ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ
ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ ΣΥΚΟΠΟΥΛΟΣ – ΜΠΕΛΛΟΣ
ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ PETRUS MORELLUS TURONENSIS ΣΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ DE BELLO TROIANO: ΕΙΣΑΓΩΓΗ, EDITIO PRINCEPS, ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΙΣΜΟΣ
∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ
ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Καθ. ∆. Ζ. Νικήτας (επιβλέπων καθηγητής) Καθ. Λ. Τροµάρας (µέλος) Επικ. καθ. Β. Φυντίκογλου (µέλος)
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος σελ. iii A: Εισαγωγή σελ. v – lviii 1. To αντικείµενο της εργασίας: P. Moreau, De bello Troiano: Scholia σελ. vi 2. Παλαιογραφικές πληροφορίες σελ. ix 3. Ο τρόπος καταγραφής των σχολίων σελ. xi – xxvi α. Η θέση των σχολίων στα χειρόγραφα και η σύζευξή τους µε σελ. xi το κείµενο β. Τα χαρακτηριστικά γραφής του Moreau σελ. xiv 4. Το κείµενο των σχολίων του De bello Troiano: ∆ιαίρεση σε κατηγορίες σελ. xxvi – xlii α. Παραθέµατα και παραποµπές σε έργα άλλων συγγραφέων σελ. xxix β. Γλωσσικές παρατηρήσεις σελ. xxxiv γ. Μυθολογικά σχόλια σελ. xxxvii δ. Ενδοκειµενικές αναφορές – αυτοαναφορικά σχόλια σελ. xxxix 5. Οι διακειµενικές αναφορές των σχολίων και ο ρόλος τους σελ. xlii 6. Η µεταφορά των σχολίων του Τζέτζη από τα Eλληνικά στα Λατινικά: µεταφραστικές τεχνικές του Moreau σελ. xlvii 7. Η λογιότητα του P. Moreau σελ. xlix 8. Επίλογος: Μεθοδολογία καταγραφής των σχολίων – µερικές πρακτικές πληροφορίες για την έκδοση και µια πρώτη αποτίµηση του έργου σελ. li B: Petri Morelli Turonensis Scholia σελ. 1 – 80 Conspectus siglorum et abbreviaturarum σελ. 2 Το κείµενο των σχολίων σελ. 3 – 80 Γ. Υποµνηµατισµός σελ. 81 – 279 Βιβλιογραφία σελ. 280 – 286 Περίληψη σελ. 287 Abstract σελ. 288
ii
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Αφόρµηση για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας υπήρξε η πρόταση του επιβλέποντος καθηγητή µου κ. ∆. Νικήτα να ασχοληθώ µε τη µελέτη και έκδοση των άγνωστων λατινικών σχολίων που έγραψε ο Γάλλος ουµανιστής Pierre Moreau για το ποιητικό έργο του De bello Troiano, ενόσω αναζητούσα θέµα διδακτορικής διατριβής, σχετιζόµενο µε το ευρύτερο πεδίο των ελληνολατινικών λογοτεχνικών ανταλλαγών. Του οφείλω πολλές ευχαριστίες, εκ βάθους καρδίας, γιατί έτσι ανακάλυψα την πλούσια ελληνολατινική doctrina του Petrus Morellus Turonensis ή Πέτρου Μορέλλου Τουρωνέως (όπως αυτοαποκαλείται λατινιστί και ελληνιστί ο λόγιος), όπως αυτή ακτινοβολείται µέσα από τον πλούσιο σχολιασµό του De bello Troiano, αλλά και για την όλη αρωγή του, την υποµονή που επέδειξε και τη θερµή ενθάρρυνσή του όλα αυτά τα χρόνια της συνεργασίας µας. Ευχαριστώ επίσης για τη βοήθειά τους τα δύο άλλα µέλη της συµβουλευτικής µου επιτροπής, τους κυρίους Β. Φυντίκογλου και Λ. Τροµάρα, όπως επίσης και το προσωπικό της Βρετανικής Βιβλιοθήκης του Λονδίνου, που µου παρέσχε άδεια πρόσβασης σε χειρόγραφα, η εξέταση των οποίων κρινόταν απαραίτητη για την έρευνά µου, κυρίως βέβαια τον αυτόγραφο κώδικα Londinensis Old Royal 16 C IV και το αντίγραφο Londinensis Old Royal 16 D III. Τέλος αισθάνοµαι την ανάγκη να εκφράσω ένα θερµό ευχαριστώ σε όλους τους φίλους µου για τη στήριξη που µου προσέφεραν και κυρίως την οικογένειά µου, χάρη στη συµπαράσταση της οποίας έγινε εφικτή η εκπόνηση της διδακτορικής αυτής διατριβής.
iii
Στους γονείς µου
iv
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
v
1. To αντικείµενο της εργασίας: P. Moreau, De bello Troiano: Scholia
Με βασικό εφαλτήριο το θαυµασµό του προς το Οµηρικό έργο και µε σαφή πρόθεση να καλύψει όλα τα γεγονότα που σχετίζονται µε τον Τρωικό πόλεµο, όσα δηλαδή δεν εξιστορούνται από τον Όµηρο στην Ιλιάδα, συγγράφει τον 12ο αιώνα ο βυζαντινός λόγιος Ιωάννης Τζέτζης τα Τρωικά του. Η επική αυτή σύνθεση, η οποία εντάσσεται ουσιαστικά στον ευρύτερο κύκλο έργων του Τζέτζη για τον µεγάλο ποιητή,1 αρθρώνεται σε τρία µέρη: αποτελείται από Ta\ pro\ (Omh/rou, Ta\ (Omh/rou και Ta\ meq' (/Omhron. Τα Τρωικά εκτείνονται συνολικά σε 1676 εξαµέτρους και κατορθώνουν να καλύψουν σχεδόν όλο το φάσµα των µύθων γύρω από τον πόλεµο της Τροίας, από τη γέννηση του Πάρη έως την άλωση του Ιλίου.2 Ωστόσο ο Τζέτζης δεν αρκέστηκε στη σύνθεση του ποιητικού αυτού έργου. Προίκισε επιπλέον το έργο µε ένα πλήθος από πλούσια σχόλια στοχεύοντας στο να παράσχει στον αναγνώστη πλούσιο υλικό για τον φωτισµό των γεγονότων που εξιστορεί και βρίσκοντας ταυτόχρονα µια ευκαιρία να επιδείξει µέσα σε αυτά την πολυµάθειά του. Τα συνοδευτικά αυτά σχόλια διασώζουν πολυάριθµες και διαφορετικές εκδοχές µύθων που σχετίζονται µε τους ήρωες του Τρωικού πολέµου µέσα σε παράλληλα κείµενα, παρέχουν αλληγορικές ερµηνείες, εξηγούν σχήµατα λόγου, δίνουν πραγµατολογικά στοιχεία ή κάνουν ετυµολογικές αναλύσεις. Και φυσικά, κατά τη συνήθη τακτική του βυζαντινού λογίου, ο αναγνώστης δεν θα
1 Ο Τζέτζης ασχολήθηκε άµεσα µε την οµηρική ποίηση, εκτός από τα Τρωικά, στα έργα του Ei)j th\n (Omh/rou )Ilia/da )Ech/ghsij και Peri\ (Omhrikw=n )Allhgoriw=n (βλ. G. Hermannus (εκδ.), Draconis Stratonicensis Liber de metris poeticis, Ioannis Tzetzae Exegesis in Homeri Iliadem etc., Lipsiae, Sumptibus Jo. Aug. Gottl. Weigelii, 1812, Α. Lolos (εκδ.), Der unbekannte Teil der Ilias – Exegesis des Iohannes Tzetzes (A 97 – 609), Köningstein 1981, J. F. Boissonade (εκδ.), Tzetzae Allegoriae Iliadis etc., curante Jo. Fr. Boissonade, Lutetiae, Apud Dumont, bibliopolam, 1851, Η. Hunger (εκδ.), “Johannes Tzetzes, Allegorien zur Odyssee, Buch 13 –24”, Βyzantinische Ζeitschrift 48 (1955) 4 – 48 και “Johannes Tzetzes, Allegorien zur Odyssee, Buch 1 – 12”, Βyzantinische Ζeitschrift 49 (1956) 249 – 310). Ωστόσο και στα υπόλοιπα έργα του, παρόλο που το κεντρικό τους θέµα δεν σχετίζεται µε τα οµηρικά έπη, γίνονται συχνότατες αναφορές στα τελευταία, γεγονός που καταδεικνύει και ότι η οµηρική ποίηση βρισκόταν αναµφίβολα στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων του βυζαντινού λογίου. 2 Τα Τρωικά είναι σήµερα προσβάσιµα µέσω τριών εκδόσεων: η πρώτη έγινε από τον F. Jacobs, η οποία περιλαµβάνει έναν υποµνηµατισµό του κειµένου στον οποίο γίνεται αναφορά σε διάφορα σηµεία της παρούσας εργασίας. Λίγο µεταγενέστερη είναι η έκδοση του I. Bekker, ενώ η νεότερη, στην οποία έχουν συµπεριληφθεί µάλιστα και τα σχόλια του Τζέτζη στο έργο του, έγινε από τον Leone. Βλ. αντίστοιχα F. Jacobs, (εκδ.), Ioannis Tzetzae, Antehomerica, Homerica et Posthomerica, e codicibus edidit et commentario instruxit Friedericus Iacobs, Lipsiae, in libraria Weidmannia, 1793. Ι. Bekker (εκδ.), Ioannis Tzetzae Antehomerica, Homerica et Posthomerica, ex recensione Immanuelis Bekkeri, Berolini, Impensis Ge. Reimeri, 1816. P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Carmina Iliaca, CULC, Catania 1995. Για έναν σχολιασµό του έργου βλ. Τ. Braccini, “Erudita invenzione: riflessioni sulla Piccola grande Iliade di Giovanni Tzetze”, Incontri triestini di filologia classica 9 (2009 – 2010) 153 – 173 και P. L. M. Leone, “I Carmina Iliaca di Giovanni Tzetze”, Quaderni Catanesi di studi classici et medievali VI (1984) 377 – 405.
vi
δυσκολευτεί να εντοπίσει µέσα σ' αυτά πνευµατικές ίντριγκες και επιθέσεις σε γνωστούς και µη συγγραφείς, σύγχρονους ή προγενέστερους, που δεν κατάφεραν να προσεγγίσουν το επίπεδο καλλιέργειας, µόρφωσης ή ηθικής τελείωσης του ποιητή των Τρωικών.3 Σχεδόν τέσσερις αιώνες αργότερα τα Τρωικά του Τζέτζη θα κινήσουν το ζωηρό ενδιαφέρον ενός άλλου ανθρώπου των γραµµάτων, αυτή τη φορά στην ουµανιστική Γαλλία. Βιώνοντας το γενικότερο κλίµα της Ύστερης Αναγέννησης στην Ευρώπη ο λόγιος Pierre Moreau (1527 – µετά το 1603),4 αντιγραφέας και µεταφραστής έργων κυρίως της εκκλησιαστικής βυζαντινής γραµµατείας, θα ανακαλύψει τον Τζέτζη στη βιβλιοθήκη του Jean de Saint – André στο Παρίσι,5 και η συνάντηση αυτή θα τον ωθήσει να αναλάβει ένα διπλό έργο: σε πρώτο επίπεδο θα
3 Ως παραδείγµατα τέτοιων καυστικών επιθέσεων µπορούν να αναφερθούν ενδεικτικά τα σχ. 8, 22, 53, 227 κ.ά. Η επιθετική διάθεση του Τζέτζη είναι πάντως έκδηλη σε όλα του τα έργα, όπως π.χ. στις Χιλιάδες 7.504 – 515 (βλ. P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Historiae, Libreria Scientifica Editrice, Napoli 1968), σε αρκετές από τις Επιστολές του, όπως στη 12η, την 63η και 65η (βλ. P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Epistulae etc., Teubner, Leipzig 1972 και Ι. Γρηγοριάδης (µτφρ.), Ι. Τζέτζης, Επιστολαί. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια, Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 2011), στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (178, 232) κ.α. Το ζήτηµα αυτό το θίγουν ο Braccini (ό.π., σελ. 156) και ο Wilson (N. G. Wilson, Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, Μετάφραση: Ν. Κονοµής, Εκδόσεις Καρδαµίτσα, Αθήνα 1991, σελ. 249 κ.ε.). 4 Για µια αναλυτική περιγραφή της ζωής και το έργου του P. Moreau βλ. Jean - Marie Olivier και Marie – Aude Monégier du Sorbier, “Morelliana: Recherches sur la vie et l’ oeuvre philologique d’ un humaniste méconnu: Pierre Moreau de Loches”, Revue d’ Histoire des Textes XVII (1987) 73 – 218. Με µερικές εξαιρέσεις πάντως, ο Moreau ασχολήθηκε κυρίως µε τη µετάφραση έργων της εκκλησιαστικής γραµµατείας. Ενδεικτικά αναφέρουµε από την εκτενή εργογραφία του ότι µετέφρασε τη Θεία Λειτουργία του Ιακώβου του Αδελφοθέου (G. Morel (εκδ.), Liturgiae, sive Missae sanctorum Patrum: Iacobi apostoli et fratris Domini, Basilij magni etc., Parisiis, apud Guil. Morelium, 1560, σελ. 3 – 31), τον Κατηχητικό Λόγο του αγίου Γρηγορίου Νύσσης (P. Moreau (µτφρ.), D. Gregorii Nysseni episcopi, liber, qui catecheticus major inscribitur, hoc est fidei christianae institutio, ex graecis nondum in vulgus emissis latinitate donatus, Petro Morello interprete, Parisiis, Apud Gul. Chaudiere, 1568), τους Αναστάσιµους Κανόνες του αγίου Ιωάννου ∆αµασκηνού (P. Moreau (µτφρ.), Sancti patris nostri, Ioannis Damasceni Octaechus, sive octo canones anastasimi, hoc est de resurrectione Domini nostri Iesu Christi, στο Marguerin de la Bigne, Sacra Bibliotheca Sanctorum Patrum etc., tomus IV, Parisiis, 1575, σελ. 773 – 788), τον Θησαυρό Ορθοδόξου Πίστεως του Νικήτα Χωνιάτη (P. Moreau (µτφρ.), D. Nicetae Choniatae etc. Thesauri orthodoxi fidei libri quinque priores etc., Petro Morello Turonensi interprete, Lutetiae, Apud Gulielmum Chaudiere, 1580), το Periì e)nergei¿aj daimo/nwn του Μιχαήλ Ψελλού (P. Moreau (µτφρ.), Sapientiss. Michaelis Pselli etc. Dialogus de Energia seu Operatione daemonum e greco translatus, Petro Morello interprete, Parisiis, Apud Gulielmum Chaudiere, 1577) κ.α. Σε ό,τι αφορά την αντιγραφική του δραστηριότητα αυτή περιλαµβάνει, εκτός των Τρωικών του Τζέτζη, τους ∆ιαλόγους του Λουκιανού (Codex Parisinus gr. 3037), το Summa Contra Gentiles του Θωµά Ακινάτη (Codex Parisinus Suppl. gr. 248) και µια πραγµατική πληθώρα άλλων έργων ποικίλης θεµατολογίας. Σύµφωνα µε την έρευνα των Olivier – Monégier, πάνω από δέκα χειρόγραφα φέρουν την υπογραφή του Moreau ως αντιγραφέα. 5 Πρόκειται για τη βιβλιοθήκη που δηµιούργησε στη Lutetia ο οµώνυµος Γάλλος ουµανιστής (το όνοµά του λατινοποιηµένο ήταν Joannes Sanctandreanus), από όπου ο Moreau αντλεί τα περισσότερα χειρόγραφα ελληνικών έργων που αντιγράφει ή µεταφράζει. Βλ. ∆. Νικήτας, «Petrus Morellus Turonensis (Pierre Moreau), De bello Troiano, Εισαγωγή και editio princeps», Επιστηµονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Τεύχος Τµήµατος Φιλολογίας 4 (1994) 275 – 277.
vii
ασχοληθεί µε τη δηµιουργία αντιγράφων του ελληνικού κειµένου των Τρωικών.6 Σε ένα δεύτερο, θα κάνει µια κοπιώδη προσπάθεια να αποδώσει το έργο του Τζέτζη – τόσο τους στίχους όσο και τα σχόλια – στη λατινική γλώσσα ώστε να µπορέσουν να γίνουν τα Τρωικά προσιτά στο ευρύ λατινοµαθές κοινό της Ευρώπης του 16ου αιώνα. Ο Γάλλος συγγραφέας προχώρησε και ένα βήµα πιο πέρα. Καθώς προσπαθούσε να µεταφέρει στα Λατινικά το βυζαντινό κείµενο για τον πόλεµο της Τροίας, currente calamo, o Pierre Moreau διάνθιζε το έργο που µετέφραζε µε µια σειρά από δικές του παρατηρήσεις, καρπό των σκέψεων που του γεννούσε η κοπιώδης αυτή εργασία. Το αποτέλεσµα της διαδικασίας αυτής ήταν να δηµιουργηθεί, διά χειρός του λογίου, µια δεύτερη οµάδα από σχόλια που συνοδεύουν τα Τρωικά, γραµµένα µε µικρότερα συνήθως γράµµατα και σχεδόν πάντα στην ώα του χειρογράφου, και τα οποία άλλοτε συµπληρώνουν τα σχόλια του Τζέτζη και άλλοτε λειτουργούν ανεξάρτητα από τα πρώτα, ρίχνοντας ένα άλλο ερµηνευτικό φως σε στίχους του κειµένου. Καρπός της µεταφραστικής αυτής δραστηριότητας του Moreau είναι το έργο που τιτλοφορείται De bello Troiano,7 αποτελούµενο από 1892 στίχους σε δακτυλικό εξάµετρο που διανθίζονται από έναν όγκο πολύτιµων σχολίων, τα οποία έχουν ουσιαστικά διπλή προέλευση: άλλα από αυτά γράφτηκαν από τον Τζέτζη για τα Τρωικά και µεταφράστηκαν στα Λατινικά από τον Moreau και άλλα οφείλουν την πατρότητά τους αποκλειστικά στον Γάλλο συγγραφέα που « ¸Ella/doj e)c e)rath=j» 8 θέλησε να «ei¹sfe/rei» το έργο αυτό «ei¹j La/tion». Η editio princeps του συνόλου αυτών των σχολίων που συνοδεύουν και διαφωτίζουν το De bello Troiano του P. Moreau είναι το αντικείµενο της παρούσας εργασίας.
6 ∆ύο κώδικες της Βρετανικής Βιβλιοθήκης µαρτυρούν την αντιγραφική αυτή προσπάθεια του Moreau: ο Londinensis Old Royal 16.C.4 (1ο τόµος), ο οποίος εµπεριέχει το σύνολο του ελληνικού κειµένου των Τρωικών και ο Londinensis Old Royal 16.D.12, ο οποίος όµως διασώζει µόνο µερικούς στίχους των Προοµηρικών µαζί µε τα συνοδευτικά σχόλια: Για αναλυτική περιγραφή των δύο χειρογράφων βλ. Olivier – Monegier, ό.π., σελ. 174 – 175. 7 Το ποιητικό κείµενο του De bello Troiano έχει εκδοθεί από τον ∆. Νικήτα, ο οποίος προτάσσει στην έκδοση µια διαφωτιστική εισαγωγή για τον Γάλλο συγγραφέα και το έργο: ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 267 – 337. 8 ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 285 και Olivier – Monegier, ό.π., σελ. 178. Πρόκειται για δήλωση του ίδιου του λογίου, όπως γράφει στο δεύτερο στίχο ενός αφιερωµατικού ποιήµατος, µε το οποίο ο Moreau παρακαλεί τον Nicolas Leclerc να µεσολαβήσει στον Federic II Morel, καθηγητή Ελληνικών στο
viii
2. Παλαιογραφικές πληροφορίες
Το έργο De bello Troiano του Moreau διασώζεται σε δύο δίτοµους κώδικες,9 τον Londinensis Old Royal 16. C. IV (κώδικας Α) και τον Londinensis Old Royal 16. D. III (κώδικας Β),10 οι οποίοι φυλάσσονται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη (The British Library) του Λονδίνου. Ο πρώτος αποτελεί µάλιστα βέβαιο αυτόγραφο του Γάλλου ουµανιστή µε χρόνο συγγραφής την περίοδο 1560 – 1565, αν και αναµφίβολα παρέµεινε στην κατοχή του Moreau τουλάχιστον ως το 1603, υποκείµενος σε διορθώσεις,11 ενώ ο δεύτερος, αποτελεί αντίγραφο του πρώτου δια χειρός ενός πιθανού µαθητή του Moreau, ονόµατι Iacobus Barthelomeus.12 Τα λατινικά σχόλια ωστόσο που συνοδεύουν το ποιητικό αυτό κείµενο και εκδίδονται στην παρούσα εργασία παραδίδονται στο σύνολό τους µόνο στον δεύτερο τόµο του κώδικα Α (Α2). Η καταγραφή τους µάλιστα ξεκινά ήδη από την εµπρόσθια σελίδα του εξώφυλλου, δηλαδή το f.1r, όπου ο τίτλος του έργου δίνει την αφόρµηση στον Γάλλο λόγιο να µιλήσει για τον συγγραφέα Τζέτζη, και τελειώνουν στο f. 88v, εκτεινόµενα έτσι σε συνολικά 174 σελίδες. Ένας µικρός αριθµός λατινικών σχολίων ανιχνεύεται και στον πρώτο τόµο του ίδιου κώδικα (Α1). Ο τόµος αυτός εµπεριέχει κατά βάση το ελληνικό κείµενο του έργου του Τζέτζη. Ωστόσο στα τελευταία φύλλα του κώδικα (ff. 42v – 44v) ο Moreau, µετά το τέλος της αντιγραφής του ελληνικού κειµένου, κάνει µια πρώτη απόπειρα µετάφρασης του Τρωικού Πολέµου, µεταφέροντας στα Λατινικά τους πρώτους 35 στίχους των Προοµηρικών (µεταφραστικό σχεδίασµα Apr). Παράλληλα µεταφράζει
βασιλικό κολέγιο, να εκδώσει το De bello Troianο: Tze/tzou e)gwÜ Proomhrix', ¸Omh
ix
για πρώτη φορά από τα Ελληνικά στα Λατινικά και τα αντίστοιχα σχόλια του Τζέτζη που συνοδεύουν αυτούς τους στίχους. Σε δύο µάλιστα περιπτώσεις τα εµπλουτίζει, κατά τη συνήθη τακτική του, µε δικές του προσθήκες. Έτσι, τα ff. 42v – 44v του κώδικα Α1 διασώζουν συνολικά µια πρώτη εκδοχή δεκαεπτά σχολίων του De bello Troiano, τα οποία επανεµφανίζονται στον κώδικα Α2 και τα οποία φέρουν στην παρούσα έκδοση την αρίθµηση 8, 11, 12 (µε ενσωµατωµένη προσθήκη του Moreau), 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21 (χωρίς την προσθήκη του Moreau), 22, 24, 25 (µε ενσωµατωµένη προσθήκη του Moreau), 27 (χωρίς την προσθήκη του Moreau), 26, 28 (τα τρία τελευταία εµφανίζονται µε αυτή την «ανάποδη» σειρά). Πάντως, δεδοµένου του γεγονότος ότι το µετάφρασµα Apr είναι, όπως προαναφέρθηκε, ένα είδος προσχεδίου (άρα χαρακτηρίζεται από κάποια προχειρότητα) της τελικής µετάφρασης, η οποία ακολουθεί στον δεύτερο τόµο του κώδικα Α, δεν θεωρήθηκε σωστό να γίνουν αποδεκτές στην παρούσα έκδοση οποιεσδήποτε από τις διαφορετικές εκδοχές κειµένου που παρέχεται σε αυτό το σχεδίασµα. Φυσικά, για τα 17 σχόλια που προαναφέρθηκαν, οι διαφορετικές γραφές που παραδίδει το Apr σε σχέση µε τον Α2 παρατέθηκαν στον apparatus criticus.13 Τέλος, µια τρίτη πηγή σχολίων του De bello Troiano µπορεί να θεωρηθεί και ο πρώτος τόµος του κώδικα Londinensis Old Royal 16. D. III (κώδικας Β). Ωστόσο διασώζει µόνο δύο από τις πολυάριθµες λατινικές annotationes του έργου: η πρώτη είναι ο τίτλος που προτάσσεται όλου του σώµατος των σχολίων µε τον οποίο σηµατοδοτείται ουσιαστικά η έναρξή τους (το σχ. 7 της παρούσας έκδοσης) και η δεύτερη είναι το σχ. 8, το οποίο είναι το πρώτο σχόλιο που έγραψε ο Τζέτζης και εν συνεχεία µετέφρασε ο Γάλλος λόγιος στα Λατινικά. Ο κώδικας αυτός (Β) είναι αντίγραφο, όπως προαναφέρθηκε, του κώδικα Α. Όπως και στην περίπτωση των σχολίων του σχεδιάσµατος Apr, έτσι και εδώ, κάθε διαφορετική εκδοχή κειµένου που παραδίδει ο κώδικας Β για τα σχ. 7 και 8 καταγράφεται στο κριτικό υπόµνηµα. Συµπερασµατικά τα σχόλια του De bello Troiano, των οποίων η έκδοση αφορά την παρούσα εργασία, έχουν τριπλή προέλευση: Στο σύνολό τους
13 Ο κώδικας Α1, εκτός από τα 17 λατινικά σχόλια, περιλαµβάνει στα ff. 3r - 42v και µια σειρά από σηµειώσεις του Moreau, άλλες λατινικές και άλλες ελληνικές, τις οποίες κράτησε στην ώα κάθε φύλλου, καθώς αντέγραφε το ελληνικό κείµενο. Τα σχόλια αυτά δεν συµπεριλήφθησαν στην παρούσα έκδοση, καθώς αφορούν την αντιγραφική δραστηριότητα του Moreau και σχετίζονται µε το ελληνικό κείµενο του Τζέτζη όχι µε τη λατινική του µετάφραση (De bello Troiano) που µας αφορά εδώ. Άλλωστε οι σηµειώσεις αυτές στην πλειοψηφία τους είναι διορθώσεις του ελληνικού κειµένου. Σε κάποιες περιπτώσεις τα σχόλια είναι παραποµπές σε έργα άλλων συγγραφέων, οι οποίες όµως επανεµφανίζονται ως σχόλια του λατινικού κειµένου, σε πιο ολοκληρωµένη µορφή, στον δεύτερο τόµο.
x
εµφανίζονται µόνο στον κώδικα Α2, κάποια από αυτά, δεκαεπτά στον αριθµό, είναι καταγεγραµµένα και στον κώδικα Α1, ενώ δύο µόνο σχόλια (σχ. 7 και 8) εµφανίζονται και στον κώδικα Β.
3. Ο τρόπος καταγραφής των σχολίων: α. Η θέση των σχολίων στα χειρόγραφα και η σύζευξή τους µε το κείµενο
Ο χώρος τον οποίο καταλαµβάνει κάθε φορά κάποιο σχόλιο σε κάθε σελίδα του κώδικα Α2 ποικίλλει και εξαρτάται από την κατηγορία στην οποία αυτό εντάσσεται. Αυτό σηµαίνει ότι σε άλλο σηµείο καταγράφονται τα µεταφρασµένα σχόλια του Τζέτζη και σε άλλο οι συµπληρωµατικές παρατηρήσεις του Γάλλου συγγραφέα. Πιο συγκεκριµένα, σε ό,τι αφορά την πρώτη κατηγορία, τα σχόλια του Τζέτζη καταλαµβάνουν τον κεντρικό χώρο κάθε σελίδας. Είναι επιπλέον χωρισµένα σε µικρές οµάδες και καταγράφονται αµέσως µετά το τέλος της ενότητας των στίχων µε την οποία σχετίζονται. Ο χωρισµός αυτός του ποιήµατος σε ενότητες γίνεται µε βάση την ολοκλήρωση ενός «επεισοδίου» της ιστορίας και όχι ποσοτικά, µε βάση τον αριθµό στίχων που εµπεριέχει. Κατ’ επέκταση και η καθεµία οµάδα σχολίων που έπεται των ποιητικών ενοτήτων αποτελείται και από διαφορετικό αριθµό από σχόλια κάθε φορά, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις που ένας µόνο στίχος δίνει λαβή για εκτενή σχολιασµό, ενώ κάποιες φορές µεγαλύτερες ποιητικές ενότητες συνοδεύονται από ολιγάριθµες ερµηνευτικές παρατηρήσεις. Πάντως η εναλλαγή αυτών των ανισοµερών ενοτήτων ποιητικού κειµένου – σχολίων γίνεται µε τρόπο ευδιάκριτο στο χειρόγραφο, καθώς µεσολαβεί η ένδειξη «σχολ» και επιπλέον οι στίχοι στοιχίζονται µόνο αριστερά, αντίθετα µε τα σχόλια που ακολουθούν διπλή στοίχιση, παράλληλα και µε το αριστερό και το δεξί περιθώριο της σελίδας. ∆ιαφορετική εικόνα παρουσιάζουν τα συµπληρωµατικά σχόλια των οποίων η πατρότητα ανήκει εξ ολοκλήρου στον Moreau. Ο χώρος που ο συγγραφέας αυτός επιλέγει για να καταγράψει τις δικές του παρατηρήσεις είναι στις περισσότερες περιπτώσεις η ώα του χειρογράφου: ο συγγραφέας εκµεταλλεύεται κάθε φορά οποιοδήποτε από τα τέσσερα περιθώρια της σελίδας, ενώ υπάρχουν και φύλλα στα οποία έχει γίνει χρήση και των τεσσάρων περιθωρίων, αριστερά, άνω, δεξιά και κάτω. Το κριτήριο πάντως επιλογής ώας σχετίζεται συχνά και µε τη µεγαλύτερη δυνατή γειτνίαση της γραφόµενης παρατήρησης µε το στίχο ή το σχόλιο που αυτή αφορά xi
στην κεντρική σελίδα αλλά φυσικά και µε την έκτασή της. Ωστόσο δεν σπανίζει το φαινόµενο η καταγραφή ενός σχολίου να αρχίζει σε ένα περιθώριο και να καταλήγει ελλείψει χώρου σε άλλο στην ίδια σελίδα ή ακόµη και στην επόµενη. Αξίζει να σηµειωθεί επίσης ότι ειδικά στην αριστερή και στη δεξιά ώα τα σχόλια γράφονται άλλοτε µε προσανατολισµό οριζόντιο (στοιχιζόµενα δηλαδή παράλληλα µε τις σειρές του κυρίως κειµένου στο κέντρο της σελίδας) και άλλοτε κάθετα (αντίθετα προς τον προσανατολισµό του κυρίως κειµένου), και στην περίπτωση αυτή απαιτείται στροφή της σελίδας κατά ενενήντα µοίρες προκειµένου να καταστεί δυνατή η ανάγνωσή τους. Πάντως εξαιτίας του ότι η ώα του χειρογράφου παρέχει περιορισµένο χώρο γραφής στον συγγραφέα, ο τελευταίος υποχρεώθηκε να συµπιέσει αρκετά κάποια σχόλια, ή να κατακερµατίσει κάποια από αυτά σε τµήµατα ώστε να εµπεριέχονται στην ίδια σελίδα, γεγονός που καθιστά την ανίχνευση και το διαχωρισµό τους αρκετά δυσχερή, παρά τις διαχωριστικές γραµµές και τις παραποµπές που χρησιµοποιεί ο Γάλλος λόγιος για την αποφυγή συγχύσεων. Παρ’ όλα αυτά, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η µέθοδος αυτή σχετικά µε τον χώρο καταγραφής των σχολίων που περιγράφτηκε ως τώρα δεν τηρείται απαρέγκλιτα σε όλο τον κώδικα Α. Μια οµάδα από σχόλια του Moreau, τα οποία προεκτείνουν τα αντίστοιχα του Τζέτζη, λειτουργώντας ως προσθήκες τους, καταγράφονται στον κεντρικό χώρο της σελίδας, και όχι στην ώα του χειρογράφου. Παρατηρείται δηλαδή συχνά το φαινόµενο ένα σχόλιο του Τζέτζη να διακόπτεται για να ενσωµατώσει ο Moreau τη δική του προσθήκη, µετά το τέλος της οποίας συνεχίζεται η καταγραφή του µεταφραζόµενου χωρίου ή ακόµη στο τέλος ενός βυζαντινού σχολίου, σε συνεχές κείµενο, να προσθέτει ο Γάλλος λόγιος επιπλέον πληροφορίες. Σε κάθε περίπτωση πάντως ο Moreau φροντίζει ώστε το δικό του κείµενο να διαχωρίζεται από το υπόλοιπο σώµα των σχολίων του Τζέτζη – άλλωστε φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιηµένος σε θέµατα λογοκλοπής – κάνοντας χρήση κάποιων συµβόλων, από τα οποία το πιο συχνά εµφανιζόµενο είναι ο αστερίσκος (*) που τοποθετείται στην αρχή και στο τέλος του κειµένου που έχει προστεθεί. Η σύζευξη ανάµεσα σε κάποιο σχόλιο και τον ή τους στίχους του ποιητικού κειµένου µε τους οποίους αυτό σχετίζεται γίνεται και αυτή µε δύο τρόπους, και πάλι ανάλογα µε την κατηγορία στην οποία ανήκει το σχόλιο αυτό. Στην περίπτωση των σχολίων που γράφτηκαν από τον Τζέτζη, στην αρχή του καθενός υπάρχει η λέξη ή η φράση των Τρωικών µε την οποία αυτό συνδέεται και αµέσως µετά τοποθετείται xii
πάντα το σηµείο της δεξιάς παρένθεσης « ) » που διαχωρίζει την παραποµπή από το κυρίως κείµενο. Ειδικά για τα τελευταία σχόλια των Μεθοµηρικών14 εκτός της συνήθους παραποµπής που αναφέρθηκε, καταγράφεται πριν από αυτή και η αρίθµηση του στίχου που σχολιάζεται, κλεισµένη κι αυτή µε το ίδιο σηµείο « ) ». Πάντως το συγκεκριµένο σύστηµα παραποµπών πρέπει να ήταν επινόηση του Moreau και όχι του Τζέτζη, καθώς στον κώδικα Α1 που εµπεριέχει το ελληνικό κείµενο των Τρωικών, (όπως αυτό αντιγράφτηκε από τον Moreau), σε κανένα σχόλιο δεν φαίνεται να προτάσσει ο βυζαντινός λόγιος το χωρίο µε το οποίο συνδέεται. Υπάρχουν βέβαια και στον Α1 παραποµπές µε γράµµατα του ελληνικού αλφαβήτου που συνδέουν σχόλια µε τους σχετικούς στίχους, αλλά πρώτον δεν γνωρίζουµε αν αυτό ήταν πρωτοβουλία του Τζέτζη ή παρέµβαση του Moreau κατά την αντιγραφή και δεύτερον ο τρόπος αυτός, ακόµη κι αν υιοθετήθηκε από τον βυζαντινό συγγραφέα, διαφέρει από τον αντίστοιχο που ακολουθήθηκε από τον Γάλλο λόγιο στη λατινική µετάφραση. ∆υσχερέστερος είναι ο συσχετισµός των σχολίων του Moreau µε το αντίστοιχο ποιητικό κείµενο. Παρά το γεγονός ότι ο συγγραφέας προσπαθεί να γράφει τις παρατηρήσεις του όσο το δυνατόν πιο κοντά στο χωρίο που αναφέρονται, εντούτοις αυτό δεν είναι πάντα εφικτό. Επιπρόσθετα, αντίθετα µε τα σχόλια του Τζέτζη, ο Moreau δεν εφαρµόζει για τα δικά του κάποιο ανάλογο σύστηµα σαφών λεκτικών (εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων)15 ή αριθµητικών παραποµπών που να ανάγουν τον αναγνώστη στο σχολιαζόµενο χωρίο. Σε µερικές µόνο περιπτώσεις γίνεται χρήση κάποιων συµβόλων όπως η δίεση (#), ο αστερίσκος (*), ο σταυρός (+), το γράµµα i µε διαλυτικά (ï), τρεις τελείες σε σχηµατισµό ανεστραµµένου τριγώνου (·.·), δύο τελείες χωριζόµενες µε κάθετο (·/·) ή µία γραµµή διαφορετικής κάθε φορά µορφής,16 για να παραπεµφθεί ο αναγνώστης στους σχετικούς µε το σχόλιο στίχους. Τα ίδια σύµβολα πάντως, όπως και το ρήµα adde, χρησιµοποιούνται και για να ενοποιήσουν τµήµατα του ίδιου σχολίου που κατακερµατίστηκε σε διαφορετικά περιθώρια ή και σελίδες. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις το µόνο κριτήριο για τη
14 Πρόκειται για όλα τα σχόλια που γράφτηκαν από τον Τζέτζη και αναφέρονται στους στίχους PH 679 – PH 858). 15 Π.χ. το σχ. 241, στο οποίο, παρότι γραµµένο από τον Moreau και όχι τον Τζέτζη, προτάσσεται κλεισµένη σε µονή παρένθεση η λέξη innumeras του ποιητικού κειµένου στην οποία αναφέρεται το σχόλιο. 16 Γραµµή χρησιµοποιείται κυρίως στις περιπτώσεις που το σχόλιο δηλώνει ότι κάποιος στίχος αποτελεί ποιητικό δάνειο από τον Βιργίλιο. Σε αυτή την περίπτωση η παραποµπή στο Βιργιλιανό κείµενο, που συνιστά το σχόλιο και καταγράφεται στην ώα του χειρογράφου, συνδέεται µε τον αντίστοιχο στίχο µε µία γραµµή, για να καταστεί σαφές το χωρίο στο οποίο αναφέρεται.
xiii
σύζευξη ενός σχολίου του Moreau µε το κείµενο είναι η νοηµατική τους σχέση, όπως προκύπτει από το ίδιο το περιεχόµενο της παρατήρησης.
β. Τα χαρακτηριστικά γραφής του Moreau
Τόσο για το ποιητικό κείµενο όσο και για τα σχόλιά του στον κώδικα Α ο Moreau χρησιµοποίησε µια ενιαία µικρογράµµατη γραφή, ελαφρά κεκλιµένη προς τα δεξιά. Η γραφή αυτή µπορεί να χαρακτηριστεί σε γενικές γραµµές ευανάγνωστη, ειδικά αν πρόκειται για τους στίχους του De bello Troiano. Αντίθετα, τα σχόλια παρουσιάζονται µόνο σε µερικές περιπτώσεις17 εξίσου καλογραµµένα µε το ποιητικό κείµενο, καθώς τα περισσότερα από αυτά φαίνονται να καταγράφονται µε κάποια προχειρότητα και πολλές φορές και µε βιασύνη από τον Γάλλο λόγιο. Άλλοτε πάλι, όταν η ανάγκη απαιτεί να χωρέσουν στην ώα του χειρογράφου, είναι σε τέτοιο βαθµό πυκνογραµµένα, ώστε γίνονται εξαιρετικά δυσανάγνωστα. Πάντως ανεξάρτητα από αυτό, είναι γεγονός ότι το σχήµα των γραµµάτων του Moreau δεν αποκλίνει ιδιαίτερα από το σύνηθες σχήµα γραµµάτων που συναντάται στο σύγχρονο λατινικό αλφάβητο. Έτσι ο τύπος γραφής του λογίου, µε εξαίρεση κάποιες ιδιαιτερότητες που θα εξεταστούν στη συνέχεια, δεν ξενίζει ιδιαίτερα τον σηµερινό αναγνώστη. Ελαφρά διαφοροποιηµένη από τη συνήθη µορφή παρουσιάζουν στα χειρόγραφα του Moreau τα γράµµατα h, p, s, t, v και ο αριθµός 5. Συγκεκριµένα το πρώτο από αυτά υποδηλώνεται κάποιες φορές µε σηµείο που µοιάζει σαν ελαφρά
πλαγιασµένο τελικό κεφαλαίο ς ( ȥ ), αν και συνηθέστερα εµφανίζει την οικεία σε µας µορφή h. To p εµφανίζεται κάποιες φορές µε την κάθετη γραµµή προεκταµένη προς τα αριστερά καταλήγοντας σε µια περισπωµένη (~þ ) που ενώνεται συνήθως µε το σύµβολο που προηγείται. To τρίτο γράµµα εµφανίζεται είτε ως s είτε συνηθέστερα µε
τις δύο του καµπύλες αρκετά ανοιχτές ώστε να παίρνει τη µορφή ʃ , όπως δηλαδή εµφανίζεται στη λεγόµενη κυρτή ρωµαϊκή γραφή (Roman cursive writing).18 Στο t πάλι, η οριζόντια γραµµή προεκτείνεται µερικές φορές προς τα αριστερά, καταλήγοντας σε µια κυµατιστή γραµµή σαν περισπωµένη, όµοια µε αυτή που
17 Συνήθως αυτό ισχύει για τα σχόλια που είναι µεταφρασµένα από τα Ελληνικά. 18 Edward Maunde Thompson, A handbook of Greek and Latin palaeography, D. Appleton and company, New York 1893, σελ. 205 και Bernhard Bischoff, Latin Palaeography: Antiquity and the Middle Ages, trans. Daibi O Croinin and David Ganz, Cambridge University Press, Cambridge 1990, σελ. 64.
xiv
συναντάται στο γράµµα p, δηλαδή ~t. Tο v αναπαριστά, περιέργως, ένα b του 19 οποίου η κάθετη γραµµή είναι πλαγιασµένη προς τα αριστερά ( ) . Τέλος στο σηµείο του αριθµού 5 την τεθλασµένη γραµµή πάνω από το ηµικύκλιο ο Moreau προτιµά να την απλοποιεί, αντικαθιστώντας τη µε µια απλή κάθετο / . Έτσι ο αριθµός
5 παρουσιάζει µια µορφή που οµοιάζει κάπως στο σηµερινό 4 ( ⊃ ).20 Εκτός του ιδιαίτερου σχήµατος κάποιων γραµµάτων ενδιαφέρον παρουσιάζει στον τρόπο γραφής του λογίου η ιδιόµορφη χρήση των φθόγγων u/v. Όπως έχει παρατηρηθεί στο ποιητικό κείµενο,21 έτσι και στα σχόλια το u εµφανίζεται µόνο στο εσωτερικό ή στο τέλος της λέξης (π.χ. fluctu),22 αντίθετα µε το v, το οποίο σηµειώνεται µόνο στην αρχή (π.χ. vxores, versibus).23 Εξαίρεση αποτελούν το εγκλιτικό µόριο ve που, αν και στο εσωτερικό της λέξης, γράφεται πάντα µε v (π.χ. compositi editive)24 και το κεφαλαίο V που εµφανίζεται συνολικά τέσσερις φορές στη µέση λέξεων µε κεφαλαιογράµµατη γραφή, στον τίτλο των σχολίων των Προοµηρικών και Οµηρικών (PERVTILES, EIVSDEM, SVA25 / EIVSDEM)26 Επιπλέον από το σχ. 353 και µετά στην αρχή λέξης το κεφαλαίο γράφεται ως U και όχι V (π.χ. σχ. 353, 374, 386 κ.ά.), αλλαγή η οποία εντοπίζεται και στο ποιητικό κείµενο µετά τον στίχο PH 240.27 Ανάλογη χρήση µε το u/v έχουν τα γράµµατα i/j. Το j σηµειώνεται µόνο στην αρχή λέξεων και µόνο ως κεφαλαίο, συνήθως σε περιπτώσεις κυρίων ονοµάτων, όπως στο Jlium,28 αλλά ενίοτε και σε οποιονδήποτε άλλο όρο µετά από τελεία (π.χ. interprete. Jngentem).29 Το i άπό την άλλη, εµφανίζεται στη µέση ή το τέλος λέξης (π.χ. memini).30 Ωστόσο αυτό δεν αποτελεί κανόνα, καθώς στο χειρόγραφο ανιχνεύονται και αρκετές λέξεις που αρχίζουν από κεφαλαίο Ι, είτε είναι κύρια ονόµατα (Iliada)31 ή ξεκινούν περίοδο (Periocha. Instructum).32 Συµβαίνει µάλιστα ίδιες ή οµόρριζες λέξεις να γράφονται άλλοτε µε Ι και άλλοτε µε J, όπως στην
19 Το ίδιο σύµβολο αναπαριστά το b, όταν η γραµµή του κλίνει προς τα δεξιά (b). 20 Bischoff, ό. π., σελ. 132. 21 ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 323. 22 Σχ. 104. 23 Σχ. 180. 24 Σχ. 268 25 Σχ. 7. 26 Σχ. 132. 27 ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 323. 28 Σχ. 135. 29 Σχ. 10. 30 Σχ. 418. 31 Σχ. 8.
xv
περίπτωση της λέξης Iliada / Jliada.33 Πέραν των όσων αναφέρθηκαν, µια αξιοσηµείωτη τακτική που ακολουθεί ο Moreau στη συγγραφή του De bello Troiano είναι η εκτεταµένη χρήση µίας σειράς από συντοµογραφίες για ένα πλήθος λατινικών κυρίως λέξεων. Η χρήση αυτή είχε υιοθετηθεί ήδη από τους πρώτους αντιγραφείς χειρογράφων του Μεσαίωνα και συνεχίστηκε µέχρι και τα πρώτα τυπωµένα βιβλία της Αναγέννησης µετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας.34 Αποσκοπούσε µάλιστα στο να µειωθεί όσο το δυνατόν περισσότερο το µέγεθος ενός κώδικα ή τυπωµένου βιβλίου, ώστε και να κοστίζει λιγότερο και να αποθηκεύεται ευκολότερα στα ράφια των βιβλιοθηκών. Εκτός αυτού οι συντοµογραφίες περιόριζαν αρκετά και τον χρόνο και το µόχθο που απαιτείτο κατά τη διαδικασία της αντιγραφής. Έτσι ο Γάλλος λόγιος άλλοτε συντέµνει λέξεις χρησιµοποιώντας σύµβολα στη θέση κάποιων συλλαβών και σπανιότερα, χρησιµοποιεί κάποιο σύµβολο που αντικαθιστά µια ολόκληρη λέξη. Τα περισσότερα από αυτά τα σύµβολα πάντως δεν ήταν επινόηση του Moreau αλλά είχαν ήδη χρησιµοποιηθεί ευρέως µε την ίδια µορφή από προγενέστερους αντιγραφείς. Οι συντοµογραφίες35 που χρησιµοποιούνται στον κώδικα Α είναι εξής: 1) Η κάτω τελεία (.) χρησιµοποιείται, όπως και σήµερα, για να δηλώσει αφαίρεση των τελευταίων γραµµάτων µιας λέξης, είτε πρόκειται για εύκολα εννοούµενη κατάληξη είτε για αφαίρεση περισσοτέρων γραµµάτων ακόµη και από τη ρίζα. Ο Moreau καταφεύγει στη χρήση της κάτω τελείας κατά κύριο λόγο στις συντοµογραφίες ονοµάτων διαφόρων συγγραφέων ή έργων στα οποία παραπέµπει τον αναγνώστη (π.χ. Ouid. = Ovidius, Metam. = Metamorphoseon κ.ο.κ.).36 Σε µερικές περιπτώσεις πάντως είναι αρκετά δύσκολη η ταυτοποίηση συντοµογραφίας – συγγραφέα / έργου, ειδικά όταν δίνονται µόνο τα πρώτα γράµµατα.37 2) Οριζόντια παύλα όµοια µε το σηµείο προφοράς µακράς συλλαβής (π.χ. ā, ē, ī, ū) ή καµπύλη µε τη µορφή ½ πάνω από φωνήεν αντικαθιστά ένρινο που ακολουθεί χωρίς να διευκρινίζεται αν πρόκειται για m ή n (δηλαδή στις παραπάνω περιπτώσεις ā
32 Σχ. 139. 33 Σχ. 8 και 92 34 Για µια αναλυτική περιγραφή των συντοµογραφιών σε χειρόγραφα και τυπωµένα βιβλία βλ. A. Cappelli, Lexicon abbreviaturarum: Dizionario di Abbreviature latine ed italiane, Sesta edizione, Ulrico Hoepli, Milano 1979. Στο βιβλίο εµπεριέχονται µε αλφαβητική σειρά χιλιάδες σύµβολα µε την ερµηνεία τους. 35 Προς διευκόλυνση του αναγνώστη για τις συντοµογραφίες του Moreau που απεικονίζονται στα εγχειρίδια του Thompson ή του Bischoff θα παρατίθεται ανάλογη παραποµπή. 36 Σχ. 44. 37 Thompson, ό.π., σελ. 99.
xvi
= am ή an, ē = em ή en κ.ο.κ). Ωστόσο εντοπίζεται και δίπλα στο γράµµα t συχνά µε τη µορφή περισπωµένης ( ~t ) για να δηλώσει ότι προηγείται το n.38 Η παύλα εµφανίζεται συνήθως στο τέλος λέξης, αλλά συχνά και στη µέση, και σε µερικές περιπτώσεις περισσότερο από µία φορά στην ίδια λέξη. Πρόκειται για µια από τις πιο συχνά χρησιµοποιούµενες συντοµογραφίες του Moreau.39 3) Αρκετές συντοµογραφίες δηµιουργούνται µε µια σειρά από σύµβολα που έχουν ως βάση το γράµµα p. Όταν η κάθετη γραµµή του τέµνεται από παύλα ( p ) το σύµβολο αυτό αντικαθιστά άλλοτε τη συλλαβή per και σπανιότερα την par, αν αντίθετα πάνω από το p υπάρχει το σηµείο µακράς συλλαβής ( p ) τότε συµβολίζει τη συλλαβή pre ή prae και σε µια περίπτωση40 την proe. To pro τέλος συµβολίζεται από
το p µε µια µικρή καµπύλη αριστερά (╭p ). Και τα τρία σύµβολα χρησιµοποιούνται αδιάκριτα, στην αρχή, τη µέση ή το τέλος της λέξης ή και µόνα τους για να δηλώσουν την αντίστοιχη πρόθεση.41 4) Αντίστοιχα µε το p ο Moreau κάνει εκτεταµένη χρήση και του q σε διάφορες µορφές. Όταν το q συνοδεύεται από µια καµπύλη γραµµή όµοια µε αυτή που χρησιµοποιείται στη συντοµογραφία της συλλαβής pro ( q ), τότε αντικαθιστά το quod. Αν πάνω από το προηγούµενο σύµβολο υπάρχει ένα m µε ανοιχτές τις δύο καµπύλες ( q ) τότε αντικαθιστά το quam. Το ίδιο γράµµα µε µια παύλα ( q ) χρησιµοποιείται αντί του quae. To qui επίσης αντικαθίσταται άλλοτε από ένα q µε το σηµάδι ^ ακριβώς από πάνω και άλλοτε από το q µε ένα i επάνω δεξιά σε θέση εκθέτη ( qi ).42 5) Τα ακόλουθα σύµβολα χρησιµοποιούνται για τη σύντµηση συγκεκριµένων
καταλήξεων: α) το 2ρ για την κατάληξη –rum της γενικής πληθυντικού43 β) το ȥ για
44 την κατάληξη του γ΄ ενικού προσώπου των ρηµάτων της µέσης φωνής –ur γ) το q3
38 Με το ίδιο σύµβολο δηλώνεται και σκέτο το t (χωρίς δηλαδή να προηγείται n), όπως ειπώθηκε παραπάνω. 39 Thompson, ό.π., σελ. 100, ο οποίος υποστηρίζει ότι σπάνια χρησιµοποιείται η παύλα στη µέση της λέξης, κάτι που όµως δεν ισχύει στην περίπτωση του κώδικα που εξετάζουµε. Βλ. και Bischoff, ό.π., σελ. 157. Ωστόσο κανένας από τους δύο δεν αναφέρει την περίπτωση του ~t . 40 Στη λέξη proelia, σχ.192. 41 Thompson, ό.π., σελ. 101 – 102 και Bischoff, ό.π., σελ. 160. 42 Bischoff, ό.π., σελ. 160, όπου δείχνει όλες αυτές τις συντοµογραφίες, εκτός από αυτές του quam και του qui. 43 Thompson, ό.π., σελ. 101. Bischoff, ό.π., σελ. 157. 44 Thompson, ό.π., σελ. 101. Bischoff, ό.π., σελ. 158. Σύµφωνα µε τους δύο µελετητές, το συγκεκριµένο σύµβολο φαίνεται να είχε µικρότερο σχήµα σε σχέση µε τα υπόλοιπα γράµµατα της λέξης στο τέλος της οποίας σηµειωνόταν, σαν εκθέτης, αυτό όµως δεν συµβαίνει στο αυτόγραφο του Moreau.
xvii
45 για το εγκλιτικό que δ) το b3 για την κατάληξη –bus των ονοµάτων τρίτης, τέταρτης και πέµπτης κλίσης στη δοτική και αφαιρετική πληθυντικού46 ε) το ο για την κατάληξη –us, ενώ το ίδιο ακριβώς σύµβολο στην αρχή της λέξης αντικαθιστά τη συλλαβή con / com (π.χ. impi ο = impius, ο muni = communi)47 και στ) το , η χρήση του οποίου είναι σπάνια, αντικαθιστά την κατάληξη –em.48 Τέλος, σε µερικές λέξεις δίνεται το αρχικό γράµµα ή η αρχική συλλαβή και η κατάληξη της υποδηλώνεται µε 49 a o a ένα µικρό γράµµα σαν εκθέτη επάνω δεξιά π.χ. q = qua, q = quo, opt = optima, maxs maximus και qη = quem.50 6) Το γράµµα b ελαφρά πλαγιασµένο προς τα αριστερά που τέµνεται από µια πλάγια γραµµή / σχηµατίζοντας ένα Χ µε µικρό κύκλο κάτω δεξιά ( ) αντικαθιστά τη συλλαβή ver.51 7) Η παύλα που είδαµε να χρησιµοποιείται ως σύµβολο των ένρινων m/n, ή καµπύλη της µορφής ½ µπορεί να χρησιµοποιηθεί για να δηλώσει συντοµογράφηση λέξεων όπως mrīs = matris, senīas = sententias).52 Σπάνια, η ίδια παύλα δεν σηµειώνεται επάνω σε κάποιο γράµµα, αλλά το τέµνει κάθετα (συνήθως το l), για τη σύντµηση γραµµάτων ή και συλλαβών που προηγούνται (ep l a = epistula ή maīp l as = manipulas).53 8) Οι δίφθογγοι ae και oe γράφονται πολλές φορές ως e µε υπογεγραµµένη (ę), ειδάλλως εµφανίζονται µε ενωµένα τα δύο γράµµατα από τα οποία συντίθενται (æ ή œ). Εξαίρεση αποτελούν οι περιπτώσεις λέξεων στις οποίες τα φωνήεντα a/e ή ο/e δεν συµπροφέρονται, όπως στις λέξεις aër και Gorytoëssa,54 οπότε και τα δύο γράµµατα δεν ενώνονται και σηµειώνονται διαλυτικά.55 9) Ο συµπλεκτικός σύνδεσµος et συντοµογραφείται µε το σύµβολο c- .56
45 Thompson, ό.π., σελ. 99 –100. 46 Thompson, ό.π., σελ. 99 – 100 (και για τα δύο σύµβολα q3 και b3). Bischoff, ό.π., σελ. 158. 47 Thompson, ό.π., σελ. 101. Bischoff, ό.π., σελ. 158. 48 Bischoff, ό.π., σελ. 157 κ.ε. 49 Thompson, ό.π., σελ. 102. Bischoff, ό.π., σελ. 164 κ.ε. 50 Στην τελευταία περίπτωση τo σύµβολο η προέρχεται από ένα m, του οποίου η πρώτη κεραία δεν σηµειώνεται ολόκληρη. 51 Bischoff, ό.π., σελ. 157. 52 Σχ. 34 και 10. Βλ. και Thompson, ό.π., σελ. 99 – 100, ο οποίος πρώτα κατηγοριοποιεί τις συντοµογραφίες σε abbreviations (συντµήσεις κατάληξης) και contractions (συντµήσεις στο εσωτερικό λέξης) και µετά αναφέρεται στην παύλα αυτή. Bischoff, ό.π., σελ. 161 κ.ε. 53 Σχ. 74 και 304. Βλ. και Thompson, ό.π., σελ. 100, κατά τον οποίο η παύλα αυτή είναι ελαφρά πλαγιασµένη, κάτι που δεν συµβαίνει στην περίπτωση του κώδικα που γράφει ο Moreau, του οποίου η παύλα τέµνει κάθετα τη γραµµή του l. Βλ. και Bischoff, ό.π., σελ. 158. 54 Σχ. 311 και 324. 55 Ο Bischoff, (ό.π., σελ. 122) αναφέρει ότι το ę αντικαθιστά µόνο το ae, όχι το oe. 56 Bischoff, ό.π., σελ. 160. απεικονίζει κάποιες συντοµογραφίες του et, παρόµοιες µε αυτή του Moreau.
xviii
10) Το γράµµα s πάνω στο οποίο σηµειώνονται δύο τελείες σαν διαλυτικά αντικαθιστά το επίρρηµα supra.57 11) Σύµβολο που σχηµατίζεται από ένα ο στο οποίο εφάπτεται δεξιά κάθετη γραµµή ( ο│ ) δηλώνει τη συλλαβή ei (π.χ. qο│ s = queis).58 12) Τελευταία κατηγορία συντοµογραφιών που εντοπίζονται στον κώδικα Α αφορά σύµβολα που αντικαθιστούν µια ολόκληρη λέξη και συγκεκριµένα ονόµατα
θεών. Σε αυτά υπάγεται αρχικά το σύνηθες σύµβολο µε την ασπίδα και το δόρυ ( ♂ )
που χρησιµοποιείται για το όνοµα του θεού Mars, ένα καλλιγραφικό 4 ( 2|- ) που συµβολίζει τον αετό, ιερό πουλί του ∆ία, παίρνει τη θέση του ονόµατος Juppiter, το
σχήµα Ι που χρησιµοποιείται για να δηλώσει τον θεό Saturnus και ένα µισοφέγγαρο µε τη µορφή É που χρησιµοποιείται ως συντοµογραφία για το όνοµα Luna. Τα τέσσερα παραπάνω σύµβολα59 εµφανίζονται µε την ίδια πάντα µορφή, χωρίς δηλαδή να διαφοροποιούνται ανάλογα µε την πτώση του ονόµατος που δηλώνουν, η οποία γίνεται αντιληπτή µόνο µε βάση τα συµφραζόµενα. Στις ιδιοµορφίες γραφής του Moreau συγκαταλέγονται επίσης αυτές που αφορούν τον τονισµό των λατινικών λέξεων. Στα χειρόγραφα του λογίου ανιχνεύονται τρία σηµεία τονισµού, η οξεία (΄), η βαρεία (`) και µια οξυγώνια περισπωµένη µε τη µορφή ˆ . Ωστόσο πρέπει να σηµειωθεί ότι τα σηµεία αυτά µπορούν να χαρακτηριστούν ως τόνοι µόνο µορφολογικά και όχι µε βάση τη λειτουργία τους στο χειρόγραφο. Εκτός από την οξεία κανένα από τα υπόλοιπα δεν χρησιµοποιείται κυριολεκτικά ως τόνος, υποδεικνύοντας δηλαδή ποια συλλαβή της λέξης πρέπει να τονιστεί (άλλωστε είναι γνωστό ότι η λατινική γλώσσα δεν χρησιµοποιούσε τόνους), αλλά παίζουν διαφορετικό ρόλο, όπως θα δούµε στη συνέχεια. Οξεία (που σε κάποιες περιπτώσεις παίρνει τη µορφή κάθετης γραµµής πάνω από το φωνήεν) σηµειώνεται πάντα σε εκείνες τις λέξεις, στο τέλος των οποίων η προσθήκη του εγκλιτικού συνδέσµου que µεταβάλλει τον αρχικό τους τονισµό,
57 Βλ. Bischoff, ό.π., σελ. 160, ο οποίος παρουσιάζει τη συντοµογραφία αποτελούµενη από ένα s, πάνω από το οποίο, αντί για τελείες, είναι γραµµένο ένα µικρό a. 58 Σχ. 21. 59 Σχετικά µε το τι απεικονίζει το καθένα από τα τρία πρώτα σύµβολα βλ. Joseph Emerson Worcester, A pronouncing spelling – Book of the English Language, Boston, Brewer and Tileston, 1957, σελ. 169 (astronomical signs). Πάντως έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι τα σύµβολα δηµιουργήθηκαν σταδιακά από παραφθορά των αρχικών γραµµάτων του ελληνικού ονόµατος των θεών αυτών κατά τη διαδικασία αντιγραφής χειρογράφων: Βλ. W. T. Stearn, “The male and female symbols of biology”, New Scientist, 11, 248 (1961), σελ. 412 – 3.
xix
µεταφέροντας τον τόνο στην επόµενη συλλαβή, προκαλεί δηλαδή τη λεγόµενη έγκλιση τόνου. Έτσι για παράδειγµα στη λέξη cultu, η οποία τονίζεται στη συλλαβή cu, επειδή, αν προστεθεί το que, ο τόνος πέφτει στη συλλαβή tu, σηµειώνεται οξεία πάνω από το u της νέας παραλήγουσας και η λέξη θα γράφεται ως cultúque.60 Εννοείται πως, αν µια λέξη συνοδεύεται από το que χωρίς να αλλοιώνεται ο αρχικός τονισµός της, δεν σηµειώνεται κανένας τόνος (π.χ. hoc / hocque ή fit / fitque).61 Βαρεία σηµειώνεται από το Γάλλο λόγιο πάντα στους τύπους a και e των προθέσεων ab και ex αντίστοιχα. Η πρώτη συνοδεύει συνήθως αφαιρετική του ποιητικού αιτίου (π.χ. à poëtis)62 ή σπανιότερα δηλώνει την τοπική αφετηρία (à Tenedo),63 ενώ η δεύτερη τονίζεται στους εµπρόθετους προσδιορισµούς αποµάκρυνσης από τόπο ή προέλευσης (è Scyro / è media Latinitate).64 Οι εξαιρέσεις του κανόνα αυτού είναι ελάχιστες.65 Η βαρεία επίσης εµφανίζεται σε τρεις ακόµη περιπτώσεις λέξεων µε διπλή λειτουργία στη λατινική γλώσσα, µε σκοπό να διευκρινιστεί έτσι µε ποια από τις δύο τους σηµασίες χρησιµοποιούνται στο κείµενο. Πιο συγκεκριµένα, βαρεία σηµειώνεται στο γράµµα a του επιρρήµατος quam, όταν συνοδεύει δεύτερο όρο σύγκρισης (prius aut antiquius in votis habeat, quàm),66 ώστε να αντιδιαστέλλεται αυτό από την αιτιατική ενικού του θηλυκού γένους της αναφορικής αντωνυµίας qui, quae, quod. Για τον ίδιο λόγο, ο σύνδεσµος quod, είτε χρησιµοποιείται ως ειδικός, είτε ως αιτιολογικός, είτε ως υποθετικός συνοδευόµενος από το si, τονίζεται πάντα στο γράµµα ο, ώστε να µη συγχέεται µε το αναφορικό quod.67 Η τρίτη περίπτωση τονισµού αφορά το cum, το οποίο εµφανίζεται µε βαρεία, όταν επέχει θέση συνδέσµου (χρονικού, αιτιολογικού ή εναντιωµατικού ή όταν προηγείται του tum), ενώ δεν τονίζεται, όταν χρησιµοποιείται ως πρόθεση συνοδεύοντας κάποιο πτωτικό σε αφαιρετική.68 Πάντως πρέπει να σηµειωθεί ότι υπάρχουν αρκετές εξαιρέσεις69 και
60 Σχ. 74. 61 Σχ. 28 και 61. Ένα είδος παρέκκλισης του κανόνα αυτού µπορεί να θεωρηθεί η λέξη vnàque (σχ. 21), όπου η έγκλιση του τόνου υποδηλώνεται µε βαρεία, όχι µε οξεία. 62 Σχ. 65. 63 Σχ. 269. 64 Σχ. 17 και 42. 65 Σχ. 86, όπου η πρόθεση γράφεται µε κεφαλαίο Ε, και στο σχ. 153 (e naui). 66 Σχ. 8. 67 Tritum est oraculum, quòd etc. (ειδικός): σχ. 70. para\ to\ pa/llein to\ do/ru Quòd hastam vibret (αιτιολογικός): σχ. 40. Quòd si extrinsecus alius quoque accedat equus, is parh/oroj appellatur (υποθετικός): σχ. 316 68 Π.χ. cùmque id a Parcis Apollo impetrasset (χρονικός), σχ. 76 cùm in scholio moneat (αιτιολογικός), σχ. 292 affirmant, cùm interim nihil causae in medium proferre queant
xx
αυτού του κανόνα (ειδικά στην περίπτωση του cum), αλλά θα ήταν, νοµίζω, λάθος να οδηγηθούµε στο συµπέρασµα ότι η έλλειψη τόνου σε µερικά επιρρήµατα quam, κάποιους συνδέσµους quod και cum ή και αντίθετα, η ύπαρξη βαρείας σε συγκεκριµένες αναφορικές αντωνυµίες quam και quod οφείλεται απαραίτητα σε απροσεξία του Moreau. Κάποιοι τόνοι ίσως να ήταν απλά γραµµές που ακούσια σηµειώθηκαν και από την άλλη λόγω της φθοράς που υπέστη το χειρόγραφο στο πέρασµα του χρόνου ενδεχόµενα έχουν σβηστεί αρκετά τονικά σηµεία, τα οποία ωστόσο είχαν σηµειωθεί συνειδητά από τον γραφέα. Τελευταία κατηγορία λέξεων που τονίζονται µε βαρεία είναι κάποια επιρρήµατα, τα οποία φέρουν το συγκεκριµένο τονικό σηµείο στη λήγουσα. Τόνος σηµειώνεται αρχικά στα επιρρήµατα που λήγουν σε e και συνήθως παράγονται από δευτερόκλιτα επίθετα (όπως certè, maximè, fabulosè, publicè κ.ά), σε αρκετά που λήγουν σε um, ο ή a (caeterùm, demùm, porrò, verò, posteà, anteà) και τέλος σε όσα βρίσκονται σε συγκριτικό βαθµό, εµφανίζοντας την κατάληξη ius (potiùs, ampliùs). Η βαρεία των επιρρηµάτων µπορεί να παραλείπεται ενίοτε, κυρίως στα σχόλια που είναι γραµµένα in margine.70 Η χρήση της πάντως επιδέχεται κάποια λογική εξήγηση. Όπως και στην περίπτωση των quam, quod και cum που εξετάσαµε παραπάνω, έτσι και η βαρεία που σηµειώνεται στα επιρρήµατα τα διαχωρίζει είτε από αντίστοιχους οµόηχους τύπους των επιθέτων από τα οποία παράγονται, ή από ουσιαστικά που µπορούν να έχουν ίδια κατάληξη, για να µη δηµιουργούνται παρανοήσεις: µε τον τρόπο αυτό το επίρρηµα publicè για παράδειγµα διαχωρίζεται από την κλητική ενικού του αρσενικού γένους του επιθέτου publicus που θα γραφεί χωρίς βαρεία (publice) ή το caeterum ως επίρρηµα τονίζεται, για να µη συγχέεται µε το οµόηχο επίθετο caeterus στην αιτιατική ενικού. Ανάλογος λόγος προφανώς υπαγορεύει τη χρήση τoνικού σηµείου και στα άλλα επιρρήµατα που προαναφέρθηκαν καθώς οι καταλήξεις –ius και –a είναι κοινές και σε ένα πλήθος επιθέτων και ουσιαστικών της
(εναντιωµατικός), σχ. 22 cùm alias, tum in ipso (σε παρατακτική σύνδεση ακολουθούµενο από το tum): σχ. 291. 69 Αναφορικές αντωνυµίες µε βαρεία: Quòd ad epitaphium pertinet (σχ. 130) και quòdque sequitur, id gubernat (σχ. 145). Αιτιολογικοί σύνδεσµοι χωρίς βαρεία: raptio etc. opinione veterum bipertita est, quod plerique … existimauerunt (σχ.135) και Anchimache, quod manum comminus cum hoste conserat (ετυµολογία του ονόµατος Αγχιµάχη στο σχ. 324). Επιρρήµατα quam χωρίς βαρεία: nihil minus quam mastigofo/roj insanus (σχ.127). Σύνδεσµοι cum χωρίς βαρεία: cum Alexander cursu deerrasset (σχ. 135). ∆εν συµβαίνει πάντως ποτέ το αντίθετο, δηλαδή δεν συναντάται καµία περίπτωση πρόθεσης cum, η οποία να τονίζεται. Γενικά πρέπει να σηµειωθεί ότι η βαρεία του quam παραλείπεται, όταν πάνω από το a σηµειώνεται η παύλα που αντικαθιστά το τελικό m (βλ. παραπάνω στη συντοµογραφία 2, σελ. xvi – xvii), όπως στο σχ. 227 (Quam vero delirat). Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τον σύνδεσµο cum, αν συντοµογραφείται ως cū.
xxi
λατινικής γλώσσας, γεγονός που θα µπορούσε να γεννήσει παρανοήσεις. Με βάση την εξήγηση αυτή φαίνεται λογική και η απουσία της βαρείας σε συγκεκριµένες κατηγορίες επιρρηµάτων: επιρρήµατα παραγόµενα από τριτόκλιτα επίθετα που λήγουν σε –iter (simplic–iter, celer–iter, grav–iter) ή απλά σε –er (insup–er, nup–er), όσα έχουν κατάληξη –tim (praesert–im, confest–im), –us (sec–us, exrinsec–us, commin–us, protin–us), –ul (sim–ul, proc–ul) και µερικά άλλα, όπως τα deinde, ita, itaque, adhuc, hocce, ubi, bene, hodie, alicubi, δεν τονίζονται ποτέ από τον Γάλλο λόγιο, καθώς οι παραπάνω λέξεις είτε είναι πολύ κοινές και γνωστές για κάποιον λατινοµαθή, είτε χρησιµοποιούνται αποκλειστικά ως επιρρήµατα και το σηµασιολογικό τους φορτίο είναι συγκεκριµένο, άρα δεν ελλοχεύει κάποιος κίνδυνος παρερµηνείας, αν δεν σηµειωθεί βαρεία. Ένα ακόµη τονικό σηµείο που συναντάται στον κώδικα Α είναι η οξυγώνια περισπωµένη µε τη µορφή ^, η χρήση της οποίας είναι πολύ σπάνια, ενώ η λειτουργία της ποικίλλει. Το σηµείο αυτό εντοπίζεται κυρίως στις περιπτώσεις µεταγραφής ελληνικών λέξεων µε λατινικούς χαρακτήρες. Αρχικά εισάγεται πάνω από το γράµµα u στην κατάληξη της γενικής ενικού –us, για να δηλωθεί µε αυτό τον τρόπο η αντίστοιχη ελληνική κατάληξη της γενικής ενικού –ou=j των θηλυκών τριτόκλιτων κύριων ονοµάτων που λήγουν σε –w/ στην ονοµαστική (δηλαδή Strumw¯ –
Strumou=j → Strymûs ή Xariklw/ – Xariklou=j → Chariclûs).71 Το ίδιο σηµείο
εντοπίζεται επιπρόσθετα και στη µεταγραφή του επιρρήµατος a)llhgorikw½j ως allegoricôs,72 για να δηλώσει το µακρό ο (ω) της κατάληξης. Στις περιπτώσεις αυτές είναι και πάλι σαφής η πρόθεση του Moreau να τονίσει τη διαφορά των παραπάνω λέξεων είτε από τα αρσενικά ονόµατα που γράφονται µε την ίδια κατάληξη –us (π.χ. Homerus) είτε από ελληνικές λέξεις της τρίτης κλίσης που λήγουν στη γενική σε –ος και µεταγράφονται στα λατινικά µε την κατάληξη αυτή (π.χ. ¹Endhi¿doj → Endeidos),73 για να µη γίνουν παρανοήσεις. Η περισπωµένη συναντάται ακόµη σε ένα επίρρηµα hîc, ίσως για να µη θεωρηθεί αντωνυµία74 από τον αναγνώστη, και ως σηµάδι σύντµησης της κατάληξης –ena στη λέξη Polyxena (Polyx^).75 Τέλος
70 impune paedicarentur: σχ. 37. 71 Σχ. 246 και 247. 72 Σχ. 40. 73 Σχ. 15. 74 Σχ. 331, στο επιτάφιο της Πενθεσίλειας. 75 Σχ. 386
xxii
σηµειώνεται µόνο µία φορά στις λέξεις Danaûm, Corînus, Pêgus, figûra, virûm.76 Από αυτές στο Pêgus η περισπωµένη πιθανόν δηλώνει το µακρό ε του αντίστοιχου ελληνικού Ph=goj (όπως δηλαδή και πάνω από τα u και ο δηλώνει αντίστοιχα µακρά ου και ω). Στην περίπτωση των Danaûm και virûm, κοινό στοιχείο των δύο λέξεων είναι πως εντοπίζονται σε έµµετρο κείµενο γραµµένο σε ελεγειακό δίστιχο (Ηρωίδες του Οβιδίου και επιτάφιο του Μαρκέλλου αντίστοιχα) και είναι µάλιστα τοποθετηµένες ακριβώς στο τέλος του πρώτου ηµιστιχίου του πεντάµετρου (Qui primus Danaûm / Troada tanget humum και Corpora multa virûm / sustulit e medio), άρα ίσως η περισπωµένη οριοθετεί ακριβώς το σηµείο διαίρεσης του στίχου. Στις υπόλοιπες λέξεις η χρήση περισπωµένης προκαλεί ερωτηµατικά στον αναγνώστη. Τελευταίο σηµείο γραφής που εντοπίζεται πάνω από γράµµατα στο χειρόγραφο του Moreau είναι τα διαλυτικά. Η χρήση τους είναι παρόµοια µε τη σηµερινή, καθώς σηµειώνονται πάνω από φωνηεντικά συµπλέγµατα που πρέπει κατά την προφορά τους να διαχωριστούν στα φωνήεντα από τα οποία αποτελούνται. Εκτός από την περίπτωση των ae και oe που αναφέρθηκε παραπάνω, διαλυτικά συναντώνται στις περισσότερες λέξεις που εµπεριέχουν το oi (Pyroïs, heroïdum)77 µε εξαίρεση όλους τους τύπους του ουσιαστικού Troia, του παράγωγου επιθέτου Troianus, –a, –um, και του επιθέτου heroicus. ∆ιαλυτικά επίσης εντοπίζονται στο i του συµπλέγµατος ai που εµπεριέχεται στα κύρια ελληνικά ονόµατα Tanaï, Caïcum, Aglaïae και Androdaïxa.78 Απουσιάζουν ωστόσο από εκείνες τις λατινικές λέξεις όπου το ai ακολουθείται από κάποιο φωνήεν, µαζί µε το οποίο το i συνιστά δίψηφο φωνήεν και εποµένως συµπροφέρεται (π.χ. maiestatis, graiugenarum).79 Απουσιάζουν επίσης από όλους τους τύπους του ρήµατος aio (ait, aiunt, aiebat), το ουσιαστικό Danai και τη γενική ενικού ελληνικών κύριων ονοµάτων που λήγουν στη λατινική σε -āus (π.χ. Μenelai, Protesilai),80 καθώς λόγω του τονισµού του µακρού a είναι ούτως ή άλλως αδύνατο να συµπροφερθούν τα δύο γράµµατα. Τέλος ανάλογη χρήση έχουν τα διαλυτικά στο σύµπλεγµα ei: Σηµειώνονται σε τύπους ελληνικών τα οποία εµπεριέχουν τη δίφθογγο ηι και µεταγράφονται στα Λατινικά (π.χ. Leïtus < Lh/i+toj, Deïdamiae < Dhida/meia),81 ενώ απουσιάζουν από όλες τις άλλες λέξεις
76 Σχ. 87, 92, 115, 144 και 156 (επιτάφιο Μαρκέλλου). 77 Σχ. 31 και 37. 78 Σχ. 21, 94, 98 και 324. 79 Σχ. 10 και 410. 80 Σχ. 38 και 133. 81 Σχ. 172 και 411.
xxiii
όπου συναντάται η συγκεκριµένη δίφθογγος. Πρέπει ωστόσο να σηµειωθεί ότι ο Moreau δεν εµφανίζεται εντελώς συνεπής ως προς τον παραπάνω κανόνα, καθώς ίδιες λέξεις µπορούν να εντοπιστούν άλλοτε µε διαλυτικά και άλλοτε χωρίς αυτά.82 Μερικές ακόµη παρατηρήσεις που συµπληρώνουν την εικόνα του τρόπου γραφής του Γάλλου λογίου είναι οι ακόλουθες: Πολλά κύρια ονόµατα δεν ξεκινούν µε κεφαλαίο (π.χ. palamedem / neptuni),83 ενώ αντίθετα αρχίζουν µε κεφαλαίο κάποιες λέξεις χωρίς να απαιτείται από κάποιον ορθογραφικό κανόνα (π.χ. Rhetoribus).84 Προτιµάται το γράµµα y αντί του i στους τύπους των λέξεων sydus, lacryma, hyems, hybernus, clypeus και sylva,85 η δίφθογγος ae στη λέξη faemina και τα οµόρριζά της (effaeminato, faemininorum, faemineis),86 η γραφή nanque87 αντί της namque, όπως και το utrunque88 αντί του utrumque . Στα κύρια ονόµατα που αρχίζουν από Ae, η αρχική δίφθογγος γράφεται πάντα µε κεφαλαία ως Æ (Æneas, Ætolae, Ægialus),89 εκτός αν τα δύο γράµµατα δεν συµπροφέρονται και σε αυτή την περίπτωση σηµειώνονται διαλυτικά (π.χ. aëriιs, Αërope).90 Επιπρόσθετα στον κώδικα Α γράφονται πάντα ως µια λέξη οι προσωπικές αντωνυµίες, όταν προσδιορίζονται από την ipse (seipsum, seipsos κ.ο.κ),91 τα επιρρήµατα necnon, quemadmodum, quamobrem, το inprimis και µερικά σύνθετα τακτικά αριθµητικά (π.χ. decimumquartum, decimiseptimi),92 αν και τα τελευταία σε κάποιες περιπτώσεις χωρίζονται σε δύο λέξεις (π.χ. vigesimae primae).93 Κλείνοντας το κεφάλαιο αξίζει να σηµειωθούν µερικά σχόλια για την ελληνική γραφή του Moreau.94 Παρά το γεγονός ότι είναι πολύ λίγα τα σχόλια που
82 Π.χ. Τroïci (σχ.135) αλλά troica (σχ.364). Τraïecit και traiecto στα σχ.22 και 21. Το aït µε διαλυτικά στο σχ. 255. Τα επίθετα που λήγουν σε σε -eus στη δοτική ή την αφαιρετική πληθυντικού: littoreïs αλλά faemineis (σχ.24 και 74). Το Deiphobus (∆ηίφοβος) δεν γράφεται ποτέ µε διαλυτικά σε αντίθεση µε όλα τα ελληνικά ονόµατα που εµπεριέχουν το ηι. Τα ονόµατα Briseidis και Chryseidis χωρίς διαλυτικά εµφανίζονται στα σχ.135 και136 κ.ά. 83 Σχ. 133. 84 Σχ.71. Η ιδιοµορφία αυτή (όπως και οι τέσσερις επόµενες) έχει εντοπισθεί και από τον εκδότη του ποιητικού κειµένου, ο οποίος σηµειώνει ότι «αρκετά συχνά αρχίζουν µε κεφαλαίο λέξεις που δηλώνουν θεϊκά ή ηγετικά πρόσωπα ή προσωποποιηµένες έννοιες και πράγµατα»: ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 323. 85 Σχ. 30 (sydera), 81 (lacrymis),103 (hyeme),104 (hyberno), 155 (clypeo), 353 (syluam). 86 Σχ. 37, 54, 74. 87 Σχ. 86, 166, 288 κ.ά. 88 Σχ. 74. 89 Σχ.157, 171, 115. 90 Σχ.86 και 92. 91 Σχ. 78 και 145. 92 Σχ. 74 και 214 και.227. 93 Σχ. 224. 94 Για τις παρατηρήσεις αυτές λήφθηκαν υπόψη µόνο τα κείµενα που είναι γραµµένα στα ελληνικά στον τόµο 2 του κώδικα Α. Φυσικά πολύ πληρέστερη εικόνα για τον τρόπο γραφής του Moreau
xxiv
εµπεριέχουν ελληνικό κείµενο στον κώδικα Α2, συγκρινόµενα µε τα λατινικά, εντούτοις φανερώνουν κάποιες συγκεκριµένες προτιµήσεις του Γάλλου λογίου. Αρχικά, συγκεκριµένα ελληνικά γράµµατα εµφανίζονται µε ιδιαίτερο σχήµα Ειδικότερα το α γράφεται άλλοτε σαν α και άλλοτε σαν ο\ , (περίπου µε τη µορφή δηλαδή που συναντάται στη µεγαλογράµµατη γραφή uncialis),95 ενώ ο φθόγγος ε αναπαρίσταται µε τρία διαφορετικά σύµβολα: Εκτός της σηµερινής µορφής (ε) σηµειώνεται πολλές φορές και σαν C, ενώ, όταν έπεται του µ ή σπανιότερα του γ,
δηλώνεται µε το σύµβολο ȥ (περίπου το ίδιο που χρησιµοποιείται στη λατινική γραφή για την κατάληξη ur).96 Στην περίπτωση αυτή µάλιστα το άνω άκρο του συµβόλου αυτού ενώνεται µε µια γραµµή µε το δεξί άκρο του συµφώνου (γ, µ) που προηγείται και το κάτω άκρο του ενώνεται µε το αριστερό άκρο του γράµµατος που έπεται
(συνήθως ν) παίρνοντας περίπου τη µορφή ενός 8 δηλαδή µ ȥ ν. Το η γράφεται συνήθως µε ελαφρά προεκταµένη την πρώτη του γραµµή προς τα πάνω σαν το
λατινικό h. Το π παίρνει συχνά την καλλιγραφική µορφή υϑ, το γράµµα σ
καταγράφεται σαν κεφαλαίο σ τελικό ( ̣ ) σε κάποιες λέξεις, αν ακολουθεί φωνήεν και µπορεί να εντοπιστεί όχι µόνο στην αρχή λέξης αλλά και σε εσωτερική συλλαβή. Το τ επίσης παίρνει τη µορφή ενός Ζ µε ελαφρώς στρογγυλεµένες τις δύο εσωτερικές γωνίες.97 Συντοµογραφίες στο ελληνικό κείµενο είναι οι ακόλουθες. α) Το 3 γραµµένο κάτω δεξιά σαν δείκτης αντικαθιστά την κατάληξη –αι ρηµάτων ή απαρεµφάτων (π.χ. 98 λέγοντ3 = λέγονται). β) Οµοίως η δίφθογγος ου αντικαθίσταται αρκετές φορές από το µονόγραµµα ȣ (αποτελούµενο από το ο µε ένα υ που γράφεται από πάνω). γ) Το σύµβολο ο│ χρησιµοποιείται αντί της διφθόγγου ει (όπως και στα Λατινικά), ενώ το Ϟ αντικαθιστά το συµφωνικό σύµπλεγµα στ. δ) Πολλές φορές το γράµµα α που µεσολαβεί µεταξύ δύο συµφώνων γράφεται σαν εκθέτης για συντοµία (π.χ. παρά =
παρέχει ο τόµος 1, εφόσον εµπεριέχει το ελληνικό κείµενο των Τρωικών, ωστόσο θα ήταν άσκοπη για την παρούσα εργασία µια αναλυτική περιγραφή του τρόπου µε τον οποίο γράφει στα Eλληνικά ο Γάλλος λόγιος. 95 Thompson, ό.π., σελ. 191. 96 Βλ. συντοµογραφία 5β, σελ.xvii. 97 Σύµφωνα µε τον Groningen, οι µορφές h και υϑ των γραµµάτων η και π αντίστοιχα, συναντώνται ήδη τον 9ο και 10ο αιώνα στους αρχαιότερους κώδικες (codices vetustissimi) που διασώζουν τη µικρογράµµατη γραφή. Αντίθετα οι µορφές ο\ (α), C (ε) και ̣ είναι µεταγενέστερες και προέρχονται από παραφθορά των αρχικών συµβόλων της πρώτης µικρογράµµατης. Βλ. B. A. Van Groningen, Short manual of Greek palaeography, A. W. Sijthoff, Leyden 1967, σελ. 34 – 35.
xxv
παρά, καρδίαν = καρδίαν).99 Η ίδια ακριβώς µέθοδος υιοθετείται για την σύντµηση κατάληξης –ος: Το ο παίρνει τη θέση εκθέτη, ενώ το ς δεν καταγράφεται καθόλου (κόσµο = κόσµος)100 και µε την ίδια λογική, οι προθέσεις κατά / µετά γράφονται µε τη τ τ µορφή κ / µ . ε) o σύνδεσµος de\ αντικαθίσταται από το σύµβολο `Ɔ , ενώ ο
σύνδεσµος kai\ συντοµογραφείται ως κ`, όπως συµβαίνει µέχρι και σήµερα. στ) Η αιτιατική ενικού του αρσενικού άρθρου, η γενική ενικού του θηλυκού και η γενική πληθυντικού συντέµνονται παίρνοντας αντίστοιχα τις µορφές τ`` (to\n), τ∩ (th=j) και
τ~ (tw=n). Τέλος, όπως και στις λατινικές λέξεις, έτσι και στις ελληνικές µια παύλα χρησιµοποιείται για να δηλώσει αφαίρεση γραµµάτων, που µπορούν να εννοηθούν εύκολα, παρόλο που ο αριθµός δεν είναι συγκεκριµένος (π.χ. φφία = φιλοσοφία).101 Απαραίτητο είναι να σηµειωθεί ότι ως προς τον τονισµό των ελληνικών λέξεων ο Moreau δεν είναι πάντα συνεπής. Συχνά σηµεία τονισµού παραλείπονται (όσο µπορούµε να κρίνουµε, λόγω φθοράς του χειρογράφου), ειδικά στα κείµενα που καταγράφονται στα περιθώρια. Ανεξάρτητα από αυτό, γενικά η οξεία ή το πνεύµα 102 σηµειώνονται µετά το φωνήεν (δηλαδή ε’ν ή λα ρισσαν) και πολλές φορές ο τόνος (οξεία ή περισπωµένη) είναι ενωµένος µε το γράµµα που τονίζει συνιστώντας ένα σύµβολο (π.χ. α ). Τέλος σε λέξεις που εµπεριέχουν διπλό ρ στο εσωτερικό τους σηµειώνεται πάντα στο πρώτο µία ψιλή και στο δεύτερο δασεία (π.χ. u(pe/r)r(ipton). 103
4. Το κείµενο των σχολίων του De bello Troiano: ∆ιαίρεση σε κατηγορίες
Τα 435 σχόλια104 που ρίχνουν το ερµηνευτικό τους φως εµπλουτίζοντας το ποιητικό κείµενο του Τρωικού Πολέµου µπορούν να κατηγοριοποιηθούν µε δύο τρόπους, λαµβάνοντας δηλαδή υπόψη ως κριτήριο διαίρεσης είτε την πατρότητά τους είτε το περιεχόµενό τους. Ωστόσο κάθε απόπειρα ενός τέτοιου χωρισµού αναπόφευκτα προσκρούει σε κάποια συγκεκριµένα εµπόδια. Αρχικά, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι ο ίδιος ο Moreau, κατά την καταγραφή των σχολίων, δεν προβαίνει πάντα σε κάποια σαφή οµαδοποίηση τους, διαχωρίζοντάς τα σε αυτά που ανήκουν
98 Σχ. 39. 99 Σχ. 27 και 40. 100 Σχ. 102. 101 Σχ. 102. Όλες αυτές οι συντοµογραφίες, πλην αυτών που χρησιµοποιούνται για τα άρθρα, αναφέρονται από τον Groningen, ό.π., σελ. 43 – 47. 102 Σχ. 61 και 53. 103 Σχ. 242. 104 Σχετικά µε τη σειρά και την αρίθµηση των σχολίων της έκδοσης βλ. παρακάτω στο κεφ.8, σελ. liii.
xxvi
στον Τζέτζη και µεταφράζονται στα Λατινικά και σε αυτά που είναι αποκλειστικά προϊόν δικής του σύνθεσης. Αυτό βέβαια ίσως οφείλεται σε αµέλεια και δεν σηµαίνει φυσικά ότι ο Γάλλος λόγιος είχε κάποια διάθεση να καπηλευτεί µε τον τρόπο αυτό σχόλια του Τζέτζη παρουσιάζοντάς τα σαν δικά του (όπως άλλωστε είδαµε πολλές φορές χρησιµοποιεί σηµάδια για να διαχωρίσει τις δικές του ερµηνευτικές παρατηρήσεις), ωστόσο χρειάζεται προσεκτικός έλεγχος και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι πολλές φορές σχόλια του Τζέτζη διακόπτονται απότοµα ή επεκτείνονται µε τις προσθήκες του Γάλλου λογίου, δηµιουργώντας έτσι ένα είδος µεικτού, ως προς τους συγγραφείς του, κειµένου. Έπειτα και ο διαχωρισµός µε βάση τη θεµατολογία είναι προβληµατικός. Αφενός µεν τα σχόλια στο σύνολό τους καλύπτουν ένα αρκετά ευρύ φάσµα θεµατικών αντικειµένων, και αφετέρου το καθένα από αυτά µπορεί να σχολιάζει κάποιον στίχο µέσα από διαφορετικά ερµηνευτικά πρίσµατα ταυτόχρονα, κατά συνέπεια µε βάση το περιεχόµενό του να µπορεί να ενταχθεί σε περισσότερες από µία κατηγορίες. Ανεξάρτητα, πάντως, από τα εµπόδια αυτά και µε δεδοµένη την ετερογένεια των σχολίων η διαίρεσή τους κρίνεται απαραίτητη για την καλύτερη κατανόησή τους. Με βάση λοιπόν την πατρότητα, από το σύνολο των 435 σχολίων του De bello Troiano τα 167 (περίπου 38,5 %) οφείλουν τη δηµιουργία τους στον Τζέτζη και µόνο η µεταφορά τους από τα Ελληνικά στα Λατινικά γίνεται “Petro Morello Turonensi interprete”. Κοντά σε αυτά, άλλα 185 (42.5 %) σχόλια γράφονται συµπληρωµατικά από τον ίδιο τον Moreau χωρίς την ύπαρξη ελληνικού προτύπου, παρατηρήσεις κατά πλειοψηφία γραµµένες απευθείας στη λατινική γλώσσα,105 οι οποίες φιλοδοξούν να καλύψουν ενδεχόµενα ερµηνευτικά κενά και πιθανές απορίες του αναγνώστη. Μια τρίτη οµάδα αποτελούµενη από 79 σχόλια, που αντιπροσωπεύουν το 18% του συνόλου µπορούν να χαρακτηριστούν, όπως προαναφέρθηκε, ως µεικτά: η υβριδική τους φύση έγκειται στο ότι, παρόλο που προέρχονται από την πένα του βυζαντινού συγγραφέα, εµπλουτίζονται κατά τη διαδικασία της µετάφρασής τους στα Λατινικά µε προσθήκες του Γάλλου λογίου αποκτώντας διπλή πατρότητα. Η εικόνα τέλος συµπληρώνεται από 4 σχόλια (µόλις 1%) που παρουσιάζουν προβληµατική προέλευση. Πρόκειται ουσιαστικά για κείµενα από τα οποία απουσιάζουν εκείνες οι αξιόπιστες ενδείξεις που θα µπορούσαν να προσδιορίζουν µε ακρίβεια αν είναι
105 Ελληνικά συναντώνται στα σχόλια του Moreau µόνο στις περιπτώσεις που παρατίθεται το απόσπασµα κάποιου κειµένου της αρχαιοελληνικής γραµµατείας.
xxvii
προϊόν της συγγραφικής δραστηριότητας του Τζέτζη ή του Moreau.106 Πάντως στις περιπτώσεις αυτές το υπό αµφισβήτηση κείµενο αποτελεί µόνο ένα τµήµα του συνολικού σχολίου: Αν αυτό αφαιρεθεί, το υπόλοιπο µέρος έχει δεδοµένη πατρότητα. Είναι φανερό ότι η παραπάνω διαίρεση δεν παρέχει σαφή εικόνα για µια – µε τη στενή έννοια του όρου – ποσοτική κατανοµή, καθώς αντικατοπτρίζει µόνο τον αριθµό των σχολίων που εµπίπτουν στην κάθε κατηγορία, όχι όµως την έκτασή τους. ∆εν πρέπει µε άλλα λόγια να δηµιουργήσει παρανοήσεις ότι τα 185 σχόλια του Moreau, µαζί µε τις εµβόλιµες παρατηρήσεις του, υπερτερούν των 167 του Τζέτζη κι αυτό γιατί η έκταση του κάθε σχολίου ποικίλλει. Σε γενικές γραµµές οι παρατηρήσεις του Έλληνα συγγραφέα είναι εκτενέστερες, αν συγκριθούν µε αυτές του Γάλλου, οι οποίες σε µερικές περιπτώσεις µπορεί να εκτείνονται ακόµη και στα όρια µιας απλής φράσης ή και λέξης. Μια πιο ρεαλιστική ποσοτική εξέταση µε βάση µέτρησης τον αριθµό των στίχων του κειµένου που έχουµε στα χέρια µας (λαµβάνοντας υπόψη και τα «µεικτά» σχόλια και διαχωρίζοντας τα τµήµατα που ανήκουν στον Τζέτζη από τα αντίστοιχα υπό την πατρότητα του Moreau) θα ανέτρεπε εντελώς την παραπάνω εικόνα: Με βάση αυτή τη µέτρηση καταδεικνύεται ότι ουσιαστικά το µεγαλύτερο ποσοστό (58%) των σχολίων του De bello Troiano έχουν γραφτεί από τον Έλληνα συγγραφέα (περίπου 1433 σειρές κειµένου από το σύνολο των 2463), ενώ το υπόλοιπο 42% (1030 σειρές) ανήκει αποκλειστικά στον Moreau, αν και το υλικό αυτό διοχετεύεται σε περισσότερα, από καθαρά αριθµητική άποψη, σχόλια από ό,τι το κείµενο του Τζέτζη.107 Η παραπάνω διάκριση των σχολίων ανάλογα µε την πατρότητά τους γίνεται εφικτή, όπως είναι λογικό, λαµβάνοντας υπόψη µια σειρά από παραµέτρους. Πρώτα από όλα το βασικό και ασφαλέστερο κριτήριο για να διακρίνει κανείς ποιο κείµενο ανήκει στον Τζέτζη και ποιο στον Moreau είναι φυσικά να εξετάσει αν ένα σχόλιο που εµφανίζεται στον κώδικα Α2 έχει το αντίστοιχο ελληνικό του πρότυπο καταγεγραµµένο στον κώδικα Α1, εφόσον ο τελευταίος εµπεριέχει, όπως ήδη αναφέρθηκε,108 τόσο το ποιητικό κείµενο των Τρωικών όσο και τα ελληνικά σχόλια
106 Σχ. 195, 201, 209 και.324. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε την προβληµατική αυτή βλ. στον αντίστοιχο υποµνηµατισµό που συνοδεύει τα σχόλια που προαναφέρθηκαν. 107 Στον παραπάνω υπολογισµό δεν προσµετρώνται εκείνα τα αποσπάσµατα του ελληνικού κειµένου των σχολίων του Τζέτζη που σε κάποιες περιπτώσεις ο Moreau τα µεταφέρει αυτολεξεί από τον κώδικα Α1 στον Α2 και στη συνέχεια τα µεταφράζει (όταν δηλαδή προτάσσει στη λατινική µετάφραση το αντίστοιχο πρωτότυπο ελληνικό κείµενο), αλλά προσµετράται µόνο η λατινική µετάφρασή τους. Αυτό συµβαίνει, γιατί διαφορετικά η εικόνα που θα λαµβάναµε δεν θα ήταν αξιόπιστη, εφόσον θα ήταν σαν να έχουµε υπολογίσει στη µέτρηση δύο φορές το ίδιο κείµενο. 108 Βλ. παλαιογραφικές πληροφορίες στη σελ. ix κ.ε.
xxviii
του βυζαντινού συγγραφέα, που στη συνέχεια µεταφράζονται στον Α2. Η ανάγκη αναζήτησης πάντως του ελληνικού κειµένου του Τζέτζη αποκλειστικά στον κώδικα Α1 εκπηγάζει από το γεγονός ότι µόνο από αυτόν τον κώδικα αντλεί ο Moreau το υλικό που µεταφράζει, αυτόν είχε δηλαδή µπροστά του, όταν συνέγραφε τον Α2. Ωστόσο για επαλήθευση της πατρότητας ενός σχολίου µπορεί κανείς να ανατρέξει και στην έκδοση του Leone, που περιλαµβάνει, όπως προαναφέρθηκε,109 στο σύνολό τους τα Τρωικά και τις συνοδευτικές παρατηρήσεις του βυζαντινού συγγραφέα. Συµπληρωµατικά κριτήρια που µπορούν να ληφθούν υπόψη για το διαχωρισµό κειµένου Τζέτζη – Moreau είναι ο χώρος στον οποίο γράφεται ένα σχόλιο (όπως είδαµε ο Moreau συνήθως χρησιµοποιεί την ώα του χειρογράφου για τις δικές του παρατηρήσεις, ενώ την κεντρική σελίδα για τον Τζέτζη),110 οι αστερίσκοι (**) που σηµατοδοτούν την αρχή και το τέλος µιας προσθήκης του Γάλλου λογίου, το ίδιο το ύφος του κειµένου και φυσικά το ίδιο το περιεχόµενο, ειδικά όταν εντοπίζονται σε αυτό κάποιες εκφράσεις (π.χ. Tzetzes habet, Tzetzes annotat),111 µε τις οποίες δηλώνεται άµεσα ποιος έγραψε την παρατήρηση. Τέλος στα παραθέµατα από το έργο άλλων συγγραφέων είναι εύκολο να αποδοθεί στον Moreau κάθε απόσπασµα λατινικού έργου, καθώς ο Τζέτζης παραπέµπει µόνο σε Έλληνες αλλά ποτέ σε Λατίνους συγγραφείς.112 Λαµβάνοντας υπόψη τώρα ως κριτήριο κατηγοριοποίησης όχι την πατρότητα αλλά το περιεχόµενο του κειµένου, δεδοµένων και των προσκοµµάτων που αναφέρθηκαν προηγουµένως, τα σχόλια του De bello Troiano θα µπορούσαν να υπαχθούν στις 4 ακόλουθες οµάδες: α) Παραθέµατα και παραποµπές έργων άλλων συγγραφέων, β) Γλωσσικές παρατηρήσεις, γ) Μυθολογικά σχόλια, δ) Ενδοκειµενικές αναφορές – αυτοαναφορικά σχόλια. Παρακάτω επιχειρείται µια προσεκτικότερη εξέταση καθεµίας από τις οµάδες αυτές, προχωρώντας από τη µεγαλύτερη ως προς τον αριθµό σχολίων που εµπεριέχει προς τη µικρότερη.
4α) Παραθέµατα και παραποµπές σε έργα άλλων συγγραφέων
Η οµάδα αυτή αντιπροσωπεύει την πλειοψηφία των σχολίων που συνοδεύουν
109 Υποσηµ. 2, σελ. vi. 110 Η µόνη περίπτωση καταγραφής σχολίου του Τζέτζη στην ώα του κώδικα Α2 είναι το σχ. 64, το οποίο ίσως ξέχασε να µεταφράσει αρχικά ο Moreau και το πρόσθεσε αργότερα, υποχρεούµενος να χρησιµοποιήσει το δεξιό περιθώριο της σελίδας. 111 Σχ. 47, 61, 109 κ.ά.
xxix
τους εξαµέτρους του ποιήµατος (περιλαµβάνει 236 από τα 435 σχόλια τα οποία αποτελούν κατά προσέγγιση το 54% του συνόλου).113 Σε αυτήν µπορούν να ενταχθούν ουσιαστικά όλα εκείνα τα σχόλια, των οποίων το περιεχόµενο (αν όχι όλο, τουλάχιστον το µεγαλύτερο µέρος του) καλύπτεται από άµεση ή έµµεση αναφορά στο έργο ενός Έλληνα ή Λατίνου συγγραφέα, το οποίο µπορεί να συσχετισθεί µε κάποιον τρόπο µε ένα χωρίο το ποιήµατος.114 Πιο συγκεκριµένα τα σχόλια της οµάδας αυτής, ανάλογα µε τη µορφή που παίρνουν, εµπίπτουν σε τρεις υποκατηγορίες: στα περισσότερα από αυτά εντοπίζονται αποσπάσµατα από έργα συγγραφέων που µεταφέρονται αυτολεξεί και που µπορούν να συνοδεύονται συνήθως από αντίστοιχη παραποµπή, χωρίς αυτό να είναι απαραίτητο (κυρίως παραθέµατα). Άλλοτε πάλι παρουσιάζεται η άποψη που ενστερνίζεται κάποιος συγγραφέας για ένα ζήτηµα ή η εκδοχή ενός µύθου που την ακολουθεί, χωρίς ωστόσο να παρατίθεται αυτολεξεί το αντίστοιχο κείµενό του, το οποίο µπορεί απλώς να παρουσιάζεται συνοπτικά, ελεύθερα και συχνά σε πλάγιο λόγο (π.χ. Lycophron ait … / Dictys Cretensis attestatur).115 Και σε αυτά τα σχόλια, πριν η µετά την παρουσίαση της πληροφορίας, συχνά παρέχονται κάποια στοιχεία που βοηθούν τον αναγνώστη να καταλάβει από πού αυτή αντλείται (από ποιο λογοτεχνικό έργο και ποιο χωρίο).116 Στην τρίτη περίπτωση δίνεται απλά µια «γυµνή» παραποµπή, η οποία οδηγεί σε άλλο έργο, του οποίου όµως ούτε παρέχεται κάποιο απόσπασµα ούτε δίνονται διευκρινιστικές πληροφορίες για το ποιο είναι το περιεχόµενό του. Ο αναγνώστης καλείται να
112 Η µόνη εξαίρεση αποτελεί το σχ. 83. Βλ. και υποσηµ. 159, σελ. xlv – xlvi. 113 1, 2, 4, 5, 10, 21, 22, 23, 24, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 52, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 65, 67, 68, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 86, 87, 93, 95, 96, 99, 101, 102, 105, 108, 111, 112, 117, 118, 119, 120, 121, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 133, 135, 136, 137, 139, 140, 144, 145, 146, 152, 153, 154, 169, 174, 177, 179, 180, 184, 186, 188, 189, 191, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 231, 232, 234, 238, 241, 243, 248, 254, 255, 256, 271, 272, 274, 276, 277, 279, 280, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 292, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 305, 306, 307, 309, 310, 314, 315, 318, 319, 321, 322, 323, 325, 326, 327, 329, 332, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 341, 342, 345, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 356, 357, 359, 361, 362, 363, 364, 367, 369, 371, 375, 379, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 389, 390, 391, 292, 393, 394, 395, 399, 400, 401, 402, 404, 405, 406, 408, 409, 410, 412, 417, 418, 421, 422, 423, 424, 428, 429, 430, 432, 433, 434. 114 Για την αποφυγή παρανοήσεων πρέπει να σηµειωθεί ότι διακειµενικές αναφορές εντοπίζονται, όπως είναι φυσικό, όχι µόνο στα σχόλια της κατηγορίας αυτής αλλά και σε σχόλια άλλων κατηγοριών. Ωστόσο στην οµάδα αυτή συµπεριλαµβάνονται µόνο εκείνα τα σχόλια που σε όλη τους την έκταση παρέχουν κάποιο παράλληλο χωρίο ή τουλάχιστον το µεγαλύτερο µέρος τους αποτελεί παραποµπή σε έργο άλλου συγγραφέα. ∆εν εντάσσονται σε αυτήν σχόλια απλά και µόνο γιατί εµπεριέχουν διακειµενικές αναφορές αλλά ο βασικός τους στόχος είναι να θίξουν κάποιο άλλο ζήτηµα που καλύπτει το µεγαλύτερο µέρος του περιεχοµένου τους . 115 Σχ. 57 και 79. 116 Εξαίρεση αποτελούν κάποια από τα σχόλια των Οµηρικών που αναφέρουν πληροφορίες της Ιλιάδας, χωρίς να προτάσσεται κάποια παραποµπή. Για αυτά βλ. παρακάτω στη σελ. xxxii.
xxx
προσέξει το στίχο του ποιήµατος µε τον οποίο γειτνιάζει µια τέτοια παραποµπή και, αφού συµβουλευτεί το σχετικό κείµενο, µπορεί να µορφώσει άποψη για τον ρόλο της διακειµενικής αναφοράς. Τα σχόλια της πρώτης αυτής οµάδας, ανεξάρτητα από την υποκατηγορία στην οποία εντάσσονται, εµφανίζουν µια διαβάθµιση ανάλογα µε το πόσο ξεκάθαρα οδηγούν τον αναγνώστη στο συγγραφέα και στο κείµενο που απαιτείται. Με άλλα λόγια δεν είναι πάντα εύκολο στα σχόλια αυτά να διευκρινιστεί µε ακρίβεια το χωρίο κειµένου στο οποίο παραπέµπουν ή ποια είναι η πατρότητά του, και αυτό, γιατί οι παραποµπές παρουσιάζουν µια ετερότητα ως προς το βαθµό σαφήνειας που µπορεί να τις διέπει: Ευκολότερα ανιχνεύσιµες είναι σε γενικές γραµµές οι διακειµενικές αναφορές που υπάρχουν στις υποκατηγορίες 1 και 2 παρά στην τρίτη. Στις «καθαρότερες» περιπτώσεις τους παρέχεται στον αναγνώστη ένα απόσπασµα κειµένου ή κάποια πληροφορία και στην αρχή ή στο τέλος µια σαφής παραποµπή που ορίζει την πηγή από την οποία προέρχεται. Μια τέτοια παραποµπή πρέπει να περιλαµβάνει το όνοµα του συγγραφέα (αν όχι ολόκληρο, τουλάχιστον συντετµηµένο µε σαφήνεια), τον τίτλο του έργου αλλά και το συγκεκριµένο σηµείο από το οποίο αντλείται το κείµενο (στίχος ή και βιβλίο για ποίηση, βιβλίο, κεφάλαιο και παράγραφος, όπου είναι απαραίτητο, για την πεζογραφία).117 Η περίπτωση αυτή ωστόσο σπανίζει. Συχνά παραλείπεται το όνοµα του συγγραφέα, είτε λόγω βιασύνης είτε επειδή το έργο είναι ιδιαίτερα δηµοφιλές στο αναγνωστικό κοινό και εποµένως και η πατρότητά του γνωστή (όπως στην Αινειάδα, τις Μεταµορφώσεις, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια), ή παραλείπεται ο τίτλος του έργου, πολλές φορές στις περιπτώσεις συγγραφέων που παρουσίασαν ένα µόνο δείγµα λογοτεχνικής παραγωγής (π.χ. ο ∆άρης), άρα δεν ελλοχεύει ιδιαίτερος κίνδυνος παρανοήσεων.118 Ωστόσο µεγαλύτερη ασάφεια µπορεί να προκληθεί σε παραποµπές στις οποίες, ενώ δηλώνεται ο συγγραφέας και ο τίτλος του έργου, δεν ορίζεται καθόλου το συγκεκριµένο σηµείο του στο οποίο καλείται να οδηγηθεί ο αναγνώστης ή ορίζεται µεν, κυρίως στα σχόλια του Moreau, αλλά µε τρόπο ανεπαρκή ή ασαφή: αντί δηλαδή να παρέχεται µια συγκεκριµένη αρίθµηση (κεφαλαίου, παραγράφου ή στίχου) χρησιµοποιούνται εκφράσεις όπως sub initium ή in fine που δεν µπορούν να οδηγήσουν µε ασφάλεια σε
117 π.χ. στο σχ. 27: Iulius firmicus maternus li.
xxxi
συγκεκριµένο απόσπασµα έργου ή δίνεται ο αριθµός σελίδας του βιβλίου στην οποία βρίσκεται το παράλληλο χωρίο, γεγονός που δυσχεραίνει τη διαδικασία ανίχνευσής του, εφόσον είναι δύσκολο να γνωρίζουµε ποια ακριβώς έκδοση είχε υπόψη του κάθε φορά ο Γάλλος λόγιος.119 Μια τρίτη περίπτωση ακόµα µεγαλύτερης αοριστίας αφορά σχόλια που εµπεριέχουν παράθεµα ή αποδίδουν ελεύθερα τα λεγόµενα ενός συγγραφέα, δίνοντας όµως µόνο το όνοµά του και κανένα άλλο διευκρινιστικό στοιχείο. Η ανεύρεση των αντίστοιχων χωρίων καθίσταται ιδιαίτερα κοπιώδης, όπως είναι αναµενόµενο, ειδικά σε εκείνους τους λογοτέχνες των οποίων η συγγραφική δραστηριότητα εκτείνεται σε πολλά και µακροσκελή έργα.120 Τέλος στα πιο ασαφή σχόλια συγκαταλέγονται εκείνα στα οποία αναφέρεται κάποιο παράθεµα ή κάποια πληροφορία που ανιχνεύεται στο έργο κάποιου συγγραφέα, χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται ούτε το όνοµά του ούτε ο τίτλος του έργου του. Τα σχόλια αυτά συχνά αρχίζουν µε φράσεις όπως quidam aiunt / tradiderunt ή quidam dicunt,121 αν έχουν γραφεί διά χειρός Τζέτζη ή εµπεριέχουν ένα σκέτο παράθεµα, τακτική που υιοθέτησε σε ελάχιστες περιπτώσεις ο Moreau.122 Εξαιρούνται βέβαια κάποια σχόλια που συνοδεύουν στίχους των Οµηρικών, τα οποία παρέχουν διάφορες διευκρινιστικές για το κείµενο πληροφορίες, αντλούµενες από την Ιλιάδα (κατάλογοι, ως επί το πλείστον, που περιλαµβάνουν τα ονόµατα των ηρώων που σκοτώθηκαν σε κάποια µάχη):123 παρά το γεγονός ότι από αυτά απουσιάζει εντελώς η παραποµπή, ωστόσο δεν δηµιουργείται παρανόηση ως προς την προέλευσή των πληροφοριών που παρέχουν, καθώς συνάγεται από το περιεχόµενό τους ότι αναφέρονται στην Ιλιάδα και επιπλέον, επειδή είναι γραµµένα αµέσως µετά την περίληψη κάποιας συγκεκριµένης ραψωδίας, κατανοεί ο αναγνώστης και το συγκεκριµένο σηµείο του οµηρικού κειµένου στο οποίο αναφέρονται. Ανάλογη διαβάθµιση ως προς τη σαφήνεια εµφανίζουν τα σχόλια που εµπίπτουν στην τρίτη υποκατηγορία που προαναφέρθηκε, αυτά δηλαδή τα οποία αποτελούνται από µια «γυµνή» παραποµπή. Το γεγονός ότι δεν εµπεριέχουν το χωρίο του κειµένου που πρέπει να συµβουλευθεί ο αναγνώστης τα καθιστά από τη φύση τους κάπως πιο ασαφή σε σχέση µε τα σχόλια των άλλων δύο υποκατηγοριών. Ωστόσο τα πράγµατα δυσκολεύουν ακόµη περισσότερο στις γυµνές παραποµπές από
119 Plutar
xxxii
τις οποίες απουσιάζει ευκρινής αρίθµηση, ή αυτές που αποτελούνται µόνο από έναν τίτλο έργου ή το όνοµα ενός συγγραφέα.124 Αν σε αυτά τα προβλήµατα προσθέσουµε κάποιες παρατυπίες που παρεισφρέουν στα σχόλια και των τριών υποκατηγοριών και αφορούν τη λανθασµένη απόδοση της πατρότητας ενός παραθέµατος σε κάποιον συγγραφέα125 και την πληµµελή αρίθµηση στίχων ενός ποιήµατος ή των κεφαλαίων ενός πεζού έργου στις παραποµπές126 ή το ότι πολλές φορές ο τίτλος ενός έργου ή το όνοµα ενός λογοτέχνη εµφανίζεται συντετµηµένο σε τέτοιο βαθµό ώστε να µην είναι αναγνωρίσιµο,127 γίνεται κατανοητό ότι η ανίχνευση των παράλληλων χωρίων στα οποία µας οδηγεί το De bello Troiano δεν πραγµατοποιείται τόσο εύκολα σε κάθε περίπτωση. Κλείνοντας την εξέταση των σχολίων της πρώτης αυτής κατηγορίας πρέπει να σηµειωθεί ότι ανεξάρτητα από τις ασάφειες που προδιαγράψαµε, υπάρχει και µια αντίθετη πλευρά: σε µια προσπάθεια διαφώτισης του αναγνώστη, σε κάποια από τα παραθέµατα των σχολίων προτάσσεται µερικές φορές ένα είδος σύντοµου συνήθως εισαγωγικού σηµειώµατος γραµµένου είτε από τον Τζέτζη ή τον Moreau, το οποίο έχει στόχο να δώσει κάποιες διευκρινιστικές πληροφορίες που βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση του κειµένου που έπεται. Το σηµείωµα αυτό µπορεί να εντάσσει το παράθεµα στο γενικότερο πλαίσιο του λογοτεχνικού έργου από το οποίο αντλείται, να καλεί τον αναγνώστη να εντοπίσει συγκεκριµένες οµοιότητες ή διαφορές µε τους στίχους του De bello Troiano που έδωσαν αφορµή για την παράθεση του παράλληλου χωρίου ή να πρόκειται σπανιότερα για αξιολογικό χαρακτηρισµό που κάνει ένας από τους δύο λογίους για τον συγγραφέα του παραθέµατος ή την άποψη που πρεσβεύει. Σε ό,τι αφορά τώρα τον ρόλο των παράλληλων χωρίων που εµφανίζονται στα σχόλια αυτά αλλά και σε σχόλια άλλων κατηγοριών θα γίνει διεξοδικότερος λόγος λίγο παρακάτω, στο κεφάλαιο για τη διακειµενικότητα του έργου.
124 Aen.
xxxiii
4β) Γλωσσικές παρατηρήσεις
Τα 95 από τα σχόλια της παρούσας έκδοσης (22%) θίγουν ζητήµατα που σχετίζονται µε κάποιο τρόπο µε τη γλώσσα του ποιήµατος που συνοδεύουν.128 Από το σύνολό τους, εάν εξαιρεθούν τα 4, τα υπόλοιπα φέρουν όλα τη συγγραφική σφραγίδα του βυζαντινού λογίου,129 γεγονός που επιδέχεται λογική εξήγηση, αφού στα ενδιαφέροντα του Τζέτζη εξέχουσα θέση κατείχε η µελέτη του λόγου.130 Όπως βέβαια είναι αναµενόµενο, επειδή η γλώσσα ενός λογοτεχνικού κειµένου µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο εξέτασης µέσα από διαφορετικά πρίσµατα, έτσι και τα σχόλια της δεύτερης κατηγορίας εµφανίζουν αναπόφευκτα µια θεµατική ποικιλοµορφία. Βάσει αυτής θα µπορούσαν να διαχωριστούν εποµένως σε 4 υποκατηγορίες που χρήζουν προσεκτικότερης εξέτασης. Αρχικά, η πλειονότητα των σχολίων της κατηγορίας κινείται στο σηµασιολογικό επίπεδο: ερµηνεύονται άλλοτε µεµονωµένες λέξεις και άλλοτε λεκτικά σύνολα που εντοπίζονται στο κείµενο. Αυτή η ανάγκη, βέβαια, διασαφήνισης του νοήµατος δεν προκύπτει από το γεγονός ότι το λεξιλόγιο του Τρωικού Πολέµου συνίσταται από πολλούς ειδικούς όρους ή σπάνιες λέξεις. Ωστόσο ο Τζέτζης προέβη στο έργο του σε µια ευρεία χρήση αλληγοριών που δεν είναι πάντα εύκολο να αποκωδικοποιηθούν και από την άλλη αρκετές λέξεις χρησιµοποιούνται συνυποδηλωτικά, µε αποτέλεσµα να είναι χρήσιµη, αν όχι απαραίτητη, η αποσαφήνισή των σχετικών χωρίων. Από την άλλη η ερµηνεία λέξεων ή φράσεων είναι µια καλή ευκαιρία για τον συγγραφέα να επιδείξει τη φιλοµάθειά του ή να
127 Π.χ. η συντοµογραφία (ονόµατος συγγραφέα ή τίτλου έργου) Cael. στο σχ. 40. 128 Στην κατηγορία αυτή υπάγονται τα σχόλια υπ’ αριθµόν 11, 12, 14, 15, 18, 19, 20, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 40, 41, 49, 50, 53, 54, 61, 62, 71, 84, 85, 88, 90, 91, 103, 107, 109, 110, 122, 134, 138, 142, 143, 149, 157, 161, 162, 167, 173, 181, 183, 185, 187, 230, 233, 235, 236, 237, 239, 240, 242, 244, 245, 246, 247, 249, 250, 251, 252, 253, 257, 258, 266, 267, 268, 269, 270, 273, 281, 291, 301, 303, 304, 308, 311, 312, 316, 317, 320, 324, 328, 333, 334, 368, 370, 372, 373, 374, 377, 411, 419. 129 Τα τέσσερα γλωσσικά σχόλια που έγραψε ο Moreau είναι τα 233, 308, 317, 419. Ωστόσο και σε κάποια από τα σχόλια αυτά που γράφτηκαν από τον Τζέτζη ο Γάλλος λόγιος παρεµβαίνει µε δικές του προσθήκες (π.χ. στο σχ. 12). 130 Το ενδιαφέρον του βυζαντινού λογίου για τη γλώσσα και τη µελέτη των µορφολογικών, συντακτικών ή σηµασιολογικών της φαινοµένων είναι έκδηλο σε πολλά από τα σχόλια που έγραψε ο Τζέτζης για το έργο άλλων συγγραφέων (π.χ. του Λυκόφρονα, του ΅Ερµογένη ή του Αριστοφάνη), όπως επίσης και στην Εξήγηση της Ιλιάδας. Είναι µάλιστα αξιοπρόσεκτο το ότι κάποιες φορές ένα σχόλιο των Τρωικών µπορεί να υπάρχει µε ίδιο ακριβώς περιεχόµενο και σχεδόν παρόµοια διατύπωση σε κάποιο άλλο έργο του βυζαντινού συγγραφέα, γεγονός που επισηµαίνεται στον αντίστοιχο υποµνηµατισµό. Για το χαρακτηριστικό αυτό της εργογραφίας του Τζέτζη βλ. ενδεικτικά Εις Λυκ. 9, 14, 25, 45, 116, 286, 385: Σχόλια στον Ερµογένη στο J. A. Cramer (εκδ.), Anecdota Graeca, e codd. manuscriptis bibliothecarum oxoniensium, vol. IV, Oxonii, e typographeo academico, 1837, σελ. 6, 97
xxxiv
επιτεθεί σε όσους κατά τη γνώµη του δεν γνωρίζουν τόσο καλά την αρχαία ελληνική όσο ο ίδιος. Έτσι, ίσως, εξηγείται το ότι στα ερµηνευτικά σχόλια που εξετάζουµε, ανιχνεύονται παρατηρήσεις που διευκρινίζουν όχι µόνο το σηµασιολογικό φορτίο λέξεων που υπάρχουν στο κείµενο αλλά µε αφορµή αυτές παρέχεται ερµηνεία και µερικών συνωνύµων τους, όπου τονίζονται ιδιαίτερα οι µεταξύ τους διαφορές. Μια άλλη αφορµή για γλωσσικά σχόλια δίνουν και οι εκφραστικοί τρόποι που εντοπίζονται στο ποίηµα. Ο Τζέτζης φαίνεται να ενδιαφέρθηκε έντονα όχι µόνο να κοσµήσει τα Τρωικά του µε µια επιµεληµένη έκφραση αλλά και να προσελκύσει την προσοχή του αναγνώστη σε αυτή την παράµετρο του έργου. Τα σχόλια για τους εκφραστικούς τρόπους ρίχνουν τους προβολείς κυρίως σε κάποια σχήµατα λόγου, στις αρετές που πρέπει να διέπουν ένα ρητορικό κείµενο ή σχολιάζουν συγκεκριµένες αφηγηµατικές τεχνικές.131 Πάντως κοινός τόπος των σχολίων αυτών είναι ότι δεν αναδεικνύουν απλά ένα εκφραστικό στοιχείο που εντοπίζεται σε κάποιον στίχο ονοµάζοντάς το, αλλά συνήθως εξηγείται και δικαιολογείται η χρήση του. Κάποιες φορές µάλιστα η εξήγηση ενός σχήµατος ή µιας τεχνικής γίνεται σαφέστερη µε τη χρήση παραδειγµάτων. Μια τρίτη υποκατηγορία γλωσσικών σχολίων έχει ως θέµα την ετυµολογία µιας σειράς κυρίων ονοµάτων. Τα ονόµατα αυτά µπορεί να ανήκουν σε µυθικούς ήρωες, σε θεούς ή στους κατοίκους µιας περιοχής που έλαβαν µέρος στον Τρωικό Πόλεµο (όπως οι Κεφαλλήνες). Για να γίνει πάντως εφικτή η ετυµολόγηση επιστρατεύεται σε κάθε σχόλιο, όπως είναι αναµενόµενο, το κατάλληλο υποστηρικτικό υλικό. Σε πατρωνυµικά, όπως το ∆αρδανίδης που χαρακτηρίζει τον Πρίαµο, αναφέρεται όλο το γενεαλογικό δέντρο του ήρωα που φανερώνει τη σύνδεση του µε τον µακρινό πρόγονο. Σε άλλες περιπτώσεις γίνεται διήγηση κάποιου µύθου (ο οποίος µπορεί να παρουσιάζεται και µέσα από χωρίο έργου άλλου συγγραφέα) που
– 99, 132, Εξήγηση Ιλιάδας στο G. Hermannus (ό.π., σελ. 59 – 64, 70 – 72, 77 – 78), Χιλιάδες 7.890 – 909, 10.759 κ.ε., 10.528 κ.ε κ.ά. 131 Αναφέρονται ή αναλύονται οι εξής όροι κατ’ αλφαβητική σειρά (λαµβάνονται υπόψη και τα σχόλια που εµπεριέχουν εκφραστικές παρατηρήσεις αλλά δεν εντάχθηκαν στην κατηγορία· κάποιοι όροι καταγράφονται στα Ελληνικά και κάποιοι στα Λατινικά): kat' a)/qroisin, a)mfiboli/a, a)nafw/nhma, a)ntwnomasi¿a ή a)nth/xhsij, a)po/dosij (και e)pagwgh \ και ei)sfora),\ a)stei+smo\j (ή xarientismo\j), au)chtiko\j kai\ a)kmastiko\j kai\ sfrigw=n, baru/thj, gluku/thj, deino/thj, diluciditas (µαζί µε breuitas, credibilitas, et sermonis elegantia), dittologi/a, eÀn dia\ diìj (δηλαδή eÀn dia\ duoiÍn) e)pana/lhyij (που αναφέρεται και ως epanadiplosis), e)peisodiako\n schema ή pare/kbasij kat' e)pe/nqesin, (αναφέρεται σε σχόλιο του Moreau), eu)kri/neia και kaqaro/thj (µε τις οποίες επιτυγχάνεται η safh/neia), e)fermhnei/a, e)fermhneutikh\ kai\ e)gkataskeuh/, kallilogi/a, a)po\ koinou=, kata\ merismo\n, paqhtiko\n (kai\ au)chtiko\n) sxh=ma, para/lhyij a)naskeuastikh\, prodih/ghsij, proqewri/a ή prou+fh/ghsij ή u(po/sxesij ή prokata/stasij ή pare/kqesij, proswpopoii¿+a, proxarakthrismo/j, synecdoche και u(pallagh\.
xxxv
εξηγεί γιατί αποδίδεται ένα συγκεκριµένο όνοµα σε κάποιο πρόσωπο. Οι ετυµολογίες ονοµάτων θεών πάλι µπορούν να συνδέονται µε µια αλληγορική ερµηνεία, όπως στην περίπτωση του ονόµατος της Παλλάδας Αθηνάς, που κατά τα λεγόµενα του βυζαντινού λογίου, επειδή γεννήθηκε οπλισµένη, πάλλοντας τα όπλα, το όνοµα της αλληγορικά ερµηνευµένο σηµαίνει σύνεση.132 Στην ίδια υποκατηγορία συγκαταλέγεται και ένα σχόλιο που σχετίζεται µε την ετυµολογία, δεν αφορά όµως µόνο µια συγκεκριµένη λέξη, αλλά αναφέρεται γενικά τις παραγωγικές καταλήξεις των πατρωνυµικών ουσιαστικών.133 Τέλος οι λίγες γλωσσικές παρατηρήσεις του Τζέτζη που υπολείπονται κινούνται σε δύο θεµατικούς άξονες: Κάποιες αναφέρονται στις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους εντοπίζοντας µορφολογικές ιδιαιτερότητες λέξεων στην Ιωνία, την Αιολία και την Αττική. Οι άλλες διερευνούν την ποσότητα των συλλαβών, εξετάζοντας περιπτώσεις στις οποίες µια συλλαβή καθίσταται κοινή για το µέτρο του ποιήµατος. Για την επίρρωση µάλιστα των θέσεών του περί µετρικής ο Τζέτζης παραθέτει πάντα ανάλογα παραδείγµατα από στίχους διαφόρων ποιητών. Σε αρκετές περιπτώσεις τα γλωσσικά σχόλια του Τζέτζη δείχνουν να απηχούν κάποιες απόψεις περί γλώσσας των προκατόχων του που ασχολήθηκαν µε ανάλογου είδους ζητήµατα και οδηγούν σε ασφαλή συµπεράσµατα. Άλλοτε πάλι αναπτύσσουν θεωρίες που φαίνεται να είναι ολότελα δικές του, οι οποίες στερούνται και επιστηµονικών ερεισµάτων, κάτι που δεν χαρακτηρίζει µόνο τα Τρωικά, αφού είναι γνωστό ότι στα περισσότερα έργα του βυζαντινού λογίου εντοπίζονται αρκετές ανακρίβειες.134 Έτσι, τα σχόλια στα οποία προσπαθεί να ετυµολογήσει αλληγορικά κάποια ονόµατα ή κάποιες µετρικές παρατηρήσεις, για παράδειγµα το ότι µία µακρά συλλαβή βραχύνεται στο τέλος λέξης χωρίς να ακολουθεί φωνήεν,135 δεν θα λέγαµε ότι µπορεί να ευσταθούν. Επίσης κάποιοι τεχνικοί όροι, τους οποίους χρησιµοποιεί, δεν µαρτυρούνται, τουλάχιστον µε την ίδια µορφή, σε κανένα από τα σωζόµενα κείµενα της αρχαιοελληνικής γραµµατείας (π.χ. η para/lhyij a)naskeuastikh),\ 136
132 Σχ. 40. 133 Σχ. 54. 134 Πολλές από αυτές προκύπτουν από το γεγονός ότι ο Τζέτζης δεν συµβουλευόταν τα βιβλία προκειµένου να δει κάποιο χωρίο από το έργο ενός συγγραφέα αλλά βασιζόταν στη µνήµη του, καθώς περηφανευόταν ότι ήξερε τα περισσότερα έργα απ’ έξω. Βλ. F. Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 15 κ.ε. και Α. Kazhdan and A. Wharton Epstein, Change in Byzantine Culture in the Eleventh and Twelfth Centuries, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1985, σελ. 137. 135 Σχ. 53. Για την αδυναµία του Τζέτζη να κατανοήσει την αρχαία ελληνική µετρική βλ. N.G. Wilson, ό.π., σελ. 249. 136 Σχ. 106.
xxxvi
άρα θα µπορούσαν να είναι προϊόν δικής του γλωσσοπλασίας, εκτός αν προέρχονται από χαµένα στις µέρες µας έργα. Άλλοτε πάλι ο Τζέτζης χρησιµοποιεί λέξεις που εντοπίζονται σε άλλα κείµενα αλλά µε εντελώς διαφορετικό σηµασιολογικό φορτίο και όχι ως τεχνικοί όροι της ρητορικής (όπως ο όρος a)nth/xhsij)137 και δίνει την εντελώς δική του ερµηνεία στο σχήµα λόγου της συνεκδοχής, που την ορίζει ως το αντίθετο του σχήµατος από κοινού.138 Υπάρχει βέβαια, όπως ειπώθηκε, και η αντίθετη πλευρά, όταν ο βυζαντινός λόγιος αντλεί υλικό για τις γλωσσικές παρατηρήσεις από έργα άλλων συγγραφέων. Οι πηγές του δεν είναι πάντα εύκολο να ανιχνευτούν, πάντως ειδικά στα σχόλια περί σχηµάτων λόγου και ρητορικής διαφαίνεται έντονη επίδραση από το γραµµατικό Ερµογένη από την Ταρσό (µε τον οποίο άλλωστε είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα, εφόσον είχε γράψει και έµµετρα σχόλια για το έργο του),139 καθώς πολλοί από τους όρους που πραγµατεύεται ο Τζετζης αναλύθηκαν διεξοδικά από τον συγκεκριµένο ρήτορα του 2ου µ.Χ. αιώνα. Άλλες παρατηρήσεις του θα µπορούσαν να συσχετισθούν µε χωρία του Λογγίνου, του Αριστοτέλη, του Απολλώνιου ∆ύσκολου, του Γρηγορίου Μητροπολίτου Κορίνθου (Περί διαλέκτων), ενώ το σχόλιο του για τις 4 αρετές της διήγησης εντοπίζεται αυτολεξεί στην Επιτοµή Ρητορικής Τέχνης ανώνυµου συγγραφέα.140 Ανεξάρτητα πάντως από αυτά ο Τζέτζης θα µπορούσε να «κατηγορηθεί» για λογοκλοπή: Η πλειοψηφία των γλωσσικών του σχολίων δεν αναφέρουν καθόλου την πηγή από την οποία αντλούνται οι πληροφορίες που παρέχουν.
4γ) Μυθολογικά σχόλια
Την 3η προς εξέταση οµάδα συνιστούν εκείνα τα σχόλια141 που φέρνουν στο προσκήνιο υλικό αντληµένο από την αρχαία ελληνική µυθολογία. Πρόκειται πιο
137 Σχ. 71. 138 Σχ. 109. 139 Tzetzis, Scholia in Hermogenem στο J. A. Cramer, 1837, ό.π., σελ. 1 – 148. Για την επίδραση που άσκησε το έργο του Ερµογένη στους βυζαντινούς συγγραφείς βλ. και G. Kustas, “Function and Evolution of Byzantine Rhetoric”, στο G. Nagy, Greek Literature in the Byzantine Period (Greek Literature, vol. 9), Routledge, New York 2001, σελ. 192 – 195. 140 Τµήµα του σχ. 20 αντιστοιχεί στην )Epitomh\ (Rhtorikh=j (3.665). 141 Πρόκειται για 76 συνολικά σχόλια, που αντιπροσωπεύουν το 18% και φέρουν στην έκδοση την αρίθµηση: 16, 17, 25, 45, 51, 63, 66, 69, 70, 72, 73, 89, 92, 94, 98, 100, 104, 106, 113, 115, 116, 127, 130, 141, 147, 148, 150, 155, 156, 158, 159, 163, 164, 165, 166, 168, 171, 172, 182, 190, 192, 193, 211, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 275, 282, 283, 293, 302, 313, 330, 331, 358, 360, 365, 376, 378, 380, 397, 398, 403, 407, 413, 414, 415, 416, 420, 425, 426, 427.
xxxvii
συγκεκριµένα για µια σειρά από ιστορίες που στοχεύουν στο να συµπληρώσουν το πλέγµα των µύθων που σχετίζονται µε τον Τρωικό πόλεµο, όπως αυτό αποτυπώνεται στους στίχους του επικού µας ποιήµατος, βοηθώντας στην καλύτερη κατανόηση του έργου. Βάσει του ανοµοιογενούς περιεχοµένου τους, όπως συµβαίνει και µε σχόλια των άλλων οµάδων, επιδέχονται κι αυτά µια περαιτέρω διαίρεση σε δύο υποκατηγορίες: τα 2/3 (54 στο σύνολο) λειτουργούν ουσιαστικά σαν ένα άτυπο είδος βιογραφικού σηµειώµατος διαφόρων προσώπων για τα οποία γίνεται λόγος στο De bello Troiano. Αντίθετα, τα υπόλοιπα 22 εξιστορούν µύθους µιας ευρύτερης θεµατολογίας και ο βασικός τους στόχος δεν είναι να πλάσουν την εικόνα ενός συγκεκριµένου προσώπου. Τα βιογραφικά σηµειώµατα της κατηγορίας στην πλειοψηφία τους αφορούν µυθικούς χαρακτήρες, ήρωες κυρίως και ηρωίδες που είχαν κάποια συµµετοχή στα γεγονότα της Τροίας. Κοντά σε αυτά, ωστόσο, συναντώνται και σηµειώµατα δύο ιστορικών προσωπικοτήτων, του Αρχιµήδη και του Ρωµαίου Μαρκέλλου, για τους οποίους γίνεται λόγος µε αφορµή την αναφορά στο κάτοπτρο της ασπίδας του ∆ιοµήδη και κατ’ επέκταση τη χρήση πολεµικών µηχανών.142 Πάντως ανεξάρτητα από την προσωπικότητα στην οποία µπορούν να αναφέρονται, τα σχόλια αυτά εµφανίζουν συνήθως κάποια σταθερά δοµικά στοιχεία: Σχεδόν πάντα ξεκινούν µε ένα είδους σύντοµου συνήθως γενεαλογικού δέντρου που περιλαµβάνει όνοµα πατέρα και µητέρας και σπανιότερα εµπλουτίζεται µε ονόµατα απογόνων ή πιο αποµακρυσµένων συγγενών. Στη συνέχεια µπορεί να γίνεται µνεία της καταγωγής ή της ιδιότητας του ήρωα (π.χ. dux, rex, uxor) και κάποιες φορές να αναφέρονται στοιχεία για τη ζωή του και τα επιτεύγµατά του. Τα σχόλια αυτά εµπεριέχουν συνήθως πληροφορίες και για την αιτία θανάτου του προσώπου για το οποίο γίνεται λόγος και καταλήγουν σε ένα επιτάφιο επίγραµµα, σχεδόν πάντα δίστιχο, που αφιερώνεται στη µνήµη του τεθνεώτος.143 Πρέπει να σηµειωθεί ωστόσο ότι τα δοµικά αυτά στοιχεία δεν είναι απαραίτητο να εµφανίζονται στο σύνολό τους σε κάθε σχόλιο, που συχνά µπορεί να παρέχει µόνο το πατρώνυµο ήρωα ή µόνο το δίστιχο επιτάφιο. Οι υπόλοιπες µυθολογικές παρατηρήσεις που συµπληρώνουν τα γεγονότα αναφέρονται συνήθως σε προγενέστερα της έναρξης του πολέµου περιστατικά, σε χρησµούς ή διάφορα άλλα θέµατα που δεν χρήζουν εκτενέστερης ανάλυσης. Το µόνο
142 Το βιογραφικά σηµειώµατα του Αρχιµήδη και του στρατηγού Μαρκέλλου εντοπίζονται και τα δύο στο σχ.156. 143 Για τα επιτάφια σηµειώµατα των ηρώων βλ. υποµνηµ. σχ. 85.
xxxviii
που θα πρέπει να σηµειωθεί είναι ότι σε αυτή την υποκατηγορία προσµετρώνται και δύο άλλα σχόλια µε συγγενές περιεχόµενο, όχι επακριβώς µυθολογικό αλλά περισσότερο ψευδο-επιστηµονικό (ειδικά το ένα από αυτά): Στο πρώτο ο Τζέτζης εξηγεί την αιτία γέννησης ενός λοιµού συνδέοντάς τον µε την εκφλόγωση ήλιου και γης και στο δεύτερο αναλύει τις τρεις διαφορετικές µεθόδους που υιοθετούσαν οι κυνηγοί, όταν ήθελαν να θηρεύσουν ένα λιοντάρι.144 Τέλος πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η τρίτη κατηγορία δεν είναι η µόνη που αναφέρεται στη µυθοπλασία: πολλά παραθέµατα από έργα άλλων συγγραφέων εµφανίζουν ανάλογο µυθολογικό περιεχόµενο, ωστόσο αυτά εντάσσονται όχι στην τρίτη αλλά στην πρώτη κατηγορία σχολίων.
4δ) Ενδοκειµενικές αναφορές - αυτοαναφορικά σχόλια
Η κατηγορία αυτή, όπως είναι έκδηλο από την ονοµασία της, περιλαµβάνει όλα εκείνα τα σχόλια στα οποία οι δύο συγγραφείς µιλούν για το ίδιο τους το έργο De bello Troiano ως ολοκληρωµένο λογοτεχνικό προϊόν ή και για τη διαδικασία της δηµιουργίας του.145 Βέβαια για την αποφυγή παρανοήσεων πρέπει να τονιστεί ότι κατά µία έννοια όλα τα σχόλια της παρούσας έκδοσης είναι «ενδοκειµενικές αναφορές», εφόσον γράφονται για να ερµηνεύσουν στίχους ενός ποιητικού κειµένου µαζί µε το οποίο δηµιουργούν ένα άρρηκτο σύνολο και όλα µπορούν να χαρακτηριστούν αυτοαναφορικά, αφού αποκαλύπτουν έµµεσα τον τρόπο µε τον οποίο δουλεύουν ο Τζέτζης και ο Moreau. Ωστόσο ειδοποιός διαφορά των σχολίων που εντάσσονται στην τέταρτη κατηγορία που µας ενδιαφέρουν εδώ είναι αρχικά ότι παραπέµπουν τον αναγνώστη µε κάποια αφορµή είτε σε άλλο σχόλιο του Τρωικού Πολέµου, ή σε κάποιο άλλο στίχο, πλην αυτού για τον οποίο έχουν γραφεί και αυτό συνιστά τον ενδοκειµενικό τους χαρακτήρα. Έπειτα συµπεριλαµβάνονται όσα διέπονται από άµεση αυτοαναφορικότητα, όταν θέλουν να εστιάσουν στο πώς δηµιουργήθηκε το ίδιο το κείµενο, εισάγοντάς µας κατά µία έννοια στο λογοτεχνικό εργαστήριο των δύο συγγραφέων ή όταν αυτοί µε αφορµή τη συγγραφή δράττονται της ευκαιρίας να µιλήσουν λίγο για τον εαυτό τους. Συναφή είναι τέλος τα σχόλια που σηµατοδοτούν την αρχή και το τέλος των τριών ενοτήτων του έργου
144 Πρόκειται για τα σχ.113 και 365.
xxxix
(Antehomerica, Homerica, Posthomerica) και αυτά που διορθώνουν ή κρίνουν κάποιο άλλο σχόλιο, εφόσον είναι και αυτά κείµενα γραµµένα για το κείµενο. Ίσως βέβαια περιττεύει να σηµειώσουµε ότι υπάρχουν σχόλια που εµπεριέχουν ενδοκειµενικές ή αυτοαναφορικές πληροφορίες αλλά δεν εντάσσονται στην οµάδα, αν αυτό δεν είναι το βασικό τους θέµα. Μερικά πιο ειδικά χαρακτηριστικά της κατηγορίας 4 είναι τα ακόλουθα: Οι ενδοκειµενικές παραποµπές στην πλειονότητά τους λειτουργούν ως προσηµάνσεις, οι οποίες έχουν στόχο να ενηµερώσουν τον αναγνώστη σε ποια άλλα σηµεία του κειµένου που έπεται εµφανίζεται η ίδια ή µια παρόµοια πληροφορία µε αυτή που διαβάζει στο σχόλιο που έχει µπροστά του. Σπανιότερα οδηγούν προς τα πίσω, υπενθυµίζοντας χωρία που πραγµατεύτηκαν κάποιο συγκεκριµένο θέµα.146 Επιπλέον τα σχόλια αυτού του είδους είναι τα περισσότερα γραµµένα από τον Γάλλο λόγιο. Βέβαια, κάποιες ενδοκειµενικές παραποµπές υπάρχουν και σε µερικά σχόλια του Τζέτζη,147 αρκετά από τα οποία δεν συναριθµούνται στην κατηγορία αυτή, γιατί το µεγαλύτερο µέρος τους αφορά κάποιο άλλο θέµα. Συγκρινόµενες µε αυτές του Γάλλου λογίου, βασική διαφορά των παραποµπών αυτών είναι η ασάφεια που τις διακρίνει, καθώς ο Τζέτζης δεν οδηγεί µε κάποια αρίθµηση ή άλλη ένδειξη (όπως κάποια φράση, λέξη) σε συγκεκριµένο στίχο ή σχόλιο, απλά υπενθυµίζει ότι κάποια πληροφορία την έχει ήδη αναφέρει µε αοριστολογικές φράσεις όπως supra dixerim, antea dixi κ.ο.κ. Αντίθετα ο Moreau προσπαθεί να είναι πιο σαφής. Έτσι οι παραποµπές του εµπεριέχουν σχεδόν πάντα το σύµβολο ï, µε το οποίο δηλώνεται το ίδιο το έργο De bello Troiano, συνοδευόµενο άλλοτε από κάποιο αριθµό στίχου, αν οδηγούν στο ποιητικό κείµενο, και άλλοτε από έναν αριθµό ή τµήµα στίχου µαζί µε την ένδειξη «in scholio» ή «schol» (παραποµπή σε άλλο σχόλιο). Η αρίθµηση των στίχων που παρέχεται βέβαια δεν ανταποκρίνεται σε αυτή της τελικής έκδοσης, καθώς ο Moreau αρίθµησε τους στίχους του ποιήµατος και προχώρησε στη συνέχεια σε διορθώσεις που µετέβαλαν την έκταση του έργου.148 Άλλοτε πάλι η παραποµπή αποτελείται από έναν σκέτο αριθµό. Ανεξάρτητα πάντως από τυχόν προβλήµατα, σε
145 Αντιπροσωπεύουν περίπου το 6% του συνόλου (28 από τα 435 σχόλια). Φέρουν την εξής αρίθµηση: 3, 6, 7, 8, 9, 13, 36, 64, 82, 97, 114, 131, 132, 151, 160, 170, 175, 176, 178, 278, 284, 343, 344, 346, 366, 396, 431, 435. 146 Π.χ. το σχ. 346 µε αφορµή την αναφορά στον Τυφώνα πληροφορεί ότι θα γίνει εκτενέστερη περιγραφή του µυθικού θεού παρακάτω, στο σχ. 400, όπου και µας παραπέµπει. Αντίθετα το σχ.170, αναφερόµενο στον Ακάµαντα, υπενθυµίζει στους αναγνώστες πού θα βρουν το επιτάφιο του ήρωα, το οποίο είναι γραµµένο πριν, και συγκεκριµένα στο σχ.150. 147 Π.χ. σχ.110, 141κ.ά. 148 Για το ζήτηµα αυτό βλ. υποµν. σχ. 1
xl
γενικές γραµµές είναι σαφές το χωρίο που πρέπει να συµβουλευτεί ο αναγνώστης. Τα σχόλια µε τα οποία οι δύο λόγιοι αναφέρονται στο πνευµατικό τους δηµιούργηµα ή τους εαυτούς τους (λαµβάνοντας υπόψη και αυτά που εµπεριέχουν αυτοαναφορικά στοιχεία αλλά δεν προσµετρήθηκαν στην κατηγορία αυτή), αποκαλύπτουν πολύ ενδιαφέρουσες πτυχές της προσωπικότητας του Τζέτζη και του Moreau, ενώ γίνεται έκδηλο, καθώς τα διαβάζει κανείς, και το πόσο διαφορετικοί υπήρξαν οι δύο άνδρες. Ο Τζέτζης δείχνει να χαρακτηρίζεται από µια οίηση και εγωπάθεια, όπως προαναφέρθηκε και στην αρχή της εισαγωγής, και καταβάλλει συνεχώς προσπάθειες να επιδείξει τη µόρφωση που έχει λάβει και να εξάρει την αξία του έργου του µε κάθε τρόπο, αντιδιαστέλλοντας τον εαυτό του από πολλούς συγγραφείς, στους οποίους επιτίθεται µε σκληρούς χαρακτηρισµούς. Οι γλωσσικές επιλογές του, η διάνθιση του έργου µε κατάλληλα σχήµατα λόγου, η προσεκτική τήρηση των κανόνων της µετρικής, η παράθεση παράλληλων χωρίων προβάλλουν ως καρπός κοπιώδους προσπάθειας ενός λογίου που ξέρει καλά να κάνει τη δουλειά του. Ο βυζαντινός λόγιος δεν χάνει ακόµη την ευκαιρία να υπερτονίσει, εκτός από την αξιοζήλευτη πνευµατική του συγκρότηση και το ακέραιο της ηθικής του υπόστασης, που έρχεται σε αντίθεση µε φαύλους ανθρώπους σαν τον Ισαάκιο149 και τη γυναίκα του, οι οποίοι τόσο τον βασάνισαν στη ζωή του.150 Στον αντίποδα της εικόνας αυτής στέκεται ο Moreau. Τα λίγα αυτοαναφορικά του σχόλια αποτελούν πολύ σηµαντική πηγή άντλησης πληροφοριών για τη ζωή και το έργο ενός λογίου που δεν γνώρισε τη φήµη του Τζέτζη και που τα χειρόγραφά του είναι και ο µόνος τρόπος να µάθουµε κάτι για αυτόν. Στοιχεία που συλλέγονται από τα σχόλια αυτά151 αφορούν τους διαφορετικούς τόπους διαµονής του Γάλλου λογίου, συνοδευόµενα από τις αντίστοιχες χρονολογικές ενδείξεις, κάποια πρόσωπα µε τα οποία σχετίστηκε και λίγα πράγµατα για τις πνευµατικές του ενασχολήσεις (λογοτεχνικά έργα που µελέτησε και δική του συγγραφική δραστηριότητα). Από τα σχόλια αυτά απουσιάζει πάντως οποιοσδήποτε αυτο-αξιολογικός χαρακτηρισµός. Οι δύο επικεφαλίδες, τέλος, µε τις οποίες ξεκινούν τα σχόλια των Προοµηρικών και των Οµηρικών, πέραν του πρακτικού σκοπού που επιτελούν, να διαχωρίσουν δηλαδή τις ενότητες του έργου, παρέχουν και την πληροφορία ότι τα σχόλια που ακολουθούν είναι γραµµένα διά χειρός Τζέτζη, και µόνο στον τίτλο των
149 Για την προσωπικότητα αυτή βλ. υποµν. σχ. 1. 150 Για την υπεροψία του Τζέτζη αναφορικά µε την ποιότητα του έργου του και των γνώσεών του, βλ. Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 15 κ.ε. και N.G. Wilson, ό.π., σελ. 245 κ.ε.
xli
Οµηρικών διαφαίνεται ότι ο Moreau συµβάλλει µε κάποιον τρόπο στο έργο, προσθέτοντας ως παράλληλο κείµενο τις Περιοχές στην Ιλιάδα του Αυσόνιου. Η πληροφορία βέβαια αυτή είναι, αν όχι παραπλανητική, τουλάχιστον ελλιπής, καθώς αποσιωπάται εντελώς και από τους δύο αυτούς τίτλους ότι ο Γάλλος λόγιος όχι µόνο εµπλούτισε τα σχόλια του Τζέτζη, αλλά έγραψε και άλλα δικά του, για στίχους µε τους οποίους δεν ασχολήθηκε ο βυζαντινός προκάτοχός του. Η απόκρυψη αυτή οφείλεται πιθανόν στο ταπεινό φρόνηµα του Moreau ή στο ότι θεωρούσε τις δικές του παρατηρήσεις, που άλλωστε γράφτηκαν currente calamo, όπως προειπώθηκε, ήσσονος σηµασίας σε σχέση µε αυτές του Τζέτζη. Ίσως επίσης, όταν συνέθετε τον τίτλο, δεν είχε αποφασίσει να παρέµβει στο έργο σε τέτοιο βαθµό, ώστε να δηµιουργηθεί σταδιακά µια ολόκληρη οµάδα δικών του σχολίων. Ο Moreau πάντως φαίνεται ότι γενικά επέλεξε να µην αυτοπροβάλλεται για το συγγραφικό του έργο. Το συµπέρασµα αυτό προκύπτει και από τα τρία σηµειώµατα που κλείνουν την κάθε ενότητα του έργου και κινούνται στο ίδιο ακριβώς πνεύµα µε τα προηγούµενα: εκτός από το ότι παρέχουν απαραίτητες ενδείξεις για τη χρονολόγηση του έργου, εµφανίζουν τον Moreau απλά ως µεταφραστή του έργου, χωρίς κάποια µνεία της συγγραφικής του συνεισφοράς.
5. Οι διακειµενικές αναφορές 152 των σχολίων και ο ρόλος τους
Βασικό στοιχείο των σχολίων που συνοδεύουν το De bello Troiano ανεξάρτητα από την κατηγορία στην οποία εντάσσονται και εξόφθαλµο ήδη από την πρώτη ανάγνωση είναι ο διακειµενικός τους χαρακτήρας. Στη συντριπτική
151 Βλ. υποµν. σχ. 131, 176, 180. 152 Ο όρος χρησιµοποιείται εδώ για να δηλώσει µόνο όλες τις εκούσιες από την πλευρά των συγγραφέων αναφορές σε άλλα λογοτεχνικά κείµενα (τους άµεσους λογοτεχνικούς τους υπαινιγµούς, ή τις παραποµπές τους, όπως θα µπορούσαµε να πούµε) και όχι µε την έννοια µε την οποία χρησιµοποιήθηκε στη σύγχρονη λογοτεχνική κριτική, κυρίως από την Kristeva που εισήγαγε τον όρο. Η Kristeva θεωρεί ότι κάθε κείµενο είναι σύστηµα σηµείων που µπορούν να ανακαλέσουν άλλα κείµενα, ή ένα «µωσαϊκό από αναφορές σε άλλα κείµενα, µια απορρόφηση και µεταµόρφωση ενός άλλου κειµένου». Με την έννοια αυτή ο συγγραφέας παράγει ένα έργο υπό την επίδραση διαφόρων κειµένων που έχει διαβάσει και από την άλλη κάθε αναγνώστης διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό έργο ανακαλεί από µόνος του, και όχι απαραίτητα µέσω παραποµπής, άλλα κείµενα που τον οδηγούν στο να κατανοήσει µε τον αυστηρά προσωπικό του τρόπο αυτό που διαβάζει. Θα ήταν πολύ ενδιαφέρουσα µια συζήτηση αυτών των διακειµενικών σχέσεων που εδραιώνονται µε αφετηρία την ανάγνωση του De bello Troiano, των ακούσιων συνειρµών που προκαλούνται στο µυαλό του αναγνώστη µε βάση το κείµενο, ωστόσο κάτι τέτοιο θα απόκλινε αρκετά από τα όρια της συγκεκριµένης διατριβής. Για τον ορισµό της έννοιας της διακειµενικότητας από την Kristeva βλ. στο έργο της Σηµειωτική, Recherches pour une semanalyse, Seluil, Paris 1969, κεφάλαιο 4, σελ. 85. Έκτοτε η έννοια έχει υποστεί αρκετές σηµασιολογικές µεταβολές. Βλ. Mary Orr, Intertextuality: debates and contexts, Blackwell Publishing, Oxford 2003, κεφάλαιο.1, σελ. 21 κ.ε.
xlii
πλειοψηφία των παρατηρήσεών τους οι δύο συγγραφείς τους καλούν άµεσα τον αναγνώστη να συµβουλευτεί κάποιο άλλο, λογοτεχνικό συνήθως, κείµενο και να το αντιπαραβάλλει µε τους στίχους του ποιήµατος που έχει µπροστά του ή µε κάποια πληροφορία που παρέχει η ίδια η παρατήρηση. Σίγουρα ο ρόλος που παίζουν αυτού του είδους οι παραποµπές είναι αρκετά ευρύς, θα µπορούσε ωστόσο να γίνει περισσότερο αντιληπτός, αν συνοψίσουµε σε τέσσερεις τους λόγους για τους οποίους τα σχόλια του ποιητικού έργου που εξετάζουµε µας παραπέµπουν σε άλλα κείµενα. Αρχικά, ο συχνότερος λόγος που ωθεί τους δύο λογίους σε διακειµενική αναφορά είναι η ανάγκη να παρουσιάσουν στον αναγνώστη κάποια ιστορία αντληµένη από την ελληνική µυθολογία. Οι συγκεκριµένες αναφορές κρίνονται άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο απαραίτητες για την κατανόηση του κειµένου. Σε κάποιες περιπτώσεις γίνεται µέσα στο ποίηµα υπαινιγµός σε κάποιο µύθο, χωρίς ωστόσο αυτός να παρουσιάζεται διεξοδικά, εποµένως ένα σχόλιο που θα παρουσιάζει µέσω παραθέµατος ολοκληρωµένη την πλαστή ιστορία είναι αναγκαίο, ειδικά όταν αυτή δεν είναι ευρέως γνωστή.153 Άλλοτε πάλι ο αναγνώστης καλείται να µεταβεί στο έργο κάποιου συγγραφέα, όχι γιατί ο τελευταίος διηγείται τον µύθο διεξοδικότερα, αλλά γιατί παρουσιάζει µια παρόµοια εκδοχή του µε αυτή που εντοπίζεται στο De bello Troiano. Βέβαια συναντάται µια αντίθετη περίπτωση: ∆ιακειµενικές αναφορές γίνονται και για να εµφανίσουν µύθους ιδωµένους µέσα από ένα διαφορετικό πρίσµα, ακόµη και χιουµοριστικό,154 αποκλίνοντας λίγο ή περισσότερο από την εκδοχή που ακολούθησαν οι Τζέτζης – Moreau. Κάποια τέλος παραθέµατα όχι απαραίτητα αυστηρά µυθολογικού αλλά και ιστορικού περιεχοµένου επιστρατεύονται είτε γιατί αφηγούνται ένα γεγονός επίπλαστο ή αληθινό που παρουσιάζει αναλογίες µε κάποιο µύθο του ποιήµατος είτε γιατί παρέχουν πληροφορίες µέσω των οποίων γίνεται εφικτή η ετυµολόγηση, όπως είδαµε, κάποιων κυρίων ονοµάτων που αναφέρθηκαν µέσα σε κάποιο στίχο. Πιο µακριά από το επίπεδο της µυθοπλασίας, κάποια άλλα παράλληλα κείµενα έχουν περιεχόµενο το οποίο µπορεί να χαρακτηριστεί κατά µία έννοια από επιστηµονικό – πολιτιστικό έως και ψευδοεπιστηµονικό. Ο λόγος που γίνονται τέτοιες παραποµπές είναι ότι τα αντίστοιχα κείµενα επεξηγούν συγκεκριµένες
153 Συχνά συναντάται αυτή η περίπτωση στα Οµηρικά, όπου το πλήθος των σχολίων αναφέρει αναλυτικά γεγονότα της Ιλιάδας, τα οποία συµπυκνώθηκαν στο ποιητικό κείµενο, είτε µέσω παραποµπών και παραθεµάτων και από το έργο του Οµήρου είτε µε την παράθεση των Περιοχών στην Ιλιάδα του Αυσονίου. 154 Π.χ. σχ. 48.
xliii
θεωρίες ή πρακτικές του αρχαίου κόσµου που αντικατοπτρίζονται µέσα στο ποίηµα, η αξιοπιστία ωστόσο ειδικά των πρώτων ελέγχεται. Η θεµατολογία τους είναι ποικίλη αλλά ανάµεσά τους επικρατέστερα είναι τα παραθέµατα από το χώρο της αστρονοµίας ή αστρολογίας που αναπτύσσουν θεωρίες σχετικά µε τη σύνδεση της κίνησης των άστρων µε επερχόµενα συµβάντα και αυτά που άπτονται ζητηµάτων της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας ερευνώντας αίτια φυσικών φαινοµένων (π.χ. εµφάνιση κοµητών ή πρόκληση σεισµού).155 Συχνά είναι επίσης κάποια παράλληλα κείµενα που αναφέρονται σε στρατηγικά ζητήµατα, διαφωτίζοντας τον αναγνώστη για τεχνικές πολέµου που υιοθετήθηκαν στην Τρωική εκστρατεία, ή πραγµατεύονται άλλα θέµατα όπως γεωγραφικές πληροφορίες µε αφορµή τοπωνύµια του κειµένου, στοιχεία του τεχνικού πολιτισµού των αρχαίων ελλήνων, απόψεις για το ρόλο της γυναίκας κ.ά. Τρίτη αφορµή για διακειµενικές αναφορές δίνουν τα γλωσσικά σχόλια του ποιήµατος. Η χρήση για παράδειγµα µιας λέξης µε συγκεκριµένο σηµασιολογικό φορτίο δικαιολογείται µέσω της παράθεσης χωρίου από έργο άλλου συγγραφέα στο οποίο συναντάται η ίδια λέξη µε όµοια σηµασία. Το ίδιο µπορεί να συµβαίνει και σε σχόλια που ερµηνεύουν όχι µεµονωµένες λέξεις αλλά φράσεις. Παραθέµατα χρησιµοποιούνται ακόµη για να δικαιολογήσουν, εκτός από τις λεκτικές επιλογές, και τo µετρικό σχήµα κάποιων στίχων από τον Τζέτζη: ο βυζαντινός συγγραφέας σπεύδει δηλαδή να παραθέσει χωρία αντληµένα από την αρχαιοελληνική ποίηση που εµφανίζουν µετρικές ιδιαιτερότητες όµοιες µε αυτές των στίχων που συνθέτει, ώστε να µην κατηγορηθεί ως αδαής των κανόνων προσωδίας. Μια τελευταία περίπτωση παραποµπών (είτε «γυµνών» είτε συνοδευόµενων από το παράθεµα) που γίνονται αποκλειστικά από τον Moreau και καταγράφονται δίπλα ακριβώς σε κάποιον στίχο ή ενώνονται µαζί του µε κάποια γραµµή στοχεύουν να υπογραµµίσουν τα λογοτεχνικά δάνεια του Γάλλου συγγραφέα. Κατά σαφή δήλωση του τελευταίου, για να κατορθώσει να µεταφράσει το ποιητικό κείµενο των Τρωικών, mutuatus est156 στίχους αυτούσιους ή ελαφρά παραλλαγµένους από το έργο του Βιργιλίου, µε κύρια πηγή άντλησης υλικού την Aινειάδα και δευτερευόντως τα Γεωργικά. Οι διακειµενικές αυτές αναφορές λοιπόν, φανερώνουν τη διάθεση του Moreau να δείξει την πηγή έµπνευσής του, αποφεύγοντας την πιθανή µοµφή της λογοκλοπής καλώντας ταυτόχρονα τον αναγνώστη να εκτιµήσει τον Βιργιλιανό στίχο
155 Π.χ. σχ. 68 και 46.
xliv
στο νέο του περιβάλλον. Πρέπει να σηµειωθεί ότι σε κάποιες περιπτώσεις και ο Τζέτζης κάνει αναφορά στα λογοτεχνικά του δάνεια, που αφορούν ωστόσο συνήθως την υιοθέτηση συγκεκριµένης εκδοχής µύθου και όχι τόσο λεκτικές επιλογές. Εκτός της ποικιλίας των θεµάτων που πραγµατεύονται τα παράλληλα χωρία, όπως γίνεται φανερό από τα παραπάνω, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το πόσο ευρύ είναι το φάσµα των συγγραφέων που βρίσκονται πίσω από αυτά. Ξεκινώντας χρονολογικά από τον Όµηρο της αρχαϊκής εποχής και φτάνοντας ως τον Ιερώνυµο Βολφ (Hieronymus Wolf) της ευρωπαϊκής αναγέννησης, στα σχόλια του De bello Troiano παρελαύνουν τουλάχιστον 134 λογοτέχνες,157 γνωστοί και άγνωστοι, οι οποίοι καλύπτουν ουσιαστικά µια περίοδο 24 αιώνων πολυσχιδούς συγγραφικής δραστηριότητας. Από αυτούς 96 είναι Έλληνες,158 ενώ η παραγωγή των υπολοίπων 38, στους οποίους µας οδηγούν κατά κύριο λόγο παραποµπές του Moreau,159 είναι
156 Σχ. 36. 157 Ο ακριβής αριθµός των συγγραφέων, στα έργα των οποίων οδηγούν οι παραποµπές του De bello Troiano, είναι δύσκολο να υπολογιστεί µε ακρίβεια, δεδοµένου του γεγονότος ότι πολλές φορές, όπως προαναφέρθηκε (σελ. xxxii), ο Τζέτζης παρέχει µια πληροφορία αποδίδοντάς την όχι σε ένα συγκεκριµένο συγγραφέα αλλά σε περισσότερους ταυτόχρονα, χωρίς ωστόσο να τους κατονοµάζει (πρόκειται για έµµεσες παραποµπές που ξεκινούν µε φράσεις όπως quiddam aiunt κ.ο.κ.). Στις περιπτώσεις αυτές είναι αδύνατο να ξέρουµε πόσων και ποιων τα έργα είχε ακριβώς στο µυαλό του. Επιπλέον η δυσκολία ενός ακριβούς υπολογισµού προκύπτει και από το ότι υπάρχουν παραθέµατα των οποίων η πηγή στάθηκε αδύνατο να προσδιοριστεί (π.χ. σχ. 40) και κάποια άλλα, που προέρχονται από γνωστό έργο αλλά άγνωστο συγγραφέα (π.χ. ο Αγών Οµήρου Ησιόδου). Πάντως ο αριθµός αυτός (134) προκύπτει, αν συνυπολογιστούν όλα τα ονόµατα συγγραφέων που άµεσα κατονοµάζονται στα σχόλια, ακόµη και αυτών που το συγγραφικό τους έργο δεν σώθηκε ή που είναι ολότελα άγνωστοι (π.χ. ο Ισόης στο σχ. 155), µαζί µε αυτούς στους οποίους γίνεται λανθασµένα αναφορά, καθώς το χωρίο στο οποίο γίνεται παραποµπή ανήκει σε άλλον συγγραφέα (π.χ. ο Moreau παραπέµπει στον ∆άρη, υπονοώντας τον Άγγλο Jοseph of Exeter ή ο Τζέτζης αναφέρεται στον Ηρόδωρο, τον οποίο συγχέει µε τον Ηρόδοτο). Συνυπολογίζονται τέλος και τα ονόµατα των µεταφραστών διαφόρων έργων, µαζί µε τους αντίστοιχους δηµιουργούς του πρωτότυπου (για παράδειγµα στην παραποµπή heraclides etc. conrado gesnero interprete του σχ. 10 προσµετρώνται 2 συγγραφείς). 158 Έλληνες είναι οι εξής συγγραφείς κατά αλφαβητική σειρά: Αθήναιος, Αιλιανός, Αισχύλος, Αναξαγόρας, Ανθέµιος, Αντίφιλος, Απολλόδωρος, Απολλώνιος, Aριστόβουλος, Αριστοτέλης, Αρίστων, Αρµενόπουλος, Αρριανός, Αρχιµήδης, Ασκληπιάδης, Γεώργιος (αγνώστων λοιπών στοιχείων), ∆αυίδ, ∆έκτης (πιθανότατα παραφθορά του ονόµατος ∆ίκτυς), ∆ίκτυς, ∆ιόδωρος Σικελιώτης, ∆ιονύσιος (εφευρέτης του 4ου αιώνα), ∆ιονύσιος Αλικαρνασσεύς, ∆ιονύσιος περιηγητής, ∆ιονύσιος ο τύραννος, ∆ίων Κάσσιος, ∆ούρις, Ελλάνικος, Εµπεδοκλής, Επίκτητος, Επιµενίδης, Ερµόδωρος, Εύδοξος, Ευριπίδης, Ευφορίων, Ηρακλείδης Ποντικός, Ηράκλειτος, Ηρόδοτος, Ηρωδιανός, Ήρων, Ησίοδος, Θέογνις, Θεόδωρος Γαζής, Θεόκριτος, Θεόφιλος, Ιππώναξ, Ισόης, Ιωάννης ο Αντιοχεύς, Ιωάννης Γραµµατικός (Τζέτζης), Ιωάννης Ζωναράς, Ίων, Ιώσηπος, Κόιντος Σµυρναίος, Κόλλουθος, Κτήσιµος, Λέσχης, Λουκιανός, Λουκίλλιος, Λυκόφρων, Λυσίας, Μενεκράτης, Μέτων, Μνασάλκης Σικυώνιος, Νικήτας Χωνιάτης, Νικηφόρος Γρηγοράς, Νικηφόρος Κάλλιστος, Νικόλαος ∆αµασκηνός, Ξενοφώντας, Όµηρος, Οππιανός, Ορφέας, Παύλος (Απόστολος), Παλαίφατος, Παλλάδας, Πάππος, Πέτρος (Απόστολος), Πίνδαρος, Πλάτωνας, Πλούταρχος, Πτολεµαίος, Σίβυλλα (Σιβυλλιακοί χρησµοί), Σουίδας, Σοφοκλής, Στησίχορος, Στράβωνας, Συνέσιος, Σωκράτης Σχολαστικός, Σώστρατος, Τίµαιος µαθηµατικός, Τρυφιόδωρος, Φερεκύδης, Φιλεταίριος, Φλάβιος Φιλόστρατος, Φιλόστρατος (συγγραφέας των Εικόνων), Φίλων, M. Ψελλός, 159 Σε τρεις µόνο περιπτώσεις θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι ο Τζέτζης αναφέρεται σε Λατίνους συγγραφείς: η πρώτη εντοπίζεται στο σχ. 83, όπου ο βυζαντινός λόγιος πιθανότατα παραπέµπει στο έργο του Βαλέριου Μάξιµου, µε κάποιες επιφυλάξεις, καθώς αναφέρεται στον συγγραφέα όχι ως
xlv
γραµµένη στη λατινική γλώσσα.160 Πολύ µεγαλύτερος είναι ο αριθµός των έργων από τα οποία αντλούνται τα παράλληλα χωρία, καθώς πολλοί συγγραφείς εκπροσωπούνται στα σχόλια µε περισσότερα του ενός κείµενα. Όσον αφορά τα λογοτεχνικά είδη στα οποία αυτά εντάσσονται, δεν θα ήταν υπερβολή να πούµε ότι για κάθε µορφή ποίησης (επική, δραµατική και λυρική) και πεζογραφίας (ιστοριογραφία, ρητορική, φιλοσοφία, επιστηµονικός λόγος κ.ο.κ.) που παρήχθη στο πλαίσιο της αρχαιοελληνικής και λατινικής γραµµατείας µπορούµε να εντοπίσουµε ένα τουλάχιστον αντιπροσωπευτικό δείγµα σε κάποιο από τα σχόλια του έργου. Ειδικά τέλος για τον Τρωικό Πόλεµο, πολλά από τα γνωστότερα έργα που ασχολήθηκαν µε το θέµα αυτό,161 ανεξάρτητα από την οπτική γωνία από την οποία βλέπουν την ιστορία, παρουσιάζονται έστω και αποσπασµατικά µέσα από παράλληλα κείµενα, δείχνοντας µε τον τρόπο αυτό ότι ένας µύθος είναι ουσιαστικά προϊόν διαστρωµάτωσης διαφορετικών ερµηνευτικών προσεγγίσεων ενός γεγονότος που για να εκτιµηθεί και να γίνει πιο κατανοητό, αξίζει να εξεταστεί από πολλές διαφορετικές πλευρές. Συµπερασµατικά θα µπορούσε κανείς να πει ότι η διακειµενικότητα των σχολίων αποτελεί µια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές του έργου. Η πληθώρα των παράλληλων χωρίων που προσφέρουν τα σχόλια και η ποικιλία συγγραφέων και έργων καθιστούν το De bello Τroiano ένα εξαιρετικού ενδιαφέροντος διακείµενο, που ξεκινώντας από ένα γνωστό και δουλεµένο θέµα, αυτό της τρωικής εκστρατείας, οδηγεί τον αναγνώστη µέσω παραποµπών σε ατραπούς που ίσως δεν θα περίµενε. Αποτελεί τέλος µια σηµαντική πηγή άντλησης για µερικά fragmenta και testimonia λογοτεχνικών έργων, άλλα από τα οποία είναι ολότελα καινούργια και άλλα έρχονται
Βαλέριο αλλά ως Μάξιµο Αιγινήτη (για το ζήτηµα βλ. στον υποµν. σχ. 83) και οι άλλες δύο αφορούν τα σχ. 79 και 287, όπου γίνεται παραποµπή στο έργο του ∆ίκτυος. Εντούτοις και πάλι θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι ο Τζέτζης δεν είχε απαραίτητα υπόψη του το λατινικό έργο της Ephemeridos belli Troiani, τη φερόµενη δηλαδή λατινική µετάφραση του ελληνικού κειµένου του ∆ίκτυος, µέσω της οποίας είναι σήµερα γνωστό το έργο του συγκεκριµένου συγγραφέα, αλλά ίσως είχε πρόσβαση στον ∆ίκτυ από το πρωτότυπο (ελληνικό) κείµενο, αν το τελευταίο είχε διασωθεί ως την εποχή του Τζέτζη. Βλ. σχετικά Leone, 1984, ό.π., σελ. 393 κ.ε. 160 A. Alciati, Alexander ab Alexandro, Apuleius, L. Ariosto, Ausonius, B. Breydenbach, J. Brodeaux, Cicero, Columela, Dares, Dictys, Egnatius, Firmicus Maternus, Gellius, C. Gessner, Α. Ηirtius, Horatius, Lactantius, J. Lichtenberger, Lucanus, Lucretius, Macrobius, Martialis, P. Moreau (ως µεταφραστής άλλων έργων, πλην του De bello Troiano), Livius, Ovidius, J. Perrelle, G. Plinius Secundus, Α. Politiano, Propertius, Ravisius Textor, Servius, Tibullus, Valerius Maximus, L. Valla, Varro, Vergilius, Η. Wolf. 161 Μικρά Ιλιάς (Λέσχης), Ιλίου άλωσις (Τρυφιόδωρος), Τα µεθ’ Όµηρον (Κόιντος Σµυρναίος), Αρπαγή της Ελένης (Κόλλουθος), Αλεξάνδρα (Λυκόφρονας), De excidio Trojae historia (∆άρης), Ephemeris belli Trojani (∆ίκτυς).
xlvi
για να επιβεβαιώσουν προϋπάρχοντα επιστηµονικά δεδοµένα.162
6. Η µεταφορά των σχολίων του Τζέτζη από τα Eλληνικά στα Λατινικά: µεταφραστικές τεχνικές του Moreau
Μια βασική παράµετρος των σχολίων, όπως διατυπώθηκε από την αρχή της εισαγωγής, που πρέπει να ληφθεί υπόψη, όταν εξετάσει κανείς το De bello Troiano, είναι ότι η πλειοψηφία τους προέρχεται από το αντίστοιχο ελληνικό κείµενο των παρατηρήσεων που έγραψε ο Τζέτζης για να συνοδεύσει τα Τρωικά του. Ωστόσο ο Moreau δεν µετέφρασε στα Λατινικά όλα τα σχόλια του βυζαντινού λογίου, όπως αυτά εµφανίζονται στον κώδικα Α1. Αυτό βέβαια δεν οφείλεται σε ολιγωρία του interpres, όπως αυτοχαρακτηρίζεται ο Γάλλος ουµανιστής, αλλά στο γεγονός ότι πολλές από τις γλωσσικές παρατηρήσεις του Τζέτζη, εφόσον αφορούν ελληνικές λέξεις του ποιητικού κειµένου µε αφορµή τις οποίες εξηγούνται κανόνες ή ιδιοτυπίες της ελληνικής γλώσσας, δεν θα είχε νόηµα να µεταφραστούν στα Λατινικά, αφού η λέξη που αποτελεί αφορµή για το σχόλιο µεταλλάσσεται στο λατινικό ποιητικό κείµενο. Όταν για παράδειγµα ο Τζέτζης ετυµολογεί και ερµηνεύει το επίθετο «a)rgale/oj», µε το οποίο ξεκινά η ποιητική του σύνθεση, το σχόλιό του δεν µεταφράζεται καθόλου από τον Moreau, και άλλωστε θα ήταν άστοχο, αφού το επίθετο απουσιάζει από τον 1ο στίχο του De bello Troiano. Κάποιες ωστόσο γλωσσικές παρατηρήσεις µεταφράζονται, όταν η λέξη στην οποία αναφέρονται µεταγράφεται αυτούσια από το ελληνικό ποίηµα στο λατινικό, όπως συµβαίνει µε το όνοµα Calliopea (ΑΗ 2). Άλλοτε πάλι, αν o Moreau κρίνει ότι κάποιο γλωσσικό σχόλιο χρήζει προσοχής, ακόµη κι αν σχετίζεται µε όρο που υπάρχει µόνο στο ελληνικό έργο, το µεταφράζει στα Λατινικά, αφού πρώτα µας παρουσιάσει το αντίστοιχο ελληνικό χωρίο.163 Σε γενικές γραµµές πάντως τα σχόλια που µένουν αµετάφραστα αφορούν ερµηνείες ελληνικών λέξεων µε βάση την ετυµολογία,
162 Για παράδειγµα στο σχ. 53 ο Τζέτζης παραθέτει έναν στίχο από το επιτάφιο επίγραµµα του Αρχιµήδη (kai\ xroia\j au)tw=n a(/stinaj pe/ric e)/xei), άγνωστο από άλλη πηγή, το σχ. 153 αποτελεί testimonium για το περιεχόµενου του έργου δύο συγγραφέων που ονοµάζονταν Ισόης και Φιλεταίριος, στο σχ. 180 ενηµερωνόµαστε για την έµµετρη διασκευή ενός αποσπάσµατος του έργου Orlando Furioso του Ludovico Ariosto, την οποία συνέθεσε ο Moreau, ωστόσο δεν εντοπίζεται σε κάποιο από τα χειρόγραφα που φέρουν την υπογραφή του, στο σχ. 304 αναφέρονται οι υποδιαιρέσεις της στρατιωτικής λεγεώνας, όπως επεξηγούνταν στο χαµένο σήµερα 4ο βιβλίο του έργου De lingua latina του Βάρρωνα κ.ά. 163 Π.χ. σχ. 25, όπου µεταφράζει το σχόλιο του Τζέτζη που ερµηνεύει τη φράση xalkeomi/touj moi/raj, η οποία προτάσσεται στα Ελληνικά.
xlvii
διαλεκτικές διαφοροποιήσεις και κανόνες µετρικής. Σε ό,τι αφορά τώρα τον τρόπο µε τον οποίο µεταφέρει στα Λατινικά τα σχόλια ο Γάλλος λόγιος, σε αντίθεση µε το ποιητικό κείµενο, όπου η µετάφρασή του µπορεί να χαρακτηριστεί αρκετά ελεύθερη, στην περίπτωση των σχολίων θα λέγαµε ότι προσπαθεί να κρατηθεί κοντά στο ελληνικό πρότυπο, όσο βέβαια είναι εφικτό, αξιοποιώντας τις αντίστοιχες δυνατότητες της λατινικής γλώσσας. Η πρόθεση του Moreau για µια κατά λέξη µετάφραση των σχολίων διαφαίνεται από το γεγονός ότι σε αρκετούς τεχνικούς όρους, κυρίως της ρητορικής, πρώτα αντιγράφει αυτούσια ή µεταγράφει µε λατινικούς χαρακτήρες την ελληνική λέξη164 και εν συνεχεία τη µεταφράζει, πολλές φορές ξεκινώντας µε τον διαζευκτικό σύνδεσµο seu / siue ή την επεξηγηµατική φράση hoc est και µάλιστα χρησιµοποιεί κάποτε περισσότερες από µία λέξεις, ώστε να αποδοθεί καλύτερα το σηµασιολογικό φορτίο του όρου,165 αν δεν υπάρχει το ακριβές αντίστοιχό του στα Λατινικά. Ωστόσο µια τεχνική που υιοθετεί σε κάποιες περιπτώσεις είναι, αντί της κατά λέξη µεταφοράς στα Λατινικά των λεγοµένων του Τζέτζη, µια λίγο πιο ελεύθερη απόδοση του περιεχοµένου τους σε πλάγιο λόγο, ξεκινώντας αυτού του είδους τα σχόλια µε στερεότυπες φράσεις όπως Tzetzes habet / explicat / inquit ή ait. Στη µετάφραση τέλος ελληνικών ποιητικών κειµένων, που γίνεται µε τρόπο ελεύθερο, ο Moreau φροντίζει να διατηρεί το µέτρο του προτύπου του. Η συντριπτική πλειοψηφία των ποιητικών κειµένων που µεταφέρονται στα Λατινικά είναι γραµµένα σε ελεγειακό δίστιχο (κατά κύριο λόγο τα επιτάφια ηρώων) και αρκετά σε δακτυλικό εξάµετρο. Συναντώνται ωστόσο και στίχοι που συντίθενται σε ακατάληκτο ιαµβικό τρίµετρο, χωλίαµβοι από το έργο του Ιππώνακτα και λυρικά µέτρα της αρχαίας τραγωδίας και του Πινδάρου. Πρέπει ωστόσο να σηµειωθεί ότι ο Moreau, µολονότι διατηρεί το είδος του µέτρου, δεν επαναλαµβάνει πάντα ακριβώς το ίδιο µετρικό σχήµα του στίχου που µεταφράζει στο παραγόµενο κείµενο, κάτι που ούτως ή άλλως θα ήταν αρκετά δύσκολο να επιτευχθεί. Έτσι για παράδειγµα η εναλλαγή δακτύλων ή σπονδείων του ηρωικού εξαµέτρου και κατ’ επέκταση οι τοµές και διαιρέσεις µεταβάλλονται, όπως είναι αναµενόµενο, στη λατινική µορφή.166 Σε κάποιες
164 Για την τάση αυτή των λατινιστών της Αναγέννησης βλ. T. Tunberg, Humanistic Latin στο F. A. C. Mantello and A. G. Rigg (εκδ.), Medieval Latin. An Introduction and Bibliographical Guide, Catholic University of America Press, 1996, σελ. 131. 165 Π.χ. σχ. 19: Epilogicum kefa/laion est seu summaria iam dictorum enumeratio. 166 Ένα από τα πολλά παραδείγµατα τέτοιων αλλαγών δείχνει η µετάφραση του στίχου 103 από τα Αλεξιφάρµακα του Νικάνδρου στο σχ.121: Ο ελληνικός στίχος είναι Khfh=oj ne/a dw½ra, mu/khj oÀqi ka/ppesen aÀrphj µε τον πρώτα πόδα σπονδείο, όλους τους άλλους (εκτός φυσικά του τελευταίου)
xlviii
περιπτώσεις ωστόσο, προκειµένου να µην αλλοιωθεί η µετρική µορφή του στίχου του προτύπου, ο Moreau αντί να µεταφράσει ελληνικές λέξεις, τις µεταγράφει απλά στα Λατινικά διατηρώντας έτσι και την αντίστοιχη ποσότητα των συλλαβών (π.χ catomochane < katwmo/xane).167 ∆ιαφαίνεται τέλος µια σχετική ευελιξία σε ό,τι αφορά την τήρηση των κανόνων της προσωδίας από τον Γάλλο λόγιο, κάτι που χαρακτηρίζει άλλωστε και την ποίηση του βυζαντινού προκατόχου του. 168
7. Η λογιότητα του P. Moreau
Όπως σε κάθε λογοτεχνικό δηµιούργηµα αντικατοπτρίζεται η προσωπικότητα του δηµιουργού, έτσι και στην περίπτωση του De bello Troiano µε την πρώτη επαφή του αναγνώστη µε το έργο γίνεται έκδηλο ότι αυτό οφείλει τη γέννησή του σε έναν λόγιο που, αν και παραµεληµένος και σχεδόν άγνωστος στους µυηµένους στη λατινική λογοτεχνική παραγωγή της Αναγέννησης, χρήζει προσοχής για τη στέρεα και ολοκληρωµένη πνευµατική του συγκρότηση. Την πρώτη, εύκολα ανιχνεύσιµη απόδειξη της βαθιάς λογιότητας του P. Moreau αποτελεί η ευχέρεια µε την οποία παράγει ένα ολότελα δικό του κείµενο, το οποίο, αν και γεννιέται σχεδόν χωρίς να το καταλαβαίνει, σαν πάρεργο στο περιθώριο µιας άλλης δραστηριότητας, χαρακτηρίζεται από σαφήνεια, αρτιότητα γραφής και µεγάλη χρηστική αξία. ∆εν πρέπει να λησµονούµε ότι, ο Γάλλος λόγιος, όπως προαναφέρθηκε, θέτοντας ως πρωταρχικό σκοπό την αντιγραφή και µετάφραση ενός ελληνικού έργου, µετουσιώνεται σταδιακά στην πορεία της εργασίας του από interpres σε συγγραφέα, αφού δηµιουργεί στην ώα του χειρογράφου ένα σώµα δικών του σχολίων, ίσης σχεδόν έκτασης µε αυτό που στόχευε να µεταφράσει. Οι annotationes του Moreau, δεν είναι µάλιστα ένα περιττό στολίδι που απλά διανθίζει το έργο του Τζέτζη. Αντίθετα αποτελούν ένα χρήσιµο εργαλείο στα χέρια του αναγνώστη που θέλει να κατανοήσει και να εµβαθύνει στο έργο των Τρωικών. Εντούτοις η κύρια παράµετρος που στοιχειοθετεί το µέγεθος της πνευµατικής
δακτύλους και κύρια τοµή την κατά τρίτο τροχαίο, (έχει δηλαδή την ακόλουθη µορφή: - -, - υ υ, -υ/υ, - υ υ, - υ υ, - -). Όταν ο στίχος µεταφράζεται στα λατινικά (Cephei noua dona, ensis quo decidit ansa) ο τρίτος και τέταρτος πόδας γίνεται από δάκτυλος σπονδείος και η κατά τρίτο τροχαίο τοµή αντικαθίσταται από πενθηµιµερή (- -, - υ υ, - / -, - -, - υ υ, - -). 167 Σχ. 61. 168 Π.χ. σχ. 22 στους στίχους Traiecit exercitus illum Amazonum (- - υ - / - - υ - / υ - υ -) και Innumerus peltatus, atque hastatus, et (- - u - / - - u - / - - u -) το i του exercitus και το u του Innumerus, φύσει βραχέα, λογίζονται µακρά για τις ανάγκες του µέτρου.
xlix
συγκρότησης του Moreau είναι η εντυπωσιακή ευρύτητα των συγγραφέων και των έργων που φαίνεται να γνωρίζει. Ανάλογα µε την αφορµή που δίνει το κείµενο του Τζέτζη, ο λόγιος έχει την ικανότητα να παραθέσει ένα ή περισσότερα παράλληλα χωρία που αντλούνται από ένα εκτεταµένο σύνολο λογοτεχνικών δηµιουργηµάτων το οποίο έχει στη διάθεσή του και το οποίο φαίνεται να το γνωρίζει σε βάθος και να το χειρίζεται κατάλληλα. Κατά συνέπεια, αν ο Τζέτζης παρουσιάζει µία διαφορετική εκδοχή ενός µύθου, ο Moreau είναι σε θέση και σπεύδει να εµπλουτίσει το σχόλιο µε τις υπόλοιπες γνωστές εκδοχές που δείχνει µάλιστα σαν να τις ανακαλεί µε τρόπο αβίαστο, σχεδόν συνειρµικά. Αν πάλι χρησιµοποιεί κάποια λέξη σηµασιολογικά φορτισµένη µε διαφορετικό τρόπο από τον συνήθη, παραθέτει χωρία από συγγραφείς που υιοθέτησαν την ίδια σηµασία. Πέραν βέβαια των έργων από τα οποία αντλεί υλικό για τις δικές του παραποµπές, ο Moreau αναµφίβολα δεν αγνοούσε, ή τουλάχιστον φρόντισε να συµβουλευτεί τα αντίστοιχα λογοτεχνικά κείµενα στα οποία κάνει υπαινιγµούς ο Τζέτζης. Άλλωστε διορθώνει συχνά τα λάθη του τελευταίου, όταν η µνήµη του τον προδίδει και µεταφέρει πληµµελώς παραθέµατα και πληροφορίες που εντοπίζονται κυρίως στις επικές δηµιουργίες του Οµήρου. Αν αναλογιστεί κανείς, όπως προαναφέρθηκε, ότι πάνω από 130 συγγραφείς εντοπίζονται στα folia του κώδικα Α2, µε το έργο των οποίων έχει έλθει σε επαφή ο Γάλλος λόγιος, µπορεί, νοµίζω, να συλλάβει την ένταση και την έκταση της φιλοµάθειάς του. Οι παραπάνω βέβαια πνευµατικές αρετές του Moreau συνδυάζονται µε τη γλωσσοµάθεια που τον διακρίνει. Άριστος γνώστης δύο τουλάχιστον ξένων γλωσσών,169 τις οποίες µάλιστα διδάσκει,170 ο συγγραφέας του De bello Troiano είναι σε θέση να µεταφέρει µε δεξιοτεχνία και ευστοχία πεζό και ποιητικό κείµενο από τα Ελληνικά στα Λατινικά,171 µε αποτέλεσµα ένα µεταφραστικό προϊόν γραµµένο σε γλώσσα που ρέει ελεύθερα, παρόλο που αυτή ούτε είναι η µητρική του, ούτε και προέρχεται από αυτήν. Πάντως η ευφράδεια του αυτή, µαζί µε τις υπόλοιπες πλευρές
169 Εκτός της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γλώσσας, ο Moreau προφανώς γνώριζε και την ιταλική, καθώς, όπως πληροφορεί ο ίδιος (σχ.180), µετέφρασε στα Λατινικά ένα απόσπασµα από το ποίηµα Orlando Furioso του Ludovico Ariosto, και του είχε επίσης ανατεθεί από κάποιον Michael Aretinus η αντιγραφή ενός ιταλικού βιβλίου (Olivier – Monegier, ό.π., σελ. 105). Το γεγονός ωστόσο ότι καµιά από τις δύο αυτές εργασίες του δεν σώθηκε ως τις µέρες µας δεν επιτρέπει να εκτιµήσουµε το βαθµό στον οποίο γνώριζε ο Moreau τα Ιταλικά. 170 ∆ιδάσκει Ελληνικά και Λατινικά στο σχολείο του Beaulieu και στο κολέγιο του Loches. Olivier – Monegier, ό.π., σελ. 97 – 103.
l
της λογιότητάς του, φαίνεται να ήταν γνωστή στους κύκλους των πνευµατικών ανθρώπων της αναγεννησιακής Γαλλίας, µε πολλούς από τους οποίους δείχνει να σχετίστηκε. Οι άνθρωποι αυτοί, συχνά κάτοχοι υψηλών αξιωµάτων,172 εµπιστεύονται στο λόγιο χειρόγραφα που κατέχουν, αναθέτουν έργα προς αντιγραφή, φτάνουν µάλιστα κάποτε και στο σηµείο να επιθυµούν να του κληροδοτήσουν ακόµη και ολόκληρη τη βιβλιοθήκη τους για να αντλεί το υλικό για τις πνευµατικές του ενασχολήσεις.173 Βέβαια για να εκτιµήσει κανείς επαρκώς τη doctrina του Moreau σε όλη της την έκταση, θα ήταν απαραίτητη προϋπόθεση να έρθει σε επαφή µε ολόκληρο το φάσµα της εργογραφίας του, και να τη µελετήσει ενδελεχώς, κάτι που ωστόσο υπερβαίνει τα όρια της συγκεκριµένης εργασίας. Παρά το γεγονός αυτό, έστω και µε µόνο κριτήριο το De bello Troiano, ο δηµιουργός του καταφέρνει να κεντρίσει το ενδιαφέρον του σηµερινού αναγνώστη ως δάσκαλος, αντιγραφέας, µεταφραστής ποιητής και πεζογράφος που µε φιλοπονία και µεθοδικότητα εργάστηκε µε σκοπό να χαρίσει µια πλήρη ιστορία του Tρωικού Πολέµου στη λατινοµαθή ουµανιστική Γαλλία της εποχής του.
8. Επίλογος: Μεθοδολογία καταγραφής των σχολίων – µερικές πρακτικές πληροφορίες για την έκδοση και µια πρώτη αποτίµηση του έργου
Προκειµένου να γίνει εφικτή η παρούσα έκδοση των σχολίων του De bello Troiano από την «ακατέργαστή» τους µορφή µε την οποία εµφανίζονται στους κώδικες ήταν απαραίτητο να ακολουθηθεί µια συγκεκριµένη, όπως είναι αυτονόητο, πορεία εργασίας και να προσπεραστούν µια σειρά από εµπόδια. Σε αντίθεση βέβαια µε άλλα κείµενα που παραδίδονται από πολυάριθµα χειρόγραφα, τα συγκεκριµένα σχόλια προέρχονται, όπως αναλύσαµε στην αρχή της εισαγωγής, κυρίως από τον κώδικα Α2 και µόνο ένα µικρό µέρος τους από τους Α1 και Β, πόρισµα που είχε ήδη διατυπωθεί από τον εκδότη του ποιητικού κειµένου του De bello Troiano, άρα δεν απαιτείτο ούτε η διαδικασία αναζήτησης των πηγών των σχολίων ούτε η δηµιουργία
171 Λίγες είναι οι περιπτώσεις έργων που ο λόγιος µετέφρασε από τα Ελληνικά στα Γαλλικά, ενώ πολύ περισσότερο ασχολήθηκε µε λατινικές µεταφράσεις. Για έναν συγκεντρωτικό κατάλογο µεταφρασθέντων έργων του Moreau βλ. Olivier – Monegier, ό.π., σελ. 115 κ.ε. 172 Για τις προσωπικότητες αυτές, που αναφέρονται σε διάφορα αυτόγραφα του Moreau, βλ. Olivier – Monegier, ό.π., σελ. 103 κ. ε. 173 Κατά δήλωση του Moreau, o λόγιος Guillamme du Main του δώρισε µε διαθήκη την πλούσια βιβλιοθήκη του. Βλ. υπόµν. σχ. 176.
li
στέµµατος χειρογράφων. Το πρώτο λοιπόν βήµα στην πορεία της εργασίας ήταν, αµέσως µετά την προαπαιτούµενη κατανόηση του ποιήµατος, η εξοικείωσή µας µε τον τρόπο γραφής του Γάλλου λογίου, η οποία επιτεύχθηκε µέσω παράλληλης ανάγνωσης και σύγκρισης µε το ποιητικό κείµενο, όπως εµφανίζεται από τη µια στο αυτόγραφο του Moreau (A2) και από την άλλη στην editio princeps του από τον ∆. Νικήτα. Σε δεύτερο στάδιο, άρχισα µια πρώτη απόπειρα καταγραφής των σχολίων, διατηρώντας τη σειρά µε την οποία εµφανίζονται σε κάθε folium του κώδικα, τον οποίο είχα προµηθευτεί σε φωτοτυπηµένη µορφή. Επειδή όµως το κείµενο σε κάποια σηµεία και ειδικά στα περιθώρια της κάθε σελίδας ήταν ιδιαίτερα δυσανάγνωστο, κρίθηκε απαραίτητο να γίνει αυτοψία του χειρογράφου, η οποία πραγµατοποιήθηκε στη Βρετανική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου, όπου για χρονικό διάστηµα τεσσάρων εβδοµάδων µου δόθηκε η ευκαιρία να µελετήσω προσεκτικά τα δύσκολα σηµεία και να ελέγξω την αξιοπιστία του κειµένου που είχα ήδη καταγράψει. Σε επόµενο στάδιο τα σχόλια έπρεπε να χωρισθούν, να αριθµηθούν και έπειτα να ταξινοµηθούν µε τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκρίνονται στη σειρά των στίχων του ποιήµατος. Αυτό ήταν απαραίτητο, καθώς ο Γάλλος λόγιος, όπως ειπώθηκε στην αρχή, δεν καταγράφει τα σχόλια µε απόλυτη σειρά, δεν κάνει πάντα σαφές το χωρίο στο οποίο αναφέρονται και κυρίως, ενώ χωρίζει τα σχόλια του Τζέτζη, τα δικά του τα αντιµετωπίζει άλλοτε ως συµπληρώµατα άλλων σχολίων στα οποία πρέπει να ενσωµατωθούν και άλλοτε ως ξεχωριστές παρατηρήσεις. Έπειτα, όταν πια τα σχόλια είχαν ταξινοµηθεί, έγινε στιχαρίθµηση του τελικού κειµένου, η οποία καταγράφεται στο δεξί περιθώριο της σελίδας, ενώ στο αριστερό, δίπλα σε κάθε σχόλιο σηµειώθηκε ο στίχος του ποιήµατος µε τον οποίο συνάπτεται, αλλά και το folium του κώδικα Α2 στο οποίο το συγκεκριµένο σχόλιο εντοπίζεται.174 Το κείµενο συνοδεύεται, κατά το σύνηθες, από δύο υποµνήµατα στο κάτω µέρος σελίδας, τον apparatus criticus, ο οποίος περιλαµβάνει τις διαφορετικές γραφές που παραδίδουν οι κώδικες Α1 και Β, τις προσθήκες που έγιναν στο κείµενο και κάποιες εικασίες για τη θεραπεία των χασµάτων του χειρογράφου, και τον apparatus fontium, στον οποίο καταγράφονται παραποµπές στα έργα των συγγραφέων, των οποίων κάνουν µνεία ο Τζέτζης και ο Moreau στις παρατηρήσεις τους, ακόµη κι όταν δεν τους κατονοµάζουν
174 Ειδικά για τα σχόλια τα οποία δεν σχετίζονται άµεσα µε κάποιον στίχο συγκεκριµένα, αλλά µε κάποια λέξη του αρχικού τίτλου ή του προηγούµενου σχολίου ή παρέχουν γενικές παρατηρήσεις, δίνεται κάποια άλλη ένδειξη που διασαφηνίζει πού ακριβώς αναφέρεται το περιεχόµενό τους (π.χ. σχ. 1 – 10).
lii
συγκεκριµένα.175 Σε ένα τελευταίο στάδιο θεωρήθηκε αναγκαίο τα εκδιδόµενα σχόλια να συνοδευτούν από έναν υποµνηµατισµό, ο οποίος ακολουθεί ως τρίτο µέρος της παρούσας εργασίας. Στον υποµνηµατισµό αυτό δηλώνεται για κάθε σχόλιο αρχικά η πατρότητά του, (αν δηλαδή αυτό γράφηκε από τον Τζέτζη και µεταφράστηκε στα Λατινικά από τον Μορέλλο ή πρόκειται για δηµιουργία του ίδιου του Γάλλου λογίου), και έπονται διευκρινιστικές παρατηρήσεις για την καλύτερη κατανόησή του, ενώ συχνά γίνονται παραποµπές σε άλλα κείµενα που µπορούν να συσχετισθούν µε το περιεχόµενο του σχολίου, πέραν αυτών που υποδεικνύουν ο Τζέτζης ή ο Moreau. Κρίθηκε επιπλέον χρήσιµο να καταγραφούν και αποσπάσµατα ορισµένων από τα έργα στα οποία γίνεται παραποµπή από τους δύο συγγραφείς και τα οποία ελλείψει χώρου δεν παρατίθενται στον apparatus fontium, ενώ είναι αναγκαίο να ανατρέξει ο αναγνώστης άµεσα σε αυτά, προκειµένου να κατανοήσει τους λόγους για τους οποίους οι δύο λόγιοι τα υπέδειξαν ως παράλληλα κείµενα.176 Αποτέλεσµα των παραπάνω υπήρξε η δηµιουργία ενός corpus συνολικά 435 σχολίων που διαφωτίζουν τον Τρωικό Πόλεµο. Το corpus αυτό συγκροτήθηκε βάσει του ακόλουθου σκεπτικού: όλες οι πάσης φύσεως επιµέρους παρατηρήσεις που αφορούν τον ίδιο στίχο ή µέρος στίχου του De bello Troiano θεωρήθηκε σκόπιµο να συνενωθούν και να συναποτελέσουν µια σχολιαστική ενότητα, ένα «σχόλιο» (στην έκδοση «sch.»), ανεξαρτήτως αν από πλευράς περιεχοµένου οφείλονται στον Τζέτζη ή τον Moreau. Παρατηρήσεις ωστόσο που αναφέρονται σε διαφορετικό τµήµα ίδιου
175 Πρόκειται ουσιαστικά για τις περιπτώσεις στις οποίες ο Τζέτζης υποδεικνύει ως πηγή µιας πληροφορίας που κοµίζει κάποιους συγγραφείς, χωρίς να τους κατονοµάζει, ξεκινώντας µε φράσεις όπως quiddam aiunt, fertur κ.ά. Βλ. σελ. xxxii. 176 Θα ήθελα εδώ να σηµειώσω ότι ειδικά για την κατάρτιση του apparatus fontium των µεταφρασµένων σχολίων του Τζέτζη αλλά και του αντίστοιχου υποµνηµατισµού δανείστηκα στοιχεία από τις εργασίες του Jacobs και του Leone, εκδοτών του αντίστοιχου ελληνικού κειµένου του βυζαντινού λογίου (βλ. υποσηµ. 2, σελ. vi). Ο Leone µάλιστα, που εκδίδει όχι µόνο το ποιητικό κείµενο αλλά και τα σχόλια, καταγράφει αρχικά στο σχετικό υπόµνηµα και τους συγγραφείς στους οποίους παραπέµπει άµεσα ο Τζέτζης, αλλά και αρκετές από τις πιθανές πηγές του ή άλλα παράλληλα κείµενα, ενώ σε ένα ξεχωριστό υπόµνηµα τοποθετεί παραποµπές σε χωρία των υπολοίπων έργων του βυζαντινού λογίου που παρουσιάζουν περιεχόµενο συναφές µε κάποιο σχόλιο. Κάποια από τα στοιχεία αυτά αναπόφευκτα επανεµφανίζονται στην παρούσα εργασία, εφόσον ένα τµήµα της ασχολείται µε την έκδοση των σχολίων του Τζέτζη, στη λατινική τους βέβαια εκδοχή. Ωστόσο, για την αποφυγή παρεξηγήσεων πρέπει να καταστεί σαφές ότι δεν έγινε φυσικά στείρα αντιγραφή του apparatus fontium της έκδοσης Leone στην παρούσα εργασία, ούτε βέβαια για κάθε σχόλιο του Τζέτζη εµφανίζονται όλα τα παράλληλα κείµενα που παραθέτει ο Ιταλός εκδότης, παρά µόνο ενδεικτικά εκείνα που κρίθηκαν χρήσιµα για να γίνει κατανοητό το περιεχόµενο ενός σχολίου, µαζί µε κάποια άλλα που αποτελούν πόρισµα δικής µου αναζήτησης. Επιπρόσθετα, αντίθετα µε τον Leone, καταγράφονται εδώ, όπως ειπώθηκε, εκείνες οι πηγές του Τζέτζη που ο ίδιος αναφέρει εντελώς αόριστα (µε τις εκφράσεις quiddam ferunt / aiunt κ.ο.κ.), ενώ για πολλά από τα παράλληλα κείµενα δεν δίνεται απλά η παραποµπή σε αυτά, αλλά παρατίθενται αποσπάσµατά τους ή δίνονται κάποιες διευκρινιστικές πληροφορίες για το περιεχόµενό τους στον υποµνηµατισµό, κάτι που απουσιάζει από την ιταλική έκδοση.
liii
στίχου (π.χ. σχ. 22 και 24) ή τον σχολιάζουν από εντελώς διαφορετική πλευρά (π.χ. σχ. 29 και 30), κρίθηκε απαραίτητο να µη συνενωθούν αλλά να διαστέλλονται η µία από την άλλη, καθώς µε αυτό τον τρόπο είναι καταγεγραµµένες στον κώδικα Α2. Γενικότερα για τη σωστή συγκρότηση των σχολίων προσπαθήσαµε να λάβουµε υπόψη µας τις προθέσεις του Moreau, όσο αυτές µπορούν να ανιχνευτούν από τη χρήση συµβόλων (όπως αστερίσκων και σταυρών) ή φράσεων (όπως hic adde…): µε τη βοήθεια αυτών ο λόγιος θέλησε να καταστήσει σαφές, όπως προαναφέρθηκε,177 ότι κάποια σηµειώµατά του, καίτοι γραµµένα σε διαφορετικά σηµεία, αποτελούν συνέχεια άλλων και πρέπει εποµένως να ενοποιηθούν µε εκείνα. Σηµειωτέον ότι ειδικά στα υβριδικά σχόλια, (δηλαδή αυτά που προέρχονται από ανάµειξη παρατηρήσεων του Τζέτζη και του Moreau), η διάκριση των µερών τους γίνεται στον αντίστοιχο υποµνηµατισµό. Κάποιες επιπλέον διευκρινήσεις απαραίτητες για την κατανόηση του τρόπου έκδοσης και υποµνηµατισµού των σχολίων είναι οι ακόλουθες: 1) Το κείµενο των σχολίων εµφανίζεται όπως ακριβώς καταγράφηκε από τον Γάλλο λόγιο, µε διατήρηση και της στίξης, όσο αυτό ήταν δυνατό. 2) Για λόγους οµοιοµορφίας µε την έκδοση του ποιητικού κειµένου, δεν διατηρείται ο τονισµός των λατινικών λέξεων (΄,`,^) ή τα διαλυτικά ( ¨ ), ενώ οι δίφθογγοι Æ, æ και œ γράφονται αναλυτικά, ως Ae, ae και oe αντίστοιχα. Κρίθηκε ωστόσο απαραίτητο να προστεθούν σηµεία τονισµού που δεν ήταν ορατά σε κάποιες ελληνικές λέξεις, πιθανότατα λόγω της φθοράς που υπέστη το χειρόγραφο. 3) Έχουν αφαιρεθεί κατά την έκδοση όλα τα σύµβολα παραποµπών που χρησιµοποίησε ο Γάλλος λόγιος, προκειµένου να ενοποιήσει σηµειώσεις του που κατέγραψε σε διαφορετικά σηµεία του χειρογράφου. 4) Στοιχίζονται στο κέντρο της σελίδας τα ποιητικά χωρία που είναι γραµµένα σε ελεγειακό δίστιχο, ενώ όσα παρουσιάζουν άλλο µετρικό σχήµα στοιχίζονται αριστερά (π.χ. στα σχ. 22 και 24). Εξαιρούνται εκείνα τα ποιητικά χωρία τα οποία ο Moreau έχει καταγράψει, ελλείψει χώρου, µε την ίδια µορφή µε την οποία καταγράφει το συνεχές πεζό κείµενο, σηµειώνοντας απλά στο τέλος του κάθε στίχου µία ( / ) ή δύο ( // ) πλάγιες γραµµές. Τα χωρία αυτά κρίθηκε σκόπιµο να καταγραφούν στην παρούσα έκδοση µε την ίδια ακριβώς µορφή, δηλαδή την κάθε σειρά κειµένου δεν την καταλαµβάνει µόνο ένας στίχος και ακολουθεί ο επόµενος σε άλλη, αλλά συνωστίζονται στην ίδια σειρά περισσότεροι στίχοι, χωριζόµενοι µε τις γραµµές που
177 Βλ. σελ. xiii.
liv
χρησιµοποιεί ο Moreau (π.χ. σχ. 34). 5) Για τον υποµνηµατισµό των µεταφρασµένων σχολίων του Τζέτζη χρειάστηκε να γίνουν συχνά αναφορές και στο ελληνικό πρωτότυπο, λαµβάνοντας όµως υπόψη τη µορφή που αυτό έχει στον κώδικα Α1 και όχι στην έκδοση του Leone. Αυτό συµβαίνει καθώς αντικείµενο της παρούσας εργασίας δεν είναι η ερµηνευτική προσέγγιση των σχολίων των Τρωικών του Τζέτζη όπως αυτά εκδόθηκαν από τον Ιταλό ερευνητή, ο οποίος φυσικά έλαβε υπόψη του όλα τα χειρόγραφα που τα διασώζουν προσπαθώντας να αποκαταστήσει το αρχέτυπο, αλλά της λατινικής εκδοχής τους, η οποία δηµιουργήθηκε από την πένα του Moreau, βασιζόµενου στο ελληνικό κείµενο του κώδικα Α1. Κατ’ επέκταση είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί ότι ενδεχόµενα λάθη του βυζαντινού συγγραφέα που σχολιάζονται στον υποµνηµατισµό εντοπίζονται µε κάποια επιφύλαξη, δεδοµένου ότι αφορούν το κείµενο που είχε µπροστά του ο Moreau όταν µετέφραζε και το οποίο δεν είναι απαραίτητα πανοµοιότυπο µε το αρχικό κείµενο που έγραψε ο Τζέτζης τέσσερεις αιώνες νωρίτερα, αλλά πιθανόν υπέστη αλλαγές κατά την αντιγραφή των χειρογράφων ως τον κώδικα Α1. 5) Επεξήγηση των συµβόλων που χρησιµοποιούνται στην κριτική έκδοση του κειµένου των Σχολίων παρέχεται πριν από το εκδιδόµενο κείµενο στον σχετικό conspectus siglorum (βλ. σελ. 2). 6) Για τις παραποµπές που εντοπίζονται τόσο στον apparatus fontium όσο και στον υποµνηµατισµό των σχολίων χρησιµοποιήθηκαν οι συντοµογραφίες ονοµάτων συγγραφέων και έργων, όπως αυτές εµφανίζονται στα λεξικά των H. G. Liddel – R. Scott – H. S. Jones και P. G. W. Glare, ενώ για συγγραφείς ή έργα που δεν συντοµογραφούνται από τους παραπάνω λεξικογράφους, τα αντίστοιχα ονόµατα καταγράφονται ολόκληρα (π.χ. Dictys, Dares κ.ά.). Τέλος, απαιτούνται ορισµένες διευκρινήσεις ειδικά για τα παραθέµατα από έργα άλλων συγγραφέων που εµφανίζονται στον κώδικα Α2. Τα χωρία αυτά που παραθέτει ο Μορέλλος στα σχόλια αντλούνται, όπως είναι φυσικό, από εκδόσεις της δικής του εποχής, οι οποίες συχνά παρουσιάζουν το κείµενο µε άλλη µορφή από αυτή των σηµερινών εκδόσεων. Τα παραθέµατα αυτά τα εκδίδουµε ακριβώς όπως τα κατέγραψε ο Γάλλος λόγιος στον κώδικα Α2 και όχι στη σηµερινή τους εκδοχή, καθώς αυτό θα συνιστούσε ανεπίτρεπτη αλλοίωση του αυθεντικού κειµένου του κώδικα. Επιπρόσθετα, κάποια παραθέµατα που προέρχονται από το χώρο της αρχαιοελληνικής γραµµατείας παρουσιάζονται από το λόγιο σε λατινική µετάφραση, η οποία, όπως προαναφέρθηκε, συνήθως είναι αρκετά ελεύθερη. Για αυτό το λόγο σε αρκετές τέτοιες περιπτώσεις επισηµαίνονται στον υποµνηµατισµό οι αποκλίσεις lv
µεταξύ του πρωτότυπου ελληνικού κειµένου και της λατινικής του µετάφρασης. Ωστόσο πρέπει να σηµειωθεί ότι το εκάστοτε πρωτότυπο ελληνικό κείµενο, µε το οποίο αντιπαραβάλλεται η λατινική του απόδοση, είναι αυτό που παρέχουν οι αντίστοιχες σύγχρονες εκδόσεις, δεδοµένου ότι ήταν αδύνατο να εντοπιστούν οι εκδόσεις που σε κάθε περίπτωση χρησιµοποίησε ο Moreau, ελλείψει σχετικών ενδείξεων στο χειρόγραφο. Κατά συνέπεια, οποιαδήποτε απόκλιση εντοπίζεται, πρέπει να νοηθεί υπό την προϋπόθεση ότι το ελληνικό κείµενο που είχε µπροστά του ο Moreau δεν απείχε σηµαντικά από αυτό που παρέχουν οι σύγχρονες εκδόσεις. Μπορούν όµως παράλληλα να εντοπιστούν αποκλίσεις της λατινικής µετάφρασης του Moreau από το συγκεκριµένο πρωτότυπο αρχαιοελληνικό κείµενο, που είχε προ οφθαλµών ο Γάλλος λόγιος, στις περιπτώσεις που το κείµενο αυτό το έχει καταγράψει σε σχόλιό του ο Τζέτζης, δηλαδή βρίσκεται σηµειωµένο στον κώδικα Α1. Για τις περιπτώσεις αυτές κρίθηκε απαραίτητο να δηλωθεί στο κριτικό υπόµνηµα της έκδοσης το folium του κώδικα Α1, όπου εµφανίζεται το ελληνικό παράθεµα (και ταυτόχρονα βέβαια να γίνει παραποµπή σε σύγχρονη έκδοση, όπου το ελληνικό κείµενο πιθανόν έχει διαφορετική µορφή.
Θα θέλαµε τέλος να υπογραµµίσουµε ότι το corpus των λατινικών σχολίων του De bello Troiano, παρά το γεγονός ότι δεν συνιστά λογοτεχνικό έργο ούτε και λειτουργεί αυθύπαρκτα, ωστόσο µε την πολυθεµατικότητα που το διακρίνει, όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω,178 καθίσταται απαραίτητο συµπλήρωµα του ποιητικού κειµένου, επικουρώντας τη βαθύτερη κατανόηση του περιεχοµένου του αλλά και του µηχανισµού της σύνθεσής του. Είναι άλλωστε γεγονός ότι ο αινιγµατικός τρόπος γραφής του Τζέτζη µε τις αλληγορίες και τους υπαινιγµούς που εµπεριέχει καθιστούν απαραίτητη την ύπαρξη ενός υποστηρικτικού υλικού που να αποκωδικοποιεί τα δυσνόητα σηµεία του ποιήµατος, Η ανάγκη αυτή καθίσταται ακόµη πιο επιτακτική εξαιτίας της παντελούς έλλειψης βιβλιογραφίας όσον αφορά την επική σύνθεση του Moreau, ενώ παράλληλα ιδιαίτερα λιγοστές και ανεπαρκείς είναι και οι µελέτες για το πρωτότυπο έργο του βυζαντινού συγγραφέα. Είναι βέβαια γεγονός ότι µέρος των ερωτηµάτων που εγείρονται κατά την ανάγνωση των Τρωικών, είτε στην ελληνική τους εκδοχή είτε στη λατινική, απαντώνται από τα ήδη εκδοθέντα179 σχόλια του Τζέτζη, ωστόσο το ποίηµα εµπλουτίζεται σηµαντικά από τις συµπληρωµατικές
178 Βλ. κεφ. 4, σελ. xxxi κ.ε.
lvi
παρατηρήσεις του Γάλλου λογίου, ο οποίος µε την πολυµάθεια και την οξυδέρκειά του καλύπτει πολλά από τα κενά που αφήνει ο προκάτοχός του. Τα σχόλια εποµένως του De bello Troiano µε τη διπλή τους πατρότητα αποτελούν ένα σηµαντικό ερµηνευτικό κλειδί, ικανό να βοηθήσει στην πληρέστερη κατανίκηση των άλλοτε φανερών, συχνά όµως κρυµµένων νοηµάτων των 1876 λατινικών εξαµέτρων, τους οποίους «συνοδεύουν», και φυσικά και του ίδιου του πρωτότυπου ελληνικού κειµένου. Πέρα αυτών αξίζει να διαπιστώσει κανείς ότι στο νεοεκδιδόµενο κείµενο υπάρχει µια εντελώς ξεχωριστή ιδιαιτερότητα: µε αφετηρία τον µύθο του Τρωικού πολέµου ζωντανεύουν και συνυπάρχουν αρµονικά στο συγκρότηµα των σχολίων του Moreau δύο εντελώς διαφορετικοί κόσµοι, που αντιπροσωπεύουν άλλωστε και τους δύο δηµιουργούς του έργου. Τοποθετώντας απέναντί τους τη µυθική οµηρική εποχή, ο Moreau και ο Τζέτζης δράττονται της ευκαιρίας να σχολιάσουν τα µακρινά εκείνα γεγονότα µέσα από τις δικές τους προοπτικές και να προβούν σε διακειµενικούς συσχετισµούς που αποκαλύπτουν διαστάσεις των πνευµατικών ενδιαφερόντων τους, του χαρακτήρα τους και του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν και δηµιουργούν. Για τον Τζέτζη, ο οποίος αφενός βιώνει το γενικότερο κλίµα των θρησκευτικών συγκρούσεων της µεσοβυζαντινής εποχής και τις αλληλοεπιθέσεις των σύγχρονών του συγγραφέων (ειδικά όσων ασχολήθηκαν µε θεολογικά ζητήµατα)180 και αφετέρου έχει συνηθίσει να ασκεί κριτική αλλά και να δέχεται την κριτική των άλλων, τα Τρωικά και τα σχόλιά τους µοιάζουν να αποτελούν κυρίως ευκαιρία επίδειξης γνώσεων αλλά και αποκατάστασης της αλήθειας. Αντιµετωπίζοντας την οµηρική µυθοπλασία ως ιστορική πραγµατικότητα, ο βυζαντινός λόγιος διυλίζει τις πληροφορίες της Ιλιάδας και τους σχετικούς µύθους άλλοτε απορρίπτοντας και άλλοτε επικροτώντας µια εκδοχή και αναπτύσσοντας ταυτόχρονα τη σχετική επιχειρηµατολογία προς την υποστήριξη των θέσεών του, ενώ αντιµετωπίζει τους θεούς που παρελαύνουν στο έπος και όλες τους τις επεµβάσεις ως αλληγορίες, προκειµένου να συµβιβάσει τα χριστιανικά του φρονήµατα µε την ενασχόλησή του µε την «ειδωλολατρική» λογοτεχνία (βλ. υπόµν. σχ. 8). Ιδιαίτερα έκδηλη είναι στα σχόλιά του η διδακτική διάθεση: ως δάσκαλος – αυθεντία µεταδίδει γνώσεις που δεν επιδέχονται
179 Leone (1995), ό.π., σελ. 101 – 243. 180 Βλ. σχετικά µε την επιθετική των συγγραφέων της εποχής στον K. Krumbacher, The History of Byzantine Literature, from Justinian to the end of the Eastern Roman Empire (527 – 1453), University of Notre Dame, Paris 2001, σελ. 33.
lvii
αµφισβήτηση χωρίς συχνά να αποκαλύπτει τις πηγές του.181 Αντιθέτως, για τον Γάλλο λόγιο της Αναγέννησης, τα Τρωικά και τα σχόλιά τους του δίνουν έναυσµα για πιο φιλολογικές παρατηρήσεις. Βασική µέριµνα του ουµανιστή συγγραφέα µοιάζει να είναι η συγκέντρωση και η παράθεση όσο το δυνατόν περισσότερων κειµένων που σχετίζονται µε τους στίχους ή τα σχόλια του Τζέτζη που µεταφράζει, µε στόχο τον εµπλουτισµό των γνώσεων του αναγνώστη σε θέµατα που δεν άπτονται αποκλειστικά της µυθολογίας, αλλά σχετίζονται µε διάφορα άλλα γνωστικά πεδία. Σε αντίθεση µάλιστα µε τα παράλληλα χωρία του Τζέτζη, τα διακείµενα που ανιχνεύονται στις εµβόλιµες παρατηρήσεις του Moreau προέρχονται κυρίως από τον χώρο της λατινικής λογοτεχνικής παραγωγής, ενώ κάποια από αυτά αντλούνται από τη συγγραφική δραστηριότητα άλλων ουµανιστών, σύγχρονών του ή προγενέστερων. Με τον τρόπο αυτό δηµιουργείται ένα ιδιότυπο αλλά ταυτόχρονα πρωτότυπο είδος µιας οµηρικής εγκυκλοπαίδειας, στην οποία όχι µόνο επιτυγχάνεται η σύζευξη του οµηρικού κειµένου µε τα πιο κλασικά έργα αλλά και διαφαίνονται κάποιες από τις αναγεννησιακές του προεκτάσεις. Η διφυής αυτή υπόσταση των σχολίων του De bello Troiano τα καθιστά έργο που αξίζει την προσοχή της φιλολογικής ερευνητικής κοινότητας. Ως τώρα διαθέταµε εκδεδοµένη µόνο την εκτενή ποιητική δηµιουργία De bello Troiano του Petrus Morellus Turonensis, ενώ το πλουσιότατο σχολιαστικό corpus που συνοδεύει το ποιητικό κείµενο παρέµενε ανέκδοτο και άγνωστο. Με την παρούσα έκδοση θεωρούµε ότι ολοκληρώνεται η εικόνα του πολυετούς µόχθου του Pierre Moreau. Ο σχολιασµός του, εν µέρει ελληνικής προέλευσης και εν µέρει καθαρά δική του δηµιουργία, αποτελεί αναπόσπαστο «έτερον ήµισυ» της πολυποίκιλης παρουσίασης του Τρωικού Πολέµου από τον Γάλλο ουµανιστή. Με την παρούσα editio princeps δεν νοµίζουµε ότι «κλείνει» η έρευνα του De bello Troiano. Μένουν ακόµα πολλά επιµέρους ζητήµατα και πτυχές που πρέπει και αξίζει να µελετηθούν ad hoc. Θα λέγαµε ότι µόλις τώρα µπορεί να αρχίσει από µια ολοκληρωµένη βάση η ουσιαστική προσέγγιση του – ουσιαστικά παραµεληµένου και αδικηµένου – ποιήµατος του Γάλλου ουµανιστή.
181 Βλ. σχ. 20.
lviii
P. MORELLI SCHOLIA
1
Conspectus siglorum et abbreviaturarum
A1 : codex Londinensis Old Royal 16. C. IV, vol. 1 A2 : codex Londinensis Old Royal 16. C. IV, vol. 2 B : codex Londinensis Old Royal 16. D. III
AH : Antehomerica AG : Anthologia Graeca comm. : commentarium scholiorum f.r : folium rectum f.v : folium versum fin. : ad finem scholii H : Homerica inv. ord. : inverso ordine mg. dex. : in margine dextra mg. im. : in margine imma mg. sin. : in margine sinistra mg. sum. : in margine summa om. : omisit p. : pagina PH : Posthomerica sch. : scholium Tz. AH, H, PH: versus graecus Antehomericorum, Homericorum et Posthomericorum Tzetzae, secundum editionem a P. Leone factam anno 1995 Tz. sch. : scholium graecum Tzetzae secundum editionem a P. Leone factam anno 1995 v. : versus a : incerta littera | incipit folium ] explicit lemma [(unum verbum)] : unum verbum quod legi non potest [.] : una littera quae legi non potest. < > : textus additus < *** > lacunae propter textus corruptionem
2
ad titulum 1
______2 homericorum etc.] imo H 148 – 173; PH 335 – 340; 787; cf. PH 693; 848 || 8 Egna.
1 Tzetzae addidi || 2 –u addidi | –ibus addidi || 7 [(unum verbum)]: an desperauit? vide textum Egnatii || 8 reg[..]: an regno? vide textum Egnatii | ab d[.....]: an abdicat? vide textum Egnatii | –tius addidi || 9 –bro addidi | –ina addidi || 10 interprete addidi || 16 IΟΑΝΝΙS GRAMMATICI addidi | –a/nnou addidi || 22 TZETZAE addidi || 23 –u addidi | –um addidi | –ina addidi || 27 TZETZAE addidi | –uintum addidi || 29 – fin.] EIVSDEM IOANIS (sic) TZETZAE SCHOLIA IN SVA IPSIVS ANTEHOMERICA* B || 31 CVM A1 B | in primis] imprimis A1, quod scriptum est post sit || 32 in votis om. A1 || 33 certe, quasique quadam συνόψει] quidem et velut in quadam synopsi A1 || 34 opusculo] libro A1
3
Homerum animaduerteret, (vir, Homeri, si quis alius, amans) a nonnullis eo nomine suggillari, quod nescio quae Daemonia Deorum nomine celebret, nec itidem animi facultates, stellas, elementa, virosque sapientes, nonnunquam etiam Reges ipsos Deorum appellatione dignetur: Idcirco peraccommodis demonstrationibus 5 illorum nugas inuertit. atque Christiani nominis interim studiosus, vel hoc nostro tempore Calliopem caeterosque Deos commemorat. quemlibet illorum eodem quo Homerus olim sensu interpretatus. ad sch.8 9 *Vel praestationis loco haec a quodam innominato addita sunt, vel f.2v = p.4 modestiae gratia de se in tertia persona loquitur Tzetzes, quem vt 10 versuum ita et Scholiorum huius opusculi autorem esse constat, cum ex inscriptione, quae sic se habet: )Iwa/nnou Grammatikou= tou= Tze/tzou, ta\ pro\ ¸Omh/rou, kaiì ta\ ¸Omh/rou, kaiì ta\ meq' àOmhron, e)n sunto/m% kalw½j e)kdoqe/nta: meta\ Sxoli/wn tou= au)tou= Tze/tzou ei¹j ta\ au)ta\ pa/nu w©feli/mwn: tum maxime plerisque Scholiorum ipsorum ex 15 locis, in primis autem in Homerica, seu librum secundum, vbi vide Scholia in versus. 27. 223. 226. 241. 254. 285.* ad sch.8 10 Nec ipsum nec homerum nec scripta alius sacrilega (si f.2v = p.4 allegoriarum [(unum verbum)]a n tur [(unum verbum)] communi ho[(unum verbum)] maxime autem religioni addictorum vsu et 20 approbatione confirmat heraclides in prim/
4
Kallio/ph, Kallio/peia. Leuki/pph, Leuki/ppeia. *Ionismum hunc Latini quoque imitantur, vnde Virg.
______2 Virg.
1 Leuki/ppeia
5
summaria iam dictorum enumeratio, quae et e)pana/lhyij, hoc est superiorum repetitio dicitur. ad v.AH20 20 Iam fuerat bellis) Initium est Narrationis, vel maxima e rhetoricae r f.4 = p.7 cum longa prodihgh/sei, seu praenarratione. siquidem initium, quod ab ipsa narratione ducitur, rhetoricae prorsus et artis expers est. 5 quod vero altius repetitur, nec paucis se ad hypothesin seu argumentum rei accingit, vitium est narrationis. cum praesertim obscuritatem pariat. Caeterum narrationis virtutes quatuor sunt: Diluciditas, breuitas, credibilitas, et sermonis elegantia. Est et hic proswpopoii¿+a, seu personae fictio. Suam enim ipsius cognitionem, 10 seu genium, vt Musam quandam introducit, quae rem ipsam narratione explicet. ad v.AH22 21 Scythomatribus) Graeci ea pugna, quae ad Thermodontem gesta f.4r = p.7 est, Amazonas deuictas, cum mox captiuas tribus impositas nauibus abducerent, illae oppressis in mari iis, a quibus abducebantur, 15 fluctibus se committentes, ad Maeotidos angustias deuenerunt, vbi mox conscensis equis Scythiam depraedatae sunt. Faeminas porro esse a nonnullis earum deuictis, captisque Scythae certiores facti, tot ad illas iuuenes viros miserunt, qui singulas obiter compressas in vxores duxerunt, vnaque cum illis trium dierum iter extra natale 20 solum permensi, Tanai traiecto, versus Orientem solem, totidem postea dierum iter a Maeotide palude ad Aquilonem perrexerunt. ibique habitantes, Sauromatis Scytharum nomen commune fecerunt. vt autor est Herodotus, cuius historiae mentionem quoque facit Dionysius De situ orbis, his versibus. His ab Amazonidum sunt 25 nomina ducta Hymenaeis, Queis sibi Sauromatas iuuenes iunxere puellae. De his Philostratus plura in fi.
historicorum ea de re sententiae lubens subscripserim. Ex historiographis igitur Hellanicus ita scribit. Cum Cimmericus congelasset Bosporus, Traiecit exercitus illum Amazonum Innumerus peltatus, atque hastatus, et 40 ______24 Herodotus etc.] Hdt. 4.110 –117 || 25 Dionysius etc.] Vide A1, f.4v. Cf. D.P. 655 – 656 || 27 Philostratus etc.] Philostr. Her. 749 – 752 || 30 Qui etc.] sc. fortasse Str. 12.8: Il. 2.814; 3.189 sqq. Vide comm. ad l. || 37 Hellanicus etc.] Hellanic. frg. 1a, 4, F.167 a; b; c; 3b, 323a, F.17 a; b; c ______
1 summaria iam dictorum enumeratio om. A1 | quae et e)pana/lhyij] seu Epanalepsis. A1 | hoc est om. A1 || 2 superiorum repetitio dicitur. om. A1 || 3 bellis) om. A1 | est om. A1 | narrationis A1 || 4 prodihgh/sei, seu om. A1 || 5 rhetorices A1 || 9 elegantia] Hellenismus A1 || 10 prosopopeia A1 | seu personae fictio. om. A1 || 13 Scythomatribus. A1 || 14 Amaζonas (sic) A1 | tribus ante mox scriptum est in A1 | impositas om. A1 || 15 oppressis] deuictis A1 || 21 orientem A1 || 25 de A1 | Amaζonidum (sic) A1 || 27 –ne addidi || 30 Amaζonidum. (sic) A1 || 31 illi, seu ventriloqui, om. A1 6
Virilis, et muliebris, caesor denique Prolis virilis, hinc varias di sparsus est In orbis oras, bella Martius crepans. Vt Hellanicus attestatur Lesbius. Ast Herodotus rite scrutans singula, 5 Causasque proelii speculatus vndique, Raptum Hippolytes astruit Tirynthius Quam pontica rapuit olim e Themiscyra. Eurystheos dum vota complet filiae. At Pontici secutus est sententiam 10 Apollodorus, es t secutus Lycophron, Est et Apollonius, heroa dictitans Innumeris cum caeteris scriptoribus, Inter greges quondam vixisse Amazonum. Suauis Herodotus autem Xylius, 15 Et Lysias, orator ore fulminans, Causam adferunt huiusce belli variam. Nanque ille faeminas ait connubii Amore tum legem tulisse, vt scilicet Quem vincerent, eo fruerentur singulae. 20 Hic corporeis viribus fretas ait Mox peruagatas instar ignis, armaque | f.5r = p.9 Cunctas per oras miscuisse Martia. Armisque tandem subiugatas Atticis. ad sch.22 23
officeret. quod falsum est. hoc enim pacto mortem sibi accersissent.
Hellanicus autem et Diodorus autores sunt, illas antequam mammae ______5 Herodotus etc.] Hdt. 4.9 – 10 || 11 Apollodorus etc.] Apollod. 2.98 – 102 | Lycophron etc.] Lyc. 1322 – 40 || 12 Apollonius etc.] A.R. 2.777 – 9; 2.966 – 9 || 13 scriptoribus etc.] sc. D.S. 4.16: Plu. Thes. 26 || 18 ille etc.] Hdt. 4.117 || 21 Hic etc.] Lys. 2.4 – 6 || 25 Plu. Thes. 26 || 28 Appolodorus etc.] imo A.R. 2.964 - 9; 2.990 || 36 quibusdam etc.] sc. Apollod. 2.98 || 39 Hellanicus etc.] Hellanic. frg. 1a, 4, F.107 | Diodorus etc.] D.S. 2.45 ______1 Virosus, A1 || 4 hellanicus A1 || 5 rite scrutans singula] perlustratis singulis A1 || 6 speculatus] rimatus A1 || 8 olim] quondam A1 || 12 dictitans] ferens A1 || 14 quondam vixisse] inv. ord. A1 || 17 huiusce belli variam] huius diversam proelii A1 || 20 Eo potiretur, quem quaeque vinceret Α1 || 21 Hic corporis testatur fretas viribus Α1 || 24 Tandemque profligatas armis Atticis Α1 || 25 Hellanicus addidi | –chus addidi | –ina addidi | –ne addidi || 27 arma. A1 || 28 autumat ante his versibus scriptum est in A1 || 29 Nam A1 || 30 Amaζonidum. (sic) A1 || 36 Amaζones (sic) A1
7
emersissent, ferro candenti locum inurere solitas, ne emergerent. Sunt etiam, qui Amazonas dictas autument, propterea quod tai=j ma/zaij, hÃgoun aÃrtoij ou) xrw=nto, hoc est, massis seu panibus non vterentur. Porro, Martias vocat, id est bellicosas, quia septem planetarum singulis sua materia tribuitur. vt Marti ferrum, a quo bella vires suas 5 accipiunt. ad v.AH29 25 Quippe parant Phrygibus Parcae) Graeci quidem Parcas Noctis f.5r = p.9 filias esse finxerunt. tres nimirum daemonas nescio quas commenti, Clotho, Lachesin, et Atropon: quaequidem fuso suo ea omnia voluunt, quae cuique euentura sunt. Quod autem sorte sua cuiquam 10 affuturum deprehendissent, id immutabile dicebatur. Atque Hesiodus quidem, et caeteri, Noctis eas esse filias dixerunt. At Epimenides his versibus Saturni esse ait. Aurea Saturno Venus est prognata parente, Et Parcae, et collo Furiae versante colubros. | 15 f.5v = p.10 Saturnus autem et Nox pro eodem capiuntur. Atque haec quidem Graecorum sententia est. Ego vero Parcas nihil aliud esse puto, quam ea quae Deus, prima rerum omnium causa, ita vult, vt omnino rata sint, nec vllo immutari pacto queant. *Quocirca xalkeomi/touj moi/raj Tzetzes vocat, hoc est, vt ipse interpretatur, 20 ahenea seu fortia fila nentes. quia nimirum mutationi obnoxia non sunt, quaecunque diuini voluntate numinis, sancita et confirmata sunt. ad v.AH31 26 Dum Paris exoritur) Paris Alexandri nomen sortitus est. vel f.5v = p.10 adiectiue, qui mortem in bello effugere poterit. vel ex cognomine, vt 25 nonnullis placet. Fertur enim Archelaus illum a Priamo acceptum feris in monte deuorandum exposuisse. quem Vrsa repertum totos quinque dies lacte suo fouerit. deinde Archelaus denuo receptum educauerit. vxore scilicet eum lactante, quia puerum suum immatura morte amisisset. 30 ad v.AH31 27 Male fausto sydere natus) Tzetzes habet u(gro\n o)/noma, id est v f.5 = p.10. , durum nomen et infaustum. xalepo\n para\ to\ li/an u(gro\n ei)=nai,
quod valde humidum sit. Quae enim ex humidis et frigidis
enascuntur, ea insuauia et ingrata, quae vero ex calidis, iucunda et
______2 qui etc.] sc. Scholia in Homeri Iliadem 3.189: Orion 611.27 sqq. || 11 Hesiodus etc.] Hes. Th. 213 – 8; cf. 901 – 904 || 12 caeteri etc.] sc. Lyr. Adesp. 100b.1 | Epimenides etc.] vide A1, f.5r. Cf. Epimenid. frg. 3b, 457, r F.7; 19 || 20 Tzetzes etc.] A1, f.5 ; cf. Tz. AH 28; sch. I.28c || 26 Fertur etc.] sc. Apollod. 3.149 – 150 et alii, de quibus vide comm. ad l. || 31 Tzetzes etc.] A1, f.5r. Cf. Tz. AH 31; Tz. sch. I.31a ______5 bella post vires suas scriptum est in A1 || 7 Parcae) om. A1 || 8 quos A1 || 9 quaequidem] quae A1 || 10 quod A1 || 11 deprehendissent
8
grata sunt. Iulius firmicus maternus li. aris Ale- docere placuerit. Moi=ra denique, seu Parca, proprie nihil aliud quam 20 fati portio est. Haec porro appositis exemplis illustranda sunt. Proponatur vero solers aliquis et peritus Mathematicus, qui post aliquot temporis interualla hominem aliquem futurum pronuntiauerit, hoc Necessitas dicitur. vt vel subsistat et promoueatur mundus, vel homines pereant. Quod si quis natiuitatem alicuius contemplatus, 25 illum hoc et illud passurum esse praedixerit, Fatum est. cum vero illa eueniunt, Fortuna dicitur. Horum denique omnium portio vbi suum sortita est effectum, Parca denominatur. ______1 firmicus etc.] imo Firm. 6.30.11 Si Mars in MC. cum Luna fuerit inventus, et Iuppiter in horoscopo fuerit partiliter collocatus, in occasu vero Sol fuerit constitutus, Iovem de diametro, Martem vero et Lunam quadrata radiatione respiciens, nuptias ista coniunctio cum exitiabili certaminis conflicatione decernit. Tunc gravia vulnera minax contendentium gladius infligit, tunc gravis pugna saevi ardoris certaminibus concitatur, tunc famosa proeliorum certamina saevi ardoris cupiditatibus excitantur, tunc 9 ad v.AH34 29 Cesserunt superi fusis) Necessitati fatum subseruit, vel immutabili f.6r = p.11 Dei decreto ea parent quae astrorum motu, vel alio quouis modo contingunt. ad v.AH34 30 Superi) siue stellae et sydera, fixaque et inerrantia, quae diuina f.6r = p.11 voluntate in caelis dominantur, vt certa signa, tempora, et annos 5 designent. Haec enim sunt quae Deos dixi vt Homerum a calumniis assererem, illumque demonstrarem Deorum nomine Stellas, elementa, sapientes, reges, et animi facultates intellexisse, Diabolicos autem Deos insciuisse. ad v.AH35 31 Cum Joue Saturnus) Septem planetas intelligo, quorum nomina 10 f.6r = p.11 sunt haec: Phaenon, qui et Saturnus. Phaethon, qui et Juppiter. Pyrois, qui et Mars. Apollo, qui et Sol. Phosphorus, quae et Venus. Stilbon, qui et Mercurius, et Hercules, et Juno dicitur. et Diana, quae et Luna. ad v.AH37 32 Bissenique patres) Duodecim signa, nimirum Aries, Taurus, 15 f.6v = p.12 Gemini, Cancer, Leo, Virgo, Libra, Scorpius, Sagittarius, Capricornus, Aquarius, Pisces. ad v.AH37 33 Deciesque ter octoque Diui) Fixa sydera, vt in libro De mundo f.6v = p.12 Aristoteles ait, sub numerum non cadunt. Timaeus autem Mathematicus in sua ipsius tabula, triginta octo enumerat, quorum 20 haec sunt nomina. Vrsa maior. Procyon. Vrsa minor. Equus. Serpens. Aquila. Delphis. Sagitta. Cassiepia. Lepus. Perseus. Cetus. Andromeda. Orion. Auriga. Centaurus. Coruus. hydrus. Axis. Lyra. Haedus. Engonasi. Corona borealis. Argo. Corona Australis. Eridanus fluuius, Peliades. Capra. Ara. Arctophylax. Ophiuchus. 25 Cepheus. Canis. Telum. Cycnus. Crater. Pisces. Vincula. ad v.AH41 34 Paris Helenae apud. Ouid. 6 dixi etc.] sc. sch. 8 || 19 Aristoteles etc.] Arist. Mu. 392a To\ me\n ouÅn tw½n a)planw½n plh=qoj a)neceu/reto/n e)stin a)nqrw¯poij | Timaeus etc.] vide comm. ad l. || 27 Ouid. 10 ad v.AH58- 37 Priamus mora nulla puellum Exponit) Archelai famuli ministerio 59 Priamus Alexandrum, qui et Paris dicebatur, exposuerat quodam in f.8r = p.15 loco qui vulgo Amandros vel Antandros dicebatur; qui vbi primum oppidi formam accepit Parium denominatus est. Caeterum Paris Alexandri nomen sortitus est, w(j a)lech/saj a)ndrei/wj e)kei=se 5 poimni/wn, qui ouium greges ibi existentes strennue tutatus sit, qui ab f.7r = p.13 hostibus abducebantur. | *Praeter illa quae supra de Paride Tzetzes adduxit, non inutile fuerit haec ex variis excerpta scriptoribus addere. Iuno zelotypia aestuans, propter catamitum Jouis Ganymedem Quod tamen Cretenses autore Platone de leg. praedicabant. nunc pro adultero. vt apud eundem ad Atticum Hic noster Paris. et in epigr. 11 lib. 12 inuentio et ratio. Vt cura ingenium sic et manus adiuuat vsum. ad v.AH79 41 Ruinas Ah sibi quas) Figura est a)nafw/nhma seu exclamatio et 80 proxarakthrismo/j seu profiguratio. r f.9 = p.17 ad v.AH81 42 *Xanthicus) Graecos sui temporis homines intelligit, in quorum 5 f.9r = p.17 vernaculum sermonem quot posterioribus his seculis e media Latinitate dictiones irrepserint mihi non exploratum est, qui modo recentioribus Graeciae scriptoribus operam dederit, iis inquam qui a Justiniani temporibus scripserunt. quales sunt Theophilus, Constantinus Harmenopulus, Joannes Zonaras, Nicephorus Callistus. 10 Quod ad Niceten meum Choniaten seu Colossensem, attinet, cuius f.9v = p.18 elegantissimum opus Chri|stianaeque reip. 13 lib. 5 Lactantii etc.] Lactantius Divinae Institutiones 1.11 || 11 sequentibus etc.] vide ΑΗ 104 – 109; sch. 51 || 13 Tzetzes etc.] A1, f.7v. Cf. Tz. AH 96; Tz. sch. I.96a || 15 Orphei etc.] Orph. H. 23.7 | Homeri etc.] Il. 7.445 e)nosi¿xqwn; Od. 11.241 e)nnosi¿gaioj etc. || 16 caeterorum etc.] sc. fortasse Anaximen. Test. 21: Democr. Test. 97 | Aristotelem etc.] Arist. Mete. 365 – 6 | nonnullos etc.] sc. fortasse Corn. ND 42 || 19 Tzetzes etc.] A1, ff.7v – 8r. Cf. Tz. AH 97; Tz. sch. I.97b || 20 Venti – fin.] Scholia in Aeschylum Pr. 88 | Anaxagorae etc.] Anaxag. Test. 42; 86a || 21 Homero etc.] Il. 2.146 Vide comm. ad l. || 24 alicubi etc.] sc. Il. 1.479; Od. 15.292 etc. || 30 Ouidianos etc.] Ov. Rem. 773 – 784 ______1 –ro addidi | –ibus addidi | 30 –ro addidi | –iis addidi || 40 –s addidi 14 Certe ego fecissem, nec sum sapientior illo, Inuidiae fructus maximus ille fuit. Nam sibi quod nunquam tactam Briseida iurat Per sceptrum, sceptrum non putat e s s e d e o s . ad v.AH104 49 Reges illo nam tempore) Figura est e)fermhneutikh\ kai\ 5 f.10v = p.20 e)gkataskeuh/. ad v.AH105 50 Clarum quod Juppiter astrum) 'Asth\r kai\ a)/stron, hoc est stella f.10v = p.20 et sydus differunt, quia stella sola et vniformis est. Sidus vero siue Astrum ex multis stellis constat. ad v.AH106 51 Septa Leonis) Nemea regio est Argorum, ex eo dicta, quod ibi 10 f.10v = p.20 Argiuorum boues pascantur. Ibi Junonis numine Leo inuulnerabilis accolis omnibus infestissimus erat, quem Hercules ambabus correptum manibus discerpsit, eiusque pellem induit. Eum Mathematici tandem inter astra retulerunt. in honorem Herculis. Ergo qui nati sunt in Joue, imo potius Joue in parte leonis huius existente, 15 praecipue autem cum sol quintam Leonis regionem occupat, reges euadunt, et stemmatophoresque dignitates indipiscuntur. Haec porro figura, quod Juppiter sceptrum suggerat, praecipue cum in partibus Leonis existit au)chtiko\j kai\ a)kmastiko\j kai\ sfrigw=n, hoc est auctiua, vigens, et succulenta, vocatur. 20 ad v.AH114 52 Helena Paridi apud Ouid. Homerum Jliados y 40 deu=ro nu=n tri¿podoj periqw¯meqon h)e\ le/bhtoj. Jtem apud Hesiodum, h)/mata penth/konta meta\ tropa\j h)eli¿oio. Jtem in Archimedis Epitaphio, kai\ xroia\j au)tw=n a(/stinaj pe/ric e)/xei. 45 ______21 Ouid. 21 –ium. addidi || 22 / addidi || 25 / addidi || 26 / addidi 15 Jtem infinita apud infinitos alios autores testimonia. quae qui volet hinc ediscere, facile poterit. si qua conuenit vigilantia scriptis meis animum aduerterit. nec fastu mucosis interim naribus, inturgescit, quemadmodum indoctae quaedam nostri temporis laruae, quae me suam prodentes inscitiam lacessunt. eaque nos ignorare putant, quae 5 ne mortuis quidem ignota sunt. verbi gratia in dictione r f. 12 = p.23 la/rissan syllabam | san breuem quoque inuenir i et alia id genus. Nullus enim vllo vnquam tempore fuit, qui poeticam metrorum condendorum rationem aeque diligenter persecutus sit, atque nos persecuti sumus. Adhaec nullus hoc tempore eiusdem mecum aetatis 10 deprehendetur, qui plures libros legerit, quam ego. atque id in celeberrimorum virorum conuentu. Quod si virium mearum specimen edere publice vellem, ea certe quae a nostri seculi hominibus poematia conscribuntur, flammis absumpta in autorum suorum capita redundarent, partim quia illi condendorum versuum rationem 15 adultere nt, susquedeque vertant, atque ita versus excipiant, vt se temere offerunt, nulla prorsus condendi carminis obseruata regula (quemadmodum nos quoque illos in paucis secuti, artem corrumpimus). ergo poematia huius modi flammis obiiceremus partim ne vlla in re artem corrumpi contingeret, partim quia poeticis 20 numeris omnino carerent. ad v.AH126 54 Tyndareones) Tertius patronymicorum modus. Tres enim r f.12 = p.23 faemininorum patronymicorum modi sunt. in ij, vt Tundari/j. in aj, vt Tundara/j. in nh, vt Tundarew/nh. Masculinorum modi totidem. in hj, vt Tundari/dhj. in wn, vt Tundari/wn. et in a/dioj, vt 25 Tundaria/dioj. ad v.AH127 55 Famularum principis Aethrae) Aethra Thesei mater a Dioscuris f.12r = p.23 capta comes Helenae propter Menelai regnum data fuerat. Haec Helenae, vt ab Alexandro Troiam abduceretur, lenam se praestitit. | f.11r = p.21 Ouid. f.12r = p.23 secutus ait. Stesichorus enim ita scribit. Teucris, tunc Helenes qui solum ei)/dwlon habebant. ______4 indoctae etc.] scriptores incerti || 30 Ouid. 30 –ius addidi | –ne addidi | –ulae addidi || 35 –gius addidi | –bro addidi | –u addidi 16 Synes. 1 –ius addidi | –ina addidi || 18 –ados addidi || 20 –u addidi || 21 / addidi || 23 –rum addidi | –ados addidi || 24 –bro addidi | –u addidi 17 Ni/kurta kaiì Sa/manni, t%= kubernh/tv /Hn au)to\n oÃfij tw=n ti knh/menon da/kh. id est Mimne catomochane haud amplius pinges Anguem, triremis qui foris pererratis It ad magistrum, ab imo fugiens rostro, 5 Haec est enim calamitas hae procellae sunt, Ipsis magistris, et Nicyrtae, et Samanni, Si quid eorum mordeat anguis accisum. Ita ego metrica et caetera, quae explicatione egent, explanare soleo, quae vero perspicua sunt, ea vel idiotis relinquo. contrariam docendi 10 methodum sequitur is, qui Gellii et Hipponactis vultum prae se fert, Corytheus, Thersites, Naturae abortus, mancipium bobus pascendis natum, indoctum iuxta et barbarum discordiae Empedocleae idolum. Fortassis enim ille melior et longa disciplina solertior ea iudicet, quae tanquam perspicua praetermisi, nec interpretatus sum. 15 ad v.AH169 62 Obliuio cepit Achillis) )Axileu\j per vnicum l scribendum est v f.13 = p.26 vel para\ to\ a)/xoj e)mpoiei=n toi=j i)lieu=sin, quod dolorem Jliensibus intulerit. vel para\ to\ a)/xh tw=n paqw=n lu/ein. quod affectuum dolores soluat. vel para\ to\ xilou= a)/moiroj ei)=nai, quod cibi expers fuerit, vt ait Euphorion, 20 ¹Ej Fqi¿hn xiloiÍo kath/i+e pa/mpan aÃpastoj, Tou/neka Murmido/nej min ¹Axilh=a fhmi/canto. id est Cum Pthiam repetit, nullis is vescitur escis, Quare Myrmidones finxerunt nomen Achilis. Et contrahitur quidem ratione vocalis ancipitis i. producitur vero 25 r f.14 = p.27 ratione liquidae l quae communem efficit syllabam. | Aeoles vero soli )Axilleu\j scribunt. Jlli enim diplasiastikoi\, reduplicationibus gaudent. ad v.AH174 63 Ad Pelea et Thetin) Thetis illa quae vero mater Achillis fuit, f.14r = p.27 Chironis philosophi filia fuit, qui Hippocentaurus quoque dictus est, 30 quia primus cum caeteris equos inscenderit. Thetis autem quae pro mari capitur, Nerei seu humidae substantiae filia fuit. atque ideo marinae Tethidis filius Achilles dicitur, quia iracundus et efferus erat, attestante etiam Homero, qui Patroclum haec dicentem introducit. Nec te Diua Thetis, nec te moderator equorum 35 Progenuit Peleus, fluctus genuere marini, Rupibus e duris, Tibi nam cur effera mens est? ad v.AH186 64 Aulide conuenere duces) Oblitus u(posxe/sewj seu propositionis in f.14r = p.27 prooemio Boeotiam praetermisi. precedentibus omnibus iam conscriptis. Deinde argumentum attentius inspiciens, eamque deesse 40 animaduertens, monostichum margini versuum qui sunt in libri frontispicio adscripsi. ad v.AH186 65 *Caeterum Homerus in catalogo 1186 naues recenset. Dictys -188 f.14r = p.27 ______ 11 is etc.] scriptor incertus. Vide comm. ad l. || 13 Empedocleae etc.] Emp. frg. 61 || 20 Euphorion etc.] Euph. frg. 57 || 34 Homero etc.] vide A1, f.10r. Cf. Il. 16.33 – 5 || 41 monostichum etc.] A1, f.3r. Cf. Tz. AH 9. Vide comm. ad l. || 43 Homerus etc.] Il. 2.494 – 759 | Dictys etc.] Dictys 1.17. Vide comm. ad l. 18 1289. Dares 1140. alii 1170. ad Troiana litora peruenisse scribunt, tametsi classis illa xilio/nauj a poetis, a Strabone xilionau/stoloj vocetur. et mille rates ac mille carinas Latini fuisse canant. Varro. si inquam numerus non adamussim, vt non est, cum dicimus mille naues isse ad Troiam.* 5 ad v.AH189 66 Laertius aduolat Argos) cum enim Graeci nauigationis f.14v = p.28 incommoditate apud Aulidem detinerentur, vatis pollicitis Vlysses et confictis ad id Agamemnonis nomine literis, ad Clytemnestram venit, eamque fefellit. ad v.AH191 67 Iphigeniam habet) Tanquam Achilli nupturam, scilicet. Atque 10 f.14v = p.28 historiographorum quidem alii Iphigeniam hanc Agamemnonis et Clytemnestrae filiam fuisse aiunt. Alii, quorum Duris quoque Samius est, in ea sunt sententia, vt Jphigenia helenae filia, a Clytemnestra fuerit adoptata. Alii vero neque Clytemnestrae eam neque Helenae adscribunt. sed Agamemnoni ex Chrysae filia, Chrysen filium, 15 hancque Jphigeniam natos esse autumant. Excisa vero Troia, cum alii alio naufragiis et tempestatibus coacti dispergerentur, Chryses quidem apud Propontidis Euxini Chrysopolim moritur, cuius sororem Iphigeniam cum Tauroscythae captiuam abduxissent, eam tandem Lunae Dianae sacerdotio manciparunt. 20 ad v.AH209 68 Fulgore cometis Assimilis) Pythagorei cometas stellas esse dicunt. -210 quae certa temporum circumuolutione oriantur. Aristoteles in f.14v = p.28 Meteorologicis eos stellas esse non putat, sed ex siccis exhalationibus conflari. ad v.AH213 69 Ad tumulum etc Myrines) Myrina Troiae finitimum oppidum erat, 25 f.15v = p.30 a quadam Amazone denominatum, quae ibi mortem oppetierat. quo tempore illae in Troianos impressionem fecerunt. ad v.AH216 70 Oracula terrent) Tritum est oraculum, quod qui vtrauis ex parte f.16r = p.31 primus ad pugnam exiliret, interficiendus esset. ad v.AH217 71 Primus tamen emicat ardens Protesilaus) Tzetzes habet prw=toj 30 -218 prwtesi/laoj ¹Arh/i+oj e)/kqore ploi/ou. vbi addit, kai\ r f.16 = p.31 pro/qooj primus exiliens. monetque figuram esse, quae a poetis a)ntwnomasi¿a denominatio, a Rhetoribus ¹Anth/xhsij, resonantia dicitur. ad v.AH222 72 Hic fuit et fratrum minimus) Cum pulcherrimis eum conferens 35 f.16r = p.31 minimum dixit, quandoquidem Podarces quoque frater eius natu minimus erat. Achillis porro filius nondum ad Troiam venerat. Jlle enim omnium et natu minimus et formosissimus erat. ad v.AH223 73 Coniux quoque Laodamia) | quae in luctu et squalore interim f.16r = p.31 iacebat. | Cum enim Protesilaus vxorem recens duxisset Laodamiam, 40 f.15r = p.29 ea in thalamo relicta in Troianos nauigauit. cumque primus omnium f.16r = p.31 naue exiliisset, ab Euphorbo, vel Achate, vel Hectore, vel Aenea, vel, ______ 1 Dares etc.] Dares 14 Hi fuerunt duces etc. qui adduxere naves numero MCCII. Cf. Joseph of Exeter De bello Troiano 3.421 – 2 Fert bella bis una, / Bis centum et decies centum. | alii etc.] vide comm. ad l. || 2 poetis etc.] sc. E. Andr. 106; A. Ag. 45 | Strabone etc.] Str. 13.1.27 ¹Agame/mnwn etc. to\n xilio/naun sto/lon eÃxwn || 3 Latini etc.] sc. Ov. Met. 12.7; 37: Verg. A. 2.198; 9.148 etc. || 4 Varro etc.] Var. R. 2.1.26 || 11 alii etc.] sc. Hdt. 4.103 || 12 Alii etc.] sc. Euph. frg. 90 et alii, de quibus vide comm. ad l. | Duris etc.] Duris frg.3a; b; c || 14 Alii etc.] sc. S. Chryses et alii, de quibus vide comm. ad l. || 21 Pythagorei etc.] vide comm. ad l. || 22 Aristoteles etc.] Arist. Mete. 342b – 345a || 30 Tzetzes etc.] A1, ff. 10v – 11r . Cf. Tz. AH 222; Tz. sch. I.222 || 32 poetis etc.] imo A.D. Pron. 2.1,1.5 || 33 Rhetoribus etc.] scriptores incerti 19 vt semel dicam a Dardanidarum aliquo caesus est. Quod cum vxor eius resciuisset, eo quem diximus modo interiit. Indutis enim nuptialibus vestibus suis, hepati suo certos ictus et letales inflixit. ad v.AH226 74 *Sponsi solatur amorem) | imo nullo modo solabantur. vt illa apud f.15v = p.30 Ouid: 5 –ium addidi || 6 / addidi || 7 / addidi || 9 ? / addidi || 11 –ius addidi | –ro addidi || 12 –iis addidi || 15 –ne addidi || 17 / addidi || 18 / addidi || 19 / addidi || 23 –ius addidi || 34 –itulo addidi 20 quia modestae, pudicae, et temperantes videantur. vt Ouid. 1 –ius addidi || 2 –bro addidi || 3 / addidi || 5 / addidi || 6 / addidi || 21 6 addidi. Vide comm. ad l. 21 plutarchus, et Dionysius historiis suis nobilem Romanam fuisse testantur. quaequidem Collatini castissima vxor fuit. Collatinus autem hic Isteerii filius erat. Cum autem in Ardeatum obsidione, superbi Tarquinii liberi, Arron, vt Plutarchus habet, vel Arruntas, autore Dione, atque Sextus eius frater, Brutus, et Collatinus hic vna 5 opularentur, suasque singuli vxores laudarent, quatuor simul conscensis equis ad suas singulorum aedes propere se contulerunt, et alias quidem vxores turpe quid vel dicentes vel agentes deprehenderunt, Lucretiam vero hanc Spurii Lucretii filiam circa lanificium caste occupatam inuenerunt. Jam inde vero impurus 10 Sextus eius pudicitiae insidias struxit. eoque audaciae tandem elatus est, vt ad illam venerit (erat enim ei sanguine coniuncta) manusque violentas in illam iniecerit. quam vbi se nullis adduci posse precibus comperit, mortem ei comminatus est. quae cum mori se malle quam pudicitiam violare respondisset, subiecit ille, se et illam necaturum, et 15 mancipium iugulatum ei appositurum, ac si illam in stupro deprehendisset, vnaque cum mancipio necasset. His auditis casta Lucretia impuro quidem Sexto pudicitiam suam exponit, paulo vero post preparatum gladium sub thalamo suo, clam reposuit. deinde, cum patri et marito ab exercitu reuersis omnia ea narrauisset, quae 20 sibi ab impuro Sexto accidissent, haecque verba subiecisset, Si viri estis, vos ipsos vindicatote, sine vlla mora, et confestim se gladio transuerberat, et interficit. ad v.AH236 81 Panthia venusta) Panthiam Xenophon historiographus Abradatae f.17r = p.33 Susiorum regis, qui sub imperio Cyri militabat, vxorem fuisse tradit, 25 quem quia formosissimus et fortissimus esset illa suis ipsius segmentis ornare instituens, galeam et alia eius arma lapillis et f.17v = p.34 vnionibus exornabat. Eius autem morte audita, | muliercula humi prostrata lacrymis et luctu ita se confecit, vt tandem seipsam acinace transfoderit, atque ita vltimum vitae diem clauserit apposito ad viri 30 pectus capite, quod etiam vna cum viro nutrix veste circumuoluit.| f.17r = p.33 Idem ibidem li. ______1 plutarchus etc.] Plu. Mulierum virtutes 250A; Publ. 1.3 sqq. | Dionysius etc.] D.H. 4.64 sqq. || 4 Plutarchus etc.] Plu. Publ. 9.3 || 5 Dione etc.] D.C. 30.22 – 23 || 24 Xenophon etc.] X. Cyr. 5.1.3 sqq.; 6.1.51; 6.4.2 sqq.; 7.3.2 – 15 || 36 Philostrat. 32 –bro addidi || 34 –on addidi | –ro addidi || 36 –us addidi | –bro addidi | –itulo addidi | –nus addidi || 37 –ina addidi | –i addidi | –u addidi || 38 –u addidi 22 quemadmodum Nicolaus Philosophus, Maximus Aegineta, Plutarchus, et innumeri alii historiographi attestantur. Martial. filiis ibi habitauit. Cum autem aduersus Graecos nocte pugnaret, ______1 Nicolaus etc.] Nic. Dam. frg. 90 | Maximus etc.] imo V. Max. 4.6.5 || 2 Plutarchus etc.] Plu. Brut. 53.5 – 6 | historiographi etc.] sc. App. B.C 4.17.136: D.C. 47.49.3: Polyaen. 8.32 | Martial. 2 –is addidi || 3 –ro addidi | –amma/twn addidi || 6 / addidi || 21 –ammatum addidi || 22 -ion addidi | -bro addidi | –rammatum addidi || 23 –itulo addidi || 32 / addidi || 33 / addidi 23 interfectus est ab Achille, hocque epitaphio insignitus, Audaces animos Cycni, fastusque superbos Aether clarus habet, corpus at hicce iacet. ad v.AH257 90 Troum popularier agros) Tzetzes habet kw/maj, id est, vt ipse v f.18 = p.36 exponit, mei/zonaj a)grou\j, ta\ u(/paiqra xwri/a, ta\ xwro/fia, vicos, et 5 subdiales villas Latini dicimus. ou) ta\j po/leij, subdit ille, quemadmodum indocti quidam somniant. *hinc ergo colligimus th=j kw/mhj nomine vicum rusticum villamve, intelligi, oppidum autem vel vrbem, non item. ad v.AH259 91 Castra parant) Decennium enim pugnaturi, non poterant commode 10 f.18v = p.36 lineis tentoriis a caeli iniuria subdialibus in castris defendi. sed caulas quasdam casasque rusticas fabricarunt, easque staba/roij, id est 13 munimentis addidi. Vide comm. ad l. || 33 –or addidi || 34 –itulo addidi | –itulo addidi || 40 –ammate addidi || 41 –ammatum addidi | –ro addidi 24 a)porqh/toio bebhkwÜj / Pergami¿hj, mega/louj r(u/eo Thlefi¿daj.* ad v.AH270 94 Quos Telephus vrget) Multi enim a Telepho interfecti sunt, inter f.19r = p.37 quos Thersander Polynicis, iuxta Caicum Mysiae fluuium. vbi et Telephus ab Achille interfectus est. vt meminit Pindarus, Quis enim strenuum Telephum hasta sua laesit Caici iuxta ripas? Telephus 5 Herculis filius, Solisque nepos erat. ad v.AH271 95 Elwro/j te kaiì ¹AktaiÍoj potamou= paiÍdej tou= kata\ skuqi¿an r f.18 = p.35 i)/strou. philost/ 8 –ratus addidi | –ina addidi | –u addidi || 13 –aeus addidi | –u addidi || 26 –atus addidi | –ina addidi | –u addidi | –ne addidi || 30 –ratus addidi | –u addidi || 35 –atus addidi | –ina addidi | –ibus addidi || 37 –em addidi | –enia addidi | –ensi addidi || 38 –u addidi 25 f.19v = p.38 salaminis coronam. / protesilaumque in sedibus / | Tesserarum f.20r = p.39 oblectatos formis variis tortis. / Et palamedem, quem | genuit filius v f.19 = p.38 Neptu- / Ni diomedemque, voluptate disci gaudentem. | Ta/bla oÃnoma paidia=j. tau/thn e)feu=re palamh/dhj ei¹j diagwgh\n tou= e(llhnikou= stratou=. su\n filosofi¿# pollv=. ta/bla ga/r e)stin o( gh/i+noj ko/smoj, 5 dw/deka de\ o( zwdiako\j a)riqmo/j. to\ de\\ yhfobo/lon kaiì ta\ e)n au)t%½ e(pta\ kokki¿a ta\ e(pta\ aÃstra tw½n planhtw½n. o( de\ pu/rgoj to\ uÀyoj tou= ou)ranou=. etc. Suid. 8 –as addidi | –ina addidi || 9 –itulo addidi || 18 –ro addidi | –u 810 addidi. Vide comm. ad l. || 33 –uintum addidi || 34 –ro addidi || 36 –aeus addidi 26 incogniti non essent, quibus palamedem quibus etiam Aiacem Telamonium perdidisset, veritus et ipse, ne in vitae discrimen veniret, hyberno tempore, nauem conscendit propriam, cepitque in patriam redire. Naufragio tandem apud Tenum haud procul a Delo e)n gurai=j pe/traij, quae saxa sunt in Aegeo mari prominentia, periit. 5 Agamemnon ergo Cassandra amica dolis, vt dixi, hominis f.20v = p.40 impurissimi potitus est: Aiax autem fluctu ad littus euectus, et | prope Delum sepultus hoc insignitus epitaphio est. Oeliades Aiax Locrorum ductor, acutos Naufragus ad scopulos, conditur hoc tumulo. 10 Locri porro quotannis hominem luctu publico condecorabant. Onerariam enim triremem victimis omnegenus refertam, nigro velo extenso, et igne immisso, ventis in mare protrudentes exponebant quae ibi conflagrabat, cum ad Herois scilicet tumulum xwri\j au)xe/nwn sine ceruicibus seu adminiculo appulisset. 15 ad v.AH298 105 metamorf. ______v 8 epitaphio etc.] vide Α1, f.13 . Cf. Arist. frg. 8.50.640.52 – 53 || 16 metamorf. 16 –w¯sewn addidi || 17 –quam addidi || 29 –orfw¯sewn addidi | –ma fabula addidi || 36 –ius addidi || 37 –itulo addidi | –ina addidi | –u addidi | –ro addidi || 38 –os addidi 27 vbi sic annotat. Figura Synecdoche. quae contraria est figurae f.21v = p.42 quam a)po\ koinou= supra dici monuimus. | Nam in ea figura, quae a)po\ koinou= dicitur, prius pro posteriore capimus. Jn synecdoche vero, qui nihil in priore dixit, ea quae in posteriore sunt ita complectitur, vt ad id quod primo dictum est referatur. vt hic Fh/saj, 5 ou)k Argei/oij, complectitur enim orationis partem sh=ma kakoi=o, quae de posteriore, nimirum Trwsi\ de\ pronuntiatur. ad v.AH321 110 Tessera literaque) Haec non est intempestiua dittologi/a seu f.21v = p.42 duplicata rei eiusdem repetitio, vt aliquis forte Rhetorices rudis subiiciat. quia supra dixerim ego de palamede verba faciens, 10 qui mentis acumine cunctos Vicerat, et sophia, quo litera docta magistro, Tesseraque, et numerus, trutinaeque examen, in vsus Cesserunt hominum. nunc autem denuo dicam, 15 Tessera, literaque est Graecis inuenta secundo. imo vero id quod supra dixi prokata/stasij h)=n, hoc est, praeuius ordo fuit, quo in breue quoddam compendium artes a viro inuentas redegi. hic vero eu)krinw=j seu pulcra cum discretione easdem artes suo loco explico. 20 ad v.AH326 111 philostr. ______2 supra etc.] sch. 107 || 10 dixerim etc.] sc. AH 262 – 265 || 21 Philostr. Her. 710.17 – 18 sqq. || 23 ibid. 711.2 – 10 || 29 vide A2, f. 24r = p.43 et comm. ad l. || 42 Philostr. Her. 712.25 – 26 ______ 21 –atus addidi | –ina addidi | –u addidi || 23 –atus addidi || 42 –ratus addidi | –ina addidi | –u addidi 28 ad v.AH369 118 kaiì cunqeme/nou tv= e)piboulv= tou= a)game/mnonoj etc. -370 philost/ 2 philost/ 2 –ratus addidi | –orum addidi | –ina addidi | –u addidi || 4 –ius addidi | –orfw¯sewn addidi || 9 –ratus addidi || 10 –u addidi || 26 –ublica addidi || 42 –bro addidi | –u addidi 29 ad v.AH385 123 kaiì xrusou= me\n hÀttwn eÃdoce, prodo/thj de eiånai kateyeu/sqh. -386 periaxqeiìj de\ twÜ xeiÍre kateliqw¯qh ballo/ntwn au)to\n f.24v = p.44 peloponnhsi¿wn te kaiì i)qakhsi¿wn. h( de\ aÃllh e(lla\j ou)de\ e(w¯ra tau=ta, a)lla\ kaiì dokou=nta a)dikeiÍn h)ga/pa etc. philostr. ______4 philostr. 4 –atus addidi || 5 –orum addidi | –ina addidi | –u addidi || 7 –bro addidi | –u addidi || 8 –bro addidi | –itulo addidi || 17 –neidos addidi | –u addidi || 18 –ratus addidi | –orum addidi | –ina addidi | –u addidi || 19 –ne addidi || 25 –atum addidi | –ina addidi | –e addidi || 26 –ates addidi | –onem addidi | –ia addidi || 32 –neidos addidi || 37 –ratus addidi | –orum addidi | –ina addidi || 38 –u addidi 30 (qualem nobis cum caeteri, tum Sophocles prima sua Tragoedia proponit) cum poenas de charissimi commilitonis sui palamedis caesoribus repetere vellet, fabula vulgo factus est, tanquam in porcos et pecora loco Mycenaeorum et Cephaleniorum insanus gladio districto i[...]eret.* 5 ad v.AH402 128 philostr. extremae partis exercitus ductoribus. Fa/lagc vero, seu octo millium armatorum agmen *an bene Politianus testudinem ex Liuio verterit, 20 aliorum esto iudicium, ego certe cum hoc genus aciei apud Macedonas validissimum fuerit, legionem appellare non detrectauerim* e)sti\ su/sthma tw=n lo/xwn seu turmarum congregatio quae sullogismo\j etiam, seu collectio dicitur. *Nicephorus Gregoras apud Synesium peri\ e)nupni/wn. ibi kaiì au)ti¿ka dimoiri¿thj 25 e)sti\, kaiì meta\ mikro\n loxago\j, eÃpeita strathgo\j etc. Lo/xoj inquit es t militare agmen ex viris. 16. Iam qui anteriori parti tou= lo/xou praeest loxago/j, qui posteriori, ourago\j dicitur. Totusque adeo lo/xoj sti/xoj vocatur, etc a nonnullis e)nwmoti/a, quae tamen a quibusdam quarta Lo/xou pars definitur. eiusque ductor 30 e)nwmota/rxhj. )Enwmoti/aj porro duas dimoiri¿an dixerunt et ducem dimoiri¿thn. ita vt h(miloxion seu dimidia tou= lo/xou pars dimoiri¿a et h(miloxi¿thj dimoiri¿thj diceretur. sulloxismo\j autem est oÀtan t%½ prw¯t% lo/x% eÀteroj parateqv=. cum primo lo/x% alter accesserit.* Synes. 6 –atus addidi | –orum addidi | –ina addidi | –u addidi || 7 –mo addidi || 35 –ius addidi | –ina addidi 31 ad finem 131 FINIS. Versus Antehomericorum ante triennium Sanquintini AH. transtuli, cum eo Lutetia ad matris exequias venissem. Scholia vero v f.23 = p.48 vna cum Homericis hoc anno post pa/ndhmon ei)konomaxi/an in Gallia primo./. 1563. Lochis. ab Idibus Apr. 4 –ilibus addidi | –ias addidi || 19 –ne addidi | –ina addidi || 20 c [(unum verbum)]: an causam? Vide textum Philostrati | […]: an cum? || 21 [.]u m: an tum? Vide textum Philostrati | –sea addidi || 26 –ensis addidi 32 Troici causam originis, apparatusque, quae annis superioribus acciderunt, retexuimus. Horum omnium prima origo est Paridis iudicium inter Deas, denique classis contextio, qua idem Paris in Europam nauigauit. Tum raptio Helenae, quae opinione veterum bipertita est, quod plerique Helenam iuxta Homericum plasma ad 5 Troiam deportatam fuisse existimauerunt. Nonnulli autem opinati sunt, cum Alexander cursu deerrasset, delatusque ad Aegyptum f.26r = p.51 fuisset, cognita hospitalis foederis iniuria, per | Aegyptium regem seruantissimum iusti virum, Helenam cum iis, quae vna cum eadem fuerant, abreptam, Paridique sublatam, expugnato demum Ilio, 10 Menelao restitutam. ad v.H1-11 136 Libri primi Jliados Periocha. Chryses Apollinis sacerdos ob f.26r = p.51 redimendam filiam cum Apollini supplicasset, et contumeliose repulsus Deum precatur vltorem. Jnsecuta subinde graui pestilentia, cum Graecorum exercitus interiret, cogit Achilles concilium, et ab 15 eodem inuitus Calchas morbi causam compellitur indicare: qua cognita Agamemnon concitatur in Achillem. Qui percitus iracundia etiam caedem regis audebat, nisi eum in vltimum furorem progredi Minerua vetuisset. A quo Briseis concubina in locum Chryseidis, quae patri reddebatur, abducta est. Inde Thetis mater ad coelum, 20 lacrymas et contumeliam filii miserata proficiscitur. Quae, fiducia defensi quondam cum Aegeone Jouis, vltum iri affectanti iniuriam, obtestatur summum Deorum, vt Troianos in rebus belli superiores esse patiatur. Quibus Juno compertis iracunde aduersum coniugem commouetur. Sed gliscens iurgium per deridiculum ministrante 25 Vulcano, simul consilii specie intercedente lenitur. ad v.H12-14 137 Decii Ausonii in eundem Periocha. Iuppiter Agamemnonem f.26r = p.51 somno monet proelii faciendi tempus adesse, ne cunctetur dimicare. Tum ille in concilium proceribus aduocatis mandatum Jouis et speciem nocturnae quietis explanat. Mox in concione multitudine 30 f.26v = p.52 congregata, per|tentat voluntatem, vtque deposito bello ad sua quique redeant, cohortatur. Jamque omnibus nauigationem adhortantibus, foeda discessio ab Vlysse cohibetur. A quo etiam Thersites deformis et loquax, et in heroum contumelias verborum licentia promptus, cum acerba obiurgatione pulsatur. Jpse Mineruae monitu cunctos a 35 profectione deterret. Sumpto deinde cibo armatur exercitus. Neque secius a Troianis instructa acies, Iride ita monente producitur. Sequitur enumeratio copiarum viritim, vt per catalogi seriem milites, naues, duces, patriae, referantur. ad v.H17 138 Comitesque sequantur.) ¹Amfiboli/a est, seu Ambiguitas, quam 40 f.26v = p.52 sic explicat Tzetzes, vt intelligamus victorem cum suis ipsius sociis Helenam sibi habiturum, non autem Helenam cum sociis suis. ______5 plerique etc.] sc. Apollod. 3.155 sqq.: E. Tr. 939 sqq.: Dictys 1.3 || 6 Nonnulli etc.] sc. Hdt. 2.113 – 115. Cf. E. Hel. || 12 Periocha etc.] D.M. Ausonius, Periochae in Homeri Iliadem 1 || 27 Ausonii etc.] ibid. 2 | eundem etc.] vide comm. ad l. || 42 Tzetzes etc.] A1, f.16v. Cf. Tz. sch. II.16 33 ad v.H15-19 139 Decii Ausonii in Jliad. ______1 Ausonii etc.] D.M. Ausonius Periochae in Homeri Iliadem 3 || 10 Aen. 1 –os addidi || 10 –eidos addidi || 26 –ro addidi | –ne addidi || 36 –ina addidi || 37 –neide addidi 34 ad v.H32 145 Chronocrator) Xronokra/torej, mhnokra/torej, h(merokra/torej, r f.28 = p.55 et w(rokra/torej stellae fiunt, id est, in tempora, siue annos, menses, dies, et horas, imperium exercent, et in his breuissima iuxta et diuturnissima dicitur, quando temporalem seu annuum motum in Zodiaco circulo facit, vt Saturnus, Juppiter, Mars et caet. suarum potestatibus mitigant. Jdem li. 5 –eri addidi || 20 –nem addidi || 21 –itulo addidi | –imo addidi | –imo addidi || 24 –ius addidi | –bro addidi | –itulo addidi || 25 –bro addidi | –itulo addidi || 29 –bro addidi | –dem addidi | –itulo addidi || 30 –uenti addidi || 36 –wr addidi || 40 –maeus addidi | –artiti addidi | –bro addidi | –itulo addidi 35 ad v.H35 146 Troibus aduerso conflarunt) Schema e)fermhneutiko\n seu f.28r = p.55 interpretatiuum et confirmatiuum antecedentium. ad eum denuo respiciens, qui per Deos Homericos et Cherubim et Seraphim, cum illorum qualicunque aspectu intelligit. Libet autem sic muqolo/gon illum, seu fabularum interpretem obiter compellare. Heus tu, 5 sapientissime vir, Stellae nunc sunt Homerici Dii, Saturnus et Mars, qui se quadrangula figura mutuo respiciunt. non autem Cherubim et f.28v = p.56 Seraphim, quae Homerus igno|rauit. et ita se tunc ex quadrangula figura respicientes non, vt tu ais, dolores Troiae conflauerunt. ad v.H39 147 Antilochus) Polymedes et Nelei Nestor, Nestoris autem et 10 f.28v = p.56 Eurydices Antilochus filius fuit. ad v.H39 148 Elephenor Agenoris) Agenor Antenoris filius fuit et Theanus, f.28v = p.56 quae soror Hecubae fuit. Elephenor autem Euboeensium dux Chalcodontis et Melanippes filius erat. quem ad Ilium secuti sunt Acamas et Demophon Thesei filii, cum Menesthei imperium 15 detrectarent. Porro Elephenor hic ab Agenore occisus est, et hoc epitaphio insignitus, Venerat Euboea qui dux Elephenor Abantum Hic iacet, a muris haud procul Jliacis. ad v.H41 149 Priami nothus Antiphus) Filiorum alii legitimi alii nothi seu 20 v f.28 = p.56 spurii. No/qoi porro in skoteinou\j et parqeni/ouj diuiduntur. Et nothi quidem sunt, qui quamuis legitimo ex matrimonio nati non sint, eorum tamen parentes non ignorantur. Skoteinoi\ vero, seu obscuri, dicuntur, quorum parens vterque ignoratur, vt e)/kriptoi, seu expositi. Parthenii vero ex iis suscepti, quae cum virgines censeantur, clam 25 tamen et corruptae sunt, et pepererunt. ad v.H43 150 Parte alia Piros) Piros Thracum rex fuit, qui Diorem Amaryncei f.28v = p.56 filium, Eliensium regem occidit. vicissim et ipse a Thoante Andraemonis filio ex Gorge Oenei filia caesus. Nec ita multo post ipse quoque Thoas occisus est. Horum porro feruntur huiusmodi 30 epitaphia. Jn Diorem quidem qui cum Amphimacho Cteati filio, tandem etiam occiso, sepultus est, huiusmodi, Amphimachus ductor, Cteato satus, atque Diores, Hic simul ad Troiae Pergama celsa iacent. f.29r = p.57 In Piroem vero, et Acamanta, quem Aiax po|stea occiderat, 35 huiusmodi epitaphium circumfertur, Peltophorae Thraces Acamas et Pirous heros Hunc a morte locum nactus vterque colit. [Pelta autem Thracica fuit armatura, et species salsamenti, vel scutum vmbone carens. Peltae lanceae et breuia scuta, quadrangulari forma 40 sunt. Peltastae sagittarii iaculis incumbentes.] Piros autem Imbrasi filius patriam habuit Aenum. At Acamas Eusori filius fuit. Caeterum de Thoante epigramma huiusmodi fertur, Oeneidos Gorges Acamas, Andraemonis atque Filius excellens conditur hoc tumulo. 45 ______2 eum etc.] sc. M. Psellum, de quo vide sch. 144 || 17 epitaphio etc.] vide Α1, f.17v. Cf. Arist. frg. 8.50.640.104 – 105 || 31 epitaphia etc.] vide Α1, f.17v. Cf. Arist. frg. 8.50.640.98 – 99 || 35 postea etc.] H 118 – 119 || 36 epitaphium etc.] vide Α1, f.17v. Cf. Arist. frg. 8.50.641.12 – 13 || 43 epigramma etc.] vide Α1, f.17v. Cf. Arist. frg. 8.50.640.73 – 74 36 ad sch.150 151 *male Acamanta pro Thoante ponit. f.29r = p.57 ad v.H20-44 152 Decii Ausonii in lib. 3 –ro addidi | –os addidi || 9 –eidos addidi || 11 / addidi || 13 –gicon addidi 37 incendit. quae tanto interuallo distabant. Quae cum Marcellus aegre ferret, dixisse fertur. si fieri posset, vt omnes quotquot in orbe sunt exercitus in vnum cogerentur, et exercitum meum oppugnarent, iam certo scio gloriosissimum trophaeum erexissem. Nunc vero, quod mihi certe inutili pudori cedat, infelix quidam et decrepitus senecio 5 ita me strenue citraque vllius collationem generose oppugnat, vt reluctari quidem contra prorsus non audeam. imo vero Archimedis vires maiores esse ratus est, quam gigantum illorum quos fabulae e(kato/gxeiraj seu centimanos dixerunt. Niceph. 9 –orus addidi || 10 –ium addidi | –ina addidi || 42 –imus addidi | –bro addidi | –apitulo addidi 38 ad v.H50 157 Quibus Aeneadae) Aeneadae Romani dicuntur, qui ab Aenea f.31r = p.61 descenderunt, Aeneas enim ex Creusa Priami filia Ascanium sustulit. Troia vero excisa in Latium profectus Lauinam Latini filiam duxit, ex qua Syluium genuit. Syluius Aeneam. Aeneas Latinum. Latinus Capyn. Capys Tiberinum, Tiberinus Amulium, Amulius Auentinum 5 suscepit, cuius filii fuere Numitor et Amulius. Numitoris filius Egestes filia Syluia, vel Rhea Ilia. quam Egesta inter venandum necato Amulius Vestae sacerdotem dicauit. vt virgo caelibem vitam ageret. quae constuprata Remum et Romulum peperit, Romanae vrbis conditores, a quibus et Romani dicti sunt. 10 ad v.H55 158 Canis Orionis) Multos multasque canes habuisse | fertur Boeotus f.31r = p.61 ille Orion, Hyriei et Euryales filius, quarum vna erat Hemera, quae f.31v = p.62 simul ac ille a scorpione interfectus est, a viuis etiam excessit.* Ad Hemerae autem caniculae mentum Sirius stella iacet. ad v.H63 159 Pedaeum exinde Phylides) id est Meges. Is enim Phylei et 15 f.31v = p.62 Eugnetes filius fuit.* In Megetem porro circumfertur hoc epitaphium, Dulichii tumulum hunc struxere Megeti Phylidae Illius at corpus caerula Tethys habet. ad sch.158- 160 videtur quid deesse. 159 20 f.31v = p.62 ad v.H65 161 Sueuerat hunc ideo) Hunc scilicet Dolopionem. Caeterum in his f.31v = p.62 verbis, Sueverat hunc ideo vulgus vocifare Scamandri Sacrificum, schema e)fermhneutiko\n seu interpretatiuum est, quod perspicuitatis est. 25 ad v.H73 162 cui frater Echedmon) Si per, che, simplicem syllabam f.31v = p.62 scriberetur, produci tamen ratione accentus acuti posset. Jd autem vel maxime praestare posse liquidam a nobis antea dictum est. ad v.H74 163 Impostor succumbit Pandarus) Pandarus Lycaonis et Ideae f.31v = p.62 nymphae filius, a Diomede occisus, et Troiae sepultus est, hocque 30 epitaphio decoratus, Hicce Lycaonides Zeliensis Pandarus arcu Et iaculis clarus nunc iacet exanimis. ad v.H75-76 164 Saxo fusurus opaco Aeneam) Aeneas quidem nunc interfectus f.31v = p.62 non fuit. Excisa vero Troia, in Tyrrheniam profectus, ductaque in 35 vxorem Lauinia, in bello a Rutulis iuxta Laurentum occiditur, et tandem hoc epitaphio donatur, Aeneas Venere Anchisaque satus patre, Diuum Numine mortuus hinc Tartara caeca petit. ad v.H75 165 Ni bonus Antilochus) Nestor Nelei et Chloridis filius, vel 40 f.32v = p.64 Polymeli filii Amphionis, et Antiopes Nyctei filiae, ex Eurydice multos suscepit liberos, Thrasymedem, Antilochum, reliquos. Hoc autem loco Antilochum intelligo. ad v.H91 166 Nanque Pylaemenea) Pylaemenes hic Pamphlagonum rex fuit, f.32v = p.64 quem tandem Menelaus interfecit, Troiae sepultus et hoc epitaphio 45 ______ 11 fertur etc.] sc. Il. 22.26 – 29: Tz. ad Lyc. 334. Vide comm. ad l. || 16 epitaphium etc.] vide Α1, ff.18v – 19r. Cf. Arist. frg. 8.50.640.80 – 81 || 19 vide comm. ad l. || 28 antea etc.] sch. 61 || 31 epitaphio etc.] vide Α1, f.19r. Cf. Arist. frg. 8.50.641.16 – 17 || 37 epitaphio etc.] vide Α1, f.19r. Cf. Arist. frg. 8.50.641.19 – 20 || 45 epitaphio etc.] vide Α1, f.19v. Cf. Arist. frg. 8.50.641.23 – 24 39 donatus est Mercuri dura sate rupe miserrima cunctis Fata Pylaemeneos dicito Pamphlagonis. ad v.H94 167 Comitemque Menesthem) Nulla inter Menesthem et Menesthium f.32v = p.64 differentia est. sed Menesthius, Jcarius et caetera id genus Attica 5 sunt. et quasi diminutiua horum nominum, Jcarus, Menesthes, et similium. Menesthes autem et Jcarus primitiua. Hoc praeterea sciendum est, Atticos in Atticis propriorum nominum casibus literam n assumere solitos, si sequens dictio a vocali incipiatur: nam si a consonante, non item. Menesthe, Aristophane, Heracle, et caetera id 10 genus dicentes. (vnde Virg. 11 –ilius addidi | –eidos addidi || 28 –os addidi 40 vxoris insidias euasurus, nauigat ad Daunios, seu Calabros et Longibardos. ibique permultis trophaeis erectis a Dauno interficitur. f.34r = p.67 et in insula a se denominata sepultus | hoc epitaphio decoratur, Insula magnanimum cognominis obruit hocce Tydidem tumulo, cordis et intrepidi. 5 Jn Sthenelum autem et Euryalum, qui postea mortuus est, huiusmodi epitaphium circumfertur: Argiuus Sthenelus Capaneius hic iacet, huius Nec procul a tumulo conditur Euryalus. ad v.H124 172 Leitus hinc heros) Leitus Alectoris filius fuit, genere Boeotius, 10 f.34r = p.67 cuius et caeterorum epitaphia in sequentibus simul referemus. saltem cum iis qui temporibus illis interfecti videntur. Nunc autem de Boeoto dicamus. Boeotum et Boeotos nonnulli dictos autumant ab immolata Cadmi vacca. Euphorion a Boeoto Neptuni filio et Arnes Aeoli filiae. Ait enim 15 Semine Neptuni genitrix parit inde puellum, Boeotumque vocat pastorum hortamine, quod sit Ille boum fimo patriarum conditus infans. ad v.H131 173 Scilicet hoc Glaucum) Versus e)fermhneutiko\j est, seu f.34r = p.67 expositorius eius quod habet Homerus Jliad. 20 –os addidi || 22 –os addidi || 34 –omino addidi | –omino addidi || 36 –omino addidi | –ancto addidi | a[(unum verbum)]: an andraea ? Vide comm. ad l. || 37 –omino addidi 41 concordem corporum harmoniam. Si contra, cum elementis discordia veniat, nascuntur homines distortis membris vịliaque mancipia *vt Aesopus*. Quibus verbis quatuor tantum elementa, non autem sex, vt quidam suspicati sunt, asserit. Amicitiae enim nomine symmetriam et temperamentum elementorum intelligit. quemadmodum contra, 5 discordiae appellatione, symmetriae et proportionis eorundem defectum, atque alicuius eorum excessum, supra quem deceat, vt ex sequentibus perspicuum est. Iuppiter aethereus, Juno quoque fertilis, atque Dis niger, et lacrymas stillans mortalibus vnda, 10 Quatuor alternis suerunt sibi cedere, nuncquam Conueniunt simul, et grato iunguntur amore. Nunc odiis se orsim cedentia singula certant. ad v.H150 178 Jn Jsaacium inuehitur et posthomericorum vers. muneribus pugna sedatur. Hector Aiacem gladio, Aiax Hectorem 40 ______v 4 quidam etc.] sc. fortasse Simp. in Ph. 9.25 || 9 – 10 vide A1, f.20 . Cf. Emp. frg. 6.3 – 4 || 11 – 13 vide A1, v f.20 . Cf. Emp. frg. 17.15 – 17 || 14 – 15] imo PH 335; 787; 693; 848 || 16 Luca 14 –ibus addidi || 15 –ricorum addidi | –ibus addidi || 16 –num addidi || 17 –nis addidi | –istae addidi || 34 –os addidi 42 baltheo muneratur: Jntercessu noctis exercitus quique in sua discedunt. Die altero interfectorum humatio procuratur. Graecorum etiam naualia fossa et vallo circumdata muniuntur. ad v.H194 185 *Hinnulus vncis) Idcirco Aquila nefrofo/noj seu hinnularia v f.36 = p.72 dicta est, autore Pli. 5 Pli. 5 –nio addidi | –ro 10 addidi | –itulo 6 addidi || 41 –os addidi 43 ipse digressus, vnde Graeci immisso terrore conterriti, turpi fuga ad munimenta compulsi, fossa et aggeribus sese tuentur. Junonem ac Mineruam Graecis auxiliari volentes monitis Jouis Jris exterret. Diremptoque ob noctem certamine victores Troiani in ipso proelii loco excubias obsidionis instituunt, multisque ignibus factis per 5 totam noctem de belli ratione consultant. ad v.H206 190 Legati) Ad Achillem legati missi sunt Talthybius, Eurybates, f.37r = p.73 Vlysses, Phoenix, et Aiax. ad v.H205 191 Decii Ausonii in Jliad. 9 –os addidi || 24 –neidos addidi 44 ad v.H207 194 Decii Ausonii in. 10. Jliad. 1 –os addidi || 34 –asi addidi | –rus addidi || 36 –os addidi 45 Leonteus vero Antimachi filius hasta quidem Hippomachum, ense autem Antiphum, Menonem, Jamenum, et Oresten. Jrruentibus vero Lyciis cum Sarpedone et Glauco in Menesthei propugnaculum, Aiax suppetias laturus Epiclem Sarpedonis socium saxo interemit. Teucer telo Glaucum in vallum irruentem in brachio laesit, et in fugam 5 conuertit. Sarpedon Alcmaeonem Thestoris filium interficit, pinnaque manibus apprehensa, murum conscensurus erat, nisi Teucer eum telo ea parte corporis vulnerasset, ex qua clypeus loro propendebat. Aiax autem insiliens eius clypeo percusso eum coercuit. At Hector f.39r = p.77 effractis saxo foribus, tandem in|gressus est vel repulit. *haec duo 10 verba vel rep. 11 –ulit addidi || 15 –os addidi 46 ad v.H223 202 Decii Ausonii in Jliad. 1 –os addidi || 18 –tiaden addidi | –merus addidi || 20 –os addidi || 39 –os addidi 47 et ab eodem plurimis hostium interfectis conflagratio classis arcetur. ad v.H240 209 Patroclum dimittit) Pyraechmen enim Paeonum ducem ex f.40v = p.80 Amydone et Axio fluuio, nec non Areilycum femore percussum occidit. Menelaus vero Thoantem in pectore. Meges Amphiclum in tibia. Antilochus in portu Atymnium in ventre percussum. Marin 5 Thrasymedes. Locrus autem Cleobulum viuum captum ense obtruncat. Peneleus Lyconem secus aures gladio percussum. Meriones Acamantem in humero. Jdomeneus Erybantem in ore. Patroclus Pronoum in pectore. Thestora in maxilla. Meryllum saxo percussum in capite. Erymantem, Amphium, Epaltem. Tlepolemum 10 f.41r = p.81 Damastoris, Echium, Pyrcyn, Hippeum | Euippum Argeadem, et Thrasymedem seruum Sarpedonis, ventre percussum. Sarpedon autem Pedasum equum. Jpse vero Sarpedon a Patroclo tandem in praecordiis et diaphragmate percussus occiditur. Hector in capite saxo feriens Epesteum Myrmidonem Agaclis filium necat. Patroclus 15 [sthenelaum] Jthaemenis filium. Glaucus Bathycleum Chalcodontis. Meriones Laogonum Onetoris sacerdotis Jouis Jdaei filium. Patroclus Adrastum, Autonoum, Echeclum, Perimum, Meuden. Epistrophus Melanippum, Elassum, Mulium, Pylarten, et Cebrionem Hectoris aurigam saxo in fronte percussum et ter nouem alios. Euphorbus 20 autem a tergo irruens, Patroclo in scapula percusso secedit. Hectorque succedens eundem in ventre percussum interficit. ad sch.209 210 23 – fin.] Il. 16.345; 411; 415 – 416; 595; 695. Vide comm. ad sch. 209 || 29 epitaphio etc.] vide Α1, f.22v. Cf. Arist. frg. 8.50.641.41 – 42 || 32 epitaphio etc.] vide Α1, f.22v. Cf. Arist. frg. 8.50.641.45 – 46 || 36 epitaphium etc.] vide Α1, ff.22v – 23r. Cf. Arist. frg. 8.50.640.20 – 21 || 39 Ausonii etc.] D.M. Ausonius Periochae in Homeri Iliadem 16 ______ 23 Ery– addidi | –ntem addidi | –omerus addidi || 24 –omerus addidi | –omerus addidi | Da– addidi | –storis addidi | –omerus addidi || 25 Pyr– addidi | –omerus addidi | –omerus addidi || 26 –omerus addidi || 39 –os addidi 48 vallum, et inuicem effugientes caeco pauore vsque ad campi aperta compellit. Deinde congressus Sarpedonem perimit, multisque hostium caesis, ipse ab Hectore interficitur, prius ab Euphorbo vulneratus. ad v.H244 213 Bucolidem) Homerus Euphorbum Panthus et Phrontidis 5 v f.41 = p.82 filium ait. At ego in Liqikoi=j Orphei khru/gmasi, seu lapillorum praeconiis, hunc Bucolionis et Abarbarees filium fuisse deprehendi. Orphei porro apud me potior sententia fuit, vt qui Homero antiquior, et fide dignior sit, atque adeo, nisi graue dictu videatur, Homericorum versuum furti secessus et refugium. Caeterum 10 Euphorbus hic a Menelao interfectus est, cuius cum nullum aliud extet, hoc esto epitaphium. Magnanimo iuuenes superantem pectore cunctos Euphorbum tumulus contego Bucolidem. ad v.H244 214 Iliados autem decimiseptimi argumentum sic se habet. Menelaus 15 -247 Euphorbum, cuius a nobis mentio iam facta est, in gutture vulneratum f.41v = p.82 occidit. Aiax vero Hippothoum Lethi, cui traiecta galea vulnus inflixerat. Hector autem Schedium in iugulo. Aiax Phorcyna Phaenopis filium in ventre. Aeneas Leocritum Arisbantis. Lycomedes Apesaonem Hippasi, in hepate. Automedon auriga Patrocli Aretum in 20 ventriculo. Menelaus Poden Eetionis fugientem in ventre. Peneleus a Polydamante vulneratus in humero fugere coepit. vt et Leitus in manu ab Hectore laesus. Hector Coeranum Merionis aurigam in maxilla percussum interfecit. Menelaus denique Aiacis hortatu Antilochum legatum ad Achillem mittit. 25 ad v.H244 215 Decii Ausonii in lib. 26 –ro addidi | –os addidi || 39 –ro addidi | –os addidi 49 inermis, egreditur, conterritisque Troianis, super alios aliis praecipitantibus, late fuga et latius formido porrigitur. Eodemque f.42v = p.84 tempore et | Vulcanus exhortatus a Thetide, tota nocte (quam longa est) caelestia in gratiam Nymphae arma molitur. ad v.H258 218 Qui simul ac) Decimi noni Homericae Jliados libri argumentum 5 f.42v = p.84 fere totum in breuissimo versuum meorum compendio iacet. quemadmodum Achilles foedus cum Atridis icit, muneraque permulta cum Briseide recipit. denique elegantibus illis armis ornatus, in proelium egreditur, Xanthi equi sui velut augurio percepto, qui illum haudquaquam in patriam remeaturum, sed apud 10 Troiam moriturum vaticinatus est. Nam simul atque currum conscendit ille miserandum in modum adhinnierat. ad v.H258 219 Decii Ausonii in lib. 13 –ro addidi | –os addidi || 36 Pi– addidi | –omerus addidi || 38 –neidos addidi || 43 / addidi 50 eripui, cuperem cum vertere ab imo Structa meis manibus periurae moenia troiae.* ad v.H261 223 Decii Ausonii in lib. loco aureus ille noster Philostratus, cum Aiacem et Vlyssem ______3 Ausonii etc.] D.M. Ausonius Periochae in Homeri Iliadem 20 || 11 Iliados etc.] Il. 21 || 28 ibid. 21.210. Vide comm. ad sch. 224 || 30 Ausonii etc.] D.M. Ausonius Periochae in Homeri Iliadem 21 || 38 Rhapsodiarum etc.] Il. 22 – 23 || 44 Philostratus etc.] imo Il. 23.736 – 737. Vide comm. ad l. ______ 1 / addidi || 3 –ro addidi | –os addidi || 28 –omerus addidi | –omerus addidi || 30 –ro addidi | –os addidi 51 i)sopalei=j, hoc est in pugna aequales fuisse ait. Ah adferte mihi peluim, vt huiusmodi deliria, quae hisce auribus hausi euomam. Jam enim malum hoc increbrescit, quod Aiax Vlyssi aequalis in pugna fuerit. Homero autem iudice vel etiam is Aiax inferior est, quem Philostratus vel Cyclopas, si tunc Cyclopes vlli fuissent, facile 5 debellaturum fuisse asserit. et Meriones, Homero etiam iudice, f.45r = p.89 Teucrum arcu superat. | Diomedesque denuo Aiacem illum vicit, qui tamen nullo in certamine, quod ab armatis edi soleat, vulnerari posse videbatur, et eum ter in collo vulneraturus erat, qui quod se strenue armis suis defensaret, idcirco a)/trwtoj hoc est inuulnerabilis in 10 fabulis enuntiatus est. Atque hic quidem suis ex operibus satis innotuit. Cum enim solus contra innumeram Troianorum multitudinem decertaret, innumeros Troiorum iaculorum ictus in clypeo excepit, Troianis eum propius persequentibus, atque in affabrefactis galeae kompfa/loij et kanaxw/sesin impetitus, cum 15 Graeci prorsus omnes in fugam versi sunt, ab ictibus nullum vulnus accepit. nunc autem Diomedes eum vulnerat, et Vlysses denuo vincit. vt et Homeri gloriam Polypoetes ita vt postea Platoni Remp. ______1 Ah – 2 euomam.] vide A1, f.23v – 24r. Cf. Ar. Nu. 907 || 4 Homero etc.] locus incertus. Vide comm. ad l. || 5 Philostratus etc.] Philostr. Her. 719.28 – 33. Vide comm. ad l. || 6 Homero etc.] 23.859 sqq. || 7 vicit etc.] ibid. 23.812 – 825. Vide comm. ad l. || 11 fabulis etc.] sc. Pi. I. 6.42 sqq.: Tz. ad Lyc. 455: Scholia in Homeri Iliadem 23.821a2; 23.822 || 12 Cum – 17 accepit] sc. Il. 16.102 – 108. Vide comm. ad l. || 18 Homeri etc.] ibid. 23.836 – 849 | Platoni etc.] Pl. R. || 19 philosophis etc.] scriptores incerti || 20 Assyrio etc.] pictorem quendam sui temporis innuit Tzetzes. Vide comm. ad l. || 30 Verg. A. 1.393 – 398 || 33 Homerus etc.] Il. 23.257 sqq. || 34 Alii etc.] scriptores incerti. Vide comm. ad l. ______ 19 –ublicam addidi || 30 –eidos addidi 52 ad v.H267 231 Decii Ausonii in 22. Jliados Periocha. Hector singulari certamine -298 cum Achille congreditur, Priamo atque Hecuba, ne pugnaret, f.45v = p.90 orantibus: Minerua e contrario specie Deiphobi, vt dimicet adhortante. Hector interfectus et religatus ad currum, ter circum moenia Troiana raptatur. Deinde lacerum corpus defertur ad naues, 5 vltioni Patrocli, et victoris iracundiae ad vlteriora supplicia reseruandum. ad v.H299 232 Decii Ausonii in 23 Jliados Periocha. Funebres ludi in honorem -303 Patrocli frequentantur, quibus Diomedes equis superat, lucta et cursu f.45v = p.90 Vlysses, alioque alii genere certationis antestant. 10 ad v.H304 233 *Tertia post decimam) Hyperbatica solis orientis chronographia f.46v = p.92 versibus quatuor et viginti constans. nimirum vsque ad hunc versum Tunc quoque tunc homines inter vilissimus omnes.* ad v.H305 234 Saturnia) Iuno aer ipse est, cuius respiratione viuimus. caeterum f.46v = p.92 nonnullis philosophis caelum exhalationibus conflatum esse placuit. 15 ad v.H305 235 Natum Acmone) Caelum a)/kmonoj filium esse ait, para\ to\ pro\j -306 th\n ki/nhsin mh\ kekmhke/nai, kai\ kopia=n. quod ex motu nullum v f.46 = p.92 laborem aut defatigationem percipiat. Porro caelum ipsum idem Tzetzes e)mpedo/moxqon vocat, w(j sfairoeidh=, quia orbiculari forma constet. Eius enim motus firmus est, et constans, quia circa eundem 20 locum in orbem circumferatur. ad v.H309 236 Saturnique viam) Saturni et Titanum nomine hemisphaerium f.46v = p.92 inferius, vt Jouis appellatione superius intelligi solet. ad v.H315 237 Nox nigra pulcram Auroram) Jn principio Erebus et Chaos erant. -316 ex quibus postea dies emersit. nimirum postea quam disiuncta sunt. 25 f.46v = p.92 Totum autem hoc nihil aliud est, quam poetica fabula a me ipso conficta. ad v.H322 238 Phoebo comitata madente) Solem Tzetzes a(litrefh= vocat, quasi f.46v = p.92 dicas, qui mari alitur. Nam | Stoιci, inquit ille, solem ex mari f.47r = p.93 inflammari, vt Lunam ex aquis poculentis autores sunt. 30 ad v.H338 239 Ast aquilae dextros) Dextra sunt orientalia. et aues quae ab f.47r = p.93 oriente conspiciuntur, boni sunt ominis. nisi forte querulas voces deglutiant, vel inauspicatum quid et indecens agant aut patiantur. ad v.H340 240 Mox igitur mulis carpenta) Hoc loco Tzetzes hasce curruum v f.47 = p.94 Graecorum differentias notat. )Aph/nh, inquit, vehiculum est, quod a 35 duobus mulis vehitur. Ke/lhj autem mono/stoloj i(/ppoj, equus qui ab vno sessore agitatur, et regitur. Cunwri\j, quicquid ex duobus constat. (/Amaca, currus qui a bobus trahitur, (/Arma vero proprie, to\ te/qrippon, seu quadriga. ad v.H342 241 *Jnnumeras) Certo numero tamen apud Homerum referuntur. 40 f.47r = p.93 eoque duodenario. Enumerat enim duodecim peplos, duodecim f.47v = p.94 tunicas simplices, duodecim | tapetas, duodecim pallia elegantia, duodecim tunicas, auri talenta decem, duos nigros tripodas, quatuor lebetas, vna cum elegantissimo poculo.* ______1 Ausonii etc.] D.M. Ausonius Periochae in Homeri Iliadem 22 || 8 Ausonii etc.] ibid. 23 || 12 versum etc.] H 328 || 15 philosophis etc.] sc. fortasse Heraclit. Test. 1.72 – 74 || 16 ait etc.] A1, f.24v. Cf. Tz. H 277; Tz. sch. II.277 || 28 Tzetzes etc.] A1, f.24v. Cf. Tz. H 291; Tz. sch. II.291a || 29 Stoici etc.] sc. Posidon. Philosophus frg. 262 et alii, de quibus vide comm. ad l. || 34 Tzetzes etc.] A1, f.25r. Cf. Tz. sch. II.304a || 40 Homerum etc.] Il. 24.229 – 235 53 ad v.H342 242 Selecta talenta) Talentum quinque significat. primo staterae v f.47 = p.94 lances. 2 vnicum nomisma. 3, id quod hodie kenthna/rion vocamus, qua in significatione Josepus vtitur cum ita scribit. kai\ u(pe/r)r(ipton li/qouj talantiai/ouj. et graues super iniiciebant lapides. 4. Apud Homerum et veteres, vt hoc loco, nomismatum sex milia. 5 Est et 5 apud Atticos paruum quoddam talentum, vel centum, vel decem nomismata. imo vero vt exploratum habeo trecenta sexaginta nomismata. ad v.H347 243 Redire iubet Priamus) Homerus in curru ab equis vecto Priamum f.47v = p.94 solum cum suo Jdaeo ad Achillem venisse ait. Dionysius vero 10 Siculorum tyrannus in Tragoedia Andromache, de redemptione Hectoris scribens Priamum iter eo fecisse ait, pro vt misera vitae conditio exposcebat. *Caeterum de misera Priami senecta vide Aristotelem lib. ______ 3 Josepus etc.] J. BJ 3.167 kaiì talantiaiÍoi li¿qoi me/geqoj e)k tw½n petrobo/lwn e)ba/llonto; 5.270 talantiaiÍoi me\n ga\r hÅsan ai¸ ballo/menai pe/trai || 5 Homerum etc.] locus incertus. Vide comm. ad l. || 9 Homerus etc.] Il. 24.322 – 325 || 10 Dionysius etc.] sc. fortasse Dionys. Trag. frg. 2a. Vide comm. ad l. || 14 Aristotelem etc.] r Arist. EN 1100a || 15 Tzetzes etc.] A1, f.25 . Cf. Tz. H 329; Tz. sch. II.329 || 29 Pherecydae etc.] Pherecyd. frg. 99 || 36 Ae. 14 –ro addidi | –orum addidi | –itulo addidi || 36 –neidos addidi 54 ad v.H423 250 Pallet, et ex nimbis) e)ri/doupa ne/fh vocat Tzetzes, ex quorum f.50r = p.99 scilicet attritu et collisione tonitrua fiunt. ad v.H424 251 Densa cadunt terris) Nubes enim condensatae grauissimam f.50r = p.99 humoris sui partem effundunt, tenuissimam vero et leuissimam in aerem transmutant. 5 ad v.H439 252 Hectora redde patri) Hector quasi e)xe/twr, id est krathtiko\j kai\ r f.50 = p.99 fu/lac, tutor et custos vrbis, Attici autem verbum e)/xw aspirant a)mfe/xei dicentes, itidem et e)fi/shj et caetera. Jones autem omnia tenui spiritu efferunt. ad v.H439 253 Redde Hectora magnanimum) Epanadi-|plosis figura, seu 10 -440 superiorum repetitio, quae ad orationis ornatum pertinet. f.50r = p.99 f.50v= p.100 ad v.H446 254 tandem tamen et ipse collacrymat) ï eo. ______1 Tzetzes etc.] Tz. H 371 || 14 ï etc.] imo H 446. Vide comm. ad l. || 15 Ae. 14 –dem libro addidi | –u addidi || 15 so–addidi | –neidos addidi | –u addidi || 19 –etum addidi | –itulo addidi || 27 –ilium addidi | –os addidi || 33 –ilius addidi | –neidos addidi 55 ad v.H468 257 Mox Phoebas Cassandra) )Apo/llwn siue sol dicitur, para\ to\ r f.52 = p.103 fa/oj kai\ lamphdo/na ei)=nai tou= bi/ou, quod vitae lumen et facula sit. Foi=boj autem vates tam vir quam faemina, para\ to\ fa/oj ei)=nai tw=n mello/ntwn a)pobai/nein a)proora/twn kai\ skoteinw=n. quia futuris improuisis et obscuris lumen addat. Ea enim vates dissoluunt et 5 interpretantur. ad v.H486 258 Effoetique senes) tlhsipo/nouj ge/rontaj vocat Tzetzes, non qui f.52r = p.103 multa strenue praestare possent, sed qui multa olim perpessi fuissent. ad v.H500 259 Mox et Abarbarea) Abarbarea, Bucolionis vxor, qui Priami frater f.52r = p.103 nothus erat. 10 ad v.H500 260 Phrontis Panthi vxor, qui Priami frater erat. f.52r = p.103 ad v.H500 261 Theano Antenoris vxor Troianaeque Palladis sacerdos. f.52r = p.103 ad v.H501 262 Laothoe Priami pellex, Alti Lelegum regis filia. Lelegum porro 15 f.52r = p.103 ciuitas Pedasus, quae Monieia prius dicebatur. Ex hac Laothoe f.52v= p.104 Priamus | Lycaonem et Polydorum sustulit. ad v.H501 263 Clytius Priami frater fuit. f.52v= p.104 ad v.H502 264 Oenone prior Alexandri coniux, Oenei vel Cebrenos filia fuit. 20 f.52v= p.104 ad v.H510 265 Aesacus atque Helenus) Aesacus filius Priami et Arisbes f.52v= p.104 Meropis filiae, quam Priamus ante Hecubam habuerat, Hyrtacoque dederat. ad v.H517 266 Verticibus nudis) Tzetzes sic habet, 25 f.53v= p.106 pa/ntej e)p' a)skepe/ej kai\ a)krh/demnoi kate/pipton, muro/menoi goo/wntej, a)ne/rej h)de\ gunai=kej. vbi sic adnotat, Dictiones inquiens, dictionibus reddidi. Nam de viris a)skepe/ej, pileis ablatis, de faeminis autem a)krh/demnoi, calanticis ablatis, dixi. Figura porro a)po/dosij, e)pagwgh\, et ei)sfora\ seu 30 Redditio, inductio, et illatio dicitur. Reddo enim et induco et infero cuiquam quod suum est. Caeterum de Jnductione illa, quae syllogismo aduersatur, et de ei)sfor#= seu illatione, quae progymnasmatis, seu Rhetoricis praeexercitamentis accensetur, pluribus hic agere, huius instituti non est. 35 ad v.H531 267 Idaeo vertice) Ida mons est, ab Ida Jouis regis nutrice v f.53 = p.106 denominatus, vel quod vndique conspicuus sit et sublimis *para\ to\ i)dei=n, a videndo.* ad v.H531 268 Nymphae) Nymphae dicuntur omnia ta\ newsti\ faino/mena, kai\ v f.53 = p.106 fuo/mena, hoc est, quae recens | apparent et producuntur. verbi gratia, 40 f.54r= p.107 recens enatae aquae, Naiades nymphae: ouium balatus quae et Epimelides: quae in montibus enascuntur omnia, quae et Nereides: libri recens compositi editive, qui et Nymphae et Musae vocantur: et caetera id genus innumera. ad v.H532 269 Adgemit aegra Helle) Pro Hellesponti maris fragore, Helles 45 f.54r = p.107 gemitum dixi, animatum sermonem dulcemque faciens. vnde dictus etiam est Hellespontus ab * Helle Athamantis Thebarum regis et Nepheles filia quae cum Phryxo fratre nouercales insidias fugiens ______7 Tzetzes etc.] A1, f.27r. Cf. Tz. H 426 || 25 Tzetzes etc.] A1, f.27v. Cf. Tz. H 453 – 454; Tz. sch. II.453 56 arieteque velleris aurei vecta vt Colchos peteret iuxta Byzantium marinis conterrita fluctibus in mare decidit submersaque est. et a se mare ipsum denominauit, quod a Tenedo ad Propontidem satis angustum protenditur.* ad v.H533 270 Maeret, et aeriis) Ob tenebrationem illam nubium et modicam 5 f.54r = p.107 pluuiam, terraeque mugitus, quae exequiarum Hectorearum tempore acciderunt, (leuiter simul et oratoria cum grauitate Apollini seu soli, Joui seu caelo et terrae sensum tribuens) Apollinis in nubibus occultationem, Jouisque lacrymas propter luctum Hectoris effusas voco. Caeterum si rebus inanimis lacrymae tribuantur, figura est, 10 quam gluku/thta seu dulcedinem Rhetores vocant. ad v.H539 271 Praescius ille Meton) Hic Meton optimus fuit | mathematicus, a f.54r = p.107 quo Mathematici omnes ea excerpserunt hauseruntve, quae de futuris f.54v= p.108 vaticinati sunt. Hic breuem esse hominis vitam dicebat, ita vt ex sono ipso deprehendi posset, intra quot annorum spat ia mundi huius 15 orbiculus absoluendus sit. tunc tamen magno cum sonitu absolutum iri dicebat, cum septem stellae in Aquario Saturni domo conuenerint. *Locum hunc prorsus assimilem de planetarum omnium a)pokatasta/sei vltima vide apud Sibyllam Erythraeam Oraculorum lib. ______11 Rhetores etc.] sc. Hermog. Id. 2.4.126 sqq. || 14 Hic etc.] locus incertus. Vide comm. ad l. || 19 Sibyllam etc.] Oracula Sibyllina 2.194 sqq. a)xlu\j ga\r zoferh\ skepa/sei to\n a)pei¿rona ko/smon etc. / kaiì to/te dh\ potamo/j te me/gaj puro\j ai¹qome/noio / r(eu/sei a)p' ou)rano/qen kaiì pa/nta to/pon dapanh/sei etc./ a)ta\r ou)ra/nioi fwsth=rej ei¹j eÁn surrh/cousi kaiì ei¹j morfh\n pane/rhmon / aÃstra ga\r ou)rano/qen te qala/ssv pa/nta peseiÍtai et comm. ad l. || 22 Dauidis etc.] LXX Ps. 101.26 – 27 || 23 Petri etc.] 2 Ep. Pet. 3.10 || 29 firmicus etc.] Firm. 3.1.9 nec eo usque se intentio potuit humanae fragilitatis extendere, ut originem mundi facili possit ratione aut concipere aut explicare, praesertim cum CCC milibus annorum maior apocatastasis, id est redintegratio, per pyrosin aut per cataclysmum fieri consueverit; 3.1.15 Apocatastasin per pyrosin et per cataclysmum fieri et nos diximus et ab omnibus comprobatur. Substantia etiam humani corporis completo vitae cursu simili ratione dissolvitur || 31 et hic – 36 annum] imo Serv. A. 3.284 || 31 Ciceronis etc.] Cic. Hort. 1.1.1.81. Vide comm. ad l. || 33 metone – 34 eudoxo] vide comm. ad l. || 34 Tullio etc.] Cic. N.D. 2.51 sqq. ______ 20 –ro 2 addidi || 23 –mo addidi | –iui addidi || 29 –bro addidi | –itulo addidi || 36 –neidos addidi 57 Nicetas Choniates li. ______1 Choniates etc.] vide translationem Thesauri Orthodoxae fidei Nicetae Choniatae a Morello factam apud P. r Morellum, 1580, p.9 . Cf. M. Psellum, De omnifaria doctrina, 161. Vide comm. ad l. || 2 Ouidianos etc.] imo Ov. Met. 1.256 – 258 | Heracliti etc.] vide Heraclit. Test. 1.49 – 52 et comm. ad l. || 5 nicet/ 1 –bro addidi | –oxiae addidi | –itulo addidi || 5 –ina addidi | –ae addidi || 6 –cipio addidi || 14 –bro addidi || 17 –ro addidi | –itulo addidi | –ina addidi || 25 –ius addidi 58 ad v.H559 276 *Angusto moxque sepulcro) Εx antitheto seu contrarietate f.55v= p.110 ornatum quaesiuit, vt Virg. 2 –ilius addidi | –eidos addidi || 5 –ium addidi | –orfw/sewn addidi | –u addidi || 6 / addidi || 7 –ilius addidi | –icon addidi | –u addidi || 8 –us addidi || 9 –bro addidi | –iarum addidi | –u addidi || 10 / addidi || 12 –os addidi || 19 –endarum addidi | –i addidi || 21 –neidos addidi || 23 –ilius addidi || 24 –eidos addidi || 25 –ro addidi || 34 –u addidi || 38 –ili addidi | –eidos addidi 59 tangit. nam furor bellicus intelligitur. ad v.PH16 286 Aliisque disertis) Ad Herodotum respiciens, aliisque disertis dixi. f.58v= p.114 *et bene disertis, quia Lysias orator fuit Atheniensis, Hellanicus vero et Herodotus historiographi.* ad v.PH23 287 Quidam tamen Hectoris illam Accitu) Decten et Joannem 5 -24 Antiochenum intellige. *quid si di/kthn pro De/kthn legamus, vt f.58v= p.114 Dictys Cretensis intelligatur?* ad v.PH28 288 Nanque sagittiferum) Haec dico ad Quintum respiciens, Jlle enim f.58v= p.114 quemadmodum antea diximus, cum duodecim Amazonibus tantum penthesilaeam venisse ad pergama scripsit, cum subduceret se ab 10 odio quod sibi ob sororis caedem conflauerat. ad v.PH36 289 Ae. pedites et equites, item in fraktou\j et a)fra/ktouj, seu grauis et leuis 35 armaturae diuidunt. Et fraktoi\ quidem seu cataphracti grauisque armaturae sunt, quorum equi armantur. vero, qui seipsos a)/fraktoi tantum armant, equos vero non item. Pedites porro diuidunt ei)j yilou\j seu velites, qui et sfendonh=tai funditores et toco/tai sagittiferi dicuntur, et ei)j palaista\j, luctatores, qui eu)/zwnoi quoque, 40 seu succincti dicuntur, qui e)pilwrikia tantum induunt lwri/kia vero non item. Tertia insuper diuisione qui o(pli/tai seu grauis armaturae ______2 Herodotum etc.] Hdt. 4.117. Vide comm. ad l. || 5 Decten etc.] scriptor incertus. Vide comm. ad l. | Joannem etc.] Joannes Antiochenus frg. 24 || 7 Dictys etc.] Dictys 3.15 || 8 Quintum etc.] Q.S. 1.18 – 36 || 9 diximus etc.] sc. PH 11 – 15. Vide sch. 285 || 12 Ae. 12 –neidos addidi || 15 –eidos addidi 60 dicuntur, ita diuidi a dictis autoribus solent, vt eorum alii e)pilwri/kia, alii lwri/kia gestent. ad v.PH60 293 Lycaon) Hic gener erat Priami, ducta in vxorem Laodice eius f.59v= p.116 filia. ad v.PH68 294 Ae. 5 –neidos addidi || 8 –neidos addidi || 10 –neidos addidi || 13 –neidos addidi || 15 –ίτου addidi | –iorum addidi || 18 –icon addidi || 19 –ilii addidi | –ro addidi 61 quidem ex ore aquam protruderet, atque spiritus reflatione in spumam conuerteret: sanguine autem spumam violentia fraeni irroraret. Cum ergo iam de pictura dubitaret, spongiam qua depingendo vtebatur, circum fraenos traxit, quae cum multis coloribus spumae non absimilibus praedita esset, picturam suo facile colore decorauit. 5 Atque ita quod volebat Apelles non arte sed forte fortuna perfecit.* | f.60v= p.118 19 signa equi ge ne r osi qualemque venatori necessarium ait, Oppi. ______8 Oppi. 8 –anus addidi | –ro addidi | –etikw=n addidi || 9 –ibus addidi || 17 –neidos addidi || 28 –ander addidi | –andro addidi | –bro addidi | –apitulis addidi || 29 –liqua addidi | –bro addidi | –apitulo addidi | –bro addidi | –apitulis addidi || 30 –bro addidi | –apitulo addidi || 39 –o addidi | –bro addidi || 40 –gua addidi 62 ad v.PH126 305 Aen. 1 –eis addidi || 4 –eis addidi || 13 –neidos addidi || 16 –neidos addidi | –nuro addidi | –ne addidi || 26 –eton addidi || 27 –itum addidi | –ibus addidi || 28 –gicon addidi || 30 –neidos addidi 63 recens partum, hoc est a)strizo/menon inter astra relatum dixi. ad v.PH175 317 hyp 2 –allage addidi || 4 –neidos addidi || 6 –neidos addidi || 22 –ados addidi || 24 –bro addidi | –u addidi || 25 –dem libro addidi || 26 –u addidi | –ine addidi || 28 –eidos addidi 64 v f.65 = p.128 3 Toxophone, quod arcubus caedes perpetret, | a To/coj arcus, et fo/noj caedes. 4 Toxoanassa, eiusdem pene e)tu/mou cum praecedente, quasi dicas artis sagittandi regina, To/coj arcus, a)/nassa regina, princeps. 5 Gorytoessa, quasi pharetris abundans, nomina enim Graeca in o/eij, 5 quae faeminina in o/essa, neutraque in o/en habent, idem pene cum Latinis in osus significant, vt sit gwruto/eij, essa, en, quasi pharetrosus, a, um, detur verbi venia. 6 Pharetra, notum. 7. Jodoce, idem cum Pharetra. deducitur autem ab i)o\j telum et 10 de/xomai recipio. nam de/xomai in compositis in doke/w transit. 8 Andro, a nomine vir, vt Virago a viro Latinis. a)nh\r h( e)p' a)ndro\j, kai\ polemikh/. 9 Ioxia, h( ce/ousa i)ou\j quae sagittas expolit. 10. Biostrophe, h( klw/qousa ta\j neura\j, quae neruos arcus 15 circumuoluit, a bi/oj arcus et stre/fw voluo. 11 Androdaixa, quia viros persequitur, a)nh\r vir, dai¿+zw, diuido, corrumpo. 12 Aspidocharma, quia clypeis decertet, a)spi\j clypeus, xa/rmh, pugna. 20 13 Chalcaor, ab ense aereo vt Chrysaor et Chrysaorius, ab aureo, xalko\j aes, a)/or ensis. | r f.66 = p.129 14 Eurylophe, a galeae latitudine, eu)ru\j latus, et lo/foj galea. 15 Thorece, a)po\ tou= qw/rakoj Jonice, quia loricam induerit. 16 Cnemis, a)po\ th=j knhmi/doj tibia, ocrea. 25 17 Hecate, quia e(ka\j longe iaculetur, qua ratione Apollo quoque e(kathbo/loj et e(kathbele/thj longe iaculans dicitur. 18. Anchimache, quod manum comminus cum hoste conserat, a)/gxi comminus, ma/xh pugna. 19 Andromache, eiusdem pene e)tu/mou cum Antianira, quasi dicas 30 viros armis impetens, Hoc nomine fuit Hectoris vxor supra in fine Homericorum. Fuit et Palladae Grammatici vxor in quam ille hoc lepido epigrammate ludit Epigr. ei)j grammatikou/j. ad v.PH217 325 Hae sunt praecipuae.) Plures enim ad Troiam venerunt 35 r f.66 = p.129 Amazones quam Quintus Smyrnaeus existimet, qui duodecim tantum venisse ait. (supra. eo. ______32 Homericorum etc.] H 409 || 33 epigrammate etc.] imo AG 11.378 || 36 Quintus etc.] Q.S. 1.18 – 36 || 37 supra etc.] sc. PH 11 – 12. Cf. sch. 284. Vide comm. ad l. || 38 Verg. A. 11.870 – 873; 11.879 – 880 ______ 33 –ammatum addidi | –ro addidi || 37 –dem libro addidi | –u addidi || 38 –neidos addidi | –ne addidi 65 ad v.PH235 327 virginitatis signum. vt et apud propert 1 –ium addidi | –bro addidi || 2 –iarum addidi | –u addidi || 10 –bro addidi | –iarum addidi | –u addidi || 11 / addidi 66 toco/tai, seu arcitenentes aut sagittarii, alii denique Tarantini. Tarantini porro sunt, qui r(ipta/ria hoc est vibrant, quales sunt Arabes. ad v.PH268 334 Hippagines multas) Hae sunt variae nauium species. f.68v= p.134 5 ad v.PH276 335 Ae. 6 –neidos addidi | –u addidi || 8 –neidos addidi || 11 –neidos addidi | –ina addidi || 14 –neidos addidi | –ne addidi || 16 –bro addidi | –u addidi || 18 –neidos addidi | –ina addidi 67 quae nunc barbarico nomine Beryntera dicitur. quemadmodum Seli, de quibus hic agitur, Selitera. ad v.PH339 345 In hos vt et in ingratos grauiter animaduertebant persae. f.70r= p.137 xenoph. ______4 xenoph. 4 –on addidi | –bro addidi | –ei/aj addidi | –ina addidi || 9 –io addidi | –dem libro addidi | –u addidi || 11 –neidos addidi || 13 –ulus addidi | –bro addidi || 19 –ina addidi | –ariorum addidi | –is addidi | –i addidi || 20 –bro addidi | –u addidi || 21 –u addidi || 22 –etikw=n addidi || 23 –neidos addidi || 26 –neidos addidi | –is addidi || 29 –neidos addidi || 37 –ius addidi | –bro addidi | –u addidi || 38 –ium addidi 68 ad v.PH386 354 Ae. 1 Verg. A. 12.926 – 927 || 3 ibid. 10.662 || 6 Aen. 1 –neidos addidi | –ne addidi || 3 –neidos addidi || 6 –eidos addidi | –u addidi || 27 –ianus addidi | –etikw=n addidi || 28 –ianus addidi | –eutikw=n addidi || 29 –inis addidi | –ianus addidi | –icorum addidi || 30 –inis addidi || 35 –eidos addidi | –u addidi 69 Troilus hic situs est patriis in Troados oris, Aeacidae dextra qui puer occubuit. ad v.PH418 361 Imitatur Daretem Phrygium. -445 f.73r= p.143 5 ad v.PH446 362 Dares li. 6 –bro addidi | –u addidi || 7 –n addidi || 8 –u addidi || 9 –bro addidi | –u addidi || 12 –gius addidi | –bro addidi | –u addidi || 14 –ibus addidi | –ii addidi | –ne addidi || 15 –orfw/sewn addidi || 20 –ii addidi || 21 –bro addidi 70 summo vertice haedum vel agnum ligant, foueamque ramis fragilibus et foliis circumtegunt. Voce animalis audita leo ad praedam exilit, confestimque ramis irretitus in foueam decidit. Tunc venatores solidam quandam domunculam extruunt, quae arte quadam claudatur et aperiatur. in eaque carnes cruentas ad foueae orificium demittunt, 5 quarum desiderio leo in domunculam ascendit, atque ita demum in venatorum manus incidit. ad v.PH460 366 quem vox acu t a miserabilis haedi. f.74r= p.145 ad v.PH480 367 Vnde Ouid. ______8 vide comm. ad l. || 10 Ouid. 10 –ius addidi | –ne addidi | –orfw/sewn addidi || 27 –ina addidi 71 ad v.PH522 374 Uestibus ambrosius et haeret odos) Schema est a)stei+smo\j, quod -523 et xarientismo\j dicitur, hoc est orationis vrbanitas quaedam et f.76v= p.150 venustas. Hoc enim dico, Graecorum quamlibet heroum et semideorum vestes aspectu Dearum huiusmodi, siue maris exundatis, suaui odore fuisse perfusas. inprimis autem tibialia femoralia et 5 braccas. Eiusdem sententiae est hoc in Achillem incerti autoris epigr ______7 epigr 7 –amma addidi | –bro addidi | –apitulo addidi || 11 –neidos addidi | –u addidi || 23 –ij addidi || 24 –eidos addidi || 30 –orfw/sewn addidi | –u addidi | –ne addidi || 36 –ius addidi | –bro addidi || 37 –ne addidi 72 ae ad v.PH552 382 metam. ______ 1 metam. 1 –orfw/sewn addidi | –ne addidi | –bro addidi || 2 –ibus addidi || 15 –aeum addidi | –bro addidi | –ti addidi | –lematis addidi || 16 –bro addidi | –rammatum addidi | –itulo addidi || 17 –ro addidi || 18 –aeus addidi || 19 –eidos addidi || 27 –ius addidi | –orfw/sewn addidi || 28 –ula addidi | / addidi || 29 / addidi || 30 / addidi || 32 / addidi || 33 / addidi || 35 / addidi || 36 / addidi 73 busto. Caeterum nostrum hoc est in Polyxenam epigramma. Ilias hic virgo tumulata quieuit. honoram Seruitio mortem praeposuitque graui. ad v.PH578 387 Palladium Teucris rapiant) Palladium dicebatur ligneum f.78v= p.154 Mineruae simulacrum, hasta et colo insignitum, magnitudine trium 5 cubitorum. Pherecydes porro ait quoduis simulacrum non manu factum, et quicquid e caelo in terram deciderit, Palladium dici. cuiusmodi fuisse subiungit et hoc, quod in oppido Phrygiae Pysinunte de caelo lapsum est. Jon hoc ipsum ab Asio Astronomo factum esse, vt ciuitas illa in qua reponeretur, inexpugnabilis esset, atque ipsum 10 Troi dono dedisse scribit. Apollodori autem ea est sententia, Mineruam apud Tritonem educatam fuisse, cui filia nomine Pallas fuerit, quam Minerua aggressa occiderit. factique postea paenitens simulacrum eius exsculptum erexerit. collocatumque iuxta Jouem diuinis honoribus prosecuta sit. Cum autem Jlium ab Jlo conditum 15 esset, Electra simulacrum illud eo transtulerit. Caeterum Pallas mythice eadem dicitur quae Minerua, vel quia e Jouis capite exilierit, pa/llousa ta\ o(/pla, hoc est arma quatiens et vibrans, vel quia cor Bacchi adhuc pallo/menon hoc est palpitans ad Jouem detulerit, vel quia in Deorum pugna Pallantem gigantem interfecerit, vel Pallantem 20 proprium patrem, qui ei stuprum inferre parabat, vel ei quam Tritonis filiam fuisse testatur Apollodorus. ad v.PH580 388 Diomh/dhj kaiì o)dusseu\j to\ palla/dion kle/yantej nukto\j -582 e)panh/esan. e(po/menoj de\ o)dusseu\j to\n diomh/dhn e)boulh/qh f.78v= p.154 a)pokteiÍnai. e)n tv= selh/nv de \ i¹dwÜn th\n skia\n tou= ci¿fouj o( diomh/dhj 25 de i¿saj to \n o)dusse/a e)poi¿hse proa/gein pai¿wn au)tou= t%½ ci¿fei to\ meta/frenon. Suid. 1 epigramma etc.] vide A1, f.37v || 6 Pherecydes etc.] Pherecyd. frg. 101. Vide comm. ad l. || 9 Jon etc.] sc. fortasse tragoedia Ionis Phrouroi. Imo I. Malalas Chronografia 109. Vide comm. ad l. || 11 Apollodori etc.] Apollod. 3.143 – 144. Cf. 1.37 || 27 Suid. 27 –as addidi | –io addidi || 28 –ero addidi || 30 / addidi | –dos addidi || 32 –bro addidi | –u addidi || 36 –es addidi || 37 –dem libro addidi | –u addidi || 38 –um addidi | –ina addidi || 39 –ne addidi 74 scribit. Aliorum ea sententia est, vt Ulysses solus vltro, nec vllis oraculis adactus, ad Neoptolemum venerit, eumque Troiam ad Graecos vna cum Philocteta deduxerit. ad v.PH605 393 hinc restituị Tryphiodori mendum vers. 55. Lh/sh men e)ou=sa. -607 imo Dhidamei\h etc. 5 f.79r= p.155 ad v.PH608 394 Αe. 4 –u addidi || 7 –neidos addidi | –acha addidi || 21 –orfw/sewn addidi | –ula addidi || 37 –ius addidi | –orfw/sewn addidi 75 Transfuga ni vates Troia petiisset Achiuos Deiphobi atque Helenae execratus adultera pacta. Orpheus denique scribit Helenum hunc ex siderita gemma vocibus humanis loquente omnia didicisse, quae Troiae affutura essent. tuncque solum ad Graecos contendisse, atque omnia eis predixisse. 5 f.81r= p.159 Orphei versus hunc | in modum se habent. Tunc Helenus Danaos Teucris inferre parabat Exitium et Lemno caesorem accersere fratris. Jdem alio loco sic ait. Sic patriae exitium vates monstrabat Atridis 10 Laomedontiades Phoebaeae carmine gemmae. vide Orphei loca in cod. 12 –ice addidi || 20 –bro addidi | –itulo addidi || 21 –ultimo addidi || 34 –bro addidi | –itulo addidi | –ina addidi 76 f.86v= p.170 inspectione extorum | portendebantur. Quaquidem nocte Ulysses a Troianis cognitus est, Helenaeque et Hecubae miseratione ab anicula dimissus est, Palladioque manibus Antenoris accepto, egressus, Diomedeque iuxta moenia, vbi eum paulo ante reliquerat, inuento, ad f.82r= p.161 Graecos postliminio rediit. | petierant 5. milia talentorum auri 5 totidemq u e argenti et centena milia tritici eaque per annos decem. oblato su [(unum verbum)] duo millia etc Dictys li. 7 –bro addidi || 8 –itulis addidi | 10 –em addidi | –ados addidi || 11 –um addidi | –u addidi || 13 –eidos addidi || 16 –ius addidi | –u addidi || 18 –eae addidi | –u addidi || 27 –as addidi || 30 –neidos addidi | –u addidi || 33 –bro addidi || 34 –io addidi | –us addidi | –ina addidi 77 fuisse, qui cum Graecorum primus exiisset, a Troianis interemptus sit. ad v.PH745 415 742) Aiax longus erat) Locrus Aiax filius fuit Oilei et f.87r= p.171 Callimaches. ad v.PH762 416 759) -nudumque Sinona relinquunt) Sinon Ulyssis nepos erat, 5 f.87r= p.171 seu fratris eius filius. ad v.PH786 417 783) Tryphiodore mihi) Tryphiodorus hic eius libelli autor est, r f.87 = p.171 qui (/Alwsij Troi/aj, hoc est De excidio Troiae inscribitur, vbi sic ait, Humentique legunt flores de flumine, possint Queis fatalis equi crines ornare, iubasve. 10 ad v.PH791 418 788) A quodam doctus) Theodamantem enim nescio quem f.87r= p.171 introducit Orpheus, sibi dicentem, haec ab Heleno Philoctetae dicta fuisse. Me Apollo vatem docuit. primumque sacramento fidem sibi f.87v= p.172 dare iussit, me nunquam mentiturum, falsave | asserturum. Orphei versus ita se habent. 15 Me puerum quondam, memini, crinitus Apollo Pandere fata viris docuit, iurareque primum Iussit, nulla vnquam mendacia vana daturum. ad sch.418 419 voce. vt ab ore. f.87v= p.172 20 ad v.PH801 420 798) Laocoon, qui solus) Laocoon Neptuni sacerdos fuit. Hic f.87v= p.172 equum ligneum hasta impetiit. Quamobrem duo ex Calydnis insulis serpentes horrenda magnitudine adnatarunt, qui Porcus et Chariboea dicebantur, et Troianis omnibus inspectantibus eius filium discerpserunt, et deuorarunt. 25 ad v.PH809 421 Ae. ______3 742] imo PH 745. Vide comm. ad sch. 407 || 5 759] imo PH 762. Vide comm. ad sch. 407 || 7 783] imo PH 786. Vide comm. ad sch. 407 | Tryphiodorus etc.] vide A1, f.42r. Cf. Tryph. 316 – 317 || 11 788] imo PH 791. Vide comm. ad sch. 407 || 12 Orpheus etc.] Orph. L. 93 – 95 || 14 Orphei etc.] vide A1, f.42r. Cf. Orph. L. 400 – 402 || 19 vide comm. ad l. || 21 798] imo PH 801. Vide comm. ad sch. 407 || 26 imo Verg. A. 2.254 – 255 || 29 imo ibid. 2.487 – 488 || 32 imo ibid. 2.364 – 365 || 35 Palaephatus etc.] Palaeph. 17.7 || 36 Hom. 26 –neidos addidi || 29 –neidos addidi || 36 –erus addidi | –seae addidi | –u addidi || 37 –ados addidi 78 ad v.PH823 426 820) Hectoridas) Astyanactem et Laodamum intelligit. Quidam f.87v= p.172 Sapernium quoque filium Hectoris fuisse tradiderunt. ad v.PH824 427 821) -Laodicen tellus absorbet hiatu) Jn vrbis Troianae excidio f.87v= p.172 cum Laodice fuga sibi consuleret, quandam in conuallem deuenit, vbi occisa est. Quae res Mythographis seu fabularum interpretibus ansam 5 dedit, vt eam chasmate telluris absorptam fuisse dicerent. ad v.PH825 428 822) Ausoniam Aeneas) Quidam dicunt Aeneam in ipso vrbis f.87v= p.172 excidio a Graecis ob pietatem dimissum fuisse atque ita | in Italiam r f.88 = p.173 venisse. Ut autem Le/sxhj, hoc est Nugo, autor est, Andromache et Aeneas, Neoptolemo in virtutis praemium dati sunt, eoque mortuo 10 Andromache quidem Heleno nupsit, Aeneas vero in Jtaliam et Tyrrheniam, seu Hetruriam peruenit. Philostratum intelligit, in quem f.85r= p.167 plura, supra li. 13 –bro 3 addidi | –u 400 addidi || 15 –ilius addidi || 16 –neidos addidi || 19 –us addidi || 22 –eae addidi | –bro addidi | –u addidi || 23 –u addidi || 27 –us addidi || 35 –chi addidi 79 Thargelionem ducem fecerit, cuius ductu et auspiciis Ilium captum f.88v= p.174 sit, Non tamen id vitio dandum reor interpreti | cum ne multi quidem scriptores Graeci hanc mensium rationem percalluerint. Quibus fortasse minus ignoscendum, quod in propria palaestra labi turpissimum sit. ignoscendum tamen, cum nulla fere Graeciae pars 5 suis sibi priuatisque mensibus non vsa sit, multa immutarit vsus, tempus obliterarit. Quo magis gratia iis habenda est, quicunque prisca illa et prope obsoleta, multisque seculis non intellecta, recentiore ratiocinio, nostraque aetate cognito subduxerunt: qua peritia Theodorus Gazae inprimis censendus et rari aliquot 10 illustresque nostra memoria viri. etc Joan. ______14 Da r e s etc.] imo Joseph of Exeter De bello Troiano 6.760 – 761 ______ 11 –nes addidi || 15 –bro addidi || 16 –u addidi || 18 –endarum addidi | –i addidi 80 ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΙΣΜΟΣ 81 1 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο συγγραφέας αναφέρει εδώ τις τρεις από τις πέντε συνολικά επιθέσεις του Τζέτζη στον Ισαάκιο µέσα στο ποίηµα. Στο πρώτο χωρίο (Η 148 – 173), µε αφορµή την αναφορά στην «αχαριστία» του Αγαµέµνονα απέναντι στον Αίαντα, ο οποίος έλαβε ευτελέστατο δώρο από τον βασιλιά για τη µονοµαχία του µε τον Έκτορα, ο Τζέτζης παραπονιέται ότι κι αυτός υπήρξε θύµα ανάλογης αχαριστίας από τον Ισαάκιο και τη γυναίκα του, που δεν τον τίµησαν όσο έπρεπε για τις υπηρεσίες που τους προσέφερε. Στο δεύτερο (PH 335 – 340), αστειευόµενος, αναφέρει ότι σε αντίθεση µε τον Κόιντο Σµυρναίο που ήταν κοντά στο τρωικό στρατόπεδο και ακροάστηκε τα λόγια του Μέµνονα προς τον Νέστορα, ο ίδιος έφυγε χωρίς να ακούσει κάτι, πεζός και δυστυχισµένος, επειδή είχε εκδιωχθεί µε βίαιο τρόπο από την πόλη της Βέροιας από τον Ισαάκιο, που µάλιστα του αφαίρεσε και τα άλογά του. Σε ανάλογο κλίµα θυµηδίας κινείται και το τρίτο χωρίο (PH 787): ο βυζαντινός συγγραφέας αναφέρει ότι τον εξαπατά ο Τρυφιόδωρος µε τις ψευδείς πληροφορίες που παρέχει στην (/Alwsin )Ili/ou, όπως ακριβώς του στέρησε την τιµή που άξιζε να λάβει ο Ισαάκιος. Ανάλογες επιθέσεις γίνονται στους στίχους PH 693 και 848. Η ταυτότητα πάντως του συγκεκριµένου προσώπου έχει προκαλέσει ερωτηµατικά στους ερευνητές οδηγώντας σε διαφορετικές απόψεις για το ζήτηµα. Παίρνοντας αρχικά ως βάση όσα αναφέρει εδώ ο Moreau και λαµβάνοντας υπόψη και το απόσπασµα από το έργο De Caesaribus του Ιγνάτιου που παραθέτει ο Γάλλος λόγιος, πρέπει να δεχτούµε ότι ο Isaacius στον οποίο αναφέρεται επιθετικά ο Τζέτζης είναι ο Ισαάκιος Α΄ Κοµνηνός, αυτοκράτορας του Βυζαντίου την περίοδο 1057 – 1059. Ωστόσο η διαπίστωση του Moreau έρχεται σε αντίθεση µε τα χρονολογικά δεδοµένα, καθώς ο βυζαντινός λόγιος γεννήθηκε γύρω στα 1110, ενώ ο Κοµνηνός είχε ήδη πεθάνει, και πρέπει να αποκλείσουµε ότι ο Τζέτζης του επιτίθεται µετά θάνατον, καθώς στα δηκτικά του σχόλια φαίνεται πως το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται και ο ίδιος ο λόγιος έζησαν την ίδια περίοδο. Άλλωστε ο Ισαάκιος δεν ήταν αυτοκράτορας αλλά διοικητής της πόλης της Βέροιας. Ο Fr. Jacobs, από την άλλη, στην praefatio της έκδοσης των Τρωικών διατείνεται πως ο Τζέτζης graves simultates gessisse cum Isaaco fratre qui e)parxi¿aj munere fungebatur in urbe Berrhoea και εποµένως ότι το πρόσωπο στο οποίο επιτίθεται ο λόγιος είναι ο αδερφός του (Jacobs, 1793, ό.π., σελ. xv). Ωστόσο ο Τζέτζης δεν προερχόταν από κάποια τόσο επιφανή οικογένεια ώστε ο αδερφός του, που πράγµατι ονοµαζόταν Ισαάκιος, να 82 κατείχε ένα τέτοιο υψηλό αξίωµα (για την οικογένεια του Τζέτζη βλ. C. Wendel, “Tzetzes”, Real-encyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft, VII A2 (1948) col. 1059 – 1060), άρα η πληροφορία του Jacobs είναι µάλλον λανθασµένη, γι’ αυτό και η νεότερη έρευνα αποµακρύνεται και από αυτή την εκδοχή. Ο Anthony Kaldellis παρατηρεί ότι και στην 6η επιστολή του ο Τζέτζης επιτίθεται στον ίδιο Ισαάκιο, ο οποίος, όπως αναφέρει, ταυτίστηκε από κάποιους µελετητές (Wendel και Magdalino στους οποίους παραπέµπει) µε τον Ισαάκιο Κοµνηνό, τον λεγόµενο Πορφυρογέννητο (1093 – µετά το 1152), γιο του Αλεξίου του Α΄, ενώ από άλλους (Varzos και Grünbart) µε τον φερώνυµο γιο του Κωνσταντίνου Κοµνηνού, ανιψιού του Αλεξίου, που ήταν µάλιστα διοικητής της Βέροιας, και ο ίδιος ο Kaldellis δέχεται τη δεύτερη εξήγηση (για τον γιο του Κωνσταντίνου) ως λογικότερη, εξήγηση η οποία άλλωστε συνάδει µε τα λεγόµενα του ίδιου του βυζαντινού λογίου. O Felix Budelmann, τέλος, αναφέρει ότι «early in his life he (Tzetzes) had a patron in the royal Isaac Komnenos, before he was dismissed in disgrace», υπαινισσόµενος προφανώς ότι ο Ισαάκ αυτός ήταν ο Πορφυρογέννητος («royal»). Ανεξάρτητα από τις απόψεις αυτές, σίγουρο πάντως είναι ότι η εκδοχή που παρουσιάζει εδώ ο Moreau δεν µπορεί να ευσταθεί. Για τον αυτοκράτορα Ισαάκιο και τον οµώνυµο γιο του Αλεξίου βλ. στα αντίστοιχα λήµµατα στο A. Kazhdan (εκδ.), Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, 1991, σελ. 1011 – 12 και 1045 – 46. Για το θέµα της ταυτότητας του Ισαακίου στον οποίο επιτίθεται ο Τζέτζης βλ. Anthony Kaldellis, “Classical Scholarship in Twelfth-Century Byzantium”, στο Charles Barber και David Todd Jenkins (εκδ.), Medieval Greek commentaries on the Nicomachean ethics, Brill, Leiden 2009, σελ. 26 – 27 και F. Budelmann, “Classical commentary in Byzantium: John Tzetzes on ancient Greek literature”, στο R. K. Gibson και C. S. Κraus (εκδ.), The classical commentary: histories, practices, theory, Leiden, Brill, 2002, σελ. 166. Πρέπει επίσης να επισηµανθεί και µια άλλη «ανακρίβεια»: η αρίθµηση των στίχων που δίνει εδώ ο Moreau (145, 333, 784) αποκλίνει από την αντίστοιχη στην έκδοση ∆. Νικήτα, καθώς ο λόγιος αρίθµησε τους στίχους του έργου στον κώδικα Α1, προσέθεσε τα σχόλια του ποιήµατος χρησιµοποιώντας για τις παραποµπές του την αρχική αρίθµηση και στη συνέχεια προχώρησε σε διορθώσεις του ποιητικού κειµένου (π.χ. προσθαφαιρέσεις), χωρίς όµως να διορθώσει την πρώτη αρίθµηση των στίχων και τις παραποµπές στο ποιητικό κείµενο, όπως εµφανίζονταν στο σώµα των σχολίων. Έτσι υπάρχει αυτή η φαινοµενική ανακολουθία. Για τον ίδιο λόγο υπάρχουν αποκλίσεις όχι µόνο στην αρίθµηση αλλά και ανάµεσα στη µορφή ενός στίχου όπως 83 αυτός εµφανίζεται στην αρχή του κάθε σχολίου (λειτουργώντας σαν τίτλος του) και στην τελική µορφή την οποία παίρνει ο στίχος µέσα στο ποιητικό κείµενο, ύστερα από διόρθωση, και µε την οποία εµφανίζεται στην έκδοση Νικήτα (π.χ. στο σχ. 33). 2 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ίσως πρόκειται για παράθεµα από το έργο κάποιου συγγραφέα, όπως υποδηλώνει το etc. µετά τη λέξη videar, ωστόσο το όνοµά του είναι ιδιαίτερα δυσανάγνωστο, ή πρόκειται για δήλωση του ίδιου του Moreau. Ανεξάρτητα από αυτό, o σκοπός του συγκεκριµένου σχόλιου – µανιφέστου είναι ξεκάθαρος: ο Γάλλος λόγιος στοχεύει στην captatio benevolentiae του αναγνώστη, σπεύδοντας να αµυνθεί σε ενδεχόµενες µελλοντικές κατηγορίες ότι ως interpres των Τρωικών του Τζέτζη δανείστηκε αυτούσιους πολλούς στίχους από τον Βιργίλιο, στην προσπάθειά του να αποδώσει στα Λατινικά το ποιητικό κείµενο. Έχοντας λοιπόν µια ιδιαίτερη ανησυχία µήπως κατηγορηθεί για λογοτεχνική λογοκλοπή, δηλώνει ευθαρσώς ότι θυµάται τα Saturnalia του Μακρόβιου, στο 5ο και 6ο βιβλίο των οποίων οι συνοµιλητές του διαλόγου συζητούν για τα λογοτεχνικά δάνεια του Βιργιλίου και διατυπώνονται µε την παράθεση παράλληλων κειµένων πολλές µοµφές εναντίον του Ρωµαίου εθνικού ποιητή. Ο Moreau φέρνει επίσης στο µυαλό του τον Γέλλιο, που στις Noctes Atticae (2.23) µέµφεται τον κωµωδιογράφο Καικίλιο Στάτιο, επειδή µιµείται δουλικά το έργο του Μενάνδρου, µε τρόπο που το λατινικό κείµενο δεν θυµίζει σε τίποτα την υψηλή τέχνη του ελληνικού προτύπου. Ξεκαθαρίζει λοιπόν τη θέση του από την αρχή, δηλώνοντας ανοιχτά ότι θα εκµεταλλευτεί για τη µετάφρασή του Βιργιλιανούς στίχους (locos Virgilianos), γιατί δεν θέλει να µοιάζει µε το κοράκι των Επιστολών του Ορατίου (1.3.18 – 20), που για να εντυπωσιάσει ντύθηκε µε ξένα φτερά και µετά γελοιοποιήθηκε, όταν έγινε γνωστή η απάτη του στα υπόλοιπα πουλιά. Η cornicula horatiana πάντως, σύµβολο του κάθε ανθρώπου που οικειοποιείται κρυφά κάτι ξένο για να εντυπωσιάσει, πράγµατι δεν σχετίζεται καθόλου µε τον Γάλλο λόγιο, ο οποίος σχεδόν κάθε φορά που δανείζεται κάποιο στίχο ή παραθέτει κάποια πληροφορία αντληµένη από άλλο έργο, δίνει την αντίστοιχη παραποµπή και κλείνει συχνά σε αστερίσκους τα δικά του σχόλια, όταν αυτά ενσωµατώνονται σε κείµενο του Τζέτζη, για να αντιδιαστέλλονται από αυτά. 3 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το δίστιχο που παρουσιάζει εµπεριέχεται σε µια συλλογή διαφόρων ελληνικών επιγραµµάτων του Jean Brodeau (Ι. Brodaeus Turonensis), η οποία εµπλουτίζεται µε σχόλια του ίδιου του εκδότη, γραµµένα στα Λατινικά. Η συλλογή αυτή ήταν γνωστή στον Moreau, καθώς παραπέµπει σε αυτή τρεις φορές (σχ. 96, 104 και 383), άρα είναι αρκετά πιθανό από 84 αυτή να αντλεί και το συγκεκριµένο επίγραµµα για τον Πίνδαρο, το οποίο µεταφράζει αρκετά πιστά (I. Brodaeus Τuronensis, Epigrammatum Graecorum annotationibus Ioannis Brodaei Turonensis, nec non Vincentii Obsopoei, et Graecis in pleraque epigrammata scholiis illustratorum libri VII etc., Francofurti, Apud Andreae Wechelli heredes Claudium Marnium et Iohannem Aubrium, 1600, σελ. 494). Παρά το ότι η πατρότητα του επιγράµµατος είναι αµφίβολη και αποδίδεται άλλοτε στον Ιωάννη Γραµµατικό τον Φιλόπονο και άλλοτε στον Ιωάννη Γραµµατικό τον Βαρβούκαλο, ο R. J. Walker θεωρεί ότι πρέπει να αποδοθεί στο Τζέτζη. Ο ποιητής του διστίχου δηλώνει αλληγορικά ότι διόρθωσε («e)ka/qhre») το κείµενο του Πινδάρου, που θεωρούσε aÃriston uÀdwr µόνο το δικό του, υπαινισσόµενος µε το λογοπαίγνιο τον εναρκτήριο στίχο του πρώτου Ολυµπιόνικου ãAriston me\n uÀdwr, o( de\ xruso\j ai¹qo/menon pu=r (Πίνδ. Oλ. 1.1) Το γεγονός ότι ούτε ο Βαρβούκαλος ούτε ο Φιλόπονος ασχολήθηκαν µε την ποίηση του Πινδάρου, ενώ ο Τζέτζης και έγραψε σχόλια και φαίνεται να διόρθωσε το πινδαρικό κείµενο από λάθη που έγιναν στα χειρόγραφα κατά τη διαδικασία της αντιγραφής, συνηγορεί, κατά τον Walker, υπέρ της άποψης ότι το επίγραµµα είναι δικό του. Έτσι προφανώς εξηγείται και η παράθεσή του και από τον Moreau και η µετάφρασή του στα Λατινικά και µάλιστα στη συγκεκριµένη σελίδα, µε αφορµή τον τίτλο του argumentum των Προοµηρικών, όπου εµφανίζεται το όνοµα του Τζέτζη ως συγγραφέα (IN IOANNIS GRAMMATICI TZETZAE … ARGUMENTUM). Για το νόηµα του επιγράµµατος και την πατρότητα του βλ. R. J. Walker, ΑΝΤΙ ΜΙΑΣ, An essay in isometry, MacMillan, London 1910, σελ. 68 – 69. 4 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ακολουθώντας την αρίθµηση των στίχων και των σελίδων, όπως αυτή είναι σηµειωµένη επάνω στο χειρόγραφο, ο Moreau µας παραπέµπει ουσιαστικά όχι στον Η 164 αλλά στον Η 169 κ.ε της έκδοσης Νικήτα (για την απόκλιση βλ. υπόµν. σχ. 1). Στο χωρίο αυτό ο Τζέτζης, κλείνοντας άλλη µία από τις συνήθεις επιθέσεις του στον Ισαάκιο και τη γυναίκα του, εκφράζει την ελπίδα ότι θα λάµψει µια µέρα δικαίωσης που θα φέρει την τιµωρία και στις άπιστες συζύγους και στους άβουλους άνδρες τους, γιατί δεν τίµησαν «άνδρες που η ζωή τους έκανε ευτυχείς και ηµιθέους και που τα καπνισµένα στέµµατα των πατέρων τους τους έκαναν ονοµαστούς», αναφερόµενος φυσικά στον ίδιο και στην υποτιθέµενη βασιλική του καταγωγή. Η nobilitas του Τζέτζη τονίζεται από τον ίδιο, γιατί έτσι αποκτά ακόµη µεγαλύτερη βαρύτητα το «αµάρτηµα» του διοικητή της 85 Βέροιας (δεν περιφρόνησε κάποιον δούλο αλλά έναν ευγενή) και προβάλλεται περισσότερο η αναγκαιότητα της επερχόµενης τιµωρίας. Ωστόσο ο Τζέτζης, παρόλο που τα λεγόµενά του πείθουν τον ίδιο τον Moreau, δεν υπήρξε ευγενής, και αν ήταν άλλωστε δεν θα αναγκαζόταν να πουλήσει τα βιβλία του για να ζήσει, όπως ο ίδιος µας πληροφορεί στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 15) και µόνο από την πλευρά της µητέρας του φαίνεται να υπήρχε κάποια αριστοκρατική καταγωγή και µάλιστα αρκετά µακρινή (βλ. σχετικά Wendel, ό.π., 1059 – 1060). 5 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Άγνωστο σε τι ακριβώς αναφέρεται ο Γάλλος λόγιος. Ίσως η σηµείωση να είναι δική του ή να πρόκειται για κάποιο είδος παραθέµατος άγνωστου έργου. Πάντως σύµφωνα µε το λεξικό των Liddell – Scott και Jones, η λέξη e)xequmi¿a είναι υποκατάστατο της λέξης e)xemuqi¿a. Με ποιόν τρόπο ωστόσο η λέξη αυτή σχετίζεται µε το argumentum των ΑΗ, κάτω από το οποίο σηµειώθηκε, δεν είµαστε σε θέση να το γνωρίζουµε. 6 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Τζέτζης παραπέµπει άµεσα στα Μεθοµηρικά του Κόιντου στο σχ. 79 και στους στίχους PH 663 – 664 αναφερόµενος στον τρόπο αυτοκτονίας της Οινώνης, στον PH 12 και στα σχ. 288 και 325 µιλώντας για την άφιξη της Πενθεσίλειας στην Τροία, στον PH 333 για τον διάλογο Μέµνονα – Νέστορα και στους PH 589 και 651 για το φόνο του Μαχάονα από τον Ευρύπυλο. Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις αυτές η εκδοχή του Κόιντου για τον µύθο αντιπαραβάλλεται µε άλλες επικρατούσες απόψεις για το ίδιο θέµα (quem alii alia). Είναι ωστόσο άγνωστο ποιο από τα παραπάνω χωρία θέλει να λάβουµε υπόψη µας ο Moreau, καθώς η αρίθµηση 135 δεν σχετίζεται τρόπον τινά µε κάποιο από αυτά (βλ. υπόµν. σχ. 1). Πάντως ο Γάλλος συγγραφέας χρησιµοποιεί το σύµβολο ï, όταν θέλει να παραπέµψει σε κάποιο χωρίο του ίδιου του De bello Troiano, είτε πρόκειται για στίχο του ποιητικού κειµένου είτε για κάποιο σχόλιο. 7 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ανάλογος τίτλος που σηµατοδοτεί την έναρξη καταγραφής σχολίων του ποιητικού κειµένου εντοπίζεται και στην αρχή των Οµηρικών (σχ. 132), ενώ απουσιάζει εντελώς από τα Μεθοµηρικά, τα σχόλια των οποίων αρχίζουν να καταγράφονται χωρίς να προτάσσεται κάποια ένδειξη. Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο Moreau, όπως ειπώθηκε στην εισαγωγή (σελ. xli – xlii), δεν αναφέρει στην επικεφαλίδα αυτή τίποτε για τις δικές του παρατηρήσεις επί του ποιήµατος, αφήνοντας µε τον τρόπο αυτό να εννοηθεί ότι όλα τα σχόλια είναι γραµµένα διά χειρός eiusdem Tzetzae. 8 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το περιεχόµενό του 86 αποκαλύπτει σε ένα πρώτο επίπεδο τους λόγους που ώθησαν το βυζαντινό συγγραφέα στη σύνθεση των Τρωικών, ωστόσο σε ένα δεύτερο επίπεδο δείχνει την πρόθεση του Τζέτζη να διαφηµίσει το λογοτεχνικό του προϊόν που καταφέρνει να συνοψίζει σε ολιγάριθµους στίχους totam Iliada, είναι κατάλληλο για τη µόρφωση των νέων και αποκαθιστά τη φήµη του Οµήρου. Πάντως η αναγκαιότητα µιας τέτοιας διαφήµισης, που συνάδει µε τον χαρακτήρα του ίδιου του Τζέτζη, ο οποίος δεν χάνει ευκαιρία να αυτοεπαινείται, προκύπτει και από το γεγονός ότι το θέµα του έργου είναι φυσικά πασίγνωστο και έχει αξιοποιηθεί λογοτεχνικά πολλές φορές. Πρέπει εποµένως ο συγγραφέας να προλάβει ενδεχόµενες κατηγορίες για έλλειψη πρωτοτυπίας και γι’ αυτό σπεύδει να πείσει τον αναγνώστη ότι τα Τρωικά δεν είναι απλά άλλο ένα κείµενο που γεννιέται στο ευρύ περιβάλλον των έργων για την εκστρατεία κατά της Τροίας αλλά κάτι πολύ σηµαντικότερο και άρα άξιο ιδιαίτερης προσοχής. Πέρα από αυτά ο Τζέτζης ως µελετητής και «µεταποιητής» των οµηρικών επών πρέπει εξαρχής να ξεκαθαρίσει τον τρόπο µε τον οποίο ερµηνεύει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια και αυτό ακριβώς επιδιώκει να κάνει στο συγκεκριµένο σχόλιο. Ζώντας σε ένα χριστιανικό κόσµο που προσπαθούσε να συµβιβάσει την πίστη στο Χριστό µε το θαυµασµό του για έναν Όµηρο που στο έργο του απεικονίζει εν δράσει ειδωλολατρικούς θεούς, γεγονός που ώθησε άλλους να επιτεθούν στον θείο ποιητή (ο Ξενοφάνης π.χ. (Απόσπ. 10 – 11) τον κατηγορεί ότι αποδίδει στην υποτιθέµενη θεϊκή βούληση κάθε ανόσια πράξη των ανθρώπων) ή ίσως να τον απορρίψουν (βλ. και σχ. 10) και άλλους να δώσουν συµβολικές ερµηνείες στα έργα του (βλ. σχ. 144), ο Τζέτζης φαίνεται να επιλέγει το δεύτερο δρόµο. ∆ηλώνει λοιπόν ότι από τη µια οι οµηρικοί θεοί πρέπει να ερµηνευτούν αλληγορικά και δηλώνουν κατά περίσταση animi facultates, stellas, elementa, virosque sapientes, nonnunquam etiam Reges ipsos, και ότι από την άλλη και ο ίδιος στα Τρωικά προβαίνει σε ανάλογη χρήση των ονοµάτων του δωδεκάθεου, άρα και σε αυτά τα ονόµατα πρέπει να αντιµετωπιστούν αποκλειστικά ως αλληγορίες. Με το θέµα πάντως αυτό ο Τζέτζης ασχολήθηκε διεξοδικά κυρίως στα έµµετρα έργα του Περί Οµηρικών Αλληγοριών (βλ. J. F. Boissonade και Η. Hunger, ό.π.), ενώ η ίδια ακριβώς τάση για αλληγορικές ερµηνείες διαφαίνεται στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π. και Lolos, ό.π.), στις µακροσκελείς και πολυθεµατικές Χιλιάδες του (P. Leone, 1968, ό.π.,), στα σχόλια που έγραψε για το έργο του Ησιόδου (βλ. T. Gaisfοrd (εκδ.), Poetae minores Graeci: Scholia ad Hesiodum, vol. 3, Oxonii, e Typographeo Clarendoniano, 1820), όπως επίσης και στο έργο του Peri\ gennh/sewj tw=n qew=n που εκδόθηκε µαζί µε τη 87 Θεογονία (βλ. P. Matranga (εκδ.), Anecdota Graeca etc., Pars secunda, Romae, Typis C. A. Bertinelli, 1850, σελ. 364 – 371 και 577 – 598). Αξίζει ακόµη να σηµειωθεί ότι, όπως παρατηρoύν ο Wilson (ό.π., σελ. 248) και ο Leone (1984, ό.π., σελ. 379), ο Τζέτζης ακολούθησε γενικά τρεις τρόπους αλληγορίας, τον φυσικό, τον ψυχολογικό και τον ιστορικό, µε τους οποίους οι θεοί ερµηνεύονται αντίστοιχα ως στοιχεία του σύµπαντος, ως συναισθήµατα - πνευµατικές δυνάµεις ή ως ανθρώπινα όντα που µετεξελίχθηκαν (βλ. σχ. 25, 40, 268 κ.ά.). Στην τάση τέλος του Τζέτζη να ερµηνεύει αλληγορικά τον Όµηρο αλλά και να εντάσσει την αλληγορία ως έκφραστικό µέσο στα Τρωικά αναφέρεται εκτενώς και ο Braccini (ό.π., σελ. 160), ο οποίος παραπέµπει για το θέµα αυτό και στον P. Cesaretti (Allegoristi di Omero a Bisanzio: ricerche ermeneutiche (XI – XII secolo), Milano, Guerini, 1991). 9 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος τονίζει ξανά, όπως και στο σχ. 7, ότι τόσο το ποιητικό κείµενο που µεταφέρει στα Λατινικά όσο και οι συνοδευτικές παρατηρήσεις είναι δηµιούργηµα του ίδιου προσώπου, έτσι ώστε να αποφευχθεί ενδεχόµενη παρανόηση ότι ο Τζέτζης έγραψε µόνο τους στίχους και κάποιος ανώνυµος σχολιαστής προσέθεσε αργότερα τις annotationes. Για την υποστήριξη της θέσης αυτής ο Moreau παραπέµπει σε µια σειρά από σχόλια. Στο καθένα από αυτά ο συντάκτης τους ερµηνεύοντας κάποιον στίχο του ποιήµατος χρησιµοποιεί ρηµατικούς τύπους στο πρώτο ενικό πρόσωπο σε φράσεις όπως “hoc dico, intelligo” κ.ο.κ. Αποδεικνύεται εποµένως ότι το πρόσωπο που τα γράφει δεν µπορεί παρά να είναι ο ίδιος ο ποιητής των Τρωικών. Για την απόκλιση στην αρίθµηση των στίχων µεταξύ του Moreau και της έκδοσης Νικήτα βλ. υπόµν. σχ. 1. Αξιοπρόσεκτη είναι εδώ, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, η χρήση αστερίσκων (**) στην αρχή και στο τέλος του σχολίου, για να το διαχωρίσει ο λόγιος από το υπόλοιπο κείµενο του Τζέτζη στην ίδια σελίδα. 10 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Mορέλλο. Το κείµενο του Ηρακλείδη που µας παραθέτει ο λόγιος σε λατινική µετάφραση του Conrad Gessner µπορεί να συσχετισθεί µε όσα υποστήριξε ο Τζέτζης στο σχ. 8 για την ανάγκη αλληγορικής ερµηνείας των οµηρικών θεών και το ότι οι δύο Έλληνες συγγραφείς ενστερνίζονται παρόµοιες απόψεις για το οµηρικό έργο φαίνεται να το υποστηρίζει ο Moreau στο δυσανάγνωστο τµήµα του σχολίου (h eracle de Tzetzes … imm[..]t u r ). Σχετικό µε όσα λέγονται εδώ είναι και το περιεχόµενο του σχ. 30, στο οποίο θέλει να µας παραπέµψει ο Moreau, εντούτοις η παραποµπή του είναι λανθασµένη, καθώς οδηγεί τον αναγνώστη στο ακριβώς προηγούµενο σχόλιο, το 29, το οποίο επεξηγεί τη φράση 88 cesserunt superi fusis, αλλά δεν αναφέρεται στις οµηρικές αλληγορίες. Για τη χρήση του συµβόλου ï βλ. υπόµν. σχ. 6. 11 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για τον σχετικό µύθο βλ. Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 3.140 – 146, Εις Λυκ. 29, 1232, 1306, Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 115) κ.α. (Leone, 1995, ό.π., σελ. 103). 12 Calliopea) … Leuki/ppeia: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. *Ionismum … Apollo*: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Βασικό χαρακτηριστικό της ιωνικής διαλέκτου είναι η ανάλυση διφθόγγων και η αποφυγή των συναιρέσεων που γίνονται στην αττική διάλεκτο για τη θεραπεία της χασµωδίας. Βλ. B. J. Fisk, A grammar of the Greek language, Boston, Hilliard, Gray, Little and Wilkins, 1830, σελ. 217 κ.ε. και στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 118 – 9 και Lolos, ό.π., σελ. 20). Η παρατήρηση πάντως του βυζαντινού λογίου εντοπίζεται και σε έργα άλλων συγγραφέων, (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 103, όπου παραπέµπει στον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης, τον Αίλιο Ηρωδιανό κ.ά.), οι οποίοι επισηµαίνουν µεν ότι η κατάληξη –εια των θηλυκών ονοµάτων µπορεί να προέλθει από την αντίστοιχη κατάληξη –η, χωρίς ωστόσο να ωστόσο να αποδίδουν τη χρήση της πρώτης στους Ίωνες. Για τη χρήση των αστερίσκων βλ. υποµν. σχ. 9. 13 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος χρησιµοποιεί το σύµβολο # στο τέλος του σχ. 12 και στην αρχή του 13, για να υποδείξει τη θέση στην οποία πρέπει να ενταχθεί η δική του παρατήρηση, που είναι γραµµένη στην ώα της σελίδας. Την τεχνική αυτή την ακολουθεί και σε άλλα σχόλια. Για τη χρήση του συµβόλου ï βλ. υποµν. σχ. 6. 14 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο (πβ. Εις Λυκ. 646), µε το οποίο επεξηγείται και ετυµολογείται ο όρος a)ntia/neira που χρησιµοποιείται ως χαρακτηρισµός της Πενθεσίλειας στο ελληνικό κείµενο. Eπειδή όµως ο όρος αυτός αποδίδεται περιφραστικά και όχι κατά λέξη στα Λατινικά ως viris certare perita, ο Γάλλος λόγιος επεξηγεί στην αρχή ότι Tzetzes habet ¹Antia/neira, ώστε το σχόλιο να µη φαίνεται ασύνδετο µε το λατινικό στίχο. Την τακτική αυτή τέτοιων επεξηγήσεων την ακολουθεί αρκετές φορές ο Moreau σε ανάλογες περιπτώσεις, όταν δηλαδή κάποια παρατήρηση του Τζέτζη αναφέρεται στην ετυµολογία ή τη σηµασία συγκεκριµένης ελληνικής λέξης, η οποία δεν εµφανίζεται µε την ίδια µορφή στο De bello Troiano (βλ. και στην εισαγωγή, σελ. xlvii). Τις πληροφορίες για τις Αµαζόνες ο Τζέτζης φαίνεται να αντλεί από 89 διάφορους συγγραφείς, όπως άλλωστε δηλώνει ο ίδιος παρακάτω, στα σχ. 22 – 24. Ειδικότερα για όσα υποστηρίζει στο συγκεκριµένο σχόλιο, η επεξήγηση του όρου a)ntia/neira µπορεί να συσχετισθεί µε την αντίστοιχη εξήγηση διαφόρων έργων, κυρίως λεξικών της αρχαιότητας (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 105), µεταξύ των οποίων είναι και το Οµηρικό Λεξικό του Απολλώνιου (33 a)ntia/neirai e)piqetikw½j ai¸ ¹Amazo/nai ai¸ iãsandroi: polemikaiì ga/r), η πληροφορία ότι µε το όνοµα αυτό ήταν γνωστή η βασίλισσα των Αµαζόνων διασταυρώνεται από τον Πλούταρχο στο έργο Paroimi¿ai, aiâj ¹AlecandreiÍj e)xrw½nto (1.15), ενώ οι γάµοι των Αµαζόνων µε Σκύθες νέους µε τους οποίους είχαν συγκρουστεί προηγουµένως περιγράφεται από τον Ηρόδοτο (4.110 – 116). Τέλος, για το φόνο των αρσενικών γόνων των ηρωίδων βλ. Ιustinus, Philippicarum libri XLIV, 2.4, ενώ υπήρχε και η εκδοχή ότι οι Αµαζόνες ακρωτηρίαζαν τα αρσενικά παιδιά ή τα παρέδιδαν στους πατέρες τους, οι οποίοι αναλάµβαναν εξ ολοκλήρου την ανατροφή τους (∆ιόδ. Σικ. 2.45.3, 3.53.3 και Στράβ. 11.5.1). 15 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. σχ. 247 και 411). Ως πατέρας της Ενδηίδας αναφέρεται άλλοτε ο Σκείρων (Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 3.158) και άλλοτε ο Χείρων (Φιλοστέφ. 35.2), όπως εδώ. Για την καταγωγή του Αχιλλέα βλ. επίσης Εξήγηση Ιλιάδας στο Hermannus, ό.π., σελ. 59 και Εις Λυκ. 53 και σχ. 247 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 106). 16 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. σχ. 398). H συµµετοχή του Ευρύπυλου στον πόλεµο και ο θάνατός του µαρτυρούνται από διάφορες πηγές, ενώ αναλυτική περιγραφή γίνεται στα Μεθοµηρικά του Κόιντου Σµυρναίου (βιβλία 6 – 8). Ωστόσο ως µητέρα του ήρωα αναφέρεται η Αστυόχη (Ευστάθ. Παρ. εις Όµηρ. Οδύσσ., 1.431 – 432), αντίθετα µε την άποψη του Τζέτζη. 17 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για τον Έλενο βλ. σχ. 401. 18 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Από το σύνολο των 5 ρητορικών όρων που υπάρχουν στο σχόλιο οι τέσσερις µαρτυρούνται και σε άλλα κείµενα της αρχαιοελληνικής γραµµατείας: η proqewri/a και η prou+fh/ghsij στα Prolego/mena th=j Te/xnhj ¸Rhtorikh=j ανώνυµου συγγραφέα (14.42), η u(po/sxesij στο Peri\ meqo/dou deino/thtoj του Ερµογένη (12.5) και η prokata/stasij στο έργο Periì eu(re/sewj του ίδιου συγγραφέα (2.1). Η pare/kqesij δεν αναφέρεται ως ρητορικός όρος σε κάποιο από τα σωζόµενα ως τις µέρες µας κείµενα, ωστόσο ο 90 Ερµογένης στο παραπάνω χωρίο, όπου µιλά για την u(po/sxesin, αναφέρει ως συνώνυµό της τον όρο proe/kqesin. Πιθανότατα λοιπόν η pare/kqesij του Τζέτζη να είναι παραφθορά της λέξης του Ερµογένη (άλλωστε και ο Leone (1995, ό.π., σελ. 107) δέχεται ως ορθή τη γραφή προέκθεσις σε αυτό το σηµείο, ενώ η ίδια λέξη συναντάται και σε σχόλιο του βυζαντινού λογίου για τον στίχο 41 των Προλεγοµένων του στις Αλληγορίες Ιλιάδας (βλ. Boissonade, ό.π., σελ. 4), το οποίο παρουσιάζει συναφές περιεχόµενο µε το σχ. 18) ή να χρησιµοποιήθηκε πράγµατι ως τεχνικός όρος από κάποιους ρήτορες, κάτι που δεν µπορούµε να γνωρίζουµε, εφόσον ο βυζαντινός λόγιος δεν αποκαλύπτει τις πηγές του. Πάντως την παρατήρηση που κάνει ο Τζέτζης εδώ την επαναλαµβάνει ελαφρά παραλλαγµένη, εκτός από τις Αλληγορίες Ιλιάδας, και στο σχόλιό του στο στίχο 14 της Αλεξάνδρας του Λυκόφρονα, υποστηρίζοντας ότι tou=to de\ to\ sxh=ma r(htoriko/n e)stin, kaleiÍtai de\ proanafw¯nhma kaiì u(po/sxesij kaiì prokataskeuh\ kaiì prokata/stasij kaiì prosoxh\ kaiì prodih/ghsij (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 107). 19 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το περιεχόµενό του µπορεί να συσχετισθεί µε ένα χωρίο από τα Prolego/mena th=j Te/xnhj ¸Rhtorikh=j (14.26), κατά τα οποίο ο Κόρακας από τις Συρακούσες τόνιζε την ανάγκη να επαναλαµβάνονται βραχυλογικά στο επιλογικό µέρος των λόγων τα βασικότερα σηµεία της επιχειρηµατολογίας που αναπτύχθηκε, ενώ και στην )Epitomh/ ¸Rhtorikh=j (3.620.6) ο επίλογος ορίζεται ως ανακεφαλαίωση tw½n lusitelesta/twn. Για το επιλογικό σχήµα και την επανάληψη βλ. επίσης σχ. 53, 85 181 και 253. 20 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. H παρατήρησή του σχετικά µε την αναγκαιότητα της προδιηγήσεως, προέρχεται από τα λεγόµενα του Ερµογένη στο προηγούµενο χωρίο του έργου Periì eu(re/sewj (2.1.15 κ.ε.), ο οποίος σηµειώνει χαρακτηριστικά ότι aÃtexnon kaiì i¹diwtiko\n to\ th=j dihgh/sewj au)to/qen aÃrxesqai, oÀqen kaiì to\ pro/blhma le/gei.. Στο ίδιο έργο λίγο παρακάτω (3.10) ο Ερµογένης αναλύει τις περιπτώσεις της προσωποποιίας στην οποία αναφέρεται ο Τζέτζης στο τέλος τους σχολίου του, αναφερόµενος στο στίχο ΑΗ 19. Ο λόγιος έχει µεταφέρει επίσης σχεδόν αυτούσιο και ένα χωρίο της )Epitomh=j ¸Rhtorikh=j (3.665) για τις αρετές της διήγησης ( ¹Aretaiì de\ dihgh/sewj d§: safh/neia, suntomi¿a, piqano/thj kaiì o( tw½n o)noma/twn e(llhnismo\j). Παρά το ότι το σχόλιο είναι συµπίληµα άλλων κειµένων, ωστόσο ο Τζέτζης επιµένει να αποκρύπτει τις πηγές του. 91 Πβ. επίσης τα σχόλια του βυζαντινού λογίου στο έργο του Ερµογένη στον J. A. Cramer, 1837, ό.π., σελ. 52 και 58. 21 Scythomatribus) … puellae: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. De his … venisse: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Τζέτζης παρουσιάζει συνοπτικά την εκδοχή του µύθου για τις Αµαζόνες όπως την εξιστορεί ο Ηρόδοτος (4.110 – 117), χωρίς αποκλίσεις. Ωστόσο υπάρχει η άποψη ότι η µάχη ad Thermodontem στην οποία γίνεται εδώ αναφορά δεν πρέπει να συνδεθεί οπωσδήποτε µε τη σύγκρουση που προκλήθηκε όταν ο Ηρακλής, εκτελώντας τον ένατο άθλο του, πήγε να αρπάξει µε τον Θησέα τη µαγική ζώνη της Ιππολύτης (άλλωστε και ο ίδιος ο Ηρόδοτος δεν φαίνεται να συνδέει τα δυο αυτά γεγονότα), αλλά πρόκειται ίσως για κάποια άλλη µάχη που µπορεί να προκλήθηκε από µια δεύτερη προσπάθεια των Ελλήνων να υποτάξουν τις µυθικές πολεµίστριες. Σχετικά µε το θέµα βλ. Reginald Heber, Amelia Shipley Heber, The life of Reginald Heber, vol. 1, London, John Murray, 1830, σελ. 618. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι µε τις Αµαζόνες και τη σχέση τους µε τους Σκύθες ο Τζέτζης ασχολήθηκε, εκτός από το σχόλιο αυτό, και στις Χιλιάδες (12.868 – 886), όπου αναφέρει ως πηγή των πληροφοριών του µόνο τον ∆ιονύσιο, αποσιωπώντας εντελώς τον Ηρόδοτο. 22 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος προκειµένου να παρουσιάσει συγκεντρωµένες τις απόψεις διαφόρων συγγραφέων για τις Αµαζόνες και τους πολέµους που διεξήγαγαν, καταφεύγει εδώ, εκτός από τον πεζό λόγο, και στον ποιητικό, συνθέτοντας 27 δικούς του στίχους γραµµένους σε ακατάληκτο ιαµβικό τρίµετρο. Το αυτοσχέδιο αυτό ποίηµα του Τζέτζη το µεταφράζει στη συνέχεια ο Moreau, ο οποίος µεταφέρει στα Λατινικά όχι µόνο το περιεχόµενο αλλά και την έµµετρη µορφή µε τον ιαµβικό ρυθµό χωρίς αλλοιώσεις, αποδεικνύοντας µε τον τρόπο αυτό έτσι και τη δική του ποιητική δεινότητα. Μόνο ίσως µειονέκτηµα του λατινικού κειµένου είναι η απουσία κάποιων σπάνιων επιθέτων του ελληνικού πρωτοτύπου (π.χ. xru/saspij και a)rguraci¿nhj) που λόγω της δυσκολίας να αποδοθούν στα Λατινικά αντικαθίστανται από άλλα (το peltatus και το hastatus στη συγκεκριµένη περίπτωση), µε παρεµφερές νόηµα. Η πρώτη εκδοχή µύθου που αφηγείται ο Τζέτζης στην αρχή του σχολίου για την άλωση της Τροίας από τις Αµαζόνες (η οποία επαναλαµβάνεται τέσσερις φορές και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα, 38, 69, 243, 971) δεν αναφέρεται, τουλάχιστον αναλυτικά, στο έργο κάποιου γνωστού ως τις µέρες µας συγγραφέα. Ωστόσο ένας 92 σχετικός υπαινιγµός υπάρχει στο Στράβωνα, που αναφέρει την άποψη ότι ο Πρίαµος, όπως και ο Βελλεροφόντης, πολέµησαν εναντίον τους (Στράβ. 12.8). Ίχνη του ίδιου µύθου εντοπίζονται και στο οµηρικό έργο, καθώς στη δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας ο ποιητής αναφέρει ότι στην Τροία υπήρχε ένας λόφος τον οποίο οι αθάνατοι θεοί συνήθιζαν να αποκαλούν sh=ma poluska/rqmoio Muri¿nhj (Ιλ. 2.814), προφανώς γιατί εκεί είχε θαφτεί η οµώνυµη ηρωίδα (βλ. και σχ. 69). Επιπλέον στη ραψωδία Γ’ παρουσιάζεται ο Πρίαµος να λέει απευθυνόµενος στον Αγαµέµνονα ότι τόσο πολύ συγκεντρωµένο στρατό δεν είχε δει ο βασιλιάς της Τροίας ούτε όταν προσέφερε τη βοήθειά του στους Φρύγες, στους οποίους είχαν επιτεθεί οι Αµαζόνες (Ιλ. 3.189 κ.ε.). Η σχέση εποµένως των τελευταίων µε τους Τρώες δεν φαίνεται να υπήρξε ανέκαθεν φιλική, και σίγουρα υπήρχε ο µύθος για την εισβολή των θρυλικών γυναικών στην Τροία, ποιοι ήταν ωστόσο οι ιστοριογράφοι που τον ανέπτυξαν διεξοδικά και στους οποίους επιτίθεται ο Τζέτζης, δεν είµαστε σε θέση να το γνωρίζουµε. Κάπως διαφορετική άποψη από την παραπάνω δείχνει να έχει ο Ελλάνικος, ο οποίος, χωρίς να αρνείται την πολεµοχαρή φύση των γυναικών αυτών, τις δικαιολογεί κατά κάποιο τρόπο υποστηρίζοντας ότι το πάγωµα του νερού του Κιµµερικού Βοσπόρου (λόγω του υπερβολικού ψύχους) τις ανάγκασε να αποµακρυνθούν και να αναζητήσουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης σε άλλη περιοχή. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο µάλιστα, κατά τον ιστορικό, οι γυναίκες αυτές επετέθηκαν στην Αθήνα (βλ. και Εις Λυκ. 1332). Γι’ αυτό προφανώς και ο Τζέτζης θεωρεί ότι οποιαδήποτε µάχη τους πρέπει να εξετάζεται ιδωµένη µέσα από αυτό το πρίσµα, άρα δεν πρέπει να µιλάµε για άλωση (excidium) της Τροίας από τις Αµαζόνες που πηγάζει από σαφή επεκτατική διάθεση, αλλά µάλλον για εκστρατεία (excursio) που γίνεται για την αποφυγή του µένους των καιρικών φαινοµένων, σαν και αυτή που έκαναν εναντίον των Αθηναίων. Πάντως µε την άποψη του Ελλάνικου συµπορεύεται κατά µία έννοια στην Ιστορία του και ο Ηρόδοτος (4.28). Σύµφωνα µε αυτόν όλη η περιοχή της Σκυθίας είναι δυσχείµερος και έτσι συχνά h( de\ qa/lassa ph/gnutai kaiì o( Bo/sporoj pa=j o( Kimme/rioj, γι’ αυτό και οι Σκύθες που κατοικούν εκεί εκστρατεύουν e)piì tou= krusta/llou φτάνοντας µάλιστα ως τη χώρα των Σίνδων. Ο Ηρόδοτος βέβαια δεν συνδέει τις εκστρατείες των Αµαζόνων µε το πάγωµα του Βόσπορου, όπως κάνει ο Ελλάνικος (κρίνοντας από τα testimonia άλλων συγγραφέων), το γεγονός όµως ότι υπήρχαν µετακινήσεις πληθυσµών της περιοχής λόγω των καιρικών συνθηκών ίσως έδωσε τροφή σε κάποιους συγγραφείς να πλάσουν και αυτό το µύθο 93 για τις Αµαζόνες που ζούσαν εκεί και να υποστηρίξουν ότι αυτές απλά µετακινήθηκαν προς την Τροία πιεζόµενες από το ψύχος και όχι ότι επιτέθηκαν εναντίον της χωρίς λόγο, για να την κατακτήσουν. Τις υπόλοιπες απόψεις διαφόρων συγγραφέων για τους πολέµους στους οποίους ενεπλάκησαν οι γυναίκες – πολεµίστριες της αρχαιότητας τις παρουσιάζει χωρίς αλλοιώσεις ο Τζέτζης στο σχόλιο αυτό (πράγµατι ο Ψευδο – Απολλόδωρος, ο Απολλώνιος και ο Λυκόφρονας κάνουν µνεία της αρπαγής της ζώνης της Ιππολύτης από τον Ηρακλή, στους οποίους µάλιστα µπορούν να προστεθούν ο Πλούταρχος (Θησ. 26 κ.ε.) και ο ∆ιόδωρος ο Σικελιώτης (4.16) και ο Λυσίας υποστηρίζει την ήττα των Αµαζόνων από τους Αθηναίους. Εξαίρεση όµως αποτελεί η περίπτωση του Ηροδότου, το έργο του οποίου το παρερµηνεύει και τις δύο φορές που παραπέµπει σε αυτό. Στην πρώτη περίπτωση (Ast Herodotus rite scrutans singula … filiae), ο βυζαντινός λόγιος φαίνεται να παρουσιάζει τον ιστορικό να υποστηρίζει ότι οι Έλληνες πολέµησαν µε τις Αµαζόνες στην Αθήνα µε αφορµή τον άθλο του Ηρακλή. Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιώνεται από το σχετικό κείµενο και άλλωστε ο Ηρόδοτος δεν κάνει µνεία του άθλου του ήρωα ούτε και όταν κάνει λόγο για τη µάχη του Θερµόδωντα (βλ. υπόµν. σχ. 21). Ωστόσο στο χωρίο 4.9 – 10 της Ιστορίας, αναφέρεται η µετάβαση του Ηρακλή στη χώρα των Σκυθών, χωρίς να συνδέεται µε τον 9ο άθλο του και ίσως αυτή την πληροφορία συγχέει εδώ ο Τζέτζης. Ίσως ωστόσο ο βυζαντινός λόγιος να ήθελε να παραπέµψει εδώ όχι στον Ηρόδοτο, αλλά στον Ηρόδωρο (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 111), ο οποιος, κρίνοντας από απόσπασµα του έργου του, έκανε λόγο για τον σχετικό µύθο του Ηρακλή, χωρίς δυστυχώς να γνωρίζουµε περισσότερες λεπτοµέρειες για τον τρόπο µε τον οποίο τον χειρίστηκε και τις µάχες µε τις οποίες τον συνέδεσε (βλ. Απόσπ. 16 Oi¸ de\ plei¿ouj, wÒn e)stiì kaiì Fereku/dhj kaiì ¸Ella/nikoj kaiì ¸Hro/dwroj, uÀstero/n fasin ¸Hrakle/ouj i¹dio/stolon pleu=sai to\n Qhse/a kaiì th\n ¹Amazo/na ā )Antio/phn Ÿ labeiÍn ai¹xma/lwton). Με τη δεύτερη παραποµπή του στον Ηρόδοτο ο Τζέτζης φαίνεται να αλλάζει την προηγούµενη πληροφορία (Suauis Herodotus … singulae) βάζοντας τώρα τον ιστορικό να λέει ότι αιτία του πολέµου Ελλήνων - Αµαζόνων ήταν η επιθυµία των τελευταίων να συνάψουν γάµους, καθώς κατά το έθιµό τους έκαναν επιθέσεις σε άντρες και όποιους κατέβαλαν, είχαν τη δυνατότητα να τους παντρευθούν. Εντούτοις ο Ηρόδοτος (4.117), αναφέρει ότι ou) game/etai parqe/noj ou)demi¿a priìn aÄn tw½n polemi¿wn aÃndra a)poktei¿nv, µιλώντας ωστόσο για τις σύγχρονές του γυναίκες από το έθνος των Σαυροµατών ως γνήσιες απογόνους των 94 Αµαζόνων και όχι για τις ίδιες τις πολεµίστριες, ούτε και επιπρόσθετα υποστηρίζει κάπου ότι αυτόν που νικά µια Αµαζόνα τον παντρεύεται ή ότι η ανάγκη των ηρωίδων να συνάψουν γάµους τις υποχρέωσε να επιτεθούν εναντίον των Ελλήνων. Για το πατρωνυµικό Ξύλιος που αποδίδει ο Τζέτζης στον Ηρόδοτο βλ. G. C. Harles (επιµ.), I. A. Fabricii Bibliotheca Graeca sive notitia scriptorum veterum Graecorum etc., editio quarta, curante Gottlieb Christoforo Harles, volumen secundum, Hamburgi, apud Carolum Ernestum Bohn, 1791, σελ. 327: Pater Herodoti ab aliis Lyxus, ab aliis Xylus, forsan rectius, adpellatur, ενώ για τον άθλο του Ηρακλή και την αρπαγή της ζώνης της Ιππολύτης βλ. Εις Λυκ. 1327, 1329. 23 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το χωρίο του Πλουτάρχου στο οποίο γίνεται παραποµπή, πέρα από το γεγονός ότι διασώζει διάφορες απόψεις ιστορικών για τις Αµαζόνες και τις εκστρατείες του Ηρακλή και του Θησέα, αποτελεί testimonium για το έργο του Ελλάνικου, παρουσιάζοντας την ίδια άποψη του συγγραφέα αυτού που παρέθεσε ο Τζέτζης στους στίχους 1 – 8 του σχ. 22. Ουσιαστικά η εκδοχή του µύθου των Αµαζόνων που ακολούθησε ο Ελλάνικος µαρτυρείται από δύο συγγραφείς, τον Τζέτζη και τον Πλούταρχο γι’ αυτό ο Μορέλλος παραπέµπει στον τελευταίο. 24 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο. Το παράθεµα που εµπεριέχει αντλείται από τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου και όχι από τον Απολλόδωρο, στον οποίο λανθασµένα το αποδίδει ο Τζέτζης και περιέργως επαναλαµβάνει το ίδιο λάθος και ο Moreau. Επιπλέον το χωρίο vt ortas / Martis et Harmoniae claro de sanguine quondam, µετάφραση του στίχου 2.990 του ελληνικού έπους, παρουσιάζεται ως συνεχές του προηγούµενου ποιητικού αποσπάσµατος, ενώ δεν συνάπτεται µε αυτό. Ο Τζέτζης δηλαδή παραθέτει ουσιαστικά 7 στίχους των Αργοναυτικών σε ενιαίο συνεχές κείµενο (A1, f. 4v), παρόλο που ο προτελευταίος που αντιγράφει είναι ο 2.969 ( )Amfikasignh/th. o(d' a)ph/mona pe/myen o)pi¿ssw) και ο τελευταίος ο 2.990 (Dh\ ga\r kaiì geneh=j eÃsan ãAreoj ¸Armoni¿hjTe), χωρίς να δηλώνει µε τελείες ή κάποιο σύµβολο το κενό αυτό, όπως άλλωστε πράττει και ο Moreau στη ελεύθερή του µετάφραση, η οποία µάλιστα δεν γίνεται αυστηρά κατά στίχο. Στο ποιητικό κείµενο είναι επίσης αξιοπρόσεκτη η διατήρηση του δακτυλικού µέτρου του ελληνικού πρωτoτύπου, ωστόσο στον λατινικό στίχο Insidiatus Aretiadem domuit Melanippen διαταράσσεται ο ρυθµός, καθώς απουσιάζει η κύρια τοµή, κάτι που πιθανόν οφείλεται σε αµέλεια του Γάλλου λογίου. 95 Η καταγωγή των Αµαζόνων από τον Άρη λόγω της πολεµοχαρούς φύσης τους υποστηρίχτηκε από διάφορους συγγραφείς (βλ. Jacobs, 1793, ό.π., 5 – 6, ο οποίος παραπέµπει στα οµηρικά σχόλια και στον Φερεκύδη, και Leone, 1995, ό.π., σελ. 111, που αναφέρει ως πηγή του µύθου τον Φιλόστρατο). Όσον αφορά την πληροφορία για τον ακρωτηριασµό του ενός µαστού των Αµαζόνων, αυτή υπάρχει στη Βιβλιοθήκη του Ψευδο – Απολλόδωρου (2.98 kaiì tou\j me\n deciou\j mastou\j e)ce/qlibon, iàna mh\ kwlu/wntai a)konti¿zein, tou\j de\ a)risterou\j eiãwn, iàna tre/foien), ενώ την εκδοχή του καυτηριασµού, εκτός από τον Ελλάνικο και τον ∆ιόδωρο, την υποστήριξαν διάφοροι άλλοι, όπως ο ∆ιονύσιος Σκυθοβραχίων (στον οποίο παραπέµπει ο ∆ιόδωρος), ο Quintus Curtius (6.5.28), ο Στράβωνας (11.5.1). Σε αυτούς µπορούν να προστεθούν, κατά τον Leone (1995, ό.π., σελ. 112), ο Ισαάκιος Πορφυρογέννητος, ο Ευστάθιος και οι συντάκτες µερικών αρχαίων λεξικών. Στα έργα τους µάλιστα, όπως επίσης και στο Peri/ e)tumologiw=n του Ωρίωνα (611.27) και σε σχόλιο της Ιλιάδας (3.189) αποτυπώνεται και η τρίτη πληροφορία που δίνει ο Τζέτζης στο σχόλιό του, κατά την οποία οι Αµαζόνες δεν τρώνε άρτους αλλά κρέατα, ή χελώνες, σαύρες και φίδια, για αυτό και ονοµάζονται έτσι, από το στερητικό α και το ουσιαστικό µαζός (Βλ. σχετικά Josine Blok, The Early Amazons: modern and anciend perspectives on a persistent myth, Leiden, Brill, 1994, σελ. 22 – 23 και Heinrich von Staden, “A woman does not become ambidextrous. Galen and the culture of scientific commentary”, στο R. K. Gibson και C. S. Straus, ό.π., σελ. 115. Για τη σύνδεση του θεού Άρη µε τον πόλεµο, που εξηγείται αλληγορικά από τον Τζέτζη µέσω του συσχετισµού του πλανήτη Άρη µε το µέταλλο σίδηρος, βλ. J. Wilkes, “Chemistry”, Encyclopaedia Londinensis, or Universal Dictionary of arts sciences and literature etc., by John Wilkes, vol. 4, London, J. Adlard, 1810, σελ. 401, όπου γίνονται παραποµπές στον ∆ίδυµο, στον Αρτεµίδωρο και τον Ηρακλείδη, οι οποίοι µεταξύ άλλων ενστερνίζονται την άποψη αυτή. Για άλλες πηγές της αντίληψης αυτής βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 113. 25 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο µε εξαίρεση το χωρίο *Quocirca … interpretatur, που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ειδικά οι δύο στίχοι από το έργο του Επιµενίδη που παραθέτει ο Τζέτζης ( ¹Ek tou= kalliko/mou ge/neto xrush= ¹Afrodi¿th / MoiÍrai¿ t' a)qa/natoi kaiì ¹Erinnu/ej ai¹olo/dwroi) αποδίδονται ελεύθερα στα Λατινικά από τον Γάλλο λόγιο, ο οποίος διατηρεί, όπως πάντα, το ίδιο µετρικό σχήµα, ωστόσο στο βωµό του µέτρου υποχρεώνεται να θυσιάσει τα επίθετα 96 kalliko/mou και ai¹olo/dwroi αντικαθιστώντας το πρώτο µε τη λέξη Saturno και το δεύτερο µε τη φράση collo versante colubros. Με την αλλαγή αυτή συντίθενται τελικά δύο σωστοί λατινικοί δακτυλικοί εξάµετροι, αν και χάνεται κάτι από το νόηµα του πρωτότυπου κειµένου του Έλληνα ποιητή. Σχετικά µε την καταγωγή των Μοιρών διατυπώθηκαν διάφορες απόψεις στην αρχαιότητα. Ο Πλάτωνας (Πολ. 617c) αναφέρει ως µητέρα των Μοιρών την Ανάγκη, o Ψευδο – Απολλόδωρος (1.13) τη Θέµιδα (που συχνά ταυτίζεται µε την Ανάγκη), ενώ ο ίδιος ο Ησίοδος, στον οποίο παραπέµπει ο Τζέτζης, φαίνεται διχασµένος, καθώς στους στίχους 213 – 218 της Θεογονίας θεωρεί τις Μοίρες κόρες της Νύκτας, (όπως και ο ανώνυµος συγγραφέας του αποσπάσµατος 100b.1 από τα Λυρικά Αδέσποτα), ενώ λίγο παρακάτω (901 – 904) αποδίδει την καταγωγή τους στη Θέµιδα και στο ∆ία. Η εκδοχή κατά την οποία οι Μοίρες έλκουν την καταγωγή τους από τον Κρόνο εντοπίζεται στον Επιµενίδη, όπως πληροφορεί άλλωστε ο Τζέτζης, ενώ η ταύτιση του Κρόνου µε τη Νύχτα οφείλεται πιθανόν στο ότι ο συγκεκριµένος πλανήτης διακρίνεται εύκολα από τη γη µόνο τις βραδινές ώρες. Ο βυζαντινός λόγιος κλείνει το σχόλιο µε µια δική του αλληγορική ερµηνεία των Μοιρών, στα πλαίσια του Μονοθεϊσµού τον οποίο ενστερνίζεται (βλ. Σχόλια στον Λυκόφρονα 144, 406, 585). Για τις αλληγορίες ερµηνείες του Τζέτζη και για τη χρήση των αστερίσκων βλ. αντίστοιχα υπόµν. σχ. 8 και 9. 26 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Τις ίδιες πληροφορίες σχετικά µε τον Πάρη µας τις παρέχει και ο Ψευδο – Απολλόδωρος στη Βιβλιοθήκη του (3.149 – 150), µε τη διαφορά ότι εκεί το όνοµα του βοσκού στον οποίο ανέθεσε ο Πρίαµος να εκθέσει το γιο του στην Ίδη παραδίδεται ως Αγέλαος, ενώ για το ίδιο θέµα ο σχολιαστής του στίχου 3.325 της Ιλιάδας σηµειώνει ότι Porfu/rio/j fhsin i¸storeiÍn to\n gra/yanta ta\ Trag%dou/mena oÀti o( qre/yaj to\n Pa/rin nomeu\j a)rxia/laj e)kaleiÍto. Όσον αφορά τα σχετικά µε τη γυναίκα του βοσκού και τον πρόωρο θάνατο του παιδιού, αυτά αντλούνται από άγνωστη πηγή ή πρόκειται για επινόηση του Τζέτζη, ο οποίος αναφέρει την εκδοχή αυτή και στα Προλεγόµενα των Αλληγοριών Ιλιάδας (193 – 213). Για τον Πάρη βλ. επίσης στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 38 – 39) και Εις Λυκ. 86 και 138 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 114). 27 Male .. sunt: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο (βλ. υπόµν. σχ. 14), το οποίο εντοπίζεται µάλιστα µε το ίδιο περιεχόµενο σε 97 άλλα έργα του βυζαντινού λογίου (βλ. Leone, 1995, σελ. 114). Iulius … etc: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Τζέτζης δεν αναφέρει την ακριβή πηγή της αντίληψης που κοµίζει, πάντως φαίνεται να υπήρχε πράγµατι συσχετισµός των στοιχείων που αναφέρει στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη. Ο Αλκµαίων ο Κροτωνιάτης για παράδειγµα, (Απόσπ. 4) πρεσβεύοντας ότι µόνο µε την ισονοµία των αντιθετικών δυνάµεων u(grou=, chrou=, yuxrou=, qermou=, pikrou=, gluke/oj kaiì tw½n loipw½n επιτυγχάνεται η υγεία του σώµατος, µε τον τρόπο που παρατάσσει τα ζεύγη φαίνεται να δέχεται ως σύστοιχο του υγρού το ψυχρό και το πικρό (για αυτό και ο Τζέτζης το συνδέει µε το δυσάρεστο), άρα και µαζί µε το ξηρό συγκαταλέγει αντίστοιχα το θερµό και το γλυκό, που µε τη σειρά του συνδέεται µε το τερπνό. Στα ίδια ζεύγη, ονοµάζοντάς τα e)nantiw¯seij, αναφέρεται και ο Αριστοτέλης µε αφορµή τη συζήτηση για την αίσθηση της αφής (Π. ψυχ. 422b). Βλ. και σχ. 307. Το κείµενο του Φίρµικου που παραθέτει ο Μορέλλος αµέσως µετά τα λεγόµενα του Τζέτζη είναι απαραίτητο συµπλήρωµα για τη λατινική µετάφραση του ποιητικού κειµένου. Ο Γάλλος λόγιος δεν αποδίδει κατά λέξη τη φράση lugro\n oÃnoma του ελληνικού στίχου την οποία εξηγεί ο Τζέτζης στο πρώτο τµήµα του σχολίου, αλλά την αντικαθιστά δηµιουργικά µε το male fausto sydere natus. Για να συµπληρώσει εποµένως τη µεταφραστική του καινοτοµία παραθέτει το απόσπασµα της Μαθήσεως ώστε να κατανοήσει πλήρως ο αναγνώστης τον δυσµενή αστρικό σχηµατισµό που επικρατούσε την ώρα γέννησης του Πάρη. Πρέπει ωστόσο να σηµειωθεί ότι στο ελληνικό ποιητικό κείµενο (Τζ. ΑΗ 31) ο Τζέτζης έχει χρησιµοποιήσει το επίθετο λυγρόν, εποµένως ο Moreau κακώς υποστηρίζει εδώ ότι Tzetzes habet u(gro\n, λάθος που µπορεί να προκλήθηκε από αµέλεια ή γιατί ο βυζαντινός λόγιος, επεξηγώντας στο σχόλιο το στίχο του, χρησιµοποιεί το δεύτερο επίθετο για να εξηγήσει το πρώτο (Βλ. Α1, f. 5r όπου αναφερόµενος στο λυγρόν γράφει xalepo\n. para\ to\ li/an u(gro\n ei)=nai). 28 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Μαζί µε τα επόµενα πέντε (ως το σχ. 33) συνιστούν µια οµάδα που στοχεύει να αποκωδικοποιήσει το αλληγορικό νόηµα των στίχων ΑΗ 32 – 37. Με τα σχόλια αυτά ο Τζέτζης προσπαθεί να αποφύγει µια πιθανή παρανόηση των λεγοµένων του από κάποιον αναγνώστη που θα ερµήνευε κυριολεκτικά όσα υποστηρίζει στους παραπάνω στίχους. Τονίζει λοιπόν ότι, εφόσον οι Μοίρες αντιπροσωπεύουν την αµετάβλητη θεϊκή βούληση, (όπως υποστήριξε στο σχ. 25 και επαναλαµβάνει στο 29), και οι διάφοροι θεοί συµβολίζουν 98 τους αστέρες και πλανήτες του ουρανού (σχ. 29 – 33), το νόηµα των στίχων 32 – 37 δεν είναι ότι υπάρχουν στον κόσµο θεότητες που υπακούν στην ανώτατη Μοίρα, η οποία µάλιστα αποφάσισε την καταστροφή της Τροίας (αντίληψη άκρως ειδωλολατρική), αλλά µάλλον ότι τόσο η θέση ή η κίνηση των άστρων όσο και η άλωση του Ιλίου µέσω της γέννησης του Πάρη είναι αποφασισµένη από τον ένα και µοναδικό Θεό στον οποίο πίστευε ο βυζαντινός λόγιος. Για την ερµηνεία του οµηρικού κειµένου µέσα από το χριστιανικό πρίσµα και τη χρήση αλληγοριών στον Τρωικό Πόλεµο βλ. υπόµν. σχ. 8. Για τη διάκριση τέλος των εννοιών ανάγκη, ειµαρµένη, τύχη και µοίρα στην οποία προβαίνει ο βυζαντινός λόγιος πβ. Αναξαγ. Testimonia 66 ¹Anacago/raj kaiì Dhmo/kritoj kaiì oi¸ Stwikoiì aÃdhlon ai¹ti¿an a)nqrwpi¿nwi logismw½i: aÁ me\n ga\r eiånai kat' a)na/gkhn, aÁ de\ kaq' ei¸marme/nhn, aÁ de\ kata\ proai¿resin, aÁ de\ kata\ tu/xhn, aÁ de\ kata\ to\ au)to/maton. Πάντως µε τις συγκεκριµένες έννοιες ασχολήθηκαν οι περισσότεροι αρχαίοι συγγραφείς αναπτύσσοντας µια πληθώρα από θεωρίες η παράθεση των οποίων θα ήταν αδύνατη στα πλαίσια της συγκεκριµένης εργασίας. 29 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. 30 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. 31 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Τα ονόµατα των επτά πλανητών, όπως αναφέρει ο Leone (1995, σελ. 116), παραδίδονται από τον Αριστοτέλη στο έργο Περί κόσµου (392). 32 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. 33 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο στίχος ΑΗ 37 εµφανίζεται µε διαφορετική µορφή στην αρχή του σχολίου (Deciesque ter octoque Diui) και στην έκδοση Νικήτα (quos triginta octo sequuntur), καθώς ο Moreau προέβη σε διόρθωση του ποιητικού κειµένου, ενώ είχε ήδη συντάξει το σχόλιο αυτό, το οποίο παραδίδει την παλαιότερη εκδοχή του συγκεκριµένου στίχου. Για την απόκλιση βλ. υπόµν. σχ. 1. Ο Τίµαιος ο Μαθηµατικός, στον οποίο αναφέρεται ο Τζέτζης εδώ και στην Εξήγηση (Hermannus, ό.π., σελ. 54), µνηµονεύεται δύο φορές από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (Nat. 5.55, 16.82) και σύµφωνα µε τον F. H. Cramer προφανώς πρέπει να ταυτιστεί µε τον οµώνυµο αστρολόγο που έζησε τον 1ο π.Χ. αιώνα, γνωστό και ως Πραξίδα. ∆εν πρέπει να συγχέεται µε τον Λοκρό, ούτε µε τον συγγραφέα του Πλατωνικού Λεξικού, όπως άλλωστε τονίζει και στο αντίστοιχο λήµµα της εγκυκλοπαίδειας Lexicon Universale o ουµανιστής J. Hoffman. Εντούτοις µια άλλη 99 άποψη για το ζήτηµα πρεσβεύει ο Βrunn, κατά τον οποίο ο Τίµαιος ο Μαθηµατικός του Πλινίου (άρα και του Τζέτζη) δεν ήταν αστρολόγος αλλά ο γνωστός ιστορικός από τη Σικελία, που έζησε τον 3ο π.Χ. αιώνα. Ωστόσο ο Τζέτζης, όταν παραπέµπει στο έργο του ιστορικού αυτού (π.χ. Εις Λυκ. 732, 1137 κ.α.), είτε αναφέρει το όνοµά του χωρίς περαιτέρω προσδιορισµό είτε το συνοδεύει µε το επίθετο Σικελός, ενώ στην περίπτωση του σχολίου 33 ο Τίµαιος χαρακτηρίζεται εµφατικά ως µαθηµατικός, άρα θα ήταν µάλλον λάθος να ακολουθήσουµε την πρόταση του Brunn. Ανεξάρτητα από το ποια εκδοχή επιλέγει κανείς, ούτε το έργο του αστρολόγου ούτε και του ιστορικού σώθηκε ως τις µέρες µας, παρά µόνο σε ελάχιστα αποσπάσµατα. Είναι εποµένως αδύνατο να γνωρίζουµε περισσότερες πληροφορίες για τον πίνακα των απλανών αστέρων πέραν όσων παρέχει εδώ ο Τζέτζης. Βλ. F. H. Cramer, Astrology in Roman Law and Politics, American Philosophical Society, Philadelphia, Pennsylvania 1954, σελ. 139. J. Hoffman, Lexicon Universale etc., Leiden, 1698, σελ. 456 και F. Brunn, “De auctorum indicibus plinianis disputatio isagogica,” στο Natalicia Augustissimi Regis Friderici Guilelmi IIII etc., Bonnae, Litteris Caroli Georgii, 1856, σελ. 9. 34 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Γάλλος λόγιος παραθέτει συχνά τέτοια αποσπάσµατα µυθολογικού περιεχοµένου αντληµένα από το έργο άλλων συγγραφέων για να δείξει µια εκδοχή του µύθου που άλλοτε προσεγγίζει σε αυτήν που ακολουθεί ο Τζέτζης (όπως στη συγκεκριµένη περίπτωση), ενώ άλλοτε αποκλίνει από αυτήν. 35 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος πάντα σπεύδει να δηλώσει τα λογοτεχνικά του δάνεια από τον Βιργίλιο, όπως ακριβώς πράττει και εδώ. Πάντως σε αρκετές περιπτώσεις ο Moreau, για να ξεπεράσει τις µεταφραστικές δυσκολίες από τη µεταφορά των ελληνικών στίχων του Τζέτζη στα Λατινικά, κατέφευγε στην Αινειάδα, από την οποία αντλούσε στίχους µεταφέροντάς τους αυτούσιους ή ελαφρά παραλλαγµένους στο De bello Troiano, κάτι που παραδέχεται ευθαρσώς στο επόµενο σχόλιο. Στη συγκεκριµένη περίπτωση ο Βιργιλιανός στίχος seraque terrifici cecinerunt omina uates (Α. 5.524) µεταφέρεται ολόκληρος, µε εξαίρεση τις δύο πρώτες λέξεις, στη θέση του ΑΗ 42. 36 Triginta … interpretatur: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Id est … excedit: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το ουσιαστικό λυκάβας αντί του χρόνος συναντάται συνήθως στην επική ποίηση (π.χ. Οδύσσ. 14.161 Απολλ. Ρόδ. 1.610, Οππ. Κυν. 4.330, Τρυφ. 6) και πιθανόν γι αυτό το λόγο χρησιµοποιείται και από τον Τζέτζη στα Τρωικά σε µια προσπάθεια επίδειξης των 100 γνώσεών του. Όσον αφορά την παρετυµολογία του όρου αυτού από το ουσιαστικό λύκος, αυτή συναντάται παραλλαγµένη και στα Ονειροκριτικά του Αρτεµίδωρου (2.12), όπως αναφέρει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 119), ωστόσο απορρίπτεται στο αντίστοιχο λήµµα του λεξικού των Liddell – Scott και Jones, όπου και αντιπροτείνεται ως πιθανότερη η προέλευση της λέξης από τη σύνθεση των όρων λύκη και βαίνω, εξού και προκύπτει και η σηµασία της ως οδού του φωτός. Μια σειρά επίσης από διαφορετικές εξηγήσεις για την προέλευση του όρου παρέχουν δύο από τα Σχόλια στην Οδύσσεια (14.161 και 19.306), στο δεύτερο από τα οποία, που είναι και εκτενέστερο και πιο εµπλουτισµένο, αναφέρεται ότι luka/baj o( e)niauto\j h)tumologh/qh me\n para/ tinwn e)k metafora=j tw½n lu/kwn: ouÂtoi ga\r dierxo/menoi potamo\n a)llh/lwn ta\j ou)ra\j da/knousin: wÐsper kaiì e)piì tou= xro/nou: h(me/ra ga\r eÃxetai th=j h(me/raj, kaiì e(bdoma\j th=j e(bdoma/doj, kaiì mh\n tou= mhno/j. hÄ para\ to\ lu/goj to\ sko/toj, kaiì to\ auÃw to\ la/mpw: dia\ ga\r tw½n nuxqhme/rwn sumplhrou=tai o( e)niauto/j. aÃlloi de\ a)po\ tou= lu/w kaiì tou= auÃw to\ chrai¿nw. e)pei¿per o( h(liako\j dro/moj to\ tou xro/nou sumper#= dia/sthma. hÄ para\ to\ lugai¿wj bai¿nein hÃtoi kekrumme/nwj kaiì lelhqo/twj. Σε ανάλογο τέλος κλίµα κινείται και ο Σούδας (Λ 793), που επαναλαµβάνει µερικές από τις ετυµολογίες που προαναφέρθηκαν στο παράθεµα. 37 Priamus … abducebantur: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Praeter … comitatu etc: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το περιεχόµενο του πρώτου τµήµατος του σχολίου σχετίζεται µε τα όσα υποστήριξε ο Τζέτζης στο σχ. 26, όπου παρείχε δύο ετυµολογίες για το όνοµα Αλέξανδρος, ενώ εδώ προσθέτει και µία τρίτη (βλ. Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 3.150). Παράλληλα ο λόγιος µας δίνει πληροφορίες για τον τόπο στον οποίο αφέθηκε ο Πάρης, οι οποίες εντοπίζονται και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Προλεγόµενα 211 – 3 και 233 – 5), όπου ωστόσο γίνεται λόγος για το )/Amandron, γραφή που δέχεται και ο Leone στην έκδοση του συγκεκριµένου σχολίου, και όχι για το )/Antandron, όπως εδώ. Το δεύτερο τοπωνύµιο πάντως µαρτυρείται και από τον Στράβωνα (13.1.51), που υποστηρίζει ότι στο συγκεκριµένο τόπο έγινε η κρίση των τριών θεών, χωρίς όµως να αναφέρει ότι εκεί εξετέθη το νεογέννητο βασιλόπουλο. Αναφορά στον Άντανδρο ως πόλη της Μυσίας γίνεται επίσης στα Εθνικά του Στέφανου Βυζάντιου (97). Ο τελευταίος µάλιστα µνηµονεύει σε άλλο σηµείο του έργου (505) και την πόλη Πάριον, χωρίς όµως να τη συνδέει µε τον Πάρη, σε αντίθεση µε κάποιους συγγραφείς, όπως για παράδειγµα ο Μανασσής (Σύνοψις Χρονική 1138), o Ιωάννης Μαλάλας και αρκετοί άλλοι, που συµφωνούν µε τον Τζέτζη (βλ. Jacobs, 1793, ό.π., 101 σελ. 5 και Leone, 1995, ό.π., σελ. 120). Αναλυτικά για το συγκεκριµένο τόπο µιλά και ο εκκλησιαστικός συγγραφέας Breydenbach, όπως µας πληροφορεί ο Moreau παρακάτω, στο σχ. 38. Τα παραθέµατα µε τα οποία εµπλουτίζει ο Moreau το σχόλιο του Τζέτζη βρίσκονται διάσπαρτα σε διάφορα σηµεία του χειρογράφου, ωστόσο παρουσιάζονται εδώ σε συνεχές κείµενο, αµέσως µετά την παρατήρηση του βυζαντινού συγγραφέα. Με αυτή τη µορφή θα ήθελε να τα παρουσιάσει ο ίδιος ο Moreau, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι συνδέει το ένα παράθεµα µε το άλλο χρησιµοποιώντας µια σειρά από σύµβολα παραποµπής (+, #, Ï). Τα ελληνικά παραθέµατα (ένα σχόλιο της Ιλιάδας και δύο επιγράµµατα) µεταφράζονται ελεύθερα στη λατινική γλώσσα από τον Γάλλο λόγιο που διατηρεί όπως πάντα, στην περίπτωση των επιγραµµάτων, το µέτρο (ελεγειακό δίστιχο) του αρχικού κειµένου, ενώ τα λατινικά µεταφέρονται αυτολεξεί. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί για αποφυγή παρανοήσεων ότι το χωρίο Cum enim … putauerunt δεν είναι τµήµα του σχολίου της Ιλιάδας αλλά εµβόλιµη παρατήρηση του ίδιου του Moreau για το σχόλιο αυτό, η παρουσίαση του οποίου συνεχίζει από τη λέξη Tandem και έπειτα. Επιπρόσθετα είναι άγνωστο από πού αντλεί ο λόγιος την πληροφορία ότι ο Πάρης νίκησε τους Σκηψίους παίρνοντας πίσω τα κλεµµένα κοπάδια των Κεβρηνών. Στους δύο λαούς αναφέρεται ο Στράβωνας (13.1.33), υποστηρίζοντας µάλιστα ότι βρίσκονταν σε µόνιµη διαµάχη, ωστόσο δεν τους σχετίζει µε τον µύθο του Πάρη. Τέλος το πρώτο επίγραµµα του σχολίου εντοπίζεται στην Anthologia Graeca, ή πατρότητα του όµως αποδίδεται στον Αντίπατρο Θεσσαλονικέα και όχι στον Αρίστωνα ή τον Ερµόδωρο. Για τη χρήση του αστερίσκου στο σχόλιο βλ. υπόµν. σχ. 2. 38 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Για να συµπληρώσει τις πληροφορίες για την πόλη Πάριον που έδωσε ο Τζέτζης προηγουµένως (σχ. 37), ο Γάλλος λόγιος παραθέτει ένα σχετικό απόσπασµα από το έργο Peregrinatio in Terram Sanctam του συγγραφέα Bernhard von Breydenbach, ο οποίος ταξίδεψε ως προσκυνητής στους Αγίους Τόπους το 1483 – 4 και κατέγραψε τις εντυπώσεις του στο έργο αυτό. Ωστόσο το όνοµα του συγγραφέα παρουσιάζεται λατινοποιηµένο από τον Moreau (bernardus budbalius Mogontinus deaconus), που δηλώνει ταυτόχρονα και τον τόπο καταγωγής (Mogontinus, από το Mainz της Γερµανίας) και το ιερατικό αξίωµα (deaconus) του συγκεκριµένου συγγραφέα. Επιπλέον, επειδή ο λόγιος είχε σηµειώσει το παράθεµα του Breydenbach όχι στη σελίδα 15, όπου βρίσκεται το σχ. 37 µε το οποίο σχετίζεται, αλλά σε προηγούµενη (σελ. 12), τοποθετεί παραποµπή 102 στην 15 δίπλα στη λέξη Parium καθοδηγώντας τον αναγνώστη στο σηµείο που απαιτείται (De Parenza supra pag οποίος αναφέρει µάλιστα ότι η θεά Pa/llantoj de\ th\n dora\n e)ktemou=sa tau/tv kata\ th\n ma/xhn to\ iãdion e)pe/skepe sw½ma, ενώ ο µύθος για το ∆ιόνυσο και τους Τιτάνες έχει τις ρίζες του στην ορφική ποίηση και στο έργο του Ονοµάκριτου (βλ. K. O. Müller, History of the Literature of Ancient Greece, London, Baldwin and Cradock, 1840, σελ. 237). Επίσης η άποψη του Τζέτζη σύµφωνα µε την οποία η Παλλάδα αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη σύνεση βρίσκει ο αντίστοιχό της και στον Κρατύλο 103 του Πλάτωνα (407 a – c), όπου το όνοµα της Αθηνάς συνδέεται, όπως πληροφορεί ο Σωκράτης, µε τον νου και τη διάνοια. Άλλωστε σύµφωνα µε άλλο µύθο η µητέρα της Αθηνάς ήταν η Μήτις, θεά της σοφίας και φρόνησης (Ησ. Θεογ. 886), που υπήρξε και πρώτη σύζυγος του ∆ία. Για πρόσθετες πηγές των µύθολογικών εκδοχών που αναφέρονται στο σχόλιο αλλά και για διαφορετικές ετυµολογήσεις του ονόµατος Παλλάς, πλην όσων παραθέτει ο Τζέτζης, βλ. στα έργα συγγραφέων όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 121). Αναφορικά µε τις δύο προσθήκες του Moreau, στην πρώτη περίπτωση η συντοµογραφία Cael. είναι εντελώς ασαφής και δεν µπορεί να προσδιοριστεί σε ποιόν συγγραφέα παραπέµπει µε αυτήν ο λόγιος. Η παραποµπή βρίσκεται ακριβώς δίπλα στη φράση quod hastam vibret γραµµένη στη δεξιά ώα µε ίδια µελάνη και θα µπορούσε θεωρητικά να οδηγεί τον αναγνώστη είτε στο De caelo του Αριστοτέλη είτε στο Pro Caelio του Κικέρωνα. Ωστόσο ο Moreau αποκλείεται να εννοεί τα κείµενα αυτά, καθώς η αρίθµηση που δίνει (lib. γνωµικού xeirw½n o)llume/nwn eÃr)r(ei polu/ergoj ¹Aqh/nh που αναφέρει ο Τζέτζης αποδίδοντάς το µάλιστα στον Ορφέα, (ενώ κατά τον Μελέτιο που το διασώζει είναι άγνωστης προέλευσης), ο Γάλλος λόγιος ορθώς έκρινε χρήσιµο να το καταγράψει στο σηµείο αυτό. 41 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο όρος προχαρακτηρισµός ίσως να αποτελεί νεολογισµό του Τζέτζη, καθώς δεν µαρτυρείται στο έργο κάποιου γνωστού συγγραφέα. 42 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Με αφορµή την πληροφορία του Τζέτζη στον ΑΗ 81 ότι οι Έλληνες, ονοµάζουν τον Ξανθικό µήνα Απρίλιο, ενώ ουσιαστικά την ονοµασία αυτή τη υιοθέτησαν πρώτοι οι Ρωµαίοι, ο Moreau 104 σχολιάζει την εκτεταµένη χρήση λατινικών λέξεων από τους συγχρόνους του βυζαντινού λογίου, η οποία µάλιστα δείχνει να είναι και κατά µια έννοια ασυνείδητη (ο Τζέτζης φαίνεται να θεωρεί την ονοµασία Απρίλιος εντελώς ελληνική και όχι ρωµαϊκή). Για την επίρρωση της άποψής του φέρνει µάλιστα παραδείγµατα τεσσάρων άλλων συγγραφέων του 12ου αιώνα που καταφεύγουν σε γλωσσικά δάνεια της Λατινικής. Πάντως ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι η παρείσφρηση λατινικών λέξεων στο έργο ελλήνων λογοτεχνών στηλιτεύεται έντονα από τον Moreau, ενώ εκθειάζει την αντίθετη τάση, επαινώντας τον Νικήτα Χωνιάτη για την καθαρότητα, άρα την «ελληνικότητα» του λόγου του. Υπενθυµίζουµε ότι µε το έργο του τελευταίου ο Moreau ασχολήθηκε ιδιαίτερα, µεταφράζοντας τον Θησαυρό Ορθοδοξίας στα Λατινικά. Για το θέµα αυτό και για τη βιβλιοθήκη Saint André βλ. ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 273 – 275. Για τον αστερίσκο στην αρχή του σχολίου βλ. υποµν. σχ. 9. 43 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο λόγιος δεν διευκρινίζει µε σαφήνεια την πηγή του κειµένου που παραθέτει, δίνοντας µόνο το στοιχείο ότι στο παράθεµα η Λαοδάµεια απευθύνεται στον Πρωτεσίλαο, µε βάση το οποίο µόνο ένας µυηµένος στη λατινική λογοτεχνία αναγνώστης θα µπορούσε να σκεφτεί τις Ηρωίδες του Οβιδίου. 44 Ganymedem … diceretur: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Si … figuratam: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η εκδοχή του µύθου του Γανυµήδη που παρουσιάζει ο Τζέτζης εδώ µπορεί να συσχετισθεί ως ένα σηµείο µε αυτήν που παρουσιάζει ο ίδιος συγγραφέας στα σχόλια στον Λυκόφρονα (355), η οποία αποδίδεται στον Ηρωδιανό και συνδέει τον ήρωα µε τον Τάνταλο. Ωστόσο στο κείµενο αυτό υποστηρίζεται ότι η σχέση των δύο ανδρών ήταν ερωτική, σε αντίθεση µε το σχόλιο των Τρωικών, όπου δεν υπάρχει τέτοιος υπαινιγµός, ενώ δεν γίνεται καµµία αναφορά στο εξερευνητικό ταξίδι του Γανυµήδη στην Ελλάδα και την ατυχή κατάληξή του. Στον έρωτα πάντως του Γανυµήδη και του Ταντάλου, που οδήγησε στην αρπαγή και τον θάνατο του πρώτου, αναφέρεται επίσης και ο Ευστάθιος (Παρ. εις Όµηρ. Ιλ. 4.396), ενώ σχετικός υπαινιγµός υπάρχει και στο έργο του Στέφανου Βυζάντιου (124) και του Στράβωνα (13.1.11). Ο επικρατέστερος ωστόσο µύθος που στηρίζεται από τους συγγραφείς που παραθέτει ο Moreau ήταν αυτός που αντιµετώπιζε τον ήρωα ως αντικείµενο πόθου του ∆ία. Γενικά για τις απόψεις των αρχαίων συγγραφέων γύρω από τον µυθικό ήρωα, πέραν αυτών που αναφέρονται στο σχόλιο, βλ. William Smith (εκδ.), A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, vol. II, Boston, Little, Brown and Company, 1867, σελ. 105 230 και Ι. Θ. Κακριδής (εκδ.), Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986, τοµ. 2, σελ. 73 κ.ε.. Για τους δύο αστερίσκους στην αρχή και το τέλος του σχολίου του Moreau βλ. υποµν. σχ. 9. 45 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Την ίδια γενεαλογία του Τάνταλου την παρουσιάζει ο βυζαντινός λόγιος στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 68), στις Χιλιάδες (4.419, 5.444 – 445) και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (52), όπως επίσης και η Μάντισσα Παροιµιών (2.94), που αναφέρει ως µητέρα του ήρωα την Πλουτώ. Αντίθετα, κατά τον ∆ιόδωρο τον Σικελιώτη (4.74.1) ο ήρωας Dio\j me\n hÅn ui¸o/j, plou/t% de\ kaiì do/cv diafe/rwn kat%¯kei th=j ¹Asi¿aj periì th\n nu=n o)nomazome/nhn Paflagoni¿an. Τη συνήθεια να ονοµάζεται ∆ίας ένας βασιλιάς, την αναφέρει ο Τζέτζης σε διάφορα άλλα έργα του (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 125), στους στίχους ΑΗ 104 – 109 του De bello Troiano και στο σχ. 51, υποστηρίζοντας ότι αυτή σχετίζεται µε τον αστρικό σχηµατισµό που υφίσταται κατά την ηµέρα γέννησης όσων είναι προορισµένοι να γίνουν διάδοχοι ενός θρόνου. Στην Εξήγηση Ιλιάδας όµως (Hermannus, ό.π., σελ. 69 και Lolos, ό.π., σελ. 36) διατυπώνει την άποψη ότι, ενώ το ουσιαστικό aÃnac σήµαινε αρχικά µόνο «θεός», επειδή οι Αθηναίοι ονόµασαν τιµητικά άνακτες τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη, εκτιµώντας το γεγονός ότι οι δύο αδελφοί δεν προκάλεσαν κάποιο κακό στους Αθηναίους, όταν πήγαν να πάρουν πίσω την Ελένη από τις Αφίδνες, την οποία είχε αρπάξει κατά το µύθο ο Θησέας (βλ. υπόµν. σχ. 55), έκτοτε γεννήθηκε η συνήθεια όλοι οι βασιλείς να ονοµάζονται έτσι. Ωστόσο αµέσως µετά ο Τζέτζης αναφέρει και τα σχετικά µε το άστρο του ∆ία και τη σχέση του µε τη γέννηση ηγεµόνων, όπως εδώ. Για το ίδιο θέµα βλ. επίσης Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 17, όπου παραπέµπει σε δύο χωρία των Αποτελεσµατικών του Μανέθωνα, (3.32 και 4.571) ο οποίος διατυπώνει άποψη ίδια µε αυτή του βυζαντινού λογίου. 46 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τα τµήµατα Aequora … addit και et Enosicthon, τα οποία συντάχθηκαν από τον Γάλλο λόγιο (βλ. υπόµν. σχ. 14). Στο χωρίο του ορφικού ύµνου (23.7), στο οποίο παραπέµπει ο Τζέτζης, ο συγγραφέας, απευθυνόµενος στον Νηρέα, επικαλείται τον θεό παρακαλώντας τον να αποτρέπει τους σεισµούς, ενώ στην οµηρική ποίηση είναι συχνή η απόδοση του προσωνυµίου e)nosi¿xqwn και e)nosi¿gaioj στον Ποσειδώνα. Το γεγονός λοιπόν ότι οι δύο ποιητές συνδέουν θαλασσινές θεότητες µε τους σεισµούς 106 δίνει αφορµή στον βυζαντινό λόγιο να διατυπώσει τη θεωρία του ότι το συγκεκριµένο φυσικό φαινόµενο σχετίζεται µε το νερό, αλληγορία του οποίου αποτελούν οι παραπάνω θεοί. Αντίθετα ο Αριστοτέλης στα Μετεωρολογικά, αφού απορρίψει τις προγενέστερες απόψεις των προσωκρατικών (Αναξαγόρα, Αναξιµένη και ∆ηµόκριτου), υποστηρίζει ότι αιτία των σεισµών είναι ο αέρας στο εσωτερικό της γης που δηµιουργείται από την υγρασία που υπάρχει µέσα στο έδαφος, όταν θερµανθεί. Ο αέρας αυτός, αναζητώντας διέξοδο προς τα έξω, ασκεί πίεση που δηµιουργεί τελικά τις σεισµικές δονήσεις. Αντίστοιχη άποψη ενστερνίζεται και αναλύει στο έργο του )Epidromh\ tw=n kata\ th\n e(llhnikh\n qeologi\an paradedome/nwn (42) και ο στωικός φιλόσοφος Λεύκιος Ανναίος Κορνούτος, υποστηρίζοντας ότι αιτία των σεισµών δεν είναι άλλη εκτός από την eÃmptwsin στη γη th=j te qala/tthj kaiì tw½n aÃllwn u(da/twn: stenoxwrou/mena ga\r ta\ e)n au)tv= pneu/mata kaiì eÃcodon zhtou=nta kloneiÍsqai kaiì r(h/gnusqai au)th\n poieiÍ. Για τη σύνδεση τέλος του Ποσειδώνα και των σεισµών σε άλλα λογοτεχνικά έργα και τη σηµασία της λέξης eÃnosij, όπως την παραδίδουν αρχαία λεξικά βλ. Leone, 1995, σελ. 125. 47 Zephyris … annotat: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο (βλ. υπόµν. σχ. 14). Jouis … efficitur: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Τζέτζης αντιγράφει εδώ αυτολεξεί σχόλιο που γράφτηκε για τον στίχο 88 του Προµηθέα ∆εσµώτη του Αισχύλου (wÕ diÍoj ai¹qh\r kaiì taxu/pteroi pnoai¿), η πατρότητα του οποίου ανήκει πιθανότατα στον ίδιο (βλ. σχετικά O. L. Smith, “The A Commentary on Aeschylus: Author and Date”, GRBS, 21.4 (1980), σελ. 395 – 399, όπου η αρθρογράφος επιχειρηµατολογεί υπέρ της άποψης αυτής), µε µόνη διαφορά ότι αντί για τη γραφή i¹kme/nouj ο Τζέτζης φαίνεται να γράφει εδώ i)kmai/ouj, εκτός αν πρόκειται για λάθος του Moreau κατά την αντιγραφή. Πάντως η γραφή i¹kme/nouj είναι σωστή, (αυτή δέχεται και ο Leone στην έκδοση του σχολίου), καθώς αυτή η λέξη συναντάται στο οµηρικό κείµενο, στη στερεότυπη φράση iãkmenon ouÅron (π.χ. Ιλ. 1.479, Οδύσσ. 15.292), σε αντίθεση µε το i)kmai/ouj που δεν εντοπίζεται πουθενά. Ανεξάρτητα από το γεγονός αυτό και όσον αφορά το περιεχόµενο του σχολίου, o Αναξαγόρας, πλην των όσων φαίνεται να υποστήριξε εδώ και τα οποία δεν διασταυρώνονται από άλλη γνωστή πηγή, λέγεται ότι διατύπωσε την άποψη πως οι άνεµοι gi¿nesqai leptunome/nou tou= a)e/roj u(po\ tou= h(li¿ou kaiì tw½n e)kkaiome/nwn pro\j to\n po/lon u(poxwrou/ntwn kaiì 107 Ο Όµηρος από την άλλη, χαρακτηρίζοντας τον άνεµο ως iãkmenon, εννοεί αυτόν που ακολουθεί, δηλαδή τον ούριο ή τον ευνοϊκό, σύµφωνα µε την ερµηνεία του λεξικού των Liddell – Scott και Jones, καθώς το επίθετο συγγενεύει πιθανόν ετυµολογικά µε το ρήµα i¸knou=mai, ενώ ίδια ερµηνεία δίνεται στην αγγλική έκδοση του λεξικού (iãkmenon ouÅron = fair breeze, not moist), όπου απορρίπτεται η σηµασία του επιθέτου ως υγρός. Υπό αυτό το πρίσµα η θεωρία του συντάκτη του σχολίου, κατά την οποία ο Όµηρος συνδέει τον άνεµο µε την υγρασία και τα νέφη παίρνοντας ως αφετηρία τη σηµασία της φράσης iãkmenon ouÅron και την υποτιθέµενη ετυµολογική συγγένεια του επιθέτου µε την i¹kma/da είναι µάλλον λανθασµένη, όπως και ο σηµασιολογκός συσχετισµός της φράσης αυτής µε το χωρίο patro\j Dio\j e)k nefela/wn, εφόσον στερείται κάποιας στέρεας επιστηµονικής βάσης. Η παρατήρηση πάντως του Τζέτζη επανεµφανίζεται και σε άλλα έργα του (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 126). 48 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Για το νόηµα των δύο τελευταίων αινιγµατικών στίχων του Οβιδιανού χωρίου που παραθέτει ο λόγιος βλ. “Wit, Sex and Topicality: The Problems confronting a Translator of Ovid’s Love Poetry” στο P. Green, Classical Bearings. Interpreting Ancient History and Culture, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1998, σελ. 236, όπου επισηµαίνεται ότι η λέξη sceptrum αποτελεί αλληγορία του φαλλού στα συγκεκριµένα συµφραζόµενα κατ’ αναλογία µε ένα από τα Πριάπεια, στο οποίο η λέξη φορτίζεται σηµασιολογικά µε το ίδιο νόηµα. Μέσω της αλληγορίας εντείνεται ακόµη περισσότερο, κατά τον Green, η χιουµοριστική διάσταση που επιδιώκει να προσδώσει ο Οβίδιος στη συγκεκριµένη ποιητική του σύνθεση. 49 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το ρήµα e)fermhneu/w ως τεχνικός όρος εντοπίζεται και στο ρητορικό εγχειρίδιο Peri/ tw=n tessa/rwn merw=n tou= telei/ou lo/gou (3.581), ενώ το επίθετο e)fermhneutiko\n χρησιµοποιείται από τον φιλόσοφο Αλέξανδρο σε σχόλιό του για τα Αριστοτελικά Μεταφυσικά (Αλέξ. Αφρ. Μετ. 745). Επίσης ο ανώνυµος συγγραφέας του παραπάνω ρητορικού έργου εξηγώντας τα είδη των γραφών υποστηρίζει ότι ένα από αυτά είναι και η e)gkata/skeuoj, που ερµηνεύεται ως h( ta\j ai¹ti¿aj tw½n praxqe/ntwn a)podidou=sa, kaiì tw½n sumpeso/ntwn eÀkaston ai¹tiologou=sa (3.576). Για την e)gkata/skeuon dih/ghsin κάνει λόγο ο Τζέτζης και στα σχόλια στον Ερµογένη (J. A. Cramer, 1837, ό.π., σελ. 97 – 99), ενώ επανειληµµένα ο βυζαντινός λόγιος εξηγεί όρους ή παρουσιάζει µύθους που, αν και δεν είναι δικό του δηµιούργηµα, δεν 108 φροντίζει να δηλώσει την προέλευσή τους. 50 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Στη διάκριση αστέρα – άστρου αναφέρθηκε ο στωικός φιλόσοφος και αστρονόµος Ποσειδώνιος κατά τον οποίο, όπως ακριβώς και κατά τον Τζέτζη, a)sth\r είναι ένας, ενώ το a)/stron ορίζεται ως σύστηµα που συνίσταται από πολλούς αστέρες, όπως για παράδειγµα η Ανδροµέδα και ο Κένταυρος. Η σηµασιολογική διαφορά των δύο λέξεων είχε µάλιστα επισηµανθεί, κατά τον Ποσειδώνιο, και από τον Άρατο, ενώ άλλοι συγγραφείς όπως ο ∆ιόδωρος και ο Πλάτωνας, στους οποίους παραπέµπει, αντιµετωπίζουν τους όρους ως συνώνυµους. Για την άποψή του βλ. Απόσπ. 271a και d. Πλην του Ποσειδωνίου, τη διαφορά των όρων επισηµαίνουν διάφορα λεξικά (βλ. Leone, 1995, σελ. 126) και ο ίδιος ο Τζέτζης στην Εξήγηση Ιλιάδος (Hermannus, ό.π., σελ. 151), όπως επίσης και στα Σχόλια στον Ησίοδο (βλ. T. Gaisfοrd, ό.π., σελ. 270). 51 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για το λιοντάρι της Νεµέας και τον άθλο του Ηρακλή βλ. Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 2.75 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 127). Σύµφωνα µε τον J. G. Fitch, η παλαιότερη αναφορά στη δηµιουργία του αστερισµού του λέοντα µετά την εξολόθρευσή του από τον Τιρύνθιο ήρωα εντοπίζεται σε fragmentum του λογίου Nigidius και από εκεί και στο εξής ο µύθος αξιοποιήθηκε από πολλούς άλλους συγγραφείς (John G. Fitch (εκδ.) Seneca’s Hercules Furens: A critical text with introduction and commentary, edited by John G. Fitch, Cornwell University Press, 1987, σελ. 365). Για το συσχετισµό του άστρου του ∆ία µε τη γέννηση µελλοντικών βασιλέων βλ. Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 17, όπου παραπέµπει στα Αποτελεσµατικά του Μανέθωνα, (3.32 και 4.571), ο οποίος συµφωνεί µε την άποψη που διατυπώνει ο Τζέτζης. Τέλος τα a)kmastika/ sxh/mata, όπως υποστηρίζει ο Ερµογένης (Ιδ. 1.10), έχουν κοινά στοιχεία µε τη λαµπρότητα και τη σφοδρότητα του λόγου, γι’ αυτό ίσως ο βυζαντινός λόγιος συνδέει το a)kmastiko\j και το sfrigw=n και εδώ και στα σχόλια που έγραψε για το έργο του ρήτορα (J. A. Cramer, 1837, ό.π., σελ. 112), ενώ σε άλλο σηµείο του ίδιου έργου (J. A. Cramer, 1837, ό.π., σελ. 6) ο Τζέτζης αντιδιαστέλλει τις έννοιες a)kmh\ και auÃchsij υποστηρίζοντας ότι η πρώτη είναι ti\j plhqusmo\j και πλάτος λόγου ενώ η δεύτερη ορίζεται ως a)po/deicij o)gkou=sa ta\ praxqe\nta. 52 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Πιθανόν ο Moreau παραθέτει το απόσπασµα από τον Οβίδιο, γιατί εκεί φαίνονται πιο έντονα τα αισθήµατα της Ελένης προς τον Πάρη σε σχέση µε το κείµενο του Τζέτζη, στο οποίο περιγράφονται 109 επιγραµµατικά. Επειδή όµως στο παράθεµα αντικατοπτρίζεται µόνο η πλευρά της Ελένης, ο Moreau προσθέτει στο τέλος την παρατήρηση (Mutui … describit) ότι ο Οβίδιος ασχολήθηκε µε το θέµα διεξοδικά, περιγράφοντας και τις δυο πλευρές του έρωτα, πρώτα παρουσιάζοντας τον Πάρη να µιλά στην Ελένη στο 16ο βιβλίο των Ηρωίδων και έπειτα την Ελένη να του απαντά στο 17ο. Έτσι αν ο αναγνώστης επιθυµεί, µπορεί να ανατρέξει στα βιβλία αυτά για να σχηµατίσει µια πιο ολοκληρωµένη εικόνα του πολυθρύλητου αυτού έρωτα. 53 Fuit … effectrices, Quamuis … carerent: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. * Vt … asserit*: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο (βλ. υπόµν. σχ. 14). Οι αρχικές παρατηρήσεις του Τζέτζη για τη σαφήνεια και τις σχετικές έννοιες αντλούνται από τον Ερµογένη (Ιδ. 1.2 και 1.4), ενώ για την επανάληψη έχει ήδη µιλήσει στο σχ. 19. Προβληµατική ωστόσο είναι η θεωρία που διατυπώνει ο λόγιος για τη βράχυνση µακρών συλλαβών στο τέλος ενός λόγου: Είναι γνωστό ότι ένας τρόπος για να συµβεί αυτή η βράχυνση είναι να ακολουθεί τη µακρά συλλαβή φωνήεν ή δίφθογγος. Εκτός από τον τρόπο αυτό, κοινή συλλαβή θεωρείται, όπως παρατηρεί άλλωστε ο ∆ιονύσιος ο Θραξ, µια βραχεία συλλαβή, όταν ακολουθούν δύο σύµφωνα (ένα άφωνο και ένα αµετάβολο) ή στην περίπτωση που kataperaioiÍ ei¹j me/roj lo/gou kaiì th\n e(ch=j eÃxv a)po\ fwnh/entoj a)rxome/nhn (1.1.21). Εποµένως η λήγουσα της λέξης toi=a του στίχου του Τζέτζη δεν µπορεί να θεωρηθεί κοινή, αφού δεν εµπίπτει σε κάποια από τις παραπάνω περιπτώσεις. Ερωτηµατικά προκαλούν και τα παραδείγµατα που επιστρατεύει ο Τζέτζης για να στηρίξει τη θέση του, αφού µε εξαίρεση το δεύτερο, όπου η φύσει µακρά κατάληξη –πας της λέξης τροπάς λογίζεται ως βραχεία για τις ανάγκες του µέτρου, στα άλλα δύο δεν εντοπίζεται µακρά συλλαβή στο τέλος λέξης που να βραχύνεται για κάποιον λόγο (Βλ. ∆. Λυπουρλής, Αρχαία Ελληνική Μετρική, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 35 και στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας, σελ. xxxvi – xxxvii). Πάντως την ίδια θεωρία την παρουσιάζει ο Τζέτζης και στο σχόλιο που έγραψε για τον στίχο 661 των Έργων και Ηµερών του Ησιόδου (Gaisford, ό.π., σελ. 128), τον οποίο παραθέτει εδώ ως παράδειγµα για την επίρρωση της µετρικής παρατήρησής του, ενώ σχετικά είναι και δύο χωρία της Εξήγησης Ιλιάδος (Hermannus, ό.π., σελ. 78 και Lolos, ό.π., σελ. 42), όπου όµως γίνεται λόγος για τις βραχείες συλλαβές στο τέλος λέξης που µπορούν να θεωρηθούν ως µακρές και όχι για το αντίθετο, όπως εδώ. Το επίγραµµα του Αρχιµήδη, στίχος του οποίου αναφέρεται στο συγκεκριµένο 110 σχόλιο, δεν µαρτυρείται από κάποιον άλλο συγγραφέα και θα µπορούσαµε να εικάσουµε ότι ίσως συντέθηκε από τον Τζέτζη, αν και ο τελευταίος στο σχ. 156 υποστηρίζει ότι e)pigra/mmata de\ e)p' ¹Arximh/dhn fe/rontai muri¿a. wÒn ou)de\n r e)pi¿stamai ei¹peiÍn (Α1 f. 18 ) χωρίς να συµπληρώσει όµως το δικό του επίγραµµα, αν είχε γράψει κάποιο, όπως άλλωστε έκανε για αρκετούς ήρωες του Τρωικού Πολέµου (π.χ. σχ. 98 για την Ιέρα, σχ. 213 για τον Εύφορβο κ.α.). Για την απόκλιση τέλος ανάµεσα στη µορφή του στίχου ΑΗ 126 στην αρχή του σχολίου και στην έκδοση Νικήτα και για τους δύο αστερίσκους στην αρχή και το τέλος του σχολίου του Moreau και βλ. αντίστοιχα υποµν. σχ. 1 και 9. 54 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Tην ίδια ακριβώς παρατήρηση τη βρίσκουµε στον ∆ιονύσιο (∆ιον. Θρ. 1.1.26), µε µόνη διαφορά ότι χρησιµοποιεί διαφορετικά παραδείγµατα πατρωνυµικών, όπως και στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 59 και Lolos, ό.π., σελ. 104). 55 Famularum … praestitit: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Αλληγορίες Οδύσσειας, Λ 82 – 84). Ouid … duae: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Τζέτζης υπαινίσσεται τον µύθο κατά τον οποίο ο Θησέας, επιθυµώντας να βρει σύζυγο θεϊκής καταγωγής, είχε κλέψει πριν τον Πάρη την ωραία Ελένη από τη Σπάρτη, µεταφέροντάς την αρχικά στην Αθήνα και έπειτα στις Αφίδνες της Αττικής. Εντούτοις οι αδελφοί της ∆ιόσκουροι κατόρθωσαν να την πάρουν πίσω, αρπάζοντας µάλιστα για εκδίκηση µαζί µε την Ελένη και την Αίθρα, τη µητέρα του Θησέα, η οποία στο εξής συνόδευε τη βασίλισσα της Σπάρτης (Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 3.128, ∆ιόδ. Σικ. 4.63, Ελλάν. Απόσπ. 1a, 4, F.134 κ.α, βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 129). Φαίνεται πάντως πως ανάµεσα στις δύο γυναίκες αναπτύχθηκε ισχυρός δεσµός, δεδοµένου ότι µε τη συµπαράσταση της Αίθρας η Ελένη παίρνει την τελική απόφαση να εγκαταλείψει τον Μενέλαο και να οδηγηθεί στην Τροία, όπως φαίνεται τόσο από τα Τρωικά όσο και από το παράθεµα του Οβιδίου. 56 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Josephus Iscanus (Joseph of Exeter), Άγγλος συγγραφέας του 12ου αι., παίρνοντας ως βάση τo έργo Daretis Phrygii De excidio Trojae historia, (πεζή λατινική µετάφραση του έργου που φέρεται να έγραψε για τον Τρωικό Πόλεµο ο ∆άρης ο Φρύγιος και που είχε µεγάλη απήχηση στη µεσαιωνική Αγγλία), συνέθεσε, γύρω στα 1185, ένα εκτενές επικό ποίηµα για την ιστορία της Τροίας, χωρισµένο σε έξι βιβλία, µε τίτλο Daretis Phrygii Ilias De bello 111 Troiano, ξεκινώντας από την εκστρατεία των Αργοναυτών και καταλήγοντας στη µοίρα που είχαν οι Έλλήνες πολεµιστές επιστρέφοντας στην πατρίδα µετά την άλωση του Ιλίου. Το ελληνικό έργο του ∆άρη (αν ποτέ υπήρξε) έχει χαθεί και η µόνη πηγή του για µας είναι η πεζή λατινική µετάφραση που προαναφέρθηκε, από την οποία αντλεί και ο Josephus Iscanus. Πάντως είναι δεδοµένο ότι ο Moreau στο σηµείο αυτό, όπως και σε άλλες περιπτώσεις (µε εξαίρεση το σχ. 361), ενώ παραπέµπει στον ∆άρη, ουσιαστικά αναφέρεται στο έµµετρο κείµενο του Josephus Iscanus. Βλ. και στα σχ. 60, 123, 322, 339, 349 και 353. Σχετικά µε τον Joseph of Exeter, βλ. A. G. Rigg, A history of Anglo-Latin literature, 1066 - 1422, Cambridge University Press, Cambridge 1992, σελ. 99 – 102. Για το έργο του βλ. A. J. Valpy (εκδ.), Dictys Cretensis et Dares Phrygius De bello trojano etc., Accedunt Josephi Iscani De bello Trojani libri sex, volumen secundum, Londini, curante et imprimente A. J. Valpy, 1825. 57 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Σύµφωνα µε το µύθο που υπαινίσσεται ο Λυκόφρονας στην Αλεξάνδρα (134) ο ¹Anqeu/j, γιος του Αντήνορα, µε τον οποίο ήταν ερωτευµένος ο Πάρης, φονεύθηκε ακούσια από τον τελευταίο που για να αποφύγει την οργή του Αντήνορα κατέφυγε στη Σπάρτη µαζί µε τον Μενέλαο, καθώς ο Σπαρτιάτης βασιλιάς τύχαινε να βρίσκεται τότε στην Τροία. Βλ. C. A. Elton, F. Fawkes, Viscount Royston (µτφρ.), Hesiod, translated by C. A. Elton, Bion and Moschus, Sappho and Musaeus by F. Fawkes, Lycophron by Viscount Royston, London, A. J. Valpy, 1832, σελ. 211 στην υποσηµ. στίχου 154, στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 40) και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα, 132 (στα δύο τελευταία παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 130). Ο Κόλλουθος ωστόσο ακολουθεί άλλη εκδοχή, υποστηρίζοντας πως η Αφροδίτη, µετά τη νίκη της στην κρίση των θεών, συνόδευσε η ίδια τον Πάρη στη Σπάρτη, για να τον βοηθήσει να λάβει το δώρο που του είχε υποσχεθεί ως αντάλλαγµα της ευνοϊκής του στάσης. 58 Proteos ... habebant: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Synes. iàstan ¸Ele/nhj eiãdwlon eÃxontej, ο οποίος διασώζεται µε διαφοροποιηµένη µορφή από τον Αίλιο Αριστείδη, όπως επισηµαίνει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 131), στο έργο Pro\j Pla/twna peri\ (Rhtorikh=j (54.13 – 14 Trw½ej oi¸ to\ th=j ¸Ele/nhj eiãdwlon eÃxontej w¨j au)th/n), ενώ µια τρίτη µορφή του στίχου εµφανίζεται στα Σχόλια στον 112 Λυκόφρονα (131 Trw½ej ga/r, oiá to/t' hÅsan, ¸Ele/nhj eiãdwlon eÃsxon). Η εκδοχή του Στησίχορου για τη µετάβαση της Ελένης στην Αίγυπτο και όχι στην Τροία διαφαίνεται επιπρόσθετα και στο απόσπ. 16 του έργου του και στην Πολιτεία του Πλάτωνα (586.c.4), ενώ την ακολουθεί και ο Λυκόφρονας (βλ. 110 κ.ε. και στην υποσηµείωση για τον στίχο 130 της αγγλικής µετάφρασης του έργου από τον Viscount Royston στο C. A. Elton, F. Fawkes, Viscount Royston, ό.π., σελ. 210). Τον µύθο τον αξιοποίησε επίσης ο Ηρόδοτος, δίνοντάς του µάλιστα διαστάσεις αληθινής ιστορίας (2.113 – 119), και ο Ευριπίδης στην οµώνυµη τραγωδία, όπου και αναφέρεται στον Πρωτέα τον Φάριο ως βασιλιά της Αιγύπτου. Μέσα από διαφορετικό πρίσµα παρουσιάζει τον Πρωτέα ο Συνέσιος, υπονοώντας στα δύο παραθέµατα που καταγράφει εδώ ο Moreau ότι ήταν αληθινός φιλόσοφος τον οποίο επισκέπτονταν πολλοί, όµως χωρίς να είναι σε θέση να ανακαλύψουν τις αλήθειες που δίδασκε, µε εξαίρεση τον Μενέλαο που κατόρθωσε να αποκωδικοποιήσει τις αλληγορικές ιστορίες του Αιγύπτιου βασιλιά. Το σύµβολο ï, ενώ συνήθως δηλώνει παραποµπή σε χωρίο του ίδιου του De bello Troiano, ωστόσο εδώ χρησιµοποιείται για να δείξει ότι το κείµενο που ακολουθεί αντλείται από το ίδιο έργο από το οποίο αντλήθηκε και το αµέσως προηγούµενο παράθεµα, δηλαδή τον ∆ίωνα του Συνέσιου. 59 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Σύµφωνα µε τον Jacobs (1793, ό.π., σελ. 23), η ιδέα ότι οι Έλληνες πριν καταφύγουν στον Τρωικό πόλεµο προσπάθησαν φιλειρηνικά να λύσουν το ζήτηµα της αρπαγής της Ελένης στέλνοντας απεσταλµένους στην Τροία έχει τις ρίζες της στην Ιλιάδα (3.205 κ.ε.), όπου παρουσιάζεται ο Αντήνορας να παραδέχεται ότι στο παρελθόν φιλοξένησε τον Οδυσσέα και τον Μενέλαο που ταξίδευσαν ως το Ίλιον eÀnek' a)ggeli¿hj. Ανάλογη αναφορά υπάρχει και στα δύο παραθέµατα της Ιλιάδας (11.123 – 125 και 139 – 141) που παρουσιάζει ο Moreau στο επόµενο σχόλιο, όπου εικονίζεται ο Αντίµαχος να έχει δωροδοκηθεί από τον Πάρη για να απορρίψει το αίτηµα της ελληνικής πρεσβείας, προτείνοντας µάλιστα τη δολοφονία των δύο Ελλήνων. Εντούτοις δεν υπάρχει οµοφωνία ως προς τον αριθµό των απεσταλµένων µε τον Όµηρο να εµφανίζει µόνο δύο, τον ∆ίκτυ (1.4) και τον Μαλάλα (110) να κάνουν λόγο για τρεις (Μενέλαο, Οδυσσέα και Παλαµήδη), ενώ ο Τζέτζης, συνάδοντας µε τον Παρθένιο (16.1), προσθέτει εδώ και τον Ακάµαντα και τον ∆ιοµήδη, µιλώντας µάλιστα όχι για µία αποστολή αλλά για δύο, που απείχαν χρονικά µεταξύ τους (βλ. και στην Εξήγηση 113 Ιλιάδας, Hermannus, ό.π., σελ. 115). Πάντως η άποψη του Τζέτζη ότι ο Όµηρος αποκρύπτει σκόπιµα τη συµβολή του Παλαµήδη στον Τρωικό Πόλεµο για να µην αµαυρώσει τη φήµη των Ελλήνων που τον εξολόθρευσαν επαναλαµβάνεται και στο σχ. 133, στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 44 και 148) και στις Αλληγορίες Ιλιάδας, Προλεγόµενα 641 – 2 και 1148 – 56. Ο χαρακτηρισµός τέλος sapientissimam lusciniam (pa/nsofon a)hdo/na στο ελληνικό κείµενο) που αποδίδει ο Τζέτζης στον Παλαµήδη προέρχεται από το απόσπ. 588 της οµώνυµης τραγωδίας του Ευριπίδη, όπως υποστηρίζει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 131), όπου ο τραγικός ποιητής παρουσιάζει, πιθανότατα τον χορό του δράµατος, να αναφωνεί e)ka/net' e)ka/nete ta\n / pa/nsofon, wÕ Danaoi¿, / ta\n ou)de/n' a)lgu/nousan a)hdo/na mousa=n. 60 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Και οι δύο παρατηρήσεις του λογίου που συνοδεύουν τα παραθέµατα είναι λανθασµένες. Αρχικά, σύµφωνα µε το οµηρικό κείµενο (Ιλ. 12.188 – 9), γιος του Αντίµαχου δεν ήταν ο Λεοντεύς αλλά ο Ιππόµαχος, ο οποίος φονεύθηκε από τον Λεοντέα, απόγονο των Λαπιθών, στη διάρκεια της µάχης. Ωστόσο ο Αντίµαχος αυτός πράγµατι δεν πρέπει να ταυτιστεί µε τον οµώνυµο ήρωα που δωροδοκήθηκε από τον Πάρη, γιοι του οποίου ήταν ο Ιππόλοχος και Πείσανδρος, που θανατώθηκαν εκδικητικά λόγω του πράξης του πατέρα τους από τον Αγαµέµνονα (11.143 – 147). Η δεύτερη παρανόηση αφορά το έπος του J. Iscanus: Το όνοµα Amphimachus εµφανίζεται σε δύο διαφορετικά σηµεία, στο 4.8, όπου ένας Αµφίµαχος προσφέρει τη βοήθειά του στους Τρώες εναντίον των Ελλήνων, και στο 6.684 κ.ε. ο Αµφίµαχος παρουσιάζεται ως γιος του Πριάµου που µιλά στο τρωικό συµβούλιο, προτρέποντας τους Τρώες να αντεπιτεθούν και να µη συνάψουν ειρήνη µε τους αντιπάλους. Ωστόσο ο Moreau δίνει λάθος παραποµπή (στο 6.72 δεν γίνεται αναφορά σε Αµφίµαχο) και εκτός αυτού κανένας από τους δύο δεν φαίνεται να έχει γιο τον Ιππόµαχο, µε αποτέλεσµα να είναι επισφαλής η ταύτισή του µε τον οµηρικό ήρωα της Ιλιάδας (12.188 – 9), ούτε σχετίζεται µε κάποιον τρόπο µε την πρεσβεία Οδυσσέα – Μενελάου, ώστε να θεωρηθεί ότι πρόκειται για τον γνωστό Αντίµαχο που δωροδοκήθηκε. Πάντως και στο σηµείο αυτό ο Moreau, ενώ παραπέµπει στο ∆άρη, ουσιαστικά αναφέρεται στο έµµετρο κείµενο του Josephus Iscanus. Για το ζήτηµα αυτό βλ σχ. 56, 123, 322, 339, 349 και 353 και στο υπόµν. σχ. 56. 61 Decimo ... putaui: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο (βλ. υπόµν. σχ. 14). Syllaba ... interpretatus sum: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον 114 Μορέλλο (αξιοσηµείωτη είναι στη µετάφραση των στίχων του Ιππώνακτα η µεταφορά αυτούσιων ελληνικών λέξεων µεταγεγραµµένων µε λατινικούς χαρακτήρες). Ο Τζέτζης αναφέρει τον µετρικό κανόνα της έκτασης βραχέων συλλαβών αν ακολουθεί ένρινο ή υγρό ή δασυνόµενο σύµφωνο στο σχόλιο 31c της έκδοσης Leone, όπου και αναφέρει ως παράδειγµα την έκταση του βραχέος α στο όνοµα Πάρις, άρα σε αυτή την παρατήρησή του παραπέµπει τον αναγνώστη µε τη φράση dixi enim antea, ωστόσο το σχόλιο αυτό δεν µεταφράστηκε από τον Μορέλλο, γι’ αυτό και δεν εντοπίζεται στην παρούσα έκδοση (βλ. σχετικά στην εισαγωγή, σελ. xlvii). Όσον αφορά τo παράδειγµα της λέξης φιλοµµειδής που επιστρατεύει, προκειµένου να δείξει την υποτιθέµενη άγνοια του µετρικού κανόνα που ανέφερε από κάποιους συγγραφείς, είναι κάπως άστοχο, εφόσον η συγκεκριµένη γραφή του επιθέτου µε δύο µ συναντάται στα επικά κείµενα (π.χ. Ησ. Θεογ. 200, Ιλ. 5.375 κ.α.), οι ποιητές των οποίων αναµφισβήτητα γνώριζαν και εφάρµοζαν εκτεταµένα τον κανόνα, άρα δεν είχαν λόγο να διπλασιάσουν το ένρινο σύµφωνο, αν η λέξη δεν γραφόταν ούτως ή άλλως έτσι. Πάντως η παρατήρησή του για την έκταση βραχείας συλλαβής, όταν ακολουθεί δασύπνοο σύµφωνο, υπάρχει δύο φορές στα σχόλια στον Λυκόφρονα (234 και 425), όπου µάλιστα για την ενίσχυση του µετρικού κανόνα χρησιµοποιείται το ίδιο παράδειγµα από το έργο του Ιππώνακτα (βλ. Εις Λυκ. 234 to\ ga\r dasu\ su/mfwnon du/natai e)ktei¿nein κτλ. aÃkouson ¸Ippw¯naktoj hÄn au)to\n oÃfij ta)ntiknh/mion da/kv: i¹dou\ to\ oÃfij to\ Öo makro\n e)de/xqh και 425 i¹dou\ to\ oÃfij to\ Öo makro/n e)stin e)ktanqe\n u(po\ tou= Öf dase/oj oÃntoj) και σε άλλα έργα του, για τα οποία βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 132. Μετά την επίδειξη γνώσεων ο Τζέτζης δράττεται της ευκαιρίας να επιτεθεί σε κάποιον σύγχρονό του γραµµατικό, ο οποίος δεν κατονοµάζεται, ωστόσο του αποδίδονται οι υβριστικοί χαρακτηρισµοί Θερσίτης και Κορυθεύς, ονόµατα µυθικών πρόσωπων που υπήρξαν παροιµιώδη για τη µεγαλοστοµία και την ασχήµια τους. Το πρόσωπο αυτό, µε βάση τις πληροφορίες που παρέχει το σχόλιο, πρέπει να κατηγόρησε τον βυζαντινό λόγιο για έλλειψη γνώσεων µετρικής ενώ η ταύτισή του µε «nei/kouj )Empedo/kleion ei)/dwlon», όπως χαρακτηριστικά λέει στο ελληνικό κείµενο ο Τζέτζης (Α1, f. 9v), ίσως υποδηλώνει την αντιφατικότητα των στοιχείων που συνιστούν την προσωπικότητά του ή την έλλειψη ισορροπίας του χαρακτήρα του. Τέτοιες επιθέσεις είναι πάντως συχνές στο έργο του Τζέτζη, µε βάση το οποίο φαίνεται ότι συγκρούστηκε αρκετά µε ανθρώπους των γραµµάτων της εποχής του, 115 άλλοτε κατηγορούµενος από αυτούς και άλλοτε κατηγορώντας τους, κάνοντας µάλιστα χρήση χαρακτηρισµών που προσέβαλαν και την εξωτερική τους εµφάνιση και την πνευµατική τους συγκρότηση όπως εδώ (Βλ. π.χ. σχ. 53 και στην 6η επιστολή στο P. L. M. Leone, 1972, ό.π., σελ. 47). Αινιγµατική τέλος είναι η αναφορά στον Γέλλιο και η σχέση του έργου του µε το πρόσωπο εναντίον του οποίου φέρεται ο Τζέτζης. Για τον Κορυθέα βλ. και Roger A. Mynors, R. A. Mynors (µτφρ.), Collected Works of Erasmus: Adages II VII 1 to III III 100, translated and annotated by R. A. B. Mynors (Collected Works of Erasmus, τ. 34), University of Toronto Press, 1992, σελ. 228. Για τον Θερσίτη βλ. σχ. 137 και 331. Τέλος για τις έννοιες filo/thj και nei=koj των τεσσάρων στοιχείων του Εµπεδοκλή βλ. Εµπ. Απόσπ. 61. 62 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (ειδικά οι στίχοι του Ευφορίωνα αποδίδονται ελεύθερα στα Λατινικά). Τις ίδιες ακριβώς ετυµολογικές παρατηρήσεις για το όνοµα )Axileu\j τις εντοπίζουµε και στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 61 και Lolos, ό.π., σελ. 23), από όπου όµως απουσιάζει η δεύτερη ετυµολογία (para\ to\ a)/xh tw=n paqw=n lu/ein), ενώ αναφορικά µε το µέτρο ο Τζέτζης κάνει λόγο για τη συνίζηση και όχι την έκταση βραχέων συλλαβών. Σε άλλο σηµείο του ίδιου έργου (Hermannus, ό.π., σελ. 87, πβ. Lolos, ό.π., σελ. 34) ο Τζέτζης αναφέρει ότι Ai)oliko\n e)sti\ to\ diplasiou=n και λίγο παρακάτω (Hermannus, ό.π., 103) προσθέτει ότι οι Αιολείς συνηθίζουν να διπλασιάζουν ένα σύµφωνο, όταν έπεται βραχύ φωνήεν. Έτσι λοιπόν εξηγείται γιατί γράφουν το όνοµα )Axileu\j µε δύο λ, όπως αναφέρεται στο συγκεκριµένο σηµείο. Για άλλα έργα του βυζαντινού λογίου που σχετίζονται µε το σχόλιο αυτό, όπως και για πιθανές πηγές του βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 133. 63 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, ο οποίος αποδίδει r κάπως ελεύθερα τους τρεις στίχους της Ιλιάδας στα Λατινικά (A1, f. 10 Sxe/tlie. ou)k aÃra soi¿ ge path\r hÅn i¸ppo/ta Phleu/j. ou)de\ Qe/tij mh/thr. glaukh\ de/ s’ e)/tikte qa/lassa. Pe/trai t' h)li¿batoi, oÀti toi no/oj e)stiìn a)phnh/j), µετατρέποντας µάλιστα την τελευταία πρόταση σε ερωτηµατική, ενώ στην Ιλιάδα εµφανίζεται ως αποφατική. Σε ό,τι αφορά τον µύθο κατά τον οποίο η Θέτιδα που γέννησε τον Αχιλλέα ήταν κόρη του Χείρωνα, αυτός επαναλαµβάνεται συχνά στην εργογραφία του Τζέτζη (Leone, 1995, ό.π., σελ. 133), αν και ειδικά στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 60) ο βυζαντινός λόγιος, αναφερόµενος στο γενεαλογικό δένδρο του ήρωα, ακολουθεί αρχικά την επικρατέστερη εκδοχή, που θέλει ως µητέρα του Αχιλλέα τη Νηρηίδα 116 Θέτιδα, ενώ σε άλλο σηµείο του ίδιου έργου (Lolos, ό.π., σελ. 92) επαναλαµβάνει τα όσα υποστηρίζει εδώ. Πρέπει ακόµη να σηµειωθεί ότι ο Τζέτζης, σε µια ακόµη προσπάθεια απόδοσης αλληγορικού νοήµατος του µύθου, ανασκευάζει την παγιωµένη αντίληψη ότι ο Χείρων χαρακτηρίζεται ως ιπποκένταυρος λόγω της διφυούς του υπόστασης, υποστηρίζοντας ότι η ονοµασία αυτή οφείλεται στο ότι ο µυθικός ήρωας πρώτος ίππευσε άλογα, ενώ φαίνεται να υπαινίσσεται και ότι ο Όµηρος κάνει χρήση της µέσου της αλληγορίας στους στίχους 16.33 – 35 της Ιλιάδας, όπου ο ποιητής αξιοποιεί το όνοµα της Θέτιδας ως σύµβολο της θάλασσας. Τέλος αξίζει να σηµειωθεί ότι την εκδοχή ότι ο Χείρωνας και όχι ο Νηρέας είναι πατέρας της ηρωίδας που γέννησε τον Αχιλλέα την ακολουθεί και ο ∆ίκτυς (1.14) και συντάκτης του σχολίου 48.17 για τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου, άρα δεν πρόκειται για καινοτοµία του Τζέτζη. 64 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο στίχος για τον οποίο µιλά ο Τζέτζης είναι ο ΑΗ 9 (eÃnnepe de\ plo/on ¸Ellh/nwn kaiì nh=aj a(pa/saj) δίπλα στον οποίο ο Moreau σηµειώνει hunc versum addidit cum iam persecutus esset (Α1, f. 3r in mg. dex.), ενώ την ίδια πληροφορία µας την παρέχει και στο σχ. 13, που αναφέρεται στη λατινική µετάφραση του στίχου αυτού. 65 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Αθροίζοντας τα πλοία του καταλόγου του ∆ίκτυος (1.17) το σύνολο είναι 1296, ενώ και ο ∆άρης και ο Iscanus συµφωνούν ως προς τον αριθµό των 1202. Ωστόσο ο Paulus Vindigius, στα σχόλια του στο 1ο βιβλίο του έργου του ∆ίκτυος, παραθέτει και έναν κατάλογο των ελληνικών πλοίων που πήραν µέρος στην τρωική εκστρατεία, ο οποίος περιλαµβάνει και τις 3 διαφορετικές εκδοχές, (του Οµήρου, τού ∆άρη και του ∆ίκτυος) ανατρέποντας τα παραπάνω δεδοµένα. Σύµφωνα µε τον κατάλογο αυτό, τα ελληνικά πλοία κατά τον Όµηρο υπολογίζονται µεν σε 1186, ενώ κατά τον ∆ίκτυ περιέργως σε 1265 (διορθώνει κάποια από τα νούµερα που εµφανίζονται στο κείµενο) και σε 1090 κατά τον ∆άρη. Σηµειώνει µάλιστα, για το έργο του τελευταίου ότι in Darete vitiosissimi sunt numeri, qui adduxere naves numero 1202. Deesse itaque nomina Ducum cum suis Classibus opportet, ut hi numeri sibi constent (Valpy, ό.π., σελ. 623 – 4). Πάντως ο Moreau δεν συµφωνεί στους αριθµούς µε καµία από τις παραπάνω εκδοχές. O αριθµός τέλος των 1170 πλοίων µαρτυρείται σε σχόλιο για την Ανδροµάχη του Ευριπίδη (βλ. Karl Pomeroy Harrington (εκδ.), The Roman Elegiac Poets, Bolchazy – Carducci Publishers, 2002, σελ. 257). Για τη χρήση των αστερίσκων βλ. υποµν. σχ. 9. 117 66 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. O βυζαντινός λόγιος ενστερνίζεται την άποψη του ∆ίκτυος (1.20) σύµφωνα µε την οποία ο Οδυσσέας έπεισε την Κλυταιµνήστρα να πάρει µαζί του την Ιφιγένεια στην Αυλίδα µέσω µια πλαστής επιστολής. Σε αυτήν ο Αγαµέµνονας της δήλωνε ότι η κόρη τους έπρεπε να παντρευθεί άµεσα τον Αχιλλέα, ως αντάλλαγµα για να δεχτεί ο τελευταίος να συµµετάσχει στον πόλεµο. Την ίδια πληροφορία µας παρέχουν ο Κεδρηνός (1.219) και ο Μαλάλας (98), όπως αναφέρει ο Jacobs (1793, ό.π., σελ. 28 – 29), όπως επίσης ο Σέρβιος (Α. 2.116), ο Ψευδο – Απολλόδωρος στην Επιτοµή της Βιβλιοθήκης (3.21 – 22) και το σχόλιο 4.79 των Νεµεόνικων του Πινδάρου, χωρίς ωστόσο να γίνεται σε αυτό µνεία της ανάµειξης του Οδυσσέα στην απάτη (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 135). 67 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Τα τρία fragmenta του ∆ούρη για την Ιφιγένεια µας τα παραδίδει ο Τζέτζης µέσα στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (103, 143 και 183), ενώ την εκδοχή του συγγραφέα από τη Σάµο ακολουθούν, εκτός από τον Ευφορίωνα, και ο Στησίχορος, κατά τη µαρτυρία του Παυσανία του Περιηγητή (2.22) και ο Αλέξανδρος ο Αιτωλός (απόσπ. 12 Powell. Bλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 135). Αντίθετα, ο µύθος που θέλει την Ιφιγένεια απόγονο του Αγαµέµνονα και της κόρης του Χρύση, αναφέρεται στο )Etumologiko\n Me/ga (815), πιθανόν όµως σχετίζεται και µε την υπόθεση των χαµένων τραγωδιών Χρύσης του Σοφοκλή και Chryses του Πακούβιου (βλ. A. C. Pearson, The fragments of Sophocles, At the University Press, Cambridge 1917, vol. 2, σελ. 327 – 8). 68 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Αλληγορίες Ιλιάδας (4.72 – 73) και Εξήγηση Ιλιάδας (βλ. Hermannus, ό.π., σελ. 128), όπου παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 136). Την ίδια πληροφορία που δίνει εδώ ο βυζαντινός λόγιος για τους Πυθαγόρειους την επιβεβαιώνει στα Μετεωρολογικά ο Αριστοτέλης, αναφέροντας τα ονόµατα του Αναξαγόρα και του ∆ηµόκριτου, τη θεωρία των οποίων ακολουθούν οι λεγόµενοι Ιταλοί Πυθαγόρειοι και οι οπαδοί του Ιπποκράτη από τη Χίο, σε αντίθεση µε τον Σταγειρίτη φιλόσοφο. 69 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το τµήµα Myrina ... denominatum εντοπίζεται στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 10) και στα σχόλια Εις Λυκ. 243, ενώ το συγκεκριµένο τοπωνύµιο µαρτυρείται από διάφορους συγγραφείς, κάποιοι από τους οποίους θεώρησαν τη Μύρινα όχι Αµαζόνα αλλά κόρη του Τεύκρου που θάφτηκε στον τόπο αυτό (Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 32 και Leone, 1995, ό.π., σελ. 136). 70 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Εις Λυκ. 246 και 118 530 και Αλληγορίες Ιλιάδας, Προλεγόµενα, 837 – 8). Την ύπαρξη του χρησµού επιβεβαιώνουν και άλλοι συγγραφείς (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 136). 71 Primus … addit: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο (βλ. υπόµν. σχ. 14). kai\ pro/qooj … dicitur: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο. Ως προς τον πρώτο όρο πιθανόν ο βυζαντινός λόγιος να είχε υπόψη του τον Απολλώνιο τον ∆ύσκολο, κατά τον οποίο to\ de\ a)ntwnomasi¿a, pro\j t%½ kaiì tro/pou oÃnoma dhlou=n, kaiì to\ o)noma/sai eÃxei e)gkei¿menon, kaqo\ kaiì t%½ xeima/sai to\ xeimasi¿a para/keitai (Απολλ. ∆ύσκ. Περί αντων. 2.1,1.5). Η a)nth/xhsij ωστόσο ως ρητορικός όρος δεν µαρτυρείται σε κάποιο γνωστό σωζόµενο σήµερα έργο. 72 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (34, 335 και 337) ο Τζέτζης αναφέρει ότι Ποδάρκης ήταν το πρώτο όνοµα του Πριάµου, όπως άλλωστε υποστηρίζει και ο Ψευδο – Απολλόδωρος (2.136). Ως αδερφός του Πρωτεσίλαου ο Ποδάρκης µνηµονεύεται από τον Όµηρο (Ιλ. 2.704 – 706), τον Ησίοδο (Απόσπ. 199) και τον Αριστοτέλη (Αποσπ. 8.50.640), στους οποίους µπορούν να προστεθούν o Κόιντος Σµυρναίος (1.815 – 816) και ο ∆ίκτυς (1.14), όπως αναφέρει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 137). Για την άφιξη του Νεοπτόλεµου βλ. ΡΗ 591 κ.ε. 73 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο µε εξαίρεση το τµήµα quae ... iacebat που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η ιστορία του Πρωτεσίλαου και της συζύγου του εξιστορείται αρκετές φορές από τον Τζέτζη (στην Εξήγηση Ιλιάδας στο Hermannus, ό.π., σελ. 44, όπου γίνεται απλή αναφορά, στις Αλληγορίες Ιλιάδας, Προλεγόµενα 836 – 855, χωρίς να γίνεται αναφορά στον Αινεία ως πιθανό θύτη του ήρωα, στις Χιλιάδες 2.762 – 787, στα σχόλια Εις Λυκ. 246, 279 και 530), ενώ ο µύθος αξιοποιήθηκε από διάφορους άλλους συγγραφείς (Όµηρος, Λουκιανός, Κάτουλλος) για τους οποίους βλ. Jacobs, 1793, ό.π., 33 – 34. Ο Ευστάθιος τέλος (Παρ. εις Οµηρ. Ιλ. 1.507), στον οποίο παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 137), διασώζει δυο άλλες εκδοχές του µύθου αυτού, κατά τις οποίες ο Πρωτεσίλαος είτε επέστρεψε από τον Άδη στον επάνω κόσµο και σκότωσε τη σύζυγό του, προκειµένου να ζήσουν αιώνια µαζί, επειδή αδυνατούσε να υποµένει την απουσία της ως νεκρός, είτε η Λαοδάµεια, που υποχρεώθηκε να παντρευθεί ξανά µετά τον θάνατο του Πρωτεσίλαου, απεβίωσε από την υπερβολική της στεναχώρια για την απώλεια του πρώτου της συζύγου, µε τον οποίο συνέχιζε να είναι ερωτευµένη (e)ce/lipen u(p' e)piqumi¿aj, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ευστάθιος). 119 74 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Αποτελείται από τµήµατα κειµένου που βρίσκονται διασκορπισµένα σε διάφορα σηµεία των ff. 15r –16r = pp. 29 – 31 και τα οποία συνδέει ο Moreau µε σύµβολα (# #) ή λεκτικές παραποµπές (π.χ. Adde quae praeced. pag. adnotavi ex Ovid. imagine eius quam cera exprimi curaverat αµέσως µετά τη λέξη amorem κ.α.), όπως ακριβώς συµβαίνει και στην περίπτωση του σχολίου 37. Επιπλέον στην αρχή της παρατήρησής του ο Moreau γράφει λανθασµένα solatur αντί του τύπου solantur που εµφανίζεται στον ΑΗ 226, ενώ αµέσως µετά προτείνει και τη διόρθωση του στίχου µε το ρήµα στον παρατατικό (imo nullo modo solabantur), εντούτοις χωρίς να σβήσει την πρώτη µορφή, που τελικά υιοθετήθηκε στην έκδοση Νικήτα. Λανθασµένη είναι και η τέταρτη παραποµπή του Moreau στον Οβίδιο, καθώς µε τη φράση eodem libro πρέπει να εννοηθεί το έργο των Επιστολών, από το οποίο αντλείται το προηγούµενο παράθεµα (Dum ... quaeror), ενώ το κείµενο που αντιγράφει (Auferimur ... sui) προέρχεται από τα Remedia amoris. Τέλος οι ηθικολογικές παρατηρήσεις του Γάλλου λογίου για τις αξίες που οφείλει να καλλιεργεί κάθε γυναίκα συνάδουν µε τα σχόλια του Τζέτζη που ακολουθούν (75 – 84), όπου παρουσιάζονται παραδείγµατα ενάρετων και φαύλων γυναικών που έµειναν στην ιστορία, αλλά και µε τους στίχους Η 160 κ.ε. του ποιητικού κειµένου που θίγουν ανάλογο θέµα. 75 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. σχ. 261 και 389 και Εις Λυκ. 658, Τζ. Θεογονία 519 – 520, όπου παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 139). Ωστόσο πουθενά, εκτός από το συγκεκριµένο σχόλιο, δεν εντοπίζεται η πληροφορία ότι η Θεανώ ανέθρεψε τα νόθα παιδιά του Αντήνορα. 76 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Στην ιστορία της Άλκηστης κάνει εκτενή αναφορά ο βυζαντινός λόγιος, αφιερώνοντας σε αυτήν την 53η ιστορία στις Χιλιάδες (2.788 – 845). Πέρα από τον Ευριπίδη στην οµώνυµη τραγωδία, στην Άλκηστη αναφέρεται και ο Ψευδο – Απολλόδωρος (1.105 – 6), όπως σηµειώνουν οι Jacobs (1793, ό.π., σελ. 35) και Leone (1995, ό.π., σελ. 138), µαζί µε αρκετούς άλλους συγγραφείς που εκθειάζουν την αρετή της µέσω της αυτοθυσίας της, όπως ο Πλάτων στο Συµπόσιο (179) και ο Πλούταρχος στον Ερωτικό (761.E.7 κ.α.). 77 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο µε εξαίρεση το τµήµα Iamum ... describit που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος λησµόνησε να σηµειώσει ποια ωδή του Πινδάρου αναφέρεται στην ιστορία της µυθικής Ευάδνης, κόρης του Ποσειδώνα, και έτσι αφήνει κενό στο σηµείο αυτό, χωρίς να σηµειώσει 120 κάποια παραποµπή. Ανεξάρτητα από αυτό το γεγονός, εκτός από τον Πίνδαρο η Ευάδνη αυτή αναφέρεται και από τον Υγίνο (Fab. 157) στον κατάλογό του µε τους filios Neptuni. Όσον αφορά τώρα την οµώνυµη γυναίκα του Καπανέα, η ιστορία της ανιχνεύεται σε διάφορα έργα στα οποία παραπέµπουν οι Jacobs (1793, ό.π., σελ. 35) και Leone (1995, ό.π., σελ. 137), όπως στον Ηρωικό του Φιλόστρατου (675), στον Υγίνο (Fab. 243), στις Ικέτιδες του Ευριπίδη (980 κ.ε.), στον Ψευδο – Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 3.79) κ.ά. Στους παραπάνω µπορούν επίσης να προστεθούν ο Κλαύδιος Αιλιανός (Ν.Α. 1.15) και ο Ζηνόβιος (1.30). Ωστόσο η ονοµασία Ιάνειρα δεν αναφέρεται από κανένα συγγραφέα από όσους µνηµονεύουν την Ευάδνη. Ερωτηµατικά εγείρει επίσης η πληροφορία ότι ο Σοφοκλής ασχολήθηκε µε τον µύθο αυτό, αφού δεν ανιχνεύεται σε καµία από τις σωζόµενες τραγωδίες. Ο Jacobs πάντως εικάζει ότι ο Σοφοκλής θα µπορούσε να είχε αξιοποιήσει την Ευάδνη στους χαµένους σήµερα Επιγόνους ή ίσως ο Τζέτζης ήθελε να παραπέµψει στον Ευριπίδη και από απροσεξία έγραψε το όνοµα του Σοφοκλή. Για τη χρήση τέλος των αστερίσκων και για τη διάκριση των δύο οµώνυµων γυναικών που κάνει ο Τζέτζης βλ. αντίστοιχα στο στο υποµν. σχ. 9 και στο σχόλιο για τον στίχο 6.46 των Ολυµπιόνικων του Πινδάρου. 78 Σχόλιο του Τζέτζη (πβ. Εις Λυκ. 1332) που µεταφράζεται από τον Μορέλλο και αποτελεί ουσιαστικά παράφραση ενός χωρίου από τον Θησέα του Πλουτάρχου (26.3 – 5), το οποίο ο Τζέτζης παρουσιάζει σαν δικό του. Η βασική διαφορά των δύο κειµένων έγκειται στο ότι ο βυζαντινός λόγιος προσθέτει το όνοµα του Ηρόδοτου, στον οποίο παραπέµπει τον αναγνώστη που θέλει να αναζητήσει περισσότερες πληροφορίες για την Αντιόπη. Ωστόσο ο Ηρόδοτος κάνει αναφορά στην αρπαγή της Ελένης από τον Θησέα και όχι της αµαζόνας Αντιόπης (9.73), η οποία αναφέρεται, ανάµεσα σε άλλους, και από τον ιστοριογράφο Ηρόδωρο (Αποσπ. 16), στον οποίο ίσως ήθελε να παραπέµψει ο Τζέτζης, όπως άλλωστε πράττει ο Πλούταρχος, συγχέοντας τα δύο ονόµατα (βλ. και Leone, 1995, ό.π., σελ. 138). Σε άλλη Αντιόπη αναφέρεται ο Τζέτζης στην Εξήγηση Ιλιάδας ως κόρη του Νυκτέα και ιέρεια του Ήλιου (Hermannus, ό.π., σελ. 132). 79 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Τζέτζης παρερµηνεύει το χωρίο του ∆ίκτυος, στο οποίο ως αιτία του θανάτου της Οινώνης παρουσιάζεται η υπερβολική λύπη και όχι ο απαγχονισµός (πβ. σχ. 404). Την εκδοχή του απαγχονισµού την αναφέρει ο Ψευδο – Απολλόδωρος (3.154 – 155), ο Μαλάλας (111.7 – 8 e(wrakou=sa au)to\n h( prote/ra gunh\ au)tou= Oi¹no/h e(autv= a)pexrh/sato 121 a)gxo/nv) και ο Κεδρηνός (1.229), όπως σηµειώνει ο Leone (1995, ό.π., 139), ενώ κατά τον Βακχυλίδη στα Εγκώµια (7b) η Οινώνη αυτοκτόνησε πέφτοντας από ψηλό βράχο. ∆ιεξοδική αναφορά στον συγκεκριµένο µύθο κάνει επίσης ο Παρθένιος (4), σύµφωνα µε τον οποίο η ηρωίδα, µόλις αντίκρισε νεκρό τον Πάρη, a)n%¯mwce/ te kaiì polla\ katolofurame/nh diexrh/sato e(auth/n. Πάντως µέσα από ένα αρκετά διαφορετικό πρίσµα αντιµετωπίζει την Οινώνη ο Τζέτζης στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (57 και 61), παρουσιάζοντάς την να διακατέχεται από σαφή εκδικητική διάθεση προς τον Πάρη, ο οποίος την είχε περιφρονήσει για την Ελένη της Σπάρτης. Έτσι, σε πρώτη φάση αποφάσισε να στείλει τον γιο της Κόρυθο, h(ghso/menon toiÍj àEllhsi tou= e)piì Troi¿an plou=, αργότερα όµως, όταν ο σύζυγός της, τοξευµένος από τα δηλητηριώδη βέλη του Φιλοκτήτη, χρειαζόταν τις ιατρικές τις ικανότητες για να ιαθεί από το τραύµα, η ηρωίδα άργησε να του φέρει τα κατάλληλα φάρµακα, επειδή την εµπόδιζε ο πατέρας της, µε αποτέλεσµα να βρει τελικά τον Πάρη νεκρό. Εξαιτίας λοιπόν της λύπης της και των τύψεων που ένιωσε, αποφάσισε άµεσα να αυτοκτονήσει, µε κάποιον από τους τρόπους που προαναφέρθηκαν. Τέλος στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 59 και Lolos, ό.π., σελ. 38) ο βυζαντινός λόγιος αναφέρει ότι Οινώνη ή Αίγινα ονοµαζόταν η κόρη του Ασωπού, ακολουθώντας ουσιαστικά τον µύθο της µεταφοράς από το ∆ία της νύµφης Αίγινας στο νησί Οινώνη, που µετονοµάστηκε αργότερα Αίγινα (Βλ. Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 3.157 και J. Bell, New Pantheon Or Historical Dictionary of the Gods, Demi Gods, Heroes and Fabulous Personages of Antiquity, Kessinger Publishing, 2003, σελ. 116. 80 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Πηγή για την ιστορία της Λουκρητίας, εκτός από τα έργα των τεσσάρων συγγραφέων στα οποία παραπέµπει ο Τζέτζης, είναι το Ab urbe condita του Λίβιου (1.57 – 8), ενώ ο Leone (1995, ό.π., σελ. 140) παραπέµπει για το ίδιο θέµα στην Επιτοµή Ιστοριών του Ζωναρά (2.117 κ.ε.). 81 Panthia ... circumuoluit: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Idem ... vers. 11: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Γάλλος λόγιος συµπληρώνει το σχόλιο του Τζέτζη, αφενός γιατί θέλει να διαφωτίσει τον αναγνώστη πού ακριβώς εντοπίζεται η ιστορία της Πάνθειας µέσα στο έργο του Ξενοφώντα, εφόσον ο βυζαντινός λόγιος δεν δίνει σαφή παραποµπή, και αφετέρου για να συµπληρώσει δύο συγγραφείς στους οποίους µπορεί να ανατρέξει όποιος 122 επιθυµεί να συµπληρώσει την εικόνα της προσωπικότητας της συγκεκριµένης γυναίκας. Με τη συντοµογραφία Ald. στο τέλος του σχολίου ο Moreau αναφέρεται λογικά στον Aldus, την έκδοση του οποίου χρησιµοποιεί για το έργο του Λουκιανού και του Φιλόστρατου (πιθανότατα το Aldus Manutius (εκδ.), Luciani dialogi et alia multa opera: Imagines Philostrati. Ejusdem heroica. Et vitae Sophistarum. Imagines junioris Philostrati. Descriptiones Callistrati, Venetiis, in aedibus Aldi et Andreae Asulani soceri, 1522). Για µια αναλυτική περιγραφή της ιστορίας της Πάνθειας βλ. και στις Χιλιάδες, 3.651 – 808 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 141). 82 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Μάλλον πρόκειται για κάποια τυχαία σηµείωση, καθώς ο στίχος που φέρει την αρίθµηση 71 στον κώδικα Α2 και αντιστοιχεί στον ΑΗ 71 της έκδοσης Νικήτα (Cum quibus hinc Amor est Venus, hinc Discordia mundum), στον οποίο µπορεί να αναφέρεται εδώ ο λόγιος, δεν φαίνεται να σχετίζεται µε κάποιο από τα σχόλια που υπάρχουν στο f. 17r = p.33. Το σχόλιο δεν είναι γραµµένο δίπλα σε κάποιο στίχο, αλλά πριν την αρχή του σχ. 81. 83 Porcia ... attestantur: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Martial. τον Τέννη και τη Φιλονόµη), ∆ιόδ. Σικ. 4.62, Εις Λυκ. 449 και 610, Λουκ. Peri\ tou= 123 mh/ r(adi/wj pisteu/ein diabolv=, 26 και Ασκληπ. Τραγ. Αποσπ. 24 (για τη Φαίδρα), Eυρ. Αποσπ. 661 – 672 (αποσπάσµατα της χαµένης τραγωδίας Σθενέβοια του Ευριπίδη). Για το συµβολισµό τέλος των ονοµάτων που αναφέρονται στο σχόλιο πβ. Αριστοφ. Βάτ. 1043 ¹All' ou) ma\ Di¿' ou) Fai¿draj e)poi¿oun po/rnaj ou)de\ Sqeneboi¿aj. 85 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το επιτάφιο σηµείωµα του Πρωτεσίλαου αποτελεί ελεύθερη µετάφραση αντίστοιχου ελληνικού ποιητικού κειµένου που φαίνεται να συνέθεσε ο Αριστοτέλης, το οποίο σηµείωσε ο r Τζέτζης στον κώδικα Α1 (βλ. f. 12 To/nd' oÃxqon mnh/mhn a)reth=j xa/rin e)cete/lessan / ¸Ellh/nwn paiÍdej Prwtesila/% fqime/n%). Γενικά ο βυζαντινός λόγιος θέλησε να διανθίσει τα σχόλιά του µε 36 επιγράµµατα αυτού του είδους, σχετιζόµενα µε τους ήρωες στο θάνατο των οποίων κάνει αναφορά στο έργο του. Αρκετά από αυτά µαρτυρούνται από άλλες πηγές, κυρίως τη συλλογή επιγραµµάτων υπό τον τίτλο Πέπλος που φέρεται να έγραψε ο Αριστοτέλης (για την πατρότητα του έργου βλ. Dr. Burgess, “The Peplus of Aristotle”, The British Critic, vol. XV, F. and C. Rivington, London 1800) και την Παλατινή Ανθολογία, άλλα όµως δεν εντοπίζονται στο έργο κάποιου άλλου συγγραφέα. ∆εδοµένο βέβαια είναι ότι µερικά αποτελούν προϊόντα της ποιητικής δηµιουργίας του Τζέτζη, µε βάση τα λεγόµενα του ίδιου, που σπεύδει συχνά να δηλώσει την πατρότητα των στίχων που καταγράφει (π.χ. σχ. 98 και 130). Πάντως πρέπει να σηµειωθεί ότι στον κώδικα Α1 ο οποίος εµπεριέχει το αρχαίο ελληνικό κείµενο του έργου του Τζέτζη, µετά το τέλος του Τρωικού Πολέµου και συγκεκριµένα στα ff. 45 – 46, είναι συγκεντρωµένα διάφορα επιτάφια επιγράµµατα ηρώων που µετείχαν στον πόλεµο της Τροίας, τα περισσότερα από τα οποία εµφανίζονται µέσα στα σχόλια, ενώ κάποια άλλα όχι (όπως του Αγαµέµνονα). Συγκεκριµένα, υπάρχουν επιγράµµατα γραµµένα στα Ελληνικά για τους ήρωες Αγαµέµνονα, Μενέλαο, Αχιλλέα, Πάτροκλο, Τεύκρο, Νέστορα, Αντίλοχο, Οδυσσέα, ∆ιοµήδη, Ιδοµενέα και Μηριόνη, Αίαντα, Νιρέα, Τληπόλεµο, Ασκάλαφο και Ιάλµενο, Ποδαλείριο και Μαχάονα και τέλος για τον Πηνέλεο. Στον κάθε ήρωα αποδίδεται κάποιες φορές και δεύτερο επίγραµµα, ενώ όλα συνοδεύονται από λατινική µετάφραση, σχεδόν πάντα ελεύθερη. Στα ίδια φύλλα είναι ακόµα γραµµένα επιγράµµατα µόνο στη λατινική γλώσσα για τους ήρωες Ευρύπυλο, Μέγητα, Πρόθοο, Εύµελο, Αγαπήνορα, Ελεφήνορα, Μενεσθέα, Ταλθύβιο, Πυραίχµη και Αυτοµέδοντα, που προφανώς προέρχονται από ελληνικό πρωτότυπο. Ο κατάλογος επιταφίων συµπληρώνεται στο f. 2r όπου υπάρχουν δύο επιτάφια δίστιχα του Έκτορα και του 124 Λαοµέδοντα. Στον τόµο 2 του ίδιου χειρογράφου (f. 88v) υπάρχει τέλος ένας ονοµαστικός κατάλογος όλων των επιταφίων (36 ηρώων συνολικά, όπως ειπώθηκε) µε τη σειρά που εµφανίζονται στα σχόλια του De bello Troiano (για το θέµα αυτό βλ. ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 314 και 321). Για την ταφή τέλος του Πρωτεσίλαου στην Χερρόνησο βλ. Ηρόδ. 9.116, Εις Λυκ. 533 κ.α. (Leone, 1995, ό.π., σελ. 143). 86 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Γάλλος συγγραφέας γράφει την πρώτη του παρατήρηση (Epigr. νοηµατικά από το πρωτότυπο. Αρχικά στο δεύτερο στίχο (Troi¿# o)feilome/nou ptw¯matoj a)rca/menon → Primitiae Troiae nanque ruentis eras) ο Πρωτεσίλαος από «αρχή της οφειλόµενης αµοιβής της Τροίας» γίνεται «απαρχή της πτώσης της Τροίας» (για τη σηµασία της λέξης ptw¯ma ως αµοιβή βλ. στο αντίστοιχο λήµµα του λεξικού των Liddel – Scott και Jones). Έπειτα οι πολλές Νύµφες µειώνονται σε µία συγκεκριµένη, προστίθεται επιθετικός προσδιορισµός aeriis στο ουσιαστικό vlmis που δεν αποδίδει το νόηµα του αντίστοιχου ελληνικού a)mfikomeu=si και η «µισητή» Τροία µετονοµάζεται superba (πβ. sa=ma de/ toi ptele/vsi sunhrefe\j a)mfikomeu=si / Nu/mfai a)pexqome/nhj ¹Ili¿ou a)ntipe/raj και Aeriis corpus tibi velat Hamadryas vlmis / E regione loci Troia superba tui). Οι στίχοι 5 και 6 µεταφράζονται απογυµνωµένοι από τα επίθετα dusmh/nita και au)ale/an και συµπυκνώνονται σε έναν µόνο λατινικό στίχο (de/ndrea dusmh/nita kai¿, hÃn pote teiÍxoj iãdwsi / Trw¯ion, au)ale/an fulloxoeu=nti ko/mhn → At foliis vlmi calvent, si pergama cernunt), σε αντίθεση µε τους δύο τελευταίους του ελληνικού κειµένου που στα Λατινικά εµπλουτίζονται µε την προσθήκη της οπτικής εικόνας των θυµωµένων δέντρων και γίνονται έτσι τρεις (oÀssoj e)n h(rw¯essi to/t' hÅn xo/loj, ou me/roj a)kmh\n / e)xqro\n e)n a)yu/xoij s%¯zetai a)kremo/sin → Mirum tanta sit vt bilis in arboribus, / Quanta fuit per riscis heroibus ira, caducis / In foliis si pars illius insit adhuc?). Ο Moreau προβαίνει συχνά σε τέτοιες αλλαγές, όταν καλείται να µεταφέρει ποιητικό λόγο από τα Ελληνικά στα Λατινικά. Άλλωστε µια κατά λέξη µετάφραση της ποίησης είναι αδύνατο να πραγµατοποιηθεί µε ταυτόχρονη διατήρηση του ρυθµού, όπως έχει ήδη παρατηρηθεί, και από την άλλη µια τέτοια µετάφραση θα ήταν πέρα για πέρα άτεχνη, 125 άρα και ασύµβατη µε τη λογιότητα του συγκεκριµένου ουµανιστή. 87 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το παράθεµα επιλέγεται από τον Γάλλο λόγιο, καθώς δείχνει εµφατικά τον φόβο που προκαλούσε ο χρησµός για το θάνατο του πρώτου Έλληνα που θα αποβιβαζόταν στην Τροία, για τον οποίο µιλά ο Τζέτζης στους στίχους ΑΗ 244 – 5. 88 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για τον ήχο που µπορεί να παράγει το αίµα πβ. Ορειβ. Σύνοψ. 44.19.11 ei¹ me\n flebo/j, aiâma polu\ kaiì paxu\ e)nexqh/setai, ei¹ d' a)rthri¿a a)nabrwqei¿h, lepto\n kaiì canqo\n meta\ pneu/matoj pollou= kaiì surigmou=. Σχετική είναι επίσης και η παρατήρηση του Ευστάθιου (Παρ εις Οµηρ. Ιλ. 3.333 – 334), ο οποίος σχολιάζοντας τη χρήση του ρήµατος κελαρύζω από τον Όµηρο στη φράση aiâma me/lan kela/ruze του στίχου 11.813 της Ιλιάδας (το ίδιο ρήµα χρησιµοποιεί και ο Τζέτζης στο αντίστοιχο ελληνικό κείµενο στον ΑΗ 254 προφανώς κατά µίµηση του Οµήρου) σηµειώνει ότι to\ de\ kelaru/zein dayi¿leian tou= r(e/ontoj aiàmatoj dhloiÍ, w¨j ou)x' a(plw½j katarre/ontoj, a)lla\ kaiì meta/ tinoj poiou= hÃxou. 89 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Όπως ήδη αναφέρθηκε στο υπόµν. σχ. 84, o Τζέτζης κάνει εκτενή αναφορά στον µύθο του Τένη (στον έρωτα της µητριάς του Σθενέβοιας, στην εκδίωξή του, στη συµµετοχή του στην Τρωική εκστρατεία µαζί µε τον πατέρα του και το θάνατό τους από τον Αχιλλέα) στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 95 και 116) και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (232), όπου ωστόσο υποστηρίζει ότι ο Τένης και η αδερφή του φονεύθηκαν στην Τένεδο, όχι στο Ίλιον, στο οποίο έχασε τη ζωή του µόνο ο Κύκνος. Για άλλες πηγές του µύθου βλ. Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 38 – 39 και Leone, 1995, ό.π., v σελ. 144. Για το επιτάφιο (A1, f. 12 Qumo\n dh\ Ku/knou kaiì u(perfia/louj e)pinoi¿aj / Ai¹qh\r lampro\j eÃxei, sw½ma de\ tu/mboj oÀde), του οποίου η πατρότητα αποδίδεται στον Αριστοτέλη, βλ. υπόµν. σχ. 85. 90 Troum … somniant: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα *hinc … item που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Για την αντιδιαστολή των εννοιών πόλις και κώµη που τονίζει εδώ ο Τζέτζης πβ. Πλάτ. Νόµ. 626c (στον οποίο παραπέµπουν στο αντίστοιχο λήµµα οι Liddell – Scott – Jones) Po/ter' ouÅn dh\ po/lesi me\n pro\j po/leij o)rqo\n tou=t' e)sti¿, kw¯mv de\ pro\j kw¯mhn eÀteron; και )Etumologiko\n Me/ga 764.18, όπου οι κώµες ορίζονται ως mei¿zonej a)groi¿ (Leone, 1995, ό.π., σελ. 144). Άγνωστο ωστόσο παραµένει ποιοι 126 ακριβώς συγγραφείς, πιθανόν της εποχής του βυζαντινού λογίου, συγχέουν τις έννοιες αυτές, εφόσον δεν κατονοµάζονται, ενώ ερωτηµατικά εγείρει και η γραφή χωρόφια η οποία υπάρχει και στον κώδικα Α1 και την οποία ο Moreau αφήνει αδιόρθωτη (σε αντίθεση µε άλλα τρανταχτά λάθη που διορθώνει κατά την αντιγραφή), µεταφέροντας µάλιστα τη λέξη αναλλοίωτη και εδώ, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για όρο που δεν µαρτυρείται σε κανένα έργο άλλου συγγραφέα. 91 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο (βλ. υπόµν. σχ. 14). Ο Γάλλος λόγιος άφησε κενό µετά τη φράση id est αφήνοντας τελικά αµετάφραστη τη σπανιότατη λέξη σταβάροις (στάβαρον σηµαίνει πάσσαλος), είτε από αδυναµία εύρεσης κάποιου ισοδύναµου λατινικού τεχνικού όρου είτε γιατί σκόπευε να ερευνήσει καλύτερα πριν προβεί στη µετάφραση και να συµπληρώσει αργότερα το κενό. Η συγκεκριµένη λέξη πάντως χρησιµοποιήθηκε από τον Τζέτζη ακόµη µια φορά, στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (290), στη φράση staba/roij toiÍj pephgme/noij e)keiÍqe th=j ta/frou pte/ruc, ενώ κατά Glossarium Graecobarbarum του Johannes Van Meurs (βλ. Ioannis Meursi (Johannes Van Meurs), Glossarium Graecobarbarum etc., Lugduni Batavorum, Ex Officina Thomae Basson, 1610, σελ. 661) o αντίστοιχος όρος στα Λατινικά είναι munimentum, o οποίος και προστίθεται στο κείµενο της παρούσας έκδοσης. Για τα δύο σχήµατα λόγου που αναφέρονται στη συνέχεια βλ. στο Peri\ tw=n tou= lo/gou sxhma/twn 3.120, Απολλ. ∆ύσκ. Περί συντάξ. 2.2.304 και στον Ερµογένη (Ιδ. 1.4), ο οποίος αποκλίνει κάπως από την άποψη του Τζέτζη, εφόσον αναφέρει ότι συναφές µε τον µερισµό είναι το σχήµα kat' aÃqroisin, για το οποίο προβάλλει ως παράδειγµα την πρόταση e)ntauqoiÍ du/o eiãrhke, to/de kaiì to/de. Ανάλογη είναι και η άποψη του ανώνυµου συγγραφέα του Peri\ twn= tou= lo/gou sxhma/twn στο προηγούµενο χωρίο, όπου ο µερισµός και η a)pariqmhsij (π.χ. hÃtoi e)moiì treiÍj me\n polu\ fi¿ltatai¿ ei¹si po/lhej: ãArgoj te Spa/rth te kaiì eu)rua/guia Mukh/nh) αντιµετωπίζονται ως µορφές του σχήµατος kat' a)/qroisma, το οποίο ο βυζαντινός λόγιος επεξηγεί εντελώς διαφορετικά στην παρατήρησή του, που επαναλαµβάνεται µάλιστα σε διάφορα σηµεία του έργου του (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 145). 92 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τα δύο τµήµατα nimirum … s, t, u και Palamedis disciplinis … timenda m που συντάχθηκαν από τον Γάλλο λόγιο. Το γενεαλογικό δέντρο του Παλαµήδη, µαζί µε άλλες πληροφορίες για τον ήρωα, µαρτυρείται από διάφορες πηγές (βλ. ενδεικτικά Εις Λυκ. 127 386, Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 3.12 και 3.15 κ.α. σύµφωνα µε τον Leone 1995, ό.π., σελ. 145), όλες ωστόσο συγκλίνουν στο ότι η Αερόπη ήταν αδελφή της Κλυµένης, άρα και θεία του Παλαµήδη και όχι κόρη του, και υπό το πρίσµα αυτό ο ήρωας και ο Αγαµέµνονας ήταν εξάδελφοι, αντίθετα µε την εκδοχή που φαίνεται να ακολουθεί εδώ ο Τζέτζης. Ωστόσο τόσο στον κώδικα Α1 όσο και στην έκδοση του αντίστοιχου ελληνικού σχολίου από τον Leone (1995, ό.π., σελ. 145, sch. Ι.265) ο βυζαντινός λόγιος δείχνει να έχει ακολουθήσει την «ορθόδοξη» εκδοχή που αντιµετωπίζει την Κλυµένη και Αερόπη ως αδελφές ( )Aero/ph de\ h( )Agame/mnonoj mh/thr kai\ h( Palamh/douj a)delfh/), εποµένως η µυθολογική απόκλιση που φαίνεται να υπάρχει στο σχόλιο της παρούσας έκδοσης οφείλεται πιθανότατα σε λάθος του µεταφραστή. Σχετικά τώρα το όνοµα του πατέρα της ηρωίδας, αυτός ονοµαζόταν Κατρεύς, κατά την πλειονότητα των σχετικών πηγών, ενώ µόνο στο σχόλιο του Τζέτζη για τις Αλληγορίες Ιλιάδας (Προλεγόµενα 355) υπάρχει και η µορφή Κρατρεύς (βλ. σχετικά Boissonade, ό.π., σελ. 21). Σε ό,τι αφορά το τµήµα του σχολίου που αναφέρεται στους εφευρέτες των γραµµάτων, αυτό υπάρχει και στην Εξήγηση Ιλιάδας όπου µάλιστα επαναλαµβάνεται η ίδια παρατήρηση τρεις φορές (Hermannus, ό.π., σελ. 46 – 7, 77, 156), ενώ ισάριθµες αναφορές στο θέµα ανιχνεύονται και στις Χιλιάδες (5.806 – 30, 10.434 – 466, 12.29 – 118). Ωστόσο στα τρία τελευταία χωρία ο Τζέτζης ανασκευάζει την αρχική του άποψη περί επινόησης της γραφής από τον Παλαµήδη και τους υπόλοιπους, αντιπροβάλλοντας το επιχείρηµα ότι βάσει ενός καταγεγραµµένου χρησµού που αναφέρεται στον Κάδµο, και του οµηρικού κειµένου της Ιλιάδας (6. 169 – 70), όπου φαίνεται ο Προίτος να στέλνει γραπτή επιστολή µέσω του Βελλεροφόντη στον πεθερό του Ιοβάτη, τα γράµµατα του ελληνικού αλφάβητου πρέπει να προϋπήρχαν και του Παλαµήδη και του µυθικού βασιλιά της Θήβας, άρα και των υπόλοιπων υποτιθέµενων εφευρετών. Για να δικαιολογήσει µάλιστα το λάθος του ο Τζέτζης στρεψοδικεί, κατηγορώντας ανώνυµα κάποιους παλιότερους συγγραφείς που τον επηρέασαν οδηγώντας τον σε λάθος συµπεράσµατα. Πάντως τους ίδιους εφευρέτες παρουσιάζει και ο Υγίνος στους Μύθους του (Fab. 277), παρουσιάζοντας όµως και τις Μοίρες και τον Ερµή να έχουν συµβάλει στην επινόηση των γραµµάτων και τον Κάδµο να µεταφέρει τη χρήση τους από την Αίγυπτο στην Ελλάδα, ενώ κατά τις συγκεχυµένες πληροφορίες του λεξικού Σούδα (Κ22 – 23), υπάρχουν δύο Κάδµοι από τη Μίλητο, εκ των οποίων ο πρώτος υπήρξε ευρετής των γραµµάτων και ο 128 δεύτερος τα µετέφερε στην Ελλάδα, αφού τα είχαν επινοήσει οι Φοίνικες. Τέλος, σε άλλο σηµείο του ίδιου έργου (Π 44) απαριθµούνται διάφορες εφευρέσεις του Παλαµήδη, συµπεριλαµβανοµένων των γραµµάτων, όπως και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Προλεγόµενα 972 – 5), ενώ η πνευµατική συµβολή του ήρωα φαίνεται και µέσα από τα δύο αποσπάσµατα της ουµανιστικής εγκυκλοπαίδειας Officina του Γάλλου Ravisius Textor που παραθέτει ο Moreau, αν και ουσιαστικά το συγκεκριµένο έργο αναµασά τις ίδιες πληροφορίες σχετικά µε τον Κόριννο που παρουσιάζονται στον Σούδα (Κ 2091). 93 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Τρεις επιγραφές από τη Μικρά Ασία (Ionia Mil. 454 1, LApollon / Milet 2292 και IvPerg Asia Min 2:324a.1) διασώζουν την ονοµασία Thlefi¿dai, επιβεβαιώνοντας έτσι την παρατήρηση του Moreau για την οποία βλ. και Η. Heres, “The myth of Telephus in Pergamon”, στο R. Dreyfus και E. Schraudolph (εκδ.), Pergamon: The Telephus frieze from the great Altar, Fine Arts Museums of San Francisco, San Francisco 1996, σελ. 83. Ωστόσο το επίγραµµα που επιστρατεύει ο λόγιος για να υποστηρίξει τη θέση του δεν φαίνεται να γράφτηκε από τον Κόιντο Σµυρναίο. Στην έκδοση του H. Beckby (Anthologia Graeca, τόµοι 1 – 4, Heimeran, Munich 1965 – 1968), στην οποία βασίζεται και ο ηλεκτρονικός Thesaurus Linguae Graecae, δεν δηλώνεται καθόλου το όνοµα του συγγραφέα, ενώ ο Fr. Jacobs, σχολιάζοντας το επίγραµµα, σηµειώνει ότι scriptum videtur hoc Epigramma in tabulam, quae Herculis labores opere anaglypho exhibebat etc. Hoc anaglyphum in templo quodam Pergami collocatum fuisse, ex ultimo disticho fit probabile (F. Jacobs, Animadversiones in Epigrammata Anthologiae Graecae, secundum ordinem anelectorum Brunckii, voluminis tertii pars secunda, Lipsiae, in bibliopolio Dyckio, 1803, σελ. 37). O Κόιντος Σµυρναίος φέρεται πάντως να έγραψε ένα άλλο επίγραµµα που τιτλοφορείται Ηρακλέους Άθλοι, µε σχετικό θέµα και ίσως ο Γάλλος λόγιο συγχέει τα δύο κείµενα (βλ. Ελληνική Ανθολογία 16.92). 94 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Γάλλος λόγιος r αποδίδει κατά λέξη στα Λατινικά και τους δύο στίχους του Πινδάρου (A1, f. 13 Ti¿j gar e)sqlo\n Th/lefon / e(%½ dori trw½se Kai¿+kou par' oÃxqaij), ωστόσο στο πεζό κείµενο λανθασµένα χρησιµοποιεί τον ρηµατικό τύπο interfectus est µεταφράζοντας το τιτρώσκεται του ελληνικού πρωτότυπου, παραλλάσσοντας έτσι το νόηµα των λόγων του Τζέτζη και τον σχετικό µύθο, που µιλά για τον τραυµατισµό του Τήλεφου από τον Αχιλλέα και όχι τον θάνατό του (βλ. ∆ίκτυς 2.3). Μνεία πάντως της περιπέτειας 129 του ήρωα γίνεται σε διάφορα έργα άλλων συγγραφέων αλλά και του ίδιου του Τζέτζη (Leone, 1995, ό.π., σελ. 146), ο οποίος µάλιστα στο σχόλιό του για τον στίχο 206 της Αλεξάνδρας του Λυκόφρονα παραθέτει τον ίδιο στίχο του Πινδάρου, όπως έκανε εδώ, για την υποστήριξη της µυθολογικής εκδοχής που αναφέρει. 95 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το παράθεµα του Φιλόστρατου επιστρατεύεται, καθώς επεξηγεί τον επιθετικό προσδιορισµό Istriades που αποδίδεται άµεσα στον Ακταίο και έµµεσα στον αδερφό του Ελωρό στο ποιητικό κείµενο, δείχνοντας τη θεϊκή καταγωγή των δύο αδελφών από τον Ίστρο. Τη συγγένεια πάντως των ηρώων µε τον ποταµό – θεό την εξηγεί ο Τζέτζης παρακάτω (σχ. 397), ενώ µνεία της συµµετοχής τους στον Τρωικό Πόλεµο στο πλευρό του Τήλεφου γίνεται και στις Αλληγορίες Ιλιάδας, Προλεγόµενα 1015. 96 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Πρόκειται ουσιαστικά για την παρατήρηση που έγραψε σχολιάζοντας το επίγραµµα 16.110 της Anthologia Graeca µε θέµα τον τραυµατισµό του Τήλεφου o σύγχρονος του Γάλλου λογίου Jean Brodeaux (Ioannes Brodaeus Turonensis), o οποίος ασχολήθηκε διεξοδικά µε τον υποµνηµατισµό ελληνικών επιγραµµάτων (βλ. I. Brodaeus Turonensis, ό.π., σελ. 453). Στη συγκεκριµένη παρατήρησή του ο σχολιαστής µε αφόρµηση το δίστιχο nu=n o)loo\n mhr%½ keu/qwn ba/roj oiâa lipo/pnouj / th/ketai e)myu/x% sarkiì sunelko/menoj, προκειµένου να επεξηγήσει τη φράση κεύθων βάρος, αναφέρεται στον µύθο κατά τον οποίο ο Τήλεφος, αφού τραυµατίστηκε από τον Αχιλλέα, ανήµπορος να γιατρευτεί, έλαβε χρησµό κατά τον οποίο η θεραπεία θα ερχόταν από αυτόν που τον τραυµάτισε. Έτσι, µε αντάλλαγµα να οδηγήσει τους Έλληνες στην Τροία, θεραπεύτηκε από τον Αχιλλέα µε τη σκουριά του ίδιου του δόρατος που τον είχε πληγώσει (∆ίκτυς, 2.10, Hyg. Fab. 101 κ.α.). Με αφορµή λοιπόν την αναφορά στον τραυµατισµό του Τήλεφου ο Moreau δράττεται της ευκαιρίας να ενηµερώσει τον αναγνώστη για τον τρόπο που επετεύχθη µετέπειτα η ίαση του, η οποία δεν εξιστορείται στα Τρωικά, παραθέτοντας το συγκεκριµένο σχόλιο του Brodeaux. Ωστόσο η παραποµπή που δίνει ο Γάλλος λόγιος είναι κάπως παραπλανητική, καθώς δηλώνει ότι το σχόλιο αφορά τον στίχο illud Vulneris auxilium Pelias hasta tulit (λατινική µετάφραση του ελληνικού 16.110.4 ouÂtoj o( Phliakou= dou/ratoj a)nti¿paloj, του ελληνικού επιγράµµατος), ενώ σχετίζεται µε τον ακριβώς επόµενο στίχο (16.110.5) που σηµειώθηκε παραπάνω. Για την ίαση του Τήλεφου από τον Αχιλλέα βλ. και στις Χιλιάδες, 6.655 – 660. 130 97 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο λόγιος, µε αφορµή την αναφορά στον τραυµατισµό του Τήλεφου (ΑΗ 276) παραπέµπει τον αναγνώστη στους στίχους ΡΗ 585 – 586, όπου γίνεται µνεία της άφιξης του γιου του συγκεκριµένου ήρωα Ευρύπυλου στην Τροία, ο οποίος σπεύδει σε βοήθεια των Τρώων. Επειδή µάλιστα οι στίχοι αυτοί εντοπίζονται στο φύλλο 79r του κώδικα Α2, το οποίο αντιστοιχεί στη σελίδα 155, ο Moreau προτιµά να χρησιµοποιήσει αυτή την αρίθµηση στην παραποµπή του αντί της αναµενόµενης posthomericorum vers του Νιρέα ο Τζέτζης φαίνεται να την αντλεί από την Ιλιάδα (2.672 Nireu\j ¹Aglai¿+hj ui¸o\j Xaro/poio/ t' aÃnaktoj), ενώ η ιστορία της Ιέρας τον απασχόλησε και στις Χιλιάδες 12.945 – 46, όπου παρουσιάζεται να µάχεται από το άρµα µαζί µε άλλες γυναίκες, και στις Αλληγορίες Ιλιάδας, Προλεγόµενα 1009 – 12. ∆ιεξοδικά αναφέρεται στην ιστορία της ο Φιλόστρατος (Ηρ. 690 – 1), όπως δηλώνει ο Moreau στην εµβόλιµη παρατήρησή του, αν και η παραποµπή του είναι και πάλι προβληµατική, καθώς βασίζεται στην αρίθµηση των σελίδων της έκδοσης που είχε στα χέρια του. Για τα επιτάφια των ηρώων τα οποία µεταφράζει σχεδόν κατά λέξη ο r Γάλλος λόγιος από τα Ελληνικά (A1, f. 13 )Enqa/de to\n ka/lliston e)pixqoni¿wn eÃxe gaiÍa. / Nire/a, to\n Xaro/pou paiÍda kaiì ¹Aglai¿aj και Mu/sion a)mpedi/on kalh=j e)fu/perqe Kolw/nhj / Douri\ kluth=j (Ierh=j to/nde ta/fon o(ra/aj), εκ των οποίων το πρώτο αποδίδεται στον Αριστοτέλη, ενώ το δεύτερο στον Τζέτζη, βλ. υπόµν. σχ. 85. 99 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το παράθεµα του Φιλόστρατου απεικονίζει παραστατικότερα από τον Τζέτζη τη συµπάθεια που προκάλεσε ακόµη και στους Έλληνες ο θάνατος της Ιέρας. Πβ. Αλληγορίες Ιλιάδας, Προλεγόµενα 1020 – 24 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 147). 100 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Έλληνας συγγραφέας δεν διευκρινίζει από ποια πηγή πληροφορήθηκε ότι ο Τήλεφος χρησιµοποιούσε µαύρα άλογα, ως ένδειξη πένθους για την απώλεια της συζύγου του, ούτε και ανιχνεύεται σχετική αναφορά στο έργο κάποιου γνωστού συγγραφέα, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι ίσως ο βυζαντινός λόγιος να συγχέει στο µυαλό του τον µύθο του Τήλεφου µε κάποια άλλη πληροφορία. Πρέπει ωστόσο να σηµειωθεί ότι στην έκδοση Leone (ό.π., σελ. 147) το κείµενο έχει άλλη µορφή στο 131 σηµείο αυτό, όπου και φαίνεται ο Τζέτζης να υποστηρίζει πως ο Αχιλλέας para\ Thle/fou me/lanaj e)/laben i(/ppouj ως αντάλλαγµα της λήξης του πολέµου κατά των Μυσών και του πένθους που κράτησε για την Ιέρα και όχι ότι ο Τήλεφος έκανε χρήση µαύρων ίππων. Ωστόσο ούτε η εκδοχή αυτή, που καταγράφεται στην έκδοση Leone, εντοπίζεται σε άλλη γνωστή πηγή, µε αποτέλεσµα να παραµένει άγνωστο δυστυχώς από πού αντλεί τις σχετικές πληροφορίες ο βυζαντινός συγγραφέας και πώς ακριβώς τις χειρίζεται στο σηµείο αυτό. 101 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο απόσπασµα από τον Ηρωικό εξαίρεται, δια στόµατος Πρωτεσιλάου, η απαράµιλλη οµορφιά της Ιέρας, η οποία χαρακτηρίζεται ως µεγίστη και καλλίστη όλων των γυναικών που συνάντησε ποτέ ο µυθικός ήρωας. Φαίνεται µάλιστα να υπερείχε της Ελένης ως προς την εµφάνιση τόσο πολύ, όσο υπερείχε η ίδια η βασίλισσα της Σπάρτης από όλες τις Τρωάδες, όπως ακριβώς πρεσβεύει και ο Τζέτζης, αν και λιγότερο εµφατικά, στον στίχο 283. 102 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Με αφορµή την αναφορά στην επινόηση του παιχνιδιού των πεσσών από τον Παλαµήδη, για την οποία γίνεται λόγος στο στίχο ΑΗ 264, ο Γάλλος λόγιος παραθέτει αρχικά δύο σχετικά αποσπάσµατα αντληµένα από το έργο παλαιότερών του συγγραφέων: το πρώτο, αρκετά πιστή λατινική µετάφραση των στίχων 29 – 37 της Παρόδου του χορού στην Ευριπίδεια Ιφιγένεια εν Αυλίδι, εικονίζει τον Πρωτεσίλαο να παίζει πεσσούς µε τους δύο Αίαντες (βλ. Ευρ. Ιφ. Αυλ. 194 – 197 e)piì qa/koij pessw½n h(dome/nouj morfaiÍsi poluplo/koij), χωρίς ωστόσο να παρουσιάζει τον Παλαµήδη ως εφευρέτη του συγκεκριµένου παιχνιδιού, απεικονίζοντάς τον απλώς να παίζει µαζί µε τον ∆ιοµήδη δίσκο. Στο δεύτερο παράθεµα αντίθετα, ο συγγραφέας του λεξικού Σούδα πληροφορεί τους αναγνώστες του ότι ο σοφός αυτός ήρωας συνέλαβε την ιδέα της δηµιουργίας ενός είδους επιτραπέζιου παιχνιδιού που ονοµαζόταν τάβλα, στο οποίο µάλιστα τόσο η επιφάνεια πάνω στην οποία παιζόταν όσο και τα ψηφία των οποίων γινόταν χρήση είχαν συµβολική σηµασία. Ωστόσο τα δύο παιχνίδια, αυτό των πεσσών και της τάβλης δεν πρέπει να ταυτίζονται. Όπως σηµειώνει ο Roland Austin (R. G. Austin, “Greek Board Games”, Antiquity 14 (1940) 259 – 263), η τάβλη ήταν βυζαντινή µετεξέλιξη του ρωµαϊκού παιχνιδιού ΧΙΙ scripta η οποία περιγράφεται και στο επίγραµµα 9.482 της Ελληνικής Ανθολογίας και παιζόταν µε ζάρια, ενώ οι πεσσοί ήταν γενικός όρος που χρησιµοποιείτο για να δηλώσει όχι ένα συγκεκριµένο αλλά διάφορα είδη 132 επιτραπέζιων παιχνιδιών. Παρ’ όλα αυτά πολλοί συγγραφείς, κατά τον Austin, ξεκινώντας ήδη από τον Ευστάθιο, χρησιµοποιούσαν τους δυο όρους ως ταυτόσηµους, συγχέοντας τα παιχνίδια αυτά. Το αν ο Μορέλλος προβαίνει στο ίδιο λάθος δεν θα µπορούσε να το υποστηρίξει κανείς µε σιγουριά. Ο Γάλλος λόγιος δηλαδή αφορµώµενος από την εφεύρεση των πεσσών είτε θέλησε µε το παράθεµα από τη Σούδα να δείξει άλλη µία επινόηση του Παλαµήδη είτε ήθελε να επιβεβαιώσει ότι ο ήρωας πράγµατι εφεύρε τους πεσσούς χρησιµοποιώντας ως testimonium τη Σούδα, µε την ιδέα ότι τάβλα και πεσσοί ταυτίζονται, κάτι που όµως παραµένει αδιευκρίνιστο. Το σχόλιο κλείνει µε άλλη µια προβληµατική παραποµπή του Moreau (De ciuili b u s morum serm onib u s 6. cap. την πρώτη φορά, παρά το γεγονός ότι η παραποµπή του είναι ελλιπής και ο λόγιος αφήνει κενό µετά τη λέξη vers., χωρίς να διευκρινίζει ποιό στίχο και ποιο έργο πρέπει να συµβουλευτούµε, ωστόσο η παρουσία του σηµείου ï που χρησιµοποιείται για παραποµπές στο De bello Troiano συνδυαζόµενη µε την αναφορά στο Σίνωνα και τη σηµείωση lib προηγείται (certe ... stena/xonta) δεν ανήκει στον Γάλλο λόγιο αλλά αποτελεί απόσπασµα του έργου άλλου συγγραφέα. Βλ. I. Brodaeus Turonensis, ό.π., σελ. 452 – 453. Σχετικά µε την ιστορία του Αίαντα του Λοκρού και το θάνατό του βλ. Εις 134 Λυκ. 365, όπου ο Τζέτζης αναδιηγείται τον µύθο κατά τον οποίο ο Αγαµέµνονας απέσπασε την Κασσάνδρα από τον Αίαντα (sune/bh ouÅn a)faireqh=nai ouÀtwj au)th\n u(p' ¹Agame/mnonoj mishqh=nai de\ kaiì to\n strathgo\n u(po\ tou= a)logi¿stou plh/qouj kaiì su/rfakoj), ωστόσο εκεί προσθέτει και µια άλλη εκδοχή που αναφέρει ότι ο Λοκρός ήρωας σκοτώθηκε στη θάλασσα όχι εξαιτίας ενός απλού ναυαγίου αλλά µε τη θεϊκή παρέµβαση της Αθηνάς, που οργίστηκε εναντίον του γιατί άρπαξε από τον ναό της στην Τροία την katafugou=san Kasa/ndran. Με την ασέβεια πάντως του ήρωα εναντίον της Τρωάδας ικέτιδας ασχολήθηκαν πολλοί συγγραφείς, στους οποίους παραπέµπουν οι Jacobs (1793, ό.π., σελ. 44) και Leone (1995, ό.π., σελ. 149), πέραν των οποίων θα µπορούσαν να προστεθούν ο ∆ίκτυς (5.12) και ο Τρυφιόδωρος (647 – 8). Παρ’ όλα αυτά το έθιµο µε την καιόµενη τριήρη που αναφέρει ο Τζέτζης δεν φαίνεται να µαρτυρείται κάπου αλλού εκτός από εδώ, αν και η συνήθεια να προσφέρονται θυσίες προς τιµή του Αίαντα αναφέρεται σε σχόλιο για τον ένατο Ολυµπιόνικο του Πινδάρου (9.167). Για το επιτάφιο του ήρωα που συνέθεσε ο v Αριστοτέλης (Α1, f. 13 )Enqa/de to\n Lokrw½n h(gh/tora gaiÍa kate/sxen / Aiãant' Oi¹leia/dhn e)n pela/gei fqi¿menon) και µεταφράζει ελεύθερα ο Moreau βλ. υπόµν. σχ. 85. 105 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Αφηγητής στο παράθεµα των Μεταµορφώσεων είναι ο Τελαµώνιος Αίας, όχι ο Λοκρός, ο οποίος µιλώντας στο συµβούλιο των Ελλήνων, που συγκλήθηκε για να κρίνει ποιος ήρωας ήταν άξιος να λάβει τα όπλα του νεκρού Αχιλλέα, κάνει επίθεση κατά του ήθους του Οδυσσέα, µε σκοπό να του στερήσει την τιµή ενός τέτοιου βραβείου. Ο Αίαντας λοιπόν αναλογιζόµενος πόσα δεινά επέφερε σε άλλους ήρωες η συµµετοχή του Ιθακήσιου βασιλιά στην Τρωική εκστρατεία, υπενθυµίζει στους ακροατές που θα κρίνουν τον καταλληλότερο για βράβευση ότι, αν ο Οδυσσέας δεν είχε έρθει στο Ίλιον, ο Φιλοκτήτης δεν θα βρισκόταν τώρα εγκαταλελειµµένος στη Λήµνο, σε άθλια κατάσταση λόγω του τραύµατός του και της πείνας. 106 Σχόλιο του Τζέτζη (πβ. Εις Λυκ. 384, 386, 815, 1093) που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα De simulato … ad arma? που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Ο όρος para/lhyij a)naskeuastikh\, που αναφέρεται στο κείµενο του Τζέτζη στον κώδικα Α1, όπως και η para/lusij a)naskeuastikh\, που εντοπίζεται στο αντίστοιχο σχόλιο του βυζαντινού λογίου, όπως το εξέδωσε ο Leone (1995, ό.π., σελ. 150), δεν φαίνεται να χρησιµοποιήθηκε από κάποιο ρήτορα, του 135 οποίου το έργο σώθηκε ως σήµερα, εποµένως µπορεί να επινοήθηκε από τον Τζέτζη. Ωστόσο δεν είναι άστοχη η χρήση του όρου από το βυζαντινό λόγιο στο συγκεκριµένο σηµείο, καθώς αρχικά παραλείπει να διηγηθεί στο ποίηµα του το γνωστό µύθο, κατά τον οποίο ο Οδυσσέας υποκρίθηκε ότι είχε προσβληθεί από φρενοβλάβεια για να αποφύγει τη συµµετοχή του στον πόλεµο και στη συνέχεια αποκαλύφθηκε η απάτη του από τον Παλαµήδη. Η παράλειψη αυτή καλύπτεται στους αµέσως επόµενους στίχους µε την παρουσίαση µια άλλης εκδοχής του µύθου, που ανασκευάζει τον προηγούµενο και θέλει ως αιτία του µίσους Οδυσσέα – Παλαµήδη την υπερβολική εκτίµηση και η αγάπη των Ελλήνων για τον τελευταίο, γεγονός που προκάλεσε το φθόνο και την οργή του Ιθακήσιου βασιλιά. Εποµένως πράγµατι η τεχνική που ακολούθησε ο Τζέτζης είναι para/lhyij a)naskeuastikh/ (πρέπει να διορθωθεί η ορθογραφία του πρώτου όρου και να αντικατασταθεί το η µε ει), ωστόσο ο βυζαντινός λόγιος για να µην αφήσει τον αναγνώστη τελείως ανενηµέρωτο σχετικά µε την ιστορία της υποτιθέµενης τρέλας του Οδυσσέα, εφόσον την απέκλεισε από το ποιητικό κείµενο, την παρουσιάζει εδώ στο συνοδευτικό σχόλιο και ο Moreau συµπληρώνει το παράθεµα του Οβιδίου που προέρχεται από τον µονόλογο του Αίαντα (βλ. στο προηγούµενο υπόµνηµα), που µιλά για το θέµα αυτό. Βλ. επίσης και στον Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 45, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο Τζέτζης συµπορεύεται µε τον Φιλόστρατο ως προς την απόρριψη του µύθου της µανίας του Οδυσσέα, ο οποίος αξιοποιήθηκε ποιητικά από τον Σοφοκλή στη χαµένη τραγωδία ¹Odusseu/j maino/menoj. Μνεία του σχετικού µύθου γίνεται επίσης από τον Ψευδο – Απολλόδωρο στην Επιτοµή της Βιβλιοθήκης (3.7) και από τον Πρόκλο (Χρηστοµάθεια 119 – 121), όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 150). Στον Παλαµήδη τέλος αναφέρεται ο λόγιος στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Προλεγόµενα, 1025 – 1143). 107 Telemacho ve … Telemacho: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Contraria … synecdoche: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Για το σχήµα a)po\ koinou= βλ. στο Peri\ tw=n tessa/rwn merw=n tou= telei/ou lo/gou ανώνυµου συγγραφέα (3.584). Η παρατήρηση του Moreau ότι το αντίθετο σχήµα λόγου ονοµάζεται συνεκδοχή προέρχεται από τα λεγόµενα του Τζέτζη στο σχ. 109, γι’ αυτό και στο τέλος της παρατήρησης υπάρχει το σύµβολο ï, µε το οποίο γίνονται συνήθως ενδοκειµενικές παραποµπές στο ίδιο το De bello Troiano (βλ. υπόµν. σχ. 6). 108 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο απόσπασµα του έργου Φαλάκρας εγκώµιον ο Συνέσιος σχολιάζει τη µεγάλη σηµασία που αποδίδουν οι 136 µάντεις στην εµφάνιση κοµητών, προκαλώντας κατά τη γνώµη τους πάντα συµφορές και µάλιστα αρκετά ολέθριες ή µεγάλης έκτασης, όπως ο αφανισµός πόλεων ή υποδούλωση ολόκληρων εθνών. Κάτι αντίστοιχο συµβαίνει στους στίχους 24 – 36 των Οµηρικών, όπου ένας κοµήτης προµηνύει τον επικείµενο όλεθρο του Πανδάρου, που θέλησε να παραβιάσει την εκεχειρία Τρώων – Ελλήνων τοξεύοντας κατά του Μενελάου. Στα συνοδευτικά σχόλια µάλιστα (141 – 142) ο Τζέτζης, αφού µιλήσει για τις καταστροφικές συνέπειές τους, κατηγοριοποιεί τους κοµήτες ανάλογα µε το σχήµα τους που υποδηλώνει ποιόν θα πλήξει η συµφορά που προµηνύουν, ενώ στο σχ. 144 ο Moreau παρουσιάζει και την άποψη του Πλινίου για το ίδιο ζήτηµα. Τέλος στην Ιλιάδα η Αθηνά που κατεβαίνει από τον Όλυµπο για να προκαλέσει τον Πάνδαρο να ξεκινήσει µάχη κατά των Ελλήνων, παραβιάζοντας µε τον τρόπο αυτό τις σπονδές, παροµοιάζεται κι αυτή µε κοµήτη που στέλνει ο ∆ίας ως σηµάδι σε ναύτες ή στρατιώτες. Πάντως πέρα από τα κείµενα που υποδεικνύει ο Moreau στο σχόλιο αυτό υπενθυµίζουµε ότι στους κοµήτες αναφέρεται και το σχόλιο 68, εξετάζοντας όµως τη σύστασή τους και όχι τη σηµασία της εµφάνισής τους. Για το σύµβολο ï βλ. υπόµν. σχ. 6. 109 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα Vt notanda … annotat που προστέθηκε από τον Γάλλο λόγιο (για την τακτική του αυτή βλ. σχ. 14). Η παρατήρηση του βυζαντινού συγγραφέα ότι το σχήµα συνεκδοχής είναι το ακριβώς αντίθετο του σχήµατος από κοινού εγείρει ερωτηµατικά, καθώς σε κανένα εγχειρίδιο ρητορικής δεν ανιχνεύεται τέτοια πληροφορία. Μάλιστα αναλυτικότατη εξήγηση του σχήµατος δίνει σε έργο που φέρει αυτό τον τίτλο ο ανώνυµος συγγραφέας του (Peri\ sunekdoxh=j 8.691 – 2), απαριθµώντας δεκατρείς περιπτώσεις του, όλες από τις οποίες αφορούν την αντικατάσταση της λέξης που αναµενόταν να χρησιµοποιηθεί σε συγκεκριµένα συµφραζόµενα µε µια άλλη, και όχι τη σειρά µε την οποία εµφανίζονται οι όροι µιας πρότασης, όπως υποδεικνύει στο παράδειγµά του ο Τζέτζης. Το µόνο σχήµα λόγου που φαίνεται να εφαρµόζει ο λόγιος στο στίχο του είναι το υπερβατό µε την πρόταξη των δύο δοτικών αντιχαριστικών στην πρόταση, που γίνεται για λόγους έµφασης, και όχι τη συνεκδοχή, για την οποία περιέργως δίνει την ίδια ακριβώς εξήγηση µε εδώ και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (150), χρησιµοποιώντας άλλα παραδείγµατα. 110 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. de Palamede verba faciens, Tesseraque, et numerus, trutinaeque examen, in vsus / Cesserunt hominum: προσθήκες του Μορέλλου που επιλέγει να παραθέσει δύο ακόµη στίχους των 137 Προοµηρικών σε σχέση µε αυτούς που έγραψε ο Τζέτζης στο σχόλιό του, για να φανεί πιο ολοκληρωµένο το νόηµα του πρώτου αποσπάσµατος. Η διαφορά ανάµεσα στα δύο χωρία του ποιήµατος που προσπαθεί να τονίσει ο Τζέτζης έγκειται στο ότι στην πρώτη περίπτωση η αναφορά στις επινοήσεις του Παλαµήδη έγινε παρενθετικά, καθώς το θέµα της αφήγησης ήταν οι επιδροµές των Ελλήνων στις γειτονικές πόλεις της Τροίας και η συµβολή σε αυτές του ήρωα ως πολεµιστή που συνόδευσε τον Αχιλλέα. Αντίθετα στη δεύτερη περίπτωση επαναλαµβάνεται η πληροφορία ότι ο Παλαµήδης εφεύρε τα γράµµατα και τους πεσσούς, ωστόσο τώρα η αναφορά αυτή δεν είναι παρενθετική αλλά εναρµονίζεται µε το θέµα του χωρίου, που µιλά γενικά για τη βοήθεια που προσέφερε λόγω της οξύνοιάς του ο Έλληνας σοφός. Ο Τζέτζης δηλαδή προετοιµάζει τον αναγνώστη αρχικά για τις επινοήσεις του Παλαµήδη µε µια προσήµανση και µετά µιλώντας διεξοδικά για το πνευµατικό ύψος του ήρωα, ξανακάνει λόγο για αυτές, άρα οι δύο αναφορές δεν συνιστούν διττολογία. Για τον όρο προκατάστασις βλ. υπόµν. σχ. 18. 111 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το χωρίο του Φιλόστρατου κάνει λόγο για την έλευση των λύκων στο Αχαϊκό στρατόπεδο. 112 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η παραποµπή του Moreau είναι λανθασµένη, καθώς µε τη φράση vbi supra φαίνεται να καθοδηγεί τον αναγνώστη πάλι στο προηγούµενο παράθεµα του Φιλόστρατου που ανέφερε στο σχ. 111 (Ηρ. 710.17 – 18), ενώ ουσιαστικά πρέπει να τον παραπέµψει στο επόµενο κεφάλαιο του Ηρωικού (711.2 – 10), καθώς σε αυτό το χωρίο γίνεται αναφορά στις συµβουλές του Παλαµήδη για την αντιµετώπιση του λοιµού. Μόνος τρόπος για να δικαιολογηθεί ο λόγιος είναι να θεωρήσουµε ότι το vbi supra δηλώνει µόνο ότι το κείµενο του Φιλόστρατου που καλείται να διαβάσει ο αναγνώστης στο σχ. 112 βρίσκεται απλά στην ίδια σελίδα µε αυτό που διάβασε στο σχ. 111, ωστόσο δεν ταυτίζεται µε αυτό. 113 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η ψευδο- επιστηµονική θεωρία του βυζαντινού λογίου για την προέλευση του λοιµού από την εκφλόγωση ήλιου και γης επανέρχεται στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 102) και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Α61), χωρίς την παρατήρηση της τελευταίας περιόδου για τον αέρα της θάλασσας, ενώ σχετικά είναι και κάποια χωρία από τις Αλληγορίες Οδύσσειας (Γ92 – 93, Λ55, Λ108, Ο78), όπου οι νόσοι συνδέονται µε τον ήλιο και τη σελήνη. 114 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η σηµείωση υποδηλώνει ότι οι σελίδες 43 και 44 στις οποίες συνεχίζουν τα σχόλια δεν βρίσκονται στο f. 22 που 138 ακολουθεί, αλλά έχουν µετακινηθεί παρακάτω, στο f. 24 και έχουν λανθασµένα την αρίθµηση 47 – 48 (αντί της κανονικής αρίθµησης 43 – 44 που δεν υπάρχει γραµµένη πουθενά). Η αρίθµηση 47 – 48 είναι ορθά γραµµένη (εκτός από το f. 24) και στις δύο όψεις του f. 23 όπου συνεχίζει η καταγραφή των σχολίων µετά το τέλος του f. 22 (περιέχει τις σελ. 45 – 46). Για να αποφευχθεί η σύγχυση θα δεχτούµε την αρίθµηση 47 – 48 µόνο για τις σελίδες του f. 23 και όχι για αυτές του f. 24 που έπρεπε να αριθµηθούν ως 43 και 44. Βλ. για το ζήτηµα και ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 317. Σχετικά µε τη χρήση του συµβόλου ï βλ. υπόµν. σχ. 6. 115 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Όπως επισηµαίνει ο Jacobs (1793, ό.π., 48), ο αριθµός των είκοσι τριών πόλεων που κυριεύτηκαν από τον Αχιλλέα για τον οποίο κάνει λόγο ο βυζαντινός λόγιος δεν συνάδει µε τα αντίστοιχα λεγόµενα του Οµήρου (Ιλ. 2. 9.328), όπου αναφέρονται µόνο δώδεκα πόλεις, αν και ο Τζέτζης επιµένει στην παρατήρησή του και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Προλεγόµενα 891 – 8), όπως υποδεικνύει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 152), ο οποίος παραπέµπει επιπρόσθετα σε διάφορους συγγραφείς (Ψευδο – Απολλόδωρο, Ευστάθιο κ.ά.) που θίγουν τον σχετικό µύθο. 116 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η άποψη ότι τα ονόµατα Χρυσηίδα και Βρισηίδα ήταν πατρωνυµικά επιβεβαιώνεται από τα Σχόλια της Ιλιάδας (1.392) και τα Σχόλια στον Λυκόφρονα (365), όπως παρατηρεί ο Jacobs (1793, ό.π., σελ. 49), ενώ στις παραπάνω πηγές µπορούν να προστεθούν το έργο του Ευστάθιου (Παρ. εις Όµηρ. Ιλ. 1.123 t%½ Xru/sv me\n quga/thr ¹Astuno/mh, t%½ Bri¿sv de\ ¸Ippoda/meia. ta\ de\ ¸Omhrika\ o)no/mata tau/taij a)po\ pate/rwn meta\ th\n ai¹xmalwsi¿an teqe/nta, wÐj tinej kaiì tou=to eiåpon), οι Αλληγορίες Ιλιάδας (Προλεγόµενα 946 και 950) κ.ά. (Leone, 1995, ό.π., σελ. 152 – 153). 117 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο παράθεµα παρουσιάζεται η ψευδής κατηγορία που προσήψε ο Οδυσσέας στον Παλαµήδη, ότι δήθεν επιβουλεύεται την εξουσία του Αγαµέµνονα µε στόχο να δοθεί στον Αχιλλέα (Ηρ. 712 o( de\ ¹Odusseu\j e)n Troi¿# cuneti¿qei lo/gouj pro\j to\n ¹Agame/mnona yeudeiÍj me/n, piqanou\j de\ pro\j to\n eu)h/qwj a)kou/onta, w¨j e)r%¯h me\n ¹Axilleu\j th=j tw½n ¸Ellh/nwn a)rxh=j, mastrop%½ de\ t%½ Palamh/dei xr%½to). 118 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Φιλόστρατος επιβεβαιώνει την άµεση ανταπόκριση του Αγαµέµνονα στην πρόταση του Οδυσσέα για την τιµωρία του Παλαµήδη. 139 119 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το απόσπασµα αντλείται από τον µονόλογο του Αίαντα στο 13ο βιβλίο των Μεταµορφώσεων (για τον οποίο έγινε λόγος στα σχ. 105 και 106), όπου ο Σαλαµίνιος βασιλιάς υπενθυµίζει τους δόλους του Οδυσσέα κατά του Παλαµήδη. Σύµφωνα λοιπόν µε µια εκδοχή του µύθου, ο γνωστός για την πανουργία του ήρωας, προκειµένου να αποδείξει ότι ο Παλαµήδης είναι προδότης, έκρυψε ποσότητα χρυσού σε συγκεκριµένο σηµείο και στη συνέχεια εµφάνισε ένα πλαστό γράµµα, δήθεν σταλµένο από τον Πρίαµο, που υποσχόταν στον Παλαµήδη χρυσάφι ως αντάλλαγµα, υπό την προϋπόθεση ότι θα πρόδιδε το στρατόπεδο των Ελλήνων στους Τρώες. Λίγο αργότερα Έλληνες πολεµιστές ερευνώντας τη σκηνή του ήρωα βρήκαν κρυµµένο το χρυσό που άφησε ο Οδυσσέας, µε τους δόλους του οποίου ο Παλαµήδης κρίθηκε τελικά άξιος θανάτου. Την εκδοχή αυτή ακολουθούν και ο Οβίδιος εδώ και ο Τζέτζης (ΑΗ 371 – 3), αν και ο πρώτος δεν κάνει αναφορά στην πλαστή επιστολή, όπως και ο δεύτερος δεν αναφέρεται στον κρυµµένο χρυσό. 120 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος υποδεικνύει µέσω της παραποµπής του ως λογοτεχνική πηγή του Τζέτζη στο σηµείο αυτό, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, τον Ηρωικό του Φιλόστρατου και συγκεκριµένα το χωρίο 713.26 – 714.4 ("wÕ basileu=", eÃfh "keleu/eij me teixomaxeiÍn tv= Troi¿#; e)gwÜ de\ mhxanh/mata me\n gennaiÍa h(gou=mai tou\j Ai¹aki¿daj kaiì to\n Kapane/wj te kaiì Tude/wj kaiì tou\j Lokrou\j Pa/troklo/n te dh/pou kaiì Aiãanta, ei¹ de\ kaiì a)yu/xwn mhxanhma/twn deiÍsqe, hÃdh h(geiÍsqe th\n Troi¿an to/ ge e)p' e)moiì keiÍsqai"). Ωστόσο µε µια γρήγορη σύγκριση Τρωικών και Ηρωικού φαίνεται ότι ο βυζαντινός λόγιος αλλάζει το περιεχόµενο του λόγου του Παλαµήδη. Αρχικά δηλαδή, κατά τον Τζέτζη, ο Παλαµήδης ρωτά τον Αγαµέµνονα αν τον κάλεσε για να κατασκευάσει κάποια πολεµική µηχανή (AH 378 – 379 vobis si machina bello / Sit fabricanda), ενώ κατά τον Φιλόστρατο ρώτησε αν κλήθηκε για να πολιορκήσει τα τείχη. Ο ήρωας απαντά ότι υπάρχουν πολλοί γενναιότεροί του, κατονοµάζοντας τους, ενώ στα Τρωικά συγκρίνει τον εαυτό του µόνο µε τους δύο Αίαντες που θεωρεί ανώτερούς του και τέλος εξαίρει τη δική του σωµατική ανδρεία (ibit / In cineres iam Troia meae molimine dextrae) αντίθετα µε το απόσπασµα από τον Ηρωικό όπου κλείνει το λόγο του µε τον έπαινο της αποτελεσµατικότητας των a)yu/xwn mhxanhma/twn που επινοεί. Η παραποµπή λοιπόν του Moreau στο Φιλόστρατο εξυπηρετεί όχι µόνο στην επισήµανση του λογοτεχνικού προτύπου του Τζέτζη αλλά και των διαφορών που εντοπίζονται σε σχέση µε αυτό. 121 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Και οι δύο µύθοι για 140 την ετυµολογία του τοπωνυµίου Μυκήνες που εµφανίζονται εδώ παρουσιάζονται και από τον Παυσανία (2.16.3 – 4). Ο ιστορικός ωστόσο παρέχει περισσότερες πληροφορίες σε σχέση µε τον Τζέτζη, υποστηρίζοντας ότι κατά µία άποψη ο Περσέας δεν ονόµασε την πόλη Μυκήνες από τον µύκητα του ξίφους του αλλά γιατί στο σηµείο εκείνο ο ήρωας είχε βρει έναν µύκητα (µύκης = µανιτάρι) και συνεχίζει αναφέροντας το µύθο που θέλει την πόλη των Μυκηνών να παίρνει το όνοµά της από τη Μυκήνη, την καταγωγή της οποίας από τον Ίναχο την επιβεβαιώνει, κατά τον Παυσανία, το χαµένο στις µέρες µας ποίηµα που τιτλοφορείτο mega/lai ¹HoiÍai. Την ετυµολογία που σχετίζεται µε τον µύκητα του ξίφους τη δίνει επιπλέον ο Νίκανδρος στα Αλεξιφάρµακα, στο στίχο που παραθέτει ο Τζέτζης και µεταφράζει κατά λέξη ο Moreau, ωστόσο ο βυζαντινός λόγιος συγχέει το όνοµα του συγγραφέα, αποδίδοντας λανθασµένα το χωρίο στον Απολλώνιο. Για άλλες πηγές των µύθων που ετυµολογούν το τοπωνύµιο Μυκήνες, εκτός αυτών που αναφέρθηκαν παραπάνω, βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 156. 122 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από το Μορέλλο, µε εξαίρεση τα τµήµατα alias Aristobulus και Cymethusam … 716 που αποτελούν προσθήκες του Μορέλλου. Ο βυζαντινός λόγιος συνδέει αρχικά την ονοµασία του νησιού Κεφαλληνία µε τον Κέφαλο (για την ετυµολογία αυτή βλ στις πηγές που παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 156) και στη συνέχεια διηγείται ουσιαστικά τρεις διαφορετικούς µύθους σχετιζόµενους µε τον ήρωα και την αντιπαράθεσή του µε τους Ταφίους. Ο πρώτος πηγάζει από τον Αριστοτέλη, όπως µάλλον ήθελε να υποδείξει ο Τζέτζης, ωστόσο, επειδή στο χειρόγραφο µε το ελληνικό κείµενο που αντιγράφει ο Moreau υπάρχει λανθασµένα η γραφή Αριστόβουλος αντί του Αριστοτέλης, o Γάλλος αντιγραφέας διορθώνει το λάθος στον κώδικα Α1, όπου µάλιστα σηµειώνει την αλλαγή αυτή µε σχόλιο στην αριστερή ώα (βλ. f. 15v) και προσθέτει εδώ την παρατήρηση alias Aristobulus, τονίζοντας πάλι ότι στο ελληνικό κείµενο που αναπαρήγαγε δεν αναφερόταν το όνοµα του Αριστοτέλη. Ο δεύτερος µύθος που εξηγεί την ετυµολογία των ονοµάτων Τάφιοι και Τηλεβόαι ανιχνεύεται µε τα ίδια στοιχεία στον Ψευδο – Απολλόδωρο (2.50 – 1), ενώ και ο τρίτος µύθος, τον οποίο λακωνικά εξιστορεί ο Τζέτζης, αντλείται πάλι από τον ίδιο συγγραφέα (2.54 – 60). Σύµφωνα λοιπόν µε την εκδοχή της Βιβλιοθήκης, όταν βασίλευε ο Ηλεκτρύονας στις Μυκήνες, οι γιοι του Πτερέλα και εγγονοί του Τάφιου εισέβαλαν στη χώρα του διεκδικώντας την εξουσία, σκότωσαν τους γιους του και έκλεψαν τα 141 βόδια του, τα οποία κατάφερε να του τα επιστρέψει ο ανιψιός του Αµφιτρύων. Καθώς όµως προσπαθούσε να δαµάσει ένα από αυτά, χτύπησε µε το ρόπαλό του ακούσια τον Ηλεκτρύονα, σκοτώνοντάς τον και φέροντας το βάρος του εγκλήµατος θέλησε να µεταβεί στη Θήβα, όπου και εξαγνίστηκε από τον Κρέοντα. Συµπράττοντας µε τον τελευταίο και ζητώντας τη βοήθεια και του Κέφαλου εκστρατεύει κατά των Ταφίων, για να εκδικηθεί το θάνατο των γιων του Ηλεκτρύονα µε αντάλλαγµα η αδελφή τους Αλκµήνη να σµίξει µαζί του. Ο Αµφιτρύων κατόρθωσε να καταβάλει τους Ταφίους ύστερα από προδοσία της κόρης του βασιλιά τους, της Κοµαιθούς (το όνοµα της εµφανίζεται λανθασµένα ως Κυµαιθώ στον κώδικα Α1), που έκοψε από τα µαλλιά του Πτερέλα τη χρυσή τρίχα που τον έκανε αθάνατο. Όντας πλέον κύριος των νησιών των Ταφίων, παρέδωσε ένα από αυτά στον Κέφαλο, ως ανταµοιβή για τη βοήθεια που του προσέφερε, και ο νέος βασιλιάς µετονόµασε το νησί Κεφαληνία. Στον ίδιο µύθο αναφέρονται στο έργο τους και ο Στράβωνας (10.2.14 και 24) ο Ευστάθιος (Παρ. εις Όµηρ. Ιλ. 1.475) κ.ά. (βλ. και Leone, 1995, ό.π., σελ. 152) χωρίς όµως να τον τόσο εξιστορούν αναλυτικά, όπως ο Ψευδο – Απολλόδωρος. Τέλος, ειδικά το θέµα της προδοσία της Κοµαιθούς θίγεται από τον Τζέτζη δύο φορές και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (932 και 934), εκ των οποίων στην πρώτη ο σχολιαστής αµφιταλαντεύεται αν η ηρωίδα ερωτεύτηκε τον Αµφιτρύωνα ή τον Κέφαλο, ενώ στη δεύτερη κατηγορηµατικά αποφαίνεται ότι εξαιτίας του έρωτά της για τον Κέφαλο, και όχι τον Αµφιτρύωνα, προδίδει στον εχθρό την πόλη της. Σε µια οµώνυµη ηρωίδα γίνεται µνεία στα Μεθοµηρικά του De bello Troiano, όπως επισηµαίνει ο Moreau, (Cymethusam vocat. ï li. tou Dhi+one/ouj tou= )Arkeisi/ou patro/j), γεγονός που επιβεβαιώνεται και από άλλους συγγραφείς (π.χ. Hyg. Fab. 125), στο λατινικό φαίνονται και ο Arcesius και ο Cephalus ως γιοι του Deioneus (Cephallenes a Cephalo dicti sunt, qui Deionei, Arcesii patris filius fuit). To λάθος πάντως θα µπορούσε ίσως να θεραπευθεί αν ο Moreau έθετε το ουσιαστικό patris σε πτώση αφαιρετική, ώστε να αναφέρεται στο 142 οµοιόπτωτο Cephalo και όχι στο Deionei και αλλάζοντας τη σειρά των όρων στην περίοδο για να µη δηµιουργηθεί παρανόηση µε την αναφορική πρόταση (δηλαδή Cephallenes ab Arcesii patre Cephalo dicti sunt, qui Deionei filius fuit). 123 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος µέσα από τα αποσπάσµατα τεσσάρων λογοτεχνικών έργων συνοψίζει τις απόψεις που είχαν σχηµατίσει οι αρχαίοι συγγραφείς για το θάνατο του Παλαµήδη. Έτσι ο Φιλόστρατος και Τζέτζης δείχνουν να συµπορεύονται, ακολουθώντας την εκδοχή κατά την οποία ο ήρωας κατηγορήθηκε για προδοσία και θανατώθηκε δια λιθοβολισµού, και την ίδια άποψη φαίνεται να έχει και ο Βιργίλιος, χωρίς όµως να αναφέρει συγκεκριµένα τον τρόπο της εκτέλεσης που έγινε falsa sub proditione (A. 2.83). Ο ∆ίκτυς πάλι συµφωνεί µε τους προηγούµενους ως προς το σκέλος της συµµετοχής που είχε στα γεγονότα άµεσα ο Οδυσσέας και έµµεσα ο Αγαµέµνονας λόγω του µίσους τους για τον δηµοφιλή Παλαµήδη, εντούτοις διαφέρει στην εξιστόρησή του ο δόλος µε τον οποίο τον οδήγησαν στο θάνατο, αφού φαίνεται ο Οδυσσέας και ο ∆ιοµήδης να τον αποµακρύνουν από το στρατόπεδο µε την πρόφαση της αναζήτησης θησαυρού και να τον χτυπούν µε πέτρες. ∆ιαµετρικά αντίθετη είναι η άποψη του ∆άρη που απορρίπτει εντελώς ως αίτιο θανάτου του Παλαµήδη το φθόνο και τις συνακόλουθες µηχανορραφίες, παρουσιάζοντας τον να χάνει τη ζωή του στα πλαίσια της µάχης από τον Πάρη, ενώ υπερηφανευόταν για τα πολεµικά κατορθώµατα. Τέλος, συµπληρωµατικές πηγές για το θέµα αυτό δίνει ο Jacobs (1793, ό.π., σελ. 52 – 3), παραπέµποντας µεταξύ άλλων στον Παυσανία (10.31.2) που παρουσιάζει την εκδοχή του πνιγµού του ήρωα από τον Οδυσσέα και το ∆ιοµήδη, αντληµένη, κατά δήλωσή του, από τα Κύπρια Έπη. 124 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Και ο Φιλόστρατος δια στόµατος του αµπελουργού στον Ηρωικό και ο Ξενοφώντας διά στόµατος του Σωκράτη τονίζουν την ανωτερότητα του ήθους που επέδειξε ο Παλαµήδης ακόµη και τη στιγµή του θανάτου του, ενώ η παροιµιώδης φράση που φέρεται να είπε την τελευταία του στιγµή αναφέρεται ελαφρά παραλλαγµένη και από τον Κωνσταντίνο Μανασσή στη Σύνοψη Χρονική (1327 – 8 "wÕ dustuxh\j a)lh/qeia, se\ kaiì penqw½ kaiì ste/nw: su\ ga/r mou proapo/lwlaj kaiì proeqanatw¯qhj"), όπως σηµειώνει ο Jacobs (1793, ό.π., σελ. 53). Πάντως ο Moreau λανθασµένα αποδίδει το δεύτερο παράθεµα στον Πλάτωνα αντί για τον Ξενοφώντα, λάθος που προφανώς προκλήθηκε λόγω του ότι και οι δύο συγγραφείς, ως γνωστό, υπήρξαν δηµιουργοί έργου που φέρει τον τίτλο Απολογία 143 Σωκράτους. 125 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο κείµενο του Βιργιλίου ο Αινείας αναφέρεται στην αντιφατική συµπεριφορά των Ελλήνων που πρώτα εξολόθρευσαν τον Παλαµήδη µε δόλους, αλλά έπειτα πενθούσαν γι' αυτόν. 126 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Κατά το Φιλόστρατο ο Αίας αφού έθαψε τον Παλαµήδη, παρά την απαγόρευση του Αγαµέµνονα, απείχε τόσο από τα συµβούλια των Ελλήνων όσο και από κάθε πολεµική δραστηριότητα, σύντοµα όµως επειδή οι Τρώες άρχισαν να υπερτερούν των Αχαιών hÃlghse/ te kaiì th\n o)rgh\n mete/qhken, σε αντίθεση µε τον αµετακίνητο Αχιλλέα ο οποίος a)pemh/kune th\n mh=nin του (Ηρ. 714). 127 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Γάλλος λόγιος απορρίπτει τη διάχυτη άποψη για τη µανία που προσέβαλε τον Αίαντα µετά την κρίση των όπλων, ωθώντας τον να επιτεθεί κατά των κοπαδιών του ελληνικού στρατού και στη συνέχεια να θέσει τέρµα στη ζωή του λόγω του ονείδους που αισθάνθηκε για την πράξη του (Σοφ. Αι., Ov. Met. 13.386 κ.ε., Eυρ. Ελ. 94 – 102). Αντίθετα σε µια προσπάθεια εκλογίκευσης του µύθου αυτού ο Moreau συνδέει την αντίδραση του Αίαντα µε το θάνατο του Παλαµήδη, υποστηρίζοντας ότι ο Τελαµώνιος ήρωας, µόλις είδε νεκρό τον φίλο του, τράβηξε το ξίφος του, για να εκδικηθεί τους υπεύθυνους που τον σκότωσαν. Το γεγονός αυτό ήταν που έδωσε αφορµή για µυθοπλασία σε κάποιους συγγραφείς, οι οποίοι επινόησαν τη µανία του Αίαντα και την επίθεσή του στα κοπάδια. Τέτοιες προσπάθειες «αποκατάστασης της αλήθειας» κάνει συχνά ο Τζέτζης, απορρίπτοντας µύθους και αντικαθιστώντας τους µε άλλους τους οποίους αντιµετωπίζει ως πραγµατικές ιστορίες (πβ. σχ. 44) και στο ίδιο πνεύµα κινείται και ο Γάλλος λόγιος εδώ προσπαθώντας να προσδώσει διαστάσεις αληθινών γεγονότων σε αφηγήσεις που ανήκουν στα όρια του φανταστικού. 128 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. O Φιλόστρατος δεν περιορίζεται στη σύγκριση του Παλαµήδη µε τους υπόλοιπους πολεµιστές αλλά προβαίνει σε αναλυτική περιγραφή των χαρακτηριστικών του προσώπου και του σωµατότυπου του ήρωα, εξαίροντας παράλληλα την πνευµατική του συγκρότηση. Για άλλες πηγές που περιγράφουν την εµφάνισή του βλ. και Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 54. 129 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τρεις εµβόλιµες παρατηρήσεις που συντάχθηκαν από τον Γάλλο λόγιο (πρόκειται για τα τµήµατα *id est … videtur.*, *an bene … detrectauerim*, *Nicephorus … 144 Synes. του Τζέτζη ονοµάζεται δεκανία στα πρωτότυπα κείµενα και η e)nwmoti¿a που ορίζεται εδώ ως το ήµισυ ενός λόχου, στα Τακτικά κατά τους δύο συγγραφείς ο συγκεκριµένος όρος άλλοτε ταυτίζεται µε το λόχο και άλλοτε δηλώνει υποδιαίρεση του ίση µε το ένα τέταρτο. Μια ακόµη παρανόηση του βυζαντινού λογίου αφορά τους όρους πρωτοστάτης και h(gemwÜn (dux) που ενώ ταυτίζονται, ο λόγιος φαίνεται να τους διαχωρίζει λέγοντας πως ο λόχος περιλαµβάνει και τους δυο. Τέλος διαφορετική άποψη για τη φάλαγγα και το συλλοχισµό, που αντιµετωπίζονται ως ταυτόσηµες έννοιες από τον βυζαντινό λόγιο, δείχνει να έχουν και ο Αιλιανός και ο Αρριανός, µε τον τελευταίο να υποστηρίζει ότι e)peida\n ouÅn polloiì e)fech=j lo/xoi taxqw½si, sulloxismo\j to\ toio/nde kaleiÍtai. to\ de\ su/mpan su/ntagma tou= plh/qouj fa/lagc o)noma/zetai (Τεχν. 7.2 – 8.1). Ο Moreau από την πλευρά του επεµβαίνει στο σχόλιο του Τζέτζη µε τρεις εµβόλιµες παρατηρήσεις. Στην πρώτη από αυτές, αφορµώµενος από τον ορισµό της λέξης e)nwmoti/a στο σχόλιο, ο Γάλλος λόγιος προτείνει τη διόρθωση της αντίστοιχης εξήγησης που παρέχουν σύγχρονά του λεξικά, κατά τα οποία ο φερώνυµος στρατιωτικός σχηµατισµός αποτελείται από είκοσι τέσσερις ιππείς. Βέβαια είναι αδύνατο να γνωρίζουµε ποια βιβλία είχε υπόψη του ο Γάλλος λόγιος, όταν έγραψε το σχόλιό του, αφού δεν δίνει σαφείς βιβλιογραφικές παραποµπές. Ωστόσο στο διαδεδοµένο ελληνο – λατινικό λεξικό του Johannes Crastonus (Dictionarium graecum cum interpretatione latina, Aldus Manutius, Βενετία 1497) το λήµµα e)nwmoti/a εξηγείται ως turma ex XXIIII και η ίδια εξήγηση επαναλαµβάνεται σε µια από τις πολλές εµπλουτισµένες επανεκδόσεις του µε τον τίτλο Dictionarium Graecum ultra Ferrariensem (Βασιλεία, 1519). Αντίστοιχο ορισµό δίνει και το Lexicon Graecolatinum του Conrad Gessner που τυπώνεται στη Βασιλεία στα 1548, 145 διευκρινίζοντας τον όρο ως turma ex quatuor et viginti militibus. Το «λάθος» εποµένως που επισηµαίνει ο Γάλλος λόγιος φαίνεται να ήταν κοινός τόπος στα λεξικά που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη της Αναγέννησης, γι' αυτό φροντίζει για την αποκατάστασή του. Η δεύτερη παρέµβαση του Moreau αφορά τη σωστή απόδοση της λέξης φάλαγγα στα Λατινικά. Συγκεκριµένα, όπως πληροφορεί ο Γάλλος λόγιος, ο συγγραφέας Angelus Politianus, γνωστότερος ως Angelo Ambrogini, χρησιµοποιεί τον όρο testudo για να αποδώσει το ελληνικό φάλαγξ, υπονοώντας λογικά τη µετάφραση του έργου του Έλληνα ιστορικού Ηρωδιανού που έκανε ο Ιταλός συγγραφέας, στην οποία η φράση fra/cantej au(tou\j oi¸ stratiw½tai e)j fa/laggoj sxh=ma (2.6.13.2) αποδίδεται ως circunseptique vndique testudine facta. Μάλιστα η αφαιρετική απόλυτη testudine facta συναντάται αρκετες φορές στο Ab urbe condita του Λίβιου (π.χ. 10.41.4., 34.39.6) και ο Moreau εικάζει ότι από αυτόν επηρεάστηκε ο Politianus και την αξιοποίησε. Ωστόσο η γλωσσική επιλογή φαίνεται να προκάλεσε αντιδράσεις σε κύκλους των λογίων της εποχής του ιταλού ουµανιστή του 15ου αιώνα, στις οποίες αρνείται να πάρει θέση ο Moreau, αν και υποστηρίζει ότι θεωρεί επιτυχή τον όρο legio ως ρωµαϊκό αντίστοιχο της µακεδονικής φάλαγγας, έµµεσα τασσόµενος υπέρ της µετάφρασης αυτής και όχι αυτής του Politianus. Τέλος την τρίτη φορά που παρεµβαίνει ο Γάλλος λόγιος στο κείµενο του Τζέτζη είναι για να παραθέσει µεταφρασµένο από τον ίδιο στη Λατινική ένα από τα σχόλια που συνέταξε ο Νικηφόρος Γρηγοράς για το έργο του Συνέσιου Περί ενυπνίων και συγκεκριµένα για τη φράση kaiì au)ti¿ka dimoiri¿thj e)sti\, kaiì meta\ mikro\n loxago\j, eÃpeita strathgo\j (13). Η παράθεση του σχολίου αυτού είναι βεβαίως εύστοχη στο συγκεκριµένο σηµείο, καθώς ο Γρηγοράς επεξηγεί και αυτός, όπως ο Αρριανός και ο Αιλιανός, τη σηµασία του όρου λόχος και τις υποδιαιρέσεις του εν λόγω στρατιωτικού σώµατος και µάλιστα οι απόψεις των συγγραφέων σχεδόν ταυτίζονται, αν και ο λόχος του Γρηγορά µπορεί να αποτελείται αποκλειστικά από δεκαέξι άνδρες και όχι λιγότερους. Πάντως ο Moreau πιθανόν επέλεξε να παραθέσει το κείµενο αυτό για τον πρόσθετο λόγο ότι διευκρινίζει και τη σηµασία του όρου διµοιρία, για την οποία µιλάει βέβαια και ο Αιλιανός (5.2), ωστόσο ο Τζέτζης δεν φροντίζει να µεταφέρει την πληροφορία αυτή στο σχόλιό του. 130 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, ο οποίος αποδίδει αρκετά ελεύθερα στα Λατινικά το ελληνικό κείµενο του επιταφίου που συνθέτει ο 146 r βυζαντινός λόγιος για τον Παλαµήδη (A1, f. 16 Kei=mai dh\ Palamh/dhj Nauplia/dhj Mhqu/mnh, )Ant' eu)ergesi/aj lai+ne/i+ nifa/di). Συγκεκριµένα ο Moreau προσθέτει τον τοπικό προσδιορισµό ad iuga, δίνει ένα δραµατικότερο τόνο στο λατινικό κείµενο όπου η σκηνή θανάτου του ήρωα δίνεται µε µια λιτή αλλά παραστατική εικόνα (Saxis obrutus) αντί για τον αντίστοιχο υπαινιγµό στο ελληνικό στίχο (lai+ne/i+ nifa/di) και τονίζει περισσότερο, σε σύγκριση µε τον Τζέτζη, την αντίφαση ανάµεσα στις ευεργεσίες του ήρωα προς τους Έλληνες και στον ταπεινωτικό τρόπο µε τον οποίον τον θανάτωσαν, µέσω της χρήσης του αντιθετικού ζεύγους officii – dira praemia (για τα επιτάφια ηρώων του De bello Troiano βλ. υπόµν. σχολ. 85). Ανεξάρτητα από τη µεταφραστική προσέγγιση του Moreau πρέπει να σηµειωθεί ότι ο Τζέτζης αναφέρεται στον άδικο θάνατο του Παλαµήδη σε διάφορα σηµεία του έργου του (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 158 – 159), ενώ ειδικά στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (386) µας παραδίδει και τον µύθο κατά τον οποίο ο Ναύπλιος, πατέρας του ήρωα, αφού έπλευσε στην Τροία ζητώντας την τιµωρία των υπευθύνων για τον θάνατο του γιου του, επειδή δεν έγινε το αίτηµά του δεκτό, αποφάσισε να εκδικηθεί τους Έλληνες πολεµιστές και αφενός µεν ta\j gunaiÍkaj au)tw½n moixeuqh=nai pareskeu/ase, αφετέρου δεν άναψε µια φωτιά στα Κοίλα της Εύβοιας, για να νοµίσουν οι ήρωες που επέστρεφαν ότι εκεί βρισκόταν λιµάνι. Όταν αυτοί πλησίασαν στον απόκρηµνο τόπο, τσάκισαν τα πλοία τους πάνω στα βράχια και έτσι τελικά διεφθάρησαν. 131 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, αποτελούµενο ουσιαστικά από δύο διαφορετικά τµήµατα, γραµµένα σε δύο παράλληλες στήλες. Το πρώτο τµήµα (Versus Antehomericorum ... transtuli) πρέπει να είναι προγενέστερο χρονικά του δεύτερου (imo ante ... sunekroth/qh), που φαίνεται να γράφτηκε για να αντικαταστήσει την πρώτη σηµείωση, την οποία µάλιστα έχει διαγράψει στο αυτόγραφό του ο Γάλλος λόγιος. Για αυτό το λόγο ακριβώς µπροστά στο δεύτερο τµήµα του σχολίου εντοπίζεται το σύµβολο #, το οποίο είναι σηµειωµένο και στην αρχή του πρώτου τµήµατος µετά τη λέξη Antehomericorum. Με τον τρόπο αυτό υποδεικνύει ο Moreau ότι ο αναγνώστης του έργου πρέπει να λάβει υπόψη του τη δεύτερη σηµείωση αντί της πρώτης. Ωστόσο και το δεύτερο τµήµα, άγνωστο για ποιό λόγο, σβήστηκε ξανά από το συγγραφέα, στις προθέσεις του οποίου ίσως ήταν να ξανασυντάξει το κείµενό του, κάτι που δεν κατόρθωσε ποτέ. Ανεξάρτητα πάντως από το γεγονός ότι ο Moreau επέλεξε να διαγράψει τα δύο σηµειώµατα που σηµατοδοτούν το τέλος των Προοµηρικών, το περιεχόµενό τους 147 αποδεικνύεται ιδιάιτερα χρήσιµο για τη χρονολόγηση του έργου. Έτσι πληροφορούµαστε ότι η έναρξη µετάφρασης του ποιητικού κειµένου της πρώτης ενότητας από τα Τρωικά πρέπει να τοποθετηθεί κάπου στα 1560 ή το αργότερο στα 1561, οπότε και έγινε µια πρώτη απόπειρα προς αυτή την κατεύθυνση (το µεταφραστικό σχεδίασµα Apr του κώδικα Α1 που αναφέρθηκε στην εισαγωγή), ενώ τα σχόλια µαζί µε τα Οµηρικά µεταφράζονται το 1563, οπότε και τελειοποιήθηκε και η αρχική µετάφραση των στίχων των Τρωικών, µετά την έκρηξη της πανδήµου εικονοµαχίας, η οποία µαινόταν στη Γαλλία τα έτη 1560 – 1562 ως φυσικό επακόλουθο της διάδοσης του Καλβινισµού (βλ. Carlos M. N. Eire, War Against the Idols: The reformation of Worship from Erasmus to Calvin, Cambridge University Press, 1986, σελ. 279). Πληροφορούµαστε επιπρόσθετα ότι ταυτόχρονα µε το De bello Troiano o Γάλλος λόγιος εργαζόταν και για τη µετάφραση του Θησαυρού του Νικήτα Χωνιάτη, γεγονός που σηµαίνει ότι «η µεταφορά στα Λατινικά των Τρωικών πρέπει να ήταν η δεύτερη µεταφραστική ενασχόληση του Moreau», όπως σηµειώνει ο ∆. Νικήτας (ό.π., σελ. 274 – 5), εφόσον πριν από το Θησαυρό είχε ασχοληθεί αποκλειστικά µε την αντιγραφή κειµένων από χειρόγραφα. Τα σηµειώµατα αποκαλύπτουν ακόµα τη χρονική διάρκεια της πρώτης µετάφρασης των στίχων των Προοµηρικών (σχεδίασµα Apr) που υπολογίζεται στους δύο µήνες (mensibus Septembri et Octobri), ενώ στο τρίµηνο διάστηµα ab Idibus Apr. συµπλήρωσης των χασµάτων σε ένα χειρόγραφο µε το έργο De nobilitate του νοµικού Baron (Olivier – Monegier, ό.π., σελ. 94). Οι εµφατικές αναφορές τέλος, εκτός από το λοιµό της Lutetia, στην pa/ndhmon ei)konomaxi/an και την αποτυχηµένη Σύνοδο του Poissy (1561) που στόχευε στη συµφιλίωση Καθολικών – Προτεσταντών, συνδυαζόµενες µε την πληροφορία ότι ο Moreau κατέφυγε το 1560 στο Παρίσι για να αποφύγει το µένος των Ουγενότων (Olivier – Monegier, ό.π. σελ. 91), φανερώνουν έναν άνθρωπο που κάθε άλλο παρά υπήρξε αδιάφορος ή αµέτοχος της θρησκευτικής διαµάχης που ήταν σε πλήρη εξέλιξη στη Γαλλία της εποχής του. 132 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Με τον τίτλο που προτάσσει o λόγιος στη νέα ενότητα του έργου δηλώνει ρητά ότι έχει διανθίσει τη µετάφραση των σχολίων των Οµηρικών µε τις πεζές περιλήψεις ("periochae") των ραψωδιών της Ιλιάδας που φέρεται να συνέθεσε τον 4ο µ.Χ. αιώνα ο οµοεθνής του συγγραφέας Decimus Magnus Ausonius. Πιο συγκεκριµένα, κάθε φορά που τελειώνει η καταγραφή µιας ενότητας σχολίων σχετικής µε ένα από τα είκοσι τέσσερα ποιητικά argumenta (υποθέσεις) που έγραψε ο Τζέτζης βασιζόµενος στις οµηρικές ραψωδίες και που συναποτελούν τα Οµηρικά του, ο Moreau παραθέτει και την αντίστοιχη periocha του Γάλλου συγγραφέα. Ο λόγος πάντως που φαίνεται να υπαγόρευσε µια τέτοια απόφαση είναι ότι οι πεζές αυτές περιλήψεις είναι πιο περιεκτικές, ως προς το πλήθος των πληροφοριών που παρέχουν, σε σχέση µε τα argumenta του Τζέτζη, ο οποίος συχνά επιλέγει από κάποια ραψωδία µόνο ένα επεισόδιο να διηγηθεί αναλυτικά, το οποίο µάλιστα εµπλουτίζει µε δικές του κρίσεις, ενώ άλλοτε συµπυκνώνει σε ένα δίστιχο το περιεχόµενο µιας ολόκληρης ραψωδίας. Για να µπορεί λοιπόν ο αναγνώστης να κατατοπιστεί σύντοµα και µε σαφήνεια για τα γεγονότα της Ιλιάδας που είναι απαραίτητα για την κατανόηση των Οµηρικών του Τζέτζη (ποιητικού κειµένου και σχολίων), ο Moreau επιστρατεύει τις Περιοχές του Αυσόνιου, παραθέτοντας το σχετικό κείµενο χωρίς ωστόσο τον εισαγωγικό στίχο ο οποίος προτάσσεται σε κάθε µια από αυτές. Για το θέµα της αµφισβητούµενης πατρότητας των Περιοχών βλ. Μ. J. Byrne, Prolegomena to an edition of the works of Decimus Magnus Ausonius, Columbia University Press, New York 1916, σελ. 67 – 68. 133 Ob pulcram … cecinit: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Contendit … Cyclopem : Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η ριζοσπαστική άποψη του ποιητή των Τρωικών ότι η πραγµατική αιτία της οργής του Αχιλλέα και της συνακόλουθης αποχής του από τις πολεµικές δραστηριότητες υπήρξε 149 η άδικη θανάτωση του Παλαµήδη εντοπίζεται και στο έργο του Φιλόστρατου (Ηρ. 695), γι’ αυτό το λόγο ο Moreau παραθέτει το σχετικό κείµενο. Ο Φιλόστρατος συνδέει µάλιστα µε το συµβάν του Παλαµήδη όχι µόνο τη mh=nin του Πηλείδη αλλά και την οργή του Ποσειδώνα προς τον Οδυσσέα που δολοφόνησε µε τις µηχανορραφίες του το συγκεκριµένο ήρωα και ui¸wno\n του θεού, απορρίπτοντας ταυτόχρονα τη γνωστή οµηρική εκδοχή κατά την οποία η τύφλωση του Κύκλωπα Πολύφηµου και η αρπαγή της Βρισηίδας από τον Αγαµέµνονα είχαν ως αποτέλεσµα να οργισθούν ο Ποσειδώνας και ο Αχιλλέας αντίστοιχα. Ο Φιλόστρατος (Ηρ. 691, Βίος του Απολλώνιου, 4.16) και ο Τζέτζης συµφωνούν επίσης και ως προς το ότι ο Όµηρος αποκρύπτει εκούσια την πραγµατική αιτία του κακού και τα γεγονότα του Παλαµήδη προκειµένου να µη στιγµατίσει τη συµπεριφορά των Ελλήνων, άποψη στην οποία εµµένει ο βυζαντινός λόγιος και σε άλλα έργα του (βλ. υπόµν. σχ. 59, Leone, 1984, ό.π., σελ. 390 και Leone, 1995, ό.π., σελ. 159). 134 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο (βλ. υπόµν. σχ. 14). Εξήγηση των δύο όρων που ανήκουν στο οµηρικό λεξιλόγιο και αναφέρονται εδώ δίνει ο Ευστάθιος στα σχόλια που έγραψε για την Ιλιάδα (βλ. Παρ. εις Όµηρ. Ιλ. 3.363, 3.420, 4.931 για τον katar)r(a/kthn και 4.932 – 3 για τους o)xh=aj) και άλλοι συγγραφείς, για τους οποίους βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 159. 135 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η προσπάθεια υπεράσπισης του Οµήρου από τον Αυσόνιο για τις υποτιθέµενες παραλείψεις της Ιλιάδας θυµίζει την αντίστοιχη απόπειρα του Τζέτζη και του Ηρακλείδη (σχόλ. 8 και 10 αντίστοιχα) να ανασκευάσουν την άποψη µερικών επικριτών του ποιητή ότι εξυµνούσε στο έργο του ειδωλολατρικούς θεούς. 136 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 137 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Με τη φράση in eundem (librum) ο λόγιος εννοεί ότι η periocha του Αυσονίου που παραθέτει αναφέρεται στην ίδια ραψωδία της Ιλιάδας, δηλαδή τη δεύτερη, για την οποία γράφτηκε το argumentum του Τζέτζη που βρίσκεται γραµµένο ακριβώς πριν το παράθεµα (Libri II Iliados Argumentum). 138 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα Comitesque … intelligamus που αποτελεί προσθήκη του Γάλλου λογίου. O ελληνικός στίχος των Οµηρικών στον οποίο αναφέρεται το σχόλιο έχει τη v µορφή (\Oj d ) a)\n nikh/sv, (Ele/nhn fore/ein su\n e(tai/roij (Α1, f. 16 ) και κατά τη 150 µεταφορά του στα Λατινικά αρχικά ο Moreau τον απoδίδει µε το στίχο Hunc Helene postquam virum comitesque sequantur, επιλέγοντας σωστά τον όρο comites ως αντίστοιχο του ελληνικού e(tai/roij. Ωστόσο αργότερα προέβη λανθασµένα στη διόρθωση του comites σε famulae, αλλοιώνοντας το νόηµα του κειµένου του Τζέτζη που, όπως δηλώνει εµφατικά στο συγκεκριµένο σχόλιο, µε τον όρο e(tai/roij εννοεί τους άρρενες συντρόφους του ήρωα που θα νικούσε στη µονοµαχία και τους οποίους θα έπαιρνε µαζί του, µαζί µε την Ελένη, επιστρέφοντας oiãkade, και όχι φυσικά τις δούλες της Ελένης. Για την απόκλιση ανάµεσα στη µορφή του στίχου Η 17 στην αρχή του σχολίου και στην έκδοση Νικήτα βλ. υπόµν. σχ. 1. 139 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 140 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Πάνδαρος µνηµονεύεται στην Αινειάδα µε αφορµή τη νικηφόρα συµµετοχή του αδερφού του Ευρυτίωνα σε αγώνα σκοποβολής που διεξήχθη µε την πρωτοβουλία του Αινεία. Πάντως σύµφωνα µε τον Όµηρο η απόφαση του Πάνδαρου να τοξεύσει τον Μενέλαο και να διακοπεί η ανακωχή των δύο αντιπάλων πυροδοτήθηκε από την Αθηνά, η οποία µεταµορφωµένη σε πολεµιστή κατέβηκε από τον Όλυµπο στο πεδίο της µάχης κατόπιν εντολής του ∆ία (Ιλ. 4.68 κ.ε.). 141 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η εµφάνιση του κοµήτη πριν τη ρίψη του βέλους από τον Πάνδαρο, παρατήρηση που επαναλαµβάνεται και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (4.66 – 67), είναι επινόηση του Τζέτζη, καθώς δεν αναφέρεται από τον Όµηρο (βλ. υπόµν. σχ. 143). Ωστόσο την άποψη για τις καταστροφικές επιπτώσεις της εµφάνισης κοµητών την ενστερνίζονται διάφοροι συγγραφείς µε κυριότερους τον Πλίνιο (Nat. 2.89), όπως άλλωστε τονίζει ο Σέρβιος στο παράθεµα του Moreau στο σχ. 144, τον Κλαύδιο Πτολεµαίο (Τετρ. 2.10.3 κ.ε.) και τον Μανίλιο (1.892), που συνδέει τους αστέρες αυτούς µε το θάνατο, τους πολέµους και τους δόλους. Αντίθετα ο Σενέκας στηλιτεύει τη συµπεριφορά των ανθρώπων που θεωρούν τις συνέπειες των κοµητών αναπόδραστα ολέθριες, ωστόσο δεν αρνείται και εντελώς την προφητική τους σηµασία (Nat. 7.1.5 κ.ε.). Γενικά για τις θεωρίες που διατύπωσαν οι παραπάνω συγγραφείς βλ. Tabitta van Nouhuys, The age of two-faced Janus: The comets of 1577 and 1618 and the decline of the Aristotelian world view in the Netherlands, Brill, Leiden 1998, σελ. 42 – 55, Tofigh Heidarzadeh, “A history of physical theories of comets, from Aristotle to Whipple”, Archimedes: New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology 19 (2008) 20 – 151 23 και Ann Geneva, Astrology and the seventeenth century mind: William Lilly and the language of the stars, Manchester University Press, Manchester 1995, σελ. 86 – 87. Για τους κοµήτες στο De bello Troiano και στο Συνέσιο βλ. επίσης στο υπόµν. σχ. 108, ενώ για την απόκλιση της µορφής του στίχου Η 24 στην αρχή του σχολίου και στην έκδοση Νικήτα βλ. υπόµν. σχ. 1. 142 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα lib κοµίζει είναι κάποιος o)nomasto/tatoj e)n toi=j maqhmatikoi=j o)/ntwj )Anw/numoj. Σε ποιόν ακριβώς συγγραφέα µπορεί να αναφέρεται ο λόγιος είναι άγνωστο, ωστόσο µε βάση το περιεχόµενο των παρατηρήσεών του πιθανότατα εννοεί τον Πτολεµαίο, που ανέπτυξε µια αστρολογικής φύσης θεωρία ανάλογη µε αυτή που εντοπίζεται στο συγκεκριµένο σχόλιο (Τετρ. 2.10.3 – 4). Σύµφωνα λοιπόν µε αυτήν, οι κοµήτες παίρνουν διάφορα σχήµατα και το ζώδιο στο οποίο εµφανίζεται κάθε φορά η κεφαλή τους και το σχήµα της ουράς τους δείχνουν το µέρος στο οποίο θα συµβούν οι συµφορές που επιφέρουν, ενώ η µορφή που παίρνει η κεφαλή τους υποδεικνύει το γένος των έµβιων όντων που θα επηρεάσουν. Ανάλογες πάντως απόψεις εντοπίζονται και στον Πλίνιο και τον Σενέκα, για τους οποίους βλ. Ann Geneva, ό.π., σελ. 87. Το σχόλιο κλείνει µε την παραποµπή του Moreau στο χωρίο των στίχων AH 312 – 316 του De bello Troiano, όπου περιγράφεται η εµφάνιση ενός κοµήτη στους Έλληνες κατά την έναρξη της τρωικής εκστρατείας και ο συνακόλουθος φόβος των στρατιωτών που αποσοβήθηκε χάρη στην επέµβαση του Παλαµήδη. 143 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο. ∆εν σώζεται στις µέρες µας κάποιο ρητορικό έργο που να επεξηγεί το σχήµα e)fermhneutiko\n του Τζέτζη, ωστόσο ο όρος χρησιµοποιείται συχνά από τον Ευστάθιο, όταν ο Όµηρος επεξηγεί την προηγούµενη του φράση συµπληρώνοντάς τη µε µια άλλη (π.χ. Παρ. εις Όµηρ. Ιλ. 3.193 To\ de/ "e)kle/laqon kiqaristu/n" e)fermhneutiko/n e)sti tou= "a)oidh\n a)fei¿lonto"), ενώ κάποιοι τύποι του οµόρριζου e)fermhneu/w (=επεξηγώ) συναντώνται σε διάφορα κείµενα της αρχαίας γραµµατείας. Όσον αφορά το χωρίο της Ιλιάδας στο οποίο γίνεται αναφορά στο 152 συγκεκριµένο σχόλιο, ο Τζέτζης προσπαθεί να δώσει για άλλη µια φορά αλληγορική ερµηνεία στα λεγόµενα του θείου ποιητή, κατά τον οποίο η Αθηνά κατεβαίνει από τον Όλυµπο για να προκαλέσει τον Πάνδαρο να τοξεύσει, µοιάζοντας µε κοµήτη που στέλνει ο ∆ίας σε ναύτες ή στο στρατό. Ο Τζέτζης για να αποκλείσει την εκδοχή ότι ο Όµηρος πίστευε στην ύπαρξη του ∆ωδεκάθεου, εκµεταλλευόµενος την παροµοίωση της Ιλιάδας, θεωρεί ότι η Αθηνά δεν έµοιαζε απλά, αλλά ήταν ουσιαστικά ο πραγµατικός κοµήτης που εµφανίστηκε τη δεδοµένη χρονική στιγµή, τον οποίο ονοµάζει έτσι ο Όµηρος (Αθηνά) αλληγορικά και ότι στην πραγµατικότητα δεν εµφανίστηκε κάποια θεά στην Τροία. Για τις αλληγορικές ερµηνείες του Τζέτζη βλ. στο υπόµν. σχ. 8. Πβ. και Αλληγορίες Ιλιάδας, 4.68 – 69. 144 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα *pag. ερµηνεύοντας τον εναρκτήριο στίχο της τέταρτης ραψωδίας της Ιλιάδας (oi¸ de\ qeoiì pa\r Zhniì kaqh/menoi h)goro/wnto) οδηγείται στο συµπέρασµα που αναφέρει εδώ ο Τζέτζης, το οποίο ο τελευταίος απορρίπτει, µολονότι συµπορεύεται µε τον Ψελλό ως προς την ανάγκη αλληγορικής προσέγγισης του οµηρικού κειµένου (βλ. και στις Αλληγορίες Οδύσσειας, Προλεγόµενα 52 – 53, Αλληγορίες Ιλιάδας, 4.47 – 52 και Εξήγηση Ιλιάδας στο Hermannus, ό.π., σελ. 127, όπου και παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 160). Η ένστασή του Τζέτζη δεν αφορά µε άλλα λόγια την ύπαρξη αλληγορίας στην εικόνα των θεών του Ολύµπου γύρω από τον ∆ία, αλλά τον τρόπο µε τον οποίο πρέπει να ερµηνευτεί. Έτσι θεωρεί ότι στο σηµείο αυτό ο Όµηρος µέσω της εικόνας αυτής υπονοεί την ύπαρξη δυσοίωνου τετραγωνικού αστρικού σχηµατισµού που επικρατούσε όταν ο Πάνδαρος θέλησε να επιτεθεί στο Μενέλαο, αποτελούµενου από τους πλανήτες Κρόνο και Άρη που διέρχονταν, κατά την τροχιά της κίνησής τους, τους αστερισµούς του Kαρκίνου και του Zυγού αντίστοιχα. Ο Τζέτζης επαναλαµβάνει την ίδια παρατήρηση και σε άλλα του έργα (βλ. σχ. 146 και Leone, 1995, ό.π., σελ. 161), ενώ σχετικό είναι και το παράθεµα από το Σέρβιο, τονίζοντας τη βλαπτική επίδραση των δύο πλανητών. Τέλος την αλληγορική ερµηνεία που δίνει εδώ ο βυζαντινός λόγιος τη σχολιάζει εκτενώς και ο Braccini (ό.π., σελ. 161 – 162). 145 Chronocrator) … percussit: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, ενώ το υπόλοιπο τµήµα (*De dira … cap. 153 απαραίτητο να διευκρινιστεί η διττή σηµασία του όρου χρονοκράτωρ. Αρχικά, ο χαρακτηρισµός αυτός αποδιδόταν στον καθένα από τους επτά πλανήτες (συµπεριλαµβανοµένου του Ήλιου), στην ύπαρξη των οποίων πίστευαν οι αρχαίοι έλληνες, επειδή η κυκλική τροχιά της κίνησής τους διαρκούσε συγκεκριµένο χρόνο. Υπό το πρίσµα αυτό, ο Κρόνος και ο ∆ίας χαρακτηρίζονταν από τους αστρονόµους ως οι µεγαλύτεροι χρονοκράτορες, αφού η κυκλική τους πορεία στο διάστηµα ήταν εκτεταµένη και εποµένως απαιτούνταν πολλά χρόνια για να συµπληρωθεί. Αντίθετα υπήρχαν µικρότεροι χρονοκράτορες, πλανήτες δηλαδή που σηµείωναν πιο βραχύχρονη περίοδο στο διάστηµα. Εκτός της παραπάνω σηµασίας, ως χρονοκράτορας χαρακτηριζόταν για έναν άνθρωπο κάποιος πλανήτης που σε συγκεκριµένη χρονική στιγµή η θέση του στο ηλιακό σύστηµα τον κάνει «κυρίαρχο» εκείνου του έτους, του µήνα, της ηµέρας, ή της ώρας, ασκώντας την επίδρασή του. Οι πλανήτες που παίζουν αυτό το ρόλο είναι διαφορετικοί κάθε χρονική στιγµή και για κάθε άνθρωπο και µπορούν να βρεθούν µέσω µιας υπολογιστικής διαδικασίας που περιγράφεται από τον Πτολεµαίο (Τετρ. 4.10.20 – 21) και που βασίζεται στα έτη, τους µήνες, τις ηµέρες ή τις ώρες που έχουν περάσει από τη γέννηση του ανθρώπου µέχρι τη στιγµή, της οποίας τους χρονοκράτορες θέλει να βρει κανείς. Πρέπει ακόµη να σηµειωθεί ότι ο χρονοκράτορας πλανήτης, κυρίαρχος του έτους, δεν ταυτίζεται µε αυτόν του µήνα, της ηµέρας ή της ώρας την ίδια στιγµή, κατά την οποία µηνοκράτορας µπορεί να είναι για παράδειγµα ο Κρόνος, ενώ ωροκράτορας ο Άρης. Ο συνδυασµός τους πάντως είναι υπεύθυνος για τα γεγονότα που συµβαίνουν τη ζωή του ανθρώπου, ενώ σηµαντικές, από αστρολογικής απόψεως, είναι και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες ένας πλανήτης «επεµβαίνει», περνάει δηλαδή από την περιοχή στην οποία ως χρονοκράτορας ήταν κάποιος άλλος (Πτολ. Τετρ. 4.10.21 – 23), και ετοιµάζεται να αναλάβει τον ρόλο αυτό, όπως υπαινίσσεται ο Τζέτζης στο παράδειγµα µε τον Άρη και τον Κρόνο. Παίρνοντας ως βάση τα παραπάνω, ο βυζαντινός λόγιος φαίνεται να συγχέει ή τουλάχιστον να µη διευκρινίζει αρκούντως το διπλό σηµασιολογικό φορτίο του αστρολογικού όρου χρονοκράτωρ, καθώς, ενώ αρχικά (στο χωρίο Xronokra/torej ... Mars et caet mhnokra//twr, ποιος h(merokra/twr και ποιος w(rokra/twr, αναφέρεται πλέον στη 154 θέση που καταλαµβάνουν οι πλανήτες σε συγκεκριµένες στιγµές στο ηλιακό σύστηµα, όχι στη διάρκεια της κυκλικής τους κίνησης, περνώντας στη δεύτερη σηµασία του όρου. Επιπλέον η εξήγησή του χαρακτηρίζεται από κάποια ασάφεια και αποκλίνει από την αντίστοιχη του Πτολεµαίου. Ωστόσο η παρατήρησή του για τη δυσµένεια που προκαλεί ο συναστρισµός Κρόνου και Άρη δεν είναι αυθαίρετη, καθώς ανιχνεύεται και σε κείµενα άλλων συγγραφέων µυηµένων στην αστρολογία. Για να φανούν οι συνέπειες αυτού του συναστρισµού αλλά και η σηµασία του όρου χρονοκράτωρ ο Moreau παραπέµπει σε τρία έργα διάσηµων αστρολόγων. Στην πρώτη περίπτωση ο Γάλλος λόγιος οδηγεί τον αναγνώστη στο έργο του Γερµανού Johannes Lichtenberger, αποκαλώντας τον στα Λατινικά Joan. συσχετίζει τη διάρκεια της χρονοκρατορίας των πλανητών µε τη συµβατική διάρκεια της κάθε ηλικιακής φάσης της ζωής του ανθρώπου, φτάνοντας έτσι στο συµπέρασµα ότι συγκεκριµένοι πλανήτες επηρεάζουν τον άνθρωπο ανάλογα µε την ηλικία την οποία διανύει, αποδίδοντάς του κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Έτσι λοιπόν, εφόσον η βρεφική περίοδος διαρκεί τέσσερα έτη, όσο ακριβώς και η ολοκλήρωση του κύκλου της σελήνης, είναι φυσικό να τελεί από την επίδραση της τελευταίας. Οµοίως η Αφροδίτη που χρειάζεται οκτώ έτη για την περίοδό της, κυριαρχεί και στην οκταετή µειρακιώδη ηλικία και µε τον τρόπο αυτό οι επτά πλανήτες ανταποκρίνονται στις επτά περιόδους ηλικίας από τις οποίες περνούν στη ζωή τους οι άνθρωποι. Γενικά για τους χρονοκράτορες βλ. Steven Vanden Broecke, The limits of influence: Pico, Louvain, and the crisis of Renaissance astrology, Brill, Leiden 2003, σελ. 230, σηµ. 11) και για τη θεωρία του Ματέρνου Φίρµικου βλ. στην ιστοσελίδα http://www.wandahl.com/Pages/Articles/Chronocrator.htm. 146 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. O βυζαντινός λόγιος επιτίθεται πλέον ανοιχτά στον Ψελλό, εξηγώντας ταυτόχρονα την αιτία της επίθεσής του, για την οποία προετοίµασε τον αναγνώστη στο σχόλιο 144. Για την εφερµηνεία βλ. στο υπόµν. σχ. 143. 147 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ως µητέρα του Νέστορα αναφέρεται η Χλωρίδα (Οδύσσ. 11.281 – 286), όχι η Πολυµήδη, η οποία γέννησε τον Ιάσωνα, όπως αντιφατικά παρατηρεί ο ίδιος ο Τζέτζης στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (175 και 872) και ο Ψευδο – Απολλόδωρος στη Βιβλιοθήκη του (1.107). 148 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για την καταγωγή του Αγήνορα βλ. Ιλ. 6.298 – 9, 11.59 και 21.545 – 546, 579. Για τον Ελεφήνορα βλ. Ιλ. 2.540 – 541 κ.α. (Leone, 1995, ό.π., σελ. 163), ενώ ο Υγίνος σε σχετικό απόσπασµα (Fab. 97), µνηµονεύει ως µητέρα του ήρωα κάποια Imenarete, αντίθετα µε τον Ψευδο – Απολλόδωρο, που στην Επιτοµή της Βιβλιοθήκης (3.11) αναφέρει στον ίδιο ρόλο την Αλκυόνη. Ο Τζέτζης πάντως επαναλαµβάνει την ίδια γενεαλογία µε εδώ στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (1034). Σύµφωνα µάλιστα µε έναν µύθο που διηγείται ο βυζαντινός λόγιος στο παραπάνω χωρίο, ο Ελεφήνορας, εκδιωγµένος από την πατρίδα του επειδή είχε σκοτώσει τον παππού του ονόµατι Άβαντα, αποφάσισε να συµµετάσχει στην εκστρατεία κατά της Τροίας, συνοδευόµενος µάλιστα από τους δύο γιους του Θησέα, που ο πατέρας του είχε εµπιστευθεί στον Ευβοέα ηγεµόνα, όταν έχασε την εξουσία από τον Μενεσθέα, όπως πληροφορούν ο Πλούταρχος (Θησ. 35.5) και ο Παυσανίας (1.17.6). Όσον αφορά το επιτάφιο επίγραµµα του Ελεφήνορα 156 στο τέλος του σχολίου που συγκαταλέγεται σε αυτά που συνέθεσε ο Αριστοτέλης v (A1, f. 17 Nh/sou a)p' Eu)boi¿aj ¹Elefh/nora a)rxo\n ¹Aba/ntwn / ¹Enqa/d' e)niì Troi¿v moiÍra kate/sxeqe bi¿ou), ο δεύτερος στίχος στο ελληνικό κείµενο µεταβάλλεται ελαφρά στη λατινική µετάφραση του Moreau, που δεν αναφέρει τη συµβολή της µοίρας στο θάνατο του ήρωα, ενώ συγκεκριµενοποιεί τον τόπο ταφής µε την προσθήκη του muris Jliacis αντί του γενικότερου e)niì Troi¿v του πρωτότυπου. 149 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η διάκριση των όρων νόθος, παρθένιος και σκοτεινός στην οποία προβαίνει ο βυζαντινός λόγιος έχει τις ρίζες της στον Όµηρο (βλ. M. Ebbott, Imagining illegitimacy in classical Greek Literature, Lexington Books, 2003, σελ. 17 κ.ε.), επισηµαίνεται ωστόσο και από τον Ευστάθιο (Παρ. εις Όµηρ. Ιλ. 1.796) και από διάφορα αρχαία λεξικά, για τα οποία βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 164. 150 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Πείρως ως αρχηγός των Θρακών, γιος του Ιµβράσου και καταγόµενος από τον θρακικό Αίνο, µνηµονεύεται στην Ιλιάδα (βλ. 2.844 και 4.520). Αντίθετα για τον ∆ιώρη ο Όµηρος δεν αναφέρει ότι ηγείτο των Ηλείων, ωστόσο η πληροφορία του Τζέτζη πρέπει να είναι σωστή, καθώς πατέρας του ήρωα ήταν ο ¹Amarugkeu\j (Ιλ. 2.622, 4.517), βασιλιάς της Ηλείας κατά τον Παυσανία (5.1.11), ο οποίος τα χρόνια του Τρωικού Πολέµου είχε ήδη πεθάνει (Ιλ. 23.630), άρα προφανώς και η βασιλεία του είχε κληροδοτηθεί στον γιο του. Οι γονείς του Θόαντα κατονοµάζονται από τον Υγίνο (Fab. 97), ο θάνατος του Αµφίµαχου, γιου του Κτεάτου περιγράφεται στη 13η ραψωδία της Ιλιάδας (185 – 6) ενώ στην 6η (5 – 11) γίνεται µνεία του φόνου του γιου του Ευσσώρου Ακάµαντα. Για αναφορές του Τζέτζη στους παραπάνω ήρωες σε άλλα έργα του βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 164 – 165. Τα τρία επιτάφια σηµειώµατα του σχολίου οφείλουν τη δηµιουργία τους στον Αριστοτέλη και τα αντιγράφει ο Τζέτζης χωρίς να δηλώνει κατά τη συνήθειά του την v πατρότητά τους (A1, f. 17 )/Arxwn ¹Amfi¿maxoj Ktea/tou paiÍj, h)de\ Diw¯rhj / ¹Enqa/d' e)niì Troi¿v moiÍran eÃxousi bi¿ou, Peltofo/rou Qrv/khj ¹Aka/maj kaiì Pei¿rwj hÀrwj / (/Edran nai¿ontej th/nd' eÃlaxon fqi¿menoi και (Uuio\n u(perqu/mou ¹Andrai¿monoj, h)de\ qugatro\j / Go/rghj th=j Oi¹ne/wj hÀde ko/nij kate/xei). Η µετάφρασή τους γίνεται σχεδόν κατά λέξη από τον Moreau µε µόνη ίσως εξαίρεση το δεύτερο στίχο του κοινού επιταφίου Αµφίµαχου και ∆ιώρους και εκείνου του Θόαντα, παρόλο που και στις δύο περιπτώσεις το λατινικό κείµενο αποδίδει το ίδιο σχεδόν νόηµα µε το ελληνικό µε 157 διαφορετικές λέξεις. Ωστόσο ιδιαίτερα προβληµατική είναι η παρουσία του ονόµατος Acamas στη λατινική µετάφραση του επιταφίου του Θόαντα αντί του Thoas. O ίδιος ο Moreau µας πληροφορεί ακριβώς στο επόµενο σχόλιο ότι male Acamanta pro Thoante point, µεµφόµενος λογικά τον ίδιο τον Τζέτζη, ο οποίος φαίνεται έτσι να σηµείωσε πληµµελώς τη λέξη Ακάµας στο ελληνικό κείµενο, για αυτό και εµφανίζεται και στο µεταφρασµένο λατινικό. Εντούτοις κάτι τέτοιο δεν είναι ορατό στον κώδικα Α1, όπου το επίγραµµα του Αριστοτέλη έχει αντιγραφεί αυτολεξεί και χωρίς το λάθος που υπαινίσσεται ο Moreau. Μια εξήγηση που θα µπορούσε ίσως να δοθεί στο ζήτηµα είναι ότι ο Γάλλος λόγιος αντέγραφε το συγκεκριµένο σχόλιο του Τζέτζη από χειρόγραφο, στο οποίο υπήρχε το λάθος αυτό, το οποίο διόρθωσε κατά την αντιγραφή. Ωστόσο, ενώ σε άλλες περιπτώσεις που ο Moreau παρεµβαίνει στο ελληνικό κείµενο δηλώνει τη διόρθωση µε κάποια σηµείωση στην ώα του κώδικα Α1, στη συγκεκριµένη περίπτωση δεν υπάρχει κάποια ένδειξη διόρθωσης και επιπλέον εγείρει ερωτηµατικά το γεγονός ότι παρά το ότι ο λόγιος επισηµαίνει το υποτιθέµενο λάθος του Τζέτζη, το µεταφέρει καθώς µεταφράζει το επίγραµµα στα λατινικά. Τέλος πρέπει να σηµειωθεί ότι το τµήµα του σχολίου [Pelta … incumbentes.], παρότι περικλείεται σε ορθογώνιες αγκύλες, πρακτική που ακολουθεί ο Moreau σε τρεις περιπτώσεις σχολίων, για να δηλώσει τις δικές του προσθήκες (βλ. σχ. 209, 220 και 401), ωστόσο πρόκειται για παρατήρηση του ίδιου του Τζέτζη, ο οποίος, µε αφορµή τη λέξη πελτοφόρου στο επίγραµµα του Ακάµαντα και του Πείρωος, καταγράφει το κείµενο αυτό, εξηγώντας το νόηµα του σχετικού όρου. Επειδή ωστόσο πρόκειται για παρένθετη παρατήρηση του βυζαντινού λογίου, διαχωρίζεται µε αγκύλες εδώ, ενώ και στον κώδικα Α1 το αντίστοιχο κείµενο είναι πλαισιωµένο µε µία γραµµή, για να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα λεγόµενα του Τζέτζη. Ο Leone πάντως το εκδίδει ως ξεχωριστό σχόλιο (1995, ό.π., σελ. 165), και όχι ως τµήµα του σχ. 150, µε την παρατήρηση ωστόσο ότι αναφέρεται όχι σε κάποιο στίχο αλλά ad scholium praecedente, ενώ παράλληλα παραπέµπει και στα έργα του γραµµατικού Αµµόνιου και του Θωµά Μάγιστρου, οι οποίοι επεξηγούν τη σηµασία του όρου πέλτη. 151 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 152 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 153 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος παραθέτει τους στίχους της Αινειάδας, όχι γιατί τους χρησιµοποίησε κατά τη συνήθη τακτική του στη λατινική µετάφραση του Τρωικού Πολέµου (βλ. υπόµν. σχ. 35), αλλά επειδή η εικόνα της εκτυφλωτικής λάµψης των όπλων του ∆ιοµήδη ανακαλεί στη µνήµη την 158 αντίστοιχη περιγραφή του Αινεία. 154 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο στίχος που καταγράφει ο λόγιος (Eminus elucent arma et fulgore coruscant) in margine sinistra του φύλλου 29, δεν είναι ο 4.98 των Γεωργικών (ο οποίος έχει τη µορφή aridus; elucent aliae et fulgore coruscant) αλλά δικός του, τον οποίο συνθέτει εµπνευσµένος από το χωρίο του Βιργιλίου, µε σκοπό ίσως να αντικαταστήσει µε αυτόν τµήµα των στίχων Η 46 – 47 του λατινικού κειµένου, που είχε ήδη δηµιουργήσει. Πρόκειται ουσιαστικά για διόρθωση του Moreau στο ποιητικό κείµενο του De Bello Troiano, την οποία τελικά για άγνωστο λόγο δεν υιοθέτησε τελικά. 155 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Σύµφωνα µε το αντίστοιχο οµηρικό χωρίο (Ιλ. 5.1 – 8) η λάµψη, εν είδει φωτιάς, που ανέδιδαν τα όπλα του ∆ιοµήδη, δεν οφειλόταν σε κάποιο τέχνασµα, όπως πρεσβεύει εδώ ο Τζέτζης ερµηνεύοντας το κείµενο αλληγορικά, αλλά στην παρέµβαση της Αθηνάς, η οποία επέλεξε να δοξάσει τον ήρωα µέσω των πολεµικών του κατορθωµάτων, κάνοντάς τον να λάµπει. Η συγκεκριµένη οµηρική εικόνα πάντως έδωσε αφορµή για διάφορες παρερµηνείες, όπως επισηµαίνει στα σχετικά σχόλια ο Ευστάθιος (Παρ. εις Όµηρ. Ιλ. 2.3 κ.ε.), ο οποίος απορρίπτει οποιαδήποτε περίπτωση ύπαρξης πραγµατικής φλόγας στα όπλα, υποστηρίζοντας απλά ότι, επειδή αυτά ήταν πολύ λαµπρά, παροµοιάζονται από τον Όµηρο µε αληθινό pu=r. Ένα παράλληλο χωρίο που µπορεί να συσχετισθεί µε τα παραπάνω προέρχεται από το Σ της Ιλιάδας, όπου παρουσιάζεται ξανά η Αθηνά να στολίζει µε καιόµενη φλόγα το κεφάλι του Αχιλλέα, για να τροµάξει µε την κραυγή του τους Τρώες (18.205 – 206). Σε αυτό το δίστιχο πιθανότατα βασιζόµενος ο Τζέτζης, προωθεί τον προηγούµενο συλλογισµό, υποστηρίζοντας ότι, εκτός από το ∆ιοµήδη, και ο Αχιλλέας χρησιµοποιούσε το τέχνασµα της αντανάκλασης των ηλιακών ακτίνων στην ασπίδα του για να τυφλώνει τον αντίπαλο, προκαλώντας του τον φόβο. Αναφορικά µε τον κατάλογο των συγγραφέων που παραθέτει ο Τζέτζης ως πηγή άντλησης πληροφοριών για τις µεθόδους κατασκευής µηχανών πολέµου, άλλα ονόµατα που εµπεριέχονται σε αυτόν ανταποκρίνονται σε προσωπικότητες γνωστές για το έργο τους, ενώ άλλα ονόµατα είναι άγνωστα. ∆ιασηµότερος σίγουρα είναι ο Αρχιµήδης, εφευρέτης πολλών πολεµικών µηχανών (αρχιτρόνιτο, καταπέλτες, άρπαγες), ο οποίος στην πραγµατεία του Περί κατόπτρων πιθανόν να εξέτασε, µεταξύ άλλων, ποιες εφαρµογές µπορούν να έχουν οι καθρέπτες στη µάχη, ωστόσο τα ελάχιστα σωζόµενα αποσπάσµατα του έργου δεν επιτρέπουν την εξαγωγή ενός 159 τέτοιου συµπεράσµατος µε απόλυτη ασφάλεια. Το ίδιο θέµα απασχόλησε πάντως τον Ανθέµιο στο Περί παραδόξων µηχανηµάτων (48 κ.ε.), όπου περιγράφει πώς είναι δυνατόν να κάψει κανείς µε τη χρήση κατόπτρων τα πλοία του αντιπάλου. Με τις πολεµικές µηχανές εκτός αυτών ασχολήθηκε ο Ήρων στα Βελλοποιικά, στη Χειροβαλίστρας Κατασκευή και ίσως στα Κατοπτρικά, εκ των οποίων σώζεται ένα πολύ µικρό απόσπασµα, όπως και ο Φίλων σε τρία από τα οκτώ κεφάλαια του έργου του Μηχανική Σύνταξις (Βελλοποιικά, Παρασκευαστικά και Πολιορκητικά). O Σώστρατος από την Κνίδο επίσης, κατασκευαστής του γνωστού φάρου της Αλεξάνδρειας, είναι γνωστός για τη δηµιουργία ενός συστήµατος από κανάλια µε τα οποία αποξήρανε τµήµα του Νείλου και να βοηθήσει τον Πτολεµαίο Β΄ να καταλάβει τη Μέµφιδα (Λουκ. Ιππ. 2.10), ενώ ο Πάππος ασχολείται µε µηχανικά ζητήµατα στο 8ο βιβλίο της Συναγωγής, στην αρχή του οποίου αναφέρει πως η µηχανική τέχνη χρησιµεύει, µεταξύ άλλων, και στην κατασκευή πολεµικών µηχανών. Ο ∆ιονύσιος που αναφέρει ο Τζέτζης χωρίς να δίνει περισσότερες διευκρινιστικές πληροφορίες πρέπει να είναι ο εφευρέτης της πολυβόλου µηχανής, που έζησε τον 4ο π.Χ. αιώνα στην Αλεξάνδρεια (βλ. Werner Soedel and Vernard Foley, “Ancient Catapults”, Scientific American (March 1979), σελ. 150 – 160), ο Κτησίβιος, που λανθασµένα εµφανίζεται µε το όνοµα Κτήσιµος, στο έργο του Υποµνήµατα περιγράφει την κατασκευή µιας µηχανής για την ανάβαση σε τείχος χωρίς σκάλα κατά τη µαρτυρία του Αθηναίου του µηχανικού (29), ενώ παράλληλα υπήρξε εφευρέτης ενός κινούµενου κατόπτρου στο κουρείο του πατέρα του, γεγονός που ίσως ώθησε τον Τζέτζη να κάνει µνεία του ονόµατός του στο συγκεκριµένο σηµείο. Ο Φιλεταίριος και ο Ισόης είναι συγγραφείς εντελώς άγνωστοι από άλλη πηγή. Κλείνοντας πρέπει να σηµειωθεί ότι τα όσα παρατηρεί ο βυζαντινός λόγιος εδώ εντοπίζονται ξανά σε άλλα έργα του (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 165), µεταξύ των οποίων και και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Ε 1 – 24), µε τη διαφορά ότι εκεί παραπέµπει τους αναγνώστες του, εκτός από τους παραπάνω συγγραφείς, στον Παλλαδά Αθηναίο (sic), στον Απολλόδωρο και στον Πατροκλέα, ενώ µνηµονεύει και τον Κτησίβιο µε το κανονικό του όνοµα και όχι ως Κτήσιµο. Για τον τελευταίο και το έργο του βλ. Lisa Nocks, The robot: the life story of a technology, Greenwood Publishing Book, Westport 2007, σελ. 12 – 13. 156 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τρία τµήµατα που συντάχθηκαν από τον Γάλλο λόγιο (imo vero Archimedis … pag. c. οποίο ο στρατηγός των Ρωµαίων απλώς hÃlghse, kaiì to\n au)to/xeira tou= a)ndro\j a)pestra/fh kaqa/per e)nagh=, tou\j d' oi¹kei¿ouj a)neurwÜn e)ti¿mhsen (19.11). Απουσιάζει ακόµη από την αφήγηση του βιογράφου κάποια αναφορά στο εξαγωνικό κάτοπτρο µε το οποίο πυροδοτήθηκαν τα πλοία, όπως επίσης και στην ηλικία του Αρχιµήδη. Πάντως ο Τζέτζης στην 35η ιστορία των Χιλιάδων, αφιερωµένη στο έργο του αρχαίου µηχανικού (2. 103 – 156), όπου επαναλαµβάνει όσα υποστηρίζει στο συγκεκριµένο σχόλιο, δεν αναφέρει ως πηγή των πληροφοριών που κοµίζει τους Βίους 161 Παράλληλους αλλά το έργο του ∆ίωνα Κάσσιου (233 – 235) και του ∆ιόδωρου του Σικελιώτη, γεγονός που εξηγεί την απόκλισή του από τον Πλούταρχο. Εντούτοις από τις δύο αυτές πηγές του Τζέτζη σώζεται δυστυχώς µόνο η πρώτη, και µάλιστα έµµεσα, µέσω του έργου του Ζωναρά, ενώ η δεύτερη όχι, άρα δεν είναι εφικτό να ελεγχθεί µε ακρίβεια πόσο πιστά τις ακολουθεί ο συγγραφέας των Τρωικών. Για άλλες πηγές που εξιστορούν τη συµβολή του Αρχιµήδη στην πολιορκία των Συρακουσών βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 166 – 168 και Braccini, ό.π., σελ. 158, ο οποίος τονίζει τη σηµασία του συγκεκριµένου σχολίου ως πηγής και για το έργο του ∆ίωνα αλλά και για τη χρήση των καυστικών κατόπτρων. Οι τρεις εµβόλιµες παρατηρήσεις του Moreau σκοπεύουν να επιβεβαιώσουν τα στοιχεία που παρέχει ο βυζαντινός συγγραφέας στο σχόλιό του µέσα από παράλληλα κείµενα. Έτσι η αγανάκτηση του Μάρκελλου εξαιτίας της ήττας του από τον Αρχιµήδη, στην οποία αναφέρεται ο Τζέτζης, φαίνεται πιο παραστατικά στο πρώτο απόσπασµα του Γρηγορά, γι’ αυτό και το παραθέτει ο Moreau, ενώ µε το δεύτερο απόσπασµα από το έργο του ίδιου συγγραφέα διασταυρώνεται η πληροφορία σχετικά µε τον κοµπασµό του Έλληνα µηχανικού ότι θα µπορούσε να µετακινήσει την ίδια τη γη. Σε ό,τι αφορά το περιστατικό του θανάτου του Αρχιµήδη, η αφήγηση του Τζέτζη οµοιάζει µε την αντίστοιχη εξιστόρηση του γεγονότος από τον Βαλέριο Μάξιµο. Σύµφωνα µε αυτόν, ο Μάρκελλος, λόγω θαυµασµού για την οξύνοια και τα επιτεύγµατα του µηχανικού, απαγόρευσε να τον θανατώσουν οι στρατιώτες του κατά την κατάληψη των Συρακουσών. Ωστόσο ο Αρχιµήδης σκοτώθηκε τελικά, επειδή, απορροφηµένος από το σχεδιασµό κάποιου µηχανήµατος, δεν δήλωσε την ταυτότητά του στο στρατιώτη που εισέβαλε στο δωµάτιό του ρωτώντας τον ποιο ήταν το όνοµά του. Έτσι, σύµφωνα µε τον Βαλέριο, η αφοσίωσή του στην επιστήµη, για την οποία ο Μάρκελλος θα του χάριζε τη ζωή, έγινε αιτία να θανατωθεί τελικά κατά λάθος από τον στρατιώτη, ο οποίος δεν κατάλαβε ποιος ήταν αυτός που φόνευε, θεωρώντας τον Αρχιµήδη κάποιο άσηµο Συρακούσιο, καθώς δεν έλαβε την απάντηση στην ερώτηση που του έθεσε. Αναφορικά τώρα µε την πληροφορία περί ύπαρξης αναρίθµητων επιταφίων για τον µηχανικό, δυστυχώς δεν µπορούµε να γνωρίζουµε ποια έµµετρα κείµενα είχε υπόψη του ο λόγιος, καθώς δεν σώθηκε κάποιο ως τις µέρες µας. Ο ίδιος ο Τζέτζης πάντως αναφέρει έναν στίχο άγνωστης προέλευσης, στο σχ. 53, για τον οποίο διατείνεται ότι αντλείται από επιτάφιο σηµείωµα του Αρχιµήδους, χωρίς να δίνει περισσότερες διευκρινίσεις. Αντίθετα πιο ξεκάθαρη είναι η κατάσταση µε το επιτάφιο 162 του Μάρκελλου. Αν και είναι άγνωστο το όνοµα του επιγραµµατοποιού που το συνέθεσε, το τετράστιχο κείµενο διασώθηκε από τον Πλούταρχο (Μαρκ. 30.8), ο οποίος αναφέρει ότι αυτό ήταν καταγεγραµµένο, w¨j Poseidw¯nio/j fhsi, σε έναν αδριάντα του Ρωµαίου στρατηγού στη Λίνδο. Τέλος ο Moreau µεταφέρει το επιτάφιο από τα Ελληνικά στα Λατινικά, διατηρώντας κατά τη συνήθειά του το µέτρο του πρωτότυπου (ελεγειακό δίστιχο), και παρόλο που η µετάφραση δεν γίνεται ακριβώς ad verbum, θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι δεν µεταβάλλεται καθόλου το αρχικό v νόηµα (βλ. Α1, f. 18 OuÂtoj toi ¸Rw¯mhj o( me/gaj ce/ne patri¿doj a)sth/r, / Ma/rkelloj kleinw½n Klau/dioj e)k pate/rwn, / (Epta/ki ta\n u(pa/tan a)rxa\n e)n a)/rhi+ fula/caj, / To\n polu\n a)ntipa/loij o(/j kate/xeue fo/non ). 157 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Τη χρήση του πατρωνυµικού ονόµατος Αινειάδης ως ταυτόσηµου του εθνικού Ρωµαίος την επιβεβαιώνει ο Αίλιος Ηρωδιανός στους Επιµερισµούς του (34), γράφοντας ότι Ai¹nei¿aj, ku/rion, oÀqen kaiì Ai¹neia=nej, oi¸ LatiÍnoi, kaiì Ai¹neia/dai, oi¸ au)toi¿.. Στην ίδια γραµµή κινείται και ο ∆ίων ο Κάσσιος (4.6), πιθανή πηγή του Τζέτζη, που αναφέρει ότι οι Ρωµαίοι, ως καταγόµενοι από τον Αινεία, καυχώνταν να ονοµάζονται Ai¹neia/dai, καθώς µάλιστα είχαν θεοποιήσει τον µυθικό τους πρόγονο. Επίσης ο κατάλογος των επιγόνων του Αινεία συναντάται τόσο στον Λίβιο (1.1.11 κ.ε.) όσο και στο ∆ιονύσιο από την Αλικαρνασσό (1.66 κ.ε.), αν και οι δύο συγγραφείς διαφοροποιούνται ελαφρά από την εκδοχή του βυζαντινού λογίου. Τέλος, το Ab urbe condita του Λιβίου (1.3.11 κ.ε.) αποτελεί πηγή πληροφόρησης και για τα µυθικά γεγονότα που σχετίζονται µε τη Ρέα Σύλβια, µε τα οποία κλείνει το σχόλιο ο Τζέτζης. Σύµφωνα λοιπόν µε το µύθο, ο Αµούλιος άρπαξε από τον αδελφό του Νουµήτορα την εξουσία και προκειµένου να αποκλείσει το ενδεχόµενο να σφετεριστεί το θρόνο ένα από τα παιδιά του έκπτωτου βασιλιά, σκότωσε το ένα (τον Εγέστη) και ανάγκασε το άλλο (τη Ρέα Σύλβια) να αφιερωθεί στο ναό ως ιέρεια, ώστε να παραµείνει άγαµη και εποµένως άτεκνη. Ωστόσο, παρά τις προφυλάξεις, η Ρέα υπήρξε θύµα βιασµού από το θεό Άρη, φέρνοντας στον κόσµο τον Ρωµύλο και τον Ρέµο, ιδρυτές της Ρώµης. Οι δύο αυτοί άνδρες κατόρθωσαν τελικά να ανατρέψουν τον Αµούλιο και αποκατέστησαν µε τον τρόπο αυτό την τάξη των πραγµάτων, σύµφωνα πάντα µε τα λεγόµενα του Ρωµαίου ιστοριογράφου. Τον ίδιο µύθο πάντως τον διηγείται ο Τζέτζης στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (1232), στη Θεογονία (464 – 490) και στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 141 – 2), παρουσιάζοντας επιπρόσθετα τον κατάλογο 163 των απογόνων του Αινεία (Leone, 1995, ό.π., σελ. 169). 158 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (βλ. Αλληγορίες Οδύσσειας Ε 127 κ.ε.). Ως προς τους γονείς του µυθικού κυνηγού Ωρίωνα, που φονεύθηκε από έναν θεόσταλτο γιγάντιο σκορπιό, µαζί µε τον οποίο τοποθετήθηκε στη συνέχεια ως αστέρας στον ουρανό (βλ. Serv. A. 1.535, Ησ. Απ. Αστρον. 7.16), υπάρχει µια ασυµφωνία ανάµεσα στους αρχαίους συγγραφείς. Ο Ψευδο – Απολλόδωρος (Βιβλιοθήκη 1.25), έχοντας ως πηγή του τον Φερεκύδη, αναφέρει ότι ο Ωρίωνας ήταν τέκνο του Ποσειδώνα και της Ευρυάλης, συµφωνώντας εν µέρει µε τον Τζέτζη, ενώ ως προς τον πατέρα του ο βυζαντινός λόγιος συνάδει µε τον Παρθένιο που παρέχει τη σχετική πληροφορία στο Περί ερωτικών παθηµάτων (20.1 ¹Wri¿wna to\n ¸Urie/wj). Αντίθετα η άποψη κατά την οποία η Μαίρα ήταν σκύλος που ανήκε στον Ωρίωνα φαίνεται να υποστηρίζεται µόνο από τον Τζέτζη (βλ. και Εις Λυκ. 334). Ο αστρονόµος Υγίνος για παράδειγµα θεωρεί ότι η Μαίρα, πριν γίνει αστέρι, ανήκε στην Εριγόνη, κόρη του Ίκαρου (Astr. 2.4.4), ενώ ο Φερεκύδης ακολουθεί µια τρίτη εκδοχή θεωρώντας την κόρη του Προίτου, που τοξεύθηκε από την Αρτεµη (Αποσπ. 79). Πάντως κάποιοι συγγραφείς την ταυτίζουν µε το άστρο Σείριος, που κατά τον Όµηρο ήταν σκύλος του Ωρίωνα (Ιλ. 22.26 – 29), ενώ ο Τζέτζης, βάσει των λεγοµένων του εδώ, δείχνει να αντιµετωπίζει τον Σείριο και τη Μαίρα ως δύο διαφορετικά ζώα του αρχαίου κυνηγού που µεταβλήθηκαν σε αστέρια, προφανώς τοποθετηµένα το ένα κοντά στο άλλο, όπως δείχνει η φράση Ad Hemerae autem caniculae mentum Sirius stella iacet (πβ. Εις Λυκ. 397 sei¿rioj de\ kuri¿wj a)sth/r e)stin eiâj u(po\ to\ ge/neion kei¿menoj tou= a)strw¯ou kuno/j, oÁn oi¸ i¹diw½tai to\ tou= ‚oÀlou‚ kuno\j oÃnoma ku/nastron prosagoreu/ousi και Τζ, Σχόλια στον Ησίοδο, Έργ. 585 και 596, όπου παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 170, o( u(po\ to\ ge/neion tou= kuno\j a)sth/r, Sei/rioj kalou/menoj. Για τον Ωρίωνα και τη Μαίρα βλ. Joseph Eddy Fontenrose, Orion: the myth of the hunter and the huntress, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1981, σελ. 43. Αξιοπρόσεκτη πάντως είναι η v λανθασµένη γραφή h(me/ra αντί του σωστού Mai=ra στον κώδικα Α1 (f. 18 ), την οποία µάλιστα υιοθετεί ο Moreau και στη λατινική του µετάφραση, γράφοντας Hemera. Για τo ζήτηµα βλ. Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 62. 159 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ως πατέρας του Μέγητα µνηµονεύεται ο Φυλέας στην Ιλιάδα (13.692) και σε πολλά ακόµη έργα, κανένας όµως συγγραφέας δεν αναφέρει ως µητέρα του την Ευγνήτη, πιθανότατα 164 ωστόσο το όνοµα αυτό αποτελεί παραφθορά του ονόµατος )Agnh/th (αυτή τη γραφή άλλωστε δέχεται ως ορθή και ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 171), το οποίο εµφανίζεται και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Προλεγόµενα, 576 – 577 (O Me/ghj tou= Fule/wj de\ u(io\j kai\ th=j )Agnh/thj, / Kthme/nhj kaq' e(te/rouj de\, kat' a)/llouj Kthsima/xhj), ωστόσο δεν µαρτυρείται ούτε αυτό από άλλη πηγή. Αντίθετα από την άποψη του Τζέτζη τοποθετείται ο Υγίνος (Fab. 97.12), που υποστηρίζει ότι ο ήρωας γεννήθηκε από µια γυναίκα ονοµαζόµενη Eustyoche. Ο θάνατός του πάντως συνέβη e)n qala/ssv και ο τάφος του τοποθετείτο e)n Doulixi¿% κατά τον Αριστοτέλη, που φέρεται να έγραψε το επιτάφιο σηµείωµα του ήρωα, το οποίο αντιγράφει ο Τζέτζης στον κώδικα Α1 (f. v 18 mnh=ma Me/ghti qo%½ megaqu/mou Fule/oj ui¸%½ / Douli¿xioi teu=can, sw½ma de\ po/ntoj eÃxei). Αξιοπρόσεκτο είναι ότι από την ελεύθερη λατινική µετάφραση του κειµένου αυτού απουσιάζουν οι επιθετικοί προσδιορισµοί qo%½ και megaqu/mou, ενώ αντί του ελληνικού po/ntoj ο Moreau επιλέγει ως αντίστοιχο το όνοµα Tethys, προσδίδοντας έτσι αλληγορικό χρώµα στον τελευταίο στίχο. 160 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. H παρατήρηση του λογίου αφορά το τµήµα του λατινικού κειµένου που ξεκινά από την τελευταία περίοδο του σχ. 158 και καταλήγει την πρώτη περίοδο του σχ. 159. Το συµπέρασµα αυτό υπαγορεύεται από το γεγονός ότι το χωρίο για το οποίο γίνεται λόγος έχει αποµονωθεί από τον Moreau µε δύο αστερίσκους που σηµατοδοτούν την αρχή και το τέλος του και ακριβώς δίπλα, στην αριστερή ώα, ο λόγιος γράφει τη συγκεκριµένη σηµείωση. Αυτό που ουσιαστικά απουσιάζει από τη λατινική µετάφραση και προφανώς θέλει να το επισηµάνει ο Γάλλος λόγιος είναι ότι κατά την απόδοση του ελληνικού κειµένου hÀtij v kathsteri/sqh su\n au)t%= a)n$rhme/n% u(po\ Skorpi/ou (A1, f. 18 ) µε το λατινικό quae simul ac ille a scorpione interfectus est, a viuis etiam excessit δεν φαίνεται ούτε ότι η Μαίρα kathsteri/sqh, αφού επιλέχθηκε ως αντίστοιχο του ρήµατος το γενικόλογο a viuis excessit ούτε είναι σαφές ότι η ηρωίδα έγινε αστέρας µαζί µε τον Ωρίωνα, αφού το simul λειτουργεί ως χρονικός σύνδεσµος που εισάγει την πρόταση και δεν αποδίδει το νόηµα του εµπρόθετου προσδιορισµού su\n au)t%=. Το χωρίο λοιπόν χρήζει επαναδιατύπωσης, όπως επισήµανε ο Moreau, ωστόσο φαίνεται ότι δεν βρήκε τον απαιτούµενο χρόνο για να προβεί στην απαιτούµενη διόρθωση. 161 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Κατά τον Όµηρο ο ∆ολοπίονας Skama/ndrou a)rhth\r e)te/tukto, qeo\j d' wÑj ti¿eto dh/m% (Ιλ. 5.77 – 78). Για το σχήµα e)fermhneutiko\n βλ. υπόµν. σχ. 143. 165 162 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος δείχνει να επινοεί έναν νέο µετρικό κανόνα, κατά τον οποίο ο οξύς τόνος καθιστά µακρό ένα βραχύ φωνήεν, ενώ η ίδια παρατήρηση υπάρχει στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 87). 163 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για το φόνο του Πάνδαρου από τον ∆ιοµήδη και για το όνοµα του πατέρα του βλ. αντίστοιχα Ιλ. 5.290 – 296 και 2.826, ενώ όσον αφορά τη µητέρα του, ο Τζέτζης αντλεί από άγνωστη πηγή την πληροφορία που κοµίζει, την οποία επαναλαµβάνει σε άλλα έργα του (Leone, 1995, ό.π., σελ. 172). Πάντως η Ιδαία κατά τον Ψευδο – Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 3.139) ήταν σύζυγος του Σκάµανδρου κι όχι του Λυκάονα. Για το επιτάφιο του r Αριστοτέλη αφιερωµένο στον Πάνδαρο (A1, f. 19 Thlebo/lon r(uth=ra Luka/onoj a)glao\n ui¸o\n / )Ek Zelei/aj kate/xei Pa/ndaron hÀde ko/nij), το οποίο µεταφράστηκε αρκετά ελεύθερα στα Λατινικά από τον Γάλλο λόγιο, βλ. υπόµν. σχ. 85. 164 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Στην Αινειάδα του Βιργιλίου, που παρέχει την αναλυτικότερη στην κλασική γραµµατεία εξιστόρηση των πλασµατικών γεγονότων της ζωής του Αινεία, δεν γίνεται κάποια αναφορά στο θάνατο του ήρωα και το έργο τελειώνει, ως γνωστό, µε τη νικηφόρα µονοµαχία του µε τον Τούρνο, σηµατοδοτώντας τη λήξη του πόλεµου Λατίνων και Ρούτουλων. Ο Τζέτζης ωστόσο παρουσιάζει στο σχόλιό του µια άλλη εκδοχή του µύθου, που εντοπίζεται µε περισσότερες λεπτοµέρειες και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (1232). Σύµφωνα µε αυτή, µετά το θάνατο του Τούρνου οι Ρούτουλοι, βοηθούµενοι από τον Μεζέντιο, εξεστράτευσαν για δεύτερη φορά εναντίον των Λατίνων που τελούσαν πλέον υπό την ηγεσία του Αινεία, ο οποίος σκοτώθηκε από τους εχθρούς στη διάρκεια της µάχης κοντά στην πόλη Laurentum (Λάβρεντον). Ίδια άποψη σχετικά µε τον τρόπο και το χρόνο θανάτου του Αινεία έχουν διάφοροι συγγραφείς, όπως ο Ιωάννης Ζωναράς στην Επιτοµή Ιστοριών (2.86), επηρεαζόµενος από το έργο του ∆ίωνα του Κάσσιου (1.1 κ.ε.), στον οποίο παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 172). Υπό το πρίσµα αυτό τα όσα υποστηρίζει ο Τζέτζης εδώ δεν θα µπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως αποκλειστικό προϊόν της δικής του σύλληψης. Το επιτάφιο τέλος που παραθέτει ο βυζαντινός λόγιος και µεταφράζει στα Λατινικά ο Moreau r προέρχεται και πάλι από το έργο του Αριστοτέλη (A1, f. 19 Ai¹nei¿an Ku/pri¿doj kaiì ¹Agxi¿sou fi¿lon ui¸o\n, / )Enqa/de moiÍra qew½n hÃgagen ei¹j a)i+/dhn). Βλ. και την υποσηµ. σχ. 85. 166 165 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Στην καταγωγή του Νέστορα αναφέρθηκε ο λόγιος στο σχ. 147, υποστηρίζοντας ότι ο ήρωας είναι τέκνο του Νηλέα και της Πολυµήδης, ενώ εδώ µνηµονεύει την µητέρα του µε το δεύτερο όνοµα της, ως Χλωρίδα (για τη διπλή ονοµασία της ηρωίδας βλ. Αλληγορίες Ιλιάδας, Προλεγόµενα, 516 – 517). Ωστόσο αµέσως µετά ο Τζέτζης, αν βέβαια βασιστούµε στη µορφή του κειµένου του στον κώδικα Α1, παρουσιάζει επιπρόσθετα µια άλλη εκδοχή, που θεωρεί ότι ο Νέστορας γεννήθηκε από κάποιον Πολύµηλο, γιο του Αµφίονα και της νύµφης Αντιόπης, γεγονός που δεν υποστηρίζεται από κάποια γνωστή λογοτεχνική πηγή. Πάντως στο αντίστοιχο κείµενο που εκδίδει ο Leone µε άλλη µορφή, ο βυζαντινός συγγραφέας φαίνεται να υποστηρίζει ότι ο Νέστορας ήταν γιος της Χλωρίδος ή Polumh/dhj th=j )Amfi/onoj kai\ )Antio/phj th=j Nukte/oj, εποµένως το όνοµα Πολύµηλος µπορεί να εµφανίζεται στον κώδικα Α1 ως παραφθορά του θηλυκού Πολυµήδη και υπό το πρίσµα αυτό ο βυζαντινός λόγιος συµφωνεί µε όσα υποστήριξε στο σχ. 147. Το µόνο ωστόσο πρόβληµα στην πληροφορία που κοµίζει ο Τζέτζης αφορά την Αντιόπη, η οποία κατά τον µύθο που διηγείται ο Υγίνος (Fab. 7 – 9) απέκτησε µε τον ∆ία δύο γιους, τον Αµφίονα και τον και τον Ζήθο, εκ των οποίων ο πρώτος νυµφεύθηκε τη Νιόβη και απέκτησε µεταξύ άλλων τη Χλωρίδα. Υπό το πρίσµα αυτό, η τελευταία είναι εγγονή της Αντιόπης και όχι κόρη της, όπως υποστηρίζει ο Τζέτζης. Για τα ονόµατα τέλος των απογόνων του Νέστορα βλ. στη Βιβλιοθήκη του Ψευδο – Απολλόδωρου (1.94). 166 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για το θάνατο του v Πυλαιµένεα και το επιτάφιό του (A1, f. 19 ¸Ermh= paiÍ sterea=j pe/trhj te/koj, eÃnnepe pa=si / Pamflago/nwn moiÍran tou=de pulaime/newj), βλ. αντίστοιχα Ιλ. 5.576 – 9 και στην υποσηµ. σχ. 85. Στον ήρωα πάντως αναφέρεται ο βυζαντινός λόγιος και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Προλεγόµενα 822), όπως υποδεικνύει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 173). 167 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα vnde … castra που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Από τις δύο γλωσσικές παρατηρήσεις του βυζαντινού συγγραφέα η πρώτη δεν ευσταθεί. Η κατάληξη –ιος χρησιµοποιήθηκε στην αρχαία ελληνική για την παραγωγή επιθέτων από ουσιαστικά, όχι υποκοριστικών, τα οποία ωστόσο µπορούν να λήγουν σε –ίον (π.χ. παιδίον) και ίσως γι’ αυτό το λόγο ο Τζέτζης να θεώρησε κατ’ αναλογίαν ότι και η κατάληξη –ιος δηλώνει υποκορισµό. Άστοχα είναι άλλωστε και τα παραδείγµατα που επιστρατεύει, 167 καθώς ο Ίκαρος, γνωστός γιος του ∆αίδαλου, δεν ταυτίζεται µε τον Ικάριο, πατέρα της Ηριγόνης (Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3.192), όπως και ο Μενέσθιος, µυθικός απόγονος του ποταµού Σπερχειού (Ιλ. 16.174), είναι διαφορετικό πρόσωπο από τον Μενέσθη, τον οποίο σκοτώνει ο Έκτορας στην πέµπτη ραψωδία της Ιλιάδας (608 – 609). Η δεύτερη παρατήρησή του βυζαντινού λογίου αντίθετα για την προσθήκη τελικού ν σε κύρια τριτόκλιτα ονόµατα που λήγουν σε –η στην αιτιατική, όταν ακολουθεί φωνήεν, για τη θεραπεία της χασµωδίας, είναι σωστή και επιβεβαιώνεται µέσα από πολυάριθµα παραδείγµατα αρχαιοελληνικών κειµένων, ενώ αυτά που παραθέτει ο Τζέτζης είναι δικά του και όχι φράσεις που εντοπίζονται σε κάποιο αρχαίο έργο. Τον ίδιο κανόνα µάλιστα τον επιβεβαιώνει και το Me/ga )Etumologiko\n (152), όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π, σελ. 173), τονίζοντας, όπως ο Τζέτζης, ότι η προσθήκη του τελικού ν δεν συναντάται ποτέ στην αιτιατική των τριτόκλιτων δικατάληκτων επιθέτων σε –ης στα κείµενα της αττικής διαλέκτου. Πρέπει ωστόσο να σηµειωθεί ότι ο Moreau, στην προσπάθειά του να επιxειρηµατολογήσει σχετικά µε την ισχύ του ίδιου κανόνα της προσθήκης ευφωνικών συµφώνων στα Λατινικά, προβαίνει σε λανθασµένη παραποµπή στην Αινειάδα, καθώς ο στίχος που παραθέτει προέρχεται από το 11ο βιβλίο αντί για το 2ο, ενώ προκύπτει και ένα δεύτερο ζήτηµα σχετικό µε τη µορφή του στίχου αυτού, όπως εµφανίζεται στο σχόλιο: Πιο συγκεκριµένα, εάν βασιστούµε στην έκδοση του Βιργιλιανού έργου από τον F. A. Hirtzel (P. Vergili Maronis Opera, Oxonii, E Typographeo Clarendoniano, 1963), o ποιητής της Αινειάδας έγραψε το όνοµα του ∆ιοµήδη ως Diomedem, όχι Diomede, (κάποιοι κώδικες µαρτυρούν τον τύπο Diomeden, ενώ µόνο τρεις, αµφίβολης auctoritatis, παραδίδουν τον τύπο Diomede), ωστόσο ο Moreau καταγράφει το όνοµα του ήρωα στον Βιργιλιανό στίχο χωρίς την κατάληξη –m. Το γεγονός αυτό µπορεί να οφείλεται είτε στο ότι αυτή τη λανθασµένη µορφή του στίχου την παρέδιδε η έκδοση της Αινειάδας από την οποία αντλούσε το κείµενο ο Γάλλος λόγιος, είτε στην απροσεξία του, εξαιτίας της οποίας λησµόνησε να προσθέσει το m στη λέξη Diomede κατά την αντιγραφή. Σίγουρο είναι πάντως το ότι µε τη µορφή που έχει ο στίχος στο σχόλιο, δεν αποτελεί εύστοχο παράδειγµα που να στηρίζει την παρατήρηση του Τζέτζη σχετικά µε την προσθήκη του τελικού ν αλλά αποδεικνύει το ακριβώς αντίθετο, τη διατήρηση δηλαδή της χασµωδίας, και ίσως τελικά αυτή την απόκλιση ήθελε να τονίσει ο Moreau. Για τους δύο κανόνες που αναφέρει ο βυζαντινός λόγιος και για τις καταλήξεις υποκοριστικών της αρχαίας 168 ελληνικής βλ. αντίστοιχα στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 90 – 91, 130) και G. Papanastasiou, “General characteristics of the ancient Greek vocabulary” στο Anastasios Phoibos Christides (επιµ.), A History of Ancient Greek. From the beginnings to Late Antiquity, Cambridge University Press, 2007,σελ. 659 – 60. 168 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Τληπόλεµος χαρακτηρίζεται ¸Hraklei¿+dhj δύο φορές στην Ιλιάδα (2.653 και 5.628), όπου και επιβεβαιώνεται ότι µητέρα του ήταν η ¹Astuo/xeia (2.658), παραφθορά του οποίου αποτελεί λογικά το όνοµα Astroche (άλλωστε και στο κείµενο που εκδίδει ο Leone υπάρχει ο τύπος ¹Astuo/xhj), η γυναίκα του όµως Φιλοζώη δεν αναφέρεται από τον Όµηρο, ούτε από άλλη πηγή πλην του ίδιου του Τζέτζη, που εκτός από τα Τρωικά αναφέρει την ίδια πληροφορία στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (911). Πάντως και τα δύο v επιτάφια του ήρωα που συνέθεσε ο Αριστοτέλης (A1, f. 19 to/nd' h(raklei¿dhn eu)$/nora thlo/qi pa/trhj / Tlhpo/lemon kru/ptei xw½roj oÀd' a)nqemo/eij και (/Ad' h(raklei¿dhn r(hch/nora qumole/onta / Tlhpo/lemon kate/xei kumato/essa ¸Ro/doj) τυγχάνουν ελεύθερης µετάφρασης, καθώς η αδυναµία απόδοσης στα Λατινικά του νοήµατος των επιθέτων eu)h/nwr και qumole/wn µε µία λέξη υποχρεώνει τον Moreau αφενός µεν να τα αντικαταστήσει µε ευρύτερα λεκτικά σύνολα, αφετέρου δεν να µη συµπεριλάβει καθόλου, ελλείψει χώρου στον λατινικό στίχο, τις εκφράσεις thlo/qi pa/trhj και r(hch/nora του ελληνικού πρωτότυπου. Για τα επιγράµµατα γενικά βλ. και στο υπόµν. σχ. 85. Για τη µεταφορά των οστών του Τληπόλεµου στη Ρόδο βλ. Σχόλια στον Πίνδαρο, Ολ. 7. 36 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 174). 169 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 170 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, ωστόσο ο Γάλλος λόγιος αποδίδει πληµµελώς το ελληνικό κείµενο στα Λατινικά, µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται αντίφαση ανάµεσα στο περιεχόµενό του και αυτό του σχ. 150. Πιο συγκεκριµένα, ενώ ο αναγνώστης έχει πληροφορηθεί ήδη ότι ο Πείρως σκοτώθηκε πρώτος από τον Θόαντα και αργότερα ο Ακάµαντας από τον Αίαντα (σχ. 150 In Piroem vero, et Acamanta, quem Aiax postea occiderat, huiusmodi epitaphium circumfertur), γεγονός που επιβεβαιώνεται και από την Ιλιάδα (πβ. 4.527 – 31 και 6.7 – 11), στο συγκεκριµένο σχόλιο ο Moreau υπαινίσσεται ουσιαστικά ότι οι δύο ήρωες έχασαν τη ζωή τους την ίδια χρονική στιγµή (qui cum Piroe interfectus) και θάφτηκαν στον ίδιο τύµβο. Η αντίφαση ωστόσο δεν υπάρχει στο ελληνικό κείµενο (f. v 19 ), όπου ο Τζέτζης γράφει για τον Ακάµαντα ότι a)naireqei/j de kei=tai meta\ 169 Pei/rwoj e)n Troi/# υποστηρίζοντας έτσι ότι µόνο ο τάφος των ηρώων ήταν κοινός και όχι η στιγµή του θανάτου τους. Ο Γάλλος λόγιος θα είχε αποφύγει την παρανόηση, αν τοποθετούσε τον εµπρόθετο προσδιορισµό πριν το ρήµα sepultus est ώστε να συνάπτεται νοηµατικά µόνο µε αυτό και όχι µε τη µετοχή interfectus. 171 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ως προς την καταγωγή του Τυδέα από τον Οινέα και την Ευρυµέδουσα και του ∆ιοµήδη από τον Τυδέα και τη ∆ηιπύλη ο βυζαντινός λόγιος συµφωνεί µε τον Ψευδο - Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 1.75 – 76) και τον σχολιαστή των Φοινισσών του Ευριπίδη (133), όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 175), ενώ η Ai¹gia/leia αναφέρεται ως σύζυγος του ∆ιοµήδη από τον Όµηρο (Ιλ. 5.412 – 415). Όσον αφορά τη διπλή εκδοχή για το όνοµα της µητέρας του ήρωα, αυτή εντοπίζεται ξανά στις Αλληγορίες Ιλιάδας (558 – 559). Λανθασµένη είναι ωστόσο η πληροφορία του Τζέτζη, κατά την οποία ο ∆ιοµήδης είχε δύο κόρες αποκρουστικής εµφάνισης, καθώς ο λόγιος φαίνεται ότι συγχέει τον ήρωα της Ιλιάδας µε τον οµώνυµο βασιλιά της Θράκης, γνωστό από τον 8ο άθλο του Ηρακλή, ο οποίος φέρεται πράγµατι να απέκτησε δυο θηλυκούς απογόνους που µάλιστα ταυτίζονταν µε τα ανθρωποφάγα άλογά του (για το σχετικό µύθο βλ. W. Arrowsmith (εκδ.), Aristophanes – Four Comedies, Edited by William Arrowsmith. Lysistrata; The Acharnians; The Congresswomen, Translated by Douglass Parker; The Frogs, Translated by Richmond Lattimore, University of Michigan Press, 1969, σελ. 94 – 95). Πάντως σύµφωνα µε τον ∆ίκτυ (6.2), η γυναίκα του ∆ιοµήδη, πιστεύοντας σε λανθασµένες πληροφορίες ότι ο σύζυγός της, καθώς επέστρεφε από την Τροία, έφερνε µαζί του την ερωµένη του, συγκέντρωσε το λαό του Άργους οπλισµένο για να αποτρέψει την είσοδο του υποτιθέµενου µοιχού στην πόλη. Ωστόσο ο ∆ίκτυς δεν αναφέρει και την ακόλουθη φυγή του ∆ιοµήδη στην ιταλική ∆αυνία, για την οποία µιλούν ο Παυσανίας (1.11.7) και ο Σέρβιος (Α. 8.9), χωρίς ωστόσο να επιβεβαιώνουν το φόνο του από τον ∆αύνο, για τον οποίο γίνεται λόγος στο σχόλιο 5.412b της Ιλιάδας (Leone, 1995, ό.π., σελ. 176). Με το θέµα αυτό και γενικότερα την παρουσία του ήρωα στην Ιταλία ασχολήθηκε διεξοδικά ο Τζέτζης στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (433, 592, 602, 615, 1056), ενώ µνεία του ίδιου µύθου εντοπίζεται στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Προλεγόµενα 696) και στις Χιλιάδες (1.762 – 763, 3.288 – 293). Πρέπει πάντως να σηµειωθεί ότι ο βυζαντινός λόγιος τονίζει στο έργο του ότι η Αιγιάλεια διατηρούσε εξωσυζυγικό δεσµό κατά τη διάρκεια της απουσίας του ∆ιοµήδη στην Τροία, γεγονός που εξηγεί την έντονη προσπάθειά της 170 προκειµένου να τον αποµακρύνει από την πατρίδα του (πβ. Serv. A. 8.9). Σε ό,τι αφορά τώρα τη λατινική µετάφραση του θεοκρίτειου δίστιχου (A1, f. r 20 ¹Argei¿a kua/nofruj, su\ de laofo/non Diomh/dea / Misgome/nh Tudh=i+ te/kej Kaludw/nion a)/ndra), ο Γάλλος λόγιος κρατήθηκε αρκετά κοντά στο ελληνικό κείµενο, αν και δεν αξιοποίησε το επίθετο κυοανόφρυς και χρησιµοποίησε τη λέξη a)/ndra όχι ως αντικείµενο του ρήµατος dedisti κατ΄αναλογίαν µε το πρωτότυπο (te/kej a)/ndra), αλλά ως προσδιορισµό του όρου Tydei. Κάπως πιο ελεύθερη θα µπορούσε να r χαρακτηρισθεί η µετάφραση του επιταφίου του ∆ιοµήδη (Α1, f. 20 To\n pa/ntessi kra/tiston e)pixqoni¿wn Diomh/dh / hÀd' i¸era\ kate/xei nh=soj o(mwnumi¿h), καθώς ο Moreau αγνοεί το επίθετο i¸era\ και αποδίδει τον χαρακτηρισµό pa/ntessin kra/tiston µε τη φράση magnanimum cordis, intrepidi. Στην περίπτωση τέλος του επιτύµβιου ελεγειακού δίστιχου για το Σθένελο και τον Ευρύαλο, ο χρόνος θάνατος του οποίου δεν είναι γνωστός από κάποια πηγή, το ελληνικό κείµενο δεν αλλοιώνεται καθόλου r νοηµατικά κατά τη µεταφορά του στα λατινικά (πβ. Α1, f. 20 ¹ArgeiÍoj Sqe/neloj Kapanh/i+oj wÒde te/qaptai Tu/mb% kaiì tou/tou plhsi¿on Eu)ru/aloj). 172 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για την καταγωγή του Λήιτου από τον Αλέκτορα βλ. στον Ψευδο – Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 1.113 και 3.130), ενώ διαφορετική άποψη έχει ο Όµηρος (Ιλ. 2. 494, 17.601 – 602), υποστηρίζοντας ότι ο ήρωας καταγόταν από τον Αλεκτρυόνα. Την απόκλιση αυτή την επισηµαίνει µάλιστα ο ίδιος ο Τζέτζης σε σχόλιο που συνέταξε για τον στίχο 533 των Προλεγοµένων στις Αλληγορίες της Ιλιάδας, όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 177). Το επιτάφιό του Λήιτου ωστόσο δεν αναφέρεται ούτε εδώ ούτε στον συγκεντρωτικό κατάλογο στο τέλος του κώδικα Α1 (βλ. υπόµν. σχ. 85), παρά την εξαγγελία του Τζέτζη. Αναφορικά τώρα µε την ονοµασία της Βοιωτίας και του Βοιωτού a)po\ th=j Ka/dmou boo/j, αυτή επιβεβαιώνεται στο σχόλιο για το στίχο 638 των Φοινισσών του Ευριπίδη, ενώ και ο Παυσανίας (9.12.1 – 2) εξιστορεί αναλυτικά τον µύθο που υπαινίσσεται εδώ ο Τζέτζης (πβ. Εξήγηση Ιλιάδας στο Hermannus, ό.π., σελ. 14 – 15), κατά τον οποίο ο Κάδµος έλαβε χρησµό να ακολουθήσει µια αγελάδα και να χτίσει πόλη στο σηµείο όπου αυτή εξαντληµένη θα σταµατούσε. Έτσι, υπακούοντας στα δελφικά κελεύσµατα ο µυθικός ήρωας έχτισε τη Θήβα, ενώ θυσίασε στη συνέχεια στην Αθηνά την αγελάδα που από τον κάµατο είχε καθίσει στον τόπο εκείνο. Ο µύθος πάντως αυτός, όπως και εκείνος που συνδέει τον Βοιωτό, γιο του Ποσειδώνα και της Άρνης, µε την οµώνυµη περιοχή ήταν γνωστός και σε 171 αρκετούς άλλους συγγραφείς, από τους οποίους δανείζεται τις πληροφορίες που παρέχει ο βυζαντινός λόγιος (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 177), µεταξύ των οποίων είναι και ο ο ∆ιόδωρος ο Σικελιώτης (βλ. 4.67.3 Mi¿mantoj de\ ¸Ippo/thj geno/menoj e)k Melani¿pphj e)te/knwsen Ai¹o/lon: tou/tou d' ãArnh genome/nh quga/thr Boiwto\n e)k Poseidw½noj e)ge/nnhsen). 173 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τη φράση Jliad. του De bello Troiano είναι e)fermhneutiko\n του οµηρικού κειµένου, επεξηγεί δηλαδή συγκεκριµένο χωρίο της Ιλιάδας, το νόηµα του οποίου προκαλεί ερωτηµατικά. Ειδικότερα ο Όµηρος, σχολιάζοντας το γεγονός ότι ο Γλάυκος αντάλλαξε τα χρυσά όπλα του µε τα χάλκινα του ∆ιοµήδη, όταν οι δύο άνδρες διαπίστωσαν ότι οι πρόγονοι τους συνδέονταν µε δεσµούς φιλοξενίας, επιβεβαιώνοντας έτσι την πατροπαράδοτη φιλία των οικογενειών τους, αναφέρει ότι ο Τρώας ήρωας προέβη σε αυτή την άνιση ανταλλαγή, γιατί ο ∆ίας του πήρε τα µυαλά (Ιλ. 6.234 Glau/k% Kroni¿dhj fre/naj e)ce/leto Zeu/j). Ερµηνεύοντας το χωρίο αυτό στα Τρωικά (Η 131 – 132) ο Τζέτζης θεωρεί ότι ο ∆ίας άσκησε ουσιαστικά ευεργετική επίδραση στον Γλαύκο, κάνοντάς τον να µη σκέφτεται την αδικία της ανταλλαγής, εξυψώνοντάς τον έτσι σε πρότυπο υποδειγµατικής συµπεριφοράς, αφού τίµησε συνειδητά το θεσµό της φιλοξενίας και προσέφερε δώρο µεγαλύτερης αξίας από αυτό που έλαβε, αδιαφορώντας για το οικονοµική του απώλεια (πβ. Αλληγορίες Ιλιάδας, Ζ 62 – 66). Η ερµηνεία αυτή ωστόσο, που κατά τον Jacobs πηγάζει από τον Πορφύριο, αµφισβητήθηκε από διάφορους συγγραφείς αφού η φράση fre/naj e)ce/leto µπορεί ευκολότερα να έχει αρνητικό νόηµα παρά θετικό, όπως ακριβώς προσπαθεί να δείξει εδώ ο Τζέτζης στα Τρωικά του. Για το ζήτηµα βλ. Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 68. 174 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 175 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο και αφορά µέτρηση στίχων. 176 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα Hanc parecbasin … a lacu. Το e)peisodiako\n σχήµα δεν αναφέρεται από κάποιον άλλο συγγραφέα του οποίου το έργο να έφτασε στις µέρες µας, ωστόσο e)peiso/dion σηµαίνει παρενθετική προσθήκη (parenthetic addition) σύµφωνα µε το λεξικό των Liddell – Scott και Jones και υπό το πρίσµα αυτό o Τζέτζης ορθά χρησιµοποιεί τη συγκεκριµένη λέξη για να χαρακτηρίσει την ενότητα που ξεκινά από 172 το στίχο 143, εκτεινόµενη ως τον 173. Εύστοχη είναι και η χρήση των δύο άλλων όρων για το ίδιο απόσπασµα: το σηµασιολογικό περιεχόµενο της παρεκβάσεως το παρουσιάζει στο έργο του Περί τρόπων (203) ο Τρύφων ο γραµµατικός σηµειώνοντας πως Pare/kbasi¿j e)sti lo/goj xa/rin i¸stori¿aj hÄ genealogi¿aj paralambano/menoj, ενώ η e)pe/nqesij αναφέρεται στην Επιτοµή Ρητορικής Τέχνης (3.659). Ωστόσο δεν µαρτυρείται πουθενά ο συνδυασµός των δύο και το σχήµα pare/kbasij kat' e)pe/nqesin είναι ίσως επινόηση του Τζέτζη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το δεύτερο τµήµα του σχολίου, το οποίο παρέχει κάποιες πληροφορίες χρήσιµες για τη βιογραφία του Moreau. Έτσι ο Γάλλος λόγιος µας ενηµερώνει ότι είχε την τύχη να γνωρίσει, µέσω ενός κυρίου ονόµατι Claude Du Lac (D 173 ήταν αυθύπαρκτα και προϋπήρχαν του συνόλου, αν συνδυαστούν αρµονικά (π.χ. ανθρώπινο κεφάλι µε ανθρώπινο σώµα), τότε οδηγούν στη δηµιουργία υγιών οργανισµών που επιβιώνουν ενώ στην αντίθετη περίπτωση, αν συνδυαστεί για παράδειγµα κεφάλι βοδιού µε ανθρώπινο σώµα, το αποτέλεσµα είναι ολέθριο για τον οργανισµό που γεννιέται. Μάλιστα ο Εµπεδοκλής χρησιµοποιεί τη φράση bougenh= a)ndro/prwira για να χαρακτηρίσει τέτοια τερατόµορφα πλάσµατα, και ο ίδιος χαρακτηρισµός υπάρχει στο ελληνικό κείµενο του Τζέτζη που µεταφράζει εδώ ο Moreau (A1, f. 20v). Στο ίδιο πάντως ζήτηµα των τερατογενέσεων αυτών αναφέρεται βραχυλογικά και ο Κλάυδιος Αιλιανός στο έργο Periì z%¯wn i¹dio/thtoj (16.29). Σχετικά τώρα τα βασικά στοιχεία τα οποία, κατά τον Εµπεδοκλή, αποτέλεσαν την απαρχή για οτιδήποτε υπάρχει σε αυτό τον κόσµο, τα περισσότερα αποσπάσµατα και οι µαρτυρίες για το έργο του αρχαίου φιλοσόφου που έφτασαν ως τις µέρες µας συµφωνούν ότι τα στοιχεία αυτά είναι τέσσερα, τα οποία µάλιστα ορίζονται συµβολικά µε τα ονόµατα θεών (βλ. π.χ. Testimonia 1.181 και 33). Ωστόσο ο Σιµπλίκιος στο υπόµνηµά του για τα Φυσικά του Αριστοτέλη (25.21) υποστηρίζει ότι ο αριθµός τους µπορεί να ανέλθει στα έξι, αν προστεθεί σε αυτά η Φιλία και το Nei=koj τα οποία ο Εµπεδοκλής άλλοτε τα θεωρεί ως δυνάµεις που ενώνουν ή διαχωρίζουν και άλλοτε toiÍj te/ttarsin w¨j i¹so/stoixa sunta/ttei. Το αν ο Τζέτζης υποστηρίζοντας ότι τα στοιχεία είναι οπωσδήποτε τέσσερα και όχι έξι θέλει να επιτεθεί στο Σιµπλίκιο συγκεκριµένα η σε κάποιον άλλο συγγραφέα, δεν το γνωρίζουµε, σίγουρο είναι πάντως µε βάση τα παραπάνω ότι υπήρχαν δύο διαφορετικές προσεγγίσεις της θεωρίας του Εµπεδοκλή ήδη κατά την αρχαιότητα, µία από τις οποίες υποστηρίζει εµφατικά εδώ ο βυζαντινός λόγιος. Όσον αφορά την εξωτερική εµφάνιση του Αισώπου, τον οποίο o Moreau φέρνει ως χαρακτηριστικό παράδειγµα άσχηµου ανθρώπου σαν αυτούς που δηµιουργεί το Εµπεδόκλειο Nei=koj, στοιχεία δίνει ο ανώνυµος συγγραφέας του Βίου του Αισώπου, περιγράφοντάς τον µάλιστα ως kakoeidh= ei)j u(perbolh\n και δίνοντας στη συνέχεια συγκεκριµένα χαρακτηριστικά του παρουσιαστικού του αρχαίου µυθογράφου (A. Westermann (εκδ.), Vita Aesopi, Brunsvigae, G. Westermann, Londini, apud Williams et Norgate, 1845, σελ. 7). Τέλος πρέπει να σηµειωθεί ότι ο Γάλλος λόγιος επέλεξε να µεταφράσει αρκετά ελεύθερα τους πέντε στίχους του Εµπεδοκλή που παραθέτει ο Τζέτζης για να επιβεβαιώσει τη θέση του ότι τα βασικά v στοιχεία του κόσµου κατά τον φιλόσοφο είναι µόνο τέσσερα (A1, f. 20 zeu\j ai)qh\r, 174 h(/rh te fere/sbioj h)d' a)i+/dwn kai\ / Nh=stij q' hÁ dakru/oij te/ggei krou/nwma bro/teion. /Tau=ta a)meibome/na ge diampere\j ou)damou= lh/gei. / )/Allote me\n filo/thti sunerxo/men' ei¹j eÁn aÀpanta. / )/Allote d' auÅ di¿x' eÀkasta foreu/mena nei¿keoj eÃxqei), ωστόσο το νόηµα του πρωτότυπου κειµένου δεν αλλοιώνεται ουσιαστικά κατά τη µεταφορά του στα Λατινικά, παρά τις οποιεσδήποτε αλλαγές που µπορούν να ανιχνευτούν αντιπαραβάλλοντας τα δύο κείµενα. Για αναφορές του Τζέτζη στη θεωρία του Εµπεδοκλή σε άλλα έργα του, βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 178. 178 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η πρώτη κατά σειρά παραποµπή είναι και χρονικά προγενέστερη της δεύτερης (ï postohome vers. ρούχα, καθώς i¹dou\ oi¸ ta\ malaka\ forou=ntej e)n toiÍj oiãkoij tw½n basile/wn ei¹si¿n, υπονοώντας τον πλούτο και τη χλιδή που απολαµβάνουν οι βασιλείς, θυσιάζοντας στο βωµό της πολυτέλειας τον ενάρετο βίο. Και οι δύο αφηγητές τονίζουν, αν και µε διαφορετική αφόρµηση και στόχο, την ανηθικότητα που συνήθως διέπει τη ζωή των αρχόντων, την οποία στηλιτεύει ο Τζέτζης στους στίχους 157 – 158, για αυτό και ο Moreau παραθέτει στο συγκεκριµένο σχόλιο τα δύο αυτά παράλληλα κείµενα. 180 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. O Γάλλος λόγιος, µε αφορµή τις 175 µοµφές του Τζέτζη κατά των άπιστων γυναικών, φαίνεται, κατά τα λεγόµενά του, ότι σκόπευε να παρουσιάσει στο συγκεκριµένο σχόλιο ως παράλληλο κείµενο ένα διασκευασµένο από τον ίδιο απόσπασµα τoυ επικού ποιήµατος Orlando Furioso του Ludovico Ariosto (1516). Το έργο αυτό, αν και πραγµατεύεται ως βασικό θέµα τον πόλεµο του Καρλοµάγνου µε τους Σαρακηνούς, διανθίζεται ωστόσο µε διάφορες άλλες πλασµατικές ιστορίες, εκ των οποίων η σηµαντικότερη αφορά τον έρωτα του ήρωα Orlando µε την πριγκίπισσα Angelica, θέµα που δικαιολογεί άλλωστε και τον τίτλο του έργου. Ωστόσο ο Moreau αµέσως µετά το τέλος του σχολίου του έχει βάλει µια σειρά από 8 αστερίσκους (µε τη µορφή * * * * * * * *), θέλοντας µάλλον να προσθέσει αργότερα τους στίχους από το Orlando Furioso τους οποίους latinis versibus vertit, αυτό όµως δεν έγινε ποτέ. Έτσι δεν µπορούµε να γνωρίζουµε µε σιγουριά ποιο είναι το κείµενο που ήθελε να παραθέσει, το οποίο επιπρόσθετα δεν φαίνεται να διασώθηκε από κάποια άλλη πηγή. Παρ’ όλα αυτά µπορούµε να εικάσουµε ότι ο Γάλλος λόγιος διασκεύασε το Canto VI, όπου εξιστορείται η µεταφορά του ήρωα Ruggiero στο νησί της Alcina, γυναίκας που αποπλανεί νεαρούς ιππότες, σαν την Κίρκη και την Καλυψώ, και η οποία µεταµόρφωσε τον πρώην εραστή της Astolfo σε µυρτιά. Το γεγονός ότι το νησί της Alcina είναι τόπος χαλαρής ηθικής, άρα και µια καλή αφόρµηση για να καυτηριάσει Moreau την ανηθικότητα συγκεκριµένων γυναικών (Carmen est, quo in luxum et salacitatem mulierum invehor) σε συνδυασµό µε το ότι το όνοµα του Astolfo αναφέρεται στο συγκεκριµένο σχόλιο (sub persona Astolphi) συνηγορούν, θεωρώ, υπέρ της άποψης ότι ο Γάλλος λόγιος είχε διασκευάσει το αντίστοιχο Canto και σε αυτή του ακριβώς τη διασκευή µας παραπέµπει στο συγκεκριµένο σηµείο του De bello Troiano. Για τον µύθο της Alcina στον Orlando Furioso βλ. I. Mc. Carthy, Women and the making of poetry in Ariosto's Orlando furioso, Troubador Italian studies, Troubador Publishing Ltd, Leicester 2007, σελ. 17 κ.ε. Για την απόκλιση ανάµεσα στη µορφή που έχει ο στίχος Η 162 στην αρχή του σχολίου και στην έκδοση Νικήτα, όπου αντί του τύπου sancta υπάρχει το casta, βλ. υπόµν. σχ. 1. 181 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για το επιλογικό σχήµα και την επανάληψη βλ. σχ. 19, 53, 85 και 253. 182 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η Θεανώ ως σύζυγος του Αντήνορα και κόρη του Κισσέως µνηµονεύεται στην Ιλιάδα (6.298 – 9), ωστόσο στο ίδιο έργο (16.718) αναφέρεται ως πατέρας της Εκάβης ο ∆ύµας, γεγονός που σηµαίνει ότι κατά τον Όµηρο οι δύο γυναίκες δεν ήταν αδελφές (βλ. J. Murray, A 176 classical manual: being a mythological, historical, and geographical commentary on Pope's Homer and Dryden's Aeneid of Virgil, London 1833, σελ. 554). Ωστόσο η άποψη που παρουσιάζει ο Τζέτζης δεν είναι αβάσιµη, καθώς στην Εκάβη του Ευριπίδη (3), ο τραγωδός αναφέρει ως πατέρα της πρωταγωνίστριας τον Κισσέα, ενώ ο Ευστάθιος (Παρ. εις Οµηρ. Ιλ. 2.317) αµφιταλαντεύεται ανάµεσα σε δύο εκδοχές, λέγοντας ότι zhthte/on de\ periì th=j Kisshi¿+doj Qeanou=j eiãte Kisse/wj hÅn quga/thr, ou kat' Eu)ripi¿dhn kaiì h( ¸Eka/bh, eiãte e(te/rou). Περιέργως πάντως και ο ίδιος ο Τζέτζης, που εδώ υπαινίσσεται ότι η Εκάβη ήταν οπωσδήποτε κόρη του Κισσέα, άρα αδερφή της Θεανούς, αµφιβάλλει για την καταγωγή της Τρωάδας βασίλισσας στα Σχόλια στον Λυκόφρονα, υποστηρίζοντας ότι πατέρας της ήταν είτε ο ∆ύµας είτε ο Κισσεύς (Γένος 27). 183 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τη φράση ait Tzetzes που αποτελεί προσθήκη του Γάλλου λογίου. Το uÀdwr χαρακτηρίζεται ως aÃrgufon και από τον Οππιανό στα Κυνηγετικά (2.39) και από τον Αριστοτέλη στην Πολιτεία (473b) και πιθανόν ο Τζέτζης, αφορµώµενος από το χαρακτηρισµό αυτό, επιλέγει το επίθετο ως συνοδευτικό της λέξης νεφέλη λόγω της σύστασης των σύννεφων, όπως άλλωστε ο ίδιος αποκαλύπτει στην παρατήρησή του. To Me/ga )Etumologiko\n (137) πάντως, ορίζει τον όρο a)rgu/feoj ως συνώνυµο του επιθέτου µέγας ή του λαµπρός, ενώ ο Σούδας (Α 3802) αναφέρει ότι µπορεί να υποδηλώνει το χρώµα µέλαν, διαµετρικά αντίθετα από την αντίστοιχη άποψη του Τζέτζη για το ζήτηµα (βλ. Leone, ό.π., σελ. 180). 184 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 185 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση δύο τµήµατα (*Hinnulus … cap. ονοµάζεται πύγαργος (P.\ z%/. i(st., 618b). Aντίθετα ο Πλίνιος, παρότι αναφέρεται κι αυτός, όπως και ο Αριστοτέλης, στα είδη των αετών και στον πύγαργο συγκεκριµένα (Nat. 10.6), δεν χαρακτηρίζει άµεσα το συγκεκριµένο είδος ως aquila hinnularia, υπαινίσσεται όµως τη συγκεκριµένη ικανότητα του πτηνού λέγοντας ότι αρέσκεται 177 στα cum cervis proelia (10.17), χωρίο που προφανώς είχε υπόψη του ο Γάλλος λόγιος. Πέραν αυτού ο Conrad Gessner, στο 3ο βιβλίο του έργου του Historiae Animalium, στο οποίο µάλιστα γίνονται συχνές παραποµπές στον Πλίνιο, και συγκεκριµένα στο λήµµα de Pygargo, γράφει Pygargus, hinnularia (νεβροφόνος) a nonnulis vocata cognomine, και κατά πάσα πιθανότητα το κείµενο αυτό το συµβουλεύτηκε ο Moreau όταν έγραφε την παρατήρησή του, όπως φαίνεται από τη συνάφεια των όρων που χρησιµοποιούν οι δυο συγγραφείς στις περιγραφές τους και δεδοµένου του γεγονότος ότι το έργο του Gessner ήταν γνωστό στον Γάλλο λόγιο, όπως γίνεται έκδηλο στο σχ. 10. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι ο Moreau αφήνει κενό αµέσως µετά τις λέξεις li λανθασµένη παραποµπή στην Ιλιάδα για τα ονόµατα των ηρώων Gorgithion, Archiptolemus που δεν εντοπίζονται στην ενότητα των στίχων 274 – 297, όπως και για τους ∆αίτορα και Χρώµιο, που κατά τον Moreau εµφανίζονται αντίστοιχα στους στίχους 302 και 311 και όχι στον 275. 187 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η γλωσσική παρατήρηση του βυζαντινού λογίου επαναλαµβάνεται ελαφρά παραλλαγµένη στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 103). 188 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τα τµήµατα *Ergο…200000*, *Hesiodus…interrogat* και *Ergο…Graecis.* που συντάχθηκαν από τον Γάλλο λόγιο. Ο αριθµός των 50.000 Τρώων πολεµιστών που φέρονται να υπερασπίστηκαν την πατρίδα τους συνάγεται από τους στίχους 8.557 – 559 της Ιλιάδας, όπου γίνεται αναφορά στις 1000 φωτιές που άναψαν οι ∆αρδανίδες, καθεµιά από τις οποίες φυλασσόταν από κουστωδία 50 ανδρών, ο Όµηρος ωστόσο δεν προσθέτει σε αυτούς τριπλάσιους συµµάχους, όπως πράττει ο Τζέτζης εδώ και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Θ199 – 206). Σε ό,τι αφορά τώρα τον υπολογισµό των ελληνικών δυνάµεων, πηγή άντλησης πληροφοριών του βυζαντινού λογίου είναι ο Ησιόδου και Οµήρου Αγών, όπως γίνεται φανερό από τους στίχους που παραθέτει και οι οποίοι µεταφράζονται εδώ κάπως ελεύθερα από τον Moreau στα Λατινικά, αν και ο Τζέτζης δείχνει να αγνοεί σε ποιο έργο ανήκουν αυτοί (alicubi Homerus interroganti, vt quidam volunt, Hesiodo respondet), παρ’ όλα αυτά αποπειράται να αξιολογήσει την ποιότητά τους, θεωρώντας ότι ανήκουν µεν στον Όµηρο, ωστόσο δεν αγγίζουν το υψηλό επίπεδο της ποίησης του δηµιουργού τους (το επίθετο posteriores χρησιµοποιείται εδώ από τον Moreau όχι µε τη χρονική έννοια αλλά ως ισοδύναµο του inferiores σε αντιστοιχία µε το ελληνικό kai\ oi( me\n sti/xoi u(f' (Omh/rou, κατώτεροί του δηλαδή, ei)si\n). Πάντως τον αριθµό των 2.250.000 ανδρών που συµµετείχαν στην Τρωική εκστρατεία τον αναφέρει ο Τζέτζης και σε ένα από τα σχόλια που έγραψε για το έργο του Ερµογένη (βλ. J. A. Cramer, 1837, ό.π., σελ. 136 – 7), όπου προσπαθεί µάλιστα να ανασκευάσει την αντίστοιχη άποψη του Θουκυδίδη για το θέµα αυτό, και στις Αλληγορίες Ιλιάδας, Προλεγόµενα 468 – 470 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 181). Τέλος µε δύο προσθήκες ο Moreau στοχεύει να καταδείξει σχηµατικά τον τρόπο αριθµητικού υπολογισµού των στρατιωτικών δυνάµεων στον πόλεµο για την Τροία, αν και στο δεύτερο σχεδιάγραµµά του ο Γάλλος λόγιος έπρεπε να γράψει ότι τα verua ήταν 2250 αντί για 1250, για να βγει µέσω του πολλαπλασιασµού το 179 σωστό αποτέλεσµα των 2.250.000 Ελλήνων πολεµιστών (50x50=2500 και 2500x900=2.250.000 bis mille millenos ducenti quinquaginta). 189 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 190 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Στην Ιλιάδα (9.168 – 170) ο Νέστορας παροτρύνει τον Αγαµέµνονα να σταλεί πρεσβεία στον Αχιλλέα, αποτελούµενη από τον Φοίνικα, τον Αίαντα, τον Οδυσσέα, τον Ευρυβάτη και τον Οδίο, όχι τον Ταλθύβιο, ο οποίος άλλωστε δεν αναφέρεται καθόλου στη ραψωδία αυτή. Περιέργως ο Moreau, µεταφράζοντας το σχόλιο, δεν προβαίνει σε διόρθωση της λανθασµένης πληροφορίας του Τζέτζη, ενώ σε άλλα σηµεία αντιπαραβάλλει ονόµατα ηρώων όπως παραδίδονται στην Ιλιάδα και όπως τα παρουσιάζει ο ποιητής των Τρωικών και, εάν υπάρχει απόκλιση, την επισηµαίνει προτείνοντας την απαιτούµενη αλλαγή (βλ. για παράδειγµα σχ. 199, 207, 210, 221). Πάντως και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Ι 70 – 71) ο Τζέτζης αναφέρει ως απεσταλµένους στον Αχιλλέα τους ίδιους άνδρες που κατονοµάζει εδώ, συµπεριλαµβανοµένου στην οµάδα του Ταλθύβιου αντί του Όδιου (βλ. και Leone, 1995, ό.π., σελ. 181). 191 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 192 Dolone … velim: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. και Αλληγορίες Ιλιάδας, Κ 52 – 55, όπου παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 182). Ae. καταγωγή του ∆όλωνα βλ. Ιλ. 10.314 (hÅn de/ tij e)n Trw¯essi Do/lwn Eu)mh/deoj ui¸o\j), ενώ ο φόνος του από τα χέρια του ∆ιοµήδη περιγράφεται λίγο παρακάτω στην ίδια ραψωδία (455 – 456). Οσον αφορά το επιτάφιο σηµείωµα του ήρωα (A1, f. r 21 Patriìj me\n kru/ptei me Do/lwn Eu)mh/deoj ui¸o/j. / Pa=sin a)pagge/llw toiÍj pariou=si maqeiÍn), ο πρώτος στίχος µεταφέρεται αυτολεξεί στα Λατινικά, ενώ ο δεύτερος εντελώς ελεύθερα, αν και αποδίδεται το ίδιο νόηµα µε αυτό του πρωτότυπου. Το σχόλιο κλείνει µε το παράθεµα από την Αινειάδα, το οποίο επιστρατεύει ο Moreau καθώς αναπαράγει τις οµηρικές πληροφορίες για τον ∆όλωνα, ο οποίος είχε ζητήσει από τον Έκτορα ως αντάλλαγµα για τις υπηρεσίες κατασκοπίας που θα προσέφερε την άµαξα του Αχιλλέα αλλά φονεύθηκε τελικά πριν φέρει σε πέρας την αποστολή του (Ιλ. 10.321 – 323). 193 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Κατά το οµηρικό κείµενο, ο Ρήσος βασίλευε στη Θράκη και ήταν pa/i+j ¹Hi+onh=oj (Ιλ. 10.434), δεν κατονοµάζεται όµως η µητέρα του. Η άλλη εκδοχή του µύθου που αναφέρει ο 180 Τζέτζης, κατά την οποία ο Θρακιώτης βασιλιάς γεννήθηκε από τον Στρυµώνα, έχει τις ρίζες της στον Ευριπίδη (Ρησ. 279), ενώ ως φερόµενη µητέρα του η Τερψιχόρη µνηµονεύεται, µαζί µε άλλες, από τον Ευστάθιο (Παρ. εις Όµηρ. Ιλ. 3.107). Σε ό,τι αφορά τη µετάφραση των τεσσάρων αποσπασµάτων ελληνικών ποιητικών κειµένων, o Moreau προσπαθεί κατά τη συνήθειά του να µην αλλοιώσει νοηµατικά το αρχικό κείµενο, µεταφέροντάς το στα Λατινικά σχεδόν ad verbum, όπου είναι βέβαια αυτό δυνατόν. Αξιοπρόσεκτη είναι και η διατήρηση του µέτρου στο κείµενο του Ευριπίδη όπου Γάλλος λόγιος, όχι µόνο συνθέτει έναν λατινικό ιαµβικό τρίµετρο αλλά κατά µίµηση του Έλληνα τραγωδού που αναλύει στο δεύτερο ίαµβο τη µακρά συλλαβή σε r δύο βραχείες (βλ. Α1, f. 21 Sti¿lbousi d' wÐsper potami¿ou ku/knou ptero/n → – – υ – / υ υυ υ – / – – υ –), προβαίνει κι αυτός σε ανάλυση του άλογου στοιχείου στον τρίτο πόδα (Oloris instar fluuialis alae nitent → υ – υ – / – – υ – / υυ – υ –), ώστε ο παραγόµενος στίχος να είναι πάλι δεκατρισύλλαβος. Αντίθετα, στην περίπτωση του κειµένου του Ιππώνακτα, κατά τη λατινική µετάφραση ο Moreau µεταβάλλει περιέργως το µέτρο του πρωτοτύπου από χωλίαµβο σε ακατάληκτο ιαµβικό τρίµετρο, αντικαθιστώντας το προτελευταίο µακρό στοιχείο του ελληνικού κειµένου µε βραχύ στο λατινικό (πβ. e)p' a(rma/twn te kaiì Qrhi+ki¿wn pw¯lwn / leukw½n o)ei¿ouj kateggu\j r i)li¿ou pu/rgwn / )Aphnari¿sqh ¸Rh=soj, ai¹neiw½n basileu/j (Α1, f. 21 ) µε τις αντίστοιχες λέξεις candentibus, moenibus). Η παρατήρηση αυτή βέβαια αφορά µόνο τους δύο πρώτους στίχους, καθώς ο τρίτος δεν είναι χωλίαµβος στη µορφή µε την οποία παραδίδεται στον κώδικα Α1, σε αντίθεση µε το αντίστοιχο κείµενο που εµφανίζεται στον ηλεκτρονικό Thesaurum Linguae Graecae (ΤLG) και αντλείται από την έκδοση του M. L. West (Iambi et elegi Graeci, vol. 1., Oxonii, e typographeo Clarendoniano 1971), όπου αντί της λέξης βασιλεύς ο στίχος κλείνει µε τον όρο pa/lmuj, οπότε και ευσταθεί µετρικά. Τέλος για το επιτάφιο σηµείωµα του Ρήσου r (Α1, f. 21 (/Upn% kaiì kama/t% dedmhme/non e)nqa/de ¸Rh=son / Trw½ej dh\ qa/yan Teukri¿doj ai¹gial%½) που συνετέθη από τον Αριστοτέλη και τυγχάνει ελεύθερης µετάφρασης από τον Γάλλο λόγιο βλ. υπόµν. σχ. 85, ενώ για αναφορές του Τζέτζη στην ιστορία του Ρήσου σε άλλα έργα του βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 182. 194 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 195 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το όνοµα Eurypylus και η φράση Phausii filium διαχωρίζονται από το υπόλοιπο σχόλιο µε αστερίσκους, πιθανότατα γιατί προστέθηκαν από τον Γάλλο λόγιο στο κείµενο του Τζέτζη, πρώτα 181 στην ελληνική του µορφή (στον κώδικα Α1 το Eu)ru/puloj γράφεται ως προσθήκη στην αριστερά ώα του f. 21v, ενώ η λέξη Φαυσίου είναι καταγραµµένη µε µικρότερα γράµµατα σε σχέση µε το υπόλοιπο κείµενο και συµπιεσµένη σε σηµείο όπου πριν υπήρχε µάλλον κενό), και έπειτα και στη λατινική εκδοχή του κώδικα Α2. Ωστόσο τα δύο ονόµατα συµπληρώθηκαν από τον Γάλλο λόγιο, ίσως επειδή το χειρόγραφο από το οποίο αντέγραφε να είχε υποστεί φθορά στα συγκεκριµένα σηµεία και όχι γιατί ο Τζέτζης άφησε ανολοκλήρωτο το σχόλιό του. Άλλωστε οι δύο αυτές λέξεις εµφανίζονται κανονικά στο κείµενο της έκδοσης Leone, το οποίο είναι πιο αξιόπιστο, συγκρινόµενο µε το κείµενο του κώδικα Α1 και κατ’ επέκταση της λατινικής εκδοχής του στον κώδικα Α2, εφόσον βασίζεται σε όλα τα χειρόγραφα που διασώζουν τα ελληνικά Τρωικά και εποµένως προσεγγίζει περισσότερο στο αρχέτυπο του βυζαντινού λογίου (βλ. και στην εισαγωγή, σελ. lv). Για τη χρήση αστερίσκων βλ. και στο υποµν. σχ. 2. Όσο αφορά το περιεχόµενο του σχολίου, αυτό επαναλαµβάνει πιστά τις πληροφορίες που παρέχει η ραψωδία Λ της Ιλιάδας µε κάποιες µικρές αποκλίσεις. Έτσι το όνοµα (Upe/roxoj (Hyperocho) παραδίδεται ως (Upei/roxoj στο οµηρικό κείµενο (11.335), ο Χάρωψ φέρεται να ήταν γιος του ¸Ippa/sou (Ιλ. 11.426 ¸Ippasi¿dhn Xa/rop' ouÃtase douri) και όχι του (Irta/sou (Hirtasi), όπως παρατηρεί ο Moreau στο επόµενο σχόλιο, ο οµηρικός Πάνδοκος (11.490) καταγράφεται ως Πάνδοκλος (Pandoclum) και ο Πύρασος (11.491) ως Πύλασος (Pylasum). Επίσης, ενώ στον κώδικα Α1 ο Τζέτζης, συµφωνώντας µε το αντίστοιχο χωρίο της Ιλιάδας (11.301), σηµειώνει ότι ο πρώτος νεκρός από τα χέρια του Έκτορα ήταν ο )Asai=oj, ο Moreau λανθασµένα µεταγράφει το όνοµα του ήρωα στο λατινικό κείµενο ως Asilum. Κάποιες πάντως από τις παραπάνω αποκλίσεις δεν εµφανίζονται σε µερικά από τα χειρόγραφα που εµπεριέχουν το επικό έργο του Τζέτζη, ούτε και στο κείµενο που εκδίδει ο Leone, (ο οποίος ωστόσο προβαίνει συχνά σε διορθώσεις ονοµάτων βασιζόµενος αποκλειστικά στο οµηρικό κείµενο και όχι στη χειρόγραφη παράδοση), άρα πιθανόν να προέκυψαν κατά τη διαδικασία αντιγραφής των χειρογράφων και όχι απαραίτητα λόγω της απροσεξίας του συγγραφέα. Πρέπει τέλος να σηµειωθεί ότι το περιεχόµενο του σχολίου αναπαράγεται στις Αλληγορίες Ιλιάδας (Λ 67 κ.ε.), ενώ αξιοπρόσεκτη είναι και η αντίφαση στα λεγόµενα του βυζαντινού λογίου εδώ και στο στίχο 40 των Οµηρικών (αντιστοιχεί στον Η 41 της λατινικής µετάφρασης), όπου ο Άντιφος εµφανίζεται ως νόθος γιος του Πριάµου, όχι ως γνήσιος, όπως επισηµαίνει ο 182 Leone (1995, ό.π., σελ. 183). 196 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος βάσει του οµηρικού κειµένου (11.426 ¸Ippasi¿dhn Xa/rop' ouÃtase douri.) προτείνει τη διόρθωση της λέξης Hirtasi σε Hippasi στο κείµενο του Τζέτζη που προηγείται, όπως προειπώθηκε. 197 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 198 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Αλληγορίες Ιλιάδας, Μ 84 κ.ε.), µε εξαίρεση την πρόταση που περικλείουν οι δύο αστερίσκοι και η οποία συντάχθηκε από τον Μορέλλο. (*haec duo verba vel rep. εµφανίζεται µετά το ρήµα ei)sh=lqen (ingressus est) αναφερόµενη έτσι στον Έκτορα, θα έπρεπε ουσιαστικά να βρίσκεται µετά το ρήµα coercuit, µε το οποίο είναι συνώνυµη, και να έχει ως υποκείµενο τον Αίαντα. Η σωστή δηλαδή µορφή του κειµένου που προτείνει ο Moreau είναι Aiax autem insiliens eius clypeo percusso eum coercuit vel repulit. At Hector effractis saxo foribus, tandem ingressus est. Ωστόσο, επειδή η σειρά των λέξεων είναι άλλη στο ελληνικό κείµενο, την επαναλαµβάνει και στο λατινικό, έστω κι αν το παραγόµενο κείµενο δείχνει νοηµατικά λανθασµένο, όπως άλλωστε και το πρωτότυπο, που εµφανίζει την ίδια µορφή και στην έκδοση Leone (1995, ό.π., σελ. 185). Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι από τα ονόµατα που µνηµονεύονται το ¹Alkmai/wn (Alcmaeonem) εµφανίζεται ως ¹Alkma/wn στον Όµηρο (Ιλ. 12.394), όπως και το ãAntifoj ως ¹Antifa/thj (12.191), γεγονός που το σχολιάζει άλλωστε και ο Moreau στο επόµενο ακριβώς σχόλιο, προτείνοντας την ανάλογη διόρθωση. Τα ονόµατα ωστόσο αυτά εµφανίζονται µε τη σωστή µορφή στο αντίστοιχο κείµενο που εκδίδει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 184 – 185). Για το ζήτηµα βλ. και υπόµν. σχ. 195. 199 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 200 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 201 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. H λέξη Euchenorem αποτελεί πιθανότατα προσθήκη του Moreau, αν και υπάρχει γραµµένη στα Ελληνικά στον κώδικα Α1, στη δεξιά όµως ώα του f. 22r (όπως και η λέξη Eurypylus στο σχ. 195), και επιπρόσθετα δεν εµφανίζεται καθόλου στο κείµενο της έκδοσης Leone (1995, ό.π., σελ. 187). Ωστόσο ίσως δεν συµπληρώθηκε από τον Moreau λόγω 183 φθοράς του χειρογράφου, αλλά επειδή ο Τζέτζης δεν αναφέρεται στον Ευχήνορα µε το όνοµά του, αλλά µε τον ασαφέστερο χαρακτηρισµό to\n Polui¿+dou ma/ntewj r ui)o\n A1, f. 22 ). Επιπλέον, ένα ακόµη ζήτηµα που αφορά το σχόλιο είναι ότι το όνοµα του ήρωα που φόνευσε ο Μηριόνης είναι ¹Ada/maj (βλ. Ιλ. 13.567 κ.ε. και Leone, 1995, ό.π., σελ. 186) και όχι ¹Aqa/maj, όπως γράφει εδώ ο Moreau (Meriones Athamantem Asii filium necat). Το ίδιο λάθος πάντως υπήρχε και στο ελληνικό κείµενο (Α1, f. 22r), όπου φαίνεται ότι το όνοµα είχε καταγραφεί αρχικά ως ¹Aqa/maj, αλλά το θ έχει διορθωθεί σε δ µε άλλη µελάνη. Προφανώς λοιπόν ο Moreau, αντέγραφε το ελληνικό κείµενο από χειρόγραφο που παρουσίαζε τη λανθασµένη µορφή του ονόµατος, η οποία κατά την αντιγραφή παρεισέφρησε στον κώδικα Α1 και στη συνέχεια, όταν ο λόγιος µετέφρασε το σχόλιο στα Λατινικά, επανέλαβε το λάθος, γράφοντας Athamantem αντί του ορθού Adamantem. Ωστόσο σε µεταγενέστερο έλεγχο του ελληνικού κειµένου, αντιπαραβάλλοντάς το µε την Ιλιάδα, ο Moreau πιθανότατα διόρθωσε στον κώδικα Α1 το όνοµα µε την αλλαγή του θ σε δ, δεν φρόντισε ωστόσο να κάνει το ίδιο και στη λατινική του µετάφραση στον κώδικα Α2, όπου και διατηρήθηκε ο λανθασµένος τύπος. Για τις αναλογίες του σχολίου µε τις Αλληγορίες Ιλιάδας (Ν 115 κ.ε.) βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 187. 202 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 203 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Αλληγορίες Ιλιάδας, Ξ 53 κ.ε., όπου παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 187). Το περιεχόµενό του έρχεται σε αντίθεση µε το οµηρικό κείµενο, καθώς στην Ιλιάδα ο Αίαντας εικονίζεται να χτυπά τον Σάτνιο, γιο του Ήνοπα (14.444 ¹Hnopi¿dhn ), όχι και τον Σάτνιο και τον Ήνοπα, όπως φαίνεται εδώ. ∆ύο επίσης µυθικά πρόσωπα από τον κατάλογο εµφανίζονται στο σχόλιο µε διαφορετικό όνοµα σε σχέση µε τη ραψωδία Ξ: Συγκεκριµένα ο οµηρικός Βοιώτιος (14.476) εµφανίζεται ως Menotius, ενώ ο àUrtioj Gurtia/dhj (14.511 – 512) µεταβάλλεται σε Hyrtium Syrtiaden, αποκλίσεις που εντοπίζει και ο Moreau στο ακόλουθο σχόλιο, προτείνοντας τις απαραίτητες διορθώσεις. Ωστόσο όλα τα παραπάνω λάθη, που εµφανίζονται και στο αντίστοιχο ελληνικό σχόλιο του κώδικα Α1, (ff. 22r-v), απουσιάζουν από το κείµενο της έκδοσης Leone (1995, ό.π., σελ. 187 Sa/tnion to\n (/Hnopoj, Boiw/tion, (/Urtion to\n Gurti/ou), µε βάση το οποίο φαίνεται ότι ίσως ο Τζέτζης δεν απέκλινε τελικά από την οµηρική εκδοχή (βλ. υπόµν. σχ. 195). 204 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 184 205 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 206 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (για αναλογίες του περιεχοµένου του µε τις Αλληγορίες Ιλιάδας (Ο 130 κ.ε.) βλ. Leone, 1995, ό.π, σελ. 188). Το όνοµα ¹Arke/sioj (Arcesion) που εµφανίζεται στην παρατήρηση του βυζαντινού λογίου αντιστοιχεί στον οµηρικό ¹Arkesi¿laon (15.329), όπως παρατηρεί στο σχ. 207 ο Μοreau, ενώ ο Καλήτορας κατά τον Όµηρο ήταν γιος Κλυτίοιο (Ιλ. 15.419), στον κώδικα Α1 ωστόσο αναφέρεται ως τέκνο Κλύτου, γι’ αυτό και ο Γάλλος λόγιος µεταγράφει τη γενική του ονόµατος ως Clyti, αν και δίπλα στο ελληνικό κείµενο (Α1, f. 22v) σηµειώνει στην αριστερή ώα τον ορθό τύπο tou= Kluti/ou, διορθώνοντας το λάθος. Τα παραπάνω ονόµατα εµφανίζονται πάντως µε τη σωστή µορφή στο κείµενο της έκδοσης Leone (για το ζήτηµα βλ. υπόµν. σχ. 195). Όσον αφορά το όνοµα Klei=toj (Ιλ. 15.445), η αιτιατική του οποίου εµφανίζεται στον κώδικα Α1, αυτό έπρεπε να µεταγραφεί ως Cleitum και όχι Clitum, όπως λανθασµένα επέλεξε ο Μoreau. Πρέπει τέλος να σηµειωθεί ότι, σύµφωνα πάντα µε το οµηρικό κείµενο, ο ∆όλοπας χτυπήθηκε από τον Μέγητα, ωστόσο τον θανάτωσε τελικά ο Μενέλαος και όχι ο Μέγης (Ιλ. 15.541 – 543), όπως λανθασµένα πληροφορείται ο αναγνώστης εδώ. 207 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 208 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 209 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Αλληγορίες Ιλιάδας, Π 22 κ.ε., σύµφωνα µε τον Leone, 1995, ό.π., σελ. 189). Η λέξη [sthenelaum] ωστόσο, είναι µεν καταγεγραµµένη στα Ελληνικά στον κώδικα Α1 (f. 22v), όχι όµως στο κέντρο της σελίδας µαζί µε το υπόλοιπο κείµενο, αλλά µε τη µορφή σηµείωσης στην αριστερή ώα. Το γεγονός αυτό οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η λέξη λογικά έλειπε από το χειρόγραφο που αντέγραφε ο Moreau, γι’ αυτό και ο λόγιος την προσέθεσε πρώτα στα Ελληνικά στον κώδικα Α1 και έπειτα και στον Α2, στη λατινική µετάφραση του κειµένου, όπου µάλιστα περικλείεται µε αγκύλες, δηλωτικές εδώ του γεγονότος ότι η λέξη αποτελεί προσθήκη του αντιγραφέα (βλ. και υπόµν. σχ. 150). Πάντως το όνοµα Σθενέλαον εµφανίζεται κανονκά στο κείµενο της έκδοσης Leone, καθώς µαρτυρείται σε άλλα χειρόγραφα των Τρωικών του Τζέτζη, και εποµένως το κενό στον κώδικα Α1 δεν οφείλεται σε αµέλεια του βυζαντινού λογίου (βλ. υπόµν. σχ. 195). Όσον τώρα αφορά το περιεχόµενο του σχολίου, αρκετά από τα ονόµατα του 185 συγκεκριµένου καταλόγου νεκρών εµφανίζονται µε διαφορετική µορφή στη 16η ραψωδία της Ιλιάδας. Συγκεκριµένα τα ονόµατα ¹Ife/a (417), Qrasu/mhlon (463), ¹Epeige/a (571) και ãAdrhston (694) που βρίσκονται σε πτώση αιτιατική στο οµηρικό κείµενο µεταβάλλονται αντίστοιχα σε (Ippe/a (Hippeum), Qrasumh/dhn (Thrasymedem), )Episte/a (Epesteum) και )/Adraston (Adrastum), ενώ στην περίπτωση του οµηρικού ¹Epi¿stora (695), όχι µόνο µεταβάλλεται το όνοµά του σε )Epi/strofoj (Epistrophus) αλλά τίθεται και σε ονοµαστική αντί της αιτιατικής, µε αποτέλεσµα να φαίνεται ότι αυτός σκότωσε τους Melanippum, Elassum, Mulium, Pylarten, et Cebrionem, ενώ στην πραγµατικότητα όλοι αυτοί και ο ίδιος ο Επίστορας φονεύθηκαν από τον Πάτροκλο. Πέραν αυτών, ο Moreau κατά τη συνήθειά του επισηµαίνει µερικές ακόµη αποκλίσεις αυτού του είδους στο σχόλιο που ακολουθεί. Έτσι µας πληροφορεί ότι η συλλαβή ba στη λέξη Erybantem πρέπει να διορθωθεί σε ma, όπως επιβάλλει το οµηρικό χωρίο (Ιλ. 16.345 – 346 ¹Idomeneu\j d' ¹Eru/manta kata\ sto/ma nhle/i+ xalk%½ / nu/ce), το Meryllum πρέπει να γίνει Eurylaum (αν και ο Όµηρος γράφει ¹Eru/laon και όχι ¹Euru/laon στον 16.411), το Amphium να αλλάξει σε Amphοterum (βλ. 16.415) και να µεταβληθούν τα ονόµατα Chalcodontis και Meuden σε Chalconis και Megadem (Ιλ. 16.594 – 595 eÃkteinen de\ Baquklh=a mega/qumon / Xa/lkwnoj fi¿lon ui¸o/n και 16.695 Mega/dhn). Ωστόσο οι υπόλοιπες τρεις διορθώσεις που προτείνει ο Γάλλος λόγιος είναι λανθασµένες. Έτσι, παρά το ότι τo πατρωνυµικό του Τληπόλεµου είναι Damastori¿dhj, ο Moreau θεωρεί απαραίτητη τη διόρθωση της συλλαβής ma σε me στον τύπο Damastoris, όπως και την αλλαγή των ονοµάτων Echium και Pyrcyn σε Epheum και Pyrcum αντίστοιχα, ωστόσο οι προτάσεις αυτές αντιβαίνουν στο σχετικό οµηρικό στίχο (βλ. Ιλ. 16.416 Tlhpo/lemo/n te Damastori¿dhn ¹Exi¿on te Pu/rin te). Πάντως κάποια από τα λάθη στα οµηρικά ονόµατα που εντοπίζονται στο σχόλιο δεν θα πρέπει να καταλογιστούν υποχρεωτικά στον Τζέτζη, καθώς απουσιάζουν από το αντίστοιχο κείµενο της έκδοσης Leone (για το ζήτηµα βλ. υπόµν. σχ. 195). 210 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 211 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Σαρπηδόνας αποκαλείται Dio\j ui¸o/j από τον Όµηρο (Ιλ. 5.683), ο Τζέτζης ωστόσο προχωρά σε αλληγορική ερµηνεία του χωρίου θεωρώντας ότι ο ήρωας γεννήθηκε είτε από κάποιον βασιλιά είτε sub sidere Joue (για την αλληγορία αυτή βλ. σχ. 8, 30, 51 και ΑΗ 104 – 106). Επιπλέον, κατά τον οµηρικό µύθο η µεταφορά του νεκρού 186 Σαρπηδόνα στη Λυκία πραγµατοποιήθηκε µε θεϊκή παρέµβαση του ∆ία, ο οποίος λαµβάνει την απόφαση αυτή λίγο πριν σκοτωθεί ο µυθικός ήρωας από τον Πάτροκλο, προκειµένου να µη στερηθεί των τιµών της ταφής ο φίλτατος υιός του (Ιλ. 16.431 – 458). Την ταφή του Σαρπηδόνα στη Λυκία την µαρτυρούν επίσης και ο Φιλόστρατος στον Ηρωικό, 724 και τα Σχόλια στην Ιλιάδα, 16.673b (Leone, 1995, ό.π., σελ. 190). Όσον αφορά τα τρία επιτάφια που φέρονται να γράφτηκαν από τον Αριστοτέλη, το δεύτερο για τον Γλαύκο µεταφράζεται σχεδόν κατά λέξη στα Λατινικά (βλ. Α1, f. v 22 Eu)w¯dhj kupa/rissoj o(mou= kaiì la/i+noj oÃxqa / )Enqa/de to\n eÃxei fqi¿menon). Αντίθετα στο πρώτο (του Σαρπηδονα), ο δεύτερος στίχος αποδόθηκε v κάπως ελεύθερα από το Γάλλο λόγιο (A1, f. 22 Kareij (sic) kaiì Lu/kioi basileiÍj Sarphdo/na diÍon / Ca/nqou e)piì proxoaiÍj a)ena/ou eÃqesan), ο οποίος µάλιστα δεν αξιοποίησε το επίθετο a)ena/ou του ελληνικού κειµένου. Περισσότερο ελεύθερη είναι v r τέλος η µετάφραση του επιγράµµατος στον τάφο του Πατρόκλου (Α1, ff. 22 - 23 Patro/klou ta/foj ouÂtoj, o(mou= d' ¹Axilh=i+ te/qaptai / ÁOn kta/nen w©ku\j a)/rhj àEktoroj e)k pala/maij), από την οποία µάλιστα παραλείπεται το επίθετο w©ku\j και η ενεργητική σύνταξη τρέπεται σε παθητική στο δεύτερο στίχο, ωστόσο το λατινικό κείµενο αποδίδει το ίδιο νόηµα συγκρινόµενο µε το ελληνικό, παρόλο που η σειρά των λέξεων και η συντακτική τους θέση µεταβάλλεται από το ένα στο άλλο. 212 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 213 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η διπλή εκδοχή για την καταγωγή του Ευφόρβου επαναλαµβάνεται στις Χιλιάδες (1.231 – 232 και 13.567 – 569), όπως αναφέρει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 191), όπως και η αντίληψη του βυζαντινού λογίου ότι ο µυθικός ποιητής Ορφέας ήταν αρχαιότερος του Οµήρου και κατ’ επέκταση πιο αξιόπιστος, και µάλιστα πολλοί από τους οµηρικούς στίχους αποτελούν δάνεια από το ορφικό έργο (12.177 κ.ε.). Στο ίδιο κλίµα κινείται ο Τζέτζης και στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 26), όπου παρουσιάζει τον θείο ποιητή όχι µόνο να έχει διδαχθεί από τον δάσκαλό του Ορφέα αλλά και βρίσκει au)to\n a(/ me/n tina tw=n )Orfe/wj e)pw=n kaq' o(loklhri/an pro\j th\n au)tou= metoxeu/santa poi/hsin, e(/tera de\ pa/lin kaq' h(mi/seian paraspa/santa, e)/sti d' a(/ kai\ metafra/santa, h)\ kai\ a)llhna/llwj metastre/yanta poi/hsin. Για την επίρρωση της θέσης αυτής παρουσιάζει µια σειρά από παραδείγµατα, καταγράφοντας οµηρικούς στίχους συνάµα µε το υποτιθέµενο ορφικό πρότυπο από το οποίο πηγάζουν. Πάντως κοινή υπήρξε η αντίληψη πολλών αρχαίων συγγραφέων ότι ο Ορφέας προϋπήρχε του Οµήρου (Ελλάν. Απόσπ. 1a,4, F.5b, Αριστοφ. Βάτ. 1030 – 36, ∆ιόδ. Σικ. 7.1.1), ενώ ο 187 Αριστοτέλης αρνείται εντελώς την ύπαρξή του (Απόσπ. 1.1.7). Τέλος, σχετικά µε το επίγραµµα του Εύφορβου, όπως παραδέχεται ο Τζέτζης, δεν ανιχνεύεται στο έργο r κάποιου συγγραφέα, αλλά το συνθέτει ο βυζαντινός λόγιος (βλ. Α1, f. 23 )/Ecoxon h)nore/$ te kai\ h)i+qe/oisin a)rei/w / Boukoli/dhn fore/w Eu)/forbon a)kroko/man) και στη συνέχεια το αποδίδει ελεύθερα ο Moreau στα Λατινικά. 214 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος αναδιηγείται περιληπτικά τα γεγονότα της 17ης ραψωδίας χωρίς να αποκλίνει από το πρωτότυπο κείµενο. Για τον θάνατο του Πόδη και την αποστολή πρεσβείας στον Αχιλλέα γίνεται λόγος και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (17.112 – 113 και 17.4 – 5 αντίστοιχα), όπου και παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 192). 215 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 216 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τη λέξη Troianοs, η οποία απουσιάζει από το ελληνικό κείµενο και την προσθέτει ο Γάλλος λόγιος για να αποσαφηνίσει την εθνικότητα των ανδρών που φέρεται εδώ να σκότωσε ο Αχιλλέας. Ωστόσο στο αντίστοιχο οµηρικό χωρίο (Ιλ. 18.228 κ.ε.) η συνεισφορά του Πηλείδη δεν ήταν ακριβώς να φονεύσει τους δώδεκα Τρώες που περικύκλωσαν το σώµα του Πατρόκλου για να το αρπάξουν, αλλά να φωνάξει δυνατά ύστερα από παραίνεση της Αθηνάς, µε αποτέλεσµα να τροµάξουν οι εχθροί και να καταφέρουν οι Έλληνες άριστοι να σκοτώσουν τους επίδοξους σφετεριστές του πτώµατος. Κατά τα άλλα ο Τζέτζης φροντίζει να συνοψίσει εδώ, απλά και µε βραχυλογική διατύπωση, την υπόθεση της ραψωδίας Σ, όπως άλλωστε έκανε και στο σχ. 214 και στις Αλληγορίες Ιλιάδας, Σ 1 – 7 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 192). 217 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 218 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο συγγραφέας των Τρωικών αφιέρωσε µόνο 3 στίχους στα γεγονότα της ραψωδίας 19 και στη συγκεκριµένη παρατήρησή του αναµασά τις ίδιες πληροφορίες, εµπλουτισµένες µε κάποιες λεπτοµέρειες, οι οποίες θα µπορούσαν να έχουν ειπωθεί στα πλαίσια του ποιητικού κειµένου. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι κατά τον Όµηρο το άλογο του Αχιλλέα Ξάνθος προµήνυσε το θάνατο του ήρωα µιλώντας µε ανθρώπινη οµιλία, χάρη στην επέµβαση της Ήρας, και όχι µέσω του θρηνητικού χλιµιντρίσµατός του, όπως πρεσβεύει ο Τζέτζης, ερµηνεύοντας αλληγορικά κατά το σύνηθες το οµηρικό χωρίο (πβ. Αλληγορίες Ιλιάδας, Τ 1 – 6, όπου παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 193). 188 219 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 220 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα που περικλείεται στις αγκύλες ([Denuchum Philetoris filium in genu percussum.]) και συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο (βλ. στο επόµενο σχόλιο). Οι πληροφορίες του συγγραφέα των Τρωικών στο σχόλιο είναι σε γενικές γραµµές ορθές, αν και µπορούν να εντοπιστούν τρεις περιπτώσεις απόκλισης από το οµηρικό κείµενο. Στην πρώτη η διαφορά Οµήρου – Τζέτζη έγκειται στο ότι, ενώ κατά τον ποιητή της Ιλιάδας ο Έκτορας σώθηκε από την πρώτη επίθεση του Αχιλλέα χάρη στον Απόλλωνα, που τον e)ch/rpacen και τον e)ka/luye h)e/ri pollv=, ο βυζαντινός λόγιος αλλοιώνει το νόηµα των στίχων 20.443 – 444 και προσφέρει µια αλληγορικής φύσης ερµηνεία, διατεινόµενος ότι ο Έκτορας διέλαθε της προσοχής του Αχιλλέα λόγω της λάµψης του ήλιου, αξιοποιώντας προφανώς και την αρχαιοελληνική θρησκευτική αντίληψη κατά την οποία ο θεός Απόλλωνας και ο Ήλιος ταυτίζονταν. Στη δεύτερη περίπτωση, µε βάση το κείµενο του κώδικα Α1, ο Τζέτζης περιέργως φαίνεται να καταγράφει ως θύµα του Αχιλλέα τον ui(o\n )Ala/storoj (Iketa/ona (Hicetaonem quoque Alastoris filium) αντί του οµηρικού Trw½a ¹Alastori¿dhn (Ιλ. 20.463), αλλάζοντας δηλαδή το όνοµα σε (Iketa/wn, αν και το τελευταίο αποτελεί ίσως παραφθορά της µετοχής i(keteu/onta, όπως θεωρεί ο Leone (1995, ό.π., σελ. 193 – 194), o οποίoς επιπρόσθετα συµπληρώνει στο κείµενο τον όρο Trw=a, βασιζόµενος στο σχετικό οµηρικό χωρίο, θεωρώντας ουσιαστικά ότι ο Τζέτζης έγραψε Πείρεω (Ιλ. 20.484 – 485 Pei¿rew ui¸o\n / ¸Ri¿gmon), το όνοµα του οποίου γράφεται στο σχόλιο του Τζέτζη µε η και µάλιστα µεταβάλλεται από δευτερόκλιτο σε τριτόκλιτο ( ¸Rh¿gmona), όπως άλλωστε αλλάζει και το πατρώνυµό του, εµφανιζόµενο στη γενική ως Πειθέως, γι’ αυτό ο Moreau µεταγράφει στα Λατινικά το όνοµα ως Rhegmonem Pithei (η απόκλιση διορθώνεται στην έκδοση Leone). Τέλος λανθασµένη είναι η γραφή Denuchum, καθώς και στον κώδικα Α1 (f. 23v) και στην Ιλιάδα το όνοµα του ήρωα που καταγράφεται µε µ και όχι µε ν, αντίθετα µε τη µορφή που έχει εδώ (βλ. Ιλ. 20.457 Dhmou=xon de\ Filhtori¿dhn). 221 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος αφενός δηλώνει ότι προσέθεσε τη φράση Denuchum Philetoris filium in genu percussum στο προηγούµενο σχόλιο ως συµπληρωµατική παρατήρηση στα λεγόµενα του Τζέτζη, για 189 αυτό και την περιέκλεισε σε αγκύλες (βλ. υπόµν. σχ. 150), και αφετέρου προτείνει τη διόρθωση των ονοµάτων Rhegmonem και Pithei σε Rhegmum και Pirei βασιζόµενος στο αντίστοιχο χωρίο της Ιλιάδας, όπως µόλις προαναφέρθηκε. 222 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το Βιργιλιανό χωρίο διασταυρώνει την πληροφορία της Ιλιάδας ότι ο Ποσειδώνας θέλησε να σώσει τον Αινεία, καθώς διωκόταν από τον µαινόµενο Αχιλλέα, oÃfra mh\ aÃspermoj geneh\ kaiì aÃfantoj oÃlhtai Darda/nou (Ιλ. 20.303 – 304), περιβάλλοντάς τον µε ένα σύννεφο και αποµακρύνοντάς τον από τον τόπο της µάχης. 223 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 224 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Τζέτζη και µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Αλληγορίες Ιλιάδας, Φ 1 – 4, όπου αναφέρεται η θυσία των δώδεκα Τρώων προς τιµήν του Πατρόκλου και ο φόνος του Λυκάονα και του Αστεροπαίου). Με εξαίρεση τα ονόµατα Oenium και Ophileten που πρέπει να διορθωθούν σε Aenium και Ophelesten, όπως υπαγορεύει ο σχετικός στίχος από την Ιλιάδα (21.210 Mnh=so/n te Qrasi¿on te kaiì Aiãnion h)d' ¹Ofele/sthn), γεγονός που επισηµαίνει ο ίδιος ο Moreau στο σχ. 225, οι υπόλοιπες πληροφορίες που δίνει ο βυζαντινός λόγιος είναι σωστές, ανταποκρινόµενες πλήρως στο περιεχόµενο της 21ης ραψωδίας. Τα δύο λάθη πάντως δεν εντοπίζονται στο κείµενο της έκδοσης Leone (βλ. υπόµν. σχ. 195). 225 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 226 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 227 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το περιεχόµενό του ωστόσο είναι κάπως προβληµατικό σε τέσσερα συγκεκριµένα σηµεία, τα οποία χρήζουν και ιδιαίτερης προσοχής και γι’ αυτό κρίνεται απαραίτητο να εξεταστούν το καθένα ξεχωριστά. Το πρώτο ζήτηµα στο σχόλιο προκύπτει από τη λανθασµένη µετάφραση του ελληνικού κειµένου. Πιο συγκεκριµένα, ενώ είναι σαφές ότι ο Τζέτζης σκοπεύει να επιτεθεί ανοιχτά στον Όµηρο, επειδή παρουσίασε στο έργο του ισόπαλους τον Οδυσσέα και τον Αίαντα, γράφοντας ότι lhrei= makro\n e)n tau=ta (βλ. Ιλ. 736 – v 737) kai\ o( xrusou=j (/Omhroj (Α1, f. 23 ), ωστόσο ο Moreau, µεταφράζοντας την πρόταση αυτή τοποθετεί περιέργως ως υποκείµενο του ρήµατος αντί για τον Όµηρο τον Φιλόστρατο (delirat hoc loco aureus ille noster Philostratus), τον οποίο παρουσιάζει να lhrei= και να έχει εισηγηθεί την ισοπαλία των δύο ηρώων. Το ότι ο Γάλλος λόγιος πέφτει σε µεταφραστικό ολίσθηµα επιβεβαιώνεται επιπρόσθετα και 190 από το γεγονός ότι δεν υπάρχει κανένα χωρίο από τον Ηρωικό του Φιλόστρατου στο οποίο να γίνεται υπαινιγµός στην ισοπαλία αυτή και επιπλέον ο Τζέτζης ήθελε σίγουρα να αναφερθεί στον Όµηρο, αφού σε αυτόν µόνο αποδίδει τον χαρακτηρισµό xrusou=j, όπως κάνει για παράδειγµα στην Εξήγηση Ιλιάδας (βλ. Hermannus, ό.π., σελ. 127 o( e)mo\j xrusou=j àOmhroj). Παρ’ όλα αυτά ο Moreau υποπίπτει σε λάθος αλλοιώνοντας εντελώς το νόηµα του πρωτότυπού του στη λατινική µετάφραση. Ανεξάρτητα από το γεγονός αυτό πρέπει επίσης να σηµειωθεί εδώ ότι οι φράσεις adferte mihi peluim και malum hoc increbrescit (do/te de/ moi leka/nhn και to\ v r kako/n proxwreiÍ στο πρωτότυπο κείµενο, στο ff. 23 – 24 του κώδικα Α1) αποτελούν δάνειο από τις Νεφέλες του Αριστοφάνη (907), αν και ο βυζαντινός συγγραφέας δεν δηλώνει καθόλου την προέλευσή τους (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 195). Το δεύτερο ζήτηµα αφορά την παρερµηνεία του παράλληλου χωρίου από τον Ηρωικό στο οποίο παραπέµπει ο Τζέτζης. Το κείµενο αυτό το επιστρατεύει ο συγγραφέας των Τρωικών προκειµένου να υποστηρίξει την αντι-οµηρική άποψή του ότι είναι αδύνατο ο Αίαντας να ήταν ίσης δύναµης µε το βασιλιά της Ιθάκης και ακόµη περισσότερο να ήταν και κατώτερός του (κάτι που ωστόσο δεν αναφέρει καθόλου ο Όµηρος). Στο απόσπασµα επιβεβαιώνεται λοιπόν η εξαίρετη σωµατική δύναµη του Αίαντα και ο συγγραφέας του για να υποστηρίξει την άποψή του, γράφει, κατά τον Τζέτζη, ότι ο ήρωας θα µπορούσε να υπερτερήσει σε πάλη ακόµη και των Κυκλώπων. Ωστόσο ο Φιλόστρατος δεν υπαινίσσεται πουθενά κάτι τέτοιο. Πρεσβεύει βέβαια ότι ο Αίαντας ήταν πράγµατι πολύ δυνατός, ωστόσο, για την επίρρωση της θέσης αυτής, γράφει ότι ο Οδυσσέας δεν θα µπορούσε ποτέ να τον νικήσει και ούτε να παλέψει µαζί του και ότι αντίθετα είναι πιθανότερο να µαχόταν µε τον Κύκλωπα. Παρόλο δηλαδή που Τζέτζης και Φιλόστρατος συµφωνούν ως προς την υπεροχή του Αίαντα και απορρίπτουν την οµηρική εκδοχή, ωστόσο ο βυζαντινός συγγραφέας φαίνεται παρανόησε το απόσπασµα του Ηρωικού καταλαβαίνοντας ότι ο Αίαντας θα πάλευε τον Κύκλωπα ενώ ο Φιλόστρατος αναφέρεται ξεκάθαρα στο βασιλιά της Ιθάκης στο κείµενό του, χωρίς να αφήνει περιθώρια παρανοήσεων (βλ. Φιλόστρ. Ηρ. 719.27 – 33 oÀqen o( Prwtesi¿lewj aÃgalma pole/mou kaleiÍ au)to/n (=τον Αίαντα). e)mou= de\ ei¹po/ntoj «kaiì mh\n katepalai¿sqh u(po\ tou= ¹Odusse/wj o( me/gaj ouÂtoj kaiì qeiÍoj» «ei¹ Ku/klwpej» eÃfh «e)gego/neisan kaiì a)lhqh\j hÅn o( periì au)tw½n mu=qoj, ma=llon aÄn t%½ Polufh/m% diepa/laisen ¹Odusseu\j hÄ t%½ Aiãanti»). 191 Εκτός από την αλλοίωση του νοήµατος του παραπάνω χωρίου ο Τζέτζης µεταφέρει διαστρεβλωµένα στο σχόλιό του τα γεγονότα της Ιλιάδας που αφορούν τη µονοµαχία ∆ιοµήδη και Αίαντα µε έπαθλο για τον επικρατέστερο τα όπλα του Σαρπηδόνα. Κατά το βυζαντινό λόγιο λοιπόν, ο Όµηρος στη σχετική σκηνή (23.812 – 825) παρουσιάζει τον ∆ιοµήδη και να νικά αλλά και να φτάνει στο σηµείο να πληγώσει στο λαιµό τον Αίαντα τρεις φορές κατά τη διάρκεια της συµπλοκής τους (eum ter in collo vulneraturus erat). Παρ’ όλα αυτά το οµηρικό κείµενο δεν επιβεβαιώνει µια τέτοια πληροφορία. Αντίθετα φαίνεται ότι η έκβαση της µονοµαχίας δεν ήταν ξεκάθαρα υπέρ του ενός ή του άλλου αντιπάλου, γι’ αυτό και οι άριστοι που την παρακολούθησαν πρότειναν να µοιραστούν το έπαθλο και οι δύο, αν και στο τέλος αυτό αποδόθηκε στο ∆ιοµήδη από τον Αχιλλέα, χωρίς όµως ο πρώτος να νίκησε πραγµατικά και έπειτα φαίνεται ότι Αίαντας και ∆ιοµήδης όρµησαν τρεις φορές για µάχη, ωστόσο ο πρώτος αποπειράθηκε ανεπιτυχώς να χτυπήσει µε το δόρυ του τον αντίπαλο, οπότε και τροµαγµένοι οι θεατές πρότειναν τη λήξη του αγώνα. Ο Τζέτζης ωστόσο, προκειµένου να προωθήσει το συλλογισµό του ότι ο Όµηρος µεροληπτεί στην Ιλιάδα και δεν απεικονίζει τις πραγµατικές δυνάµεις των ηρώων, παραλλάσσει το νόηµα των οµηρικών στίχων ερµηνεύοντάς τους κατά το δοκούν, τουλάχιστον στο υπό συζήτηση χωρίο. Πέραν αυτών ένα τέταρτο πρόβληµα του σχολίου εντοπίζεται και στο σηµείο όπου γίνεται αναφορά στην ηρωικότητα του Αίαντα, ο οποίος ανθίστατο µε επιτυχία σε αµέτρητα τρωικά χτυπήµατα µόνος του, µε µοναδική βοήθεια την περίτεχνη περικεφαλαία του και τη σωστή χρήση της ασπίδας του (Cum enim solus … accepit). Το περιστατικό που περιγράφει ο βυζαντινός λόγιος αντλείται από την 16η ραψωδία της Ιλιάδας, ωστόσο στο σχετικό χωρίο (16.102 κ.ε.) η ατµόσφαιρα είναι πολύ λιγότερο θριαµβευτική από αυτή που περιγράφει ο Τζέτζης και ο Όµηρος εικονίζει τον Αίαντα που, παρά την αντίσταση που πρόβαλε, βρισκόταν σε δεινότατη θέση και µάλιστα pa/ntv de\ kako\n kak%½ e)sth/rikto (16.111), άρα οι οµηρικοί στίχοι στους οποίους έµµεσα αναφέρεται ο βυζαντινός λόγιος δεν δείχνουν τόσο τη δύναµη αλλά µάλλον την έστω και προσωρινή αδυναµία του ήρωα. Στο ίδιο σηµείο του σχολίου µεγαλύτερη ωστόσο απορία προκαλεί η χρήση των όρων kompfa/loij και kanaxw/sesin, οι οποίοι δεν συναντώνται σε κανένα άλλο έργο της αρχαιότητας και πρέπει λογικά να προέρχονται από παραφθορά αντίστοιχων λέξεων των οµηρικών στίχων 16.105 – 106 (ph/lhc ballome/nh kanaxh\n eÃxe, ba/lleto d' ai¹eiì / ka\p fa/lar' 192 eu)poi¿hq'). Έτσι η οµηρική kanaxh\ (ήχος προερχόµενος από κρουόµενο µέταλλο) µεταβάλλεται σε kana/xwsin, µε την οποία µάλλον υποδηλώνεται κάποιο εξάρτηµα περικεφαλαίας µε βάση τα συµφραζόµενα, ενώ ο εµπρόθετος προσδιορισµός ka\p fa/lar' (φάλαρα είναι τα κοσµήµατα ή οι κρίκοι στα πλάγια της περικεφαλαίας κατά το λεξικό των Liddel – Scott – Jones) µετατρέπεται σε µία λέξη, το κοµπφάλοις, η σηµασία της οποίας δεν µπορεί να προσδιοριστεί µε ακρίβεια, αν και φαίνεται να σχετίζεται κάπως σηµασιολογικά µε την προηγηθείσα kana/xwsin και να ίσως δηλώνει ό,τι και τα φάλαρα (πβ. και τη µορφή του αντίστοιχου χωρίου στην έκδοση Leone (1995, ό.π., σελ. 196 ka\p fa/lar' eu)poi¿hta κτλ. kanaxw/shj th=j perikefalai/aj). Στο τελευταίο τµήµα του σχολίου ο Τζέτζης, έχοντας θεωρητικά αποδείξει ότι ο Όµηρος παρουσίασε ψευδείς πληροφορίες σχετικά µε τον Αίαντα, παραθέτει τρία ανάλογα παραδείγµατα παραποίησης της πραγµατικότητας από ανθρώπους που πρόβαλαν στο έργο τους χαλκευµένα γεγονότα ως αληθινά. Στην πρώτη περίπτωση το κατηγορητήριο του βυζαντινού λογίου στρέφεται ξανά στον φερόµενο ποιητή της Ιλιάδας λόγω της επιλογής του τελευταίου να εµφανίσει τον Πολυποίτη ως νικητή του αγωνίσµατος του δίσκου µε τον Αίαντα να λαµβάνει τη δεύτερη θέση (23.836 – 849), κάτι που προφανώς ήταν αδύνατο να συµβεί, δεδοµένης της υπέρµετρης δύναµης του Τελαµώνιου ήρωα. ∆εύτερο παράδειγµα είναι η συγγραφή της Πλατωνικής Πολιτείας, η οποία, ενώ είναι αποκύηµα της φαντασίας του φιλοσόφου, παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα ως υπάρχουσα στην πραγµατικότητα, όπως τουλάχιστον δείχνει να κατάλαβε ο ίδιος ο Τζέτζης διαβάζοντας το συγκεκριµένο φιλοσοφικό έργο. Τρίτο και τελευταίο παράδειγµα παραποίησης της αλήθειας που αναφέρεται στο σχόλιο αφορά το ζωγραφικό έργο κάποιου Ασσύριου σοφού, καλλιτέχνη αγνώστων λοιπών στοιχείων. Το λάθος του, κρίνοντας από τα λεγόµενα του Τζέτζη, φαίνεται να είναι ότι ενώ ζωγράφισε δύο διαφορετικούς Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, εικόνισε τον ένα έφιππο ενώ τον άλλο για να τον περιφρονήσει τον παρουσίασε incedentem pedibus, πράγµα αδύνατο για έναν άνδρα που κατείχε τόσο υψηλό αξίωµα στην εκκλησιαστική ιεραρχία. Οι δύο πατριάρχες πάντως πρέπει να ήταν, µε βάση τα ονόµατα που αναφέρονται στο σχόλιο, αφενός ο Νικόλαος Μουζάλων (1147 – 1151) και αφετέρου ο Θεόδοτος ο Β΄ που τον διαδέχθηκε ως το 1153 (και όχι ο Θεόδωρος), καθώς και οι δύο ήταν σύγχρονοι του Τζέτζη (1110 – 1180), άρα πιθανόν ο τελευταίος να γνώριζε το σχετικό πίνακα και το 193 ζήτηµα που είχε προκύψει σε αυτόν, το οποίο χρησιµοποιεί ως παράδειγµα στο σχόλιό του. Βλ. και Α. Kazhdan, ό.π., σελ. 1467 – 1468. 228 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο Βιργιλιανό χωρίο για το οποίο γίνεται λόγος παρουσιάζονται δώδεκα κύκνοι που, ενώ πετούν στον ανοιχτό ουρανό, διασκορπίζονται ξαφνικά λόγω της απειλής ενός επερχόµενου αετού, που τους εξαναγκάζει να διακόψουν την πτήση τους και να επιστρέψουν στο έδαφος. Η εικόνα αυτή παραλληλίζεται εύστοχα από τον Γάλλο λόγιο µε την αντίστοιχη των στίχων Η 289 – 291, όπου τα πουλιά φοβισµένα από το διαπεραστικό ήχο των θρήνων για το θάνατο του Έκτορα egelidis in aquis quaterent. 229 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Είναι άγνωστο ποιους συγγραφείς εννοεί ο βυζαντινός λόγιος, λέγοντας ότι κάποιοι υποστήριξαν πως ο Αχιλλέας οργάνωσε αθλητικούς αγώνες λόγω της νίκης του επί του Έκτορα και όχι για το θάνατο του φίλου του Πάτροκλου. Ο ∆ίκτυς (3.17) και ο ∆άρης (20) πάντως, που αναδιηγούνται τα γεγονότα της Ιλιάδας, συµφωνούν µε την οµηρική εκδοχή, ενώ δεν σώζεται κάποιο άλλο κείµενο που να επιβεβαιώνει ότι ο θάνατος του Έκτορα εορτάστηκε µε αγώνες, παρά τα λεγόµενα του Τζέτζη. Περιέργως πάντως ο Leone (1995, ό.π., σελ. 197) παραπέµπει για το σχετικό µύθο στον Ηρωικό του Φιλόστρατου, ο οποίος ωστόσο κάνει λόγο για την οργάνωση αγώνων από τους Τρώες για τον δηµοφιλή ηγέτη τους και όχι από τον Αχιλλέα (βλ. Φιλόστρ. Ηρ. 699 le/getai de\ kaiì e)piì t%½ àEktori teqh=nai a)gw½na dro/mou kaiì to/cou kaiì ai¹xmh=j, pa/lhn de\ kaiì pugmh\n mhde/na a)podu/sasqai Trw¯wn, to\ me\n ga\r ouÃpw e)gi¿gnwskon, to\ de/, oiåmai, e)fobou=nto) 230 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η αλληγορική σύνδεση του ∆ία και της ei¸marme/nhj επιχειρείται από το συγγραφέα των Τρωικών, εκτός από το συγκεκριµένο σχόλιο, στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 32 και Lolos, ό.π., σελ. 22), στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (176) και σε πολλά χωρία τόσο στις Αλληγορίες Ιλιάδας (πχ. Ψ 104, Ω 164 – 165 και 250 – 251) όσο και στις Αλληγορίες της Οδύσσειας (I 14 κ.α.), ενώ για την ισχυροποίηση αυτής της άποψής του ο Τζέτζης παρουσιάζει και µια δική του ετυµολογία του όρου ai)=sa, συνώνυµου της ei¸marme/nhj. Εφόσον λοιπόν η ai)=sa συνδέεται ετυµολογικά και µε το ai)/sioj και µε το ρήµα a)i+/sw, όροι που χαρακτηρίζουν την εξουσία του ∆ία, άρα ο τελευταίος πρέπει να ταυτίζεται µε την ίδια την ai)=sa (άρα και την ei¸marme/nh) και είναι εποµένως λογικό το όνοµα του θεού να τίθεται αλληγορικά αντί του συγκεκριµένου όρου στην αρχαιοελληνική γραµµατεία, σύµφωνα πάντα µε τη θεωρία που 194 αναπτύσσει εδώ ο βυζαντινος λόγιος. ∆ιαφορετική ετυµολογία του όρου δίνουν ωστόσο άλλες πηγές, για τις οποίες βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 197. 231 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 232 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 233 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η ενότητα που συνιστούν 24 στίχοι του De bello Troiano (Η 304 – 327) χαρακτηρίζεται ως χρονογραφία από τον Γάλλο λόγιο, καθώς σε αυτή αναφέρονται µε χρονολογική σειρά όλα εκείνα τα γεγονότα που κατά την αρχαιοελληνική σκέψη συµβαίνουν καθηµερινά όταν ξηµερώνει (η Ήρα δηλαδή σηκώνει αρχικά τον ουρανό ψηλά στον αιθέρα, έπειτα η Νύκτα αποχωρώντας παίρνει το δρόµο για το βασίλειο των Τιτάνων, από εκεί την ίδια στιγµή ξεκινά και η Αυγή που ανεβαίνει στο βασίλειο του ∆ία, συνοδευόµενη από τον Απόλλωνα – Φοίβο, και έτσι φέρνει τελικά το φως της ηµέρας στους ανθρώπους). Η χρονογραφία χαρακτηρίζεται επιπλέον ως υπερβατική, υπό την έννοια ότι είναι εµβόλιµη και διακόπτει ή καθυστερεί την αφήγηση των γεγονότων, όπως ακριβώς και στο υπερβατό σχήµα κάποια λέξη ή φράση µετατίθεται από την αναµενόµενη θέση της στο λόγο και τοποθετείται σε µια νέα, διασπώντας την αυστηρή νοηµατική αλληλουχία. Για τις λογοτεχνικές επιρροές του Τζέτζη στην ενότητα αυτή βλ. Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 79 – 81. 234 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η αλληγορική ερµηνεία της Ήρας ως αέρα συναντάται συχνά στο έργο του λογίου (βλ. ενδεικτικά Εξήγηση Ιλιάδας στο Hermannus, ό.π., σελ. 42, 55, 58, 80, 104 και Lolos, ό.π., σελ. 45, 108, Αλληγορίες Ιλιάδας, Α 230 – 232, Αλληγορίες Οδύσσειας Υ 55, Εις Λυκ. 519, σχ. 311 και Leone, 1995, ό.π., σελ. 197), σε άλλες περιπτώσεις όµως µέσω του ονόµατος της συζύγου του ∆ία υποδηλωνόταν όχι ο αέρας αλλά η γη, όπως συµβαίνει στο έργο του Εµπεδοκλή (βλ. σχ. 177). Σε ό,τι αφορά την άποψη ότι ο ουρανός, (του οποίου η πορεία ταυτίζεται κατά τον Τζέτζη µε αυτήν του ήλιου, όπως φαίνεται στα έργα Εις Λυκ. 17.84 – 88 και Αλληγορίες Οδύσσειας Ο 39 – 40), κινείται από αναθυµιάσεις, αυτή επαναλαµβάνεται σε σχόλιο του λογίου στο έργο του Λυκόφρονα (17.58 Perseu\j o( hÀlio/j e)sti ‚kaiì‚ h( o)cuki¿nhtoj tou= ou)ranou= ki¿nhsij ¹Aqhna= de\ o( a)h\r kaiì h( a)naqumi¿asij h( kinou=sa to\n ou)rano/n: e)c a)naqumia/sewn ga\r kineiÍtai) και στις Αλληγορίες Ιλιάδας, 8.178 – 179 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 197). Η παρατήρηση αυτή πάντως φαίνεται να σχετίζεται άµεσα και µε τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, κατά την οποία ο ήλιος είναι ένας κύκλος που συλλέγει θερµές αναθυµιάσεις από τη 195 γη, οι οποίες τον ανυψώνουν στον ουρανό, και ψυχρές από τη θάλασσα, που τον κάνουν να δύει, σε µια διαδικασία που επαναλαµβάνεται απαράλλαχτη σε καθηµερινή βάση και είναι υπεύθυνη για την εναλλαγή ηµέρας και νύχτας (βλ. σχετικά Ηράκλ. Testimonia, 1.72 – 74). Πιθανόν λοιπόν αυτή τη θεωρία να είχε στο νου του ο Τζέτζης, όταν γράφει ότι nonnullis philosophis caelum exhalationibus conflatum esse placuit. 235 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο. Ως προς την καταγωγή του Ουρανού από τον Άκµονα συµφωνούν µε τον Τζέτζη µεταξύ άλλων και ο Καλλίµαχος (Απόσπ. 498), ενώ την ίδια άποψη παρουσιάζει και ο Κορνούτος (2) σηµειώνοντας ότι tine\j de\ tw½n poihtw½n ãAkmonoj eÃfasan au)to\n (τον Ουρανό) ui¸o\n eiånai, to\ aÃkmhton th=j perifora=j au)tou= ai¹nitto/menoi, hÄ prolabo/ntej oÀti aÃfqarto/j e)sti tou=to parista=si dia\ th=j e)tumologi¿aj: kekmhke/nai ga\r le/gomen tou\j teteleuthko/taj. Αντίστοιχα και ο βυζαντινός λόγιος, στηριζόµενος στην ετυµολογική συγγένεια της λέξης )/Akmwn µε το ρήµα κάµνω προχωρά σε αλληγορική ερµηνεία των λεγοµένων του υποστηρίζοντας ότι, όταν χαρακτηρίζει τον Ουρανό ως )/Akmonoj pai=da (natum Acmone), υπαινίσσεται ότι δεν καταβάλλεται από κάµατο. Η ερµηνεία αυτή πάντως σχετίζεται όχι µόνο µε το παραπάνω χωρίο του Κορνούτου αλλά και µε µια προγενέστερη αντίληψη του Μίµνερµου (Απόσπασµα 12) ότι ο Ήλιος ήταν ακούραστος, ο οποίος, σηµειωτέον, κινείται, όπως προειπώθηκε, µαζί µε τον Ουρανό (βλ. Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 79). Τέλος, σχετικά µε το επίθετο e)mpedo/moxqoj, o Τζέτζης δηλώνει στο σχόλιό του ότι το χρησιµοποιεί όχι τόσο µε την έννοια αυτού που µοχθεί αενάως, αλλά µάλλον αυτού που µοχθεί στον ίδιο πάντα χώρο (άλλωστε το πρώτο συνθετικό του επιθέτου, το e)/mpedoj, δηλώνει κυριολεκτικά κάτι που παραµένει σταθερό σε κάποιον τόπο και κατ’ επέκταση κάτι διαρκές ή αιώνιο). Η σηµασία αυτή συνάδει άλλωστε µε την ψευδο – επιστηµονική θεωρία του Ηράκλειτου, που αντιµετωπίζει τον Ήλιο σαν σφαίρα που κινείται σε σταθερή τροχιά γύρω από τη γη, για την οποία έγινε λόγος στο προηγούµενο σχόλιο. Βλ. επίσης και Εις Λυκ. 17.84 – 88 (sfairoeidh\j ga/r e)stin o( ou)rano\j kaiì kineiÍtai a)po\ a)natolw½n e)piì dusma\j sumperife/rwn au)t%½ to\n hÀlion, ouÂper h(li¿ou peridinhqe/ntoj ei¹j to\ u(po\ gh=n h(misfai¿rion gi¿netai nu/c, a)po\ de\ tou= u(po\ qa/lassan kaiì gh=n ei¹j to\ aÃnw a)nadramo/ntoj h(misfai¿rion). 236 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. σχ. 273). Το περιεχόµενό του βασίζεται προφανώς στο µύθο της Τιτανοµαχίας, κατά τον οποίο 196 µετά την επικράτηση του ∆ία έναντι του Κρόνου και των Τιτάνων οι τελευταίοι φυλακίστηκαν στα Τάρταρα, που ταυτίζονταν µε το νότιο σκοτεινό ηµισφαίριο (Ιλ. 8.478 – 481, Ησ. Θεογ. 715 κ.ε.), ενώ κυρίαρχος του άνω ηµισφαιρίου έγινε ο ∆ίας. Η παρατήρηση του λογίου επανεντοπίζεται και σε δύο σχόλια των Αλληγοριών Ιλιάδας, όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 198). 237 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (βλ. και Αλληγορίες Οδύσσειας, Θ 75 κ.ε.). Σύµφωνα µε τη Θεογονία του Ησιόδου (123 – 125), το Χάος γέννησε δύο παιδιά, το Έρεβος και τη Νύκτα, που σµίγοντας µεταξύ τους γέννησαν µε τη σειρά τους την Ηµέρα. Ο Τζέτζης αξιοποιεί τον µύθο αυτό στους στίχους των Τρωικών του, τονίζει ωστόσο ότι όσα υποστηρίζει είναι ποιητική µυθοπλασία και όχι πραγµατικότητα, για την αποφυγή παρανοήσεων. Για την απόκλιση ανάµεσα στη µορφή του στίχου Η 315 όπως εµφανίζεται εδώ και στην αντίστοιχη της έκδοσης Νικήτα, βλ. υπόµν. σχ. 1. 238 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο (βλ. υπόµν. σχ. 14). Η θεωρία κατά την οποία ο αστέρας του Ήλιου τρέφεται από τη θάλασσα, σε αντιδιαστολή µε τη Σελήνη που αντλεί τροφή e)k poti¿mwn u(da/twn αναπτύχθηκε από τον φιλόσοφο Ποσειδώνιο (Απόσπ. 262) σύµφωνα µε τη µαρτυρία του ∆ιογένη του Λαέρτιου στο έργο του Bi/oi kai\ gnw=mai tw=n e)n filosofi/# eu)dokimhsa/ntwn (7.145). Ωστόσο, εκτός από τον Ποσειδώνιο, την άποψη αυτή συµµερίζονταν και άλλοι Στωικοί, όπως ο Ζήνων (Απόσπ. 121) και ο Κλεανθης (Απόσπ. 501), όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 198), ενώ την ίδια θεωρία αναφέρει και ο Πλούταρχος (Peri\ )/Isidoj kai\ ¹Osi¿ridoj, 367E), ωστόσο δεν αναφέρει τα ονόµατά συγκεκριµένων συγγραφέων που την ανέπτυξαν, όπως ακριβώς δεν τους κατονοµάζει και ο Τζέτζης στο σχόλιό του. 239 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για την ορνιθοµαντεία στην Αρχαία Ελλάδα βλ. W. K. Pritchett, The Greek state at war, Part III: Religion, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1979, σελ. 101 – 108, όπου παρατίθενται αποσπάσµατα διαφόρων αρχαίων κειµένων που αναφέρονται σε οιωνούς βασιζόµενους στο πέταγµα ή στις κραυγές πουλιών. 240 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα Hoc loco … notat που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Εκτός από τον βυζαντινό συγγραφέα τους όρους te/qrippon, ke/lhj, a)ph/nh τους διαχωρίζει και ο Ευστάθιος στα σχόλιά του στην Ιλιάδα (Παρ. εις Όµηρ. Ιλ. 4.799), αναφέροντάς 197 τους ως διαφορετικά είδη αγώνα δρόµου, δεν δίνει ωστόσο επιπρόσθετες πληροφορίες για το σηµασιολογικό τους φορτίο, ενώ σε άλλα σηµεία του ίδιου έργου του (3.328 κ.α) αναφέρεται στον κέλητα ως άζευκτο ίππο. Πάντως οι τρεις από τους πέντε ορισµούς που δίνει ο Τζέτζης εδώ δεν συνάδουν απόλυτα µε τους αντίστοιχους του λεξικού των Liddel – Scott – Jones. Πιο συγκεκριµένα σύµφωνα µε αυτό η άµαξα και η απήνη είναι λέξεις συνώνυµες, αν και η πρώτη δεν φαίνεται να ήταν υποχρεωτικό να έλκεται e)k bow=n (αντίθετα µε την άποψη του Τζέτζη) ούτε και η δεύτερη από δύο οπωσδήποτε ηµιόνους. Αντίστοιχα και στην περίπτωση του άρµατος, κατά τους λεξικογράφους, δεν ζεύονταν σε αυτό απαρέκλιτα τέσσερα άλογα. Αντίθετα, σε ό,τι αφορά τους όρους κέλης (άλογο κούρσας) και ξυνωρίς (ζεύγος ζώων ή και οποιωνδήποτε άψυχων αντικειµένων) οι αντίστοιχοι ορισµοί του Τζέτζη και των Liddel – Scott δεν αποκλίνουν µεταξύ τους. Για επιπρόσθετες πηγές που επεξηγούν τους όρους που αναφέρονται στο σχόλιο βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 199. 241 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος µεταφέρει πιστά από την Ιλιάδα τον κατάλογο των δώρων µε τα οποία θα εξαγόραζε ο Πρίαµος το σώµα του Έκτορα. 242 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Τρεις από τις πέντε αναφερόµενες σηµασίες της λέξης τάλαντον (ζύγι που χρησιµοποιείτο σε πλάστιγγες, µονάδα µέτρησης βάρους και χρηµατικό ποσό) δίνονται από τον Ευστάθιο (Παρ. εις Όµηρ. Ιλ., 1.300), ο οποίος µάλιστα συµπληρώνει ότι η αξία του ποικίλλει. Ωστόσο οι ισοδυναµίες του οµηρικού και αττικού τάλαντου που δίνει ο Τζέτζης είναι λανθασµένες, καθώς για το πρώτο δεν υπάρχει κάποια υποδιαίρεση στον Όµηρο, ενώ το αττικό ισοδυναµούσε, ως γνωστόν, µε 6000 δραχµές ή 36000 οβολούς (Sir Charles Warren, The early weights and measures of mankind, Committee of the Palestine exploration fund, London, 1913, σελ. 60), ή µε 6000 στατήρες κατά τον Ευστάθιο (Παρ. εις Όµηρ. Ιλ., 2.673), όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 200), όχι όµως µε δέκα ή εκατό νοµίσµατα, όπως πρεσβεύει ο βυζαντινός λόγιος. Πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι η φράση που φέρεται να έγραψε ο Ιώσηπος και που αντιγράφει κατά δήλωσή του ο Τζέτζης, δεν εµφανίζεται µε τη µορφή αυτή σε κανένα σηµείο από τα σωζόµενα αποσπάσµατα του έργου του, άρα ή ο λόγιος κάνει κάποιο λάθος ή η φράση αντλείται από κείµενο που δεν παραδόθηκε ως σήµερα. 243 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα *Caeterum … in fine.* που αποτελεί προσθήκη του Γάλλου λογίου. Σύµφωνα 198 µε τον Όµηρο, την άµαξα µε την οποία ο Πρίαµος µετέβη ικέτης στον Αχιλλέα την οδηγούσε µεν ο Ιδαίος (24.325), όµως επάνω σε αυτήν επέβαινε και ο Ερµής µεταµφιεσµένος σε νεαρό Μυρµιδόνα, ο οποίος είχε σταλεί από τον Όλυµπο προκειµένου να βοηθήσει τον Τρώα βασιλιά να εισέλθει στο ελληνικό στρατόπεδο χωρίς να γίνει αντιληπτός (24.331 κ.ε.). Ο Τζέτζης ωστόσο αποκρύπτει εντελώς το γεγονός αυτό και κάνει λόγο µόνο για τον ένα από τους δύο συνοδούς του Πριάµου. Αινιγµατική είναι επίσης η πληροφορία του λογίου που αφορά τον τύραννο ∆ιονύσιο τον Α΄, το λογοτεχνικό έργο του οποίου δεν σώθηκε δυστυχώς ως τις µέρες µας και δεν υπάρχουν πληροφορίες, εκτός από εδώ, για το ότι έγραψε τραγωδία που τιτλοφορείτο Ανδροµάχη. Ένα έργο πάντως του οποίου µόνο ο τίτλος µας σώζεται είναι το Έκτορος Λύτρα, το οποίο ο Τζέτζης φαίνεται να ταυτίζει µε την τραγωδία που προαναφέρθηκε (in Tragoedia Andromache, de redemptione Hectoris scribens), και ίσως το περιεχόµενό του να σχετιζόταν µε όσα αναφέρονται στο συγκεκριµένο σχόλιο, ωστόσο µόνο εικασίες µπορούν να γίνουν για το ζήτηµα αυτό. Πάντως σε αυτό το έργο αναφέρεται ο βυζαντινός λόγιος και στις Χιλιάδες (5.180 – 181), αναφέροντας ότι ο ∆ιονύσιος Ei)j lu/tra de\ tou= (/Ektoroj kalou/meno/n ti dra=ma / )Anagnwsqe\n e)ni/khsen pa/ntaj e)n tai=j )Aqh/naij. Το χωρίο τέλος του Αριστοτέλη που προσθέτει ο Moreau στην παρατήρηση του Τζέτζη αναφέρεται στο ευµετάβολο της τύχης, φέρνοντας ως παράδειγµα τον ευτυχισµένο βίο του Πριάµου τα νεανικά του χρόνια, στα οποία τίποτε δεν προµήνυε τη δυστυχία που έµελλε να βιώσει στα γηρατειά του. 244 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το εισαγωγικό τµήµα Et sperato … interpretatur που αποτελεί προσθήκη του Γάλλου λογίου (βλ. σχετικά υπόµν. σχ. 14). Και στις Αλληγορίες Ιλιάδας (17.28 – 34) ο βυζαντινός λόγιος εξηγεί, όπως εδώ, ότι οι Ou)rani/wnej είναι ουσιαστικά η ei¸marme/nh που προέρχεται από τα άστρα του ουρανού, υπονοώντας ότι όπως είναι ποικιλόµορφες οι κινήσεις των ουράνιων σωµάτων, έτσι και η ζωή του ανθρώπου παρουσιάζει απρόβλεπτες µεταβολές, άλλοτε θετικές και άλλοτε αρνητικές. 245 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για το παθητικό σχήµα βλ. Αριστ. Ρητ. 1408a (sunomopaqeiÍ o( a)kou/wn a)eiì t%½ paqhtikw½j le/gonti) και στον Ψευδο – Λογγίνο (Περί Ύψους, 15.2), ενώ για το au)chtiko\n βλ. υπόµν. σχ. 51. 246 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το συγκεκριµένο γενεαλογικό δέντρο του Πριάµου επιβεβαιώνεται, εµπλουτισµένο µε περισσότερες 199 πληροφορίες, από τον Ψευδο – Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 3.138 – 146), ο οποίος όµως διαφοροποιείται από τα εδώ λεγόµενα του Τζέτζη όσον αφορά τις συζύγους του ∆άρδανου, του Εριχθίονα και του Ίλου, καθώς αναφέρει ότι ο πρώτος έσµιξε µε τη Βάτεια, ο δεύτερος µε την Αστυόχη και ο τρίτος µε την Ευρυδίκη. Περιέργως ωστόσο και ο ίδιος ο Τζέτζης δείχνει να αντιφάσκει, καθώς στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (29) ακολουθεί την εκδοχή του Απολλόδωρου, κάνοντας λόγο και για τη Βάτεια και την Αστυόχη ως συζύγους των παραπάνω ηρώων, ενώ στη Θεογονία του (435 – 444 και 447 – 456) επαναλαµβάνει τις ίδιες περίπου πληροφορίες που δίνει εδώ. Όσον αφορά την Ιήλιδα, η ηρωίδα δεν αναφέρεται πουθενά στην αρχαιοελληνική ή τη λατινική λογοτεχνία, κρίνοντας από τα σωζόµενα κείµενα, άρα είτε ο Τζέτζης καινοτοµεί στην περίπτωση αυτή, είτε το όνοµα αποτελεί παραφθορά κάποιου άλλου που συνέβη κατά την αντιγραφή των χειρογράφων (ο Leone δέχεται ως σωστή µορφή του ονόµατος τον επίσης αµαρτύρητο τύπο )Hi+/lida). Τέλος, για τη µητέρα του Πριάµου και σύζυγο του Λαοµέδοντα διατυπώθηκαν διαφορετικές απόψεις από τους αρχαίους συγγραφείς, για τις οποίες βλ. Σχόλια στην Ιλιάδα, 3.250, Εις Λυκ. 18, Ελλάν., Απόσπ. 1a, 4, F.139 και Leone, 1995, ό.π., σελ. 202, ενώ για την απόκλιση ανάµεσα στο στίχο Η 381 όπως εµφανίζεται στην αρχή του σχολίου (Talia Dardaniden) και στην έκδοση Νικήτα (Talia Dardanidem) βλ. υπόµν. σχ. 1. 247 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. σχ. 15 και 411). Για το γενεαλογικό δέντρο του Αχιλλέα, όπως ακριβώς και του Πριάµου, πηγή αποτελεί πάλι η Βιβλιοθήκη του Ψευδο – Απολλόδωρου (3.156 – 8, 3.161, 3.168 – 171), αν και ο συγγραφέας χαρακτηρίζει την Ενδηίδα κόρη του Σκείρωνος, όχι του Χείρωνος και της Χαρικλούς και παρουσιάζει ως µητέρα του Αίαντα την Περίβοια, κόρη ¹Alka/qou tou= Pe/lopoj. Ωστόσο ο Τζέτζης, αν και διαφωνεί µε τον Απολλόδωρο στα δύο σηµεία, συµφωνεί µε τις αντίστοιχες εκδοχές άλλων συγγραφέων. Έτσι ο Χείρων ως πατέρας της Ενδηίδος εµφανίζεται, όπως ειπώθηκε στο σχ. 15, σε απόσπασµα του ιστορικού Φιλοστέφανου (35.2), ενώ κατά τον Πλούταρχο, µητέρα της ηρωίδας υπήρξε η Χαρικλώ. (Θησ. 10.3 – 4). Όσον αφορά την Ερίβοια, αυτή µνηµονεύεται ως µητέρα του Αίαντα από τον Σοφοκλή (Αι. 569) και από τον Πίνδαρο (Ισθµ. 6.45). Τέλος η ∆ωρίς ως µητέρα της Θέτιδος αναφέρεται και αυτή από τον Ψευδο – Απολλόδωρο, όχι όµως στο παραπάνω χωρίο όπου γίνεται λόγος για τους απογόνους του Αιακού, αλλά στην αρχή του έργου του, στο συγκεντρωτικό κατάλογο των Νηρηίδων (1.11). Για τη διαφορά των τύπων Aeaciden 200 (εδώ) και Aeacidem (στην έκδοση Νικήτα) βλ. υπόµν. σχ. 1. Για χωρία των έργων του Τζέτζη που παρουσιάζουν συναφές περιεχόµενο µε το σχόλιο αυτό βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 202. 248 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο ενδέκατο βιβλίο της Αινειάδας (532 κ.ε.) η Άρτεµη, διαβλέποντας τον επερχόµενο θάνατο της αγαπηµένης της Καµίλλας, καλεί τη νύµφη Ώπιν και της παραδίδει ένα βέλος, µε εντολή να σκοτώσει για εκδίκηση όποιον φονεύσει την ηρωίδα. Της αποκαλύπτει ακόµη, προσπαθώντας να αυτό-παρηγορηθεί, ότι θα µεταφέρει τη σωρό της πολεµίστριας από το πεδίο της µάχης, µαζί µε τα όπλα, ispoliata, για να τύχει τουλάχιστον της νενοµισµένης ταφής στην πατρίδα της. Ο Moreau ωστόσο δεν αντιλαµβάνεται ποια είναι η αφηγήτρια των στίχων που παραθέτει και παρουσιάζει τα λόγια της Άρτεµης να έχουν ειπωθεί από την Ώπιν και όχι από τη θεά. Για τη χρήση αστερίσκων στο σχόλιο, βλ. υπόµν. σχ. 2. 249 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο. Η σκληρότητα του Αχιλλέα επιβεβαιώνεται µέσα από διάφορα επεισόδια της Ιλιάδας, εκ των οποίων ενδεικτικά µπορούν να αναφερθούν η πεισµατική άρνησή του να επιστρέψει στις πολεµικές επιχειρήσεις προς βοήθεια των Ελλήνων παρά τις επίµονες παρακλήσεις της πρεσβείας που τον είχε επισκεφθεί (9.307 κ.ε. και 606 κ.ε.), η εκδικητικής φύσης προσευχή του να σκοτωθούν στον πόλεµο όλοι οι Έλληνες και οι Τρώες εκτός από τον ίδιο και τον Πάτροκλο (16.97 – 100), η εξύβριση του πτώµατος του Έκτορα (22.395 – 404 και 24.14 – 18) κ.ά. 250 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο. Το επίθετο e)ri/(g)doupoj χρησιµοποιείται κυρίως ως χαρακτηρισµός του ∆ία στα οµηρικά έπη (π.χ. Ιλ. 5.672 , Οδύσσ. 8.465), ο οποίος, ως γνωστό, θεωρείτο από τους αρχαίους υπεύθυνος για τη συγκέντρωση νεφών στον ουρανό και τη ρίψη κεραυνών. Ο βυζαντινός λόγιος, σε µια πιο χριστιανική προσέγγιση, αποδίδει το επίθετο στα ίδια τα νέφη και όχι στον ειδωλολατρικό θεό. 251 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η θεωρία του λογίου δείχνει να σχετίζεται µε τη φιλοσοφία του Αναξαγόρα, ο οποίος συνέδεε τα νέφη και την υγρασία που εµπεριέχουν µε την πρόκληση ανέµου ή βροχής (βλ. Απόσπ. 19 to\ ga\r perixeo/menon uÀdwr tw½i ne/fei aÃnemon e)poi¿hsen hÄ e)ce/xeen oÃmbron). 252 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η γλωσσική συγγένεια του ονόµατος του Έκτορα µε το επίθετο e)xe/twr υποστηρίζεται και σε σχόλιο της Ιλιάδας (βλ. 24.272) και στο Εις Λυκ. 100, ωστόσο η παρατήρηση του 201 Τζέτζη ότι το ρήµα e)/xw δασύνεται στην Αττική διάλεκτο δεν ισχύει, καθώς µετά την αποβολή του σ στο αρχικό θέµα του ρήµατος σεχ-, η δασεία που έπρεπε να πάρει τη θέση του σ τοποθετούµενη πάνω από το ε χάνεται, καθώς ακολουθεί δασύπνοο σύµφωνο χ, για να διευκολυνθεί µε τον τρόπο αυτό η προφορά, όπως άλλωστε διατύπωσε στον αντίστοιχο νόµο του ο Grassman. Αβάσιµα είναι και τα παραδείγµατα που χρησιµοποιεί ο Τζέτζης για να αποδείξει τη θεωρία του, καθώς στο σύνθετο παράγωγο του ρήµατος a)mfe/xw, το δασύπνοο φ ενυπάρχει στην πρόθεση a)mfi\ και δεν σχετίζεται µε το δεύτερο συνθετικό, ενώ ο τύπος εφίσης δεν σχετίζεται ετυµολογικά µε το e)/xw, άρα η παράθεσή του εδώ προκαλεί ερωτηµατικά. Πάντως και στις Χιλιάδες (11.46) ο βυζαντινός λόγιος υποστηρίζει ότι οι Αττικοί σπανιότατα yilou=si ta\ dase/a, σε αντίθεση µε τους Αιολείς και τους Ίωνες. 253 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. σχ. 19, 53, 85 και 181). Στην επαναδίπλωση αναφέρεται ο ανώνυµος συγγραφέας της Επιτοµής Ρητορικής Τέχνης (3.654.26 – 27), ο οποίος έχει κάπως διαφορετική γνώµη από αυτή του Τζέτζη, ορίζοντάς το σχήµα αυτό ως διπλασιασµό ενός κώλου aÃneu mesembolh/matoj, oiâon to\ tau=ta, tau=ta, ενώ ο βυζαντινός λόγιος δείχνει να το αντιµετωπίζει ως συνώνυµο της επανάληψης, χωρίς τον περιορισµό που θέτει η Επιτοµή. 254 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, που αποτελείται ουσιαστικά από δύο διαφορετικές παρατηρήσεις του λογίου (η πρώτη από το tandem ως το aÃndrej και η δεύτερη από το *Vix ως το erit*), γραµµένες σε ξεχωριστά σηµεία του χειρογράφου. Επειδή όµως αναφέρονται στον ίδιο στίχο (Η 446), τµήµα του οποίου προτάσσεται µάλιστα στην αρχή κάθε παρατήρησης ως τίτλος της, παρουσιάζονται ενοποιηµένες και οι δύο σε ένα σχόλιο στην παρούσα έκδοση. Σηµειωτέον για άλλη µία φορά ότι η µορφή του στίχου 446 που εµφανίζεται στην πρώτη παρατήρηση (tandem tamen et ipse collacrymat) είναι ελαφρά διαφορετική από την αντίστοιχη µορφή µε την οποία εµφανίζεται ο στίχος στην έκδοση Νικήτα (πβ. et tandem vix vi collacrymat ipse), ζήτηµα για το οποίο γίνεται λόγος στο υπόµν. σχ. 1. Επίσης, λόγω του ότι η πρώτη παρατήρηση, παρότι αναφέρεται στον Η 446, είναι καταγεγραµµένη στην προηγούµενη σελίδα από όπου βρίσκεται ο στίχος, ο Γάλλος λόγιος χρησιµοποιεί την παραποµπή ï eo. 202 της σηµερινής έκδοσης. Για τη χρήση του συµβόλου ï στην παραποµπή βλ. υπόµν. σχ. 6. Όσον αφορά αυτό καθαυτό το περιεχόµενο του σχολίου, ο Moreau παραθέτει, αφορµώµενος από την εικόνα του Αχιλλέα που αγωνίζεται να καταπνίξει τα δάκρυά του, τέσσερα παράλληλα κείµενα. Το πρώτο, αντλούµενο από την Αινειάδα, εµφανίζει ως αντίστοιχο του Έλληνα ήρωα τον Αινεία και τη βουβή του λύπη για τον επικείµενο χωρισµό του από τη ∆ιδώ (persentit pectore curas), αν και οι lacrymae inanes στον Βιργιλιανό στίχο δεν είναι του Τρώα αλλά της ∆ιδούς ή της Άννας, που χύνονται χωρίς αποτέλεσµα, αφού δεν µαταιώνουν την απόφαση της αναχώρησης. Το δεύτερο κείµενο είναι µια αρχαιοελληνική παροιµία που λεγόταν, κατά τις πληροφορίες του ∆ιογενιανού (1.9) και του Ζηνόβιου του σοφιστή (1.14), e)piì tw½n sfo/dra pro\j eÃleon r(epo/ntwn, όπως ακριβώς εµφανίζεται ο Πηλείδης στο συγκεκριµένο χωρίο των Τρωικών. Τέλος, τα δύο άλλα κείµενα παρατίθενται, καθώς προσφέρουν ένα νέο ερµηνευτικό πρίσµα µέσα από το οποίο πρέπει να αποκωδικοποιηθεί η συµπεριφορά του Αχιλλέα του στίχου 446. Έτσι, ο Moreau υποστηρίζει ότι το κλάµα του ήρωα δεν θα έπρεπε να εκληφθεί ως απόρροια της προσωπικής του λύπης αλλά µάλλον ως παροδική ένδειξη συµπαθείας προς τα θρηνούντα µέλη της Τρωικής αντιπροσωπείας. Άλλωστε και ο Επίκτητος στο Εγχειρίδιο (16 àOtan klai¿onta iãdvj tina\ e)n pe/nqei κτλ. mh\ oÃknei sumperife/resqai au)t%½, kaÄn ouÀtw tu/xv, kaiì sunepistena/cai: pro/sexe me/ntoi mh\ kaiì eÃswqen stena/cvj) και ο Θέογνις στις Ελεγείες του (1.1217 – 1.1218 Mh/pote pa\r klai¿onta kaqezo/menoi gela/swmen toiÍs' au)tw½n a)gaqoiÍj, Ku/rn', e)piterpo/menoi), τα αποσπάσµατα των οποίων παραθέτει ο Γάλλος λόγιος σε ελεύθερη µετάφραση στα Λατινικά, αποκαλύπτουν µεν ως χρέος ενός αγαθού ανδρός να συµµετέχει εξωτερικά στο πένθος φίλων, χωρίς όµως και να εσωτερικεύσει ή να οικειοποιηθεί τη θλίψη των άλλων, κρατώντας τις απαραίτητες αποστάσεις, όπως άλλωστε πράττει ο ίδιος ο Αχιλλέας. 255 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. H παρατήρησή του λογίου σχετικά µε τη σηµασία της λέξης maritus στους δύο στίχους της Αινειάδας που παραθέτει είναι εύστοχη, καθώς ο όρος υποδηλώνει τον επίδοξο σύζυγο, όχι τον πραγµατικό. Στον πρώτο, αφηγήτρια είναι η Άννα που υπενθυµίζει στη ∆ιδώ ότι κανένας από τους άνδρες που τη διεκδικούσαν για γυναίκα τους δεν κατόρθωσε να απαλύνει τη θλίψη της για το θάνατο του Συκχέα. Στο δεύτερο στίχο η βασίλισσα αναφέρεται στους 203 ίδιους άνδρες ως maritos, τους οποίους περιφρόνησε αρνούµενη να δεχθεί κάποιον από αυτούς ως νόµιµο σύζυγό της, παρά τις επίµονες προσπάθειές τους προς την κατεύθυνση αυτή. 256 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα *Sic Virg. Πάνθο ο Τρώας βασιλιάς, ίσως έδωσε τροφή στον Τζέτζη να υποστηρίξει ότι οι δύο άνδρες συνδέονταν συγγενικά, ή ίσως ο βυζαντινός λόγιος εντόπισε την πληροφορία αυτή σε κάποια άγνωστη πηγή, εντάσσοντάς την στη συνέχεια στο συγκεκριµένο σχόλιο. 261 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για τη Θεανώ βλ. Ιλ. 6.299 – 300, χωρίο το οποίο παραθέτει ο Moreau στο σχ. 389, και Τζ. Θεογονία, 540 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 206). 262 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος αναπαράγει τις πληροφορίες σχετικά µε τη Λαοθόη που αναφέρονται στο οµηρικό κείµενο (Ιλ. 21.85 – 88 και 22.46 – 48) µε µόνη εξαίρεση το τοπωνύµιο Μονίεια, το οποίο δεν µαρτυρείται από κάποιον αρχαίο συγγραφέα. Εντούτοις ο Παυσανίας ο περιηγητής (4.35.1) υποστηρίζει στο έργο του ότι η οµηρική πόλη Πήδασος µετονοµάστηκε αργότερα σε Μοθώνη και πιθανόν η Μονίεια του Τζέτζη να αποτελεί παραφθορά της λέξης αυτής. Όσον αφορά τον Πολύδωρο, ο ίδιος ο βυζαντινός λόγιος αντιφάσκει, καθώς εδώ τον παρουσιάζει ως γιο της Λαοθόης, ενώ στη Θεογονία (405) φαίνεται να γεννήθηκε από την Εκάβη, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Leone (1995, ό.π., σελ. 206). 263 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Κλυτίος φέρεται να ήταν γιος του Λαοµέδοντα (Παυσ. 2.6.6, Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3.146), άρα και αδελφός του Πριάµου. 264 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Στην Οινώνη ως κόρη του Κεβρήνος ποταµού και πρώτη σύζυγο του Πάρη αναφέρονται διάφοροι συγγραφείς όπως ο Ψευδο – Απολλόδωρος (3.154), ο Παρθένιος (4.1), ο Στράβωνας (13.1.33) κ.α. Για την ηρωίδα κάνει επίσης λόγο ο Τζέτζης (Εις Λυκ. 57). Στους παραπάνω συγγραφείς, πλην του Στράβωνα, παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 206). 265 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η πληροφορία που δίνει ο λόγιος επιβεβαιώνεται από τον Ψευδο – Απολλόδωρο (3.147) και επαναδιατυπώνεται στα Σχόλια στον Λυκόφρονα, 224 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 207). 266 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το εισαγωγικό τµήµα (Verticibus … sic adnotat) που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο (βλ. υπόµν. σχ. 14). Στην απόδοση ως τεχνικό όρο αναφέρεται ο Τζέτζης και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (1123) δίνοντας την ίδια σηµασία µε εδώ, ενώ κατά την Επιτοµή Ρητορικής Τέχνης (3.623.20 – 21) η ίδια λέξη υποδηλώνει ένα από τα 205 τέσσερα µέρη που συγκροτούν το προοίµιο ενός πανηγυρικού λόγου. Σε ό,τι αφορά ωστόσο την επαγωγή και την εισφορά, οι όροι αυτοί δεν εµφανίζονται ως συνώνυµα της απόδοσης σε κάποιο σωζόµενο κείµενο της αρχαίας γραµµατείας, ούτε και η εισφορά ειδικά, σχετιζόµενη µε τα ρητορικά προγυµνάσµατα. Η διαφορά, τέλος, επαγωγής και συλλογισµού, µνεία της οποίας γίνεται από το βυζαντινό λόγιο, εξηγείται µε σαφήνεια από τον ανώνυµο συγγραφέα των Προλεγοµένων της τέχνης ρητορικής (6.34.10 – 12), λέγοντας ότι o( me\n sullogismo\j e)k tw½n kaqo/lou ta\ merika\ pistou=tai: h( de\ e)pagwgh\ e)k tw½n merikw½n ta\ kaqo/lou. 267 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, ο οποίος προσθέτει το εµβόλιµο τµήµα *para\ to\ i)dei=n, a videndo*. Σύµφωνα µε το µύθο η Ρέα, µετά τη γέννηση του ∆ία, εµπιστεύτηκε την ανατροφή του βρέφους σε δύο νύµφες, την Αδράστεια και την Ίδη, τις οποίες τοποθέτησε αργότερα ο θεός στον ουρανό ως αστερισµούς, σε ένδειξη ευγνωµοσύνης για την υπηρεσία που προσέφεραν (Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 1.5). Όσον αφορά τα δύο όρη που φέρουν το όνοµα της Ίδης (ένα στην Κρήτη και ένα στην Τροία), για αυτά µιλά ο βυζαντινός λόγιος στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (1300) και ο Στράβων στα Γεωγραφικά του (10.3.20). Για πηγές που ετυµολογούν το όνοµα Ίδη βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 208, ο οποίος παραπέµπει στο )Etumologiko\n Me/ga, 465 – 466 ( ãOroj e)stiìn u(yhlo/n: gi¿netai a)po\ tou= i¹deiÍn: oÀqen e)stiìn aÀpanta qewreiÍn ta\ mh/koqen) και σε µερικά άλλα έργα που συνδέουν το όνοµα του όρους µε το το ρήµα o(rw=. 268 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Αλληγορίες Οδύσσειας Z 98, Ξ 65, Ρ 20 κ.ε.). Πρόκειται για παρετυµολογία και ταυτόχρονα αλληγορική ερµηνεία των ονοµάτων νυµφών από τον βυζαντινό λόγιο, ο οποίος κινείται εδώ στο ίδιο πλαίσιο µε αυτό των σχ. 40 και 257. Οι παρατηρήσεις του πάντως δεν αποτελούν δική του καινοτοµία αλλά εντοπίζονται στο έργο διαφόρων άλλων συγγραφέων, για τους οποίους βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 208. 269 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Γάλλος συγγραφέας ωστόσο προεκτείνει µε τις δικές του παρατηρήσεις το κείµενο που µεταφράζει, καθώς αυτό διακόπτεται απότοµα στον κώδικα Α1 (f. 28r), καταλήγοντας στη φράση o(/qen kai\ e(llh/spontoj e)klh/qh a)po\ (vnde dictus etiam est Hellespontus ab), χωρίς να συνεχίζει µε την εξιστόρηση του µύθου της Έλλης. Το γεγονός ότι το τµήµα * Helle … protenditur * αποτελεί προσθήκη επιβεβαιώνεται άλλωστε και από τη χρήση αστερίσκων που σηµατοδοτούν την αρχή και το τέλος του (βλ. υπόµν. σχ. 206 2). Για την Έλλη και το τραγικό τέλος της ζωής της πηγή αποτελεί η Βιβλιοθήκη του Ψευδο – Απολλόδωρου, που εξιστορεί αναλυτικά το σχετικό µύθο (1.80 – 82), όπως πράττει και ο ίδιος ο Τζέτζης στο σχόλιό του για τον στίχο 1285 της Αλεξάνδρας του Λυκόφρονα (Leone, 1995, ό.π., σελ. 208). 270 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα Caeterum … vocant που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Ο συγγραφέας των Τρωικών αποδίδει αλληγορική σηµασία στα λεγόµενά του, επαναλαµβάνοντας ότι τα ονόµατα θεών που αναφέρει σχετίζονται µε φυσικά φαινόµενα (βλ. σχ. 8, 28), κοµπάζοντας παράλληλα για τη ρητορική του δεινότητα. Ο Moreau από την άλλη σπεύδει να συµπληρώσει ότι στους στίχους 533 – 535 εντοπίζεται το ρητορικό σχήµα της γλυκύτητας, καθώς αποδίδονται χαρακτηριστικά εµψύχων όντων σε άψυχα, όπως ακριβώς επισηµαίνει και ο Ερµογένης επεξηγώντας στο έργο του το σχήµα αυτό (Ιδ. 2.4.126 κ.ε.). 271 Praescius … conuenerint: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. *Locum … astrologorum: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το κείµενο του Γάλλου συγγραφέα αποτελείται ουσιαστικά από µια σειρά από διαφορετικές σηµειώσεις, ακατάστατα καταγεγραµµένες στα φύλλα 54r – 55r (σελ. 107 – 109), οι οποίες ενοποιούνται στο ίδιο σχόλιο εδώ, γιατί στρέφονται γύρω από το ίδιο θέµα. Συγκεκριµένα η πρώτη σηµείωση (*Locum … exurentur*) είναι γραµµένη σε συνεχές κείµενο αµέσως µετά τα λεγόµενα του Τζέτζη, η δεύτερη (In t recentorum … circumuoluitur annum) είναι διασπασµένη σε δύο τµήµατα που καλύπτουν αντίστοιχα την άνω δεξιά και τη µεσαία αριστερή ώα του φύλλου 54v, η τρίτη (Nicetas … cap. θα είναι οίκος του Κρόνου, προφανώς υπό την έννοια ότι εκείνη την περίοδο ο πλανήτης ήταν ούτως ή άλλως αναµενόµενο να περνά κατά την τροχιά της κίνησής του από τον συγκεκριµένο αστερισµό (βλ. σχ. 145). Υπήρχε επιπλέον συσχετισµός στη θεωρία του αστρονόµου ανάµεσα στο χρόνο ζωής του ανθρώπου και το χρόνο που θα συµβεί η κοσµική συντέλεια, συνοδευόµενη µάλιστα magno cum sonitu. ∆υστυχώς όµως το έργο του Μέτωνα δεν σώθηκε ως τις µέρες µας ώστε να γίνουν πιο κατανοητές οι απόψεις του, ούτε και µαρτυρίες άλλων συγγραφέων αναφέρονται στο θέµα αυτό, πλην του βυζαντινού λογίου, που επαναλαµβάνει σε έµµετρο λόγο όσα υποστηρίζει εδώ και στις Χιλιάδες του (10.528 – 535), όπως επισηµαίνει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 209), ενώ στο ίδιο έργο παρακάτω αφιερώνει ολόκληρη την 399η ιστορία του 12ου βιβλίου στον Μέτωνα (12.119 – 291), παρουσιάζοντας διάφορες άλλες πληροφορίες που αφορούν το έργο του. Παίρνοντας στη συνέχεια του σχολίου τη σκυτάλη ο Moreau, συνεχίζει την παρουσίαση εσχατολογικών θεωριών της αρχαιότητας. Παραπέµπει για το λόγο αυτό στους Σιβυλλικούς Χρησµούς, χωρίς ωστόσο να διευκρινίζει ποιο σχετικό χωρίο πρέπει να λάβει υπόψη του ο αναγνώστης, αφήνοντας κενό µετά τη λέξη lib 208 ουρανών και της γης που a)polou=ntai kaiì pa/ntej w¨j i¸ma/tion palaiwqh/sontai (101.27). Στο άλλο, αντλούµενο από τη δεύτερη επιστολή του Αποστόλου Πέτρου που συµπεριλαµβάνεται στην Καινή ∆ιαθήκη, ο συγγραφέας της παροτρύνει τους αναγνώστες να είναι σε εγρήγορση, καθώς είναι άγνωστος ο χρόνος της ∆ευτέρας Παρουσίας του Κυρίου και της τελικής κρίσης, όταν h(/cei de\ h(me/ra kuri¿ou w¨j kle/pthj, e)n v oi¸ ou)ranoiì r(oizhdo\n pareleu/sontai, stoixeiÍa de\ kausou/mena luqh/setai (2.3.10). Στο ίδιο περίπου κλίµα πάντως, χωρίς το χριστιανικό όµως πλαίσιο, κινούνται και διάφοροι άλλοι συγγραφείς. Κάποιοι από αυτούς µάλιστα χρησιµοποίησαν τον όρο annus magnus, ενώ άλλοι την αντίστοιχη έννοια της αποκατάστασης, για να περιγράψουν τη χρονική εκείνη στιγµή που θα λάβει χώρα η παγκόσµια καταστροφή, καθώς όλοι οι πλανήτες κατά την τροχιά τους θα βρεθούν ταυτόχρονα στο ίδιο σηµείο του ουρανού, προκαλώντας το αναπόφευκτο. Από αυτούς που αναφέρονται εδώ, ο Ματέρνος Φίρµικος τοποθετεί το τέλος του κόσµου στα τριακόσιες χιλιάδες χρόνια, όπως φαίνεται στο σχετικό παράθεµα του υποµνήµατος, ενώ ο Σέρβιος, στο σχόλιο που συνοδεύει το στίχο Jnterea magnum sol circumuoluitur annum της Αινειάδας (3.284) και που αντιγράφει, µε κάποιες µικροαλλοιώσεις, εδώ ο Moreau (πρόκειται για το χωρίο et hic … tenere annum), αναφέρει ως πηγή άντλησης πληροφοριών για τον περιβόητο «µεγάλο χρόνο» τον Κικέρωνα, τον Μέτωνα, τον Εύδοξο και τον Πτολεµαίο. Από αυτούς ο Κικέρωνας πιθανόν εθιξε το ζήτηµα στον Ορτήνσιο, αν βασιστούµε στα λεγόµενα του Σέρβιου καθώς ο διάλογος δεν σώθηκε, ενώ στο De natura deorum, κάνει λόγο για τον magnum annum χωρίς να περιορίζει την εµφάνισή του στα 3000 χρόνια, όπως λανθασµένα πληροφορεί ο σχολιαστής του Βιργιλίου. O Μέτωνας και ο Εύδοξος φαίνεται να διατύπωσαν δική τους θεωρία, η οποία δυστυχώς είναι παντελώς άγνωστη από άλλες πηγές, ενώ όσον αφορά τον Πτολεµαίο, υπάρχει ασάφεια σε ποιόν ακριβώς συγγραφέα αναφέρεται ο Σέρβιος: Έτσι εάν υπονοεί τον Κλαύδιο Πτολεµαίο, τότε σύµφωνα µε τον τελευταίο ο magnus annus συµπληρώνεται σε 36.000 χρόνια (βλ. Bettina Helena Holstein, A commentary on the The Predestinatione et prescientia, paradiso et inferno by Giles of Rome on the Basis of MS Cambrai BM 487 (∆ιδακτορική ∆ιατριβή), Berlin 2007, σελ. 60), ενώ αν αναφέρεται στο λιγότερο δηµοφιλές έργο του Πτολεµαίου του Γνωστικού, τότε η αποκατάσταση θα συµβεί διαµέσου της φωτιάς, χωρίς να ορίζεται ο ακριβής χρόνος της (Edward Moore, Origen of Alexandria and St. Maximus the Confessor: Analysis 209 and Critical Evaluation of Their Eschatological Doctrines, Universal Publishers, 2005, σελ. 30). Εκτός των όσων αναφέρει ο σχολιαστής του Βιργιλίου, ο Γάλλος λόγιος παραπέµπει επιρόσθετα στο Θησαυρό του Νικήτα Χωνιάτη, που κάνοντας λόγο για την κοσµική αποκατάσταση, αναφέρει χαρακτηριστικά πως αυτή exactis ter mille ducentis supra centes et septuagesies quinquies dena annorum peragitur, οπότε και κατά τον συγγραφέα synodus quaedam conuentusque stellarum omnium ad tricesimam Cancri mansionem, siue Leonis primam celebratur, ενώ λίγο µετά generali diluuio mundus diruitur. Το ελληνικό κείµενο του Θησαυρού βέβαια παραµένει ως σήµερα ανέκδοτο, µε αποτέλεσµα το περιεχόµενό του να µας είναι γνωστό µόνο µέσω της λατινικής µετάφρασης που ετοίµασε ο Moreau (για αυτό και παρατίθεται εδώ το απόσπασµα του Θησαυρού µόνο στη λατινική εκδοχή του). Περιέργως ωστόσο, ένα απόσπασµα εκδοθέντος ελληνικού κειµένου, που ταυτίζεται σε επίπεδο περιεχοµένου µε το λατινικό που προαναφέρθηκε, εντοπίζεται στον Μ. Ψελλό (Βλ. De omnifaria doctrina, 161 h( de\ kosmikh\ a)pokata/stasij gi/netai di' e)tw=n muria/dwn roe / pro\j ,g kai\ » /˙ kai/ to/te gi/netai su/nodoj pa/ntwn tw=n a)ste/rwn kata\ th\n l / moi=ran tou= karki/nou h)/ th\n prw/thn moi=ran tou= le/ontoj˙ kai\ thnikau=ta gi/netai o( pantelh/j tou= ko/smou kataklusmo/j) γεγονός που υποδηλώνει ότι ο Χωνιάτης υπήρξε µάλλον λογοκλόπος και ότι οι αστρονοµικές παρατηρήσεις του δεν ανήκουν στον ίδιο αλλά αποτελούν προϊόν του προκατόχου του. Ο Οβίδιος τέλος, στον οποίο γίνεται παραποµπή αµέσως µετά, επηρεασµένος από τη διδασκαλία του Ηράκλειτου για τη συνεχή καταστροφή και αναγέννηση του κόσµου µέσω της εκπύρωσης που συµβαίνει kaq' ei¸marme/nhn, επιβεβαιώνει και αυτός στις Μεταµορφώσεις του την επερχόµενη συντέλεια, βάζοντας τον ίδιο τον ∆ία να φέρνει στη θύµησή του µε δέος εκείνη την ηµέρα, την οποία η µανιώδης πυρκαγιά θα τυλίξει τα πάντα (1.256 – 258 Esse quoque in fatis reminiscitur, adfore tempus, / quo mare, quo tellus correptaque regia caeli / ardeat et mundi moles obsessa laboret). Το σχόλιο κλείνει µε τρία ακόµη παράλληλα κείµενα, τα οποία αποµακρύνονται από την εσχατολογική θεµατολογία των προηγούµενων αλλά σχετίζονται µε το έργο του Μέτωνα, για τον οποίο ήδη έγινε δύο φορές λόγος. Στο πρώτο κείµενο ο Νικήτας Χωνιάτης, προκειµένου να στηλιτεύσει τη συµπεριφορά του αυτοκράτορα Αλεξίου του 5ου, του ονοµαζόµενου και Μουρτζούφλου, αναφέρει ότι εκτός των άλλων ελαττωµάτων του, ανέβαλε «για τους αιώνες του Μετέωνα», επ’ αόριστον δηλαδή, να ανταποδώσει µε κάποια αγαθοεργία τους ευεργέτες του. Η 210 παροιµιώδης αυτή φράση, το νόηµα της οποίας επεξηγείται µέσα από το δεύτερο κείµενο, το σχόλιο του Hieronumous Wolf στο έργο του Χωνιάτη, στηρίζεται στη θεωρία του Έλληνα αστρονόµου που υπήρξε ευρετής του Μετωνικού κύκλου, µιας περιόδου 19 ετών στην οποία υπολόγισε ότι ενυπάρχουν 235 συνοδικοί µήνες και πιθανότατα, επειδή η επονοµαζόµενη αυτή e)nneadekaethri\j ήταν µάλλον µακρά στη συνείδηση των αρχαίων, δόθηκε το έναυσµα για τη δηµιουργία της παροιµίας (βλ. και F. Miller, A. Vandome, McBrewster John, Metonic Cycle, VDM Publishing, 2010). Τέλος, στο τρίτο παράλληλο χωρίο, ο Columella δηλώνει ότι τοποθετώντας τις Καλένδες του Ιανουαρίου in octaua parte Capricorni (9.14.12) ακολουθεί τους σχετικούς αστρονοµικούς υπολογισµούς του Μέτωνα και του Εύδοξου, θεωρώντας τα χρονολογικά τους συστήµατα καταλληλότερα για τις ανάγκες του De re rustica. Ο Moreau παραθέτει τη ρήση του Ρωµαίου συγγραφέα για να δείξει τη µακρόχρονη επίδραση που άσκησε το έργο των δύο αυτών Ελλήνων, για τον ένα εκ των οποίων µιλά µε ιδιαίτερα κολακευτικά λόγια ο Τζέτζης στην έναρξη του σχολίου του. 272 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Ηρακλείδης ο Ποντικός, ερµηνεύοντας αλληγορικά τους οµηρικούς στίχους 20.67 – 73 της Ιλιάδας, όπου εικονίζονται οι Ολύµπιοι θεοί να παρατάσσονται για να συµµετάσχουν στη µάχη Ελλήνων και Τρώων, αναφέρει ότι κάποιοι συγγραφείς θεώρησαν ότι στο χωρίο αυτό ο Όµηρος υπαινίσσεται τη σύνοδο των επτά πλανητών του ουρανού και την παντελή φθορά που αυτή θα προκαλέσει. Ο Ηρακλείδης ωστόσο θεωρεί πως η παραπάνω αλληγορική ερµηνεία δεν µπορεί να θεωρηθεί απαραίτητα αληθής αλλά µάλλον πιθανή και αντιπροτείνει τη δική του ερµηνευτική προσέγγιση, κατά την οποία οι θεοί που παρατάσσονται ο ένας απέναντι στον άλλο αποτελούν αλληγορίες αντίρροπων δυνάµεων (π.χ. η Αθηνά – φρόνηση αντιτίθεται στον Άρη που αντιπροσωπεύει την αφροσύνη κ.ο.κ.). Ο Moreau παραθέτει το χωρίο του Ηρακλείδη µε αφορµή το στίχο του Τζέτζη Η 540 (Cum septem Diui Saturnia tecta subibunt), για να δείξει έµµεσα ότι ο βυζαντινός λόγιος υπονοεί κι αυτός µε την έκφρασή του τη σύνοδο των επτά πλανητών, επηρεαζόµενος από το οµηρικό κείµενο, µια προσέγγιση που παραθέτει στο έργο του ο Ηρακλείδης χωρίς ωστόσο να την υιοθετεί, όπως προειπώθηκε. 273 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο και το οποίο αποτελεί ουσιαστικά επανάληψη του σχ. 236. 274 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο στίχο της Αινειάδας, που προέρχεται από το 5ο και όχι το 9ο βιβλίο, όπως λανθασµένα παραπέµπει ο Γάλλος λόγιος, ο Αινείας, αφού καλεί τους συντρόφους του να κάνουν θυσίες προς τιµή του 211 νεκρού Αγχίση που είχε πεθάνει ένα χρόνο πριν, ανακοινώνει την πρόθεσή του να οργανώσει νεκρικούς αγώνες µετά την πάροδο 9 ηµερών, κρατώντας έτσι το καθιερωµένο έθιµο που όριζε εννιαήµερη την απαιτούµενη διάρκεια των εκδηλώσεων, προς τιµήν του νεκρού. Η ισχύς του εθίµου επιβεβαιώνεται και από τον Οράτιο, τον οποίο παραθέτει ο Σέρβιος, όχι ο Moreau, σχολιάζοντας τον Βιργιλιανό στίχο. 275 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο και περιλαµβάνει δύο επιτύµβια επιγράµµατα του Έκτορα, η πατρότητα των οποίων αποδίδεται στον r Αριστοτέλη. Το πρώτο επιτάφιο (f. 28 àEktori to/nde ta/fon Pri¿amoj me/gaj e)cete/lessen, / )Oxqo\n u(pe\r gai¿hj, mnh=m' e)pigignome/noij) µεταφράζεται από τα Ελληνικά στα Λατινικά µε αρκετά ελεύθερο τρόπο, κατά τη συνήθεια του Moreau, αφού αφαιρείται από το πρωτότυπο ο επιθετικός προσδιορισµός me/gaj, όπως και η φράση o)xqo\n u(pe\r gai¿hj, ενώ η βραχυλογία mnh=m' e)pigignome/noij αναπτύσσεται στο λατινικό κείµενο µε αναφορική τελική πρόταση που αποδίδει το ίδιο περίπου νόηµα. Αντίστοιχα, κάποιες µικροαλλαγές κατά τη µεταφορά του από τα Ελληνικά r στα Λατινικά µπορούν να ανιχτευτούν και στο δεύτερο επίγραµµα (f. 28 àEktori to/nde me/gan Boiw¯tioi aÃndrej eÃteucan, / Tu/mbon u(pe\r gai¿hj, sh=m' e)pigignome/noij), καθώς το επίθετο me/gan που προσδιόριζε τον τύµβον αποδίδεται πλέον ως χαρακτηρισµός στον Έκτορα, οι Βοιώτιοι µεταφράζονται µε το περιληπτικό ουσιαστικό Boeotia, στο οποίο προστίθεται ο προσδιορισµός diues χωρίς να υπάρχει στο πρωτότυπο κείµενο, ενώ για τη φράση sh=m' e)pigignome/noij ισχύει ό,τι ειπώθηκε για το προηγούµενο επιτάφιο. Όσον αφορά το µύθο για τη µεταφορά των οστών του Έκτορα από την Τροία, ο ίδιος ο Τζέτζης αναφέρει στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (1194, 1204 και 1208) ότι, επειδή είχε ενσκήψει λοιµός στην Ελλάδα, ο Απόλλωνας χρησµοδοτώντας υπέδειξε για τη θεραπεία της νόσου να µεταφερθούν τα οστά του ήρωα σε πόλη που δεν µετείχε της εκστρατείας. Επειδή η µόνη που πληρούσε την προϋπόθεση αυτή ήταν η Βοιωτική Θήβα, γι’ αυτό και ελήφθη η απόφαση να τοποθετούν τελικά εκεί, e)piì th\n Oi¹dipodei¿an krh/nhn kaloume/nhn, όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Τζέτζης, οπότε και επήλθε η επιθυµητή λύση του προβλήµατος. Ο ίδιος µύθος, ελαφρά παραλλαγµένος, διασώζεται επίσης στο απόσπασµα 6 του έργου του Αριστόδηµου, στα Βοιωτικά του Παυσανία του περιηγητή (9.18.5) κ.α (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 209). 276 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, που εύστοχα παραθέτει 212 αποσπάσµατα τεσσάρων έργων, κοινό στοιχείο των οποίων είναι η αντίθεση που εδραιώνεται ανάµεσα στο µεγενθυµένο ουσιαστικό (ingentem Aenean, maxima terra, ingentes animos, magnum decus) και στο στενό χώρο που αυτό περιορίζεται (angusti tecti, exiguam sedem, angusto pectore, paruae urbis), όπως ακριβώς ο πελώριος Έκτορας εικονίζεται να χωρά angusto sepulcro στον αντίστοιχο στίχο του De bello Troiano. 277 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. 278 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Σχετικά µε την παρατήρηση αυτή περί χρονολόγησης του έργου βλ. ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 283 – 284, όπου επισηµαίνεται ότι υπάρχει αντίφαση ανάµεσα στην ηµεροµηνία αποπεράτωσης των Οµηρικών που αναφέρει εδώ ο λόγιος (5 Cal. ναυαγούς, ενώ ο R. G. Austin στον υποµνηµατισµό του σχετικού χωρίου προτείνει την απόδοση του ρήµατος µε το αγγλικό expect, «να περιµένετε» (βλ. R. G. Austin (εκδ.), P. Vergili Maronis Aeneidos Liber Primus, with a commentary by R. G. Austin, Clarendon Press, Oxford 1971 και R. G. Austin (εκδ.), Βεργιλίου: Αινειάδος Βιβλίο Ι, Μετάφραση – Επιµέλεια Λ. Τροµάρας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001). Αντίθετα στον δεύτερο στίχο που παρατίθεται (4.419) στο σχόλιο, το sperare θα µπορούσε να αντιστοιχεί νοηµατικά στο timere, αφού η ∆ιδώ εκφράζει το φόβο για την οδύνη που θα της προκαλούσε η ενδεχόµενη αναχώρηση του Αινεία από την Καρχηδόνα, αν και ο Austin αποδίδει εδώ το ρήµα µε το πιο ουδέτερο αγγλικό ρήµα foresee, δηλαδή «προβλέπω» (βλ. R. G. Austin (εκδ.), P. Vergili Maronis Aeneidos Liber Quartus, Edited with a commentary by R. G. Austin, Clarendon Press, Oxford 1982), ενώ ο Glare παραπέµπει στον ίδιο στίχο της Αινειάδας, υποστηρίζοντας ότι το spero στα συγκεκριµένα συµφραζόµενα ερµηνεύεται µε τα αγγλικά ρήµατα anticipate ή apprehend (δηλαδή «προβλέπω» ή «αντιλαµβάνοµαι – φοβάµαι επερχόµενο κακό»). Από τα δύο λοιπόν παραδείγµατα στίχων που επιστρατεύει ο Moreau για να δικαιολογήσει την επιλογή του να χρησιµοποιήσει το ρήµα sperent ως αντίστοιχου του timeant στο στίχο ΡΗ 5, περισσότερο εύστοχο είναι το δεύτερο και όχι τόσο το πρώτο. Για την απόκλιση στη µορφή του στίχου ΡΗ 5, όπως αυτός εµφανίζεται στην αρχή του σχολίου και στην έκδοση Νικήτα, βλ. υπόµν. σχ. 1. 281 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος εννοεί ότι η Πενθεσίλεια αφίχθη στο Ίλιον τρεις µέρες µετά από την ολοκλήρωση της ταφής του Έκτορα (στο αντίστοιχο ελληνικό κείµενο στον κώδικα Α1, f. 56r-v, γράφει χαρακτηριστικά tri/th h(me/ra a)po\ th=j (/Ektoroj teleuth=j) και όχι την ηµέρα θανάτου του, µετά την οποία το πτώµα του νεκρού ήρωα κρατήθηκε ως γνωστό για ένα δωδεκαήµερο στη σκηνή του Αχιλλέα πριν εξαγοραστεί από τον Πρίαµο για να ταφεί (Ιλ. 24.31), και είναι άλλωστε φανερό από το κείµενο των Τρωικών (ΡΗ 5 κ.ε.) ότι η Αµαζόνα µπήκε στην πόλη αφού είχε τελειώσει η θλιβερή διαδικασία. Άλλωστε η λέξη τελευτή σηµαίνει και αποπεράτωση µιας πράξης και όχι αποκλειστικά τον θάνατο. Ο Γάλλος λόγιος ωστόσο, µεταφράζοντας τη λέξη µε το ουσιαστικό mors αφήνει να εννοηθεί ότι η Πενθεσίλεια έφτασε ένα τριήµερο µετά το θάνατο του Έκτορα από τον Αχιλλέα, όχι συγκεκριµένα την ταφή του. 282 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η παρουσία των Αµαζόνων στον ποταµό Θερµώδοντα επιβεβαιώνεται από διάφορους συγγραφείς 214 (Ηρόδ. 4.110, ∆ιόδ. Σικ. 2.45.1, Περ. Ευξ. 29, Στράβ. 1.3.7, Ψευδο – Απολλόδωρος 2.98 κ.α.) και από τον ίδιο τον Τζέτζη (σχ. 14. 21, 22, Εις Λυκ. 646). 283 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για την καταγωγή της Πενθεσίλειας βλ. Λυκ. 997 (και στο αντίστοιχο σχόλιο του Τζέτζη), Hyg. Fab. 30 και 112, Serv. A. 1.491 κ.α. 284 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. H αντίφαση που επισηµαίνεται εδώ από τον Γάλλο λόγιο αφορά αφενός τους στίχους PH 11 – 12, όπου αναφέρεται ότι η Πενθεσίλεια συνοδευόταν στην Τροία από δώδεκα κοπέλες (Illa quidem tum bissenis comitata puellis / Venerat ad Troiam) και αφετέρου το χωρίο των PH 209 – 216, στο οποίο κατονοµάζονται δεκαεννιά Αµαζόνες, οι οποίες φονεύτηκαν στον πόλεµο της Τροίας. Η αντίφαση αυτή εξηγείται στο σχ. 325 (όπου παραπέµπει τον αναγνώστη του ο Moreau µε τη φράση in scholio), στο οποίο ο Τζέτζης απορρίπτει την εκδοχή του Κόιντου σχετικά µε τον αριθµό των δώδεκα Αµαζόνων που πήραν µέρος στον πόλεµο και υποστηρίζει πως ήταν περισσότερες. Σχετικά µε την απόκλιση ως προς την αρίθµηση των στίχων του ποιητικού κειµένου µεταξύ Moreau και ∆. Νικήτα (ο λόγιος παραπέµπει στο σχόλιο του στίχου ΡΗ 215, ενώ αυτό αναφέρεται στον ΡΗ 217 της σύγχρονης έκδοσης), βλ. υπόµν. σχ. 1. 285 Quinto si credimus … intelligit: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο. *Quinto … intelligitur: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος παραπέµπει τον αναγνώστη στα Μεθοµηρικά του Κόιντου Σµυρναίου, κατά τον οποίο η Πενθεσίλεια κατέφυγε στην Τροία συνοδευόµενη, όπως ειπώθηκε, από 12 Αµαζόνες, για να απαλλαγεί από τις τύψεις και την κατακραυγή για το φόνο της αδερφής της Ιππολύτης, την οποία σκότωσε άθελά της στο κυνήγι. Επειδή αυτή η εκδοχή του µύθου, όπως παρουσιάζεται από τον Κόιντο, επηρέασε και τον Βιργίλιο, όπως φαίνεται στο στίχο 1.491 της Αινειάδας, ο Moreau έκρινε απαραίτητο να τοποθετήσει εµβόλιµα εδώ και µια σχετική παρατήρηση του Σέρβιου, ο οποίος έµµεσα σχολιάζει την επίδραση των Μεθοµηρικών στο συγκεκριµένο στίχο του Bιργιλιανού έπους (Α. 1.491). 286 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα *et bene … historiographi* που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο (για τους αστερίσκους βλ. υπόµν. σχ. 2). Ο Τζέτζης παρερµηνεύει για δεύτερη φορά το απόσπασµα του Ηροδότου, στο οποίο γίνεται λόγος για τις Αµαζόνες (4.110 κ.ε.), αποδίδοντας λανθασµένα στον ιστοριογράφο την πληροφορία ότι οι γυναίκες πολεµίστριες ήρθαν στην Τροία µε απώτερο σκοπό να βρουν σύζυγο (αναλυτικότερα 215 για την παρανόηση βλ. υπόµν. σχ. 22). Το ίδιο ισχύει και για τον Λυσία και τον Ελλάνικο που αναφέρονται στον ίδιο στίχο (PH 16), κανένας από τους οποίους δεν κάνει λόγο ούτε για κάποια συγκεκριµένη εκστρατεία των Αµαζόνων στο Ίλιον ούτε για την επιθυµία να παντρευτούν. Ο Ελλάνικος απλά µιλά για τις µετακινήσεις τους λόγω παγώµατος του Βοσπόρου, όπως προειπώθηκε στο σχ. 22, ενώ ο ρήτορας αναφέρει στον Επιτάφιο (2.5.2 – 5) ότι οι Αµαζόνες επιτέθηκαν στην Αθήνα, όχι στην Τροία, pollh=j do/chj kaiì mega/lhj e)lpi¿doj xa/rin paralabou=sai ta\ maximw¯tata tw½n e)qnw½n και αυτό ίσως είναι το χωρίο που παρανοεί ο Τζέτζης (βλ. σχετικά και στον Leone, 1984, ό.π., σελ. 394 – 5). Το σχόλιο πάντως εµπλουτίζεται µε την προσθήκη του Γάλλου λογίου, ο οποίος, µε αφορµή την αναφορά του βυζαντινού συγγραφέα στον Λυσία, τον Ελλάνικο και τον Ηρόδοτο ως a)gauou\j (bene disertis) στον στίχο 16, επιδοκιµάζει την αξιολογική κρίση του, εκφράζοντας και το δικό του θαυµασµό του για τους συγκεκριµένους Έλληνες λογοτέχνες. 287 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα *quid … intelligatur?* που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Ο Ιωάννης, ο Πατριάρχης Αντιοχείας, δεν υπήρξε δηµιουργός του µύθου κατά τον οποίο ο Έκτορας κάλεσε την Πενθεσίλεια στην Τροία (κρίνοντας τουλάχιστον από τα σωζόµενα αποσπάσµατα του έργου του), αλλά αναφέρει βραχυλογικά τη σχετική εκδοχή που ακολούθησε ο ∆ίκτυς (Fhsiì de\ (o ∆ίκτυς) kaiì oÀti àEktori ei¹j u(pa/nthsin Penqesilei¿aj th=j ¹Amazo/noj e)cerxome/n% nukto\j e)piqe/menoj ¹Axilleu\j au)to/n te kaiì tou\j su\n au)t%½ a)pe/kteinen). Ο τελευταίος διηγείται πράγµατι στο έργο του ότι ο Έκτορας είχε βγει από την πόλη για να προϋπαντήσει την Αµαζόνα, αναφέρει όµως ότι η τελευταία είχε έρθει προς βοήθεια των Τρώων είτε για να κερδίσει χρήµατα είτε παρασυρµένη από την επιθυµία της για πόλεµο, και όχι επειδή είχε δεχθεί κάποια πρόσκληση (3.15 quae regina Amazonum, incertum pretio, an bellandi cupidine, auxiliatum Priamo adventarat). O Leone πάντως (1984, ό.π., σελ. 381 και 1995, ό.π., σελ. 211) αντιπροτείνει ως πηγή του µύθου τη Χρονογραφία του Ιωάννη Μαλάλα (125), όπου και αναφέρεται ότι η Αµαζόνα έφτασε στην Τροία, όταν όµως έµαθε για το θάνατο του Έκτορα, u(postre/fein h)pei¿geto. Ο ιστορικός υπονοοεί εποµένως ότι η πρόσκληση του πρώτου των Τρώων έφερε την Πενθεσίλεια στο Ίλιον, εφόσον ωστόσο και ο Ιωάννης Αντιοχεύς παραδίδει την εκδοχή αυτή, δεν υπάρχει λόγος να θεωρηθεί ότι ο Τζέτζης είχε απαραίτητα στο νου τον Μαλάλα στο σηµείο αυτό. Όσον αφορά τον ∆έκτην (Decten), δεν υπάρχει κανένας συγγραφέας που να φέρει αυτό το 216 όνοµα. Πιθανότατα λοιπόν ο Τζέτζης ήθελε να αναφερθεί στον ∆ίκτυ, που µαζί µε τον Ιωάννη Αντιοχείας αναφέρονται στην έλευση της Πενθεσίλειας στην Τροία, όταν ακόµη ζούσε ο Έκτορας, ωστόσο είτε κατέγραψε λανθασµένα το όνοµα του συγγραφέα, είτε πρόκειται για λάθος που δηµιουργήθηκε κατά την αντιγραφή των χειρογράφων. Πάντως ο βυζαντινός λόγιος παραποιεί τις πληροφορίες των συγγραφέων στους οποίους παραπέµπει, ενώ ο Moreau παρεµβαίνει στο σχόλιο, προτείνοντας ορθά αντί του άγνωστου ∆έκτη να αναζητηθεί ο µύθος στο έργο του ∆ίκτυος. Σηµειωτέον ότι το όνοµα του τελευταίου είναι αυτό που εµφανίζεται και στο κείµενο της έκδοσης Leone (1995, ό.π., σελ. 211). Για το ζήτηµα βλ. και στο υπόµν. σχ. 195. 288 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Κόιντος, όπως ειπώθηκε, επιβεβαιώνει την άφιξη της Πενθεσίλειας, δεν αναφέρει ωστόσο ότι τη συνόδευαν Σκύθες πολεµιστές, όπως πρεσβεύει ο Τζέτζης στο στίχους 28 – 30, παρά µόνο οι δώδεκα συµπολεµίστριες. Βλ. και σχ. 285. 289 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Οι δύο στίχοι που εµπεριέχει δεν παρατίθενται από τον Moreau ως χωρίο της Αινειάδας, αλλά πρόκειται για δικούς του στίχους, που συνθέτει µε βάση την Αινειάδα (8.606 – 607 huc pater Aeneas et bello lecta iuuentus / succedunt, fessique et equos et corpora curant) και τους οποίους πιθανότατα προόριζε για τη θέση των PH 36 – 38, οι οποίοι είναι µάλιστα σβησµένοι µε γραµµές στον κώδικα Α2 (f. 58r = p. 113). H θέση αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι υπάρχει αρκετή απόκλιση των παραπάνω στίχων από το κείµενο του Βιργιλίου όσο και από την αντικατάσταση του pater Aeneas από τo Illa (= Penthesilaea). 290 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το δεύτερο ηµιστίχιο του ΡΗ 39 και ολόκληρος ο ΡΗ 40 µεταφέρονται αυτούσιοι από την Αινειάδα. Βλ. υπόµν. σχ. 35 και 36. 291 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η παρατήρηση του βυζαντινού λογίου σχετίζεται λογικά µε όσα υποστήριξε ο ίδιος στο σχ. 144, όπου διατυπώνει την άποψη ότι ο τετράγωνος αστρικός σχηµατισµός Κρόνου – Άρη και των αστερισµών Καρκίνου και Ζυγού λειτουργεί εχθρικά προς όποιον θέλει να διακριθεί σε πολεµικές επιχειρήσεις. Έτσι και στην περίπτωση του Πάνδαρου και της Πενθεσίλειας η δυσοίωνη αυτή θέση των άστρων στάθηκε υπεύθυνη για την πολεµική τους αποτυχία. Ωστόσο µε τη µορφή που έχει το συγκεκριµένο σχόλιο ο Τζέτζης φαίνεται να αναφέρει ότι ο Κρόνος σχηµατίζει τετράγωνο όχι ακριβώς σε σχέση µε τον Άρη αλλά σε σχέση µε τον αέρα, πληροφορία που εγείρει ερωτηµατικά 217 σχετικά µε το πώς µπορεί να νοείται ένα τέτοιο σχήµα. Το πρόβληµα εντείνεται µάλιστα από το γεγονός ότι, ενώ ο Τζέτζης φέρεται να έχει γράψει στο ελληνικό του κείµενο Kro/noj o( a)sth\r. e)k tetragw/nou ga\r sxh/matoj suni/statai ble/pwn to/n a)/rea, ωστόσο ο Moreau, αντιγράφοντας το κείµενο αυτό από κάποιο χειρόγραφο στον κώδικα Α1, αλλάζει την τελευταία λέξη σε a)e/ra, δηλώνoντας τη διόρθωση µε σηµείωσή του στη δεξιά ώα του αυτόγραφού του (Α1, f. 29r). Για ποιο λόγο επενέβη στο ελληνικό κείµενο ο Γάλλος λόγιος δεν είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε, πάντως λογικότερο είναι να δεχθούµε τον τύπο a)/rea, ο οποίος εµφανίζεται άλλωστε και στο αντίστοιχο κείµενο της έκδοσης Leone, ώστε το περιεχόµενο του σχολίου να συµφωνεί µε αυτό του 144ου, απορρίπτοντας τη διόρθωση του Moreau ο οποίος τη µετέφερε και στη λατινική µετάφραση, γράφοντας vt aerem quadrangulari figura conspiciat αντί του ορθοτέρου vt Martem quadrangulari figura conspiciat. 292 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο, ο οποίος προτάσσει ως εισαγωγή στα λεγόµενα του λογίου το τµήµα Atque … moneat (βλ. υπόµν. σχ. 14) και επιπλέον προσθέτει την εµβόλιµη παρατήρηση *quas Galli gardiam et bataillam vocant* στο παράθεµα του Αρριανού και Αιλιανού που παρουσιάζει ο Τζέτζης. Στο εισαγωγικό τµήµα του σχολίου ο Γάλλος συγγραφέας δικαιολογεί τη µεταφραστική επιλογή του να αποδώσει τον όρο sidh/reon (e(/rkoj) µε το λατινικό laeuo (cornu), παρά το γεγονός ότι µεταβάλλεται το νόηµα του ελληνικού πρωτότυπου στο οποίο µε το σιδήρεον τονίζεται η ισχύς του κέρατος και όχι η θέση του, ενώ στη δεύτερη παρατήρησή παρέχει τους αντίστοιχους γαλλικούς όρους για τις δύο υποδιαιρέσεις του στρατού, την u(phretikh/n te kai\ ma/ximon, για την καλύτερη κατανόηση του παραθέµατος από τους αναγνώστες. Όσον αφορά το περιεχόµενο του παράλληλου κειµένου, ο Τζέτζης δεν µεταφέρει αυτολεξεί αλλά σε πλάγιο λόγο τις πληροφορίες του Αιλιανού και του Αρριανού σχετικά µε τα µέρη στα οποία χωρίζεται ένας στρατός, παραλείποντας κάποιες λεπτοµέρειες και προσθέτοντας δικά του στοιχεία: έτσι ο Αιλιανός δεν αναφέρει τον όρο u(phretikon, το οποίο ονοµάζει aÃmaxon ούτε χρησιµοποιεί τους όρους fraktoi\ και a/)fraktoi αλλά χωρίζει την ιππική δύναµη σε kata/frakton και ou) kata/frakton, χωρίς να εξηγεί τον δεύτερο όρο, όπως κάνει ο βυζαντινός λόγιος. ∆ιαιρεί επίσης το πεζικό σε ψιλούς, που µπορούν να πολεµούν µε τόξο ή σφενδόνη, σε πελταστάς (και όχι παλαιστάς) και o(pli/taj, που φέρουν βαρύ οπλισµό, δεν αναφέρει τίποτα ωστόσο για eu)/zw/nouj, e)pilwrikia και lwri/kia. Αντίστοιχα ο Αρριανός χωρίζει το στρατό σε µάχιµον, 218 δίπλα στον οποίο αθροίζεται oÀson qhtiko\n hÄ i¹atriko\n hÄ e)mporiko\n hÄ kaphliko/n, κάνει λόγο για κατάφρακτους και a)fra/ktouj ιππείς (όχι για φρακτούς) και υποδιαιρεί το πεζικό µε τον ίδιο τρόπο, όπως ο Αιλιανός, χωρίς τους όρους που προσέθεσε ο Τζέτζης. Ο τελευταίος πάντως ασχολήθηκε µε το έργο των δύο ταγµατογράφων και στα σχ. 129 και 321. 293 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Όπως επισηµαίνει ο Jacobs (1793, ό.π., σελ. 103), ο Λυκάων ήταν κατά τον Όµηρο (Ιλ. 3.333 και 21.34 – 35) γιος, όχι γαµπρός του Πριάµου, ενώ την ίδια πληροφορία την επιβεβαιώνει ο Ψευδο – Απολλόδωρος (3.152), κατατάσσοντάς τον στον κατάλογο των παιδιών που συνέλαβαν διάφορες ανώνυµες γυναίκες µε τον Τρώα βασιλιά. Ωστόσο περιέργως στη ραψωδία Γ της Ιλιάδας, όπου και παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 213), ο ποιητής αναφέρει ότι th\n ¹Anthnori¿dhj eiåxe krei¿wn ¸Elika/wn Laodi¿khn / Pria/moio qugatrw½n eiådoj a)ri¿sthn, χωρίο στο οποίο στηρίζει ο Τζέτζης την παρατήρησή του. Πάντως το όνοµα του ήρωα εµφανίζεται σε αιτιατική στο στίχο ΡΗ 60 και γι’ αυτό ο Moreau έπρεπε να γράψει Lycaona και όχι Lycaon στη φράση – τίτλο στην αρχή του σχολίου. 294 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος δηλώνει ότι χρησιµοποιεί αυτούσιους 3 στίχους της Αινειάδας (8.594 – 596) στη θέση των ΡΗ 68 – 70, µε µόνη αλλαγή την αντικατάσταση του εµπρόθετου προσδιορισµού per dumos (8.594), που θα αποτελούσε νοηµατική παραφωνία µε τα υπόλοιπα συµφραζόµενα στο De bello Troiano, µε το επίρρηµα continuo (PH 68). 295 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο στίχος ΡΗ 73 ταυτίζεται µε τον 7.784 της Αινειάδας, ωστόσο ο λόγιος δίνει λάθος παραποµπή, οδηγώντας τον αναγνώστη στο 9ο βιβλίο προς αναζήτηση του στίχου που δανείζεται, ενώ αυτός προέρχεται από το 7ο. 296 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Από το Βιργιλιανό δίστιχο stans celsa in puppi, clipeum cum deinde sinistra / extulit ardentem. clamorem ad sidera tollunt (Α. 10.261 – 262) ο Moreau δανείζεται δύο ηµιστίχια, που τοποθετεί σε αντίστοιχη θέση στους ΡΗ 79 – 80 297 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το δεύτερο ηµιστίχιο του ΡΗ 80 αντλείται από τον στίχο 8.625 της Αινειάδας. 298 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο χωρίο του Θεόκριτου, στο οποίο παραπέµπει ο Γάλλος λόγιος, ο Αίπολος περιγράφει το κύπελο, το οποίο 219 υπόσχεται να χαρίσει στον Θύρση, αν ο τελευταίος δεχτεί να του τραγουδήσει την ιστορία του ∆άφνη: Ανάµεσα σε άλλες παραστάσεις του κυπέλου υπάρχει και µία, στην οποία εικονίζεται µια γυναίκα που διεκδικούν µάταια δύο µνηστήρες, όπως ακριβώς και επάνω στην ασπίδα της αµαζόνας Πενθεσίλειας εικονίζεται η ίδια να διεκδικείται από τους δύο θεούς, τον Άρη και τον Έρωτα. Η οµοιότητα λοιπόν των δύο εικόνων ώθησε τον Moreau να προβεί στη συγκεκριµένη διακειµενική αναφορά. Ο Braccini πάντως (ό.π., σελ. 170), σχολιάζοντας την παρασταση στην ασπίδα της Αµαζόνας, επισηµαίνει την αναλογία της µε την αντίστοιχη εικόνα της Ευρώπης στην αρχή του οµώνυµο έργου του Μόσχου (8 κ.ε.), όπου φαίνεται να αντιµάχονται για να κρατήσουν την ηρωίδα δύο ήπειροι, εκ των οποίων η µία είναι Ασία, ενώ η άλλη η Ευρώπη, που πήρε αργότερα το όνοµα αυτό, προς τιµήν της κοπέλας που άρπαξε ο ∆ίας. 299 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο και το οποίο αποτελείται από δύο σηµειώσεις, γραµµένες σε διαφορετικές σελίδες, µε τις οποίες ο Γάλλος λόγιος θέλει να ενηµερώσει τον αναγνώστη για την πηγή από την οποία εµπνεύστηκε τους λατινικούς στίχους που συνθέτει. Έτσι η πρώτη (Georg. συνοψίζοντάς τες σε 18 στίχους των Κυνηγετικών του, ξεκινώντας µε τη φράση baio\n u(pe\r deirh=fi, όπως δηλώνει ο Γάλλος λόγιος το τέλος του σχολίου του µε τη σχετική παραποµπή (versibus 18. lib. 221 ισχυρίζεται ότι το όνοµα της µητέρας του ήταν Πολυξένη ή κατά άλλους Μνησιµάχη (Leone, 1995, ό.π., σελ. 215). 303 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τα δύο τµήµατα Ae. 304 Lo/xoj … continet: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Diffugiunt … explicauit, *Legio … latina*: σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Όπως ορθά παρατηρεί ο Γάλλος λόγιος στην εισαγωγική του παρατήρηση, 222 ο Τζέτζης ασχολήθηκε µε το περιεχόµενο του όρου λόχος στα Προοµηρικά (σχ. 129) µε τη διαφορά ότι εκεί µερίµνησε να αναφέρει ως πηγή του τον Αιλιανό και τον Αρριανό, αντίθετα µε το συγκεκριµένο σχόλιο, όπου επιπλέον προσδιορίζει σηµασιολογικά και τον όρο ίλη (σχετικά µε το σώµα αυτό βλ. Αρρ. Τεχν. 18.2 και στα Τακτικά του Αιλιανού 18.9 κ.ε.). Όσον αφορά τις παρατηρήσεις του Βάρωνα που µεταφέρει ο Moreau, η αξιοπιστία τους δεν µπορεί να ελεγχθεί πλήρως, καθώς προέρχονται, κατά δήλωση του λογίου, από το 4ο βιβλίο της πραγµατείας De lingua Latina, το οποίο δυστυχώς δεν διασώθηκε ως τις µέρες µας. Θα µπορούσαµε ωστόσο να συσχετίσουµε το συγκεκριµένο σχόλιο µε ένα άλλο χωρίο του 5ου βιβλίου (5.87 – 88), όπου ο συγγραφέας προτείνει µια ετυµολογία των όρων legio και cohors, χωρίς βέβαια να εξηγεί από πόσους στρατιώτες αποτελούνται. 305 – 306 Σχόλια που συντάχθηκαν από τον Μορέλλο και δηλώνουν τα λογοτεχνικά δάνεια του λογίου, µέσω της παραποµπής Aen και µια αντίστοιχη θεωρία αντικατοπτρίζεται και στα Συµποσιακά του Πλουτάρχου (735F), όπου το ψυχρό φαίνεται να προκαλεί τη φθορά των ζωντανών οργανισµών. Ανάλογες παρατηρήσεις κάνει πάντως ο Τζέτζης στο σχ. 27. 308 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η υπαλλαγή που επισηµαίνεται αφορά τον επιθετικό προσδιορισµό concretis που συνάπτεται συντακτικά και νοηµατικά µε το ουσιαστικό undis αντί του niues (η «ορθή» µορφή της φράσης είναι niues concretas dissipat vndis). 309 – 310 Σχόλια που συντάχθηκαν από τον Μορέλλο. Οι στίχοι PH 134 – 136 και 144 – 145 ταυτίζονται απόλυτα µε τους αντίστοιχους 12.497 – 499 και 5.835 – 6 της Αινειάδας, στο πρώτο απόσπασµα της οποίας εξαίρεται η πολεµική ορµή του Αινεία στη µάχη, ενώ στο δεύτερο εικονίζονται οι ναύτες των Τρωικών πλοίων, κάποιους από τους οποίους διηύθυνε ο Παλίνουρος, να ξεκουράζονται κατά τη διάρκεια της νύχτας. Το µόνο που αλλάζει από το Bιργιλιανό κείµενο ο Moreau είναι το ρήµα laxabant, µε υποκείµενο το ουσιαστικό nautae, το οποίο τρέπει σε γ’ ενικό πρόσωπο, για να συµφωνεί µε το νέο υποκείµενο Penthesilaea. 311 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Για την αλληγορική ερµηνεία της θεάς Ήρας στο έργο του βυζαντινού λογίου βλ. υπόµν. σχ. 234, ενώ η σύνδεση αέρα – ψυχής και ονείρου ή προφητειών την οποία υποστηρίζει ο Τζέτζης και εδώ και στις Αλληγορίες της Οδύσσειας (∆ 124 – 126, Τ 61) φαίνεται να έχει τις ρίζες της στη φιλοσοφία του Πυθαγόρα, όπως αυτή διασώθηκε µέσω του έργου του ∆ιογένη Λαέρτιου (βλ. 8.32 – 36 eiånai¿ te pa/nta to\n a)e/ra yuxw½n eÃmplewn: kaiì tau/taj dai¿mona/j te kaiì hÀrwaj o)noma/zesqai: kaiì u(po\ tou/twn pe/mpesqai a)nqrw¯poij tou/j t' o)nei¿rouj kaiì ta\ shmeiÍa no/souj te, kaiì ou) mo/non a)nqrw¯poij a)lla\ kaiì proba/toij kaiì toiÍj aÃlloij kth/nesin: eiãj te tou/touj gi¿nesqai tou/j te kaqarmou\j kaiì a)potropiasmou\j mantikh/n te pa=san kaiì klhdo/naj kaiì ta\ oÀmoia). 312 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η εικόνα του Άδη µε τα εκατό κεφάλια πιθανόν σχετίζεται µε το µύθο που απεικόνιζε µε αυτή τη µορφή τον Κέρβερο, φύλακα της πύλης του κάτω κόσµου (Βλ. Hor. Carm. 2.13.34, όπου ονοµάζεται belua centiceps, και Εις Λυκ. 698). 313 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα unde … Charit/ 224 έργο του Θεόκριτου. Στο ειδύλλιο Χάριτες ή Ιέρων, όπου µας παραπέµπει, γίνονται δύο αναφορές στον Άδη, και συγκεκριµένα στους στίχους 30 και 52, ωστόσο µόνο στον 52 υπάρχει επίθετο που τον συνοδεύει ( ¹Ai¿dan t' ei¹j eÃsxaton e)lqw¯n), το οποίο επιπλέον δεν φαίνεται να συσχετίζεται µε όσα λέγονται για το θεό του κάτω κόσµου στο συγκεκριµένο σηµείο. Ένα χωρίο του Θεόκριτου που ίσως θα µπορούσε να συνδέεται κάπως µε το παρόν σχόλιο είναι ο στίχος 271 του ειδυλλίου που τιτλοφορείται Ηρακλής λεοντοφόνος, όπου ο Άδης χαρακτηρίζεται ως πελώριος από τον βουκολικό ποιητή (yuxh\n de\ pelw¯rioj eÃllaben àAidhj), αν και πάλι ο χαρακτηρισµός αυτός αναφέρεται, κυριολεκτικά τουλάχιστον, στη σωµατική διάπλαση, και όχι στο ευρύτατο φάσµα δράσης του θεού, για το οποίο κάνει λόγο ο Τζέτζης στο σχόλιο αυτό. 314 – 315 Σχόλια που συντάχθηκαν από τον Μορέλλο και αφορούν δύο λογοτεχνικά δάνεια του λογίου. Με το πρώτο ο Moreau δηλώνει τη χρήση του στίχου 3.119 των Γεωργικών (exquirunt calidumque animis et cursibus acrem) για τη σύνθεση του ΡΗ 164, όπου έχει αφαιρεθεί το πρώτο ρήµα του πρωτοτύπου και έχει αλλάξει η πτώση των δύο επιθέτων από αιτιατική σε αφαιρετική για να συµφωνεί µε τον όρο equo που προηγείται. Στο δεύτερο σχόλιο ως δανείζον κείµενο εµφανίζεται πάλι η Αινειάδα: ο λόγιος υπονοεί συγκεκριµένα το τρίστιχο του 12ου βιβλίου Postera uix summos spargebat lumine montis / orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt / Solis equi lucemque elatis naribus efflant (12.113 – 115), το οποίο καταγράφεται αρχικά µε κάποιες αλλαγές στον κώδικα Α1 (f. 63r), προοριζόµενο να καταλάβει τη θέση των στίχων ΡΗ 167 – 169 του De bello Troiano, ωστόσο ο µεταφραστής άλλαξε γνώµη στη συνέχεια και το έσβησε, αντικαθιστώντας το µε τους στίχους που εµφανίζονται στην έκδοση Νικήτα. Οι τρεις διαγεγραµµένοι στίχοι που συνετέθησαν µε βάση την Αινειάδα, κατά τη δήλωση του λογίου στο σχ. 315, καταγράφονται στο κριτικό υπόµνηµα της έκδοσης του ποιήµατος (∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 403 Postera vix superos spargebat lumine montes / Orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt / Aurorae alipedes Lampus Phaëthonque iugales). 316 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το εµβόλιµο τµήµα *quasi … est* που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Ο Έλληνας συγγραφέας ξεκινά µε την παρατήρησή που έχει ήδη διατυπώσει στο σχ. 240 ότι το άρµα ταυτίζεται µε το τέθριππο, ορισµό µε τον οποίο δεν συµφωνούν απόλυτα οι Liddel – Scott και Jones, όπως προαναφέρθηκε στο σχετικό υπόµνηµα, και συνεχίζει 225 µε το διαχωρισµό των αλόγων του άρµατος σε ζύγιους και σειραφόρους, για τον οποίο πβ. Ευρ. Ιφ. Αυλ. 220 – 223 (pw¯louj ke/ntrwi qeinome/nouj, / tou\j me\n me/souj zugi¿ouj / leukosti¿ktwi trixiì baliou/j, / tou\j d' eÃcw seirofo/rouj. Όσον αφορά το ουσιαστικοποιηµένο επίθετο παρήορος, αυτό αποτελεί συνώνυµο της λέξης σειραφόρος κατά τη µαρτυρία και του Ιούλιου Πολυδεύκη στο Ονοµαστικόν του (1.141), µε τον οποίο µάλιστα συµφωνεί και ο ∆ιονύσιος ο Αλικαρνασσεύς (7.73.2), αντίθετα µε την άποψη του Τζέτζη που αντιδιαστέλλει νοηµατικά τους δυο όρους (βλ. και στα σχόλιά του για τους στίχους 22a και 121a των Νεφελών του Αριστοφάνη, στον όπου παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 217). Πάντως εύστοχη είναι η λατινική ερµηνεία της λέξης παρήορος που δίνει ο Moreau στην εµβόλιµη παρατήρησή του, λαµβάνοντας υπόψη ότι παράγεται από το ρήµα παραείρω (δένω δίπλα σε), συγγενή ετυµολογικά µε τη λέξη σειρά (σκοινί, η λουρί άµαξας κατά την ερµηνεία του λεξικού των Liddel – Scott – Jones στο αντίστοιχο λήµµα). Ο βυζαντινός λόγιος συµπληρώνει το σχόλιό του µε το µύθο που θέλει τον Πήγασο ως ένα από τα τρία άλογα που ζεύονται στο άρµα της Ηµέρας, εκδοχή η οποία διασώζεται και από άλλες πηγές (Εις Λυκ. 17, Ασκληπ. Τραγ. Αποσπ. 12, Ευστ. Παρ. εις. Όµηρ. Ιλ. 3.135). Πρέπει ωστόσο να σηµειωθεί ότι η µετάφραση του αντίστοιχου ελληνικού κειµένου στο σηµείο αυτό φαίνεται προβληµατική, καθώς στον κώδικα Α1 r (f. 31 ) ο Τζέτζης φαίνεται να έγραψε oi( de\ new/teroi ph/gason (<λέγουσιν>), dia tou=to a)steizo/menon neo/kthton ei)=pon ton Ph/gason. Στο χωρίο βέβαια αυτό, το νόηµα του οποίου είναι αινιγµατικό σε αυτή τη µορφή του, η λέξη a)steizo/menon πρέπει προφανώς να διορθωθεί και να τεθεί σε ονοµαστική (a)steizo/menoj), ώστε να συνάπτεται µε το εννοούµενο υποκείµενο του ρήµατος ei)=pon e)gw/, δηλαδή ο Τζέτζης, ο οποίος δηλώνει λίγο πιο πριν ότι χάριν αστεϊσµού ονοµάζει νεόκτητον τον Πήγασο (haec ludens ita scripsi) και ξανατονίζει λογικά το γεγονός και στο σηµείο αυτό. Αυτή άλλωστε είναι και η µορφή του κειµένου στην έκδοση Leone (ό.π., σελ. 217). Ο Moreau ωστόσο, πιστεύοντας ότι η µετοχή συνάπτεται µε τον όρο Πήγασον, θεωρεί ότι πρέπει να αντικατασταθεί από τον τύπο a)strizo/menon, ώστε το κείµενο να στέκει νοηµατικά, και έτσι σηµειώνει τη διόρθωση αυτή στη δεξιά ώα του κώδικα Α1 (γράφει ακριβώς δίπλα στη µετοχή quodsi στρι) και στη συνέχεια υιοθετεί τη διόρθωση και στον κώδικα Α2 µεταφράζοντας το κείµενο στα Λατινικά, το νόηµα ωστόσο του µεταφρασµένου κειµένου δεν ανταποκρίνεται σε αυτό του πρωτότυπου και στα πραγµατικά λεγόµενα του Τζέτζη (βλ. και υπόµν. σχ. 195). 226 317 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το επίθετο fortis αντί να προσδιορίζει τον όρο membris (fortibus membris), συνάπτεται, σε σχήµα υπαλλαγής, ως επιθετικός προσδιορισµός στο amictum (fortem amictum). 318 – 319 Σχόλια που συντάχθηκαν από τον Μορέλλο. Στην πρώτη περίπτωση, παίρνοντας ως βάση την παραποµπή του, ο λόγιος δηλώνει ότι δανείστηκε έναν στίχο της Αινειάδας για το κείµενό του, ωστόσο όχι µόνο ο ΡΗ 179, αλλά και οι δύο προηγούµενοι στίχοι (177 – 178) είναι δάνειο από το έπος του Βιργιλίου (πβ. A. 11.721 – 723 quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto / consequitur pennis sublimem in nube columbam / comprensamque tenet pedibusque euiscerat uncis). Στη δεύτερη περίπτωση η σηµείωση φανερώνει πάλι την επίδραση του ίδιου έργου στο De bello Troiano, του οποίου οι στίχοι ΡΗ 182 – 183 αποτελούν σχεδόν πιστή αντιγραφή του αντίστοιχου χωρίου αντληµένου από το 11ο βιβλίο της Αινειάδας (Α. 11.631 – 632 tertia sed postquam congressi in proelia totas / implicuere inter se acies legitque uirum uir). 320 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από το Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα Danaum … adnotat που αποτελεί εισαγωγική παρατήρηση, καταγεγραµµένη από τον Γάλλο λόγιο (βλ. υπόµν. σχ. 14). Το ρήµα καθιππεύω, η σηµασία του οποίου επεξηγείται εδώ, δηλώνει (µεταξύ άλλων) την κυριαρχία επί του εχθρού µέσω ίππων, κατά τους Liddel – Scott και Jones, οι οποίοι παραθέτουν ως σχετικά χωρία τις Φοίνισσες του Ευριπίδη (732 ti¿ d' ei¹ kaqippeu/saimen ¹Argei¿wn strato/n;) και την Άλωσιν Ιλίου του Τρυφιόδωρου (174 hÃdh Trw¯ion aÃstu kaqippeu/sousin ¹Axaioi¿). Ο βυζαντινός συγγραφέας ωστόσο προσφέρει µια κάπως διαφορετική ερµηνεία του ρήµατος, τονίζοντας ότι δηλώνει απλώς την περικύκλωση του εχθρού µε το ιππικό, υπαινισσόµενος ίσως έτσι και τη συνακόλουθη υποταγή του. 321 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα Conuersi … a)xaiw½n που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Ο Αιλιανός και ο Αρριανός, στους οποίους γίνεται συχνή αναφορά στα σχόλια, διαχωρίζουν πράγµατι τρία είδη στρατιωτικών εξελιγµών, ωστόσο αναφέρουν τον Λάκωνα εξελιγµό ως τον αντίθετο του Μακεδόνα, χωρίς να συµπεριλαµβάνει κάποια κίνηση από τα ανατολικά στα δυτικά. Το σχόλιο συµπληρώνεται µε την παράθεση του στίχου της Ιλιάδας από τον Moreau, που έκρινε απαραίτητο να δώσει ένα παράδειγµα εξελιγµού, από το οµηρικό κείµενο, διανθίζοντας έτσι τα λεγόµενα του βυζαντινού λογίου. 322 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος, κατά της συνήθειά του, 227 παραπέµπει τους αναγνώστες του στο επικό ποίηµα του Joseph of Exeter Daretis Phrygii Ilias De bello Troiano, αναφέροντας όµως λανθασµένα ως δηµιουργό του τον ίδιο τον ∆άρη (για το ζήτηµα βλ. υπόµν. σχ. 56). Όσον αφορά το πεζό κείµενο που φέρεται να έγραψε ο µυθικός συγγραφέας και µεταποίησε σε έµµετρο λόγο ο Joseph of Exeter, η πληροφορία ότι ο Πύρρος και όχι ο Αχιλλέας αφαίρεσε τη ζωή της Πενθεσίλειας αναφέρεται ευκρινώς στο κεφάλαιο 36 (Penthesilea Neoptolemum sauciat. Ille, dolore accepto, Amazonum ductricem Penthesileam obtruncat). Η αντίθεση πάντως ανάµεσα στην εκδοχή του Joseph of Exeter για το θάνατο της Αµαζόνας και σε αυτή που παρουσιάζεται στα Τρωικά του Τζέτζη θίγεται, εκτός από εδώ, και στο σχ. 390, γι' αυτό και ο Γάλλος λόγιος οδηγεί τον αναγνώστη στο συγκεκριµένο σηµείο µε την τελευταία του παραποµπή (vide ï eo. vers. 581. in marg adversum se turbidus infert". Ωστόσο στην παρατήρηση του Moreau οι δύο στίχοι που φανερώνουν τη διττή σηµασία του turbidus έχουν τοποθετηθεί σε λανθασµένη σειρά: Ο λόγιος καταγράφει τον 11.814 προκειµένου να δείξει ότι το επίθετο δηλώνει αυτόν που εµπνέει φόβο και στη συνέχεια, για να επισηµάνει ότι ενδέχεται η ίδια λέξη να δηλώνει τον φοβισµένο, παραθέτει τον 11.742, ενώ συµβαίνει το αντίστροφο (στον 11.814 o Αρρούντας τρέπεται σε φυγή turbidus, δηλαδή timidus, ενώ στον 11.742 ο Τάρχοντας εισέρχεται ορµητικά στη µάχη turbidus, δηλαδή ως terribiis). 324 Με εξαίρεση τα τµήµατα *Ascripta … enumeratis και Hoc nomine ... grammatikou/j που αναµφισβήτητα συντάχθηκαν από τον Moreau, η πατρότητα του υπόλοιπου σχολίου είναι δύσκολο να προσδιοριστεί µε ακρίβεια. Στον κώδικα Α1 (f. 31v), που περιέχει το ελληνικό κείµενο του έργου του Τζέτζη, υπάρχει γραµµένη στα ελληνικά η ετυµολογία µόνο τεσσάρων ονοµάτων Αµαζόνων, (Άνδρώ, Ιόξεια, Βιοστρόφη, Αγχεµάχη), άρα µπορεί να υποστηριχθεί πως µόνο το αντίστοιχο τµήµα στο σχόλιό µας ανήκει στον βυζαντινό λόγιο, ενώ στο κείµενο της έκδοσης Leone (1995, ό.π., σελ. 218) προστίθεται και το e)/tumon της Εκάτης. Ωστόσο, και οι υπόλοιπες ετυµολογίες έχουν γίνει από τον Τζέτζη, όπως ξεκάθαρα πληροφορούµαστε από τα λεγόµενα του Moreau (Ascripta fuere horum quoque nominum e)/tuma), αν και λόγω της φθοράς του χειρογράφου που αντιγράφει ο Γάλλος λόγιος δεν στάθηκε δυνατό να διαβαστούν, και έτσι τις συµπλήρωσε ο ίδιος (=ipse supplebo). Με αυτή τη λογική η πατρότητα του τµήµατος που αναφέρεται στα ονόµατα των Αµαζόνων (πλην ίσως των τεσσάρων για τα οποία έγινε λόγος) πρέπει να αποδοθεί στον Moreau, ο οποίος συνέθεσε το λατινικό κείµενο βασιζόµενος σε κάποιο αντίστοιχο ελληνικό του Τζέτζη, στο οποίο είχε όµως περιορισµένη αναγνωστική πρόσβαση. Τι ακριβώς κατόρθωσε όµως να διακρίνει στο ελληνικό κείµενο ο Moreau και να µεταφράσει και τι χρειάστηκε να επινοήσει ο ίδιος για να συµπληρωθεί το υβριδικό αυτό σχόλιο δεν είµαστε σε θέση να το γνωρίζουµε. 325 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το κείµενο της παρένθεσης που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Ο συγγραφέας των Τρωικών τονίζει ότι ακολουθεί στο έργο του διαφορετική εκδοχή από αυτή του Κόιντου Σµυρναίου όσον αφορά τον αριθµό των Αµαζόνων που προσήλθαν στην Τροία. Την άποψη του Κόιντου για το θέµα αυτό την ανέφερε ο Τζέτζης στους στίχους ΡΗ 11 – 12 του ποιητικού κειµένου, όπου ο Moreau επεσήµανε την αντίθεση των δύο συγγραφέων µε δικό του σχόλιο (πρόκειται για το 284 της παρούσας 229 έκδοσης). Γι’ αυτό το λόγο προσθέτει µια δική του παραποµπή (supra. eo. vers. 11), για να αναζητήσουν οι αναγνώστες και τους στίχους του ποιήµατος και τη σχετική παρατήρηση που συνδέεται µε όσα αναφέρονται εδώ. 326 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο που δηλώνει ένα ακόµη λογοτεχνικό του δάνειο από την Αινειάδα. Έτσι οι στίχοι 11.870 – 873 του βιργιλιανού έπους (disiectique duces desolatique manipli / tuta petunt et equis auersi ad moenia tendunt. / nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis / sustentare ualet telis aut sistere contra) µεταφέρονται στο De bello Troiano για τη θέση των PH 223 – 226 µε µικρές αλλαγές (πβ. disiectique / disuectique, instantis / instantes, Teucros / Danaos, ferentis / ferentes και sustentare / sustendare), ενώ αµέσως µετά τον ΡΗ 226 ο Moreau καταγράφει δύο ακόµη στίχους (Qui cursu portas primi rupere patentes / Hos inimica super mixto premit agmine turba) που αντλεί πάλι από τον Βιργίλιο (Α. 11.879 – 880), οι οποίοι δεν συµπεριλήφθησαν στο κείµενο της έκδοσης Νικήτα, καταγράφονται όµως στο αντίστοιχο κριτικό υπόµνηµα (∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 407). 327 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο λόγιος εύστοχα παραθέτει το δίστιχο από την ελεγεία του Προπέρτιου στο οποίο επιβεβαιώνεται η αντίληψη ότι το µη ανεπτυγµένο στήθος στις κοπέλες ήταν δηλωτικό και του νεαρού της ηλικίας και της παρθενίας τους. 328 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το περιεχόµενό του σχετίζεται µε το δίστιχο Exhalans animam roseo micat ore puella / Cruda viro nullisque sinu tumefacta papillis, λατινική µετάφραση των ελληνικών στίχων 197 – 8 v των Μεθοµηρικών (βλ. A1, f. 31 Marmai/reske de\ ka/llei+ u(/stata fusio/wsa / Ou)de/ ti masto\n e)/faine, ko/rh ga\r e)/hn e)/ti a)dmh=j), το οποίο προοριζόταν για τη θέση των ΡΗ 235 – 236, οι οποίοι όµως πήραν άλλη τελική µορφή, µε την οποία εµφανίζονται στη σύγχρονη έκδοση (βλ. ∆. Νικήτας, ό.π., σελ. 407). Όσον αφορά τις σηµασιολογικές διαφορές των τεσσάρων όρων που επισηµαίνει ο Τζέτζης, αυτές εντοπίζονται απαράλλαχτες και στο σχόλιο που έγραψε για το στίχο 356 της Κασσάνδρας του Λυκόφρονα (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 219). 329 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η ελεγεία του Προπέρτιου, από την οποία προέρχεται το απόσπασµα που παραθέτει, αναφέρεται στην ανίκητη δύναµη της γυναίκας, όπως επιβεβαιώνεται µέσα από ποικίλα µυθολογικά και ιστορικά παραδείγµατα, ένα εκ των οποίων είναι και η γοητεία που άσκησε η 230 Πενθεσίλεια, νικώντας µε την οµορφιά της τον νικητή της Αχιλλέα. 330 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Άγριος και ο Οινέας ήταν αδελφοί, άρα ο Θερσίτης και ο Τυδέας εξάδελφοι και κατά συνέπεια ο ∆ιοµήδης, ως γιος του Τυδέα, ήταν ανιψιός του Θερσίτη. Τη γενεαλογία των ηρώων αυτών που παρουσιάζει ο Τζέτζης την εξηγεί, µεταξύ άλλων, στη Βιβλιοθήκη του ο Ψευδο – Απολλόδωρος (βλ. 1.63, 1.75 – 1.77 ), όπου όµως ως πατέρα του Αγρίου αναφέρει τον Πορθάονα, όχι τον Προθέα (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 219). Για την καταγωγή του Θερσίτη βλ. και στις Χιλιάδες (7.879 – 882 και 919). 331 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η πατρότητα του r επιταφίου της Πενθεσίλειας αποδίδεται στον Αριστοτέλη (A1, f. 32 Sth/sw se speu/donta dorusso/e Penqesilei¿aj / Ai¹ph\n k' e)caqrh/sw tu/mbon ¹Amazoni¿doj), το ελληνικό όµως δίστιχο αποδίδεται αρκετά ελεύθερα στα Λατινικά, όπου ο δορυσσόος στρατιώτης εικονίζεται να σπεύδει ιππεύοντας σε άλογο, εξαφανίζεται το επίθετο ai¹pu\n, ενώ προστίθεται το κοινότυπο fortis ως προσδιορισµός της Αµαζόνας και το ρήµα e)caqrh/sw αλλάζει πρόσωπο, χρησιµοποιούµενο σε δευτερεύουσα εναντιωµατική πρόταση. Ανάλογης πάντως µετάφρασης τυγχάνει και το δεύτερο r επιτάφιο, που συνέθεσε ο ίδιος ο Τζέτζης κατά τη δήλωση του (Α1, f. 32 Glwssa/wn o(/de tu/mboj e)pe/sbolon ai)=sxoj e)ru/kei / Qersi/thn kate/xwn ei(/nek' e)pisxoli/hj), παρόλο που και το ελληνικό πρωτότυπο και το λατινικό κείµενο αποδίδουν το ίδιο νόηµα, µεµφόµενα τον Θερσίτη τόσο για την αµετροέπεια (e)pe/sbolon ai)=sxoj / Lingua procax) όσο και για την κακώς εννοούµενη πολυπραγµοσύνη του (ei(/nek' e)pisxoli/hj / pessimus ardelio). 332 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, διακόπτεται ωστόσο απότοµα, καθώς ο Γάλλος λόγιος άφησε για κάποιο λόγο ανολοκλήρωτη τη r µετάφραση του αντίστοιχου ελληνικού κειµένου (Α1, f. 32 meli¿v di e( mou=noj u(posta\j / kaiì kta/ne kaiì ktere/izen ¹Axilleu/j), στο οποίο υπάρχουν οι δύο στίχοι από την Άλωσιν Ιλίου του Τρυφιόδωρου (38 – 39), που αναφέρονται στην ταφή της νεκρής Πενθεσίλειας από τον Αχιλλέα. 333 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, (ο οποίος ωστόσο αφήνει κενό µετά τον όρο r(ipta/ria, χωρίς να τον αποδίδει στα Λατινικά). Το µεγαλύτερο µέρος του αναπαράγει ουσιαστικά τις παρατηρήσεις που έγιναν στο σχ. 292 για τα είδη των ιππέων και των πεζών στρατιωτών, µε κυριότερη διαφορά ότι ο βυζαντινός συγγραφέας εδώ απαριθµεί τις υποδιαιρέσεις του υπηρετικού, ενώ δίνει 231 περισσότερη βαρύτητα στα είδη των όπλων που είθισται να φέρει κάθε στρατιώτης, ανάλογα µε το σώµα µε το οποίο συντάσσεται. Αξίζει να σηµειωθεί ότι πηγή του Τζέτζη και στο συγκεκριµένο σχόλιο, αν και δεν υπάρχει κάποια σχετική παραποµπή, πρέπει να αποτελεί το έργο του Αιλιανού και του Αρριανού (βλ. αντίστοιχα 2.2 – 2.3, 2.7 – 2.13 και 2.1 – 2, 3.1 – 4.6), το οποίο διανθίζεται µε επιπρόσθετες πληροφορίες, όπως τη χρήση του επιλωρικίου από κάποιους στρατιώτες, ενώ παραλείπονται διάφορες άλλες λεπτοµέρειες που αναφέρουν οι δύο συγγραφείς, όπως το ότι οι πελταστές και οι ψιλοί έφεραν ακόντιο. Τέλος µε διαφορετικό τρόπο, σε σχέση µε εδώ, διαιρούνται οι ιππείς από τον Αιλιανό και τον Αρριανό, που αναφέρουν πολύ περισσότερα είδη τους λαµβάνοντας ως κριτήριο το όπλο που χειρίζονται, ενώ και ο ορισµός που δίνουν για τους επονοµαζόµενους Ταραντίνους αποκλίνει από αυτόν που παρουσιάζεται στο συγκεκριµένο σχόλιο (βλ. Αρρ. Τεχν. 4.5 oi¸ me\n dh\ dorati¿oij a)krobolizo/menoi TarantiÍnoi o)noma/zontai και στα Τακτικά του Αιλιανού, 2.13, oi¸ me\n ga\r toiÍj dorati¿oij po/rrwqen ba/llontej i¸ppakontistaiì kalou=ntai kaiì i¹di¿wj TarantiÍnoi lego/menoi). 334 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Παρότι ο Γάλλος λόγιος προτάσσει ως τίτλο του σχολίου µόνο το στίχο ΡΗ 268, το περιεχόµενό του αφορά και τον επόµενο, όπου συνολικά κατονοµάζονται τρία είδη πλοίων (hippagines, poriae, oneraria). 335 – 338 Τέσσερα σχόλια που συντάχθηκαν από τον Μορέλλο που δηλώνει ισάριθµα λογοτεχνικά του δάνεια. Στις τρεις πρώτες περιπτώσεις ο λόγιος έχει µεταφέρει αυτούσιους τους Βιργιλιανούς στίχους στο De bello Troiano (ειδικά για τον ΡΗ 296 µόνο το δεύτερο ηµιστίχιο πηγάζει από την Αινειάδα), ενώ και στην τελευταία περίπτωση από το στίχο illi membra nouus soluit formidine torpor (Α. 12.867) που αναφέρεται στον Τύρνο αφαιρείται η αρχική δεικτική αντωνυµία, προκειµένου να χρησιµοποιηθεί από τον Γάλλο λόγιο για τους Έλληνες που ριγούν από τρόµο στη θέα του Μέµνονα. Σηµειωτέον τέλος ότι το σχόλιο 335 είναι καταγεγραµµένο δύο φορές στον κώδικα Α2, µία στο f. 68r = p. 133 in margine dextra, δίπλα στο στίχο Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis, τον οποίο έχει διαγράψει ο Moreau, και ξαναγράφεται στο f. 68v = p. 134, πάλι στη δεξιά ώα, δίπλα στον ίδιο στίχο. 339 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Σύµφωνα µε τον ∆άρη (34) και τον Joseph of Exeter, (6.410 κ.ε.) στον οποίο ουσιαστικά παραπέµπει ο Moreau, η 232 Εκάβη, για να εκδικηθεί τον Αχιλλέα για τη σφαγή του Έκτορα, τον κάλεσε στο ναό του Θυµβραίου Απόλλωνα στην Τροία µε τη δικαιολογία ότι θα δεσµευόταν να προωθήσει το γάµο του ήρωα µε την Πολυξένη. Όταν λοιπόν ο Αχιλλέας έφτασε στο συµφωνηµένο τόπο, συνοδευόµενος από τον Αντίλοχο, δέχτηκε αιφνίδια επίθεση και φονεύθηκε µαζί µε το σύντροφό του από τον Πάρη, που ακολουθώντας τις συµβουλές της Εκάβης ενέδρευε στο σηµείο εκείνο. Στο ίδιο θέµα επανέρχεται αναλυτικά ο Γάλλος λόγιος και στο σχ. 364. Για τη λανθασµένη παραποµπή του Moreau βλ. υπόµν. σχ. 56. 340 Σχόλιο που συντάσσεται από τον Μορέλλο, ο οποίος, κατά δήλωσή του, αξιοποιεί ποιητικά το δίστίχο της Αινειάδας aut ubi decursu rapido de montibus altis / dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt (12.523 – 4) ελαφρά παραλλαγµένο, για τις ανάγκες του δικού του έργου. Στην παραποµπή του πάντως, αντί να δηλώσει την αρίθµηση που φέρει ο στίχος στο έργο του Βιργιλίου, σηµειώνει τον αριθµό της σελίδας, στην οποία αυτός βρίσκεται, στην έκδοση της Αινειάδας που ο ίδιος χρησιµοποιεί. 341 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος φαίνεται να υπαινίσσεται εδώ τις θεωρίες περί χρωµάτων διαφόρων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, µεταξύ των οποίων αυτήν του Εµπεδοκλή. Σύµφωνα µε τον τελευταίο, οι οφθαλµοί εκπέµπουν ένα είδος φωτιάς και κατ’ αναλογία µε τα τέσσερα στοιχεία υπάρχουν τέσσερα βασικά χρώµατα που απορρέουν από τα αντικείµενα (Testimonia 92, Απόσπ. 84). Το χρώµα είναι κάτι που ουσιαστικά παράγεται όταν συναντά η φωτιά που εκπέµπεται από το µάτι το χρώµα που εκπέµπει αντικείµενο. Με τον τρόπο αυτό φαίνεται να δέχεται ότι το χρώµα δεν ενυπάρχει σε ένα στοιχείο, αλλά παράγεται µεταξύ οφθαλµού και αντικειµένου κατά τη διαδικασία της όρασης. Με τον Εµπεδοκλή συµπορεύεται και ο ∆ηµόκριτος (Αποσπ. 124 – 125), για τον οποίο τα άτοµα pa/nta sullh/bdhn aÃxroa (βλ. Leone, ό.π., σελ. 223), ενώ ανάλογες πάντως απόψεις σχηµάτισαν και άλλοι αρχαίοι φιλόσοφοι, (Πλάτωνας, Αριστοτέλής κ.α.). Για το ζήτηµα αυτό βλ. Color theory in the ancient world στο Documenta Opthalmologica, publisher Springer Netherlands, volume 96, numbers 1-3 / July, 1999, σελ. 3 – 16 και J. L. Benson, Greek Color Theory an the Four Elements. A Cosmological Interpretation, Amherst, Massachusetts, University of Massachusetts Amherst Libraries, 2000, σελ. 16 κ.ε. 342 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Σύµφωνα µε τον Κόιντο Σµυρναίο, ο Μέµνονας σεβάστηκε τον Νέστορα όχι ακριβώς επειδή έµοιαζε 233 φυσιογνωµικά τον πατέρα του, αλλά µάλλον γιατί ήταν συνοµίληκός του (γράφει χαρακτηριστικά στον 2.308 ai¹desqeiìj a)na\ qumo\n o(mh/lika patro\j e(oiÍo), θεωρώντας αθέµιτο να αγωνιστεί ενάντια σε κάποιον υπερήλικο µε εξασθενηµένες τις σωµατικές του δυνάµεις. 343 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο ελληνικό κείµενο του προηγούµενου σχολίου, όπως αυτό εµφανίζεται στον κώδικα Α1 (f. 33v) ο Τζέτζης αναφέρει πως ο Μέµνονας είπε στον Νέστορα oÀti ou)de e)stiìn au)t%½ ma/xesqai e)oiko/ti tou/t% t%½ patriì και ο Moreau θεωρεί πως η λέξη tou/t% πρέπει να διορθωθεί σε Tiqwn%½, γι’ αυτό και στο λατινικό κείµενο γράφει Tithoni, παρότι το όνοµα αυτό δεν αναφέρεται στο ελληνικό κείµενο του Τζέτζη. Για τη διόρθωσή του ο Γάλλος λόγιος δέχεται λογικά ότι ο όρος au)t% είναι αντικείµενο του µάχεσθαι αναφερόµενος στον Νέστορα και ταυτόχρονα υποκείµενο της µετοχής e)oiko/ti.. Κατά συνέπεια η αντωνυµίαtou/t% πρέπει να νοηθεί ως αντικείµενο της µετοχής, αναφερόµενη στον Τιθωνό και επειδή δεν γίνεται κάποια µνεία του ονόµατος αυτού πριν, ώστε να είναι σαφές πως η συγκεκριµένη αντωνυµία το αντικαθιστά στο σηµείο αυτό, ο Moreau προτείνει τη διόρθωσή της, προκειµένου να φανεί µε ποιόν ακριβώς έµοιαζε ο Νέστορας, χωρίς να δηµιουργούνται παρανοήσεις από το αοριστολογικό tou/t%. Η διόρθωση ωστόσο δεν κρίνεται απαραίτητη, αν ακολουθηθεί διαφορετική σύνταξη της πρότασης, κατά την οποία ο ορος au)t%½ θεωρηθεί ως δοτική προσωπική στο απρόσωπο ρήµα e)stiìn αναφερόµενος στον ίδιο τον Μέµνονα, η αντωνυµία tou/t% ληφθεί ως αντικείµενο του µάχεσθαι και υποκείµενο της µετοχής e)oiko/ti αναφερόµενη στον Νέστορα και ο όρος t%½ patri θεωρηθεί αντικείµενο της µετοχής. Με τον τρόπο αυτό η πρόταση ευσταθεί νοηµατικά, χωρίς να απαιτείται κάποια διόρθωση. Πάντως και ο Leone (ό.π., σελ. 223), στην έκδοση των σχολίων του Τζέτζη, απορρίπτει τη γραφή Tiqwn%½, δεχόµενος ως σωστό τον τύπο tou/t%. 344 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος ονοµάζει το ρητορικό σχήµα που χρησιµοποιεί στην παρέκβαση των στίχων ΡΗ 335 – 340 ως βαρύτητα, έχοντας πιθανότατα υπόψη του το έργο Περί Ιδεών του ρήτορα Ερµογένη (2.8.1), ο οποίος επεξηγεί το σχήµα αυτό τονίζοντας χαρακτηριστικά ότι e)nnoi¿aj me\n eÃxei ta\j o)neidistika\j a(pa/saj, oÀtan eu)ergesi¿aj tij eautou= le/gwn to\ mhdeno\j hÄ e)latto/nwn h)ciw½sqai hÄ kaiì tou)nanti¿on, oÀti kaiì timwri¿aj a)ntiì timh=j h)ci¿wtai, o)neidi¿zv. Εφόσον λοιπόν ο Τζέτζης στo τµήµα ΡΗ 335 – 340 µαίνεται για άλλη µια φορά εναντίον του Ισαακίου και της αχαριστίας του, διότι, αντί να τιµηθεί 234 για την προσφορά του ως γραµµατικός, εκδιώχθηκε κακήν κακώς από τη Βέροια και µάλιστα χωρίς να µπορέσει να πάρει µαζί ούτε το άλογό του, ο λόγος του πράγµατι ενέχει, κατά δήλωσή του, την Ερµογένεια βαρύτητα. Εκτός αυτής στο συγκεκριµένο σηµείο εντοπίζεται ταυτόχρονα και τραχεία καταφορά, για την οποία µιλά πάλι ο Ερµογένης (Ιδ. 4.5), ορίζοντάς την ως τάσιν (επιµηκυµµένο υπέρ του δέοντος λόγο) που εµφανίζεται σε κατηγορίες, αν και ο Τζέτζης χρησιµοποιεί τη λέξη όχι µε την έννοια που δίνει ο ρήτορας, αλλά µάλλον ως συνώνυµο της επίθεσης. Βέβαιο είναι πάντως ότι και η βαρύτητα και η καταφορά χρησιµοποιούνται εδώ µε µια διάθεση όχι τόσο σοβαρή αλλά περισσότερο κωµική από την πλευρά του Τζέτζη, που δηλώνει στους αναγνώστες του ότι, ενώ ο Κόιντος ήταν παρών στο διάλογο Μέµνονα – Νέστορα, γι' αυτό και τον κατέγραψε στο έργο του, ο ίδιος αντίθετα ήταν ανέφικτο να παρευρεθεί, απλά και µόνο γιατί είχε εκδιωχθεί από τον Ισαάκιο, µε αποτέλεσµα να µην ακούσει τα λόγια που αντάλλαξαν οι δύο ήρωες και να µην είναι σε θέση να τα παραθέσει στα Τρωικά του. Την παρέκβαση πάντως αυτή τη σχολιάζει και ο Braccini (ό.π., σελ. 168), τονίζοντας µάλιστα την τάση του βυζαντινού συγγραφέα να χειρίζεται µε τρόπο ιδιαίτερα ελεύθερο το µυθολογικό του υλικό, προκειµένου να το συσχετίσει µε τα προσωπικά του βιώµατα και να τα εντάξει στην ποιητική αφήγηση. Όσο αφορά τα τοπωνύµια που µνηµονεύονται στο σχόλιο, για τους µεν οµηρικούς Σελλούς (µε δύο λ) και ο Όµηρος και οι υπόλοιποι αρχαίοι συγγραφείς (π.χ. Στράβ. 1.2.20) συµφωνούν ότι έτσι ονοµάζονται οι κάτοικοι της ∆ωδώνης και όχι η ίδια η περιοχή, η οποία επιπρόσθετα δεν βρίσκεται κοντά στη Λάρισα, αντίθετα µε την άποψη του Τζέτζη, ενώ καµία πηγή δεν αναφέρει ως εναλλακτική ονοµασία της περιοχής τη λέξη Σελοστιανοί ή Σελουστιανοί, όπως εµφανίζεται το τοπωνύµιο στην έκδοση Leone (1995, ό.π., σελ. 224). Στο νοµό Λάρισας ωστόσο υπάρχει χωριό που ονοµάζεται Σελιτσάνη ή Ανατολή και προφανώς ο βυζαντινός λόγιος ταυτίζει λανθασµένα το συγκεκριµένο τόπο µε τους Σελλούς του Οµήρου. Προβληµατικές είναι επίσης οι υπόλοιπες πληροφορίες στο σχόλιο για τους Σελλούς ή Σελίτερα κοντά στη Βέροια, που δεν µνηµονεύονται από κάποιον συγγραφέα και είναι αδύνατο να σχετίζονται µε τον γνωστό ποταµό Στρυµώνα, εφόσον αυτός βρίσκεται σε µεγάλη απόσταση από την περιοχή της Ηµαθίας. Παρά το γεγονός αυτό, ένας τόπος που θα µπορούσε ίσως να εννοεί εδώ ο Τζέτζης είναι η σηµερινή Εράτυρα ή αλλιώς Σέλιτσα στο Ν. Κοζάνης, που δεν απέχει ιδιαίτερα από τη Βέροια (άλλωστε το τοπωνύµιο εµφανίζεται µε τη µορφή Σελίτζα και στην έκδοση Leone). Σχετικά κοντά βρίσκεται επίσης η λίµνη Βεγορίτιδα, που ίσως λανθασµένα ονοµάζεται Βερύντερα στο σχόλιο 235 (το τοπωνύµιο αυτό είναι άγνωστο από άλλη πηγή, όπως και ο αντίστοιχος τύπος Βερβίτζα που προτείνει ο Leone), αν και το γεγονός ότι ο Τζέτζης αναφέρει και την εναλλακτική ονοµασία Βοιβηίς συγχέει εκ νέου τα πράγµατα, καθώς έτσι ήταν στην αρχαιότητα γνωστή η λίµνη Κάρλα που βρισκόταν, πριν αποξηρανθεί, στη Θεσσαλία και συγκεκριµένα στα νοτιοανατολικά της πόλης της Λάρισας και όχι στη Μακεδονία. Είναι εποµένως σαφές ότι ο Τζέτζης αναφέρεται σε δύο διαφορετικούς τόπους στο σχόλιό του, τους θεσσαλικούς και τους µακεδονικούς Σελλούς, ωστόσο προβαίνει σε λάθη προσπαθώντας να προσδιορίσει την ακριβή γεωγραφική τους θέση, συσχετίζοντάς τους µε άλλα µέρη µε τα οποία οι δύο Σελλοί δεν φαίνεται να συνορεύουν. Για τις ονοµασίες Εράτυρα – Σέλιτσα και τη Σελιτσάνη βλ. στην ιστοσελίδα του Εργαστηρίου Τεχνητής Νοηµοσύνης και Ανάλυσης Πληροφοριών του Α.Π.Θ. http://poseidon.csd.auth.gr/GR/Siniatsikos/settlements.html, ενώ για τον Ισαάκιο και τη σχέση του µε τον Τζέτζη βλ. υπόµν. σχ. 1 345 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο λόγιος, µε αφορµή τη διαµαρτυρία του βυζαντινού συγγραφέα για την αχαριστία του Ισαακίου και τις ψευδείς διαβολές της συζύγου του, παραπέµπει εύστοχα στον Ξενοφώντα που επιβεβαιώνει τη συνήθεια των Περσών να τιµωρούν τους φιλέριδες και τους αχάριστους, καθώς θεωρούν ότι οι τελευταίοι µε τη συµπεριφορά τους δείχνουν αδιαφορία για τους θεούς, τους γονείς και τους φίλους και το κυριότερο, επειδή eÀpesqai de\ dokeiÍ ma/lista tv= a)xaristi¿# h( a)naisxunti¿a (Κυρ. Παιδ. 1.2.7). 346 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, που παραπέµπει σε επόµενη σηµείωση του Τζέτζη, όπου γίνεται αναφορά στον Τυφώνα (σχ. 400). Για τη χρήση του συµβόλου ï και την απόκλιση στην αρίθµηση των στίχων µεταξύ Moreau και Νικήτα (ο πρώτος γράφει ότι το σχόλιο για τον µυθικό τέρας αφορά τον στίχο 631, ενώ ουσιαστικά συνάπτεται µε τον 634 της µοντέρνας έκδοσης) βλ. αντίστοιχα στα υποµνήµατα των σχ. 6 και 1. 347 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο στίχος ΡΗ 353 αποτελεί ακριβή αντιγραφή του 12.478 της Αινειάδας. 348 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο κείµενο που παραθέτει ο Γάλλος λόγιος παραλληλίζεται η πολεµική γενναιότητα του στρατιώτη της παράταξης του Καίσαρα Q. Pompeius, που υπήρξε ο µόνος από τους Ρωµαίους που τόλµησε να αντιµετωπίσει τον ορµητικό Antistius Turpio σε µονοµαχία κατά τη διάρκεια του Ισπανικού πολέµου, µε το αντίστοιχο θάρρος του Αχιλλέα να επιτεθεί στον Μέµνονα, όταν αυτός ετοιµαζόταν να σπείρει εκ νέου τον όλεθρο στο στρατό των 236 Ελλήνων στην Τροία. Η παραποµπή ωστόσο µε την οποία ο Moreau υποδεικνύει την πηγή του παραθέµατος είναι εν µέρει παραπλανητική, καθώς αυτό προέρχεται συγκεκριµένα από το Bellum Hispaniense, και όχι το Bellum Civile του Καίσαρα, αν και ο δεύτερος τίτλος χρησιµοποιείτο κοινώς και για τα τρία έργα Bellum Hispaniense, Bellum Africum και Bellum Alexandrinum που αποτελούν ιστορική συνέχεια του έργου του Καίσαρα, µαζί µε το οποίο συνάπτονταν, γεγονός που δικαιολογεί την επιλογή του Γάλλου λογίου. Επιπλέον πρέπει να σηµειωθεί ότι η πατρότητα του Bellum Hispaniense θεωρείται σήµερα άγνωστη, αν και αποδιδόταν στο παρελθόν στον Aulus Hirtius, ωστόσο πιθανολογείται πλέον ότι δηµιουργός του έργου υπήρξε κάποιος εκ των συµπολεµιστών του Καίσαρα, που προχώρησε µάλιστα στη συγγραφή «µετά από παρότρυνση του Ιρτίου ή του Λ. Κορνηλίου Βάλβου», όπως υποστηρίζει ο Μ. Albrecht (Ιστορία της Ρωµαϊκής Λογοτεχνίας, από τον Ανδρόνικο ως τον Βοήθιο και η σηµασία της για τα νεότερα χρόνια, (µετάφραση – επιµέλεια: ∆. Ζ. Νικήτας), Τόµος πρώτος, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997, σελ. 481 – 483). Πάντως ο Moreau αντλεί το κείµενο αυτό από βιβλίο που εκδόθηκε από το γνωστό οίκο Aldi της Βενετίας, το οποίο πρέπει να περιείχε µαζί και τους Commentarii Caesaris, όπως δηλώνει ο ίδιος στο τέλος της σηµείωσής του (pag θανάτου του τελευταίου, τον οποίο, όπως χαρακτηριστικά γράφει, qarsale/oj po/sij wÕka dama/ssato Dhi+damei¿hj (2.155). Πάντως η αντίθεση Τζέτζη – ∆άρη εκτός από εδώ επαναλαµβάνεται από τον Moreau λίγο παρακάτω, στο σχόλιό του που φέρει την αρίθµηση 362. Για τη σχέση ∆άρη και Joseph of Exeter βλ. υπόµν. σχ. 56. 350 – 352 Σχόλια που συντάχθηκαν από τον Μορέλλο, που δηλώνει τα λογοτεχνικά του δάνεια από τον Βιργίλιο. Στην πρώτη περίπτωση ο λόγιος δανείζεται αυτούσιους τους δύο τελευταίους στίχους της Αινειάδας που αναφέρονται στο τέλος της ζωής του Τύρνου και τους µεταφέρει στο De bello Troiano για το θάνατο του Μέµνονα. Στη δεύτερη, ένα τµήµα του στίχου ΡΗ 365 και ολόκληρος ο 366 ταυτίζονται µε το αντίστοιχο Βιργιλιανό κείµενο (Α. 11.10 – 11 perfossumque locis, clipeumque ex aere sinistrae / subligat atque ensem collo suspendit eburnum). Στην τρίτη περίπτωση ο Moreau πληροφορεί πάλι ότι συνθέτει το εξάστιχο των 368 – 373 κατά µίµηση του έργου του Βιργιλίου, παίρνοντας ισάριθµους στίχους της Αινειάδας, όχι όµως συνεχόµενους, ενώ τέσσερις από αυτούς (681, 716, 717, 719) υφίστανται µικρές αλλοιώσεις για τις ανάγκες του νέου τους ποιητικού περιβάλλοντος. 353 Utque … terretur: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Dares … syluam: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Έλληνας συγγραφέας µε αφορµή την παροµοίωση της σύγκρουσης Μέµνονα – Αίαντα µε δύο µαχόµενους ταύρους, µεταφέρει σε πλάγιο λόγο κάποιες παρατηρήσεις που κάνει για τα ζώα αυτά ο Οππιανός. Ωστόσο ο Τζέτζης παρερµηνεύει τα λεγόµενα του ποιητή των Κυνηγετικών, που δεν αναφέρει πουθενά ότι ο ηττηµένος ταύρος θορυβείται από το µουγκρητό του νικητή και αποχωρεί, αλλά υποστηρίζει αντίθετα ότι φεύγει από µόνος του στο δάσος, µη µπορώντας να ανεχτεί τον εξευτελισµό και, αφού ανακτήσει τις δυνάµεις του, επιστρέφει για να επιτεθεί και να ξανακερδίσει την αρχηγία της αγέλης του (2.72 – 82). Το σχόλιο πάντως επεκτείνεται στη συνέχεια µε δύο ακόµη παράλληλα κείµενα, στα οποία παραπέµπει αυτή τη φορά ο Γάλλος λόγιος. Το πρώτο, απόσπασµα από το έργο του Joseph of Exeter (βλ. υπόµν. σχ. 56), παρουσιάζει τον Ηρακλή µετανιωµένο που δεν εκδικήθηκε για την ταπείνωση που υπέστη από τους Τρώες όταν κατά την Αργοναυτική εκστρατεία επισκέφτηκε την Τροία και εκδιώχτηκε, παροµοιάζοντάς τον µε τον ταύρο που ηττήθηκε σε µονοµαχία, µε αποτέλεσµα να χάσει την αρχηγία του κοπαδιού του οποίου ηγείτο και να αυτοεξοριστεί. Σχετικό είναι και το δεύτερο κείµενο (Abiit et taurus in syluam), η 238 πατρότητα του οποίου είναι όµως άγνωστη. Πρόκειται ουσιαστικά για παροιµιώδη λατινική φράση που συγκαταλέγεται στα λατινικά αποφθέγµατα, τα οποία συγκέντρωσε και σχολίασε ο ουµανιστής του 15ου αιώνα Έρασµος ∆εσιδέριος (βλ. R. A. Mynors, Collected Works of Erasmus, Adages liI to lv100, translated by Margaret Mann Phillips, annotated by R. A. B. Mynors, University of Toronto Press, Toronto / Buffalo / London 1982 σελ. 91) και σύµφωνα µε τον Mynors, η παροιµία χρησιµοποιείται σε περιπτώσεις «χωρισµού ή άρνησης µιας παλιάς αγάπης ή για ανθρώπους που απαρνούνται τους παλιούς τους φίλους». Η προφανής αναλογία των δύο κειµένων µε το αντίστοιχο απόσπασµα των Κυνηγετικών οδηγεί εποµένως τον Moreau στην παράθεσή τους στο συγκεκριµένο σηµείο. 354 – 355 Σχόλια που συντάχθηκαν από τον Μορέλλο και παρουσιάζουν χωρία της Αινειάδας που χρησιµοποιήθηκαν για τις ανάγκες σύνθεσης του De bello Troiano. Αρχικά από τους στίχους 12.926 – 927 (incidit ictus / ingens ad terram duplicato poplite Turnus) αφαιρείται η φράση ictus ingens και αντικαθίσταται το Turnus στο τέλος του 927 µε το Memnon ώστε να δηµιουργηθεί ο ΡΗ 386, ενώ στη συνέχεια ο 10.662 (obuia multa uirum demittit corpora morti) µεταφέρεται στη θέση του ΡΗ 392 µε αλλαγή του ρήµατος demittit που αναφέρεται στον Αινεία στο παθητικό mittuntur. 356 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το κείµενο που εµπεριέχει δεν προέρχεται από την Αινειάδα, αλλά συντίθεται µε πρότυπο το δίστιχο 11.201 – 202 του έπους αυτού (busta, neque auelli possunt, nox umida donec / inuertit caelum stellis ardentibus aptum), µε σκοπό να αντικαταστήσει το χωρίο των PH 396 – 398 armaque … opaca. Πρόκειται δηλαδή για πρόταση διόρθωσης του ποιητικού κειµένου, όπως ακριβώς στο σχ. 154, ωστόσο ο λόγιος δεν καθιστά σαφές αν θα υιοθετούσε τελικά τη διόρθωση αυτή, διαγράφοντας την αρχική µορφή των στίχων του. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη τελικά, γι’ αυτό και οι στίχοι εµφανίζονται µε την αρχική τους µορφή και όχι τη διορθωµένη στην έκδοση Νικήτα. 357 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα Opp Tiqwnou= te kaiì ¹Hou=j e)/nqade keiÍmai / )En Suri¿v bhlou= par' potamou= proxoaiÍj) αποδίδεται, όπως πολλά άλλα, στον Αριστοτέλη (βλ. υπόµν. σχ. 85) και το µεταφέρει ο Moreau σχεδόν κατά λέξη στα Λατινικά, µε µόνες ίσως εξαιρέσεις την προσθήκη του επιθέτου sacra και την αντικατάσταση του εµπρόθετου προσδιορισµού e)n Suri¿v 239 µε το επίθετο Syrii που προσδιορίζει πλέον το fluminis και όχι το ρήµα της πρότασης, όπως συµβαίνει στο πρωτότυπο. Στη συνέχεια του σχολίου παρουσιάζονται οι απόψεις µερικών αρχαίων συγγραφέων σχετικά µε το µνηµείο ταφής του Μέµνονα. Αρχικά ο Φιλόστρατος, απορρίπτοντας τη συµµετοχή του µυθικού ήρωα στην τρωική εκστρατεία (αντίθετα µε την άποψη του Τζέτζη που του επιτίθεται για το λόγο αυτό), υποστηρίζει ότι ο τάφος του εντοπίζεται στην Αιθιοπία, στολισµένος µε έναν ανδριάντα µε τις ιδιότητες που αναφέρονται στο σχόλιο. Μάλιστα ως πηγή αυτών πληροφοριών του (όπως και όλων όσων γράφει στον Βίο Απολλώνιου, όπου και µνηµονεύει τον Μέµνονα), ο Φιλόστρατος κατονοµάζει κάποιον ∆άµι, στον οποίο φέρεται να είχε µαθητή ο Απολλώνιος, η ύπαρξη ωστόσο του προσώπου αυτού αµφισβητείται (M. Dzielska, Apollonius of Tyana in legend and history, Translated by Piotr Pienkowski, L’ Erma di Bretschneider, Roma 1986, σελ. 19 κ.ε.). ∆ιαφορετική άποψη για το µνηµείο έχει ο ∆ιονύσιος, όπως φαίνεται στο δίστιχο που µεταφράζει ο Moreau στα Λατινικά, τοποθετώντας το στην Αιγυπτιακή Θήβα, ενώ ο Ιώσηπος συνάδει µε τον Τζέτζη, θεωρώντας κι αυτός ότι ο ήρωας ετάφη παρά τον Βήλεο ποταµό πλησίον της Γαλιλαίας. Ο Οππιανός πάλι, στον οποίο παραπέµπει ο Moreau συµπληρώνοντας τον βυζαντινό λόγιο, αναφέρει ότι στην περιοχή του ποταµού Ορόντη εντοπίζεται ο ναός του Μέµνονα, όπου και κηδεύτηκε ο τελευταίος, και υπό το πρίσµα αυτό τον τοποθετεί κοντά στην Αντιόχεια της Συρίας. Οι απόψεις εποµένως των αρχαίων για το επιτάφιο µνηµείο ποικίλουν. Ένα ακόµη σηµείο του σχολίου που χρήζει προσοχής είναι η αναφορά του Τζέτζη σε κάποιον ανώνυµο συγγραφέα που υποστήριξε ότι ο ανδριάντας του Μέµνονα είναι κατασκευασµένος από την ονοµαζόµενη pur)r(opoi/kilon πέτρα (πβ. Χιλιάδες, 6.601 – 608). Στα σωζόµενα έργα της αρχαιοελληνικής γραµµατείας δεν ανιχνεύεται πουθενά τέτοια πληροφορία. O Πλίνιος ωστόσο (Nat. 36.63), γράφοντας για τον λίθο συηνίτη, αναφέρει ότι συναντάται στην περιοχή της πόλης Συήνης στην Αίγυπτο και ότι ο λίθος ονοµαζόταν προηγουµένως πυρροποίκιλος, χωρίς ωστόσο να δίνει την πληροφορία ότι χρησιµοποιήθηκε τέτοια υλικό για την κατασκευή του ανδριάντα. Το γεγονός πάντως ότι και ο πυρροποίκιλος και το µνηµείο του Μέµνονα βρισκόταν κατά µία εκδοχή στην Αίγυπτο, έδωσε ίσως αφορµή σε κάποιον συγγραφέα να υποστηρίξει πως το άγαλµα του ήρωα ήταν φτιαγµένο από τον συγκεκριµένο λίθο και ίσως σε αυτόν να αναφέρεται ο Τζέτζης, χωρίς ωστόσο να γνωρίζει ή έστω να µπορεί να ανακαλέσει το όνοµά του. Το σχόλιο κλείνει µε µια εκ νέου παραποµπή του Γάλλου λογίου στον 240 Οππιανό, την οποία σηµειώνει δύο φορές και µάλιστα στο ίδιο φύλλο του κώδικα Α2. Έτσι την πρώτη φορά αναφέρει απλά το χωρίο στο οποίο πρέπει να ανατρέξει ο αναγνώστης, ενώ τη δεύτερη φορά πληροφορεί για το θέµα που πραγµατεύεται στο παράλληλο κείµενο ο συγγραφέας (myrrha describit), άρα εξηγεί το λόγο για τον οποίο µας παραπέµπει στα Αλιευτικά. Το γεγονός δηλαδή ότι ο Μέµνονας αλείφθηκε µε µύρο πριν ταφεί, απόσταγµα του φυτού µύρρα, ωθεί τον Γάλλο λόγιο να παραπέµψει σε χωρίο του Οππιανού, όπου περιγράφεται ο σχετικός µύθος της Μύρρας, µητέρας του Άδωνη, που µεταµορφώθηκε στο οµώνυµο φυτό από τους θεούς, αφού είχε έρθει σε αιµοµικτική επαφή µε τον πατέρα της. Η λέξη lat. πάντως πιθανότατα είναι συντοµογραφία του latinis, δηλώνοντας έτσι ο Moreau ότι η αρίθµηση 3.414 αναφέρεται σε στίχο λατινικής µετάφρασης των Αλιευτικών που χρησιµοποίησε και στην οποία παραπέµπει και όχι στο πρωτότυπο αρχαίο ελληνικό κείµενο, στο οποίο γίνεται αναφορά στο µύθο της Μύρρας από τον στίχο 3.398 κ.ε. (όχι από τον 414 κ.ε.). Ο Γάλλος λόγιος µάλιστα φαίνεται πως έκανε χρήση συγκεκριµένα της µετάφρασης του Οππιανού από τον Lorenzo Lippi, που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1555, χρονολογία που συµπίπτει µε την περίοδο συγγραφής του De bello Troiano, και άλλωστε µόνο στην έκδοση αυτή µνεία της Μύρρας γίνεται από τον στίχο 3.414 κ.ε., σε αντίθεση µε την λίγο µεταγενέστερη µετάφραση του Adrien Turnèbe (1597), την οποία θα µπορούσε µεν θεωρητικά να είχε υπόψη του ο Moreau, ωστόσο εκεί το σχετικό κείµενο ξεκινά στο στίχο 3.398. Για τις δύο µεταφράσεις βλ. αντίστοιχα L. Lippius (µτφρ.), Oppiani Anazarbei De Piscatu libri V. Laurentio Lippio interprete. De venatione libri IIII etc., Parisiis, apud Gulielmum Morelium, 1555 και Konrad Rittershausen (επιµ.), Oppiani poetae Cilicis De venatione Lib. IIII, De piscatu Lib. V. etc., Lvgdvni Batavorum, Ex officina Plantiniana, apud Franciscum Raphelengium, 1597. 358 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Στο αντίστοιχο ελληνικό κείµενο που βρίσκεται στο f. 34v του κώδικα Α1, ο βυζαντινός λόγιος, πριν καταγράψει το επιτάφιο επίγραµµα που αφιερώνεται στον Πολυδάµαντα, σηµειώνει ότι αυτό αποτελεί προϊόν της δικής του ποιητικής σύνθεσης και δεν το αντλεί από κάποια άλλη πηγή (βλ. υπόµν. σχ. 85). Εντούτοις ο Moreau στη λατινική µετάφραση του σχολίου αποσιωπά εντελώς την παρατήρηση του Τζέτζη, λέγοντας ότι το επίγραµµα inscriptum esse fertur, έκφραση αντίστοιχη µε αυτές που χρησιµοποιεί για τα επιτάφια που ανιχνεύονται στο έργο άλλων συγγραφέων, πρωτίστως του Αριστοτέλη, και όχι γι’ αυτά που προήλθαν από το χέρι του βυζαντινού λογίου (πβ. 241 σχ. 357 και 378). Όσον αφορά την απόδοση στα Λατινικά του ελληνικού ποιητικού κειµένου ( )Indo\j oÀd' a)nh\r Troi/h Su/rion a/(rma diw/kwn / Poluda/maj kei=tai nekro\j e)ni\ patri/di) o Moreau επιλέγει την οδό µιας αρκετά ελεύθερης µετάφρασης, αλλάζοντας το ύφος µε τη χρήση πρωτοπρόσωπων ρηµατικών τύπων (petiui, sum situs) και αγνοώντας τη φράση )Indo\j w(=d' a)nh\r, την οποία δεν αξιοποιεί καθόλου στο δίστιχο που συνθέτει. 359 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, που δηλώνει ότι τµήµα του στίχου ΡΗ 403 αποτελεί δάνειο από την Αινειάδα (11.214 praecipuus fragor et longi pars maxima luctus). 360 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος έχει συνθέσει, κατά δήλωσή του, µόνος του το επιτάφιο του Τρωίλου και ο Moreau στη συνέχεια το αποδίδει µε αρκετά ελεύθερο τρόπο στα Λατινικά (πβ. το λατινικό r κείµενο µε το πρωτότυπο στον κώδικα Α1, f. 35 Trwi+/lon e)nqa/de Trwi+a/di gv= Da/rdanoj i)/sxw. / /)Egxei+ Phlei/dou dmhme/non e)n koni/v). 361 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος επισηµαίνει το έργο του ∆άρη ως λογοτεχνική πηγή από την οποία ο Τζέτζης επηρεάζεται στην περιγραφή της εξωτερικής εµφάνισης των ηρώων και ηρωίδων της Τρωικής εκστρατείας. Η παρατήρηση του Moreau είναι αναµφισβήτητα εύστοχη, ωστόσο πρέπει να καταστεί σαφές ότι ο βυζαντινός λόγιος δεν αντιγράφει το πρωτότυπο ούτε υιοθετεί τα επιµέρους στοιχεία που χρησιµοποιεί ο συγγραφέας του De excidio Trojae historia στην περιγραφή κάθε προσώπου, που αν συγκριθεί µε την αντίστοιχη του Τζέτζη, εντοπίζονται αρκετές αποκλίσεις (π.χ. ο Πρίαµος περιγράφεται στα Τρωικά ψηλός, ξανθός, µε πυκνά φρύδια και µακριά µύτη, ενώ στον ∆άρη εµφανίζεται ως µελαψός, µε ωραίο πρόσωπο και ευχάριστη χροιά φωνής). Η οµοιότητα των δύο συγγραφέων που εντοπίζει ο Γάλλος λόγιος έγκειται µάλλον στο ότι και οι δύο εντάσσουν στα έργα τους κατάλογο µε την περιγραφή των κυριοτέρων προσώπων της Τροίας και στο ότι δεν περιορίζονται στα εξωτερικά χαρακτηριστικά, αλλά επεκτείνονται και σε γνωρίσµατα του χαρακτήρα των ηρώων που εικονίζουν. Αξιοσηµείωτο είναι πάντως ότι στο συγκεκριµένο σηµείο ο Moreau µε την παρατήρηση imitatur Daretem Phrygium αναφέρεται στο ίδιο το έργο που φέρεται να έγραψε ο ∆άρης και όχι κατά τη συνήθειά του στην ποιητική διασκευή του Joseph of Exeter. Θα ήταν άλλωστε να παράλογο να υποστηριχθεί ότι ο τελευταίος αποτελεί πηγή του Τζέτζη, καθώς µια τέτοια άποψη αντιβαίνει στα χρονολογικά δεδοµένα, εφόσον ο θάνατος του 242 βυζαντινού λογίου τοποθετείται στα 1180, ενώ το έπος του Άγγλου συγγραφέα εκδίδεται πέντε χρόνια αργότερα (βλ. υπόµν. σχ. 56). 362 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, που επαναλαµβάνει την παρατήρηση του σχ. 349, ότι κατά τον Τζέτζη, πρώτα σκότωσε ο Αχιλλέας τον Μέµνονα και µετά τον Τρωίλο, ενώ ο Joseph of Exeter ακολουθεί την ακριβώς αντίθετη εκδοχή. Για την απόκλιση στην αρίθµηση (ο Moreau µας παραπέµπει στο στίχο PH 352 για το φόνο του Μέµνονα, ενώ το περιστατικό καταγράφεται στον PH 356 κ.ε. της έκδοσης Νικήτα) βλ. υπόµν. σχ.1. 363 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο απόσπασµα του Joseph of Exeter στο οποίο γίνεται παραποµπή περιγράφεται ο τόπος στον οποίο βρισκόταν ο ναός του Θυµβραίου Απόλλωνα στην Τροία, όπου η Εκάβη συνέλαβε το σχέδιο της δολοφονίας του Αχιλλέα, ωστόσο ο λόγιος έπρεπε να παραπέµψει στο 4ο και όχι στο 6ο βιβλίο του έργου για το σχετικό χωρίο. 364 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο συγγραφέας καλεί τον αναγνώστη να συγκρίνει την εκδοχή του µύθου για το θάνατο του Αχιλλέα που παρουσιάζει ο Τζέτζης αντιπαραβάλλοντας τρία κείµενα, του Joseph of Exeter, του Οβιδίου και του Βιργιλίου. Από τους τρεις ποιητές ο πρώτος συµπορεύεται µε τον βυζαντινό λόγιο, υποστηρίζοντας ότι ο ήρωας έπεσε θύµα της πλεκτάνης της Εκάβης, µε τη µόνη διαφορά ότι παρουσιάζει τον Αχιλλέα να µεταβαίνει συνοδευόµενος από τον Αντίλοχο στο ναό του Απόλλωνα στην Τροία, ενώ στα Τρωικά φαίνεται να πηγαίνει ολοµόναχος, γεγονός που επισηµάνθηκε ήδη στο σχ. 339. Αντίθετα, τόσο στην Αινειάδα όσο και στις Μεταµορφώσεις δεν γίνεται κάποια µνεία του δόλου της Εκάβης και προωθείται η εκδοχή ενός πιο ηρωικού θανάτου του Αχιλλέα στη µάχη, µε κοινό σηµείο των δύο κειµένων να είναι η θεϊκή παρέµβαση στο όλο ζήτηµα. Έτσι στο Βιργιλιανό έπος ο Αινείας προσευχόµενος στον Απόλλωνα pectore ab imo και σε µια προσπάθεια captationis benevolentiae του υπενθυµίζει πως πάντα ήταν αρρωγός στον αγώνα των Τρώων, όπως όταν κατηύθυνε το βέλος του Πάρη ενάντια στον Αχιλλέα. Στο ίδιο πνεύµα κινείται και ο Οβίδιος, το κείµενο του οποίου ωστόσο παρανοείται από τον Γάλλο λόγιο. Ο συγγραφέας των Μεταµορφώσεων δηλαδή υποστηρίζει ότι ο Ποσειδώνας, θλιµµένος για το θάνατο του Κύκνου, θέλησε να λάβει εκδίκηση από τον Αχιλλέα, αλλά για να το επιτύχει παρακάλεσε τον Απόλλωνα να παρέµβει, ο οποίος τυλιγµένος σε ένα σύννεφο εµφανίστηκε στον Πάρη και του απευθύνει τα λόγια που καταγράφονται στο σχόλιο, τα οποία λανθασµένα αποδίδονται εδώ στον θαλάσσιο θεό. Ανεξάρτητα από το γεγονός αυτό, Τζέτζης, 243 ∆άρης, Οβίδιος και Βιργίλιος συµφωνούν στο ότι ο Πάρης ήταν αυτός που τόξευσε τον άτρωτο ήρωα. 365 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος αναπαράγει εδώ περιληπτικά τις πληροφορίες που παρέχει στο έργο του ο Οππιανός σχετικά µε τη θήρα λιονταριών κατά την αρχαιότητα, αν και παραλλάσσει, όπως συνήθως, κάποιες µικρές λεπτοµέρειες που αναφέρονται στα Κυνηγετικά. Έτσι δεν αναφέρει αρχικά ότι το κυνήγι των λεόντων µε τα δίχτυα και τις δάδες συναντάται στην περιοχή του Ευφράτη, ενώ τις ασπίδες τις κρούουν όχι οι ιππείς, αλλά πεζοί άνδρες που παίρνουν µέρος στη διαδικασία. Επιπρόσθετα η δεύτερη µέθοδος θήρας εφαρµόζεται κατά το πρωτότυπο κείµενο στην Αιθιοπία, όχι την Αίγυπτο και την Ινδία, ενώ οι κυνηγοί καλύπτουν τις ασπίδες τους µε δέρµα βοδιού και µόνο για τα σώµατά τους χρησιµοποιούν µαλλί αρνιού που στερεώνουν µε ταινίες. Τέλος, στην τρίτη µέθοδο ο Οππιανός υποστηρίζει ότι οι κυνηγοί χτίζουν ένα µικρό τοιχίο µπροστά στην τάφρο που ορύσσουν, το οποίο υπερπηδά το λιοντάρι στην προσπάθειά του να φτάσει τον δεµένο αµνό, χωρίς να γνωρίζει ότι πίσω του ελλοχεύει η παγίδα, στην οποία τελικά εγκλωβίζεται. Αντίθετα ο Τζέτζης περιγράφει την τάφρο, αναφέρει όµως ότι αυτή καλύπτεται από πάνω µε φύλλα και εύθραυστα κλαδιά και όχι από µπροστά µε το τοιχίο του Οππιανού. Σηµειωτέον τέλος ότι οι τρεις διαφορετικές θηρευτικές µέθοδοι στα Κυνηγετικά περιγράφονται µε άλλη σειρά σε σχέση µε αυτήν µε την οποία εµφανίζονται στην παρατήρηση του Τζέτζη (ο Οππιανός αναφέρει πρώτο το κυνήγι µε την τάφρο, έπειτα µε το δίχτυα και τελευταία επεξηγεί τη µέθοδο µε τους µεταµφιεσµένους κυνηγούς). 366 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Πρόκειται ουσιαστικά για µια εναλλακτική µορφή της πρότασης cui vox haedi peruenit ad aures του στίχου ΡΗ 460, την οποία τελικά δεν υιοθέτησε ο λόγιος. 367 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο απόσπασµα των Μεταµορφώσεων, που αποτελεί συνέχεια του κειµένου του Οβιδίου που παρατίθεται στο σχ. 364, ο ποιητής σχολιάζει το παράδοξο αλλά κυρίως το επονείδιστο της ήττας του γενναιότερου πολεµιστή των Ελλήνων από τον πιο δειλό των Τρώων. Το δεύτερο παράθεµα, που αντλείται από το έργο του Joseph of Exeter, επιβεβαιώνει την ίδια ηρωική αντίληψη ιδωµένη από την άλλη της πλευρά, ότι δηλαδή ο θάνατος ενός πολεµιστή είναι ένδοξος, αν πέφτει από ανδρείο αντίπαλο. Έτσι, στην περίπτωση του Τρωίλου, η πολεµική του γενναιότητά ήταν τέτοια, ώστε τα θύµατά του όχι µόνο δεν θεωρούσαν αισχρό να ηττηθούν από αυτόν, αλλά αντίθετα ευφραίνονταν να τύχουν 244 ενός τόσο δοξασµένου θανάτου. Έτσι λοιπόν και ο Λατίνος και ο Άγγλος συγγραφέας φαίνονται να κατανοούν απόλυτα τον Αχιλλέα των Τρωικών, που δικαίως διαµαρτύρεται για την ήττα του από έναν ανάξιο εχθρό σαν τον Πάρη. 368 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Γάλλος λόγιος διόρθωσε στο στίχο PH 483 του ποιητικού κειµένου τη λέξη urnam σε capsam, ενώ είχε ήδη γράψει το σχετικό σχόλιο, και για αυτό εµφανίζεται απόκλιση µεταξύ της µορφής του στίχου εδώ και στην έκδοση Νικήτα (βλ. υπόµν. σχ. 1). Όσον αφορά το µύθο για τον ∆ιόνυσο που υπαινίσσεται ο Τζέτζης, αυτόν τον διασώζουν διάφοροι συγγραφείς (βλ. Ιλ. 6.130 – 137 και Ψευδο – Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 3.34, όπου παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 229), οι οποίοι συµφωνούν ότι ο Ολύµπιος θεός, καθώς τον καταδίωκε ο βασιλιάς Λυκούργος από το όρος Nush/i+on στη Θράκη, καταδύθηκε στη θάλασσα, όπου διασώθηκε από τη Θέτιδα, ενώ για τον αµφορέα που έλαβε ως δώρο η µητέρα του Αχιλλέα και εν συνεχεία χάρισε στο γιο της για να τοποθετηθούν τα οστά του µετά τον θάνατό του βλ. στην Οδύσσεια (24.73 – 77), στα Σχόλια στην Ιλιάδα (23.91) και Εις Λυκ. (272). Τέλος ο Τζέτζης ορίζει ορθώς τον αµφορέα ως δοχείο µε δύο λαβές, δεδοµένης της ετυµολογίας του ουσιαστικού που αποτελεί συντετµηµένο τύπο της λέξης a)mfiforeu/j (για τη σηµασία βλ. στο σχετικό λήµµα του λεξικού των Liddell – Scott). 369 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. O βυζαντινός λόγιος παρερµηνεύει την εκδοχή του µύθου που ακολουθεί ο Λυκόφρονας για την επιστροφή του νεκρού σώµατος του Αχιλλέα στους Έλληνες. Κατά τον Τζέτζη, ο ελληνιστικός ποιητής υποστηρίζει στο έργο του ότι οι Τρώες επέστρεψαν το σώµα του ήρωα, που σκοτώθηκε από τον Πάρη, µόλις τους παραδόθηκε για ταφή η σωρός του Έκτορα, που είχε φονευθεί από τον Αχιλλέα. Ωστόσο ο Λυκόφρονας εικονίζει στο έργο του την Κασσάνδρα να προφητεύει ότι ο Πηλείδης θα λάβει ως λύτρα για να παραδώσει στον Πρίαµο τον Έκτορα ποσότητα χρυσού ίση µε το βάρος του νεκρού. Όταν αργότερα φονεύτηκε από τον Πάρη, οι Τρώες ζήτησαν ανάλογο αντάλλαγµα (χρυσάφι), για να επιστρέψουν το πτώµα του στους Έλληνες, και όχι τον Έκτορα που είχαν ήδη παραλάβει για ταφή (βλ. Λυκ. 269 – 273 και στο σχόλιο για το στίχο 314 της αγγλικής µετάφρασης του Λυκόφρονα στο C. A. Elton, F. Fawkes, Viscount Royston (µτφρ.), ό.π., σελ. 220). Περιέργως πάντως ο Τζέτζης ερµηνεύοντας το σχετικό χωρίο στα σχόλια που έγραψε για την Αλεξάνδρα δεν προβαίνει στην παρανόηση που εντοπίζεται εδώ (βλ. Εις Λυκ. 269 – 270), υποστηρίζοντας ότι κατά 245 µία εκδοχή οι Τρώες απαίτησαν την επιστροφή των δώρων που είχε χαρίσει ο Πρίαµος στον Αχιλλέα για το σώµα του Έκτορα, προκειµένου και αυτοί να δώσουν τον νεκρό Αχιλλέα στους Έλληνες, ενώ καταγράφει και τον µύθο περί εξαγοράς του αρίστου των Τρώων µε χρυσό ισόβαρο του σώµατός του. Ο µύθος αυτός πάντως φαίνεται να αξιοποιήθηκε ποιητικά από το Σοφοκλή στη χαµένη τραγωδία Fru/gej or àEktoroj lu/tra, ενώ σχετική παράσταση εµφανίζεται ζωγραφισµένη σε κάποια αγγεία της αρχαιότητας. Για ο θέµα αυτό βλ. A. W. Mair (µτφρ.), Callimachus and Lycophron, with an english translation by A. W. Mair etc., London, W. Heinemann, New York, G. P. Putnam’s sons, 1921, σελ. 516 – 7 στις υποσηµειώσεις. 370 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Έλληνας συγγραφέας στην Εξήγηση Ιλιάδaς (Hermannus, ό.π., σελ. 50 – 51) θεωρεί ότι η επίκληση του Οµήρου στη Μούσα στον εναρκτήριο στίχο, όπως και γενικά όλες οι αναφορές στους θεούς που εντοπίζονται στο οµηρικό έπος, πρέπει να αντιµετωπίζονται αλληγορικά, ενώ ειδικά για τις Μούσες πρέσβευε ότι συνδέονται µε το aÃdein και αποτελούν αλληγορίες των επιστηµών ή τεχνών τις οποίες προστάτευαν (π.χ. η Κλειώ νοείται ως η επιστήµη της ρητορικής, η Θάλεια ως η τέχνη της κωµωδίας κ.ο.κ.). Υπό το πρίσµα αυτό χρησιµοποιεί και την αλληγορία που εξηγεί στο σχόλιό του (πβ. Χιλιάδες, 6.917 – 926, Αλληγορίες Οδύσσειας, Ω 157 – 159 και Εις Λυκ. 275, όπου παραπέµπει ο Leone, 1995, ό.π., σελ. 229). 371 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Γάλλος λόγιος έµµεσα υποδεικνύει ως πιθανή λογοτεχνική πηγή από όπου ο Τζέτζης λαµβάνει την εικόνα της ταφής του Αχιλλέα µε τη συνοδεία των Μουσών και των Νηρηίδων το έργο του Φιλόστρατου, που κάνει µνεία του σχετικού µύθου, αναφέροντας µάλιστα ότι αυτός εντοπίζεται σε ένα χαµένο σήµερα έργο που τιτλοφορείτο Ψυχοστασία και αποδιδόταν στον Όµηρο, αν και φαίνεται να αµφιβάλλει για την πατρότητά του. Η άποψη αυτή πάντως για την επίδραση του βυζαντινού λογίου από τον Ηρωικό ενισχύεται περισσότερο από το γεγονός ότι ο Φιλόστρατος, ακριβώς παρακάτω από το κείµενο που παραθέτει ο Moreau, απορρίπτει την εκδοχή της Ψυχοστασίας πως οι Μούσες και οι Νηρηίδες παρίσταντο στην κηδεία του Αχιλλέα και αντιπροτείνει ότι επειδή συνέβησαν τη στιγµή εκείνη διάφορα θαυµαστά, όπως η απότοµη πληµµυρίδα της θάλασσας, ή ο συντονισµένος οξύς θρήνος των γυναικών, δόθηκε αφορµή να επικρατήσει η αντίληψη της εµφάνισης θεοτήτων κατά την ταφή του ήρωα. ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι στον ίδιο ακριβώς εξορθολογισµό του µύθου, κατά µίµηση του 246 ποιητή του Ηρωικού, προβαίνει και ο Τζέτζης σε δύο σχόλιά του (βλ. 370 και 373). 372 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Στο ελληνικό ποιητικό κείµενο και στο συνοδευτικό σχόλιο ο βυζαντινός λόγιος χρησιµοποιεί τη λέξη φερτρόν, ο Moreau όµως αντικαθιστά και στον ΡΗ 498 και εδώ τη συντετµηµένη µορφή µε τον τύπο pheretrum. 373 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο και αποτελεί ουσιαστικά παράφραση, όπως άλλωστε διατυπώθηκε και προηγουµένως (σχ. 371), των παρατηρήσεων που κάνει για την κηδεία του Αχιλλέα ο Φιλόστρατος στον Ηρωικό. Την εκδοχή πάντως του θρήνου των θεών κατά την εκφορά του νεκρού την ακολουθεί, εκτός από τον ποιητή της δεύτερης Ψυχοστασίας, ο Κόιντος Σµυρναίος (3.661 κ.ε.) και ίσως αυτόν είχε υπόψη του ο Τζέτζης στο τέλος της παρατήρησής του, όταν αναφέρει ότι κάποιοι ποιητές επινόησαν το µύθο αυτό. Για της Νηρηίδες ως σύµβολο του νερού βλ. ενδεικτικά στις Αλληγορίες Ιλιάδaς, Σ 83 – 86, Αλληγορίες Οδύσσειας (Ω 142 κ.ε.) κ.α. (Leone, 1995, ό.π., σελ. 230), ενώ για το εφερµηνευτικό σχήµα βλ. στο σχ. 143. 374 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα *Eiusdem … Thetis που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. O Τζέτζης ταυτίζει και εδώ και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (163 και 397) το σχήµα του αστεϊσµού και του χαριεντισµού, όπως πράττει και ο συγγραφέας του έργου Περί ερµηνείας στο κεφ. 128 (το έργο αποδιδόταν στον ∆ηµήτριο Φαληρέα, ωστόσο η πατρότητά του αµφισβητείται), ενώ διαφορετική γνώµη είχε ο Τρύφων ο γραµµατικός, που διαχώριζε τις δύο έννοιες λέγοντας ότι αφενός µεν a)stei+smo/j e)sti lo/goj a)f' e(autou= diasurtiko\j geno/menoj, w¨j eiã tij ploutw½n le/gei, e)gwÜ de/ ei¹mi pa/ntwn pene/statoj κτλ. kaleiÍtai de\ tou=to kaiì prospoi¿hsij, αφετέρου δεν χαριεντισµός e)sti lo/goj eu)tra/peloj, e)n %Ò diaxeiÍtai oÀ te le/gwn kaiì o( a)kou/wn (Περί τρόπων 205 – 206). Όσον αφορά το επίγραµµα που παραθέτει σε λατινική µετάφραση εδώ ο Moreau, παρόλο που στον κώδικα Α2 ο λόγιος το συνδέει µε µια γραµµή µε την παρατήρηση του Τζέτζη, δηλώνοντας σαφώς την πρόθεσή του να ενταχθεί στο σχόλιο 374, το περιεχόµενό του ωστόσο δεν σχετίζεται άµεσα µε τα λεγόµενα του βυζαντινού λογίου στο σηµείο αυτό, αλλά µάλλον πρέπει να θεωρηθεί ως παράλληλο κείµενο για τους στίχους ΡΗ 525 – 526, εφόσον σε αυτό το δίστιχο αναφέρεται η γειτνίαση του µνήµατος του Αχιλλέα µε τα Sigeia Littora, και µε αυτή τη λογική θα έπρεπε να συναφθεί µε το σχ. 376. Η απόδοση πάντως του ελληνικού κειµένου στα Λατινικά 247 είναι αρκετά ελεύθερη, ιδιαίτερα στον τελευταίο στίχο, το νόηµα του οποίου διαφέρει στο ελληνικό πρωτότυπο, που εντοπίζεται στο 7ο βιβλίο της Ελληνικής Ανθολογίας (πβ. Tu/mboj ¹Axillh=oj r(hch/noroj, oÀn pot' ¹Axaioiì / dw¯mhsan Trw¯wn deiÍma kaiì e)ssome/nwn: / ai¹gial%½ de\ ne/neuken, iàna stonaxv=si qala/sshj / kudai¿noito pa/ij th=j a(li¿aj Qe/tidoj). Για την αλληγορία τέλος που περιλαµβάνει το σχόλιο βλ. Braccini, ό.π., σελ. 165 κ.ε.). 375 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Παρόλο που ο λόγιος καταγράφει δύο ηµιστίχια της Αινειάδας που αποτέλεσαν την πηγή έµπνευσης για τη µετάφρασή του, ωστόσο χρησιµοποίησε ουσιαστικά µόνο τον πρώτο, ελαφρά παραλλαγµένο, στη θέση του ΡΗ 524. Τα ηµιστίχια προέρχονται από χωρίο του 11ου βιβλίου (189 – 190 decurrere rogos, ter maestum funeris ignem / lustrauere in equis ululatusque ore dedere), όπου περιγράφεται διαδικασία αποτέφρωσης των Τρώων νεκρών µετά από µάχη, µε φροντίδα του Αινεία και του Τάρχοντα. 376 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το Σίγειον ως ακρωτήριο της Τροίας και τόπος ταφής του Αχιλλέα µνηµονεύεται από διάφορους συγγραφείς (Λουκ. Χάρων ή Επισκοπούντες 23.1 – 4, Στράβ. 13.1.39), πουθενά όµως δεν αναφέρεται η εναλλακτική ονοµασία Σίγρυς και πιθανότατα ο Τζέτζης συγχέει το τοπωνύµιο Σίγριον της Λέσβου µε το τρωικό Σίγειον που βρίσκεται στην απέναντι ακτή. Τα δύο επιτάφια επιγράµµατα του ήρωα αποδίδονται στον Αριστοτέλη, το r πρώτο από τα οποία (Α1, f. 37 Qessalo\j ouÂtoj a)nh\r ¹Axileu\j e)n t%½de te/qaptai / tu/mb%, e)qrh/nhsan d' e)nne/a Pieri¿dej) µεταφράζεται σχεδόν κατά λέξη στα Λατινικά, παρά την προσθήκη του επιθέτου fortis και την αφαίρεση του αριθµητικού e)nne/a. Αντίθετα, περισσότερες αλλαγές εντοπίζονται στη µετάφραση του δεύτερου r επιταφίου (Α1, f. 37 PaiÍda qea=j Qe/tidoj Phlhia/dhn ¹Axilh=a / hÀd' i¸era\ nh=soj pontia\j a)mfiìj eÃxei), όπου ο Γάλλος λόγιος δεν αποδίδει στα Λατινικά τους προσδιορισµούς qea=j και i¸era\, αντικαθιστά το πατρωνυµικό Phlhia/dhn µε το παππωνυµικό Aeacidem, προσθέτει το επίθετο magnanimum αντί του ¹Axilh=a και αποδίδει περιφραστικά το επίθετο πελιάς µε την ονοµατική φράση pelagi circumflua fluctu, παρ’ όλα αυτά το νόηµα τόσο του ελληνικού δίστιχου όσο και του αντίστοιχου λατινικού είναι ουσιαστικά παρόµοιο. Για τα επιτάφια γενικά βλ. υποσηµ. σχ. 85. 377 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα e(n diad. 248 χρησιµοποιεί στο ποιητικό του κείµενο τη λέξη φιάλην ως συνώνυµη του κρωσσού, του αγγείου δηλαδή για την αποθήκευση της τέφρας ενός νεκρού, σηµασία µε την οποία εµφανίζεται η λέξη και στον Όµηρο (Ιλ. 23.243), σύµφωνα µε την υπόδειξη του λεξικού των Liddell – Scott και Jones στο αντίστοιχο λήµµα. Μάλιστα συµπληρώνει την παρατήρησή του λέγοντας ότι η φιάλη νοείται στο σηµείο αυτό ως δοχείο που αντιστοιχεί στην a)mfifore/a qh/khn. Ο Moreau ωστόσο παρανοεί το σχόλιο και τη σηµασία της λέξης κρωσσός, την οποία µεταφράζει ως vas unguentarium, κατανοώντας την ως µυροδοχείο δηλαδή και όχι ως τεφροδόχο, όπως θα ήταν το ορθό. Το σχόλιό του ωστόσο ότι στο στίχο ΡΗ 526 εντοπίζεται το σχήµα e(/n dia\ duoi=n, έστω κι αν το ονοµάζει e(ndiadi\j, είναι εύστοχο και µάλιστα ο λόγιος παραθέτει ως παράδειγµα του συγκεκριµένου σχήµατος λόγου ένα στίχο της Αινειάδας. Η ίδια παρατήρησή του πάντως είναι γραµµένη δύο φορές στον κώδικα Α1. Έτσι ο Moreau σηµειώνει αρχικά ακριβώς δίπλα στον στίχο PH 526 τη βραχυλογική ένδειξη e(n diad. αυτός το δικό του, εξηγώντας αναλυτικότερα το σχήµα e(/n dia\ duoi=n. 378 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Το ελληνικό κείµενο του επιταφίου που συνέθεσε ο βυζαντινός συγγραφέας έχει στον κώδικα Α1 (f. 37r) τη µορφή Kei=mai su\n Patro/kl% kai\ )Axilh=i+ megaqu/m% / Patro\j u(pe\r maxe/wn a)/ori memnone/% και αποδίδεται, κατά το σύνηθες, µε ελεύθερο τρόπο στα Λατινικά, διατηρείται ωστόσο παρά τις αλλαγές το ίδιο νόηµα (πβ. τον παθητικό τόνο στην έκφραση Kei=mai a)/ori memnone/% µε την ενεργητική σύνταξη του λατινικού me Memnonis ensis Fudit, την αντικατάσταση του )Axilh=i µε το Aeacida, την αποσιώπηση του megaqu/m% και την προσθήκη του όρου Nestorides). 379 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η παραποµπή στο έπος του Οβιδίου γίνεται για δύο λόγους, αφενός µεν επειδή ο Moreau δανείζεται από αυτό τη φράση deque armis arma feruntur (Met. 12.621) και την τοποθετεί, δηµιουργώντας διασκελισµό, στο τέλος του ΡΗ 546 και στην αρχή του 547 και αφετέρου λόγω του κοινού θέµατος των δύο έργων (Τρωικών και Μεταµορφώσεων) στα σχετικά χωρία, αφού ο Οβίδιος, όπως ο Τζέτζης, αναφέρεται στο στίχο του στην κρίση των όπλων του Αχιλλέα και την έριδα που αυτή προκάλεσε στους Έλληνες. Σηµειωτέον ότι ο δανειζόµενος στίχος είναι ο όγδοος από το τέλος του 12ου βιβλίου του Οβιδιανού έπους, και ο Moraeu προτίµησε να χρησιµοποιήσει αυτή την αρίθµηση στην 249 παραποµπή του (vers. 8. a fi. όριζε ότι η άλωση της Τροίας θα γινόταν εφικτή αφού φιλονικήσουν οι άριστοι, th\n ¹Axille/wj mh=nin ai¹nitto/menon. Ωστόσο ο Αγαµέµνονας παρανόησε το περιεχόµενο της προφητείας και θεώρησε ότι αυτή αναφέρεται στη διαµάχη Αχιλλέα και Οδυσσέα για τον τρόπο κατάκτησης της πόλης, όταν o( me\n ¹Axilleu\j eÃlege di' a)ndrei¿an a(lw½nai to\ ãIlion, o( de\ ¹Odusseu\j dia\ mhxanh=j kaiì fronh/sewj, γι’ αυτό και χαιρόταν µε το σχετικό περιστατικό, που κατά την αντίληψή του, προµήνυε την καταστροφή του Ιλίου. ∆εδοµένο είναι λοιπόν ότι ο χρησµός δεν συνδεόταν σε καµιά περίπτωση µε την κρίση των όπλων και τη φιλονικία Αίαντα – Οδυσσέα, εποµένως η παρατήρηση του Τζέτζη είναι λανθασµένη. Για το ζήτηµα βλ. και στον Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 142 και Leone, 1995, ό.π., σελ. 232. 381 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, το οποίο εµπεριέχει δύο παραθέµατα σχετιζόµενα µε την άδικη κρίση των Ελλήνων να παραδώσουν τα όπλα του Αχιλλέα στον Οδυσσέα, αντί του Αίαντα, που άξιζε µια τέτοιας τιµής. Το πρώτο κείµενο, την πατρότητα του οποίου αποσιωπά ο Moreau, είναι η λατινική µετάφραση του γνωµικού Fi/lwn krith\j mh\ gi/nou που φέρεται να είπε ο αρχαίος σοφός Πιττακός από τη Μυτιλήνη και που µετέφερε στα Λατινικά, µαζί µε άλλα αποφθέγµατα των επτά σοφών της αρχαιότητας, ο Έρασµος (βλ. J. Konrad Orelli (επιµ.), Opuscula Graecorum Veterum, Sententiosa et Moralia, Graece et Latine, Tomus primus, Lipsiae, in Libraria Weidmannia, 1819, σελ. 149 – 150 και T. Ruddiman (T. Ruddiman, The rudiments of the Latin tongue etc., Philadelphia, Abraham Small, 1822, σελ. 137). Πάντως στις πληροφορίες για το βίο και τα ρητά του Πιττακού που παρέχει ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος (1.74 – 81) δεν υπάρχει σχετική αναφορά, ενώ αντιθέτως, µιλώντας ο βιογράφος για τον Βίαντα τον Πριηνέα (1.87) διατείνεται ότι ο σοφός αυτός hÀdion eÃlege dika/zein metacu\ e)xqrw½n hÄ fi¿lwn: tw½n me\n ga\r fi¿lwn pa/ntwj e)xqro\n eÃsesqai to\n eÀteron, tw½n de\ e)xqrw½n to\n eÀteron fi¿lon, χωρίο το οποίο µπορεί επίσης να συσχετισθεί µε το γνωµικό που παραθέτει ο Γάλλος λόγιος και κατ’ επέκταση µε τους στίχους ΡΗ 549 – 550. Στο δεύτερο κείµενο ο Οβίδιος, έχοντας παρουσιάσει τον αγώνα λόγων Αίαντα – Οδυσσέα για τη 250 διεκδίκηση των όπλων, καταλήγει στην παρατήρηση ότι «έγινε εµφανές τι µπορεί να κάνει η ευγλωττία», καθώς ο Ιθακήσιος ήρωας κατόρθωσε να πείσει τους συµπολεµιστές του να πάρουν την ευνοϊκή για τον ίδιο απόφαση, χωρίς ωστόσο να είναι ταυτόχρονα και δίκαιη. Και τα δύο παράλληλα κείµενα θίγουν εποµένως το ζήτηµα της άδικης κρίσης µεταξύ φίλων, το πρώτο µέσω ενός κανόνα µε γενική ισχύ χωρίς χωροχρονικούς περιορισµούς, ενώ το δεύτερο αναφερόµενο ειδικά στην περίπτωση των δύο συµπολεµιστών της Τροίας, γι’ αυτό και ο Moreau εύστοχα τα παραθέτει στο σηµείο αυτό. 382 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Αρχικά ο λόγιος δηλώνει το δεύτερο κατά σειρά λογοτεχνικό του δάνειο από τις Μεταµορφώσεις, από όπου τρεις στίχοι µεταφέρονται στο De bello Troiano µε µικρές µεταβολές (πβ. PH 552 – 554 και Ov. Met. 13.386, 391, 392 invictumque virum vicit dolor: arripit ensem / dixit et in pectus tum demum vulnera passum, / qua patuit ferrum, letalem condidit ensem). Στη συνέχεια ο Moreau παραπέµπει στο έργο του Joseph of Exeter, ο οποίος, όπως και ο ∆άρης στο αντίστοιχο πεζό κείµενο (35), ακολουθεί διαφορετική εκδοχή του µύθου σε σχέση µε αυτή των Τρωικών, παρουσιάζοντας τον Αίαντα να πεθαίνει στη µάχη ύστερα από χτύπηµα του Πάρη, τον οποίο ωστόσο πρόλαβε να εξοντώσει, και όχι να αυτοκτονεί λόγω της έκβασης της περιβόητης κρίσης των όπλων. 383 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τα τµήµατα a( d' e)gwÜ … Asclepiadae και Hoc aiacis … Brod. )Axaioi=j / (A dolo/frwn a)pa/ta kre/sson e)meu= ke/kritai) συγκαταλέγεται στα fragmenta του έργου του Αριστοτέλη, ωστόσο το ίδιο επίγραµµα µε ελάχιστες τροποποιήσεις εµφανίζεται και στην Ελληνική Ανθολογία, όπου καταγράφεται ως δηµιουργός του ο Ασκληπιάδης, όπως άλλωστε επισηµαίνει και ο Γάλλος λόγιος στην πρώτη εµβόλιµη παρατήρησή του. Μια τρίτη παραλλαγή του επιγράµµατος µε φερόµενο ως συγγραφέα του αυτή τη φορά τον Μνασάλκη τον Σικυώνιο παρατίθεται δύο φορές από τον Αθηναίο στους ∆ειπνοσοφιστές (2, 1.53 και 4.55 aÀd' e)gwÜ a( tla/mwn ¹Areta\ para\ tv=de ka/qhmai / ¸Hdonv=, ai¹sxi¿stwj keirame/nh ploka/mouj, / qumo\n aÃxei mega/l% bebolhme/na, eiãper aÀpasin / a( kako/frwn Te/ryij kreiÍsson e)mou= ke/kritai), το οποίο ο Moreau λανθασµένα ταυτίζει µε αυτό του Ασκληπιάδη, ενώ ο λόγιος ορίζει και µία ακόµη πηγή στην οποία εντοπίζονται επιγράµµατα για τον 251 Αίαντα, και συγκεκριµένα την Ανθολογία του Andrea Alciati ή Alciato, νοµοµαθούς του 16ου αι., όπου υπάρχει µία σειρά από διαδοχικά ποιητικά κείµενα για τον ήρωα, ξεκινώντας από αυτό του Ασκληπιάδη, χωρίς όµως να ακολουθούν κάποια αρίθµηση, όπως αναφέρει εδώ ο Moreau (βλ. A. Alciato (επιµ.), Selecta Epigrammata Graeca Latine versa, ex septem epigrammatum graecorum libris etc., Basileae, ex aedibus Io. Bebelii, 1529, σελ. 278 – 281). Ταυτόχρονα ο Μορέλλος δράττεται της ευκαιρίας να παραπέµψει και σε ένα άλλο γνωστότερο έργο του Alciati, τα Εµβλήµατα, µια συλλογή 212 εικόνων µε τη µορφή σκίτσου, καθένα από τα οποία συνοδεύοταν από κάποιο ολιγόστιχο ποιητικό κείµενο στα Λατινικά, επεξηγηµατικό της εικόνας που προηγείτο. Τα εµβλήµατα 9 και 38 της συλλογής, στα οποία γίνεται παραποµπή, αφορούν την πίστη και την οµόνοια (τιτλοφορούνται αντίστοιχα Simulacrum fidei και Concordiae symbolum), εκ των οποίων η πρώτη εικονίζεται ως σύζευξη των µορφών της Τιµής (Honos) και της Αλήθειας µέσω του Έρωτα (Amor), ενώ η δεύτερη συµβολίζεται µέσω µιας εικόνας από κόρακες, που ίπτανται όλοι µαζί πάνω από ένα µνηµείο, ενώ στο συνοδευτικό κείµενο ο συγγραφέας παρατηρεί ότι η Concordia, που είναι αξιοθαύµαστο χαρακτηριστικό στοιχείο των πτηνών αυτών, είναι και η βάση στην οποία πρέπει να εδραιώνει την εξουσία του κάθε άρχοντας, καθώς χωρίς αυτήν η αρχή του καταρρέει. Το γεγονός λοιπόν ότι η κρίση των όπλων του Αχιλλέα αποτέλεσε casus discordiae στους Έλληνες, οι οποίοι µάλιστα δεν επέδειξαν την απαιτούµενη εµπιστοσύνη (fidem) στον Αίαντα, τιµώντας τον µε την πανοπλία, οδήγησε τον Moreau να ανακαλέσει συνειρµικά τα σχετικά εµβλήµατα µε το ηθικοπλαστικό περιεχόµενο (βλ. Andrea Alciato, Omnia Andreae Alciati V.C. Emblemata, ό.π., σελ. 82 – 83 και 183). Το σχόλιο κλείνει µε δυο τελευταίες παραποµπές, εκ των οποίων η πρώτη αφορά τον Πίνδαρο που στον 8ο Νεµεόνικο αναφέρεται στην αυτοκτονία του Αίαντα (8.27 xruse/wn d' Aiãaj sterhqeiìj oÀplwn fo/n% pa/laisen), ενώ µε τη συντοµογραφία Brod. γίνεται αναφορά στον εκδότη Ι. Brodaeus Turonensis, ο οποίος εκδίδει το επίγραµµα του Ασκληπιάδη για το οποίο έγινε λόγος προηγουµένως (Βλ. Ι. Brodaeus Turonensis, ό.π., σελ. 6* (ο αστερίσκος δηλώνει σελίδα στο επίµετρο, το οποίο βρίσκεται µετά τη σελίδα 632 και περιέχει επιγράµµατα ex Henrici Stephani editione). 384 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το Bιργιλιανό δίστιχο (Α. 9.444 – 445) υφίσταται τις απαιτούµενες αλλαγές (το amicum αντικαθίσταται από το maritum και το confossus από τον αντίστοιχο τύπο του θηλυκού), ώστε να συµφωνεί µε τα 252 νέα συµφραζόµενα του De bello Troiano, όπου γίνεται λόγος για την αυτοκτονία της Πολυξένης πάνω στον τάφο του Αχιλλέα, ενώ στην Αινειάδα εξιστορείται το ξεψύχισµα του Νίσου πάνω στο σώµα του νεκρού Ευρύαλου, όπως άλλωστε σπεύδει να πληροφορήσει τους αναγνώστες του ο Moreau. 385 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η πληροφορία που παρέχει ο βυζαντινός λόγιος για τον τρόπο που χειρίστηκαν τον µύθο της Πολυξένης ο Φιλόστρατος και ο Ευριπίδης είναι σωστή, καθώς ο συγγραφέας του Ηρωικού (737) παρουσιάζει τη νεαρή Τρωάδα να αυτοµολεί στο στρατόπεδο των Ελλήνων και την τρίτη µέρα να δίνει οικειοθελώς τέρµα στη ζωή της, αντίθετα µε τον τραγωδό που σε δύο έργα του (Εκ. 37 – 41, 218 – 224, 518 κ.ε., Τρω. 39 – 40, 264, 622 – 623) .την εικονίζει αιχµάλωτη να θυσιάζεται από το Νεοπτόλεµο προς τιµήν του νεκρού του πατέρα. Η ίδια πάντως παρατήρηση του Τζέτζη εντοπίζεται και στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (323). 386 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. ∆ιακόπτεται ωστόσο µε το τµήµα ouid. κώδικα Α1 (Teukri\j o(doipo/re kalh\ parqe/noj e)nqa/de kei=tai / Doulosu/nhj stugera=j po/tmon a)meiyame/nh), µεταφράζοντάς το δεν ο Γάλλος λόγιος µε ελεύθερο τρόπο, θεραπεύει τη µετρική ιδιαιτερότητα που εντοπίζεται στο ελληνικό πρωτότυπο, όπου ο εξάµετρος δεν εµφανίζει κύρια τοµή, αντίθετα µε τον αντίστοιχο λατινικό στίχο που τέµνεται αµέσως µετά τη λέξη virgo. 387 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Και το πρώτο τµήµα του που αναφέρεται στο Παλλάδιο, και το δεύτερο που παρετυµολογεί το όνοµα της Αθηνάς υπάρχουν, διανθισµένα µε περισσότερες πληροφορίες αλλά µε αµετάβλητο το περιεχόµενο, στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (355 και 363), µε αντίστροφη ωστόσο σειρά στο πρώτο χωρίο (προτάσσεται η παρετυµολογία και ακολουθούν τα σχετικά 253 µε το οµοίωµα), ενώ σχετικά είναι και δύο χωρία στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 135 – 136) και Lolos, ό.π., σελ. 48). Εκδοχές επίσης για την προέλευση του ονόµατος της θεάς αναφέρει ο λόγιος ξανά στο σχ. 40, µε τη διαφορά ότι εκεί γίνεται ταυτόχρονα απόπειρα αλληγορικής ερµηνείας του ονόµατος Παλλάς, ενώ στην παρούσα παρατήρηση προστίθεται ένας άλλος µύθος, γνωστός στον Κικέρωνα (Ν.D. 3.59) και στον Κλήµη Αλεξανδρινό (Προτρ. 2.28), όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 234), που αντιµετωπίζει τον Πάλλαντα ως πατέρα της Αθηνάς, τον οποίο η ίδια φονεύει, όταν απειλείται µε βιασµό. Όσον αφορά τους συγγραφείς που αναφέρει ο Τζέτζης ως πηγές του στο συγκεκριµένο σχόλιο, από αυτούς ο Φερεκύδης, κρίνοντας από το σχετικό fragmentum του έργου του, κάνει πράγµατι λόγο για τα παλλάδια που πέφτουν στη γη, όπως άλλωστε αναφέρει και το )Etumologiko\n Me/ga (649) κατά την υπόδειξη του Leone (1995, ό.π., σελ. 234), δεν διασταυρώνονται ωστόσο και οι υπόλοιπες πληροφορίες που κατά το βυζαντινό λόγιο φέρεται να έχει παρουσιάσει ο ιστορικός. Ο ποιητής Ίων από τη Χίο πάλι, δεν φαίνεται στα σωζόµενα αποσπάσµατα του έργου του να κάνει κάποια µνεία περί κατασκευής του Παλλάδιου από τον Άσιο, αν και στο έργο Φρουροί, του οποίου ελάχιστα τµήµατα διασώζονται, ασχολήθηκε µε το θέµα της αρπαγής του Παλλάδιου από τον Οδυσσέα, άρα και ίσως να υπήρχε και η πληροφορία που µας δίνει εδώ ο Τζέτζης για τον κατασκευαστή του οµοιώµατος (βλ. Victoria Jennings & Andrea Katsaros, The world of Ion of Chios, Brill, Leiden 2007, σελ. 249 κ.ε.). Πιθανότατα ωστόσο η γραφή ãIwn είναι λανθασµένη, προερχόµενη από παραφθορά του ονόµατος ¹Iwa/nnhj, το οποίο και εµφανίζεται στην έκδοση Leone (1995, ό.π., σελ. 233 – 234), και βάσει αυτού του στοιχείου ο Ιταλός εκδότης εύστοχα υποδεικνύει ότι η πηγή του Τζέτζη είναι ο Μαλάλας (109), που αναφέρει τον Άσιο και ως κατασκευαστή του Παλλαδίου και ως δωρητή του οµοιώµατος στον Τρώα βασιλιά, ενώ την ίδια ιστορία αναδιηγείται και ο Γεώργιος Κεδρηνός (1.229). Τέλος ο Ψευδο – Απολλόδωρος (3.143) περιγράφει το παλλάδιον ως τρίπηχυ οµοίωµα tv= me\n deci#= do/ru dihrme/non eÃxon tv= de\ e(te/r# h)laka/thn kaiì aÃtrakton και επιπρόσθετα αφηγείται δυο διαφορετικές πλασµατικές ιστορίες που σχετίζονται µε το προσωνύµιο Παλλάς, από τις οποίες η µία αντιµετωπίζει τον Πάλλαντα ως τον µυθικό γίγαντα που σκότωσε η Αθηνά (1.37), ενώ η άλλη κάνει λόγο για τον Τρίτωνα και την κόρη του που φονεύθηκε ακούσια από τη θεά στο κυνήγι (3.144), εποµένως ο Τζέτζης ορθά παραπέµπει στο Βιβλιοθήκη κάνοντας λόγο για τους µύθους αυτούς. 254 388 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο µύθος για την κρυφή αρπαγή του Παλλάδιου από την πόλη της Τροίας φαίνεται ότι έδωσε αφορµή για δύο παροιµιώδεις εκφράσεις, η χρήση των οποίων επιβεβαιώνεται µέσα από τα δύο παραθέµατα που παρουσιάζει εδώ ο Moreau. Έτσι το γεγονός ότι ο ∆ιοµήδης αναγκάστηκε κατά τη µεταφορά του αγαλµατιδίου να απειλήσει µε το ξίφος του τον Οδυσσέα να προπορεύεται σε όλη τη διαδροµή, καθώς ο τελευταίος επιχείρησε δόλια να τον σκοτώσει χτυπώντας τον πισώπλατα, έγινε αιτία να γεννηθεί η παροιµία διοµήδειος ανάγκη, που κατά το λεξικό Σούδα (∆ 1164) ta/ttetai de\ e)piì tw½n kat' a)na/gkhn ti pratto/ntwn. Εκτός αυτού πάντως, η µυστικότητα µε την οποία εκλάπη το Παλλάδιο από τους δύο Έλληνες ήρωες οδήγησε τον Κικέρωνα στη χρήση της λέξης ως συµβόλου κρυφής κλοπής. Ο ρήτορας αξιοποιεί λοιπόν τον όρο αυτό σε σχήµα παροµοίωσης που εντοπίζεται στο λόγο Pro Milone (33), όπου σηµειώνει χαρακτηριστικά exhibe, quaeso, Sexte Clodi, librarium illud legum vestrarum quod te aiunt eripuisse e domo et ex mediis armis turbaque nocturna tamquam Palladium sustulisse. Η σχετική παραποµπή πάντως του Moreau είναι ιδιαίτερα ασαφής, καθώς περιλαµβάνει µόνο τη συντοµογραφία Cic., υποδηλώνοντας έτσι το όνοµα του συγγραφέα του παράλληλου κειµένου που πρέπει να συµβουλευτεί ο αναγνώστης, αφήνοντάς τον ωστόσο ανενηµέρωτο και για τον τίτλο του έργου και για το συγκεκριµένο χωρίο στο οποίο γίνεται αναφορά. 389 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, που επιβεβαιώνει, µέσω του αντίστοιχου οµηρικού χωρίου, την πληροφορία του Τζέτζη ότι η Θεανώ ήταν σύζυγος του Αντήνορα και ιέρεια στην Τροία. Ο ίδιος ο βυζαντινός λόγιος αναφέρεται στην ίδια ηρωίδα, ως πρότυπο ηθικής, στο σχ. 75 και τη µνηµονεύει ξανά και στο σχ. 261. 390 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η αντίθεση Τζέτζη – Joseph of Exeter που ορθά επισηµαίνει ο Γάλλος λόγιος αφορά και το χρόνο έλευσης της Πενθεσίλειας στην Τροία και τον ήρωα – αναιρέτη της, που κατά τον βυζαντινό συγγραφέα ταυτίζεται µε τον Αχιλλέα, ενώ κατά τον Άγγλο µε τον Νεοπτόλεµο (βλ. Josephi Iscani, Ilias De bello Trojano, 6.647 – 648). Την αντίθεση αυτή την επισηµαίνει ο Moreau και στο σχ. 322. Για την απόκλιση στην αρίθµηση των στίχων του De bello Troiano, µεταξύ Moreau και Νικήτα (ο πρώτος υποστηρίζει ότι ο θάνατος της Αµαζόνας περιγράφεται στον ΡΗ 203, αναφερόµενος ουσιαστικά στους στίχους 204 – 206 της σηµερινής έκδοσης) βλ. υπόµν. σχ. 1. 391 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Φιλόστρατος, αφού παράσχει 255 την ετυµολογία του ονόµατος του γιου του Αχιλλέα (Ηρ. 732 Neopto/lemoj o)nomasqeiìj tou=to dia\ neo/thta tou= ¹Axille/wj, kaq' hÁn e)j to\ polemeiÍn wÐrmhsen), αναφέρεται έπειτα (739) στη θερµή υποδοχή της οποίας έτυχε ο ήρωας, µόλις έφθασε στο στρατόπεδο των Ελλήνων στην Τροία, αλλά και στην ωραία εξωτερική του εµφάνιση, που προσοµοίαζε σε αυτή του πατέρα του. 392 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Οι απόψεις των αρχαίων συγγραφέων περί του λόγου συµµετοχής του Νεοπτόλεµου στην Τρωική εκστρατεία παρουσιάζουν ποικιλότητα και είναι άγνωστο ποιους ακριβώς έχει υπόψη του ο βυζαντινός λόγιος, όταν υποστηρίζει πως κάποιοι αρνήθηκαν στα έργα τους την ύπαρξη χρησµών που δέσµευαν τους Έλληνες να καλέσουν τον απόγονο του Αχιλλέα στον πόλεµο. Από όσους ασχολήθηκαν µε τα τρωικά, ο ∆ίκτυς (4.15) παρουσιάζει τον Νεοπτόλεµο να φθάνει στo Ίλιον από µόνος του, µόλις πληροφορείται το θάνατο του Αχιλλέα, ο ∆άρης (35) θεωρεί ότι µε παρότρυνση του Αίαντα στάλθηκε ο Μενέλαος να καλέσει τον Νεοπτόλεµο από τη Σκύρο, ο Σοφοκλής στον Φιλοκτήτη (343 – 347) εικονίζει τον ήρωα να παραδέχεται ότι ήρθαν στο νησί του να τον καλέσουν στον πόλεµο ο Οδυσσέας και ο Φοίνικας, µε τη δικαιολογία ότι µετά το θάνατο του πατέρα του ήταν δίκαιο αυτός να αλώσει τα Πέργαµα, ενώ κατά τον Κόιντο Σµυρναίο (7.169 κ.ε.) ο Οδυσσέας πήγε στη Σκύρο για το γνωστό σκοπό συνοδευόµενος από τον ∆ιοµήδη, όπως όριζαν οι χρησµοί. Στη Νέκυια τέλος (Οδύσσ. 11.508 – 509), ο Οδυσσέας πληροφορεί τον Αχιλλέα, όταν τον συναντά στον Άδη, ότι ο ίδιος µόνος του µετέφερε στην Τροία τον Νεοπτόλεµο, χωρίς να αναφέρει ότι αυτό έγινε ύστερα από µαντική συµβουλή, άποψη που αναπαράγεται και στη Χρηστοµάθεια του Πρόκλου (217 – 218), όπως υποδεικνύει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 235). Ίσως αυτή λοιπόν η εκδοχή προσεγγίζει περισσότερο στα λεγόµενα του Τζέτζη στο σηµείο αυτό. 393 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο λόγιος κάνει λόγο αρχικά για τους στίχους hÅlqe de\ kaiì DanaoiÍsin e(o\n bre/taj a(gno\n aÃgousa / lhisth\ me\n e)ou=sa, fi¿loij d' e)pi¿kouroj ¹Aqh/nh της Αλώσεως Ιλίου του Τρυφιόδωρου (55 – 56), όπου ο τελευταίος µιλά για την κλοπή του Παλλάδιου, ενώ µετά διορθώνει την πρώτη παραποµπή (imo Dhidamei\h etc.), καλώντας τον αναγνώστη να λάβει υπόψη του τους στίχους 51 – 53 του ίδιου έργου (kaiì Sku=ron me\n eÃbaine lipwÜn eu)pa/rqenon aÃstu / ui¸o\j ¹Axillh=oj kaiì e)painh=j Dhidamei¿hj / mh/pw d' eu)fue/essin i¹ouli¿zwn krota/foisin), όπου γίνεται αναφορά στην άφιξη του Νεοπτόλεµου στην Τροία. 256 Εντούτοις ποιο είναι ακριβώς το υποτιθέµενο λάθος του Τρυφιόδωρου στο χωρίο αυτό που αποκαθιστά ο Moreau µε τους στίχους ΡΗ 605 – 607 είναι τελείως ασαφές. Το µόνο σηµείο πάνω στο οποίο θα µπορούσε να γίνει σύγκριση των δύο κειµένων είναι ότι τα µεν Τρωικά µιλούν για τις κοµµένες τρίχες από την κόµη των γονέων του Αχιλλέα και της ∆ηιδαµείας που µετέφερε τιµητικά ο Νεοπτόλεµος στον τάφο του πατέρα του, ενώ η Ιλίου Άλωσις για τις τρίχες του ίδιου του Νεοπτόλεµου που δεν είχαν κάνει την εµφάνισή τους στους κροτάφους, ως ένδειξη του νεαρού της ηλικίας του ήρωα, παρά το οποίο επέδειξε απαράµιλλη ανδρεία. Έτσι είναι πιθανό ο Moreau να υπαινίσσεται ότι ο Τρυφιόδωρος παρανοεί το µύθο που θέλει τους συγγενείς του Αχιλλέα να αφιερώνουν την κόµη τους στον τάφο του και αντί αυτού να εξιστορεί την έλλειψη τριχοφυίας στο πρόσωπο του γιου του Πηλείδη. Έστω όµως κι αν δεχθούµε αυτή την εξήγηση, στην «αποκατάσταση» του λάθους προβαίνει ο Τζέτζης, που συνέθεσε το έπος που µεταφράζει ο Moreau και όχι ο Γάλλος λόγιος, όπως φαίνεται να κοµπάζει, αν πράγµατι γράφει restitui, καθώς η κατάληξη του ρήµατος δεν είναι ευκρινής στον κώδικα Α2. 394 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Βιργιλιανός στίχος που χρησιµοποιεί ο λόγιος για τη θέση του ΡΗ 608 είναι ο libabat cineri Andromache manisque uocabat (Α. 3.303) και αναφέρεται πράγµατι στις σπονδές που προσφέρει η σύζυγος του Έκτορα στον τάφο του, όπως ακριβώς προσδιορίζεται στην αρχή του αµέσως επόµενου στίχου (Α. 3.304 Hectoreum ad tumulum). 395 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, καταγεγραµµένο in margine sinistra του f. 79v και ιδιαίτερα δυσανάγνωστο, µε αποτέλεσµα να µην καθίσταται δυστυχώς σαφές το περιεχόµενό του. Ωστόσο είναι σίγουρο πως αναφέρεται στη φράση perrumpit, et instat του στίχου 619 και µάλιστα στον τρόπο µε τον οποίο συνδέονται τα δύο ρήµατα, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι στο χειρόγραφο ο λόγιος τοποθετεί επάνω σε αυτά ένα σύµβολο «ένωσης» µε τη µορφή ˆ και στη συνέχεια επανασηµειώνει το ίδιο σύµβολο στην αρχή του σχολίου του. Με βάση τις λέξεις του κειµένου που µπορούν να αναγνωστούν µε ασφάλεια (Vallam, vide) θα µπορούσαµε να εικάσουµε ότι ο Moreau κάνει παραποµπή σε κάποιο έργο του Ιταλού ουµανιστή Laurentius ή Lorenzo Valla και προφανώς στο De linguae Latinae Elegantia, το οποίο ασχολείται και µε ζητήµατα µορφολογίας της λατινικής γλώσσας και µε το θέµα της συγγραφής στα Λατινικά, άρα θα µπορούσε το περιεχόµενό του να σχετίζεται κάπως µε τη σύνδεση των ρηµάτων. Ωστόσο το γεγονός ότι δεν υπάρχει κάποια σαφής παραποµπή από τον Moreau σε συγκεκριµένο χωρίο του έργου του 257 Lorenzo Valla, δεν επιτρέπει την εξαγωγή ασφαλών συµπερασµάτων για το τί ακριβώς εννοεί ο λόγιος στην παρατήρησή του και µόνο υποθέσεις µπορούν να γίνουν. Για το έργο βλ. Lorenzo Valla, Lavrentii Vallae De Linguae Latinae Elegantia libri sex etc., Lvgdvni, Apud Seb. Gryphium, 1538. 396 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο λόγιος παραπέµπει τον αναγνώστη στη σελίδα 35 του κώδικα Α2 (f. 18r), στη δεξιά ώα του οποίου είναι καταγεγραµµένο παράθεµα από τον Ηρωικό του Φιλόστρατου (σχ. 95), αναφερόµενο στον Ελωρό και τον Ακταίο, τους πατέρες των ηρώων που περιγράφεται να φονεύει ο Νεοπτόλεµος στο χωρίο των στίχων ΡΗ 623 – 625. Στην ίδια ωστόσο σελίδα γίνεται αναφορά στο θάνατο της Ιέρας, η οποία µνηµονεύεται στον ΡΗ 626, και µάλιστα υπάρχουν δύο ακόµη σχόλια σχετικά µε το γεγονός αυτό (συγκεκριµένα καταγράφονται το τµήµα philostr pa/r' o)/xqaj eu)ruro/oio / kai\ du/o )Istriw=dai kei/meqa tou=de pe/laj) είναι κοινό για τον Ευρύπυλο και τους εξαδέλφους Μελάνιππο και Αλκιδάµαντα, γιους των αδελφών Ελωρού και Ακταίου αντίστοιχα και εγγονούς του Ίστρου, γι' αυτό και αποκαλούνται εδώ du/o )Istriw=dai. Ο χαρακτηρισµός αυτός ωστόσο δεν πρέπει να δηµιουργήσει σύγχυση ερµηνευόµενος εδώ ως πατρωνυµικό, υποδηλώνοντας δηλαδή τους αδελφούς (όπως συµβαίνει στο στίχο ΑΗ 271), αλλά ως παππωνυµικό, αναφερόµενο δηλαδή στους εγγονούς του ποταµού Ίστρου (Μελάνιππο και τον Αλκιδάµαντα) που σκοτώθηκαν πριν τον Ευρύπυλο. Κατά συνέπεια και στη λατινική µετάφραση είναι ίσως ατυχής η επιλογή της φράσης gemini Jstriadae ως αντίστοιχης της λέξης )Istriw=dai, καθώς έτσι φαίνεται το επίγραµµα να αναφέρεται στους αδελφούς Ελωρό και Ακταίο, εκτός αν δεχθούµε τη σηµασία της λέξης gemini ως «διπλοί» ή «και οι 258 δύο», οπότε και αίρεται η παρανόηση. Εκτός αυτού του ζητήµατος, το λατινικό κείµενο πάντως αναπαράγει πιστά το περιεχόµενο του δίστιχου του Τζέτζη. 399 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο χωρίο των Μεταµορφώσεων στο οποίο παραπέµπει ο λόγιος µε αφορµή το επιτάφιο του Ευρύπυλου (Met. 15.278) γίνεται αναφορά στον ποταµό Κάικο, στη fabula µε θέµα τη διδασκαλία του Πυθαγόρα. 400 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα rapido ... adnotat που αποτελεί εισαγωγική παρατήρηση του Γάλλου λογίου, ο οποίος παραθέτει το σχετικό ελληνικό στίχο που συνάπτεται µε το σχόλιο για την καλύτερη κατανόηση του περιεχοµένου του (βλ. υπόµν. σχ. 14). Ο Τζέτζης δηλαδή παρέχει εδώ µυθολογικές πληροφορίες για τον Τυφώνα, µε αφορµή τη µνεία του µυθικού τέρατος στο στίχο 568 των Τρωικών του, επειδή όµως στη µετάφρασή του (ΡΗ 634) ο Moreau αποδίδει το ελληνικό Τυφών µε το λατινικό Noto, είναι απαραίτητο να διευκρινίσει στην αρχή του σχολίου ότι αυτό συνδέεται µε το ελληνικό κείµενο άµεσα και έµµεσα µε το λατινικό, όπου δεν γίνεται αναφορά στο εκατοντακέφαλο θηρίο. Ανεξάρτητα από το γεγονός αυτό πρέπει να σηµειωθεί ότι ανάλογες πληροφορίες του βυζαντινού λογίου για τον Τυφώνα ξαναεντοπίζονται στις Χιλιάδες του (8.133 – 136), µε τη διαφορά ότι προσθέτει στο συγκεκριµένο σχόλιο την αλληγορική ερµηνεία του τέρατος ως συµβόλου της κενοδοξίας και, εκτός αυτού, v από τις Χιλιάδες λείπουν τα παραθέµατα του Πινδάρου (f. 38 )Alla\ Zeu= oÁj aiãtnaj eÃxeij / a)nemo/enta i(/ppon e)katogkefa/lou / Tufw½noj o)bri¿mou) και του Αισχύλου (f. v 38 margaiÍsi gamfhlaiÍsi suri¿zwn fo/non, e)c o)mma/twn d' a)strapai\ gorgwpo\n se/laj), που εµφανίζονται εδώ στη λατινική εκδοχή τους, δηµιουργός της οποίας είναι ο Γάλλος λόγιος. Αντίθετα τα παραθέµατα αυτά τα καταγράφει ο Τζέτζης στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (177), µιλώντας πάλι για τον Τυφώνα, ενώ ειδικά ο πρώτος στίχος του Αισχύλου παρατίθεται στη Θεογονία του (284 – 290), όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 236), ο οποίος επιπρόσθετα υποδεικνύει τον Πλούταρχο (Προς Κολώτην 1119Β) ως πηγή για την αλληγορική ερµηνεία του Τυφώνα ως υπεροψίας ή µεγαλαυχίας. 401 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση τα τµήµατα [*quem ... finem*] και vide ... graeco που συντάχθηκαν από τον Γάλλο λόγιο (για τη χρήση των αγκυλών βλ. υπόµν. σχ. 150). Περιλαµβάνει τρεις διαφορετικές εκδοχές για την αιτία έλευσης του Έλενου στο ελληνικό στρατόπεδο, όπως αυτές 259 αποτυπώθηκαν στο έργο τεσσάρων συγγραφέων (Σοφοκλή, Οβιδίου, Τρυφιόδωρου και Ψευδο – Ορφέα), οι οποίες παρουσιάζονται στο σχόλιο χωρίς αλλοιώσεις. Μάλιστα ο Τζέτζης (Α1, f. 39r) φροντίζει να παραθέσει και τρία αποσπάσµατα, ένα από την Άλωση Ιλίου (45 – 46 Ei¹ mh\ Dhi+fo/boio gamoklo/pon uÀbrin e)a/saj / ¹Ilio/qi danaoiÍsin e)piì ce/noj hÃluqe ma/ntij) και δύο από τα Λιθικά (358 – 359 Keklome/nou danaoiÍj e(le/nou Troi¿hn de\ komi¿sai, / Loigo\n, a)delfeioiÍo miaifo/non e)k Lh/mnoio και 388 – 389 (/Wde me\n ¹Atrei¿dvsin a(lw¯simon eÃfrase pa/trhn, / Laomedontia/dhj, foibh/tori la=i+ piqh/saj), για να φανεί καθαρότερα πώς χειρίστηκαν τον µύθο του Έλενου οι αντίστοιχοι συγγραφείς. Τα παραθέµατα αυτά µεταφράζονται εδώ από τον Μορέλλο στα Λατινικά, το δεύτερο και το τρίτο σχεδόν ad verbum, ενώ το πρώτο αποδίδεται µε κάπως πιο ελεύθερο τρόπο (πβ. danaoiÍsin – Achiuos, Dhifo/boio – atque Helenae, gamoklo/pon uÀbrin – adultera pacta), διατηρείται ωστόσο το ίδιο νόηµα, µε µόνη εξαίρεση ίσως ότι ο Τρυφιόδωρος τονίζει το γεγονός ότι ο γάµος ∆ηίφοβου – Ελένης συνιστούσε υβριστική κλοπή της νύφης από τον Έλενο που τη διεκδικούσε, ενώ στη λατινική εκδοχή το πιο γενικόλογο adultera pacta ρίχνει το βάρος περισσότερο στη µοιχεία παρά στο σφετερισµό που συντελέστηκε. Στο τέλος του σχολίου ο Γάλλος λόγιος τοποθετεί εµβόλιµη παραποµπή (vide Orphei loca in cod. cap. κ.ε.) ¹Adelfh\ tou/toij kaiì h( e)xiÍtij, a)po\ th=j e)xi¿dnhj o)nomazome/nh, hÀtij kaiì tou= palaiou=, fasi¿, Filokth/tou to\ ske/loj i¹a/sato kata\ tou= e)n au)t%½ trau/matoj κτλ. To δεύτερο απόσπασµα (44) αναφέρεται στις θεραπευτικές ιδιότητες του πολύζωνου, για τον οποίο ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι eiãper oÃfeoj de/rma perie/zwstai, ouÂtoj poieiÍ fi¿lwn susta/seij pollw½n, pra/ceij te kaiì ke/rdh e)k pollw½n a)formw½n di¿dwsin, 260 a)polu/ei periapto/menoj perio/douj nosw¯deij kaiì di¿kaj. Φαινοµενικά λοιπόν και στις δυο περιπτώσεις το ψευδο – ορφικό κείµενο δεν σχετίζεται µε τον Έλενο, για τον οποίο γίνεται λόγος στο σχ. 401, επειδή όµως αναφέρεται σε αυτό ο Φιλοκτήτης, ο Moreau ανακαλεί συνειρµικά ένα σχετικό έργο, όπου γίνεται µνεία των ιαµατικών λίθων, ένα από τους οποίους φέρεται να θεράπευσε τον ήρωα στη Λήµνο ή ίσως ο λόγιος, αφορµώµενος από τον µαγικό σιδηρίτη που φέρεται να είχε ο Τρώας µάντης, παραπέµπει στα Λιθικά Κηρύγµατα, όπου γίνεται µνεία σε δύο άλλα είδη πέτρας µε ανάλογες ιδιότητες. Για τον σιδηρίτη πάντως, όπως και για τον Έλενο γενικά βλ. και Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 19, 116 και 147), Χιλιάδες, 6.503 – 510 και 609 – 615) και Εις Λυκ. 911 (Leone, 1995, ό.π., σελ. 236). 402 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Εµπεριέχει παραποµπή στο έργο κάποιου Γεωργίου, που προφανώς παραλληλίζει τους µάρτυρες µε οµιλούντες πολύτιµους λίθους, ωστόσο σε ποιόν ακριβώς αναφέρεται ο Γάλλος λόγιος είναι αδύνατο να το γνωρίζουµε, καθώς οι πληροφορίες που παρέχει για την ταυτότητα του συγγραφέα είναι ελλιπέστατες, και εκτός αυτού το όνοµα Γεώργιος µπορεί να αντιστοιχεί σε πλήθος λογοτεχνών. 403 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Η πατρότητα του v επιγράµµατος του Πάρη που αναφέρει ο βυζαντινός λόγιος (Α1, f. 39 )Enqa/de pu=r te\ Trw¯i+on ¸Ella/doj aÃlgoj a(pa/shj / (O Pria/moio Pa/rij yu/xomai a)krolo/foij) αποδίδεται στον Αριστοτέλη, ενώ τη λατινική µετάφραση του Moreau µπορούµε να τη χαρακτηρίσουµε κάπως ελεύθερη, λαµβάνοντας υπόψη την περιφραστική απόδοση του ρήµατος yu/xomai µε την έκφραση frigidus iaceo, την αντικατάσταση του επιθετικού προσδιορισµού Trw¯i+on µε τη γενική κτητική Phrygum όπως και του ονοµατικού συνόλου ¸Ella/doj a(pa/shj µε το migrandis Achiuum και τέλος την αποσιώπηση της γενικής Πριάµοιο που δεν εµφανίζεται καθόλου στη λατινική εκδοχή. Γενικά για τα επιγράµµατα βλ. υπόµν. σχ. 85. 404 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο Γάλλος λόγιος παραθέτει το απόσπασµα από το κείµενο του ∆ίκτυος, για να διορθώσει έµµεσα τον Τζέτζη, ο οποίος δείχνει να παρανοεί στο στίχο ΡΗ 666 την εκδοχή που ακολουθεί για το θάνατο της Οινώνης ο συγγραφέας της Ephemeridos belli Trojani. Ενώ δηλαδή στο έργο αυτό, όπως διαφαίνεται στο σχετικό παράθεµα, η ηρωίδα εικονίζεται να χάνει τη ζωή της ως αποτέλεσµα της υπέρµετρης λύπης για το θάνατο του Πάρη, ο Τζέτζης παρουσιάζει λανθασµένα τον ∆ίκτυ να δέχεται ως αιτία θανάτου της Οινώνης τον 261 απαγχονισµό και εδώ και στο σχ. 79. Την ανακολουθία επισηµαίνει και ο εκδότης των Τρωικών Jacobs (1793, ό.π., σελ. 156), κρατώντας µόνο µια µικρή επιφύλαξη για το λάθος του βυζαντινού λογίου, υποστηρίζοντας ότι ίσως ο τελευταίος είχε υπόψη του κάποιον άλλο ∆ίκτυ ή το πρωταρχικό ελληνικό κείµενό του (αν κάτι τέτοιο υπήρξε ποτέ), που υποστήριζε ίσως την ιδέα του απαγχονισµού, και όχι τη λατινική µετάφραση µέσω του οποίας είναι γνωστή η Ephemeris. Η θεωρία ωστόσο είναι υποθετική, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Jacobs και άλλωστε είναι γνωστό ότι ο Τζέτζης αλλοιώνει συχνά τις πηγές του, όπως ακριβώς συµβαίνει και στη συγκεκριµένη περίπτωση κατά πάσα πιθανότητα. Την τελευταία αυτή θέση την ενισχύει και ο Leone (1984, ό.π., σελ. 401). 405 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Εις Λυκ. 143, 168, 850). Ο Έλληνας λόγιος επισηµαίνει εύστοχα τις αποκλίνουσες απόψεις του Ευριπίδη και του Λυκόφρονα για το γάµο Ελένης και ∆ηίφοβου (βλ. και την υποσηµείωση 198 στην αγγλική µετάφραση της Αλεξάνδρας από τον Viscount Royston στο C.A. Elton, F. Fawkes, Viscount Royston (µτφρ.),, ό.π., σελ. 214), όσον αφορά δεν τους υπόλοιπους συγγραφείς που ακολούθησαν την εκδοχή που αντιµετωπίζει τη θρυλική ηρωίδα ως βραβείο αθλητικών αγώνων, είναι άγνωστο σε ποιους µπορεί να αναφέρεται ο Τζέτζης, Σχετικό είναι ωστόσο ένα οµηρικό σχόλιο που γράφτηκε για το στίχο 24.251 της Ιλιάδας, όπου και αναφέρεται ο µύθος αυτός, αποδιδόµενος στον Λυκόφρονα, ενώ σε άλλο σχόλιο της Οδύσσειας (8.517) υποστηρίζεται ότι aÃlkimoj ga\r ouÂtoj ge/gone meta\ qa/naton àEktoroj. kaiì e)k tou/tou oi¸ metagene/steroi th\n ¸Ele/nhn kaiì Dhi+fo/b% gh/masqai le/gousi. Στο γάµο πάντως των δύο ηρώων, ανεξάρτητα ωστόσο από κάποιους αγώνες, γίνεται υπαινιγµός και στην Οδύσσεια (4.276), όπου ο Μενέλαος µιλά στον Τηλέµαχο για τα γεγονότα της Τροίας και του αναφέρει ότι η Ελένη προοριζόταν να γίνει γυναίκα του Τρώα πρίγκηπα µετά το θάνατο του Πάρη (βλ. W. E. Gladstone, Studies on Homer and the Homeric Age, vol. III, Oxford, at the University Press, 1858, σελ. 582 – 583). Αξιοσηµείωτη τέλος στο σχόλιο είναι η µεταφραστική δεινότητα του Moreau που κατορθώνει να αποδώσει - σχεδόν κατά λέξη αλλά διατηρώντας το ποιητικό χρώµα - r-v το δίστιχο του Ευριπίδη που παραθέτει ο Τζέτζης στον κώδικα Α1 (f. 39 bi¿# d' o( kaino/j m' ouÂtoj a(rpa/saj po/sij. / Dhi+¿foboj eiåxen aÃloxon a)ko/ntwn Frugw½n) µε µόνη ουσιαστικά αλλαγή από το ελληνικό κείµενο την αντικατάσταση της λέξης Frugw½n µε την κτητική αντωνυµία suis. 262 406 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο χωρίο του ∆ίκτυος στο οποίο γίνεται παραποµπή ο συγγραφέας αφηγείται την απόφαση του Τρωικού συµβουλίου να αποσταλεί ο Αντήνορας µε τον Αινεία στο στρατόπεδο των Ελλήνων για δεύτερη φορά για να διαπραγµατευτούν το αντάλλαγµα µε το οποίο θα δέχονταν να λήξουν τον πόλεµο κατά της Τροίας, ωστόσο οι δύο άνδρες συναντήθηκαν τελικά µε τους αντιπάλους τους για να σχεδιάσουν την προδοσία της πατρίδας τους (όπως είχαν άλλωστε συµφωνήσει στην πρώτη τους συνάντηση που περιγράφεται στο 4.22), όχι για να προλειάνουν το έδαφος για τη συνθηκολόγηση, και γύρισαν πίσω στην Τροία έχοντας µαζί τους τον Οδυσσέα και τον ∆ιοµήδη. Επειδή ωστόσο η παραποµπή συνδέεται στον κώδικα Α2 µε τους στίχους 675 – 676, το κεφάλαιο του ∆ίκτυος το οποίο πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι ουσιαστικά όχι το 5.4 αλλά µάλλον το 5.7, όπου και περιγράφεται η αποτυχία της θυσίας που προσέφεραν οι Τρώες στους θεούς και το δυσοίωνο τέλος που προµήνυε. 407 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο µε εξαίρεση το τµήµα petierant ... supra Jli. από µια µέρα περιόρισαν τις απαιτήσεις τους σε χρυσό και ασήµι βάρους δύο ταλάντων, ενώ οι δύο Έλληνες πρεσβευτές είχαν ήδη παρατηρήσει τις δυσοίωνες προβλέψεις για το µέλλον της Τροίας, όπως προέκυπταν από τις θυσίες των κατοίκων της. Παρέλαβαν επίσης την ίδια µέρα το Παλλάδιο, συνεπικουρούντος του Αντήνορα, και επέστρεψαν στο στρατόπεδο για να ανακοινώσουν τα νέα δεδοµένα (5.8), µετά τα οποία αποφάσισαν την κατασκευή του ∆ούρειου Ίππου (5.9), πείθοντας τους Τρώες να το δεχθούν ως δώρο, αφού εξασφάλισαν την παροχή των δύο ταλάντων σε χρυσάφι και ασήµι (5.11). Η εκδοχή του ∆ίκτυος συγκρινόµενη µε αυτή του Τζέτζη παρουσιάζει, όπως αναφέρθηκε, µερικές αποκλίσεις. Η πρώτη αφορά το ύψος του ανταλλάγµατος για τη συνθηκολόγηση, ενώ ο βυζαντινός συγγραφέας αποσιωπά τα περί της προδοσίας του Αντήνορα, υποστηρίζοντας ότι οι Έλληνες πράγµατι σκόπευαν να παύσουν τις εχθροπραξίες, αν δεν εµποδίζονταν από τον Οδυσσέα και τον ∆ιοµήδη. Ο Τζέτζης προσθέτει επίσης στις πληροφορίες που παρέχει η Ephemeris τη διάσωση του Ιθακήσιου βασιλιά από την Εκάβη (βλ. σχετικά Ευρ. Εκ. 239 κ.ε.), παρουσιάζοντάς τον ως κατάσκοπο και όχι ως πρέσβη στην Τροία, ενώ αναφέρει ότι ο ∆ιοµήδης ανέµενε τον Οδυσσέα έξω από τα τείχη, παρότι κατά τον ∆ίκτυ οι δύο άνδρες εισήλθαν µαζί στην πόλη. Κάποιες από τις διαφορές αυτές προσπαθεί άλλωστε να τις επισηµάνει και ο Γάλλος λόγιος µε την εµβόλιµη παρατήρησή του στο τέλος του σχολίου, οι παραποµπές ωστόσο που δίνει στο έργο του ∆ίκτυος είναι λανθασµένες, καθώς τα ποσά που ζήτησαν οι Έλληνες ως αποζηµίωση µνηµονεύονται στα κεφάλαια 5.6 και 5.8, ενώ το αίτηµα της απόδοσης των δύο ταλάντων πριν την είσοδο του ∆ούρειου Ίππου αναφέρεται στο κεφάλαιο 5.11 και όχι στο 5.7. Πάντως εκτός από τον ∆ίκτυ, τα πλασµατικά γεγονότα που εξιστορεί ο Τζέτζης στο σχόλιό του µπορούν να παραλληλιστούν και µε τις αντίστοιχες αφηγήσεις του Μαλάλα (111 κ.ε), του Κεδρηνού (1.229 κ.ε.) και του ανώνυµου συγγραφέα του έργου )Eklogai\ e)k th=j )Ekklhsiastikh=j (Istori/aj (Βλ. J. A. Cramer (εκδ.), Anecdota Graeca, e codd. manuscriptis bibliothecae regiae Parisiensis, vol. II, Oxonii, e Typographeo Academico, 1839, σελ. 206), στους οποίους παραπέµπει ο Leone, (1995, ό.π., σελ. 238). Οι τρεις συγγραφείς που αναφέρθηκαν, συνάδοντας µε τον Τζέτζη, κάνουν λόγο για την κλοπή του Παλλαδίου, την αποτυχηµένη θυσία των Τρώων, τις προσπάθειες του Αντήνορα για συνθηκολόγηση και τη συνακόλουθη αντίδραση του Οδυσσέα και του ∆ιοµήδη. Αποσιωπούν ωστόσο, όπως και ο ∆ίκτυς, τον σωτήριο ρόλο της Εκάβης 264 στα γεγονότα, για τον οποίο κάνει λόγο ο βυζαντινός λόγιος στην παρατήρησή του. Κλείνοντας το σχόλιο ο Moreau παραπέµπει στη ραψωδία H της Ιλιάδας, καθώς εκεί αναφέρεται η πρόταση του Αντήνορα στο τρωικό συµβούλιο να σταλεί πρεσβεία στο στρατόπεδο των Αχαιών προκειµένου να συναφθεί ειρήνη µε αντάλλαγµα την επιστροφή και της Ελένης και των λαφύρων που είχε αρπάξει ο Πάρης από την Ελλάδα (Ιλ. 7.345 κ.ε.). Επειδή όµως η παραποµπή αυτή καταγράφεται δίπλα στο στίχο ΡΗ 693 (ακριβώς πριν από το περιεχόµενο του σχ. 408), ενώ ουσιαστικά αφορά την ενότητα 677 – 680, όπου γίνεται λόγος για την πρόταση του Αντήνορα, ο Moreau τοποθετεί µπροστά της το επίρρηµα supra, για να καταστήσει σαφές ότι η 7η ραψωδία αποτελεί παράλληλο κείµενο για τους στίχους που προηγήθηκαν και όχι για τον 693. 408 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η παραποµπή αφορά τo ίδιο το De bello Troiano και συγκεκριµένα τα Οµηρικά (Η 150 κ.ε.), όπου ο Τζέτζης επιτίθεται πάλι στον Ισαάκιο και τη γυναίκα του, όπως πράττει και στο συγκεκριµένο σηµείο (βλ. σχετικά υπόµν. σχ. 1). 409 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, ο οποίος µε αφορµή την υπεροπτική αναφορά του Τζέτζη στην αιδώ που τον διέκρινε, κάνει λόγο για τρία τουλάχιστον παράλληλα κείµενα, οι αφηγητές των οποίων εξαίρουν κι αυτοί άµεσα ή έµµεσα την ηθική τους ακεραιότητα, όπως ο συγγραφέας των Τρωικών. Στην πρώτη περίπτωση η παραποµπή του Moreau στην Αινειάδα είναι σαφής και αφορά το γνωστό λόγο της ∆ιδούς προς την Άννα στο 4ο βιβλίο, στον οποίο η βασίλισσα εξοµολογείται τον έρωτά της για τον Αινεία, διατυπώνει όµως και τους έντονους ενδοιασµούς της στο να εκδηλώσει τα συναισθήµατά της, καθώς οι αρχές της υπαγορεύουν να µείνει πιστή στον άνδρα της, παρόλο που είναι νεκρός. Η ∆ιδώ θα προτιµούσε µάλιστα, όπως εµφατικά δηλώνει, να την κατάπινε η γη ή να τη χτυπούσε κεραυνός, παρά να προέβαινε σε κάποια πράξη που παραβίαζε την ηθική της. Το δεύτερο παράλληλο κείµενο στο οποίο παραπέµπει ο Moreau δεν ορίζεται µε σαφήνεια, δηλώνεται ωστόσο ότι το περιεχόµενό του πραγµατεύεται την ιστορία του εβραίου Ιωσήφ στην Αίγυπτο. Με βάση το στοιχείο αυτό µπορούµε να εικάσουµε ότι ο Γάλλος λόγιος αναφέρεται στη Βίβλο και συγκεκριµένα στο βιβλίο της Γενέσεως (39 κ.ε..), όπου εξιστορείται η άρνηση του γνωστού γιου του Ιακώβ να ενδώσει στις ανήθικες προτάσεις της συζύγου του Πετεφρή, ο οποίος είχε αγοράσει τον Ιωσήφ ως δούλο, και η εµµονή του στην τήρηση των εντολών του Θεού (βλ. 39.9 kaiì pw½j 265 poih/sw to\ r(h=ma to\ ponhro\n tou=to kaiì a(marth/somai e)nanti¿on tou= qeou=;). Η ίδια ιστορία ωστόσο εντοπίζεται και στην Ιουδαϊκή Αρχαιολογία του Ιώσηπου (2.39 κ.ε.) και ίσως ο Moreau είχε υπόψη του και το συγκεκριµένο έργο, όπου γίνεται εκτενέστερη αναφορά στο περιστατικό. Ελλιπής τέλος είναι και η τρίτη παραποµπή που υπάρχει στο σχόλιο, παρότι σε αυτήν η ασάφεια δεν αφορά τον τίτλο του έργου, που είναι ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη, αλλά το χωρίο στο οποίο πρέπει να οδηγηθεί ο αναγνώστης. Ωστόσο και σ' αυτή την περίπτωση µε βάση τα συµφραζόµενα συνάγεται ότι ο λόγιος υπαινίσσεται τον λόγο που απευθύνει ο πρωταγωνιστής της τραγωδίας προς τον πατέρα του Θησέα (983 κ.ε.), όταν προσπαθεί να ανασκευάσει τις ψευδείς κατηγορίες ότι πλάγιασε µε τη µητριά του κάνοντας επανειληµµένες αναφορές στην άµεµπτη ηθική του. Η διατήρηση της ηθικής αυτής ανάγεται µάλιστα σε υπέρτατη αξία για τον Ιππόλυτο που προς το τέλος του λόγου του αναφωνεί (1028 – 1031) hÅ taÃr' o)loi¿mhn a)kleh\j a)nw¯numoj / aÃpolij aÃoikoj, fuga\j a)lhteu/wn xqo/na, / kaiì mh/te po/ntoj mh/te gh= de/caito/ mou / sa/rkaj qano/ntoj, ei¹ kako\j pe/fuk' a)nh/r. 410 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Ο λόγιος αρχικά υποστηρίζει τη λεκτική επιλογή του όρου durateus (αντί του αναµενόµενου ligneus) ως προσδιορισµού του equus στο στίχο ΡΗ 705 µέσω του σχετικού χωρίου του Λουκρήτιου, που φαίνεται να υπήρξε και ο µόνος Λατίνος συγγραφέας που χρησιµοποιεί το επίθετο αυτό πριν τον Moreau. Στη συνέχεια παραπέµπει στο τραγούδι του αοιδού ∆ηµόδοκου για τον δούρειο ίππο στην Οδύσσεια (8.500), όπου µάλιστα ανιχνεύεται και το επίθετο δουράτεος (8.493 και 512), κατ' αναλογία του οποίου δηµιουργήθηκε από τον Λουκρήτιο το αντίστοιχο λατινικό (βλ. και στο λήµµα durateus του λατινο – αγγλικού λεξικού των Lewis – Short). 411 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα hoc ... Suid. 11 Fw¯kou de\ tou= Panopeu\j kaiì KriÍsoj o( KriÍsan kti¿saj, tou= de\ Panope/wj ¹Epeio/j) χωρίς να αναφέρεται ωστόσο ως µητέρα του ήρωα η Λύρεια (στην έκδοση Leone υπάρχει ο τύπος Λαγάρεια, ο οποίος µαρτυρείται µε την κατάληξη –ια στα Σχόλια στην Ιλιάδα, 23.665a). Όσον αφορά τον Ευρυσάκη, µε αυτό το όνοµα ήταν γνωστός όχι κάποιος απόγονος του Κρίσου, αλλά ο γιος του Αίαντα (βλ. και Πλούτ. Σόλ. 10.3, Παυσ. 1.35.2 Φιλόστρ. Ηρ. 720), όπως άλλωστε φαίνεται και στο λεξικό Σούδα (Ε 3730 266 Eu)rusa/keion: te/meno/j e)stin Eu)rusa/kou tou= Aiãantoj e)n ¹Aqh/naij ouÀtwj o)nomazo/menon) και στις Χιλιάδες (3.265), αν και µε τη µορφή που παραθέτει το απόσπασµα αυτό ο Moreau στην προσθήκη του φαίνεται ότι ο ίδιος ο Αίαντας ονοµαζόταν και Eu)rusa/khj (te/menoj tou= eu)rusa/kou aiãantoj) και όχι ο γιος του. Περιέργως επίσης, ενώ στον κώδικα Α1 ο Τζέτζης φαίνεται να ακολουθεί την ορθή v εκδοχή του µύθου (f. 40 Ai)/antoj kai\ Lusidi/aj th=j Korw/nhj Fi/lioj. )Ek Temh/sshj de\ Eu)rusa/khj), o Moreau διορθώνει στη δεξιά ώα του κώδικα τον όρο Temh/sshj αντικαθιστώντας τον µε το ονοµατικό σύνολο tou= Kri/ssou και µεταφράζει στη συνέχεια το διορθωµένο κείµενο στα Λατινικά, όπου εµφανίζεται η λανθασµένη εκδοχή για την καταγωγή του ήρωα (Aiax ex Lysidia Corones filia Philion suscepit. Crissus Eurysacem). Για το γενεαλογικό δένδρο του Αχιλλέα βλ. σχ. 15 (όπου ορθά µνηµονεύεται ως σύζυγος του Αιακού η ¹Endhi¿j και όχι η Dhiì+j όπως εδώ) και 247, ενώ για τους δύο γιους του Τελαµώνα κάνουν λόγο διάφοροι συγγραφείς (βλ. ενδεικτικά στη Βιβλιοθήκη του Ψευδο – Απολλόδωρου, 3.162). Πρόβληµα ωστόσο εντοπίζεται στην αναφορά της µητέρας του Τελαµώνιου Αίαντα, που κατά την αρχαία γραµµατεία ονοµαζόταν Μελίβοια, Ε(υ)ρίβοια ή Περίβοια (βλ. I. Schweighaeuser, Animadversionum in Athenaei Deipnosophistas, Tomus nonus, indices complectens etc., Argentorati, ex typographia societatis Bipontinae, 1807, σελ. 291). Με βάση το κείµενο που παραδίδει ο κώδικας Α1, ο Τζέτζης φαίνεται να υποστηρίζει αρχικά ότι το όνοµά της άρχιζε από Φιλο- (αµέσως µετά υπάρχει κενό που σηµειώνεται µε πέντα διαδοχικές τελείες) και έπειτα να διορθώνει την εκδοχή αυτή υποστηρίζοντας ότι η ηρωίδα ονοµαζόταν µάλλον Eu)ri/boia, (πβ. σχ. 247 και v βλ. Α1, f. 40 Telamw=noj kai\ Filo. . . . . Eu)riboi/aj, Ai)/aj) και για αυτό τον λόγο και ο Moreau στη µετάφρασή του αφήνει κενό µετά τον όρο Philo-, όπως άλλωστε δηλώνει ο αστερίσκος, αν και µετά, το όνοµα Euriboeae, που ετέθη σε πτώση γενική κατά µίµηση του ελληνικού πρωτότυπου, πρέπει να διορθωθεί σε αφαιρετική (Euriboea), εφόσον προηγείται η πρόθεση ex. Στο κείµενο πάντως που εκδίδει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 239) υπάρχει µόνο ο τύπος )Eriboi/aj, ο οποίος και εµφανίζεται στην πληθώρα των χειρογράφων που διασώζουν τα Τρωικά, χωρίς να προτάσσεται η ηµιτελής λέξη Φιλο-, που πιθανότατα καταγράφτηκε στον κώδικα Α1 από πληµµέλεια κάποιου αντιγραφέα. Η πληροφορία τέλος του βυζαντινού λογίου για τον γιο του Αίαντα Φίλιο δεν διασταυρώνεται από κάποιον άλλο συγγραφέα, εντοπίζεται ωστόσο ξανά στην Εξήγηση Ιλιάδας (Hermannus, ό.π., σελ. 59 – 60), στα 267 Σχόλια στον Λυκόφρονα (53) και στις Χιλιάδες (3.264). Για έργα άλλων συγγραφέων που αναφέρονται στους απογόνους του Αιακού βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 239. 412 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο, που δηλώνει το λογοτεχνικό του δάνειο από τον Βιργίλιο. Έτσι από το στίχο 2.401 της Αινειάδας (scandunt rursus equum et nota conduntur in aluo) ο λόγιος αξιοποιεί ουσιαστικά τις τρεις τελευταίες λέξεις, ενώ πρέπει να σηµειωθεί ότι η παραποµπή που δίνει είναι άκρως παραπλανητική, καθώς δηλώνει ότι εµπνέεται από τον 2.200 (obicitur magis atque improuida pectora turbat), ο οποίος µε κανένα τρόπο δεν συσχετίζεται µε τον ΡΗ 718. 413 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα hanc Cymaetho pag. Κυάνιππου την Κοµαιθώ (βλ. 159 – 161 eÀspeto kaiì Kua/nippoj, oÁn eu)pate/reia KomaiqwÜ / Tudhiìj qala/moio minunqadi¿oio tuxou=sa / w©kumo/r% te/ke paiÍda sakespa/l% Ai¹gialh=i). Ωστόσο η Κοµαιθώ αυτή φέρεται να είναι κόρη του Τυδέα στο Άργος και όχι του Πτερέλα, βασιλιά των Ταφίων, άρα προφανώς ο βυζαντινός λόγιος συγχέει τις δύο οµώνυµες ηρωίδες και αποδίδει στη δεύτερη (την κόρη του Πτερέλα) τον απόγονο της πρώτης. Στην Κοµαιθώ πάντως γίνεται αναφορά και στο σχ. 122, όπως ορθά παρατηρεί ο Moreau στην εµβόλιµη παρατήρησή του, ωστόσο πρέπει να σηµειωθεί ότι στο αντίστοιχο ελληνικό κείµενο του κώδικα Α1 (f. 15v) ο Τζέτζης φαίνεται να αναφέρεται στην ηρωίδα χρησιµοποιώντας το όνοµα Κυµαιθώ, ενώ στην περίπτωση του σχ. 413 µεταβάλλει την αρχική εκδοχή, µετονοµάζοντάς την Κυµαιθούσα. Την αντίφαση αυτή την επισηµαίνει ο Γάλλος λόγιος και εδώ αλλά και στο σχ. 122, ενώ τη διατηρεί και στη λατινική του µετάφραση, µεταγράφοντας τα σχετικά ελληνικά ονόµατα ως Cymaetho και Cymethusa, προκειµένου να µην αλλοιώσει τα λεγόµενα του βυζαντινού συγγραφέα. 414 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Μνεία του Άντικλου και του θανάτου του µέσα στο κοίλο του ∆ούρειου Ίππου γίνεται στην Άλωση Ιλίου του Τρυφιόδωρου (178 – 179, 476 – 486), όπου και αναφέρεται ο θρήνος των συµπολεµιστών του για το γεγονός και η συνακόλουθη απόκρυψη του πτώµατος, 268 στην Οδύσσεια (4.286 – 288), στην οποία αφηγείται την ιστορία ο Μενέλαος στον Τηλέµαχο, στο απόσπασµα 26 της Μικράς Ιλιάδας και στην Επιτοµή της Βιβλιοθήκης του Ψευδο – Απολλόδωρου (5.19), από όπου και αντλείται και το περιστατικό για τον Εχίονα (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 240). Προβληµατική είναι ωστόσο η σηµείωση Echion του Moreau δίπλα στη λέξη Echionem, in margine dextra του f. 87r στον κώδικα A2, ενώ είναι σαφές ότι η σύνταξη απαιτεί τον τύπο του ονόµατος στην αιτιατική και όχι στην ονοµαστική. 415 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Μητέρα του Λοκρού Αίαντα φέρεται να ήταν άλλοτε η ¹Eri/wpij (Ιλ. 13.697, 15.336) και άλλοτε η ¹Alkima/xh (Φερ. Λερ. Απόσπ. 51b), όνοµα συγγενές µε αυτό της Καλιµάχης που καταγράφεται εδώ και πιθανόν να προήλθε από παραφθορά του αρχικού, το οποίο άλλωστε εµφανίζεται στην έκδοση του αντίστοιχου ελληνικού σχολίου από τον Leone (1995, ό.π., σελ. 240 o( Lokro\j pai=j h)=n )Oile/wj kai\ )Alkima/xhj). Αξίζει πάντως να σηµειωθεί ότι υπήρχε και η άποψη πως τα δύο ονόµατα αναφέρονταν στο ίδιο πρόσωπο (βλ. σχετικά Σχόλια στην Ιλιάδα 15.333c και 336c). 416 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Πατέρας του Σίνωνα ήταν ο Αίσιµος (Τρυφιόδ. 220, 294), ενώ η συγγένειά του µε τον Οδυσσέα µνηµονεύεται στο στίχο 344 της Αλεξάνδρας του Λυκόφρονα, για τον οποίο ο βυζαντινός λόγιος γράφει ouÂtoj (ο Σίνων) ga\r Ai¹si¿mou ui¸o\j hÅn, Aiãsimoj de\ kaiì ¹Anti¿kleia a)delfoi¿, paiÍdej Au)tolu/kou, ¹Odusseu\j me\n ¹Antiklei¿aj, Si¿nwn de\ Ai¹si¿mou. 417 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο Έλληνας συγγραφέας, για να αποδείξει το υποτιθέµενο ψέµα του Τρυφιόδωρου ότι ο ∆ούρειος Ίππος στολίστηκε µε φρέσκα άνθη, παρά το γεγονός ότι µαινόταν ο χειµώνας, καταγράφει στο σχόλιό του τους σχετικούς στίχους 316 – 317 από την Άλωση Ιλίου r (Α1, f. 42 ÃAnqea drosou =ntoj a)mhsa/menai potamoiÍo / )/Estefon au)xeneou/j ploka/mouj sfete/roio fonh=oj), ο δε Moreau, ως συνήθως, αποδίδει το ελληνικό ποιητικό κείµενο µε τρόπο ελεύθερο στα Λατινικά (πβ. eÃstefon - possint ornare, au)xeneou/j ploka/mouj - crines iubasve). Η παρατήρηση πάντως του Τζέτζη αντιβαίνει στα λεγόµενά του στο σχ. 433, όπου υποστηρίζει ότι η Τροία αλώθηκε την όγδοη ηµέρα του Αττικού µήνα Θαργηλιώνα, η αρχή του οποίου συµπίπτει µε την 27η ηµέρα του Μαΐου (B. Meritt, The Athenian Year, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1961, σελ. 13), οπότε και η ύπαρξη ανθισµένων 269 λουλουδιών θα ήταν απόλυτα φυσιολογικό φαινόµενο. 418 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος, προκειµένου να δικαιολογηθεί στους αναγνώστες του για την παρένθεση που άνοιξε στο έργο του (ΡΗ 786 κ.ε.), για να επισηµάνει το «λάθος» του Τρυφιόδωρου, αποκαθιστώντας τρόπον τινά την αλήθεια για τα άνθη του ∆ούρειου Ίππου (βλ. στο προηγούµενο σχόλιο), αναφέρει ότι έµαθε να µην ψεύδεται και να αναζητά πάντα το ορθό, έχοντας ως πρότυπό του τον Ορφέα και ακολουθώντας το παράδειγµά του. Με τον τρόπο αυτό αστειευόµενος υπαινίσσεται, όπως ενηµερώνει στο σχόλιό του αυτό, ότι ο φερώνυµος ποιητής των Λιθικών, για να προσδώσει αληθοφάνεια στα γεγονότα που εξιστορεί, αναφέρει στην αρχή του ποιήµατός του ότι συνάντησε κάποιον σοφό, ονόµατι Θειοδάµαντα, ο οποίος του µίλησε µεταξύ άλλων και για τον Φιλοκτήτη και τον µάντη Έλενο, τονίζοντάς του ότι ο τελευταίος πάντα έλεγε την αλήθεια, όπως άλλωστε τον συµβούλεψε ο Απόλλωνας. Έτσι, ο Τζέτζης ευφυολογώντας φαίνεται να υποστηρίζει ότι ο Ψευδο – Ορφέας έµαθε να µην ψεύδεται από το παράδειγµα του Έλενου, που του ανέφερε ο Θειοδάµαντας, γεγονός που επηρέασε και τον ίδιο τον ποιητή των Τρωικών να ακολουθήσει την ίδια γραµµή. Σηµειωτέον τέλος ότι ο Moreau µεταφράζει σχεδόν κατά λέξη το τρίστιχο των Λιθικών που κατέγραψε ο Τζέτζης στον κώδικα Α1, προσθέτοντας ουσιαστικά µόνο τις λέξεις memini και vana r χωρίς να υπάρχουν στο ελληνικό πρωτότυπο (A1, f. 42 EuÅte/ me paiÍd' e)di¿dasken a)keireko/mhj a)goreu/ein / Mantosu/naj me/gan oÀrkon e)ke/kleto prw½ton o(mo/ssai / Yeude/a mh/pote mu=qon e)nispeiÍn a)nqrw¯poisin). Για τον Θειοδάµαντα του Ψευδο – Ορφέα βλ. Noel Robertson, “The Riddle of the Arrhephoria at Athens” στο Harvard Studies in Classical Philology, ed. D. R. Shackleton Bailey, Harvard University, 87 (1983), σελ. 269. 419 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το περιεχόµενό του αφορά τη λέξη vana στον τελευταίο στίχο του προηγούµενου παραθέµατος από τα Λιθικά, µε την οποία συνδέεται µέσω δύο συµβόλων παραποµπής που έχουν µορφή τριγώνου σχηµατιζόµενου από τρεις τελείες, επεξηγώντας τη χρήση του επιθέτου στα συγκεκριµένα συµφραζόµενα. Πάντως αν αγνοηθεί η παρατήρηση που κάνει εδώ ο Moreau, ο αναγνώστης εύκολα θα θεωρούσε ότι ο όρος vana είναι ουδέτερου γένους και πληθυντικού αριθµού και λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισµός του ουσιαστικού mendacia. Μια τέτοια ερµηνεία είναι απολύτως λογική, άρα εγείρει ερωτηµατικά η προσπάθεια του λογίου µέσω του σχολίου του να προσδώσει στο στίχο που συνέθεσε ένα άλλο νόηµα, που απέχει µάλιστα αρκετά από το προφανές 270 και το αναµενόµενο. 420 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο (πβ. Εις Λυκ. 344 και 347). Η ιστορία του Λαοκόοντα παραδίδεται από διάφορους συγγραφείς (βλ. ενδεικτικά Verg. A. 2.41 – 56 και 2.201 κ.ε., Hyg. Fab. 135 και στον Leone, 1984, ό.π., σελ. 404 – 405 και 1995, ό.π., σελ. 242), τα δε ονόµατα των δύο ερπετών µνηµονεύονται στο απόσπασµα 562 από το έργο του ποιητή Νικάνδρου, ο οποίος συµφωνεί µε τον βυζαντινό λόγιο ως προς την πληροφορία ότι τα ερπετά καταβρόχθισαν τον γιο του ήρωα, ενώ κατά τις άλλες πηγές θύµατα των τεράτων υπήρξαν και ο ίδιος ο Λαοκόοντας και οι δύο γιοι του. Κάπως διαφορετική είναι η εκδοχή του µύθου που ακολουθεί ο Κόιντος Σµυρναίος (12.391 κ.ε.), πρεσβεύοντας ότι ο Τρώας ιερέας έχασε τη ζωή του πέφτοντας σε χάσµα της γης που προκλήθηκε από σεισµό ύστερα από παρέµβαση της Αθηνάς, η οποία λίγο αργότερα έστειλε και τα δύο ερπετά, προκειµένου να αφανίσει µε τον τρόπο αυτό και τους απογόνους του ήρωα. 421 – 423 Τρία σχόλια που συντάχθηκαν από τον Μορέλλο και δηλώνουν ισάριθµα λογοτεχνικά δάνεια από τον Βιργίλιο. Στην πρώτη περίπτωση χρησιµοποιείται αυτούσιος ο στίχος 2.254 της Αινειάδας για τη θέση του ΡΗ 809, ενώ και ο επόµενος (810) αρχίζει µε τη φράση A Tenedo, όπως ακριβώς και ο 2.255 του προτύπου, και στη δεύτερη ο λόγιος δηλώνει ουσιαστικά ότι αξιοποιεί ένα τµήµα του δίστιχου miscetur, penitusque cauae plangoribus aedes / femineis ululant; ferit aurea sidera clamor (Α. 2.487 – 488) για τη σύνθεση των ΡΗ 812 – 813. Με το τρίτο σχόλιο, ο Moreau παραπέµπει ξανά στην Αινειάδα, από όπου αντλεί αναλλοίωτη τη φράση sternuntur inertia passim / corpora (Α. 2.364 – 365), για να αξιοποιηθεί στο χωρίο ΡΗ 813 – 814. Σηµειωτέον είναι πάντως ότι ο λόγιος και τις τρεις φορές καταγράφει µόνο έναν στίχο ως πηγή έµπνευσής του, παρότι χρησιµοποιεί και τµήµα του επόµενου, ενώ ιδιαίτερα ασαφής είναι ο τρόπος µε τον οποίο παραπέµπει στην Αινειάδα στο τρίτο σχόλιο, δίνοντας µόνο τον αριθµό στίχου χωρίς να δηλώνει τον τίτλο του έργου ή το βιβλίο, αν και τα δύο αυτά στοιχεία συνάγονται από τις δύο προηγούµενες σηµειώσεις. 424 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Το περιεχόµενό του αφορά το στίχο Feruidus atque natat sub aheni flamine venti, ο οποίος προοριζόταν για τη θέση του ΡΗ 817, ωστόσο διαγράφτηκε από τον λόγιο και αντικαταστάθηκε από αυτόν που εµφανίζεται στην έκδοση Νικήτα. Επειδή στο σβησµένο στίχο χρησιµοποιείται το σπάνιο επίθετο aheneus ως προσδιορισµός του ανέµου, ο Moreau σπεύδει να 271 δικαιολογήσει τη λεκτική του επιλογή παραπέµποντας αρχικά στο έργο Περί απίστων (17) του Παλαίφατου, όπου ο συγγραφέας καταγράφει την άποψη για την ύπαρξη χάλκινου τείχους στην πόλη του Αιόλου (fasiì de\ oÀti kaiì xalkou=n teiÍxoj tv= po/lei au)tou= periebe/blhto, oÀper e)stiì yeu=doj), ενώ στη συνέχεια παρατίθεται και το αντίστοιχο οµηρικό χωρίο όπου επαναλαµβάνεται η ίδια αντίληψη. Ο Moreau καταλήγει σε µια ερµηνεία του επιθέτου στα συγκεκριµένα οµηρικά συµφραζόµενα, αντιπαραβάλλοντας το xa/lkeon teiÍxoj του Αιόλου στην Οδύσσεια (10.3 – 4) µε το ονοµατικό σύνολο xa/lkeon uÀpnon που εντοπίζεται στην Ιλιάδα (11.241), υπαινισσόµενος ότι και στις δυο περιπτώσεις η λέξη χρησιµοποιείται µε την ίδια σηµασία, γεγονός που εντοπίζει έµµεσα και ο Ευστάθιος σχολιάζοντας τα δύο αυτά χωρία (βλ. αντίστοιχα Παρ εις Οµηρ. Οδύσσ., 1.362 eÃnqa d' eÃnaien Aiãoloj ¸Ippota/dhj fi¿loj a)qana/toisi qeoiÍsi, plwtv= e)niì nh/s%. eiåta e)kfra/zwn to\ kat' au)th\n ster)r(o\n fhsi¿. pa=san de/ te/ min pe/ri teiÍxoj xa/lkeon aÃr)r(hkton και Παρ εις Οµηρ. Ιλ. 3.186 xa/lkeon me\n uÀpnon hÄ to\n e)k sidh/rou fhsiì hÄ to\n sterro\n dia\ to\ a)ne/gerton, wÐj pou kaiì xa/lkeon eÃfh desmo\n kaiì ou)rano/n). 425 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Μαρτυρία για την ύπαρξη του βωµού του ¸Erkei¿ou Dio\j στην Τροία δίνουν διάφοροι συγγραφείς, όπως ο Ευριπίδης στις Τρωάδες (17), ο Αρριανός στην Αλεξάνδρου Ανάβαση (1.11.7) και ο Τρυφιόδωρος στην Άλωση Ιλίου (400). 426 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός συγγραφέας αναφέρει ως απογόνους του Έκτορα µόνο τον Αστυάνακτα και τον Λαόδαµο στη Θεογονία (461 – 463), ενώ επαναλαµβάνει την παρατήρησή του για την ύπαρξη του Σαπέρνιου στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (1226), η πληροφορία του ωστόσο δεν διασταυρώνεται µέσα σε κάποιο από τα σωζόµενα έργα της αρχαίας γραµµατείας. Ο Braccini πάντως (ό.π., σελ. 158), σχολιάζοντας την παρατήρηση του Τζέτζη, παραπέµπει στον Ελλάνικο (Αποσπ. 1a, 4, F.31.68), που αναφέρει ότι ο Έκτορας είχε, εκτός του Σκαµανδρίου (γνωστού ως Αστυάνακτα), και άλλους υιούς, χωρίς ωστόσο να τους κατονοµάζει. Για άλλες πηγές σχετικά µε τα ονόµατα των απογόνων του Τρώα ήρωα βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 242. 427 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο θάνατος της Λαοδίκης προφητεύεται δύο φορές στην Αλεξάνδρα του Λυκόφρονα, την πρώτη φορά στους στίχους 316 – 317, όπου η Κασσάνδρα προµηνύει την πτώση της ηρωίδας µέσα σε χάσµα που ανοίγει στη γη, και τη δεύτερη στον 497 – 8, όπου επαναλαµβάνεται η 272 ιδέα ότι η Λαοδίκη zw½s' e)j àAidhn iàcetai kataiba/tij, qrh/noisin e)ktakeiÍsa, Mouni¿tou toka/j, θρηνώντας δηλαδή τον θάνατο του γιου της που προκλήθηκε από δάγκωµα φιδιού. Ο Τζέτζης πάντως σχολιάζοντας τα δύο χωρία διαπιστώνει αντίφαση, καθώς κατά την άποψή του ο Λυκόφρονας στην πρώτη περίπτωση τοποθετεί το θάνατο της Λαοδίκης αµέσως µετά την άλωση της Τροίας, οπότε και αυτή ζήτησε να την καταβροχθίσει η γη για να αποφύγει την επερχόµενη σκλαβιά, ενώ στη δεύτερη ο ποιητής υπαινίσσεται ότι η Λαοδίκη σκοτώνεται πολύ αργότερα, όταν η άλωση είχε ήδη συντελεσθεί και ο γιος της Μουνίτιος δαγκώθηκε από φίδι στη Θράκη. Για το θέµα αυτό βλ. εις Λυκ. 314 και 447 και στην αγγλική µετάφραση του έπους του Λυκόφρονα από τον Royston (C.A. Elton, F. Fawkes, Viscount Royston (µτφρ.), ό.π., σελ. 223 και 233). Εκτός πάντως του Λυκόφρονα, ο ίδιος µύθος εντοπίζεται στο έργο του Τρυφιόδωρου (660 – 661), του Κόιντου Σµυρναίου (13.544 – 551) και στην επιτοµή της Βιβλιοθήκης του Ψευδο – Απολλόδωρου (5.23), όπως εύστοχα υποδεικνύει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 242). 428 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο, µε εξαίρεση το τµήµα Philostratum … reuelli. etc. που συντάχθηκε από τον Γάλλο λόγιο. Οι δύο συγγραφείς παρουσιάζουν µια σειρά από διαφορετικές εκδοχές του µύθου για την τύχη του Αινεία αµέσως µετά την άλωση και καταστροφή του Ιλίου, οι οποίες εµφανίζουν κάποιες αποκλίσεις. Συγκεκριµένα η πρώτη εκδοχή, κατά την οποία ο ήρωας αφέθηκε να εγκαταλείψει την πόλη του αλώβητος ob pietatem, παρότι ο Τζέτζης δεν αναφέρει την προέλευσή της, αυτή ανιχνεύεται αρχικά στον Κυνηγετικό του Ξενοφώντα (1.15), στον Λυκόφρονα (1263 – 1272) και στην Επιτοµή της Βιβλιοθήκης του Ψευδο – Απολλόδωρου (5.21), στους οποίους και παραπέµπει µεταξύ άλλων ο Leone (1995, ό.π., σελ. 242), εκτός όµως αυτών, σχετικό υλικό ανιχνεύεται και στο έργο του Σικελού ιστορικού Τίµαιου, (βλ. σχετικά Patricia A. Johnston, “Piety in Vergil and Philodemus”, στο David Armstrong, Jeffrey Fish, Patricia A. Johnston, Marilyn B. Skinner (εκδ.), Vergil, Philodemus and the Augustans, University of Texas Press, Austin 2004, σελ. 163). Ελαφρά διαφοροποιηµένη είναι η εκδοχή που παρουσιάζει ο Λίβιος, ο οποίος πρεσβεύει ότι ο Αινείας και ο Αντήνορας έτυχαν διαφορετικής αντιµετώπισης σε σχέση µε τους υπόλοιπους συµπατριώτες τους από τους κατακτητές της Τροίας, et uetusti iure hospitii (κατά τον µύθο που αναφέρθηκε στο υπόµνηµα του σχ. 59 στο σπίτι του Αντήνορα φιλοξενήθηκαν ο Μενέλαος και ο Οδυσσέας, όταν 273 µετέβησαν στο Ίλιον ως πρεσβευτές, ζητώντας την επανάκτηση της Ελένης) και γιατί ήταν οι µόνοι που είχαν υποστηρίξει την ιδέα της επιστροφής της Σπαρτιάτισσας βασίλισσας στους Έλληνες (Liv. 1.1.1). Πάντως µε τους συγγραφείς αυτούς συµπορεύονται κατά µια έννοια ο ∆άρης (39 – 42) και ο ∆ίκτυς (4.22 κ.ε.), που αναφέρουν ότι ο Αινείας, όπως ο Αντήνορας, διασώθηκαν, όχι ακριβώς ob pietatem, αλλά γιατί είχαν προδώσει την πατρίδα τους στους ∆αναούς (βλ. σχ. 406 – 407). Όσον αφορά τη δεύτερη εκδοχή, για την οποία πληροφορεί ο Τζέτζης ότι αντλείται από το έργο του Λέσχη, αυτή αντιµετωπίζει τον Αινεία µαζί µε την Ανδροµάχη ως πολεµικά λάφυρα του Νεοπτόλεµου, γεγονός που επιβεβαιώνεται πράγµατι σε ένα από τα σωζόµενα αποσπάσµατα της Μικράς Ιλιάδος (21.1 – 11) και στο σχόλιο για τον 14ο στίχο της Ευριπίδειας Ανδροµάχης (βλ. Leone, 1995, ό.π., σελ. 243), δεν διαφαίνεται ωστόσο πουθενά η τύχη των δύο αιχµαλώτων µετά το θάνατο του γιου του Αχιλλέα. Ο Moreau ωστόσο, παρεµβαίνοντας στο σχόλιο, αµφισβητεί ότι o µύθος αυτός στο σύνολό του εξιστορείται από τον Λέσχη και αντιπροτείνει ως πηγή του περιέργως τον Φιλόστρατο, παρότι ο τελευταίος δεν αναφέρει τίποτα σχετικό, ενώ αµέσως µετά φαίνεται να υπαινίσσεται µε την ασαφή παραποµπή in quem plura, supra li. πατέρα του στη Σικελία, ενώ φαίνεται ότι ο γενάρχης των Ρωµαίων διέφυγε κρυφά από τη φλεγόµενη πατρίδα του και όχι ότι αφέθηκε ελεύθερος από τους κατακτητές, ούτε βέβαια ότι αιχµαλωτίστηκε από αυτούς και παραδόθηκε στο Νεοπτόλεµο (βλ. Serv. A. 5.81). Προφανώς εξαιτίας αυτής της διαφοροποίησης ο Moreau κάνει µνεία του µύθου αυτού στο συγκεκριµένο σηµείο, προκειµένου να εµπλουτιστεί το σχόλιο του Τζέτζη µε µια ακόµη εκδοχή. 429 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Ο βυζαντινός λόγιος λανθασµένα υποδεικνύει το ίδιο το έργο του Πινδάρου ως πηγή του µύθου για τη σήµανση του οίκου του Αντήνορα µε το δέρµα λεοπάρδαλης από τους Έλληνες, καθώς ο λυρικός ποιητής αναφέρεται µεν µία φορά στον ήρωα ως ιδρυτή της πόλης της Κυρήνης στη Λιβύη (Πυθ. 5.81 – 83), χωρίς εντούτοις να διευκρινίζει πώς ακριβώς διασώθηκε από την κατακτηµένη Τροία. Η πληροφορία ωστόσο που παρέχει ο Τζέτζης ανιχνεύεται σε σχετικό σχόλιο του πέµπτου Πυθιόνικου (5.110 oi¸ àEllhnej de\ kata\ th\n po/rqhsin pardale/an t%½ ¹Anth/noroj oiãk% parvw¯rhsan shmeiÍon poiou/menoi toiÍj oi¹kei¿oij stratiw¯taij tou= mhde/na w¨j pole/mion oiåkon porqh=sai) και γι’ αυτό το λόγο ο Τζέτζης προφανώς συγχέει την πηγή της. Για το ίδιο θέµα βλ. Παυσ. 10.27.3, Στράβ. 13.1.53 και στα Σχόλια στην Ιλιάδα (3.205a), όπου παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 243). 430 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στο απόσπασµα από τη Νέκυια της Οδύσσειας στην οποία παραπέµπει ο λόγιος, ο Οδυσσέας διηγείται τη συνάντησή που είχε στον Άδη µε τον Αγαµέµνονα, όταν ο βασιλιάς του εξιστόρησε όλους τους δόλους της Κλυταιµνήστρας και του Αίγισθου εναντίον του, µε την άφιξή του στις Μυκήνες µετά την Τρωική εκστρατεία. Πλην της τύχης του Αγαµέµνονα, ο Όµηρος δεν αναφέρει κάποιο ανάλογο πάθηµα άλλων ηρώων και υπό το πρίσµα αυτό η παρατήρηση του Μορέλλου είναι σωστή. 431 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Στους στίχους H 150 κ.ε., ο Τζέτζης επιτίθεται πάλι στον Ισαάκιο και τη γυναίκα του, όπως και στο συγκεκριµένο σηµείο, µε αφορµή το οποίο γίνεται παραποµπή στα Οµηρικά. Για τον Ισάακιο και την απόκλιση στην αρίθµηση των στίχων µεταξύ Moreau και τελικής έκδοσης βλ. υποσηµ. σχ. 1. 432 Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται από τον Μορέλλο. Σύµφωνα µε τον ∆ιόδωρο Σικελιώτη (14.2.4), µεσολάβησαν 779 χρόνια από την άλωση της Τροίας eÀwj e)piì th\n kata/lusin tou= te Peloponnhsiakou= pole/mou kaiì th=j ¹Aqhnai¿wn h(gemoni¿aj (405 π.Χ.), τοποθετώντας έτσι την καταστροφή της πόλης το έτος 1184 275 π.Χ. (εφόσον 779+405=1184). Αυτό σηµαίνει ότι κατά τον ∆ιόδωρο η άλωση της Τροίας έγινε 408 έτη πριν την πρώτη Ολυµπιάδα που τοποθετείται συνήθως το έτος 776 π.Χ. και όχι 418 όπως λέει ο Τζέτζης (γιατί 776+408=1184), και το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και σε άλλο σηµείο του έργου του ιστορικού (1.5.1). Αυτός ωστόσο που τοποθέτησε την άλωση 418 χρόνια πριν τους πρώτους Ολυµπιακούς Αγώνες φαίνεται να ήταν ο ιστορικός Κάστωρ από τη Ρόδο, το έργο του οποίου δεν έχει σωθεί (βλ. Blackwood’s Edinburgh Magazine, vol. XLV, January – June, 1839, William Blackwood and sons, Edinburgh; and T. Cadell, Strand, London 1839, σελ. 369). Γενικά για τις απόψεις περί του χρόνου άλωσης της Τροίας βλ. John Jackson, Chronological antiquities: or, The antiquities and chronology of the most ancient kingdoms, from the creation of the world, for the space of five thousand years etc., by John Jackson, vol. III, London 1752, σελ. 327 – 332 και P. James, Centuries of darkness: a challenge to the conventional chronology of Old World archaeology, Cape, London 1991. Για το µύθο τέλος της θέσπισης των Ολυµπιακών αγώνων από τον Ηρακλή µετά τον καθαρισµό των στάβλων του Αυγεία, βλ. Πίνδ. Ολ. 10.58 – 59, ∆ιόδ. Σικ. 4.14.1, στη Βιβλιοθήκη του Ψευδο – Απολλόδωρου (2.141) και στις πηγές στις οποίες παραπέµπει ο Leone (1995, ό.π., σελ. 243). 433 Olympias) … capta est: Σχόλιο του Τζέτζη που µεταφράζεται ελεύθερα από τον Μορέλλο. Hinc emenda ... Colinaeum. 1535: Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η παρατήρηση στο πρώτο τµήµα ότι οι Ολυµπιακοί Αγώνες τελούνται κάθε 50 µήνες σχετίζεται µε τον τρόπο µέτρησης του χρόνου από τους Αρχαίους Έλληνες µε βάση τις οκταετηρίδες, καθεµιά από τις οποίες περιείχε 99 σεληνιακούς µήνες και υποδιαιρείτο σε δύο περιόδους επονοµαζόµενες ως Ολυµπιάδες, η µία διάρκειας 49 µηνών και η άλλη των 50 (βλ. Valerie Vaughan, The Origin of the Olympics: Ancient Calendars and the Race Against Time (διαδικτυακό άρθρο), 2002, OneReed.com). Όσον αφορά την αναβίωση των αγώνων, που πρώτος φέρεται να θέσπισε ο Ηρακλής, από τις τρεις προσωπικότητες που µνηµονεύει ο Τζέτζης, κανένας Πολέµων δεν φαίνεται να σχετίζεται µε το γεγονός, αντίθετα ο Ίφιτος από την Ηλεία φέρεται να προέβη σε αυτή την ενέργεια το έτος 884 π.Χ. ύστερα από συµβουλή του µαντείου για να σταµατήσουν οι διαµάχες µεταξύ των Ελλήνων και η λοιµώδης νόσος που είχε ενσκήψει στη χώρα (Παυσ. 5.4.5 – 5.4.6, Αθήν. ∆ειπν. 14.37 κ.α.), ενώ αργότερα ο Φείδων από το Άργος κατόρθωσε να υποτάξει την Ηλεία και να αποσπάσει από αυτήν τη διεύθυνση οργάνωσης του πανελλήνιου αθλητικού γεγονότος, σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο (6.127), τον Στράβωνα (8.3.33) και άλλες πηγές 276 (βλ. J. Jackson, ό.π., σελ. 340 – 342). Πάντως στους αγώνες που οργάνωσε ο Ίφιτος το 884 π.Χ. δεν καταγράφονταν τα ονόµατα των νικητών, κάτι που συνέβη πρώτη φορά το 776 π.Χ., όταν νικητής στην αρµατοδροµία αναδείχθηκε ο Κόροιβος, γι’ αυτό και το συγκεκριµένο έτος θεωρείται ως εναρκτήριο των Ολυµπιακών (και όχι το 884), όπως σηµειώθηκε στο σχ. 432 (βλ. και J. Jackson, ό.π., σελ. 347 – 348). Σχετικά τώρα µε τον ακριβή χρόνο άλωσης της Τροίας που παραδίδει εδώ ο Τζέτζης, αυτός διασταυρώνεται και από άλλους συγγραφείς (βλ. ∆ιονύσιος Aλ. 1.63.1, Leone, 1995, ό.π., σελ. 243 και Jacobs, 1793, ό.π., σελ. 175), ενώ κατά τη µαρτυρία του Κλήµη του Αλεξανδρινού στους Στρωµατείς (1.21.104), ο Ελλάνικος και ο ∆ιονύσιος η η από το Άργος τοποθετούν την άλωση όχι την 8 αλλά τη 12 ηµέρα Qarghliw½noj mhno\j, όπως υποστηρίζει αντιφατικά σε σχέση µε το σχόλιό του και ο βυζαντινός λόγιος στο στίχο ΡΗ 862. Με αφορµή την αναφορά στον Θαργηλιώνα, οπότε και θρυλείται ότι συνέβη η άλωση του Ιλίου, ο Moreau δράττεται της ευκαιρίας να παραθέσει ένα σχετικό απόσπασµα από την εισαγωγική αφιερωµατική επιστολή που προτάσσει της έκδοσης του έργου De mensibus του Θεόδωρου Γαζή ο ουµανιστής Ioannes Perrellus (J. Perrelle (µτφρ.), Theodori Gazae Thessalonicensis, Liber de mensibus atticis, Ioanne Perrello Interprete etc., Parisiis, Apud Simonem Colinaeum, 1535). Σε αυτήν την επιστολή ο εκδότης, διαφηµίζοντας το κείµενο που βλέπει το φως της δηµοσιότητας, διατείνεται ότι ο αναγνώστες του θα κατανοήσουν recte τις χρονικές περιόδους για τις οποίες αυτό µιλά και επιπρόσθετα θα έχουν την ευκαιρία να διορθώσουν τα λάθη που έχουν παρεισφρήσει σε διάφορες λατινικές µεταφράσεις ελληνικών κειµένων και οφείλονται στην αµέλεια του εκάστοτε interpretis. Σε ένα τέτοιο λάθος που χρήζει διόρθωσης, κατά τον Perrellus, ολίσθησε και κάποιος µεταφραστής του Καµίλλου του Πλουτάρχου. Ενώ δηλαδή ο αρχαίος συγγραφέας αναφέρεται στον µήνα Θαργηλιώνα ως πρόξενο κακών για τους βαρβάρους, αναφέροντας τρία παραδείγµατα, τη νίκη του Μ. Αλέξανδρου στον Γρανικό, την ήττα των Καρχηδονίων από τον Τιµολέοντα, και την άλωση της Τροίας, γεγονότα που συνέβησαν όλα τον συγκεκριµένο µήνα (Καµ. 19.7), ο λατινόφωνος µεταφραστής φαίνεται να παρανόησε το κείµενο θεωρώντας τον Θαργηλιώνα ως ηγεµόνα. Πράγµατι, σε λατινική µετάφραση των Βίων Παράλληλων του Πλουτάρχου που χρονολογείται το 1470 και είναι η µοναδική που κυκλοφόρησε πριν το 1535, οπότε και γράφει την επιστολή ο Perrellus, η πρόταση kaiì ga\r ¹Ale/candroj e)piì Granik%½ tou\j basile/wj strathgou\j Qarghliw½noj 277 e)ni¿khse του πρωτοτύπου κειµένου αποδίδεται µε τη λατινική Nam Alexander in granico duces Regis Thargelionis uicit, µε αποτέλεσµα να φαίνεται ότι η λέξη Thargelionis αποτελεί επεξήγηση του Regis που προηγείται και όχι επιρρηµατικός προσδιορισµός του χρόνου σε πτώση γενική, όπως συµβαίνει µε το ελληνικό Qarghliw½noj. Το µεταφραστικό ολίσθηµα συνεχίζει αµέσως παρακάτω, όταν το ελληνικό χωρίο kaiì Karxhdo/nioi periì Sikeli¿an u(po\ Timole/ontoj h(ttw½nto tv= e(bdo/mv fqi¿nontoj, periì hÁn dokeiÍ kaiì to\ ãIlion a(lw½nai, tou= Qarghliw½noj µεταφράζεται ως Et Carthaginenses in Sicilia a Thimoleone uicti sunt septimo die huius mensis. Quo tempore uidetur Carthaleonem cepisse ylium. Έτσι ο αττικός µήνας στην πρώτη περίπτωση µεταβάλλεται σε ηγεµόνα µε το ίδιο όνοµα, ενώ στη δεύτερη µετονοµάζεται ως Καρθαλέων, που φέρεται µάλιστα να κυρίευσε την Τροία. ∆ιαβάζοντας εποµένως την πραγµατεία De mensibus, όπως διατείνεται ο Perrellus, αποκαθίσταται η αλήθεια, καθώς ο Θεόδωρος Γαζής µιλά για τον Θαργηλιώνα ως µήνα όχι σαν να ήταν κάποια υπαρκτή προσωπικότητα, χωρίς να προβαίνει σε παρανοήσεις όπως αυτές που συνέβησαν κατά τη µετάφραση του Πλουτάρχου (βλ. Johannes Antonius Campanus (εκδ.), Plutarchus. Vitae illustrium virorum, Ulrich Han, Roma 1470, σελ. 199). Πέρα πάντως από την προφανή αφορµή, εξαιτίας της οποίας ο Moreau παραθέτει το απόσπασµα από την αφιερωµατική αυτή επιστολή, επειδή δηλαδή σε αυτή γίνεται λόγος για τον ίδιο µήνα που ανέφερε ο Τζέτζης στο σχόλιό του, ίσως υποβόσκουν και άλλοι τρεις λόγοι που οδηγούν τον λόγιο στη διακειµενική του αναφορά. Αρχικά, µέσα στο ίδιο το έργο De mensibus που προλογίζει η επιστολή, ο συγγραφέας µιλώντας για τον Θαργηλιώνα αναφέρει την άποψη ότι την 8η ηµέρα του ταυτίζεται µε το tempus expugnationis Ilii (Ι. Perrellus, ό.π., f. 16v), επιβεβαιώνοντας έτσι την πληροφορία του Τζέτζη για το θέµα αυτό και έπειτα, µέσα στην επιστολή ο Perellus παραπέµπει στο χωρίο από τον Κάµιλλο του Πλουτάρχου, όπου επανεµφανίζεται η ίδια ηµεροµηνία της άλωσης, διασταυρώνοντας δεύτερη φορά τα λεγόµενα του βυζαντινού λογίου. Τέλος, ο Moreau θέλησε ίσως να διατυπώσει και έµµεσα την αξιολογική του κρίση για τις µεταφραστικές προσπάθειες των σύγχρονών του ουµανιστών, επιδοκιµάζοντας αφενός την εργασία του Perrellus µε την παράθεση του γραπτού του κειµένου και αφετέρου στηλιτεύοντας τη δραστηριότητα των λιγότερο προικισµένων interpretum της εποχής, ανάµεσα στους οποίους συγκαταλέγεται ο µεταφραστής του Πλουτάρχου. Σηµειωτέον πάντως ότι η 278 ηµιπερίοδος Hinc emenda … captum sit έχει διαφορετική µορφή στην πρωτότυπη επιστολή (Nam interdum inuenire est, qui de Thergelione mense nescio quem Thargelionem ducem fecerit, cuius ductu et auspiciis Ilium captum sit, ut in Latino Camillo Plutarchi), ενώ το υπόλοιπο κείµενο παρατίθεται από τον Γάλλο λόγιο ad verbum. 434 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Οι δύο στίχοι προέρχονται όχι από το πεζό κείµενο του ∆άρη αλλά από την έµµετρη διασκευή του Joseph of Exeter (για το θέµα αυτό βλ. υπόµν. σχ. 56) και το παιγνιώδες που εµπεριέχουν έγκειται στο ότι ο ποιητής αντιµετωπίζει τη νύχτα της καταστροφής ως λογοτεχνική ευκαιρία που πρέπει να αποτελέσει το θέµα τραγωδίας ή εµβριθούς σάτιρας, όπως αναφέρει στον ακριβώς επόµενο στίχο (6.762 Aut satira rodenda graui), γι’ αυτό και ο Moreau σχολιάζει ότι στο χωρίο αυτό Dares ludit. 435 Σχόλιο που συντάχθηκε από τον Μορέλλο. Η ηµεροµηνία αποπεράτωσης του συνόλου του De bello Troiano που αναφέρεται εδώ (5. Cal. 279 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μ. Albrecht, Ιστορία της Ρωµαϊκής Λογοτεχνίας, από τον Ανδρόνικο ως τον Βοήθιο και η σηµασία της για τα νεότερα χρόνια, (µετάφραση – επιµέλεια: ∆. Ζ. Νικήτας), τόµοι 1 – 2, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997 – 2002 A. Alciato, Omnia Andreae Alciati V.C. Emblemata etc., Per Claudium Minoem Diuionensem. Antverpiae, Ex officina Cristophi Plantini, 1577 (α' έκδοση 1531 από τον εκδ. Η. Steyner) A. Alciato (επιµ.), Selecta Epigrammata Graeca Latine versa, ex septem epigrammatum graecorum libris etc., Basileae, ex aedibus Io. Bebelii, 1529 Aldus Manutius (εκδ.), Luciani dialogi et alia multa opera: Imagines Philostrati. Ejusdem heroica. Et vitae Sophistarum. Imagines junioris Philostrati. Descriptiones Callistrati, Venetiis, in aedibus Aldi et Andreae Asulani soceri, 1522 Alex. ab Alexandro, Genialium dierum libri sex etc., Parisiis, Apud Ioannem Mace, sub scuto Britannico, in Clauso Brunello, 1565 (α' έκδοση 1522 από τον εκδ. οίκο Ι. Mazochii) W. Arrowsmith (εκδ.), Aristophanes – Four Comedies, Edited by William Arrowsmith. Lysistrata; The Acharnians; The Congresswomen, Translated by Douglass Parker; The Frogs, Translated by Richmond Lattimore, University of Michigan Press, 1969 D. Magni Ausonii Burdigalensis, Opera Omnia, ex editione Bipontina etc., vol. 2, Londini, A. J. Valpy, 1823 R. G. Austin, “Greek Board Games”, Antiquity 14 (1940) 257 – 271 R. G. Austin (εκδ.), P. Vergili Maronis Aeneidos Liber Primus, with a commentary by R. G. Austin, Clarendon Press, Oxford 1971 R. G. Austin (εκδ.), P. Vergili Maronis Aeneidos Liber Quartus, Edited with a commentary by R. G. Austin, Clarendon Press, Oxford 1982 (= 1955) R. G. Austin (εκδ.), Βεργιλίου: Αινειάδος Βιβλίο Ι, Μετάφραση – Επιµέλεια Λ. Τροµάρας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001 Α. Baehrens (εκδ.), Disticha Catonis, στο Α. Baehrens (εκδ.), Poetae Latini minores, ed. Aemilius Baehrens, vol. 3, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri, 1881, σελ. 205 – 242 H. Beckby (εκδ.), Anthologia Graeca, τόµοι 1 – 4, Heimeran, Munich 1965 – 19682 (= 1957 – 19591) Ι. Bekker (εκδ.), Ioannis Tzetzae Antehomerica, Homerica et Posthomerica, ex recensione Immanuelis Bekkeri, Berolini, Impensis Ge. Reimeri, 1816 J. Bell, New Pantheon Or Historical Dictionary of the Gods, Demi Gods, Heroes and Fabulous Personages of Antiquity, Kessinger Publishing, 2003 (= 1790) J. L. Benson, Greek Color Theory an the Four Elements. A Cosmological Interpretation, Amherst, Massachusetts, University of Massachusetts Amherst Libraries, 2000 B. Bischoff, Latin Palaeography: Antiquity and the Middle Ages, trans. Daibi O Croinin and David Ganz, Cambridge University Press, Cambridge 1990 Blackwood’s Edinburgh Magazine, vol. XLV, January – June, 1839, William Blackwood and sons, Edinburgh; and T. Cadell, Strand, London 1839 J. Blok, The Early Amazons: modern and anciend perspectives on a persistent myth, Leiden, Brill, 1994 J. F. Boissonade (εκδ.), Tzetzae Allegoriae Iliadis etc., curante Jo. Fr. Boissonade, Lutetiae, Apud Dumont, bibliopolam, 1851 280 Τ. Braccini, “Erudita invenzione: riflessioni sulla Piccola grande Iliade di Giovanni Tzetze”, Incontri triestini di filologia classica 9 (2009 – 2010) 153 – 173 I. Brodaeus Τuronensis, Epigrammatum Graecorum annotationibus Ioannis Brodaei Turonensis, nec non Vincentii Obsopoei, et Graecis in pleraque epigrammata scholiis illustratorum libri VII etc., Francofurti, Apud Andreae Wechelli heredes Claudium Marnium et Iohannem Aubrium, 1600 (α' έκδοση 1549 από τον εκδ. οίκο Froben) S. V. Broecke, The limits of influence: Pico, Louvain, and the crisis of Renaissance astrology, Brill, Leiden 2003 Β. Breydenbach, Peregrinatio in Terram Sanctam. Erhard Reuwich, Mainz 1486 F. Brunn, “De auctorum indicibus plinianis disputatio isagogica,” στο Natalicia Augustissimi Regis Friderici Guilelmi IIII etc., Bonnae, Litteris Caroli Georgii, 1856, σελ. 1 – 60 F. Budelmann, “Classical commentary in Byzantium: John Tzetzes on ancient Greek literature”, στο R. K. Gibson και C. S. Κraus (εκδ.), The classical commentary: histories, practices, theory, Leiden, Brill, 2002, σελ. 141 – 170 Dr. Burgess, “The Peplus of Aristotle”, The British Critic, vol. XV, F. and C. Rivington, London 1800 Μ. J. Byrne, Prolegomena to an edition of the works of Decimus Magnus Ausonius, Columbia University Press, New York 1916 J. A. Campanus (εκδ.), Plutarchus. Vitae illustrium virorum, Ulrich Han, Roma 1470 A. Cappelli, Lexicon abbreviaturarum: Dizionario di Abbreviature latine ed italiane, Sesta edizione, Ulrico Hoepli, Milano 1979 (= 19121) I. Mc. Carthy, Women and the making of poetry in Ariosto's Orlando furioso, Troubador Italian studies, Troubador Publishing Ltd, Leicester 2007 P. Cesaretti, Allegoristi di Omero a Bisanzio: ricerche ermeneutiche (XI – XII secolo), Milano, Guerini, 1991 A. Christides (επιµ.), A History of Ancient Greek. From the beginnings to Late Antiquity, Cambridge University Press, 2007 Christie, Manson and Woods, Bibliotheca Butleriana: a catalogue of the library of the late Right Rev. Samuel Butler, Lord Bishop of Lichfield, London, Payne and Foss, 1841 F. H. Cramer, Astrology in Roman Law and Politics, American Philosophical Society, Philadelphia, Pennsylvania 1954 J. A. Cramer (εκδ.), Anecdota Graeca, e codd. manuscriptis bibliothecarum oxoniensium, vol. IV, Oxonii, e typographeo academico, 1837 J. A. Cramer (εκδ.), Anecdota Graeca, e codd. manuscriptis bibliothecae regiae Parisiensis, vol. II, Oxonii, e Typographeo Academico, 1839 J. Crastonus, Dictionarium graecum cum interpretatione latina etc., Aldus Manutius, Βενετία 1497 J. Crastonus, Dictionarium Graecum ultra Ferrariensem editionem etc., Basileae, 1519 (α' έκδοση 1497 από τον εκδ. Aldus Manutius) Documenta Opthalmologica, publisher Springer Netherlands, volume 96, numbers 1- 3 / July, 1999 M. Dzielska, Apollonius of Tyana in legend and history, Translated by Piotr Pienkowski, L’ Erma di Bretschneider, Roma 1986 M. Ebbott, Imagining illegitimacy in classical Greek Literature, Lexington Books, 2003 Joan. Bap. Egnatius, De Caesaribus libri III, Venetiis, in aedibus Aldi, et Andreae soceri, 1516 281 C. M. N. Eire, War Against the Idols: The reformation of Worship from Erasmus to Calvin, Cambridge University Press, 1986 C. A. Elton, F. Fawkes, Viscount Royston (µτφρ.), Hesiod, translated by C. A. Elton, Bion and Moschus, Sappho and Musaeus by F. Fawkes, Lycophron by Viscount Royston, London, A. J. Valpy, 1832 B. J. Fisk, A grammar of the Greek language, Boston, Hilliard, Gray, Little and Wilkins, 1830 J. G. Fitch (εκδ.) Seneca’s Hercules Furens: A critical text with introduction and commentary, edited by John G. Fitch, Cornwell University Press, 1987 J. E. Fontenrose, Orion: the myth of the hunter and the huntress, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1981 J. G. Frazer (µτφρ.), Apollodorus, the Library with an English translation by Sir James George Frazer, vol. 2, Harvard University Press, 1956 (= 19211) T. Gaisford (εκδ.), Scholia ad Hesiodum (Poetae minores Graeci etc., vol. III) Oxonii, e Typographeo Clarendoniano, 1820 A. Geneva, Astrology and the seventeenth century mind: William Lilly and the language of the stars, Manchester University Press, Manchester 1995 C. Gesneri, Historiae animalium liber III, qui est de Avium natura, Tiguri, Apud Christoph. Froschoverum, 1555 C. Gessner, Lexicon Graecolatinum etc., Basileae 1548 (α' έκδοση 1537 από τον εκδ, οίκο I. Walderi) C. Gessner (µτφρ.), Heraclidis Pontici Allegoriae Homeri, Conrado Gesnero, Medico Tigurino, Interprete, στο Th. Gale, Opuscula Mythologica Physica et Ethica Graece et Latine, Amstelaedami, Apud Henricum Westnenium, 1688, σελ. 405 κ.ε. (α' έκδοση 1544 από τον εκδ. οίκο Oporinus) W. E. Gladstone, Studies on Homer and the Homeric Age, vol. III, Oxford, at the University Press, 1858 P. G. W. Glare (εκδ.), Oxford Latin Dictionary, Oxford, At the Clarendon Press, 1982 C. Göttling (εκδ.), Hesiodi Carmina, recensuit et commentariis instruxit Carolus Goettlingius, Gothae, Sumptibus Fridericae Hennings, 1843 (= 1831) Ι. Γρηγοριάδης (µτφρ.), Ι. Τζέτζης, Επιστολαί. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια, Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 2011 (= 20011) P. Green, Classical Bearings. Interpreting Ancient History and Culture, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1998 (= 19891) B. A. Van Groningen, Short manual of Greek palaeography, A. W. Sijthoff, Leyden 19674 (= 19401) G. C. Harles (επιµ.), I. A. Fabricii Bibliotheca Graeca sive notitia scriptorum veterum Graecorum etc., editio quarta, curante Gottlieb Christoforo Harles, volumen secundum, Hamburgi, apud Carolum Ernestum Bohn, 1791 (α' έκδοση 1707 – 8 από τον εκδ. οίκο Liebezeit) R. Heber, A. S. Heber, The life of Reginald Heber, vol. 1, London, John Murray, 1830 T. Heidarzadeh, “A history of physical theories of comets, from Aristotle to Whipple”, Archimedes: New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology 19 (2008) 1 – 275 Η. Heres, “The myth of Telephus in Pergamon”, στο R. Dreyfus και E. Schraudolph (εκδ.), Pergamon: The Telephus frieze from the great Altar, vol. 2, Fine Arts Museums of San Francisco, San Francisco 1997, σελ. 83 – 108 G. Hermannus (εκδ.), Draconis Stratonicensis Liber de metris poeticis, Ioannis Tzetzae Exegesis in Homeri Iliadem etc., Lipsiae, Sumptibus Jo. Aug. Gottl. Weigelii, 1812 282 F. A. Hirtzel (εκδ.), P. Vergili Maronis Opera, Oxonii, e Typographeo Clarendoniano, 1963 (= 19001) J. Hoffman, Lexicon Universale etc., Leiden, 1698 B. H. Holstein, A commentary on the The Predestinatione et prescientia, paradiso et inferno by Giles of Rome on the Basis of MS Cambrai BM 487 (∆ιδακτορική ∆ιατριβή), Berlin 2007 Η. Hunger (εκδ.), “Johannes Tzetzes, Allegorien zur Odyssee, Buch 13 –24”, Βyzantinische Ζeitschrift 48 (1955) 4 – 48 και “Johannes Tzetzes, Allegorien zur Odyssee, Buch 1 – 12”, Βyzantinische Ζeitschrift 49 (1956) 249 – 310 K. P. Harrington (εκδ.), The Roman Elegiac Poets, Bolchazy – Carducci Publishers, 2002 (=19141) R. Hussey (εκδ)., Socratis Scholastici Ecclesiastica Historia, edidit Robertus Hussey, Tomus II, Oxonii, e typographeo academico 1853 F. Jacobs, (εκδ.), Ioannis Tzetzae, Antehomerica, Homerica et Posthomerica, e codicibus edidit et commentario instruxit Friedericus Iacobs, Lipsiae, in libraria Weidmannia, 1793 F. Jacobs, Animadversiones in Epigrammata Anthologiae Graecae, secundum ordinem anelectorum Brunckii, voluminis tertii pars secunda, Lipsiae, in bibliopolio Dyckio, 1803 J. Jackson, Chronological antiquities: or, The antiquities and chronology of the most ancient kingdoms, from the creation of the world, for the space of five thousand years etc., by John Jackson, vol. III, London 1752 P. James, Centuries of darkness: a challenge to the conventional chronology of Old World archaeology, Cape, London 1991 V. Jennings & A. Katsaros, The world of Ion of Chios, Brill, Leiden 2007 P. A. Johnston, “Piety in Vergil and Philodemus”, στο David Armstrong, Jeffrey Fish, Patricia A. Johnston, Marilyn B. Skinner (εκδ.), Vergil, Philodemus and the Augustans, University of Texas Press, Austin 2004, σελ. 159 – 174 Ι. Θ. Κακριδής (εκδ.), Ελληνική Μυθολογία, τόµοι 1 – 5, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986 A. Kaldellis, “Classical Scholarship in Twelfth-Century Byzantium”, στο Charles Barber και David Todd Jenkins (εκδ.), Medieval Greek commentaries on the Nicomachean ethics, Brill, Leiden 2009, σελ. 1 – 44 A. Kazhdan (εκδ.), Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, 1991 Α. Kazhdan and A. Wharton Epstein, Change in Byzantine Culture in the Eleventh and Twelfth Centuries, University of California Press, Berkeley – Los Angeles London 1985 J. Kristeva, Σηµειωτική, Recherches pour une semanalyse, Seluil, Paris 1969 P. Kroh, Λεξικό Αρχαίων Συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων, Μετάφραση – επιµέλεια ∆. Λυπουρλής – Λ. Τροµάρας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996 W. Kroll – F. Skutsch (εκδ.), Firmicus Maternus, Matheseos libri VIII, Ediderunt W. Kroll – F. Skutsch, Lipsiae, in aedibus Teubneri, 1897 K. Krumbacher, The History of Byzantine Literature, from Justinian to the end of the Eastern Roman Empire (527 – 1453), University of Notre Dame, Paris 2001 (α' έκδοση 1891 στα Γερµανικά από τον εκδ. οίκο Beck) D. Kurze, “Popular Astrology and Prophecy in the fifteenth and sixteenth Centuries: Johannes Lichtenberger”, στο P. Zambelli (εκδ.), Astrologi hallucinati. Stars and the End of the World in Luther's time, Walter de Gruyter, Berlin – New York 1986, σελ. 177 – 193 283 G. Kustas, “Function and Evolution of Byzantine Rhetoric”, στο G. Nagy, Greek Literature in the Byzantine Period (Greek Literature, vol. 9), Routledge, New York 2001, σελ. 179 – 198 L. C. Firmiani Lactantii, Opera omnia etc., Parisiis, Apud Gauthier Fratrem et Soc., bibliopolas, 1856 P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Historiae, Libreria Scientifica Editrice, Napoli 1968 P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Epistulae etc., Teubner, Leipzig 1972 P. L. M. Leone, “I Carmina Iliaca di Giovanni Tzetze”, Quaderni Catanesi di studi classici et medievali VI (1984) 377 – 405 P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Carmina Iliaca, CULC, Catania 1995 C. Lewis, C. Short, A Latin Dictionary etc., Oxford, Clarendon Press, 1879 H. G. Liddell, R. Scott, A Greek – English Lexicon, revised and augmented by Sir Henry Stuart Jones, with the assistance of R. McKenzie, Oxford, Clarendon Press, 19409 (=18431) L. Lippius (µτφρ.), Oppiani Anazarbei De Piscatu libri V. Laurentio Lippio interprete. De venatione libri IIII etc., Parisiis, apud Gulielmum Morelium, 1555 (α' έκδοση 1478 από τον εκδ. οίκο Colle) C. F. Loesner (επιµ.), Hesiodi Ascraei quae exstant etc., Lipsiae, Sumptu Goth. Theophili Georgi, 1778 Α. Lolos (εκδ.), Der unbekannte Teil der Ilias – Exegesis des Iohannes Tzetzes (A 97 – 609), Köningstein 1981 ∆. Λυπουρλής, Αρχαία Ελληνική Μετρική, Θεσσαλονίκη 1975 A. W. Mair (µτφρ.), Callimachus and Lycophron, with an english translation by A. W. Mair etc., London, W. Heinemann, New York, G. P. Putnam’s sons, 1921 P. Matranga (εκδ.), Anecdota Graeca etc., Pars secunda, Romae, Typis C. A. Bertinelli, 1850 B. Meritt, The Athenian Year, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1961 I. Meursi (Johannes Van Meurs), Glossarium Graecobarbarum etc., Lugduni Batavorum, Ex Officina Thomae Basson, 1610 F. Miller, A. Vandome, McBrewster John, Metonic Cycle, VDM Publishing, 2010 Mirabilis liber qui prophetias revelationesque, necnon res mirandas, preteritas, presentes et futuras, aperte demonstrat etc., Ρώµη 1524. Ψηφιοποίηση στο http://www.propheties.it/nostradamus/mirabilis/mirabilis.html E. Moore, Origen of Alexandria and St. Maximus the Confessor: Analysis and Critical Evaluation of Their Eschatological Doctrines, Universal Publishers, 2005 P. Moreau (µτφρ.), D. Gregorii Nysseni episcopi, liber, qui catecheticus major inscribitur, hoc est fidei christianae institutio, ex graecis nondum in vulgus emissis latinitate donatus, Petro Morello interprete, Parisiis, Apud Gul. Chaudiere, 1568 P. Moreau (µτφρ.), Sancti patris nostri, Ioannis Damasceni Octaechus, sive octo canones anastasimi, hoc est de resurrectione Domini nostri Iesu Christi στο Marguerin de la Bigne, Sacra Bibliotheca Sanctorum Patrum etc., tomus IV, Parisiis, 1575, σελ. 773 – 788 P. Moreau (µτφρ.), Sapientiss. Michaelis Pselli etc. Dialogus de Energia seu Operatione daemonum e grαeco translatus, Petro Morello interprete, Parisiis, Apud Gulielmum Chaudiere, 1577 P. Moreau (µτφρ.), D. Nicetae Choniatae etc. Thesauri orthodoxi fidei libri quinque priores etc., Petro Morello Turonensi interprete, Lutetiae, Apud Gulielmum Chaudiere, 1580 284 G. Morel (εκδ.), Liturgiae, sive Missae sanctorum Patrum: Iacobi apostoli et fratris Domini, Basilij magni etc., Parisiis, apud Guil. Morelium, 1560 K. O. Müller, History of the Literature of Ancient Greece, London, Baldwin and Cradock, 1840 J. Murray, A classical manual: being a mythological, historical, and geographical commentary on Pope's Homer and Dryden's Aeneid of Virgil, London 1833 R. A. Mynors, Collected Works of Erasmus, Adages liI to lv100, translated by Margaret Mann Phillips, annotated by R. A. B. Mynors, University of Toronto Press, Toronto / Buffalo / London 1982 R. A. Mynors (µτφρ.), Collected Works of Erasmus: Adages II VII 1 to III III 100, translated and annotated by R. A. B. Mynors (Collected Works of Erasmus, τ. 34), University of Toronto Press, 1992 ∆. Νικήτας, «Petrus Morellus Turonensis (Pierre Moreau), De bello Troiano, Εισαγωγή και editio princeps», Επιστηµονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Τεύχος Τµήµατος Φιλολογίας 4 (1994) 267 – 337 L. Nocks, The robot: the life story of a technology, Greenwood Publishing Book, Westport 2007 T. van Nouhuys, The age of two-faced Janus: The comets of 1577 and 1618 and the decline of the Aristotelian world view in the Netherlands, Brill, Leiden 1998 J. M. Olivier και M. Monégier du Sorbier, “Morelliana: Recherches sur la vie et l’ oeuvre philologique d’ un humaniste méconnu: Pierre Moreau de Loches”, Revue d’ Histoire des Textes XVII (1987) 73 – 218 J. Konrad Orelli (επιµ.), Opuscula Graecorum Veterum, Sententiosa et Moralia, Graece et Latine, Tomus primus, Lipsiae, in Libraria Weidmannia, 1819 M. Orr, Intertextuality: debates and contexts, Blackwell Publishing, Oxford 2003 A. C. Pearson, The fragments of Sophocles, vol. ΙΙ, Cambridge, At the University Press, 1917 J. Perrelle (µτφρ.), Theodori Gazae Thessalonicensis, Liber de mensibus atticis, Ioanne Perrello Interprete etc., Parisiis, Apud Simonem Colinaeum, 1535 D. Petavius (µτφρ.), Synesii episcopi Cyrenes Opera qvae extant omnia: Graecè ac Latinè nunc primum coniunctim edita, Interprete Dionysio Petavio etc., Lutetiae, Apud Hieronymvm Drovart, 1612 A. Politiano (µτφρ.), Herodiani Historici Graeci libri octo, ab Angelo Politiano Latinitate donati etc., Parisiis, apud Simonem Colinaeum, 1529 (α' έκδοση 1493 στη Ρώµη) W. K. Pritchett, The Greek state at war, Part III: Religion, University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1979 A. G. Rigg, A history of Anglo-Latin literature, 1066 - 1422, Cambridge University Press, Cambridge 1992 K. Rittershausen (επιµ.), Oppiani poetae Cilicis De venatione Lib. IIII, De piscatu Lib. V. etc., Lvgdvni Batavorum, Ex officina Plantiniana, apud Franciscum Raphelengium, 1597 N. Robertson, “The Riddle of the Arrhephoria at Athens”, Harvard Studies in Classical Philology, ed. D. R. Shackleton Bailey, Harvard University, 87 (1983) 241 – 288 T. Ruddiman, The rudiments of the Latin tongue etc., Philadelphia, Abraham Small, 182227 (= 17141) I. Schweighaeuser, Animadversionum in Athenaei Deipnosophistas, Tomus nonus, indices complectens etc., Argentorati, ex typographia societatis Bipontinae, 1807 285 O. L. Smith, “The A Commentary on Aeschylus: Author and Date”, GRBS, 21.4 (1980) 395 – 399 W. Smith (εκδ.), A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, vol. II, Boston, Little, Brown and Company, 1867 (=18461) W. Soedel and V. Foley, “Ancient Catapults”, Scientific American (March 1979) 150 – 160 H. von Staden, “A woman does not become ambidextrous. Galen and the culture of scientific commentary”, στο R. K. Gibson και C. S. Straus, ό.π., 109 – 140 W. T. Stearn, “The male and female symbols of biology”, New Scientist, 11, 248 (1961) 412 – 3 Ioan. Ravisii Textoris, Officinae Epitomes, Tomus II, Lugduni, Apud Haered. Seb. Gryphii, 1560 (α' έκδοση 1520 από τον εκδ. R. Chaudiere) E. M. Thompson, A handbook of Greek and Latin palaeography, D. Appleton and company, New York 1893 T. Tunberg, “Humanistic Latin” στο F. A. C. Mantello and A. G. Rigg (εκδ.), Medieval Latin. An Introduction and Bibliographical Guide, Catholic University of America Press, 1996, σελ. 130 – 136 L. Valla, Lavrentii Vallae De Linguae Latinae Elegantia libri sex etc., Lvgdvni, Apud Seb. Gryphium, 1538 (α' έκδοση 1471 από τον εκδ. Ν. Jenson) A. J. Valpy (εκδ.), Dictys Cretensis et Dares Phrygius De bello trojano etc., Accedunt Josephi Iscani De bello Trojani libri sex, volumen secundum, Londini, curante et imprimente A. J. Valpy, 1825 V. Vaughan, The Origin of the Olympics: Ancient Calendars and the Race Against Time (διαδικτυακό άρθρο), 2002, OneReed.com. R. J. Walker, ΑΝΤΙ ΜΙΑΣ, An essay in isometry, MacMillan, London 1910 Sir C. Warren, The early weights and measures of mankind, Committee of the Palestine exploration fund, London 1913 C. Wendel, “Tzetzes”, Real-encyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft, VII A2 (1948) col. 1059 – 2011 M. L. West (εκδ.), Iambi et elegi Graeci, vol. 1., Oxonii, e typographeo Clarendoniano 1971 A. Westermann (εκδ.), Vita Aesopi, Brunsvigae, G. Westermann, Londini, apud Williams et Norgate, 1845 J. Wilkes, “Chemistry”, Encyclopaedia Londinensis, or Universal Dictionary of arts sciences and literature etc., by John Wilkes, vol. 4, London, J. Adlard, 1810, σελ. 401 – 402 N. G. Wilson, Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, Μετάφραση: Ν. Κονοµής, Εκδόσεις Καρδαµίτσα, Αθήνα 1991 (α' έκδοση στα Αγγλικά 1983 από τον εκδ. οίκο Duckworth) H. Wolf (µτφρ.), Epicteti Enchiridion etc., Basileae, per Ioanem Oporinum, 1560 H. Wolf (µτφρ.), Nicetae Acominati Choniatae LXXXVI annorum historia etc., Basilaeae, apud Ioannem Oporinum, 1557 J. E. Worcester, A pronouncing spelling – Book of the English Language, Boston, Brewer and Tileston, 1957 ∆ιαδικτυακοί τόποι http://poseidon.csd.auth.gr/GR/Siniatsikos/settlements.html http://www.wandahl.com/Pages/Articles/Chronocrator.htm 286 ΠΕΡΙΛΗΨΗ H παρούσα διδακτορική διατριβή έχει ως στόχο την editio princeps των άγνωστων έως σήµερα λατινικών σχολίων που συνοδεύουν το επικό ποίηµα του Γάλλου λογίου Pierre Moreau De bello Troiano, το οποίο αποτελεί λατινική µετάφραση της αντίστοιχης ποιητικής σύνθεσης του Ιωάννη Τζέτζη, γνωστής µε τον τίτλο Τρωικά. Το corpus των σχολίων αυτών εµφανίζει µια ιδιαιτερότητα, καθώς έχει ουσιαστικά διπλή προέλευση: συγκεκριµένα ένα µέρος των σχολίων του Pierre Moreau αποτελούν λατινική απόδοση αντίστοιχων σχολίων του βυζαντινού λογίου, ενώ ένα σηµαντικό µέρος τους είναι προϊόν καθαρά της συγγραφικής δραστηριότητας του Γάλλου λογίου, ο οποίος, καθώς µετέφραζε, εµπλούτιζε µε δικές του παρατηρήσεις το έργο που δηµιουργούσε. H κριτική έκδοση των σχολίων του De bello Troiano συνοδεύεται από αναλυτική εισαγωγή, στην οποία δίνονται οι απαιτούµενες παλαιογραφικές πληροφορίες που αφορούν τα χειρόγραφα που διασώζουν το κείµενο, επιχειρείται µια παρουσίαση της φυσιογνωµίας του έργου που έρχεται στο φως και µια πρώτη αποτίµηση της αξίας του, ενώ εκτίθεται η µεθοδολογία που ακολουθήθηκε προκειµένου να γίνει εφικτή η κριτική έκδοσή του. Σε ένα τρίτο µέρος της διδακτορικής διατριβής γίνεται υποµνηµατισµός καθενός από τα 435 σχόλια, µε στόχο τη βαθύτερη κατανόηση του περιεχοµένου τους, την κατάδειξη της άλλοτε εµφανούς και άλλοτε λανθάνουσας συνάφειάς τους µε το ποιητικό κείµενο του De bello Troiano, την παρουσίαση των πηγών τους και εντέλει την ανάδειξη της πλατιάς και βαθιάς doctrina του συντάκτη τους 287 ABSTRACT This thesis seeks to present the editio princeps of the unknown until now Scholia accompanying P. Moreau’s De bello Troiano, the only latin translation of Tzetzes’ poetic composition entitled Troica. The corpus of these scholia is characterised by a peculiarity, as since it derives material from two sources: Specifically, a number of Pierre Moreau’s annotations is actually a latin translation of the respective text written in Greek by the byzantine author, whereas a substantial part of Scholia were produced by the French scholar who, while translating, further enriched the poem that was under creation with his own observations. An analytical introduction precedes the critical edition of the Scholia, in order to provide important palaeographic information concerning the manuscripts that preserve the text, and to present the physiognomy of the work which now comes to publicity. It further attempts to demonstrate the value of the now edited annotations as well as to explain the methodology undertaken as regards to the research conducted. The thesis concludes with a commentary on each one of the 435 Scholia, aiming to both contribute to a better undrstanding of its content as well as to elucidate its correlation with the verses of the poetic text it refers to, especially in cases when this correlation is not lucid but appears to be somehow veiled. It finally seeks to present possible literary sources of the scholia edited and to unfold the undisputable doctrina which characterizes their author. 288 , 40 Quod si non faceret, turpiter esset iners. ______