Εισαγωγη, Editio Princeps, Υπομνηματισμοσ
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ ΣΥΚΟΠΟΥΛΟΣ – ΜΠΕΛΛΟΣ ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ PETRUS MORELLUS TURONENSIS ΣΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ DE BELLO TROIANO: ΕΙΣΑΓΩΓΗ, EDITIO PRINCEPS, ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Καθ. ∆. Ζ. Νικήτας (επιβλέπων καθηγητής) Καθ. Λ. Τροµάρας (µέλος) Επικ. καθ. Β. Φυντίκογλου (µέλος) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος σελ. iii A: Εισαγωγή σελ. v – lviii 1. To αντικείµενο της εργασίας: P. Moreau, De bello Troiano: Scholia σελ. vi 2. Παλαιογραφικές πληροφορίες σελ. ix 3. Ο τρόπος καταγραφής των σχολίων σελ. xi – xxvi α. Η θέση των σχολίων στα χειρόγραφα και η σύζευξή τους µε σελ. xi το κείµενο β. Τα χαρακτηριστικά γραφής του Moreau σελ. xiv 4. Το κείµενο των σχολίων του De bello Troiano: ∆ιαίρεση σε κατηγορίες σελ. xxvi – xlii α. Παραθέµατα και παραποµπές σε έργα άλλων συγγραφέων σελ. xxix β. Γλωσσικές παρατηρήσεις σελ. xxxiv γ. Μυθολογικά σχόλια σελ. xxxvii δ. Ενδοκειµενικές αναφορές – αυτοαναφορικά σχόλια σελ. xxxix 5. Οι διακειµενικές αναφορές των σχολίων και ο ρόλος τους σελ. xlii 6. Η µεταφορά των σχολίων του Τζέτζη από τα Eλληνικά στα Λατινικά: µεταφραστικές τεχνικές του Moreau σελ. xlvii 7. Η λογιότητα του P. Moreau σελ. xlix 8. Επίλογος: Μεθοδολογία καταγραφής των σχολίων – µερικές πρακτικές πληροφορίες για την έκδοση και µια πρώτη αποτίµηση του έργου σελ. li B: Petri Morelli Turonensis Scholia σελ. 1 – 80 Conspectus siglorum et abbreviaturarum σελ. 2 Το κείµενο των σχολίων σελ. 3 – 80 Γ. Υποµνηµατισµός σελ. 81 – 279 Βιβλιογραφία σελ. 280 – 286 Περίληψη σελ. 287 Abstract σελ. 288 ii ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αφόρµηση για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας υπήρξε η πρόταση του επιβλέποντος καθηγητή µου κ. ∆. Νικήτα να ασχοληθώ µε τη µελέτη και έκδοση των άγνωστων λατινικών σχολίων που έγραψε ο Γάλλος ουµανιστής Pierre Moreau για το ποιητικό έργο του De bello Troiano, ενόσω αναζητούσα θέµα διδακτορικής διατριβής, σχετιζόµενο µε το ευρύτερο πεδίο των ελληνολατινικών λογοτεχνικών ανταλλαγών. Του οφείλω πολλές ευχαριστίες, εκ βάθους καρδίας, γιατί έτσι ανακάλυψα την πλούσια ελληνολατινική doctrina του Petrus Morellus Turonensis ή Πέτρου Μορέλλου Τουρωνέως (όπως αυτοαποκαλείται λατινιστί και ελληνιστί ο λόγιος), όπως αυτή ακτινοβολείται µέσα από τον πλούσιο σχολιασµό του De bello Troiano, αλλά και για την όλη αρωγή του, την υποµονή που επέδειξε και τη θερµή ενθάρρυνσή του όλα αυτά τα χρόνια της συνεργασίας µας. Ευχαριστώ επίσης για τη βοήθειά τους τα δύο άλλα µέλη της συµβουλευτικής µου επιτροπής, τους κυρίους Β. Φυντίκογλου και Λ. Τροµάρα, όπως επίσης και το προσωπικό της Βρετανικής Βιβλιοθήκης του Λονδίνου, που µου παρέσχε άδεια πρόσβασης σε χειρόγραφα, η εξέταση των οποίων κρινόταν απαραίτητη για την έρευνά µου, κυρίως βέβαια τον αυτόγραφο κώδικα Londinensis Old Royal 16 C IV και το αντίγραφο Londinensis Old Royal 16 D III. Τέλος αισθάνοµαι την ανάγκη να εκφράσω ένα θερµό ευχαριστώ σε όλους τους φίλους µου για τη στήριξη που µου προσέφεραν και κυρίως την οικογένειά µου, χάρη στη συµπαράσταση της οποίας έγινε εφικτή η εκπόνηση της διδακτορικής αυτής διατριβής. iii Στους γονείς µου iv ΕΙΣΑΓΩΓΗ v 1. To αντικείµενο της εργασίας: P. Moreau, De bello Troiano: Scholia Με βασικό εφαλτήριο το θαυµασµό του προς το Οµηρικό έργο και µε σαφή πρόθεση να καλύψει όλα τα γεγονότα που σχετίζονται µε τον Τρωικό πόλεµο, όσα δηλαδή δεν εξιστορούνται από τον Όµηρο στην Ιλιάδα, συγγράφει τον 12ο αιώνα ο βυζαντινός λόγιος Ιωάννης Τζέτζης τα Τρωικά του. Η επική αυτή σύνθεση, η οποία εντάσσεται ουσιαστικά στον ευρύτερο κύκλο έργων του Τζέτζη για τον µεγάλο ποιητή,1 αρθρώνεται σε τρία µέρη: αποτελείται από Ta\ pro\ (Omh/rou, Ta\ (Omh/rou και Ta\ meq' (/Omhron. Τα Τρωικά εκτείνονται συνολικά σε 1676 εξαµέτρους και κατορθώνουν να καλύψουν σχεδόν όλο το φάσµα των µύθων γύρω από τον πόλεµο της Τροίας, από τη γέννηση του Πάρη έως την άλωση του Ιλίου.2 Ωστόσο ο Τζέτζης δεν αρκέστηκε στη σύνθεση του ποιητικού αυτού έργου. Προίκισε επιπλέον το έργο µε ένα πλήθος από πλούσια σχόλια στοχεύοντας στο να παράσχει στον αναγνώστη πλούσιο υλικό για τον φωτισµό των γεγονότων που εξιστορεί και βρίσκοντας ταυτόχρονα µια ευκαιρία να επιδείξει µέσα σε αυτά την πολυµάθειά του. Τα συνοδευτικά αυτά σχόλια διασώζουν πολυάριθµες και διαφορετικές εκδοχές µύθων που σχετίζονται µε τους ήρωες του Τρωικού πολέµου µέσα σε παράλληλα κείµενα, παρέχουν αλληγορικές ερµηνείες, εξηγούν σχήµατα λόγου, δίνουν πραγµατολογικά στοιχεία ή κάνουν ετυµολογικές αναλύσεις. Και φυσικά, κατά τη συνήθη τακτική του βυζαντινού λογίου, ο αναγνώστης δεν θα 1 Ο Τζέτζης ασχολήθηκε άµεσα µε την οµηρική ποίηση, εκτός από τα Τρωικά, στα έργα του Ei)j th\n (Omh/rou )Ilia/da )Ech/ghsij και Peri\ (Omhrikw=n )Allhgoriw=n (βλ. G. Hermannus (εκδ.), Draconis Stratonicensis Liber de metris poeticis, Ioannis Tzetzae Exegesis in Homeri Iliadem etc., Lipsiae, Sumptibus Jo. Aug. Gottl. Weigelii, 1812, Α. Lolos (εκδ.), Der unbekannte Teil der Ilias – Exegesis des Iohannes Tzetzes (A 97 – 609), Köningstein 1981, J. F. Boissonade (εκδ.), Tzetzae Allegoriae Iliadis etc., curante Jo. Fr. Boissonade, Lutetiae, Apud Dumont, bibliopolam, 1851, Η. Hunger (εκδ.), “Johannes Tzetzes, Allegorien zur Odyssee, Buch 13 –24”, Βyzantinische Ζeitschrift 48 (1955) 4 – 48 και “Johannes Tzetzes, Allegorien zur Odyssee, Buch 1 – 12”, Βyzantinische Ζeitschrift 49 (1956) 249 – 310). Ωστόσο και στα υπόλοιπα έργα του, παρόλο που το κεντρικό τους θέµα δεν σχετίζεται µε τα οµηρικά έπη, γίνονται συχνότατες αναφορές στα τελευταία, γεγονός που καταδεικνύει και ότι η οµηρική ποίηση βρισκόταν αναµφίβολα στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων του βυζαντινού λογίου. 2 Τα Τρωικά είναι σήµερα προσβάσιµα µέσω τριών εκδόσεων: η πρώτη έγινε από τον F. Jacobs, η οποία περιλαµβάνει έναν υποµνηµατισµό του κειµένου στον οποίο γίνεται αναφορά σε διάφορα σηµεία της παρούσας εργασίας. Λίγο µεταγενέστερη είναι η έκδοση του I. Bekker, ενώ η νεότερη, στην οποία έχουν συµπεριληφθεί µάλιστα και τα σχόλια του Τζέτζη στο έργο του, έγινε από τον Leone. Βλ. αντίστοιχα F. Jacobs, (εκδ.), Ioannis Tzetzae, Antehomerica, Homerica et Posthomerica, e codicibus edidit et commentario instruxit Friedericus Iacobs, Lipsiae, in libraria Weidmannia, 1793. Ι. Bekker (εκδ.), Ioannis Tzetzae Antehomerica, Homerica et Posthomerica, ex recensione Immanuelis Bekkeri, Berolini, Impensis Ge. Reimeri, 1816. P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Carmina Iliaca, CULC, Catania 1995. Για έναν σχολιασµό του έργου βλ. Τ. Braccini, “Erudita invenzione: riflessioni sulla Piccola grande Iliade di Giovanni Tzetze”, Incontri triestini di filologia classica 9 (2009 – 2010) 153 – 173 και P. L. M. Leone, “I Carmina Iliaca di Giovanni Tzetze”, Quaderni Catanesi di studi classici et medievali VI (1984) 377 – 405. vi δυσκολευτεί να εντοπίσει µέσα σ' αυτά πνευµατικές ίντριγκες και επιθέσεις σε γνωστούς και µη συγγραφείς, σύγχρονους ή προγενέστερους, που δεν κατάφεραν να προσεγγίσουν το επίπεδο καλλιέργειας, µόρφωσης ή ηθικής τελείωσης του ποιητή των Τρωικών.3 Σχεδόν τέσσερις αιώνες αργότερα τα Τρωικά του Τζέτζη θα κινήσουν το ζωηρό ενδιαφέρον ενός άλλου ανθρώπου των γραµµάτων, αυτή τη φορά στην ουµανιστική Γαλλία. Βιώνοντας το γενικότερο κλίµα της Ύστερης Αναγέννησης στην Ευρώπη ο λόγιος Pierre Moreau (1527 – µετά το 1603),4 αντιγραφέας και µεταφραστής έργων κυρίως της εκκλησιαστικής βυζαντινής γραµµατείας, θα ανακαλύψει τον Τζέτζη στη βιβλιοθήκη του Jean de Saint – André στο Παρίσι,5 και η συνάντηση αυτή θα τον ωθήσει να αναλάβει ένα διπλό έργο: σε πρώτο επίπεδο θα 3 Ως παραδείγµατα τέτοιων καυστικών επιθέσεων µπορούν να αναφερθούν ενδεικτικά τα σχ. 8, 22, 53, 227 κ.ά. Η επιθετική διάθεση του Τζέτζη είναι πάντως έκδηλη σε όλα του τα έργα, όπως π.χ. στις Χιλιάδες 7.504 – 515 (βλ. P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Historiae, Libreria Scientifica Editrice, Napoli 1968), σε αρκετές από τις Επιστολές του, όπως στη 12η, την 63η και 65η (βλ. P. L. M. Leone (εκδ.), Ioannis Tzetzae Epistulae etc., Teubner, Leipzig 1972 και Ι. Γρηγοριάδης (µτφρ.), Ι. Τζέτζης, Επιστολαί. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια, Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 2011), στα Σχόλια στον Λυκόφρονα (178, 232) κ.α. Το ζήτηµα αυτό το θίγουν ο Braccini (ό.π., σελ. 156) και ο Wilson (N. G. Wilson, Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, Μετάφραση: Ν. Κονοµής, Εκδόσεις Καρδαµίτσα, Αθήνα 1991, σελ. 249 κ.ε.). 4 Για µια αναλυτική περιγραφή της ζωής και το έργου του P. Moreau βλ. Jean - Marie Olivier και Marie – Aude Monégier du Sorbier, “Morelliana: Recherches sur la vie et l’ oeuvre philologique d’ un humaniste méconnu: Pierre Moreau de Loches”, Revue d’ Histoire des Textes XVII (1987) 73 – 218. Με µερικές εξαιρέσεις πάντως, ο Moreau ασχολήθηκε κυρίως µε τη µετάφραση έργων της εκκλησιαστικής γραµµατείας. Ενδεικτικά αναφέρουµε από την εκτενή εργογραφία του ότι µετέφρασε τη Θεία Λειτουργία του Ιακώβου του Αδελφοθέου (G. Morel (εκδ.), Liturgiae, sive Missae sanctorum Patrum: Iacobi apostoli et fratris Domini, Basilij magni etc., Parisiis, apud Guil. Morelium, 1560, σελ. 3 – 31), τον Κατηχητικό Λόγο του αγίου Γρηγορίου Νύσσης (P. Moreau (µτφρ.), D. Gregorii Nysseni episcopi, liber, qui catecheticus major inscribitur, hoc est fidei christianae institutio, ex graecis nondum in vulgus emissis latinitate donatus, Petro Morello interprete, Parisiis, Apud Gul. Chaudiere, 1568), τους Αναστάσιµους Κανόνες του αγίου Ιωάννου ∆αµασκηνού (P. Moreau (µτφρ.), Sancti patris nostri, Ioannis Damasceni Octaechus, sive octo canones anastasimi, hoc est de resurrectione Domini nostri Iesu Christi, στο Marguerin de la Bigne, Sacra Bibliotheca Sanctorum Patrum etc., tomus IV, Parisiis, 1575, σελ. 773