2

Na podstawie audiobooka opisz własnymi słowami, jakie trudności napotyka historyk badający źródła pisane dotyczące plemion polskich. Wskaż akapit lekcji, do którego odnosi się audiobook.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: ﬁle:///tmp/puppeteerEOsN6t.html

Do dzisiaj wiele spraw związanych z nazwami i działaniem plemion polskich we wczesnym średniowieczu nie jest jasnych. Peryferyjne położenie ziem polskich sprawiło, że o plemionach zamieszkujących te tereny istnieje niewiele wiadomości. Wśród tych, które możemy przywołać, jest krótka wzmianka o Słowianach pochodząca od arabskiego kupca al Masudiego. Podróżował on po Europie w pierwszej połowie X wieku. Al Masudi pisze tak: Słowianie należą do potomków Madaja, syna Jafeta, syna Noego i od niego wywodzą się wszystkie narody słowiańskie i do niego schodzą się ich genealogie. To zdanie jest o tyle ciekawe, że w ślady al Masudiego pójdzie później Jan Długosz. Jeden z najsłynniejszych polskich dziejopisarzy w swoich “Kronikach, czyli Rocznikach sławnego Królestwa Polskiego”w podobny sposób wywiedzie pochodzenie Polaków: “Noego pokolenie (…) rozeszło się w poszukiwaniu nowych siedzib. (…) Synowie Jafeta [syn Noego] całą Europę objęli w wieczne posiadanie (…) Dwaj przeto synowie Jana, potomka Jafeta, Lech i Czech (…), pragnąc uniknąć niesnasek, postanowili, porzuciwszy pierwotną ojczyznę, wyszukać nowe siedziby i zaludnić je”.

Ważnym źródłem informacji o plemionach polskich jest księga ruskiego kronikarza Nestora z 1113 roku zatytułowana “Powieść minionych lat”. Nestor pisze w niej tak: “Słowianie owi przyszli nad Wisłę i przezwali się Lęchami, a od tych Lęchów przezwali się jedni Polanami, drudzy Łutyczami, inni Mazowszanami, inni Pomorzanami.Tak samo i ciż sami Słowianie przyszedłszy siedli nad Dnieprem i nazwali się Polanami, a drudzy Drewlanami, przeto że siedli w lasach […]”.

Najcenniejszym źródłem, które pozwala na rekonstrukcję geograﬁi plemiennej wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny, jest “Opis grodów i terytoriów z północnej strony Dunaju”. Dzieło to, popularnie zwane Geografem bawarskim, powstało prawdopodobnie w połowie IX wieku. Jest jedynym źródłem z tak wczesnego okresu, której podaje nazwy plemion żyjących na zachód od Łaby i na północ od Dunaju. Wymienia też liczbę posiadanych przez nich grodów. Czytamy tu między innymi: “To są plemiona, które obok nich (Morawian) siedzą: Pyrzyczanie mają 70 grodów, Wolinianie 70 grodów, (…) Wiślanie, Ślężanie mają 15 grodów, Dziadoszanie 20 grodów (…) Opolanie 20 grodów, Golęszyce 5 grodów”. Należy jednak pamiętać, że nawet te źródła dotyczące plemion polskich, którymi dysponują historycy, nadal wzbudzają liczne kontrowersje. Henryk Łowmiański zajmujący się badaniami nad pochodzeniem Geografa bawarskiegopisze, że dokładniejsze określenie miejsca i daty powstania źródła nasuwa wątpliwości. Sporna pozostaje również kwesa autorstwa oraz celu powstania zapisku. Przyjmuje się, że twórcą tego dokumentu był mnich – szpieg. Miał on zbierać informacje na temat Słowian dla celów wojskowych na zlecenie króla Ludwika II Niemieckiego. Ale czy naprawdę tak było?

Co do treści Geografa bawarskiego – ta też nie pozostaje sprawą bezsporną. Znany mediewista Stanisław Szczur w ten sposób pisze o niejasnościach odnośnie do zawartych w niej informacji: „W drugiej części spisu pojawiają się nazwy plemion, których siedziby znajdowały się prawdopodobnie na terytorium późniejszej Polski. Na Pomorzu lokalizuje się terytoria plemienne Pyrzyczan (Prissani) i Wolinian (Velunzani)Na Śląsku umieszcza się plemiona Ślężan (Sleenzane), Dziadoszan (Dadosesani), Opolan (Opolini) i Golęszyców (Golensizi)Nie nastręcza trudności lokalizacja plemienia Wiślan (Vuislane), dyskusyjne jest jednak umiejscowienie Lędzian (Lendizi)Z okolicami jeziora Gopło łączy się plemię Goplan (Glopeani), co wydaje się lokalizacją logiczną i racjonalną. Autor opisu „przydzielił” Goplanom rekordową liczbę 400 grodów, tymczasem badania archeologiczne nie potwierdzają występowania zwartego osadnictwa w tych okolicach, a przynajmniej nie w takim stopniu, by można tam lokować plemię. Terytorium plemienne Goplan pozostaje więc na razie tajemnicą”.

Badacz wskazuje, że w przypadku plemienia Lędzian również przypisuje się różne miejsca na mapie - jedna z ostatnich hipotez wskazuje tereny wokół Przemyśla. Według historyka: “Pomocna okazuje się informacja w dziele Konstantyna Porﬁrogenety O zarządzaniu cesarstwem, gdzie wspomniano słowiańskie plemię Lnzeninoi jako trybutariuszy Rusi Kijowskiej. Nazwę tę utożsamia się z Lędzianami. Musieli oni być znaczną grupą, skoro w Geograﬁe bawarskim przypisano im 98 grodów.

Nie znamy z nazwy ani jednego plemienia zamieszkującego Pomorze Środkowe i Wschodnie. To samo dotyczy Mazowsza, Kujaw i Wielkopolski, a więc tych terytoriów, które tworzyły zrąb państwa wczesnopiastowskiego”.

Historyk Jakub Magrian z Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie wskazuje na różne przyczyny tworzenia się organizacji plemiennych. Jak pisze w swoim artykule: “Proces powstawania związków plemiennych (...) mógł być zarówno skutkiem (...) podboju wewnętrznego, jak i dobrowolnego łączenia się [plemion] w (…) sojusze, z czasem przekształcające się w stałe organizmy polityczne. Niezależnie od sposobu powstania, zapewniał on tworzącym go społecznościom poczucie bezpieczeństwa w obliczu najazdów zewnętrznych. Ceną za to były pewne obciążenia gospodarcze przeznaczone na wspólne cele związku lub obowiązki wobec niego (...) [Były to] posługi komunikacyjne, budowa i umacnianie istniejących grodów, obrona danego terytorium, daniny. Niektóre wspólnoty plemienne już w VII i VIII wieku wznosiły spore grody (...), jednakże budowa regularnej sieci grodowej jako systemu obrony ziem (...) wymagała szerzej zakrojonych i sprawnie zorganizowanych prac budowlanych. Inicjatywa takich przedsięwzięć pochodziła już od władców”.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1 – twoja odpowiedź

Polecenie 2 – twoja odpowiedź Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz kolorem zielonym stwierdzenia prawdziwe, a czerwonym – fałszywe.

Przejście z rolnictwa żarowego do ornego umocniło strukturę rodową wśród plemion polskich. Według Geografa bawarskiego największym polskim plemieniem byli Goplanie. Polanie są wymieniani we wszystkich źródłach z epoki jako jedno z ważniejszych plemion. Opole była to słowiańska wspólnota, której członkowie byli połączeni więzami krwi. Ziemie zamieszkane przez plemiona śląskie znajdowały się w streﬁe wpływów państw wyżej rozwiniętych cywilizacyjnie. Plemiona polskie zajmowały się głównie hodowlą zwierząt. Ćwiczenie 2 輸

Uzupełnij luki we fragmencie tekstu naukowego.

„W czasach, o których mowa, ludy słowiańskie żyły w grupach społecznych określanych mianem rodu. Ród stanowił zespół rodzin połączonych więzami pokrewieństwa i tworzył całość osadniczą i gospodarczą […]. Rody łączyły się w . Na ich czele stał . O istnieniu [ich] w I–II w. n.e. świadczą bogato wyposażone tzw. groby książęce, znane z wykopalisk. Wokół naczelnika skupiała się . Gospodarka dominowała nadal, ale wykorzystywanie niewolników i wzrost wymiany prowadziły do umocnienia się własności prywatnej rodziny; przyspieszyły też zróżnicowanie społeczne […]. Cios organizacji rodowej zadały – jak można sądzić – , które spowodowały rozbicie czy rozproszenie wielu rodów”.

Źródło: Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 18.

książę wędrówki ludów towarowa starszyzna rodowo-plemienna plemiona

starszyzna plemienna wypaleniskowa państwa zmiany klimatyczne naczelnik

orna

Ćwiczenie 3 輸

Połącz plemię polskie z jego hipotetyczną główną siedzibą w okresie przed powstaniem państwowości polskiej.

Goplanie Kraków

Ślężanie Kruszwica

Wiślanie Głogów

Dziadoszanie Płock

Mazowszanie Wrocław Ćwiczenie 4 醙

Rozwiąż krzyżówkę.

1. Plemię, które miało siedzibę na Kujawach. 2. Rzeka, nad którą mieli siedzibę Mazowszanie. 3. Nauka, która przychodzi historii z pomocą w badaniu prapoczątków państwa polskiego. 4. Stał na czele plemienia. 5. Grupa możnych, która z czasem zaczęła odgrywać najważniejszą rolę na wiecu. 6. Jednostka terytorialno-rodowa organizacji słowiańskiej wspólnoty plemiennej. 7. Główne zajęcie kobiet z plemion słowiańskich. 8. Zgromadzenie wolnych mężczyzn podejmujących najważniejsze decyzje we wspólnocie plemiennej. 9. Źródło historyczne z IX w., w którym wymieniono plemiona słowiańskie żyjące na ziemiach polskich.

Ćwiczenie 5 醙 Ćwiczenie 6 醙

Na podstawie mapy z ćwiczenia 5 wyjaśnij pochodzenie nazwy Polska w obcych językach: języku niemieckim oraz węgierskim.

Język niemiecki: Polen

Język węgierski: Lengyelország (czyt. Lendzielorsag) Ćwiczenie 7 難

Być może znasz gry komputerowe takie jak Selers albo Cywilizacja. Jednym z ważnych elementów rozgrywki jest dobór odpowiedniego miejsca do założenia nowej osady. Powinna móc zapewnić ludności wyżywienie, dobre kontakty ze światem zewnętrznym i obronę przed nieprzyjacielem. Wyobraź sobie, że jesteś piastowskim księciem i masz wybrać miejsca do założenia sześciu grodów, czyli osad obronnych. Uwzględniając fakt, że obronności sprzyjało położenie na wzniesieniu, nad rzeką lub jeziorem, zaznacz wybrane lokalizacje spośród miejsc wskazanych na mapie. Sprawdź, czy twój wybór zgadza się z tym, gdzie takie osady rzeczywiście powstały.

□ □ □

□

□ □

Ćwiczenie 8 醙 Ćwiczenie 9 難

Wysłuchaj nagrań audio o dwóch typach ówczesnej gospodarki.

Nagranie dostępne pod adresem hps://zpe.gov.pl/a/DgLVe6H0o

Nagranie dźwiękowe lekcji o gospodarce żarowej.

Nagranie dostępne pod adresem hps://zpe.gov.pl/a/DgLVe6H0o

Nagranie dźwiękowe lekcji o gospodarce przemienno-odłogowej

We wczesnośredniowiecznym grodzie mieszkają Jaromir, zwolennik gospodarki żarowej, oraz Chwościk, który proponuje stosowanie gospodarki przemienno-odłogowej. Podane poniżej konsekwencje przyporządkuj do każdego z typów gospodarki i jej zwolennika.

Jaromir – gospodarka żarowa

mamy wiele nowych gatunków zbóż

w niektórych regionach uprawa ziemi jest nadal ciężka Chwościk – gospodarka naprzemienno-odłogowa często zagląda nam widmo głodu w oczy

ciężka jest praca

musimy pracować całymi rodzinami, każda para rąk do pracy jest cenna

nasze rodziny nie są już ze sobą tak bardzo związane

dzieciom jest łatwiej stać się samodzielnymi

często musimy się przeprowadzać przy uprawie roli korzystamy z lepszych, czasem nawet żelaznych narzędzi

nie boimy się tak bardzo nieurodzaju

mamy większe plony

Na podstawie nagrań i posiadanej wiedzy zastanów się, która forma gospodarki jest bardziej korzystna i dlaczego?

Twoja odpowiedź Dla nauczyciela

Autor: Karolina Stojek‐Sawicka

Przedmiot: historia

Temat: Plemiona polskie: organizacja społeczna i gospodarka

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa: zakres rozszerzony

IX. Polska w okresie wczesnopiastowskim

Uczeń:

1) przedstawia geograﬁę plemienną Polski przedpiastowskiej.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, kompetencje cyfrowe, kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, gdzie i z jakich powodów osiedliły się plemiona polskie; opisuje organizację społeczną i gospodarkę plemion polskich; analizuje, skąd pochodzą nazwy: Opole, Trzebnica i Praga; wyjaśnia przyczyny i konsekwencje zmian społecznych i gospodarczych, jakie zaszły wśród plemion słowiańskich na ziemiach polskich; opisuje, jak mógł wyglądać dzień powszedni w osadzie słowiańskiej na ziemiach polskich; tworzy charakterystykę wybranego plemienia słowiańskiego na ziemiach polskich.

Strategie nauczania:

lekcja wyprzedzająca.

Metody i techniki nauczania: burza mózgów, praca z mapą i audiobookiem, pogadanka, mapa myśli.

Formy zajęć:

praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

mapa, zasoby multimedialne zawarte w e‐podręczniku.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją

Uczniowie są poproszeni o zapoznanie się z tekstem zawartym w e‐podręczniku (bez treści audiobooka), żeby móc w czasie lekcji uczestniczyć w dyskusji.

Faza wstępna

1. Nauczyciel przedstawia uczniom cel zajęć: na tej lekcji usystematyzujecie wiedzę o tym, jakie plemiona zamieszkiwały ziemie polskie w okresie przedpiastowskim oraz jaka była ich organizacja społeczna i struktura gospodarcza.

2. Nauczyciel prosi uczniów, by w błyskawicznym tempie przypomnieli sobie, jakie pojęcia, hasła, wydarzenia kojarzą im się z dziejami Słowian (Kiedy się pojawili? W jakich okolicznościach? Jak wyglądała ich struktura społeczna, gospodarcza? Jak się dzielili? Jakie państwa założyli?). Uczniowie przedstawiają propozycje i wspólnie z nauczycielem weryﬁkują poprawność odpowiedzi.

Faza realizacyjna

1. W następnym kroku prowadzący zajęcia dzieli uczniów na pary lub trójki. Zapowiada uczniom, że będą pracowali metodą burzy mózgów. Podaje jej temat: Wyobraźcie sobie, że jesteście historykami. Waszym zadaniem będzie przygotowanie krótkiego tekstu do encyklopedii dotyczącego jednego z plemion, które zamieszkiwało przed ponad 1000 lat ziemie polskie.

2. Każda para lub trójka dostaje do opracowania jedno plemię z grupy plemion słowiańskich na ziemiach polskich (do wyboru ma Ślężan, Goplan, Pomorzan, Polan, Wiślan, Mazowszan, Lędzian, Dziadoszan, Pyrzyczan). Nauczyciel zaznacza, że uczniowie w trakcie burzy mózgów mają ustalić, jakie elementy powinni uwzględnić w takiej notatce. Na jakie pytania mają szukać odpowiedzi? Wspomina, że często ustalenie wszystkich wymaganych faktów nie jest proste. W tym celu prezentuje uczniom audiobook.

3. Uczniowie wysłuchują audiobooka, po czym zgłaszają swoje propozycje pytań, a nauczyciel lub chętny uczeń zapisuje je na tablicy. Wśród propozycji mogą się pojawić takie pytania jak: Kiedy dane plemię się pojawiło na ziemiach polskich? W jakich okolicznościach? Które ziemie zamieszkiwało? Uczniowie wspólnie wybierają od trzech do pięciu kluczowych pytań. Dobrze, gdyby znalazło się wśród nich pytanie o źródła informacji. Uczniowie zapisują pytania i przygotowują w grupach treść notatki o „swoim” plemieniu. Nauczyciel informuje, ile czasu mają na przygotowanie notatki.

4. Przedstawiciele poszczególnych „plemion” przedstawiają przygotowane informacje na forum klasy. Pozostali uczniowie przysłuchują się wystąpieniom.

5. Po zakończeniu prezentacji uczniowie dzielą się swoimi wrażeniami, uwagami, dyskutują. Nauczyciel również podsumowuje wystąpienia uczniów.

Faza podsumowująca

1. Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela wykonują mapę mentalną, w której głównym zagadnieniem jest: Skąd wiemy to, co wiemy o plemionach słowiańskich zamieszkujących ziemie polskie w okresie przedpiastowskim?

2. Nauczyciel zadaje pytanie podsumowujące: Czy nasza wiedza na temat plemion polskich jest „pełna” i nie może już raczej ulec weryﬁkacji?

3. Na zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy wylosowanej grupy. Prosi o samoocenę uczniów dotyczącą współpracy w zespole oraz wykonanego zadania. Dokonuje oceny pracy wybranych uczniów.

Praca domowa:

Narysuj krótki komiks, w którym przedstawisz ważny dzień z życia Będzimiła, mieszkańca grodu Łęczyca. Będzimił uczestniczy w wiecu plemiennym, podczas którego ma zostać podjęta decyzja ważna dla całej wspólnoty. O czym mogą dyskutować mieszkańcy grodu? Jaką decyzję podejmie książę? Jak wpłynie ona na życie Będzimiła?

Materiały pomocnicze:

Słowiańszczyzna pierwotna. Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej, oprac. Gerard Labuda, PWN, Warszawa 1954.

Wiek V‐XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. Melania Sobańska‐Bondaruk, Stanisław Lenard Bogusz, PWN, Warszawa 1997.

Henryk Łowmiański, O pochodzeniu Geografa bawarskiego, „Roczniki Historyczne”, R. 20, 1955.

Jerzy Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1987.

Stanisław Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.

Stanisław Trawkowski, Nad Wisłą i Odrą w VIII i IX wieku, w: Polska pierwszych Piastów. Państwo – Społeczeństwo – Kultura, red. Tadeusz Manteuffel, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.

Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, PWN, Warszawa 1994.

Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej, red. Marian Małowist, PWN, Warszawa 1954.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Multimedium może zostać wykorzystane w fazie realizacyjnej, podczas dyskusji o trudnościach pracy historyka mediewisty zajmującego się rekonstrukcją dziejów plemion polskich. Może być podstawą do przygotowania przez chętnych uczniów prezentacji poświęconej wiedzy historyków na temat plemion polskich.