Anadolu'da Roma Lejyonlari Ve Askeri Birlikleri

T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI KLASİK ARKEOLOJİ BİLİM DALI

ANADOLU’DA ROMA LEJYONLARI VE ASKERİ BİRLİKLERİ

Mehmet Bülent ŞENOCAK

DOKTORA TEZİ

Danışman Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ

KONYA – 2014

iii

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Mehmet Bülent Numarası 134103011003 ŞENOCAK Ana Bilim / Arkeoloji / Klasik Arkeoloji Bilim Dalı

Öğrencinin Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ

Tezin Adı Anadolu’da Roma Lejyonları ve Askeri Birlikleri

ÖZET Anadolu’nun Roma İmparatorluğu sınırlarına dahil edilmesinden sonra doğu sınırlardan gelebilecek saldırılara karşı ve Anadolu’da güvenliğini sağlamak amacıyla Roma’nın, Doğu sınırlarına kuzeyden güneye olacak şekilde Legio I Pontica’yı Trapezus’ta, Legio XV Apollinaris ve Legio II Armeniaca’yı Satala’da, Legio XII Fulminata’yı Melitene’de, Legio I Armeniaca’yı Claudia’da, stratejik konumunun öneminden dolayı Legio I Adiutrix, Legio I Italica, Legio II Adiutrix, Legio IV Scythica ve Legio VII Claudia’yı Zeugma’da konuşlandırdığı görülür. Ayrıca Isaura bölgesinde güvenliği sağlamak amacıyla bölge halkından kurulan Legio I Isaura Sagittaria, Legio II Isaura ve Legio III Isaura’yı bölgenin merkezindeki Isaura’da konuşlandırılmıştır. Ayrıca Homanad savaşlarından dolayı Legio V Macedonica, Legio VII Macedonica ve Legio XXII Deiotariana da Psidia bölgesinde Roma’nın en önemli koloni şehirlerinden olan Antiocheia’da konuşlandırılmıştır. Elbette bu lejyonlardan bazıları belirtilen kentlerde zaman zaman konuşlandırılmışlar ve amaçlarını gerçekleştirdikten sonra Roma’nın farklı eyaletlerine gönderilmişlerdir. Lejyonlara ilave olarak Anadolu’nun çeşitli kentlerine ya da bölgelerinde konuşlandırılmış Ala’lar, Cohors’lar ve Equitesler de söz konusudur. Karadeniz bölgesinde özellikle Karadeniz’e kıyısı olan kentlerden Amastris’te Ala Gallorum Veteranorum, Sinope’de Cohors Campanorum, Trapezus’ta Cohors Cypriae, Ala Felix Theodosiana ve Cohors Apuleia Civium Romanarorum konuşlandırılmıştır. Ayrıca doğu sınırlarında konuşlandırılmış olan lejyonlara destek sağlamak ve Strata Diocletiana’yı

oluşturabilmek amacıyla kuzeyden güneye Cohors Mochora Zigana’da, Cohors Secunda Valentiana Domana civarında, Cohors Secunda Armeniaca Aladaleariza’da, Ala Rrizena Analiba’da, Cohors Quarta Raetorum Sabus’ta, Equites Sagittaria Sabbu ve Ala Auriana Chiaca’da, Ala Prima Augusta Colonorum, Cohors Commagenorum ve Cohors I Bosponorum Melitene’nin güneybatısında konuşlandırılmıştır. Yol güvenliğini sağlamak amacıyla Amaseia’da Ala Claudia Nova, Ala Flavia Augusta Britannica, M. C. R. ve Leg. V Mac. Cohors X; hemen güneyinde Sebastepolis’te Cohors Prima Claudia Equitata; Ancyra’da Cohors II Hispanorum ve Cohors Maximiana, Phrygia Apameiası’nda Cohors I Praetorum, Ala I Gaetulorum ve Gordion’da Cohors VII Breucorum konuşlandırılmıştır. Yukarıda konuşlandırıldıkları belirtilen askeri birlikler, zaman zaman farklı görevleri yerine getirmek amacıyla bulundukları kentlerden ayrılmışlar, bazı birlikler tekrar geriye dönerken bazıları da bir daha geri dönmemişler, görev bitiminde yine bulundukları yerlerde konuşlandırılmışlardır.

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Mehmet Bülent Numarası 134103011003 ŞENOCAK Ana Bilim / Arkeoloji / Klasik Arkeoloji Bilim Dalı

Öğrencinin Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ

Tezin İngilizce Adı Roman Legions and Military Units In Anatolia

SUMMARY After being captured the Anatolia Peninsula by Romans, against the attacks which might be came from the east borders of Roman Empire and to provide the security in Anatolia, from north to south Rom settled these Legions and the other military forces. Legio I Pontica was in Trapezus, Legio XV Apollinaris and Legio II Armeniaca were in Satala, Legio XII Fulminata was in Melitene, Legio I Armeniaca was in Claudia, due to its stratetic location, Legio I Adiutrix, Legio I Italica, Legio II Adiutrix, Legio IV Scythica ve Legio VII Claudia were settled in Zeugma. In order to provide the security in Isaura region, some new legions were founded. These Legions, Legio I Isaura Sagittaria, Legio II Isaura and Legio III were settled which has been in the centre of Isaura. Because of the Homanad wars, Legio V Macedonica, Legio VII Macedonica and Legio XXII Deiotariana, most important colonial city in Psidia region was Antiocheia, were settled to this city. When Rom encounter any security problems in different regions, these military forces were sent there. In addition to Legions, there were some different military forces that support the Legions and provide the security in different regions and roads which spread in Anatolia. In Blacksea region, Ala Gallorum Veteranorum, Cohors Campanorum were settled in Amastris, Cohors Cypriae in Sinope, Ala Felix Theodosiana and cohors Apuleia Civium Romanarorum were in Trapezus. İn addition to this, in order to keep the east borders and realise the “Strata Diocletina”, Cohors Mochora was in Zigana, Cohors Secunda Valentiana was around Domana, Cohors Secunda Armeniaca was in Aladaleariza, Ala

vii

Rrizena was in Analiba, cohors Quarta Raetorum was in Analiba, Equites Sagittaria Sabbu and Ala Auriana were in Sabus, Ala Prima Augusta Colonorum was in Chiaca and Cohors Commagenorum ve Cohors I Bosponorum were in the southwest of Melitene. In order to keep the security of the Roman roads, Ala Claudia Nova and Ala Flavia Augusta Britannica M.C. R. and Leg. V Mac. Cohors X were Amaseia, just South of Amaseia, in Sebastepolis was located cohors Prima Claudia Equitata, Cohors II Hispanorum ve Cohors Maximiana were in Ancyra, Cohors I Praetorum and Ala I Gaetulorum were in Phrygia’s Apameia, as a last one Cohors VII Breucorum was in Gordion. The military forces which mentioned above, they had to leave the cities, to realise another duty in different sections of Anatolia and after realising their duties, some of them returned, some settled the same cities.

ÖNSÖZ

Antik dönemden başlayarak Batı dünyasında, döneminin en büyük imparatorluğu haline gelen Roma’nın dünya devleti olmasında ve bu konumunu yüzyıllarca sürdürmesinde son derece önemli bir yere sahip olan lejyonlar ve diğer askeri birlikler, oldukça geniş bir çalışma konusudur. Roma Askeri Sistemi üzerine çalışan uzmanlar genel olarak iki bölüme ayrılmıştır. Bir grup, bütün bir Roma askeri sistemi üzerine çalışırken diğer grup, o dönem Roma’nın sınırları içerisindeki farklı eyaletlerdeki askeri birlikler üzerine çalışmayı tercih etmişlerdir. “Anadolu’da Roma Lejyonları ve Askeri Birlikleri” adlı bu doktora tezi de yukarıda belirtildiği gibi bölgesel olarak sadece Anadolu sınırları göz önüne alınarak, Anadolu eyaletlerindeki lejyonlar ve askeri birlikler üzerine hazırlanmıştır. Roma İmparatorluğu’nun bütün toprakları göz önüne alındığında Anadolu Yarımadası, küçük sayılabilecek sınırlara sahip olmasına rağmen, birçok eyaleti içinde barındırması nedeniyle hiç de küçük sayılamayacak sınırlara sahiptir. Bu çalışmanın hazırlanmasında; müzelerde çalışma ve araştırma izni veren T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür varlıkları ve Müzeler Genel Müd., Akşehir, Ereğli, Konya, Yalvaç, Aydın, Denizli-Pamukkale, Afyon Arkeoloji Müzeleri’ne teşekkür ederim. Çalışmalarımda bana yardım ve yol göstericiliğini esirgemeyen Hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ’a, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü’ndeki öğretim üyesi değerli hocalarıma, Ankara Üniversitesi DTCF Arkeoloji Anabilim Dalı Klasik Arkeoloji Bölümü’nden Sayın Prof. Dr. Musa KADIOĞLU’na, Ankara Üniversitesi DTCF Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü, Latin Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı Sayın Prof. Dr. Gül ÖZAKTÜRK’e, Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Eski Yunan Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı Sayın Prof. Dr. Mustafa ADAK’a ve Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü’nden Sayın Doç. Dr. Veli KÖSE’ye saygı ve teşekkürlerimi sunarım.

Çalışma ve araştırmalarım süresince beni destekleyen ve bana sabırla katlanan eşim Şenel ve oğlum Ahmet’e teşekkür ederim. İÇİNDEKİLER 1. Giriş 7 1.1. Tezin Konusu 7 1.2. Tezin Amacı 7 1.3. Araştırma Soruları 7 1.4. Yöntem 8 2. Roma Ordusu 10 3. Askeri Yazıtlar 28 4. Anadolu’da Roma Lejyonları ve Askeri Birlikleri 38 1. Bölüm: Lejyon’lar 38 4.1. Legio I Adiutrix 39 4.2. Legio I Armeniaca 41 4.3. Legio I Isaura Sagittaria 42 4.4. Legio I Italica 43 4.5. Legio I Parthica 44 4.6. Legio I Pontica 46 4.7. Legio II Adiutrix 47 4.8. Legio II Armeniaca 48 4.9. Legio II Isaura 50 4.10. Legio III Augusta 50 4.11. Legio III Gallica 51 4.12. Legio III Isaura 52 4.13. Legio IV Flavia 52 4.14. Legio IV Scythica 54 4.15. Legio V Macedonica 63 4.16. Legio VII Claudia 66 4.17. Legio VII Paterna 68 4.18. Legio VII Macedonica 69 4.19. Legio X Gemina 69 4.20. Legio XII Fulminata 70 4.21. Legio XIV Gemina 73 4.22. Legio XV Apollinaris 74 4

4.23. Legio XVI Flavia Firma 77 4.24. Legio XIIX (XVIII) Cornelei Spinteri 80 4.25. Legio XXII Deiotariana 82 2. Bölüm – Auxilia Birlikleri: Ala’lar 85 4.26. Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C. R. 86 4.27. Ala I Gaetulorum 87 4.28. Ala I Scubulorum 89 4.29. Ala I Vinimiciae 90 4.30. Ala VII Phrygum 90 4.31. Ala Antiochiensium 91 4.32. Ala Augusta Germaniciana 93 4.33. Ala Auriana 94 4.34. Ala Claudia Nova 95 4.35. Ala Felix Theodosiana 96 4.36. Ala Gallorum Veteranorum 96 4.37. Ala Prima Augusta Colonorum 97 4.38. Ala Rizena 98 4.39. Ala Secunda Armeniaca 98 3. Bölüm – Auxilia Birlikleri: Cohors’lar 101 4.40. Cohors… Mochora 102 4.41. Cohors I Bosporiana 102 4.42. Cohors I Breucorum 104 4.43. Cohors I Flavia Numidarum 105 4.44. Cohors Milliaria Maurorum 107 4.45. Cohors I Milliaria Thracum 108 4.46. Cohors I Musulamiorum 109 4.47. Cohors I Praetoriae 111 4.48. Cohors I Raetorum 112 4.49. Cohors II Hispanorum 114 4.50. Cohors II Luciensıum 116 4.51. Cohors Apula 116 4.52. Cohors Apuleia Civium Romanorum 117

4.53. Cohors Augusta 118 4.54. Cohors Bosporanorum 119 4.55. Cohors Campanorum 121 4.56. Cohors Commagenorum 122 4.57. Cohors Cypriae 123 4.58. Cohors Luna 124 4.59. Cohors Maximiniana 125 4.60. Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana 126 4.61. Cohors Prima Claudia Equitata 127 4.62. Cohors Quarta Raetorum 128 4.63. Cohors Secunda Valentiana 128 4.64. Cohors VII Breucorum Civium Romanorum Equitata 129 4.65. Legio V Gallica-Cohors III 131 4.66. Legio V Macedonica- Cohors X 133 4.Bölüm – Auxilia Birlikleri: Equites’ler 135 4.67. Equites Ducatores Illyricani 136 4.68. Equites Sagittarii Sabbu 136 4.69. Equites Scutarii Illyriciani 137 4.70. Equites Promoti Indigenae Constantina 137 4.71. Equites Felices Honoriani Illyriciani Constantina 138 4.72. Equites Sagittarii Domana 138 4.73. Equites Scutarii Aureliaci 139 5. Arkeolojik Veriler 141 5.1. Satala 141 5.2. Zeugma 142 5.3. Gordion 144 Yazıtlar 148 Sonuç 185 Ekler 191 1. Roma Askeri Terminolojisi 237 2. Signum ve Vexillum 235 3. Roma İmparatorları Listesi 237

4. Anadou’da Roma Dönemi Kronolojisi 242 Levhalar Listesi ve Açıklaması 261 Levhalar 265 Kaynakça ve Kısaltmalar 295 Harita 306

1. Giriş 1.1. Tezin Konusu Roma İmparatorluğu askeri birliklerinin ve lejyonlarının arkeolojik veriler ışığında Anadolu’da hangi bölgelerde ve şehirlerde konuşlandıkları, konuşlanan bu askeri birliklerin ve lejyonların isimleri bu tezin konusunu oluşturmaktadır. Tez, Roma Ordularının Anadolu’ya ilk ayak basmalarından (MÖ 2. yy.) Roma İmparatorluğu’nun ikiye bölündüğü MS 395 yılına kadar geçen zaman sürecini kapsamaktadır. Tezin çalışma alanı bölgesel olarak Roma İmparatorluğu’nun doğu eyaletlerinden olan ve bugün Türkiye sınırları içerisinde kalan Asia, Doğu Thracia, Lycia, Galatia, Cappadokia, Pamphylia, Cilicia, Armenia, Pontus, Kuzey Mesopotamia ile sınırlandırılmıştır.

1.2. Tezin Amacı Roma İmparatorluk Döneminde Anadolu’da konuşlanmış olan Roma lejyonlarının ve askeri birliklerinin (ala, cohors, equites) yerlerinin arkeolojik ve epigrafik bilgi, belge ve kalıntıların yardımıyla belirlenmesi ve lokalizasyonun yapılması ve ayrıca Roma Askeri Terminolojisi üzerinde çalışılarak Türkçe Terminoloji oluşturmayı da amaçlanmıştır.

1.3. Araştırma Soruları ‘‘Hangi askeri birlikler (Legio, Ala, Cohors, Equites) Anadolu’da kurulmuştur? Hangi askeri birlikler Anadolu dışından Anadolu’ya gelmiş ve hangi bölgelerde ya da kentlerde konuşlandırılmıştır? Birliklerin Anadolu’ya geliş tarihleri ve Anadolu’da konuşlandırılma süreleri ne kadardır? Roma, Anadolu’da güvenliği sağlamak ve Doğu sınırlarını korumak maksadıyla nasıl bir askeri strateji uygulamış ve bu stratejiye uygun olarak askeri birlikleri nerelere yerleştirmiştir? Yolların güvenliğini sağlamak için ne tür askeri birlikler kullanılmıştır?’’ gibi sorular bu tezin araştırma sorularını oluşturmaktadır.

1.4. Yöntem Anadolu’da Roma ordularından günümüze kadar ele geçen buluntular, değerlendirilerek temel olarak aşağıda açıklandığı şekilde arkeolojik ve epigrafik buluntular olmak üzere ikiye ayrılmıştır.

Arkeolojik buluntular askeri birliklerin kullandıkları silahları, personel koruyucu teçhizatları (zırh, kalkan, vb.) inşa ettikleri mimari yapıları (Contubernia (askeri yatakhane)), konuşlandıkları yerin etrafını çeviren sur yapıları, vb.) ve bu yapılarda kullanılan çeşitli arkeolojik buluntular (tavan kiremitleri, tuğlalar, vb.), askeri birliklerin konuşlandırıldıkları yerlerin tespiti için kullanılmıştır. Epigrafik buluntular, yazıtlardan meydana geldiklerinden yazıtların değerlen- dirilmesiyle askeri birliklerin konuşlandırıldıkları yerlerin (eğer varsa arkeolojik verilerle desteklenerek) ve askeri birliklerin isimlerinin tespitinde kullanılmıştır. Arkeolojik buluntuların tarihlendirilmesinde karşılaşılan sorunların çözümünde epigrafik belgelerden ve tarihsel olaylardan faydalanma yoluna gidilmiştir. Antik dönem yazarlarının bahsettiği askeri birliklerle ilgili bilgiler arkeolojik verilerle desteklendiği takdirde kullanılmış, arkeolojik verilerle desteklenmeyenler ise kullanılmamıştır. Bu durumun tek istisnası olarak Notitia Dignitatum’dan elde edilen bilgilerin doğru olduğu kabul edilmiş ve adı geçen kaynakta tez konusu ilgili olan askeri birlikler üzerinde çalışılmış ve bu birlikler tez içinde yer almıştır.

1.5. Anadolu’da Roma Dönemi Askeri Araştırmalar Tarihçesi Roma Dönemi askeri araştırma çalışmaları, başlangıçta amaçları doğrudan Roma askeri araştırmaları yapmak olmayan Avrupalı gezginlerinin Anadolu’yu ve diğer Roma eyaletlerini gezerken gördükleri Latince yazıtları kayıt altına alarak yayınlamaları ile başlamıştır. Daha sonrasında tarih yazarlarının da (Gibbon, Ramsay, Adam, Wilson ve daha birçokları) konu ile ilgilenmeye başlamaları ile elde edilen bilgilerle oluşturulan genel Roma tarihini içeren kitaplarında Roma Askeri Sistemi için bölüm ayırarak bu konudan bahsetmeleri ile Roma askeri araştırmalarının da temeli atılmıştır. Yine bu dönemde Notitia Dignitatum üzerine çalışmalar yapılmıştır. Ele geçen arkeolojik buluntular içerisinde özellikle askeri araştırmalarda son derece önemli yere sahip olan Latince yazıtların belirli kaynaklarda toplanarak (CIL, AE, MAMA vd.) yayınlanması ile bu alanda çalışmalar oldukça hız kazanmıştır. Anadolu’daki Roma askeri araştırmaları yukarıda belirtilen hususlarla paralel bir gelişme göstermiştir. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başı ile birlikte Anadolu ele geçen yazıtların değerlendirilmesinde özellikle Cichorius’un yazdığı Ala1 ve Cohors2 maddeleri

1 Cichorius 1893.

ve Ritterling’in yazdığı lejyon3 maddesi Anadolu Roma askeri araştırmalarında bir dönüm noktası sayılabilir. Ayrıca Parker’ın bütün Roma lejyonlarını ele alan ve 1928 yılında yayınlanan kitabı4 ve Cheesman’ın 1914 yılında yayınlanan ve bütün Roma Auxila birliklerini ele alan kitabı5 Anadolu ile ilgili bilgilerin edinilmesi için ayrı bir öneme sahiptir. 1960’lı yılların sonuna kadar Anadolu’da Roma askeri araştırmalarına ara verilen bir dönemdir. 1970’lerde birlikte çalışmalar yeniden hız kazanmaya başlamıştır. Bu dönemde Adontz6, Taşlıklıoğlu7, Bean8, Mitford9 ve Bosch10 öne çıkan önemli araştırmacılardır, fakat bu dönemle birlikte bütün Anadolu üzerine değil sadece araştırmacıların çalıştığı bölgelerle ilgili ele geçen yazıtlar üzerinde çalışmalar yapılmıştır. 1980’li yıllarla birlikte French11, Speidel12, Mitford, Christol ve Drew-Bear birlikte13, 1990’lı ve 2000’li yıllarda Dodgeon ve Lieu14, İplikçioğlu15, Lightfoot16, Mitchell17, Hartmann18, Goldman19, Feld20 ve Bennett21 gibi araştırmacılar 1970’li yıllara benzer şekilde ele geçen Latince yazıtları değerlendirmişlerdir. Ayrıca geçmişte her ne kadar Roma’nın doğu sınırları konusunda çalışmalar yapılmış olsa da 1990’lı yıllarla birlikte bu konu üzerinde çalışmalar artmaya başlamıştır.22

2 Cichorius 1900. 3 Ritterling 1925. 4 Parker 1928. 5 Cheesman 1914. 6 Adontz 1970. 7 Taşlıklıoğlu 1971. 8 Bean 1965. 9 Mitford 1997. 10 Bosch 1967. 11 French 1971. 12 Speidel 1984. 13 Christol, Drew-Bear 1987. 14 Dodgeon, Lieu 1991. 15 İplikçioğlu 1993. 16 Lightfoot 1993. 17 Mitchell 1993. 18 Hartman ve diğ. 2005. 19 Goldman 1997. 20 Feld 2005. 21 Bennett 2006. 22 Lightfoot 1993; Bennett 2006; Dodgeon, Lieu 1991; Kennedy 1996.

2. ROMA ORDUSU Roma ordusu farklı askeri birliklerden (genel olarak piyade ve süvari olmak üzere iki ana grupta toplanabilir.) oluşmaktaydı, dolayısıyla her askeri birlik için de ihtiyaç duyulan şahsi koruyucu teçhizat ve kullandıkları silahlar da birbirlerinden farklılık göstermekteydi. Roma Orduları temel olarak altı farklı birlikten oluşmaktadır. Praetorian Cohors, Urban Cohors, Vigiles sınıfları İmparator’la birlikte hareket ettiklerinden genellikle Roma şehri içinde ya da civarında konuşlandırılmışlardır. Classis ise Roma deniz gücünü oluşturmakta ve genel olarak Anadolu kıyılarına sadece görev maksadı ile gelip Anadolu’da konuşlanmamış oldukları için, doğrudan bu tez konusu içerisine girmemektedir. Dolayısıyla onlar üzerine herhangi bir çalışma yapılmamış, sadece Roma orduları teşkilat şeması içerisinde gösterilmiştir.

Roma Orduları Teşkilat Şeması23 Praetorian Urban Vigiles Classis Legio Auxilia Cohors Cohors || || Ala Cohors Equites

2.1. Lejyon’a Bağlı Birlikler 2.1.1. Cumhuriyet Döneminde Piyade 2.1.1.1. Velites Sınıfı24 Lejyonun savaş düzeninde en ön safta yer alan bu sınıf aynı zamanda lejyon içerisindeki en genç askerlerden oluşmaktaydı. Bu sınıfta yer alan askerlerin vücutlarını koruma amacıyla zırh veya benzeri koruyucu teçhizatları yoktur. Vücutlarını korumak

23 Bohec 1989, 20–29; Bohec, “The Garrison at Rome, Roma Garnizonları”, “Provincial Armies, Eyalet orduları”, “Navy, Deniz Gücü”, “The Detachments, Bağlı birlikler” şeklinde bölümlere ayırmıştır. Bu bölümlerin tablo üzerinde gösterilecek şekilde düzenlenmesi tarafımca yapılmıştır. 24 Secunda 2005, 22; Ramsay 1863, 383; Goldsworthy 2003, 26, 27.

amacıyla yuvarlak bir kalkan kullanırlardı. Silah olarak “Hastae Velitares” ismi verilen kısa mızrakları vardı. (Lev.4a)

2.1.1.2. Hastatus Sınıfı25 Lejyonun savaş düzeninde ön safın hemen arkasında (Velites Sınıfı’nın) yer alan bu sınıf, biraz daha yaşlı askerlerden meydana gelmekteydi. Bu sınıfta yer alan askerlerin göğüs bölgesini korumak amacıyla göğüs bölgesinde “Pectorales” isimli metalden yapılmış zırh ve başı korumak amacıyla “Galea” ismi verilen miğfer ve ayrıca bacağın alt bölümünü korumak amacıyla “Ocrea” isimli yine metalden yapılmış bir dizlik, koruyucu teçhizatlar olarak kullanılmaktaydı. Bu sınıfa bağlı askerler yine oval biçimli ve uzun bir kalkanı da yine koruyucu amaçla kullanılmaktaydı. Hastatus sınıfı, “Gladius” ismi verilen kısa kılıçla birlikte “Pilum26” adı verilen, normal mızrak gibi atılarak kullanılan, fakat görünümü ve özelliği normal mızraktan farklı olan bir silahı kullanmaktaydı. (Lev.4a)

2.1.1.3. Triarius Sınıfı27 Lejyonun savaş düzeninde en son safta yer alan bu sınıf, en yaşlı ve tecrübeli askerlerden meydana gelmekteydi. Bu sınıfta yer alan askerler, vücutlarını korumak amacıyla tamamen metal tellerden örülerek giysi şekline getirilmiş “Lorica Hamata” ismi verilen omuzdan dize kadar giyilen zırhı kullanmaktaydılar. Başı korumak amacıyla “Galea” ismi verilen miğfer ve ayrıca bacağın alt bölümünü korumak amacıyla “Ocrea” isimli yine metalden yapılmış bir dizlik, koruyucu teçhizatlar olarak kullanılmaktaydı. Hastatus Sınıfı, “Gladius” ismi verilen kısa kılıçla birlikte, “Hasta” adı verilen uzun mızrağı silah olarak kullanmaktaydılar. (Lev.4a)

2.2.1. İmparatorluk Döneminde Piyade Cumhuriyet Dönemi’nde çeşitli sınıflardan oluşan Roma ordusunda, İmparatorluk Dönemi’yle birlikte bu sınıflar (Velites, Triarius, Hastatus) ortadan kaldırılmış ve lejyonu oluşturan cohors’lar, savaş düzeninde cohors numaralarıyla yerlerini almışlardır. Dolayısıyla askerlerin sahip oldukları farklı silah ve teçhizatlardaki farklılaşma da ortadan

25 Secunda 2005, 23; Ramsay 1863, 383; Goldsworthy 2003, 26, 27. 26 Bkz. Terminoliji Bölümü. 27 Secunda 2005, 35; Ramsay 1863, 383; Goldsworthy 2003, 26, 27.

kaldırılmış ve tek tip piyade askeri ortaya çıkmıştır. Her ne kadar zaman içersinde farklı tür zırhlar ortaya çıkmış olsa da, bu durum Roma ordusunun sahip olduğu tek tip piyade askeri biçimini değiştirmemiştir. Askerler vücutlarının üst bölgesini korumak amacıyla metal plakaların birleştirilmesiyle oluşturulan “Lorica Segmentata” isimli zırhı kullanmaktaydılar. Başlarını korumak amacıyla “Galea” adı verilen miğfer kullanmaktaydılar. Ayrıca yine koruyucu olarak oval şeklinde dikdörtgen biçimli “Scutum” adı verilen bir kalkan da taşımaktaydılar. Yakın muharebelere uygun olarak dizayn edilmiş ve savunma silahı olarak “Gladius” adı verilen kısa kılıçları vardı. Kısa kılıcın yanında saldırı silahı olarak atarak ya da saplayarak kullandıkları “Hasta” ismi verilen uzun mızrakları mevcuttu.(Lev.5a)

2.2.2. Roma Ordusunda Süvari Sınıfı Süvariler, Roma ordusunda her zaman bir sınıf olarak bulunmuştur. Erken dönemde (Cumhuriyet) savaşa katılan zenginler süvari sınıfı olarak hizmet vermiştir. Daha sonraki dönemlerde lejyona bağlı bir süvari sınıfı bulunsa da Romalılar süvari sınıfında genellikle Romalı olmayan, fakat Roma’yla müttefiklik anlaşması olan ülkelerden gelen süvarilerden ya da ücretli süvarilerden oluşan ve “Ala28” ismi verilen birlikleri kullanmışlardır. Süvarilerin en önemli yardımcıları hiç şüphesiz atlarıydı. Süvari sınıfı da piyade sınıfında olduğu gibi koruyucu teçhizat olarak “Lorica Hamata” ve “Lorica Squamata” isimleri verilen zırhları kullanmaktaydı. Yine piyade de olduğu gibi başlarına “Galea” ismi verilen miğfer takmaktaydılar. Atlarına koruyucu teçhizat olarak genellikle herhangi bir koruyucu teçhizat kullanmamalarına rağmen bazı dönemlerde zırh kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca “Clipeus” adı verilen uzun ve oval biçimli kalkan da yine savunma amaçlı olarak kullanılmaktaydı. Süvari sınıfı saldırı silahı olarak “Spatha” ismi verilen uzun kılıç ve farklı uçlara sahip olan “Lancea” isimli uzun mızrak da kullanmaktaydılar. Her iki silah da at üzerindeyken kullanıldıklarından hedefe ulaşabilmeleri için uzun olmaları bir zorunluluktur.(Lev.6a) 2.3. Lejyon Sayısal Teşkilat Şeması

28 Fields 2006.

LEJYON KOMUTANI29 || 120 SÜVARİ KUVVETİ KARARGAH MEKANİK SİLAH KOMUTA MERKEZİ SINIFI, (BALLİSTA, TEKNİK SINIF ONAGER, CATAPULT) SAĞLIK SINIFI

Centuria Coh 1 Coh 2 Coh 3 Coh 4 Coh 5 Coh 6 Coh 7 Coh 8 Coh 9 Coh10 (Bölük) (Tabur)

1 160 80 80 80 80 80 80 80 80 80 2 160 80 80 80 80 80 80 80 80 80 3 160 80 80 80 80 80 80 80 80 80 4 160 80 80 80 80 80 80 80 80 80 5 160 80 80 80 80 80 80 80 80 80 6 160 80 80 80 80 80 80 80 80 80

29 Luttwak 1976, 14.

Lejyon Teşkilat Şeması

Coh.: Cohors, Man.: Manipulus, Cen.: Centuria, Con.: Contubernium30

Bir lejyon 10 cohors’tan oluşturulmuştur. Savaşta taktik gereği bazen bir cohors 3 manipulus’tan oluşmakta ve her bir manipulus’ta 160 asker bulunmaktadır. Fakat genellikle cohors biçimi kullanılmıştır. Bir cohors’ta 6 centuria bulunmaktadır. Birinci cohors’taki centuria’lar 160 askerden, diğer cohors’lardaki centuria’lar ise 80 askerden

30 Bkz. Terminoloji Bölümü.

oluşturulmuştur. Bir centuria ise 10 contubernium’dan meydana gelmekte ve her bir contubernium31’da 8 asker bulunmaktadır. Teşkilat şemasından da anlaşılacağı üzere bir lejyondaki piyade askeri sayısı 5280’dir. 120 süvari askeri ve diğer hizmetlerde (Immunes sınıfı ve lojistik hizmetlerde) görevli askerler de göz önüne alındığında bir lejyonda genel olarak 600032 civarında asker bulunduğu kabul edilir.

2.4. Auxilia Birlikleri Roma ordularının lejyonlardan sonraki en önemli askeri gücünü oluşturan Auxilia birlikleri (yardımcı muharip birlikler) genel olarak Roma sınırları içerisinde oturan fakat Roma vatandaşı olmayanlardan oluşturulmuş birliklerdir. Auxilia Birlikleri temel olarak dört ana gruba ayrılır: 1. Ala’dan (Süvarilerden) oluşan birlikler. 2. Cohors Equitata’dan (Süvari ve Piyadelerin birlikte oluşturdukları karma) oluşan birlikler. 3. Cohors’tan (Piyadelerden) oluşan birlikler. 4. Numerus’tan (Düzensiz karma) oluşan birlikler Auxilia birlikleri yukarıda da belirtildiği gibi zaman içerisinde gelişen ve değişen ihtiyaçlara göre farklı sayıdaki askerlerle düzenlenmişlerdir. Aşağıda bu birliklere ait daha detaylı bir teşkilat şeması çıkartılmıştır.

31 Kabaağaç, Alova 1995, Contubernium mad.: Çadır arkadaşlığı, ortak askeri çadır anlamlarındadır.; Askeri birlik olarak “Contubernium” kelimesinin, “Manga (8 ya da 10 askerden oluşan askeri birlik)” anlamında kullanılması tarafımca önerilmektedir. 32 Goldsworthy 2003, 28.

2.4.1. Auxilia Birlikleri Teşkilat Şeması

AUXILIA33 (Yardımcı Muharip Birlikler) ALA COHORS EQUITATA COHORS QUINGENARIA (QUINGENARIA) (QUINGENARIA) SÜVARİ SÜVARİ + PİYADE PİYADE

512 SÜVARİ 380 PİYADE, 120 SÜVARİ 500 PİYADE

ALA MILLIARIA COHORS EQUITATA MILLIARIA COHORS MILLIARIA SÜVARİ SÜVARİ+PİYADE PİYADE 1000 SÜVARİ + 760 PİYADE + 240 SÜVARİ + KARARGAH 1000 PİYADE KARARGAH BİRLİKLERİ BİRLİKLERİ

NUMERUS

DÜZENSİZ BİRLİKLER

300 SÜVARİ

33 Luttwak 1976, 15.

2.5. Roma İmparatorluğu Süresince Bilinen Roma Lejyonları Listesi.

Legio I Adiutrix34 Legio I. Alpina35 Legio I. Armeniaca36

Legio I Flavia Legio I Flavia Martis38 Legio I Germanica39 Gallicana Constantia37

Legio I Illyricorum40 Legio I Iovia41 Legio I Isaura Sagittaria42

Legio I Macriana43 Legio I Martia44 Legio I Maximiana45

Legio I Pontica46 Legio II Adiutrix47 Legio II Armeniaca48

Legio II Augusta49 Legio II Brittannica50 Legio II Flavia Constantia51

Legio II Herculia52 Legio II Isaura53 Legio II Italica54

Legio II Iulia Alpina55 Legio II Parthica56 Legio II Pannonica57

34 Ritterling 1925, 1380; Farnum 2005, 15; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec 1994, 246; Simkins, Embleton 2000, 7; Goldsworthy 2003, 51. 35 Ritterling 1925, 1404. 36 Ritterling 1925, 1405; Farnum 2005, 16. 37 Ritterling 1925, 1405. 38 Ritterling 1925, 1405. 39 Goldsworthy 2003, 51; Farnum 2005, 15; Keppie 1984, 142. 40 Ritterling 1925, 1406; Farnum 2005, 16. 41 Ritterling 1925, 1407. Farnum 2005, 16; Farnum, “Legio I Iovia Scythica” şeklinde belirtir. 42 Farnum 2005, 16; Ritterling 1925, 1407. 43 Ritterling 1925, 1417. 44 Ritterling 1925, 1418. 45 Ritterling 1925, 1419; Farnum, 2005, 16; Farnum, “Legio I Maximiana Thebacorum” olarak ifade eder. 46 Ritterling 1925, 1437; Farnum 2005, 16. 47 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1437; Farnum 2005, 16; Bohec 1994, 246; Cagnat, Chapot 1920, 346. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio II Adiatrix Pia Fidelis” şeklinde kullanır. 48 Ritterling 1925, 1456. 49 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1457; Bohec 1994, 246; Farnum 2005, 16; Keppie 1984, 142; Cagnat, Chapot 1920, 346. 50 Ritterling 1925, 1466. 51 Farnum, 2005, 17; Ritterling 1925, 1467. 52 Ritterling 1925, 1467; Farnum 2005, 17; Farnum, “Legio II Herculea” olarak belirtir. 53 Ritterling 1925, 1468; Farnum 2005, 17. 54 Cagnat, Chapot,1920, 346; Ritterling 1925, 1468; Farnum 2005, 17; Bohec 1994, 246; Goldsworthy 2003, 51. 55 Ritterling 1925, 1456. 56 Bohec, 1994, 246; Ritterling 1925, 1476; Cagnat, Chapot 1920, 346; Goldsworthy 2003, 51. Farnum 2005, 17; Farnum, “Legio II Parthica Severiana” şeklinde kullanır. 57 Ritterling 1925, 1476.

Legio II Sabina58 Legio II Traiana59 Legio III (Iulia) Alpina60

Legio III Augusta61 Legio III Claudia62 Legio III Concordia63

Legio III Cyrenaica64 Legio III Diocletiana65 Legio III Gallica66

Legio III Herculia67 Legio III Isaura68 Legio III Italica69

Legio III Parthica70 Legio III Pia Fidelis71 Legio IIII Flavia72

Legio IIII Italica73 Legio IIII Macedonica74 Legio IIII Martia75

Legio IIII Parthica76 Legio IIII Scythica77 Legio IIII Sorana78

58 Ritterling 1925, 1483. 59 Ritterling 1925, 1484; Bohec 1994, 246; Farnum 2005, 17; Cagnat, Chapot 1920, 346; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio II Traiana Fortis” olarak kullanır. 60 Ritterling 1925, 1493. 61 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1493; Farnum 2005, 18; Keppie 1984, 142; Bohec 1994, 246; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio III Augusta Pia Fidelis” şeklinde ifade eder. 62 Ritterling 1925, 1505. 63 Ritterling 1925, 1505. 64 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1506; Farnum 2005, 18; Goldsworthy 2003, 51; Keppie 1984, 142. 65 Ritterling 1925, 1517. Farnum 2005, 18; Farnum, “Legio III Diocletiana Thebacorum” şeklinde ifade eder. 66 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1517; Farnum 2005, 17; Keppie 1984, 142; Bohec 1994, 247; Goldsworthy 2003, 51; Cagnat, Chapot 1920, 346. 67 Ritterling 1925, 1532; Farnum 2005, 18; Farnum, “Legio III Herculea” olarak ifade eder. 68 Farnum 2005, 18; Ritterling 1925, 1532. 69 Ritterling 1925, 1532; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec 1994, 247; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio III Italica Concors” şeklinde kullanır. Farnum 2005, 18; Farnum, “Legio III Italica Felix” olarak kullanır. 70 Goldsworthy 2003, 51; Ritterling 1925, 1539; Farnum 2005, 18; Farnum, “Legio III Parthica Severiana” olarak ifade eder. 71 Ritterling 1925, 1540. 72 Ritterling 1925, 1540; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio IIII Flavia Felix” olarak kullanır. Farnum 2005, 19; Farnum, “Legio IV Flavia Felix” şeklinde ifade eder. Simkins, Embleton 2000, 7; Simkins, Embleton, “Legio IV Flavia Firma” olarak kullanır. 73 Ritterling 1925, 1549; Cagnat, Chapot 1920, 346. 74 Keppie 1984, 142; Goldsworthy, 2003, 51; Ritterling 1925, 1549; Farnum 2005, 18; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec 1994, 247. 75 Ritterling 1925, 1556; Farnum 2005, 19. 76 Ritterling 1925, 1556; Farnum 2005, 19. 77 Ritterling 1925, 1556; Keppie 1984, 142; Goldsworthy 2003, 51; Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 18. 78 Ritterling 1925, 1564.

Legio V Alaudae79 Legio V Gallica80 Legio V Iovia81

Legio V Macedonica82 Legio V Martia83 Legio V Parthica84

Legio V Scythica85 Legio V Urbana86 Legio VI Ferrata87

Legio VI Gallicana88 Legio VI Gemella89 Legio VI Herculia90

Legio VI Hispana91 Legio VI Macedonica92 Legio VI Parthica93

Legio VI Victrix94 Legio VII Claudia95 Legio VII Galbiana96

Legio VII Gemina97 LegioVII Macedonica98 Legio VII Paterna99

Legio VIII Augusta100 Legio VIII Gallica101 Legio VIII Mutinensis102

79 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1564; Keppie 1984, 142; Farnum 2005, 19; Goldsworthy 2003, 51; Cagnat, Chapot 1920, 346. 80 Ritterling 1925, 1571. 81 Ritterling 1925, 1572. 82 Ritterling 1925, 1572. 83 Ritterling 1925, 1586. 84 Ritterling 1925, 1586; Farnum 2005, 20. 85 Ritterling 1925, 1586. 86 Ritterling 1925, 1587. 87 Simkins, Embleton 2000, 7; Keppie 1984, 142; Ritterling 1925, 1587; Farnum 2005, 20. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio VI Ferrata Fidelis Contans” şeklinde kullanır. 88 Ritterling 1925, 1596. 89 Ritterling 1925, 1596. 90 Ritterling 1925, 1596; Farnum 2005, 20; Farnum, “Legio VI Herculea” şeklinde ifade eder. 91 Ritterling 1925, 1597. 92 Ritterling 1925, 1598. 93 Ritterling 1925, 1598; Farnum 2005, 20. 94 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1598; Keppie 1984, 142; Farnum 2005, 20; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec 1994, 247; Goldsworthy 2003, 51. 95 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1614; Keppie 1984, 142; Bohec 1994, 247. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, ”Legio VII Claudia Pia Fidelis” şeklinde belirtir. 96 Ritterling 1925, 1629; Ritterling, ”Legio VII Galbiana ile Legio VII. Gemina”nın aynı lejyonlar olduğunu ifade eder. 97 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1629; Farnum 2005, 21; Goldsworthy 2003, 51. 98 Farnum 2005, 20. Ritterling 1925, 1642; Ritterling, “Legio VII Macedonica ile Legio VII. Claudia” nın aynı lejyonlar olduğunu belirtir. 99 Ritterling 1925, 1642; Ritterling , “Legio VII Paterna ile Legio VII. Claudia” nın aynı lejyonlar olduğunu belirtir. 100 Simkins, Embleton 2000, 7; Keppie 1984, 142; Bohec 1994, 247; Farnum 2005, 21; Goldsworthy 2003, 51; Cagnat, Chapot 1920, 346; Ritterling 1925, 1642. 101 Ritterling 1925, 1664; Ritterling , “Legio VIII Gallica ile Legio VIII Augusta” nın aynı lejyonlar olduğunu ifade eder. 102 Ritterling 1925, 1664; Ritterling, “Legio VIII Mutinensis ile Legio VIII Augusta” nın aynı lejyonlar olduğunu belirtir.

Legio VIII Veterana103 Legio VIIII Hispana104 Legio VIIII Macedonica105

Legio VIIII Legio X Fretensis107 Legio X. Eqv.108 Triumphalis106

Legio X Gemina109 Legio X Veneria110 Legio XI Claudia111

Legio XIII Gemina112 Legio XIIII Gemina113 Legio XV Apollinaris114

Legio XV Legio XVI Flavia116 Legio XVI Gallica117 Primigenia115

Legio XVII Classica118 Legio XVIII119 Legio XVIII Cornelei Spinteri120

103 Ritterling 1925, 1664; Ritterling, “Legio VIII Veterana ile Legio VIII Augusta” nın aynı lejyonlar olduğunu belirtir. 104 Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 21; Goldsworthy 2003, 51; Ritterling 1925, 1664; Keppie 1984, 142. 105 Ritterling 1925, 1670; Ritterling , “Legio VIIII Macedonica ile Legio VIIII Hispana” nın aynı lejyonlar olduğunu ifade eder. 106 Ritterling 1925, 1670; Ritterling, “Legio VIIII Triumphalis ile Legio VIIII Hispana” nın aynı lejyonlar olduğunu belirtir. 107 Bohec 1994, 247; Farnum 2005, 22; Keppie 1984, 143; Goldsworthy 2003, 51; Cagnat, Chapot 1920, 346; Ritterling 1925, 1671. 108 Ritterling 1925, 1671; Ritterling, Legio X Eqv. ile Legio X Fretensis” in aynı lejyon olduğunu belirtir. 109 Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 21; Ritterling 1925, 1678; Bohec 1994, 247; Goldsworthy 2003, 51; Keppie 1984, 143; Cagnat, Chapot 1920, 346. 110 Ritterling 1925, 1690; Ritterling, “Legio X Veneria ile Legio X Gemina” nın aynı lejyonlar olduğunu ifade eder.; Keppie 2000, 66. 111 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1690; Bohec 1994, 247; Keppie 1984, 143; Cagnat, Chapot 1920, 346; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio XI Claudia Pia fidelis” şeklinde yazar.; Farnum 2005, 22; Farnum, bu lejyonun isminin bilinmediğini ileri sürer. 112 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1710; Farnum 2005, 22; Bohec 1994, 247; Keppie 1984, 143; Cagnat, Chapot 1920, 346. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio XIII Gemina Pia Fidelis” şeklinde ifade eder. 113 Ritterling 1925, 1727; Cagnat, Chapot 1920, 346; Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 23; Keppie 1984, 143; Bohec 1994, 247. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio XIV Gemina Martia Victrix” şeklinde ifade eder. 114 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1747; Farnum 2005, 23; Goldsworthy 2003, 51; Keppie 1984, 143. 115 Farnum 2005, 23; Ritterling 1925, 1758; Goldsworthy 2003, 51. 116 Ritterling 1925, 1765; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec 1994, 247. Simkins, Embleton 2000, 7; Simkins, Embleton, “Legio XVI Flavia Firma” şeklinde belirtir.; Farnum 2005, 23; Farnum, “Legio XVI Flavia Firma” şeklinde belirtir. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio XVI Flavia Firma” şeklinde ifade eder. 117 Farnum 2005, 23; Goldsworthy 2003, 51; Keppie 1984, 143. 118 Ritterling 1925, 1768; Farnum 2005, 24. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, XVII numaralı bir lejyonun olduğunu ama isminin bilinmediğini ileri sürer.; Keppie 1984, 143; Keppie’de Goldsworthy gibi lejyonun isminin bilinmediğini belirtir. 119 Ritterling 1925, 1767. 120 Ritterling 1925, 1768.

Legio XVIII Libyca121 Legio XIX Paterna122 Legio XX Valeria Victrix123

Legio XXI Rapax124 Legio XXII Legio XXII Primigenia126 Deiotariana125 Legio XXVI127 ? Legio XXVII128 ? Legio XXVIII ?129

Legio XXIX ?130 Legio XXX Classica?131 Legio XXX Ulpia132

Legio XXXIII ?133 Legio XXXXI ?134

2.6. İmparatorluk Döneminde Lejyonların Sayısı Lejyon listesi incelendiğinde, imparatorluk döneminde hangi lejyonların var olduğu ve aynı dönem içinde toplam kaç tane lejyonunun bulunduğu, dolayısıyla Roma’nın kaç askeri aynı anda silah altında tuttuğu ya da imparatorluğu korumak için ne kadar askeri güce ihtiyaç duyduğuna dair herhangi bir bulgu elde edilememektedir. Bu durum belirli zaman diliminde (imparatorların tahtta kaldıkları süre içerisinde) ne kadar askeri gücü elinde tuttuğuna dair bir çalışma yapılması gereğini ortaya çıkarmaktadır.

2.6.1. Augustus Dönemi135: Hispania 5 Lejyon Gallia-Germania 5 Lejyon Italia 2 Lejyon

121 Ritterling 1925, 1769; Farnum 2005, 24; Keppie 1984, 143; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, XVIII numaralı bir lejyonunun olduğunu, fakat isminin bilinmediğini ileri sürer. Bu lejyon Legio XVIII Libyca ya da Legio XVIII Cornelei Spinteri olabilir. 122 Farnum 2005, 24. Goldsworthy 2003, 51; Keppie 1984, 143; Goldsworthy ve Keppie, XIX numaralı bir lejyonunun olduğunu, fakat isminin bilinmediğini ileri sürerler.; Bu lejyon Farnum 2005, 24’te belirttiği gibi Legio XIX Paterna olabilir. 123 Ritterling 1925, 1789. 124 Ritterling 1925, 1781. 125 Ritterling 1925, 1791. 126 Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1791; Farnum 2005, 25; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec 1994, 247. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworhty, “Legio XXII Primigenia Pia fidelis” şeklinde ifade eder. 127 Ritterling 1925, 1820; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer. 128 Ritterling 1925, 1820; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer. 129 Ritterling 1925, 1821; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer 130 Ritterling 1925, 1821; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer. 131 Ritterling 1925, 1821; Ritterling, bu lejyonun isminin kesin olarak bilinmediğini ileri sürer. 132 Ritterling 1925, 1822. 133 Ritterling 1925, 1829; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer. 134 Ritterling 1925, 1829; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer. 135 Ritterling 1925, 1362.

Illyricum 5 Lejyon Moesia 3 Lejyon Syria 3 Lejyon Aegyptus 3 Lejyon Africa 1 Lejyon ------Toplam: 27 Lejyon

2.6.2. Tiberius Dönemi136: Hispania 3 Lejyon Germania 8 Lejyon Illyricum 5 Lejyon Moesia 2 Lejyon Syria 4 Lejyon Aegyptus 2 Lejyon Africa 1 Lejyon ------Toplam: 25 Lejyon

2.6.3. Claudius Dönemi137: Hispania 2 Lejyon Brittania 4 Lejyon Germania 7 Lejyon Dalmatia 2 Lejyon Pannonia 2 Lejyon Moesia 3 Lejyon Syria 4 Lejyon Aegyptus 2 Lejyon Africa 1 Lejyon ------Toplam: 27 Lejyon

2.6.4. Neron Dönemi138: Hispania 1 Lejyon

136 Ritterling 1925, 1363. 137 Ritterling 1925, 1363.

Brittania 4 Lejyon Germania 7 Lejyon Dalmatia 1 Lejyon Pannonia 2 Lejyon Moesia 2 Lejyon Syria+Armenia 7 Lejyon Aegyptus 2 Lejyon Africa 1 Lejyon ------Toplam: 27 Lejyon

2.6.5. Vespasianus Dönemi139: Hispania 1 Lejyon Brittania 4 Lejyon Germania 8 Lejyon Dalmatia 1 Lejyon Pannonia 2 Lejyon Moesia 4 Lejyon Syria 3 Lejyon Iudaea 1 Lejyon Cappadocia 2 Lejyon Aegyptus 2 Lejyon Africa 1 Lejyon ------Toplam: 29 Lejyon

2.6.6. Domitianus Dönemi140: Hispania 1 Lejyon Brittania 3 Lejyon Germania 8 Lejyon Dalmatia 1 Lejyon Pannonia 2 Lejyon

138 Ritterling 1925, 1363. 139 Ritterling 1925, 1364. 140 Ritterling 1925, 1363.

Moesia 5 Lejyon Syria 3 Lejyon Iudaea 1 Lejyon Cappadocia 2 Lejyon Aegyptus 2 Lejyon Africa 1 Lejyon ------Toplam: 29 Lejyon 2.6.7. Traianus Dönemi141: Hispania 1 Lejyon Brittania 3 Lejyon Germania 4 Lejyon Pannonia 4 Lejyon Moesia 9 Lejyon Syria 3 Lejyon Iudaea 1 Lejyon Cappadocia 2 Lejyon Aegyptus 2 Lejyon Africa 1 Lejyon ------Toplam: 30 Lejyon

2.6.8. Caracalla Dönemi142: Brittania 3 Lejyon Germania 4 Lejyon Italia 1 Lejyon Raetia 1 Lejyon Noricum 1 Lejyon Pannonia 4 Lejyon Moesia 4 Lejyon Daciae 2 Lejyon Cappadocia 2 Lejyon Mesopotamia 2 Lejyon

141 Ritterling 1925, 1364. 142 Ritterling 1925, 1366.

Syria 5 Lejyon Arabia 1 Lejyon Aegyptus 1 Lejyon Africa 1 Lejyon Hispania 1 Lejyon ------Toplam: 38 Lejyon

2.6.9. Diocletianus Dönemi143: In Diocesi Orientis: Libya ? Lejyon Aegyptus Iovia 2 Lejyon Aegyptus Herculia 2 Lejyon Arabia 2 Lejyon Palaestina 2 Lejyon Phoenice 2 Lejyon Syria 2 Lejyon Isauria 2 Lejyon Mesopotamia 2 Lejyon Osroene 2 Lejyon In Dioecesi Pontica: Cappadocia 2 Lejyon Pontus 1 Lejyon Armenia Minor 2 Lejyon In Dioecesi Thraciae: Scythia 2 Lejyon Moesia 2 Lejyon In Dioecesi Moesiarum: Dacia 2 Lejyon Moesia 2 Lejyon In Dioecesi Pannoniarum:

143 Ritterling 1925, 1366.

Pannonia 6 Lejyon Noricum 2 Lejyon In Dioecesi Brittanniarum: Brittania 3 Lejyon In Dioecesi Galliarum: Germania 5 Lejyon In Dioecesi Italiciana: Raetia 1 Lejyon In Dioecesi Hispaniarum: Gallaecia 1 Lejyon In Dioecesi Africae: Numidia 1 Lejyon ------Toplam: 50 Lejyon

Augustus Döneminin (MÖ 27 – MS 14) sonundan Caracalla Döneminin (MS 198– 217) başına kadar Roma lejyonlarının ortalama sayısı 28’dir. Fakat Caracalla Dönemi’nden başlayarak lejyonların sayısının arttığı görülmektedir. Diocletianus’un yaptığı yeni askeri düzenlemelerle, imparatorluk belirli askeri bölgelere ayrılmış ve her bölgenin başına bir bölge komutanı (dioecesi) getirilmiş ve bağımsız lejyon sistemine son verilmiştir. Ayrıca lejyonların sayısı 50 civarına yükseltilmiştir. Caracalla Dönemi ve sonraki dönemlerde lejyonların sayısının artmasındaki temel etken; Caracalla’nın MS 212 yılında yürürlüğe koyduğu “Constitutio Antoniniana”144 Kanunu’dur. Bu kanunla herkes Roma vatandaşı olarak kabul edilip Auxilia (Yardımcı Muharip Birlikler) birliklerine mensup askerler de bu kanunla Roma vatandaşı olduğunda, Auxilia birliklerindeki askerlerle yeni lejyonlar ortaya çıkarılmıştır. Auxilia birlikleri incelendiğinde Roma, bu birlikleri yüzyıllar boyunca lejyonlarına destek olmaları amacıyla kesintisiz olarak kullanmış, fakat vatandaşlık nedenlerinden dolayı bu birlikleri kendi lejyonlarına katmamış ve Auxilia olarak bu birlikleri muhafaza etmiştir.

144 CAH 1975, Vol: XI, 657; Constitutio Antoniniana mad. İmparatorluk sınırları içinde hür anne-babadan doğan bütün çocukların Roma vatandaşı kabul edilmesi amacıyla Caracalla döneminde çıkartılan kanun. Bu kanundan önce Claudius döneminden itibaren Auxilia birliklerinden, 20 hizmet yılını tamamlayıp terhis olan askerler, Roma vatandaşı kabul ediliyorlardı.; Maxfield 1981, 227.

Caracalla Dönemi’yle birlikte artan dış tehdit ve saldırılar145 Roma’nın daha fazla sayıda asker bulundurmasına, dolayısıyla lejyon sayısının artırılmasına neden olmuştur.

145 Daha detaylı bilgi için Bkz. CAH 1975, Vol: XII kronoloji tablosu.

3. ASKERİ YAZITLAR Askeri yazıtlar, çeşitli askeri birliklerin (lejyon, alay, tabur) varlıklarını, konuşlandıkları yerleri ve farklı askeri konulardaki (rütbeler, askeri ödüller vb.) kavramları belirten yazıtlardır. Bu yazıtlarda sadece askeri birlikleri tanımlayan birlik numaraları ile kendilerine özgü isimler bulunduğu gibi farklı amaçlarla (imparatorları veya kişileri onurlandırmak gibi ya da daha farklı amaçlarla) yapılmış stellerde de yine askeri birlikleri tanımlayan bilgilere ulaşılmaktadır. Dolayısıyla bu yazıtların da (onurlandırma gibi) askeri yazıtlar olarak kabul edilmesinin uygun olduğunu düşünüyorum. 3.1. Askeri Yazıtların Sınıflandırılması  Doğrudan lejyonun varlığını ve yazıtın bulunduğu yerde lejyonun konuşlandığını belirten askeri yazıtlardır. Legionis XVI F(lavia) F(irma).146 XVI. Flavia Firma Lejyonu. leg(io) IIII Scy(thica).147 IIII. İskit Lejyonu.  Doğrudan lejyonu ve ona bağlı cohors’u (tabur) belirten askeri yazıtlar. l(egionis) V M(acedonicae) c(ohors) IIII. 148 V. Makedon Lejyonu, IIII. Tabur Doğrudan bağımsız Ala’nın149 varlığını ve yazıtın bulunduğu yerde Ala’nın konuşlandığını belirten askeri yazıtlar. al(a)e Bospo(ranorum).150 Ala Bosporanorum.  Doğrudan bağımsız Cohors (tabur)’un151 varlığını ve yazıtın bulunduğu yerde Cohors’un konuşlandığını belirten askeri yazıtlar. coh(ors) II Fl(avia).152 II. Flavia Taburu. c(ohors) p(rima) Alp(inorum).153 Prima Alpinorum Taburu. Bağımsız ve lejyona bağlı taburlar olmak üzere taburlar, iki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bağımsız taburların genel olarak bir numarası ya da kendine özgü bir adı vardır. Tabur numarası her zaman olmamakla birlikte kendine özgü bir ismi her zaman vardır.

146 IGLSyr 1 55; CIL III. 13615. 147 AW 6.1975.76, fig.110.1. 148 Popescu 1976, 283, a. 149 Bkz. Terminoloji bölümü. 150 IDR III, 4 153. 151 Bkz. Terminoloji bölümü. 152 IDR III, 3 197, III. 153 IDR III, 4 213, 1.

coh(ors) His(panorum).154 Hispanorum Taburu. …coh(ors) I Flavia Nu[m]ịdarum…155 I. Flavia Numidarum Taburu.

Lejyona bağlı taburun ise kendine özgü bir ismi olmamasına karşılık her zaman bir numarası bulunmaktadır. Bu taburlar anılırken bağlı olduğu lejyon ismi ve numarasından sonra tabur kelimesi ve tabur numarası yazılır. Tabur numarasının cohors kelimesinden önce de yazılı olduğu yazıtlar bulunmaktadır. Fakat önce cohors kelimesinin sonra tabur numarasının yazılması en yaygın kullanılan şekildir. leg(io) III Cyr(enaica).coḥ(ors) IX.156 III Kyrenaika Lejyonu IX. Tabur. …leg(ionis) III Cyr(enaicae), VII (cohortis) h (astato) pr(iori)…157 III. Kyrenaika Lejyon’nun, VII. Taburu’nun bölük komutanı.

3.2. Onur (Onurlandırma) Yazıtları Onurlandırma yazıtlarında onurlandırılan kişinin adı yazılarak ithaf edildiği belirtilir. Ardından onurlandırılan kişinin sırasıyla görev yaptığı askeri birlikler, aldığı askeri ödüller ve daha sonra görev aldığı sivil görevler ve bu görevleri nerelerde gerçekleştirdiği yazılır. Örnek:1 [Flavium] 1 I. Pannonia Cohors’unun Praefectus’u, Iuncum Roma yurttaşlarından oluşan V. Gemella Cohors’unun Tribunus’u, praef(ectum) coh(ortis) I X. Fretensis Lejyonu’nun Pannoniorum, trib(unum) Tribunus’u, emekli askerlerden cohortis V gemellae 5 oluşan Gallia Kanadı’nın Praefec- civium Romanorum, tus’u, Parth Savaşında İmparator Trai- tribunum leg(ionis) X Fretensis, anus tarafından uçsuz mızrakla ve praef(ectum) alae Gallór(um) veteranor(um), Corona vallari158 nişanıyla donatılmış, donáto ab Imp(eratore) Traiáno Cilicia’ nın ve Cyprus’un Procurator’u, Mısır’

154 IDR III, 4 339,1. 155 Nolle 1993, I. 42. 156 IGLSyr 13,1 9449. 157 IGLSyr 13, 1 9198. 158 Corona Vallaris: Düşman kampının istihkam duvarlarına ilk çıkan askere verilen ödül.

in bello Parthico hasta púra 10 da, İskenderiye Yargıcı, Asia Eyaleti et corona vallari, próc(uratori) Cilic(iae) Procurator’u (olan) Titus Flavius et Cypri, iuridicum Alexandreae Iuncus’u, İmparator kültü tapınak ad Aegyptum, próc(uratori) üyeleri (olan) süvari subayları, provinc(iae) Asiae ulaklar ve atlılar (onurlandırdılar). decuriónes et tabellári 15 et equités qui sunt ad Larés Domnicós.159 17

Örnek:2 L(ucius) Baebius L(uci) f(ilius) 1 Lucius oğlu Lucius Baebius Iuncinus, Gal(eria) Iuncinus Galeria kabilesinden, praef(ectus) fabr(um) praef(ectus) Üretim atölyesinin komutanı, coh(ortis) IIII Raetorum IIII Raetorum Taburunun’nun trib(unus) milit(um) leg(ionis) XXII 5 komutanı,, XXII. Deiotariana Deiotarianae Lejyonu’nun askeri tribunu, praef(ectus) alae Astyrum Ala Astyrum’un komutanı, praef(ectus) vehiculorum Vehiculorum komutanı, iuridicus Aegypti.160 9 Mısır’da mahkeme üyesi.

Onur yazıtları, adına dikilen kişinin yerine getirdiği görevleri ve bu görevleri hangi askeri birliklerde ve hangi rütbelerde yaptığını belirtir. Örnek 1’deki Flavium Iuncum, genç yaşta önemli görevlere getirilmiş, meslek hayatı boyunca birçok görevlerde bulunmuş ve askeri ödüller almıştır. Daha sonra da sivil görevlerde bulunmuştur. Örnek 2’de Lucius Baebius Iuncinus askerlik hayatına çok daha düşük rütbelerden başlamış ve ilerlemesi belirli kural ve zaman dilimlerine bağlı olduğundan meslek hayatının sonuna geldiğinde sadece sivil görevde bulunmuştur.

3.2.1. Askerlerin İsimleri ve Görev Yaptıkları Birlikleri Belirten Onur Yazıtları

159 McCabe 1980, IV, 1449; FiE IV 1 no. 12 (PH); AE 1935, 167; IEph 4112. 160 Bitto 2001, 147, XI.

Bu tür askeri yazıtlarda askerlerin sahip oldukları rütbeler, daha sonra isimleri ve en sonunda görev yaptıkları birlikler yazılmıştır. Elbette ki doğrudan onurlandırma yazıtları gibi olmayıp sadece isimlerin yazılmasını da bir onurlandırma, bu tür yazıtların da onurlandırma161 yazıtı olarak kabul edilebileceğini düşünmekteyim. Aşağıdaki örnek yazıttaki eksik bölümlerde yine askerlerin isimlerinin yazılmış olma ihtimali yüksektir. Örnek 3: ․․․ [e]t decuriones 1 … ve turma162 komutanları, M. Plautius Macedo M. Plautius Macedo, Sex. Lucilius Masculus Sex. Lucilius Masculus, C. Sulpicius Longinus C. Sulpicius Longinus, L. Numisius L. f(ilius) 5 Lucius oğlu L. Numisius, ․․․ . . .

․․․ . . .

[co]h(ortis) II Hispanor(um) 163․․․ 8 II. Hispanorum taburu.

Onurlandırılan kişi ya da kişiler için hazırlanan onur stelleri dikildiğinde, bu kişiler büyük olasılıkla hayattaydılar. Dolayısıyla verilen örneklerdeki 8, 9. ve 17. satırlardaki görevler, en son görev yaptıkları mevkileri (rütbeleri) veya askeri birlikleri belirtilmektedir.

Örnek 1’deki onurlandırma yazıtında, yazıtın tarihlendirildiği MS. 117 yılı ve biraz öncesinde, yazıtta adı geçen askeri birliklerin Cohortis I Pannoniorum, Cohortis V gemellae civium Romanorum, Legionis X Fretensis, Alae Gallórum veteranorum var olduklarına, ‘hasta pura164’, ‘corona vallari165’ gibi askerî ödüllerle askerlerin ödüllendirildiği ve sivil görevlere ait bazı kavramlara da ulaşılabilmektedir. Örnek 2’de, örnek 1’deki gibi benzer sonuçlara rastlanır. Fakat her iki örnekte adı geçen askeri

161 Kadıoğlu, Görkay Mitchell 2011, 43; Mitchell, Yazıtlarda isim yazılmasının, ismi geçen kişileri onurlandırmak amacı güttüğünü belirtir. 162 Bkz. Terminoloji bölümü. 163 Bosch 1967, 139, no. 116. 164 Ödüllendirme amacıyla verilen uçsuz mızrak. 165 Bkz.Terminoloji bölümü.

birliklerin nerede konuşlandıklarına dair bir bilgi elde edilememektedir. Örnek 3’te ise yazıtın tarihlendirildiği zamanda ve yazıtın bulunduğu yerde adı geçen askeri birliğin yani II. Hispanorum Tabur’unun166 konuşlandığı ileri sürülebilir.

3.2.2. Asker Mezar Stelleri Mezar stelindeki yazıtında “lejyonun numarası” veya “askeri birliğin167” adının geçtiği ya da stel sahibinin asker168 olduğunu (askeri rütbelerden bir ya da daha fazlasını belirten, Duplicarius vb.) ya da emekli asker169 olduğunu belirten bir ifade (veteran gibi) ya da askeri bir alamet belirten kabartma170 (süvari kabartması, askeri ödüller’ armillae, torques, corona vb.) gibi asker olduğunu belirten kavramlardan birini ya da daha fazlasını taşıyan mezar taşları, asker mezar stelleri olarak tarafımca tanımlanmıştır.

3.2.2.1. Asker Mezar Stelleri Üzerindeki Kavramlar Lejyon Numarası: Mezar steli üzerinde lejyonun numarası ve lejyonun isminin geçtiği asker mezar stelleri (çoğunlukla lejyon ismi kısaltma olarak, lejyon numarasından hemen sonra gelmektedir.) (Lev. 1a) Örneğin: Leg XVI FF = Legio XVI Flavia Firma171 Askeri Birlik Adı: Mezar steli üzerinde askeri birliğin adının ve numarasının kısaltmalar şeklinde geçtiği yazıtlarda askeri birlik adlarına rastlanır (Lev. 1b). Örneğin: MIL COH VII BREVC C R EQ = Mil (iti) Coh(ortis) VII Breuc(orum) C(ivium) Ro(manorum) Eq (itatae).172 VII. Breucorum Civium Romanorum Equitata Taburu’nun askeri. Askeri Rütbeler: Stel üzerinde orduya ait askeri bir rütbenin geçtiği yazıtlar. Örneğin: Vexil Coh Euisd= Vexil(larius) Coh(ortis) Eiusd(em). Aynı taburda tuğcu. (vexillum taşıyan asker.) Veteran kelimesi: Bir askerin askeri hizmetini tamamladıktan sonra ya askeri birliğin bulunduğu yerde kalmakta ya da kendi vatanına dönmekte ve vefatından sonra

166 Adı geçen yazıta göre cohors II Hispanorum en erken MS 74 ve en geç MS 107 yılları arasında Ancyra’da konuşlandırılmıştır. 167 CIL VIII 2782, 18086 vd. 168 CIL VIII 2564; CIL VI 2545 vd. 169 CIL VIII 2904, V 3375 vd. 170 Maxfield 1981, Lev. 2–14 . 171 Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 23; Goldsworthy 2003, 51. 172 Goldman 1996, 45.

dikilen mezar taşında emekli asker anlamında kullanılan “veteranus” kelimesi de kısaltma olarak stel üzerinde yer almaktadır(Lev. 2a). Örneğin: VETER = Veteranus. Eski (emekli) asker. Askeri Kabartma: Bir askerin, muvazzaf görevdeyken askeri sınıfını belirten bir kabartma (piyade ya da süvari) stel üzerinde yer almaktadır. (Lev. 2b) Askeri Nişan: Bir askerin muvazzaf görevdeyken, savaşlar esnasında elde ettiği başarıların ordu tarafından çeşitli ödüllerle (Armillae, Torques, Corona, Phalerae vb. gibi) taltif edilmesi ve askerin vefatından sonra bu askeri ödüllerin, mezar steli üzerinde kabartmalar şeklinde yer almasıdır. (Lev.3a)

3.2.3. Asker Mezar Stellerinin Özellikleri Yukarıda maddeler halinde açıklaması yapılan asker mezar stellerinde, yazı ve sembollerin hepsi tek bir mezar stelinde olabildiği gibi, sadece bir tanesinin bulunduğu mezar stelleri de olabilmektedir. Ayrıca özellikle Ephesos mezar stellerinde173 olduğu gibi askerler, muvazzaf görevden emekli olduktan sonra devlet hizmetinde sivil görevlerde bulunmaya devam etmişler ve daha sonra ya da görevleri esnasında vefatları üzerine dikilen mezar stelleri üzerinde bu sivil görevlerinden de bahsedilen ibareler yer almıştır. Her ne kadar sivil görevlerde bulunmuş olsalar da askeri kimliklerinin de bulunduğunun göz önüne alınması gerekir. Dolayısıyla mezar steli üzerinde yazı veya sembollerden kaç tanesinin bulunduğuna bakılmaksızın bir yazı ya da sembol görüldüğünde bu mezar stelinin, asker mezar steli olduğu kabul edilir.

3.2.4. Asker Mezar Stellerinin Dikiliş Zamanları Asker, bir savaş esnasında öldürülmüş olabileceği gibi, çeşitli sağlık sorunları nedeniyle görevdeyken ölümü halinde mezar stelleri dikilmektedir. Asker, emekli olduktan sonra vefatında dikilmiş mezar stellerinde çoğunlukla emekli olduğunu belirten bir ibare bulunmaktadır. 3.2.5. Asker Mezar Stellerini Yaptıranlar Yukarıda belirtildiği üzere, ölüm söz konusu ise mezar stelleri ya askerin arkadaşları tarafından ya da Ad Signa174 ile askeri birlik tarafından yaptırılıp dikilir.175

173 İplikçioğlu 1993. 174 Bkz. terminoloji bölümü. 175 Maxfield 1981, 123.

Askerin vefatından sonra kendi ailesi (karısı, kızı, oğlu ya da bir başka yakını ya da arkadaşı) tarafından yaptırılıp dikilen mezar stelleri de bulunmaktadır.176 L. Pompeio L. Filio 1 Fabia Tribunus’undan Luicus Fabia Marcellino oğlu Lucius Pompeius Marcellinus’a . . . . Flavia Marcellina 5 Annesi Flavia Marcellina Mater et ve kız kardeşi (ablası) Pompeia Catullina Pompeia Catullina (tarafından diktirilmiştir.) soror177 8 … 9 …

Bir kasabanın ya da kentin meclisi tarafından onurlandırılan asker için yaptırılan mezar stellerinde178 yazıtın sonunda “D D= Decreto Decurionum” kelimeleri kısaltma şeklinde yazılmıştır. Örnek C(aio) Fabricio C(ai) f(ilio) Ani(ensi) Tusco, IIvir(o), augur(i) praef(ecto) cohort(is) Apulae et operum quae in colonia iussu Augusti facta sunt, trib(uno) mil(itum) leg(ionis) III Cyr(enaicae) VIII, trib(uno) dilectus ingenuorum quem Romae habuit Augustus et Ti(berius) Caesar, praef(ecto) fabr(um) IIII, praef(ecto) equit(um) alae praet(oriae) IIII, hasta pura et corona aurea donatus est a Germanico Caesare imp(eratore) bello Germanico, d(ecreto) d(ecurionum)179.

176 Bkz. dipnot 54 ve Lev. 6a. 177 İplikçioğlu 1993, 129. 178 Keppie 1991, 86. 179 AE 1973, no.501.

Çevirisi: Caius oğlu, Aniensis Tribunus’undan, Duumvir, Augur, Cohors Apula Praefectus’u ve Augustusun emri üzerine kolonide yapılan işlerin (Praefectus’u), 8 yıl boyunca Legio III Cyrenaica Tribunus’u, Augustus ve Tiberius Caesar tarafından Roma’da askere alınan erlerin Tribunus’u, 4 yıl boyunca öncü birliğinin Praefectus’u, 4 yıl boyunca Ala Praetoria’nın Praefectus’u (olan) ve Germanicus Caesar Imperator tarafından Germen Savaşında hasta pura ve corona aurea (altın çelenk) ile onurlandırılan Caius Fabricius Tuscus‘u, dekurionların kararı üzerine (diktiler).

Askerin kendisi hayatta iken bizzat kendisi tarafından yaptırılıp ölümünden sonra mezarına dikilen mezar stelleri de mevcuttur. C. Caesius C. f(ilius) 1 Caius oğlu C. Caesius, Aniensi kabilesinden Ani(ensi) veter(anus) XVI. Lejyon’un emekli askeri, leg(ionis) XVI. (burada yatıyor). Hoşça kalın! [av]e et vale180. 4

3.2.6. Asker Mezar Stellerinin Buluntu Yerleri Sabit askeri yerleşim yerlerinde ya da hemen yakınlarında, Anadolu sınırları içerisinde askeri garnizon olarak kullanılmış olan askeri yerleşim yerleri mevcuttur. Satala181, Samosata182, Zeugma183 gibi kentler aynı zamanda askeri birliklerin de konuşlandırıldıkları kentlerdir.184 Roma Dönemi’nde metropol olabilecek kadar büyük ve gelişmiş kent olan Ephesos Anadolu’da çok önemli bir buluntu merkezidir.185Roma Dönemi’ndeki diğer kent, kasaba ve köy gibi yerleşim yerleri yakınlarındaki nekropollerde186 de birçok asker mezar steli bulunmuştur.

3.2.7. Asker Mezar Stellerinin Değerlendirilmesindeki Zorluklar

180 RevEpigr 1.1913.322–23; AE 1914, no.204. 181 Lightfoot 1993, 276. 182 Lightfoot 1993, 276. 183 Hartmann ve diğ. 2004, 217. 184 Roma İmparatorluğu’nun adı geçen şehirlerde askeri birlikleri konuşlandırması strateji, lojistik merkezlere yakınlık, Roma sınırlarını korumak ve benzeri nedenlere dayanmaktadır. 185 Ephesos şehri Roma sınırları içinde savaş ve istila tehlikesi açısından, coğrafi konumu itibarı ile son derece emniyetli bir bölgede bulunmaktadır. Bu yüzden bu şehirde bulunan asker mezar stelleri, genellikle yüksek rütbeli olarak emekli olmuş ve daha sonra devlet hizmetinde sivil görevlerde bulunmuş askerlere aittir. Ephesos şehrinde yukarıda anıldığı şekilde çok miktarda asker mezar stelleri bulunmuştur. 186 Bu sınıflama içerisinde Anadolu’nun hemen her bölgesinde asker mezar stellerine rastlamaktadır.

Asker mezar stelleri ile askeri birliklerin bulundukları yerleri ve tarihleri tespit etmek aşağıda açıklanan nedenlerden dolayı oldukça zor olmaktadır. Asker mezar stelinin fiziki olarak tam ele geçmemesi (bazı yerlerinin kırık veya eksik olması, bazı mezar stellerinden sadece küçük bir parçasının ele geçmesi ile hemen hemen hiç bir bilginin okunamaması gibi tamamen fiziki nedenlerden dolayı elde edilen bilgilerin son derece yetersiz olmasından kaynaklanan zorluklar) ve asker mezar stelinin “in situ” durumunda ele geçmemesi farklı bir yere taşınması, buluntu yeri ile ilgili bilgilerin yetersizliği ya da var olan bilgilere güvenilememesi gibi nedenlerle değerlendirme-de zorluklar oluşmaktadır. Genel olarak mezar stelleri(asker mezar stelleri de dâhil olmak üzere) üzerine tarih yazma geleneğinin olmaması, tarihlendirme konusunda mezar steli üzerindeki bilgilerin değerlendirilerek yaklaşık bir tarihin verilmesine ya da uzun bir zaman dilimini kapsayacak şekilde tarihlendirilmesine187 neden olmaktadır.

3.2.8. Constitutio Antoniniana’dan Önceki Asker Mezar Stellerindeki Romalı İsimler Asker mezar stelleri üzerindeki asker isimleri incelendiğinde çok büyük bir çoğunluğunun Latin kökenli isimlere sahip olduğu, az bir kısmının ise Anadolu’nun farklı bölgelerinde yaşayan etnik gruplara ait isimler olduğu görülür. Bu durum Anadolu’nun hemen tamamında Romalıların yaşadığı gibi bir düşüncenin oluşmasına neden olmaktadır. Elbette ki Roma’nın Anadolu’da kurduğu koloni188 şehirlerinden ya da lejyonların konuşlandığı bölgelerin yakınlarında oluşan Conubium’lardan189 askere alınanlarda Romalı isimlere rastlanması normal bir durumdur. Çünkü bu yerleşim yerleri Roma kültürünün hâkim olduğu yerlerdir. Fakat Roma kolonilerinin ya da Canabae’ların190 bulunmadığı yerlerde bulunan asker mezar stellerinde de Romalı isimlere191 rastlanılmaktadır. Campbell, Apion adında Mısırlı bir gencin Romalılarca askere denizci olarak alındıktan sonra babasına yazdığı bir mektubu ele almıştır.

187 İplikçioğlu 1993, 129; …Metinde başka herhangi bir tarihleme olanağı bulunmadığı için, zaman olarak örneğin MS 2. yy.ortalarındaki Part Savaşı dönemini düşünmek mümkündür; bu savaş sırasında Ephesos, Roma doğu cephesinin önemli bir asker aktarma noktası olmuştur. 188 Koloni olarak kurulan şehirlerin çoğunun garnizon niteliği yoktur. 189 Bkz. Terminoloji bölümü. 190 Bkz. Terminoloji Bölümü. 191 Bkz. CIL III, Anadolu’yu Roma dönemi eyaletlerine göre düzenlemiştir.

“...Capiton’a, erkek kardeşime, kız kardeşime, Serenilla’ya ve arkadaşlarıma selamlarımı söyle. Sana, Euctemon tarafından yapılmış küçük bir resmimi gönderiyorum. Benim adım şimdi Antonius Maximus…”192 Bu mektup yukarıda bahsedildiği gibi, Apion tarafından babası Epimachus’a gön- derilmiştir. Mektubun alıntı yapılan kısa bir bölümünden de anlaşılacağı gibi Apion’un adı ‘Antonius Maximus’ olarak değiştirilmiş ve bu durum Apion tarafından da kabullenilmiştir. Anadolu’da asker mezar stelleri üzerinde rastlanan Romalı isimlerin de, Anadolu’dan askere alınan kişilere yukarıda örneği verildiği şekilde bir isim değişikliği yapılarak verilmiş olduğu ileri sürülebilir.193

192 Campbell 1994, 14. 193 Daha detaylı bilgi için bkz. Kadıoğlu, Görkay, Mittchell 2011, 46.

Anadolu’da Roma Lejyonları ve Askeri Birlikleri

1. Bölüm

LEJYON’LAR

4.1. LEGIO I ADIUTRIX Legio I Adiutrix, imparator Neron tarafından MS 68 yılında İtalya’da Roma vatandaşı olmayanlardan kurulmuş bir lejyondur194. Legio I Adiutrix, kuruluşundan itibaren Avrupa konuşlanmış ve Anadolu’yu Parth savaşları için geçiş noktası olarak kullanmıştır. Avrupa’dan Mesopotamia eyaletine çeşitli dönemlerde yapılan savaşlarda gelmiş ve yine tekrar Avrupa’ya dönmüştür. “Adiutrix” kelimesi destekleyici anlamındadır. Lejyon isminin yanına MS 102 yılında Pia Fidelis (sadık ve vefakâr) ünvanı da verilmiş ve lejyon Legio I Adiutrix Pia Fidelis olarak da anılmıştır.195 Legio I Adiutrix’in bilinen lejyon sembolü Oğlak’tır.196

4.1.1. Arkeolojik Buluntular Speidel tarafından, Caracalla’nın Parth savaşlarını (MS 215–216) yaptığı döneme tarihlendirilen197 (Y–9)’da adı geçen askerin sekiz yıl görev yaptığı anlaşılmıştır. Roma askeri sisteminde görev süresinin 20 yıl olduğu göz önüne alındığında asker, Legio I Adiutrix’in Zeugma’da konuşlandığı bir zamanda vefat etmiş olabilir. MS 166 yılına tarihlendirilen (Y-10)’da, vefat eden askerin (Y–9)’da olduğu gibi hizmet süresini tamamlamadığı anlaşılmaktadır. Lejyonun Zeugma’da konuşlandığı göz önüne alınırsa askerin Ancyra’da ne yaptığı bir soru olarak kalmaktadır. Ayrıca vefat eden askerin yüksek rütbeli olduğu ve en son Legio I Adiutrix’de görev yaptığı da göz önüne alınırsa, bu durumla ilgili aşağıdaki olasılıklar söz konusu olabilir:  Legio I Adiutrix, Avrupa’dan doğuya ya da tam tersine doğudan Avrupa’ya intikalini Ancyra üzerinden yaparken bu asker vefat etmiş olabilir.  Legio I Adiutrix Ancyra’da konuşlandığı sırada bu asker vefat etmiş olabilir.  Legio I Adiutrix, Ancyra’ya bir birlik göndermiş ve bu birliğin Ancyra’da konuşlandığı esnada bu asker vefat etmiş olabilir.  Askerin, tribunus laticlavius gibi yüksek bir rütbeye sahip olması Ancyralı olmadığını göstermektedir. Çünkü çok genç bir yaşta yüksek rütbede olması, onun Roma’da yüksek görevlerde bulunan birisinin oğlu olduğunu ve yazıtta geçen

194 Farnum 2005, 15. 195 a.g.e. 2005, 15. 196 a.g.e. 2005, 15. 197 Speidel 2010, 139.

“Campaniani” isminden de anlaşılabileceği gibi çok büyük bir olasılıkla da İtalya’daki Campania bölgesinden olması gerektiğini düşündürmektedir.

(Y–11, 12)’nin her ikisinin de MS 193–196 yıllarına tarihlendirilmesi, vefat eden askerlerin Legio I Adiutrix’e bağlı VI. Cohors’ta ve aynı zaman dilimi içinde görev yaptıklarını göstermektedir. Aynı cohors’a bağlı iki askerin aynı ya da birbirine yakın tarihte vefat etmesi, Legio I Adiutrix’in yazıtların bulunduğu yerde bir süre konuşlanmış olduğunu ya da lejyona bağlı cohors VI’nın belirli bir görevi gerçekleştirmek amacıyla gönderildiğini de gösterebilir. Yazıtların yanında Speidel, Zeugma’da ele geçen buluntular arasında Legio I Adiutrix’in adının geçtiği tuğlalardan iki tane bulunduğunu ifade etmiştir.198 Legio I Adiutrix’in varlığını ve belirli bir dönem Zeugma’da konuşlandırıldığını ele geçen tuğlalar ispatlamaktadır.199

4.1.2. Legio I Adiutrix’in Anadolu’daki Görevleri Legio I Adiutrix, sürekli olarak Avrupa’da konuşlanmış olmasına rağmen zaman zaman Parth savaşları için Mesopotamia eyaletine gelmiştir. Her savaşın bitiminde Avrupa’ya dönmüş olmasına karşın Zeugma’da ele geçen buluntular ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinde ele geçen mezar stellerinden Legio I Adiutrix’in Anadolu’da çeşitli yerlere (Ephesus200, Ancyra201 v.d.) kendisine bağlı cohors’ları görev amacıyla göndermiş olduğu anlaşılmaktadır.

4.1.3. Sonuç (Y–10, 11, 12) beraber değerlendirildiğinde yazıtların tarihlendirilmelerinin birbirlerine yakın olması (Aralarında yaklaşık 25 yıl civarında bir zaman farkı bulunmaktadır.), Legio I Adiutrix’in Anadolu’da belirli bir süre konuşlanmış olabileceğini düşündürmektedir. Fakat şu anda eldeki arkeolojik buluntularla ve Legio I Adiutrix’in Roma’nın diğer eyaletlerindeki safahatı incelendiğinde Legio I Adiutrix’in Anadolu’da (Zeugma hariç) konuşlandığı düşüncesi yazıtlardan dolayı oluşmakla birlikte, yazıtlardan

198 Speidel 2010, 139. 199 Speidel 2010, 145; Speidel, Legio I Adiutrix’in Zeugma’da belirli bir dönem konuşlandığını ifade eder. 200 AE 1972, no.573. 201 Bosch 1967, 235, no.175.

elde edilen bilgiler bu durumu tam olarak desteklememektedir. Ele geçen tuğlalar üzerinde Legio I Adiutrix’in isminin kısaltma olarak yer alması lejyonun Zeugma’da konuşlandığını kanıtlamaktadır, fakat lejyonun ne kadar süreyle konuşlandığı bilinmemektedir.

4.2. LEGIO I ARMENIACA Diocletianus (MS 284–305) döneminin öncesinde ve sonrasında Armenia üzerindeki Roma ve Parth mücadeleleri devam etmiş ve aynı zamanda doğudan Kafkasya ve kuzeydoğudan Karadeniz üzerinden Goth saldırıları devam etmiştir.202 Diocletianus dönemine kadar Armenia bölgesinin savunulması, Cappadocia lejyonlarınca(özellikle Satala’da konuşlu bulunan Legio XV Apollinaris) yapılmıştır. Fakat Diocletianus, bölgenin savunması için diğer lejyonların yanında Legio I Armeniaca’yı da kurmuştur. Lejyon, Armenia203 bölgesinde kurulduğundan bölge ismi ile anılan bir lejyondur. Legio I Armeniaca’nın bilinen bir lejyon sembolü yoktur fakat ND’da lejyonu simgeleyen işaret kullanılmıştır (Lev. 14c).

4.2.1. Legio I Armeniaca’nın Anadolu’daki Görevleri Legio I Armeniaca, Cappadocia bölgesinde Claudiopolis’de MS 300–363 yılları arasında konuşlanmış ve MS 359–363 yılları arasındaki Roma-Parth savaşlarına katılmıştır.204 Legio I Armeniaca’nın kuruluşundan(Diocletianus döneminden) sonra, Doğu bölümü MS 395 yılında yazılmış olan Notitia Dignitatum’da(Or. VII,49205) VII. Insignia viri illustris magistri militum per Orientem(Seçkin askerlerin oluşturduğu doğu birlikleri komutanlığı) bölümünde Sub dispositione viri illustris magistri militum per Orientem ( Bölge halkından oluşan ve askeri olarak düzenlenmiş doğu askeri komutanlığı)- Item pseudocomitatenses XI (Alay XI)- Prima Armeniaca (Armeniaca I) şeklinde yazılmıştır. Lejyon en erken MS 395 yılına kadar ve belki de daha sonrasında da varlığını sürdürmeye devam etmiştir.

202 Chr. Des civ. 1949, 88, Les Frontieres Orientales bölümü. 203 Farnum 2005, 16; Farnum, Legio I Armeniaca’nın Diocletian döneminde kurulduğunu ifade eder. 204 Farnum 2005, 16; Ritterling 1925, 1405. 205 Pollard 2003, 28.

4.2.2. Sonuç Arkeolojik buluntuların yetersizliğinden dolayı kuruluşu, konuşlandığı yer ve Anadolu’daki görevleri hakkında çok az bilgi bulunan Legio I Armeniaca’nın Notitia Dignitatum’da yer alması bu lejyonun MS 395 yılından önce kurulduğunu (Diocletianus dönemi) ve bu tarihte var olduğunu göstermektedir. Fakat MS 395 yılından sonra bu lejyona ne olduğu konusunda herhangi bir bilgi mevcut değildir.

4.3. LEGIO I ISAURA SAGITTARIA Lejyonun ne zaman kurulduğuna dair yazılı bir belge mevcut olmamasına rağmen, bu konu üzerine çalışanlar lejyonun kuruluşunu Probus Dönemi (MS 276–282)’ne verirler206 ve bunu “Historia Augusta”ya bağlarlar.207 Lejyonun bilinen herhangi bir simgesi yoktur, fakat N. D. Or. VII‘da lejyonu simgeleyen işaret kullanılmıştır.(Lev. 14d) Dönemin tarihsel olayları incelendiğinde dönem, Akdeniz kıyılarının ve kıyılardan içerilere doğru dağlık bölgelerde haydutların arttığı asayiş problemlerinin olduğu bir dönemdir.208 Dolayısıyla Roma’nın bu bölgelere müdahele etmesi de son derece normaldir. Fakat ‘‘Historia Augusta’’da Probus’un bu bölgelerde Roma egemenliğini tekrar sağlamak için hangi lejyonları kullandığı belirtilmemiştir. Bu durum Isaura Bölgesi’nden askerlerin toplanarak lejyonların kurulduğu düşüncesini doğurmaktadır.

4.3.1. Legio I Isaura Sagittaria’nın Anadolu’daki Görevleri Legio I Isaura Sagittaria’nın kuruluşunda olduğu gibi Anadolu’daki görevleriyle ilgili herhangi bir belge veya buluntu mevcut değildir. Fakat Feld, bu lejyonun İmparator Valens zamanında (MS 365–366 yıllarında) Ancyra ve Caesaera da bulunabileceğini ileri sür-müştür.209

206 Ritterling 1925, 1407; Ritterling, bu lejyonun Diocletian döneminde kurulduğunu ileri sürer.; Farnum 2005, 16. 207 Historia Augusta, Probus, 16, 6; ‘‘veteranis omnia illa quae anguste adeuntur loca privata donavit, addens ut eorum filii ab anno octavo decimo, mares dumtaxat, ad militiam mitterentur, ne latrocinare umquam discerent.’’ Özetle, onsekiz yaşındaki gençlerin haydutluğu öğrenmemeleri için orduya alındığından bahseder. Historia Augusta, Probus 17, 1; “Pacatis denique omnibus Pamphyliae partibus ceterarumque provinciarum, quae sunt Isauriae vicinae, ad orientem iter flexit.” Özetle, Isaura’nın bitişindeki bütün eyaletlerde ve Pamphylia’nın tamamında sonunda barış tesis edilir şeklindedir. Fakat burada lejyonlardan bahsedilmemekte, sadece gençlerin orduya alındığından söz edilmektedir. 208 Farnum 2005, 40; CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 209 Feld 2005, 92.

4.3.2. Legio I Isaura Sagittaria’nın Notitia Dignitatum’daki Yeri Lejyon, Notitia Dignitatum’da Orient (doğu) bölümü VII. paragrafta Insignia viri illustris magistri militum per Orientem. (Seçkin askerlerin oluşturduğu doğu birlikleri komutanlığı) Item pseudo-comitatenses XI (Alay XI): 8. satırda: Prima Isaura Sagittaria (Isaura Sagittaria I) şeklinde belirtilmiştir.

4.3.3. Sonuç Kuruluşu ve Anadolu’daki görevlerine dair herhangi bir yazılı belge ya da arkeolojik buluntunun ele geçmediği için Legio I Isaura Sagittaria ile ilgili en önemli bilgi yukarıda bahsedildiği gibi Notitia Dignitatum’da bulunmaktadır.

4.4. LEGIO I ITALICA Legio I Italica, İmparator Neron tarafından MS 66 yılında İtalya’da Latinlerden oluşan bir lejyon olarak kurulmuştur210. Amacı da doğuda, Kafkasya bölgesinden gelebilecek saldırılara karşı Roma İmparatorluğu’nun sınırlarını korumaktır.211 Legio I Italica’in bilinen lejyon sembolü “Boğa” ve “Erkek domuz” dur.212

4.4.1. Arkeolojik Buluntular Legio I Italica’ya ait Zeugma’da ele geçen en önemli buluntu Legio I Italica’nın isminin üzerinde yazılı olduğu tuğladır.213 Legio I Italica damgalı tuğla, lejyonun Zeugma’da belki de kısa bir süre konuşlandığını ispatlamıştır. Legio I Italica, muhtemelen Alexander Severus’un Pers savaşlarını (MS 231–233) yaptığı dönemde Zeugma’ya geldiğinden214 ele geçen bu tuğlayı da215 muhtemelen o dönemde üretmiştir. MS 198–209 yılları arasında tarihlendirilen (Y–13)’te, yazıtın bulunduğu Phrygia Apameası yakınlarındaki Aulutrene’nin, Roma yollarının kesiştiği bir yerde bulunması nedeniyle Aulutrene Castellumu’nun da sürekli olarak asker bulundurulması son derece zorunlu bir durumdur. Burada bulunan yazıtlardan farklı dönemlerde farklı lejyonlara

210 Farnum 2005, 15. 211 Bennett 2006, 86. 212 Farnum 2005, 15; Ritterling 1925, 1376. 213 Speidel 2010, 139–147; Speidel, bir tuğla bulunduğunu ifade eder. 214 MS 230 yılında Persler Mezopotamya’yı istila ederler ve Nisibis’i kuşatırlar, MS 232 yılında Perslere karşı Roma’nın savunması başarısız olur. MS 233 yılında Alexander Severus zafer kazanır ve Roma’ya döner. 215 Speidel 2010, 133–147; Speidel tuğlanın tarihlendirilmesi ile ilgili bir tarih öne sürmez.

bağlı birliklerin burada konuşlandırıldığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla belirli bir dönem içinde (yazıtın tarihlendirildiği MS III. yüzyılın başlarında) yolların ve castellum’un güvenliğinin Legio I Italica’ya bağlı birliklerce sağlanmış olduğu kabul edilebilir. Yazıttan bütün bir lejyonun Aulutrene’de konuşlandırıldığı sonucunu çıkarmak mümkün görünmemektedir. Ephesos’da ele geçen ve tarihlendirilemeyen216 (Y–14)’ten, yazıt sahibinin Legio I Italica’da görev yaptığı anlaşılmaktadır. Adı geçen askerin yüksek rütbeli olması Ephesos civarında Legio I Italica’ya bağlı bir birliğin bulunabileceğini düşündürmektedir. Çünkü yüksek rütbeli askerlerle birlikte bu askerlere bağlı birlikler de bulunmaktadır. Yazıt sahibinin emekli olduğu ya da vefat ettiğine dair herhangi bir bilginin olmaması, yazıt sahibinin yazıtın yazdırıldığı tarihte hayatta olduğunu göstermektedir.

4.4.2. Legio I Italica’nın Anadolu’daki Görevleri Lejyon, her ne kadar Kafkasya’dan gelecek Roma düşmanlarına karşı kurulmuş olsa da genel olarak Avrupa’da kalmış, sadece doğuda yapılan Pers savaşlarına katılmış ve savaş bitiminde tekrar Avrupa’ya geri dönmüştür.217 Fakat Mitfrod, MS 116 yılında Legio I Italica’ya bağlı bir birliğin Armenia’da Artaxata’da bulunduğunu ileri sürer.218 Farklı dönemlere tarihlenen bazı yazıtlara göre Legio I Italica’ya bağlı bazı birliklerin Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde (Phrygia Apameası yakınlarında Aulutrene Castellumu’nda, Ephesos’da vd.) görev yaptıkları anlaşılmaktadır. Fakat Legio I Italica’nın Zeugma’da bulunduğunu ve burada belirli bir süre konuşlandığını belirten en önemli arkeolojik buluntu Zeugma’da ele geçen tuğladır.

4.4.3. Sonuç Bir bütün olarak sadece Pers savaşları için Anadolu’da Zeugma’da konuşlan- dırılmış olan Legio I Italica’nın farklı zamanlarda Anadolu’ya kendine bağlı bazı birlikleri de göndermiş olduğu anlaşılmaktadır.

216 İplikçioğlu 1993, 161; İplikçioğlu, bu yazıtın “viro egregio” kelimesinden dolayı Marcus Aurelius döneminden öncesine tarihlendirilemeyeceğini ileri sürer. 217 Farnum 2005, 15. 218 Mitford 1980, 1199, dn. 86.

4.5. LEGIO I PARTHICA İmparator Septimius Severus tarafından MS 196 yılında Parth Seferi için kurulmuş bir lejyondur. Kurulduktan sonra Mesopotamia’da Balad Sincar’da (Singara) konuşlandırılmış olabilir. Legio I Parthica’nın bilinen lejyon sembolü centaurdur.219

4.5.1. Arkeolojik Buluntular Legio I Parthica, Septimius Severus’la birlikte Parth Savaşları için Anadolu’dan geçerek Mesopotamia’ya gelmiş ve Parth savaşlarına katılmış olabilir. Anadolu’da, özellikle Zeugma’da, Legio I Parthica ile ilgili herhangi bir arkeolojik buluntu ele geçmemiştir. Ele geçen arkeolojik buluntular ise bugünkü Irak’ta Hatra(El Hadr)220 ve Musul221 şehirlerindendir. Bu şehirlerde ele geçen arkeolojik buluntular değerlendirildiğinde Legio I Parthica’nın buluntuların ele geçtiği yerlerde konuşlandırıldığını ileri sürmek zordur. Legio I Parthica ile ilgili bilgi veren antik yazar Cassius Dio, Legio I Parthica’nın Mesopotamia’da konuşlandırıldığını222 yazmakla birlikte Mesopotamia’da herhangi bir yer adı belirtmemiştir. Legio I Parthica’nın, Anadolu’da konuşlandırıldığını belirten en önemli kaynak Notitia Dignitatum’dur. Bu kaynağın Orient kısmı, XXXVI bölümünde, Dux Mesopotamia Komutanlığı’nın emri altındaki askerî birlikler içerisinde 11. sırada Legio I Parthica’nın da adı geçmekte bu lejyonun Constantina’da (Viranşehir) konuşlandırıldığı anlaşılmaktadır. Notitia Dignitatum’un MS 380’lerde ya da daha geç yazıldığı göz önüne alındığında, Legio I Parthica’nın Anadolu’ya oldukça geç bir dönemde geldiği ve konuşlandırıldığı anlaşılmaktadır.

4.5.2. Sonuç Septimius Severus döneminde Mesopotamia bölgesine gelen Legio I Parthica’nın, bölgede bulunduğu için Parth Savaşları’na katılmış olması ihtimali yüksektir. Çoğunlukla

219 Farnum 2005, 15. 220 Hatra’da iki yazıt ele geçmiştir. I. Yazıt: AE 1983, no.0935; F. Vattioni, Le iscrizioni di Hatra (Napoli 1981) 109–110, Nr. 3. (B) - AE 1983; AE 1958, no.0240. (B); D. Oates, Sumer 11, 1955, 40–43, Nr. 81; fig. 2. (B) - AE 1958; A. Maricq, Syria 34, 1957, 289–294. (B) - AE 1958; II. Yazıt: AE 1958, no.0239. 221AE 1926, no.0087. 222 Cassius Dio, Roman History, 55.24.4.

Mesopotamia’da konuşlandırılan Legio I Parthica, Anadolu’da geç dönemlerde, belki de MS IV yy’dan itibaren, konuşlandırılmış olabilir.

4.6. LEGIO I PONTICA Diocletianus (MS 284–305) döneminin öncesinde ve sonrasında Armenia üzerindeki Roma ve Parth mücadeleleri, aynı zamanda doğuda Kafkasya ve Karadeniz üzerinden Goth saldırıları da devam etmiştir.223 Diocletianus Dönemine kadar Pontus bölgesinin savunulması Cappadocia lejyonlarınca (özellikle Satala’da konuşlu bulunan Legio XV Apollinaris tarafından) yapılmıştır.224 Fakat Diocletianus bölgenin savunması için ayrıca Legio I Pontica’yı225 kurmuştur. Lejyon, Pontus bölgesinde kurulduğundan bölge ismi ile anılan bir lejyondur.226 Legio I Pontica’nın bilinen lejyon sembolü yoktur.

4.6.1. Arkeolojik Buluntular (Y–15)’in içeriğinden, Legio I Pontica’nın yazıtın tarihlendirildiği MS 293–305 yıllarında Trapesuz’da konuşlandığı düşünülebilir. Fakat lejyonun ne zaman kurulduğuna dair bir bilgi elde edilememektedir. Sadece Legio Pontica şeklinde yazılması, yani ‘I’ ya da ‘Prima’ şeklinde sayı ifadesinin bulunmaması Legio I Pontica olduğunu doğrulamaktadır. Çünkü Pontica ismiyle anılan başka bir lejyonun varlığı şimdilik bilinmemektedir. (Y–16, 17, 18)’in değerlendirilmesiyle, lejyonun yazıtların tarihlendirildiği MS 288 yılında Pamphylia bölgesinde konuşlandırıldığı kabul edilebilir. Söz konusu yazıtlarda (Y – 16, 17) ‘‘leg(io) pr(ima) Pont(ica) Diocl(etiani) et Maximiani’’ şeklinde bir ifadenin kullanılması anılan tarihlerde Roma imparatorluk tahtında Diocletianus ve Maximianus’ın aynı anda beraber hüküm sürmesi nedeniyle, yazıtlarda her iki imparatorun da onurlandırılmasını gerektirmiştir.

4.6.2. Legio I Pontica’nın Anadolu’daki Görevleri

223 Chr. Des civ. 1949, 88: Les Frontieres Orientales bölümü. 224 Farnum 2005, 23. 225 Parker 1928, 63, 66, 69; Parker, “Iulius Caesar ve Octavianus dönemlerinde “Legio Pontica” isimli bir lejyonun olduğunu ileri sürer. Mitford 1980,1209; Mitford, bu lejyonun Goth saldırılarından sonra kurulduğunu ileri sürer. Farnum 2005, 16; Farnum, Legio I Pontica’nın MS 288 yılında kurulduğunu ileri sürer. 226 Farnum 2005, 16.

Legio I Pontica, Pontus bölgesinin merkezi konumundaki Trapezus’ta sürekli olarak konuşlanmıştır.227 Fakat Cilicia ve Pamphlia228 Bölgeleri’nde bulunan yazıtlardan anlaşıldığına göre, Legio I Pontica’nın zaman zaman bu bölgelere ya tüm bir lejyon olarak ya da bazı birlikler göndererek bu bölgelerdeki haydutlara karşı da bölgeyi koruma görevini yerine getirmiştir. Speidel, Legio I Pontica’ya bağlı bazı birliklerin Cilicia ve Pamphylia bölgesinde bulunduklarını belirtir. Feld; Legio I Isaura, Legio II Isaura, Legio III Isaura ve Legio I Pontica’nın Side ile Coracesium ve Cilicia’dan Pamfilya kadar olan bölgelerde görev yaptığını ifade eder. Legio I Pontica, Notitia Dignitatum’da (Or. XXXVIII,16) ‘Praefectus Legionis Primae Pontiae Trapexunta (lejyon I Pontica komutanlığı, Trabzon)’ şeklinde geçerek MS 395 yılı ve belki de daha sonrasında varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Legio I Pontica ile ilgili verilerin yetersizliği nedeniyle lejyonun Anadolu’daki görevleri ile ilgili detaylı bilgilere sahip olmamamıza rağmen, gerek Karadeniz üzerinden gerekse Kafkasya üzerinden gelen saldırılara karşı bölgeyi savunduğu varsayılabilir.

4.6.3. Sonuç Legio I Pontica’nın ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemekle birlikte yazıtlarda İmparator Diocletianus ve Maximianus’ın geçmesi, bu imparatorlar tarafından kurulmuş olduğu ihtimalini güçlendirmektedir. Yazıtlardan ve lejyonun isminden anlaşıldığı kadarıyla Legio I Pontica, Pontus bölgesinde kurulmuş; kurulduktan sonra Pamphylia bölgesine gelmiş MS 293 yılının biraz öncesinde ya da biraz sonrasında Pamphylia bölgesinde ayrılarak Trapezus’a dönmüş ve burada konuşlanmaya devam etmiştir. Lejyonun MS 280 yılı civarlarında kurulduğu ve N. D.’da MS 395 yılında ismi geçtiği göz önüne alındığında Legio I Pontica, en az yüz yıl varlığını devam ettirmiştir.

4.7. LEGIO II ADIUTRIX Legio II Adiutrix, Gaius Licinius Mucianus tarafından MS 70 yılında İtalya Ravenna’da Roma vatandaşı olmayanlardan kurulmuş bir lejyondur229. Legio II Adiutrix, kurulduktan sonra Legio I Adiutrix’te olduğu gibi sürekli olarak Avrupa’da konuşlanmış; fakat farklı zamanlarda yapılan Parth savaşlarından dolayı Avrupa’dan Mesopotamia

227 A.g.e. 2005, 16. 228 Speidel 1984, 289; Feld 2005, 93. 229 Farnum 2005, 16.

eyaletine gelmiş ve ardından tekrar Avrupa’ya dönmüştür. ‘‘Adiutrix” kelimesi, destekleyici anlamındadır. Lejyon ismine MS 70 yılında Pia Fidelis(sadık ve vefakâr) ünvanı da eklenmiş ve lejyon, Legio II Adiutrix Pia Fidelis olarak anılmıştır.230 Legio I Adiutrix’in bilinen lejyon sembolü Kanatlı At’tır.231

4.7.1. Arkeolojik Buluntular (Y–19), İmparator Caracalla’nın Parth savaşlarını (MS 215–216) yaptığı döneme tarihlendirilmiştir.232 Yazıt, Legio II Adiutrix’in varlığıyla ilgili bilgi vermekte, fakat lejyonun Zeugma’da konuşlanıp konuşlanmadığı konusu öğrenilememektedir.(Lev. 6b) Speidel, Zeugma’da ele geçen buluntular arasında Legio II Adiutrix’in adının geçtiği tuğlalardan iki233 tane bulunduğunu belirtmiş ve bu tuğlaları MS 214 yılına tarihlendirilmiştir.234 Gerek yazıtın tarihlendirilmesi gerekse Speidel’ın belirttiği tuğlaların tarihlendirilmesinin birbirine yakınlığı, yazıtta adı geçen askerin Legio II Adiutrix’te asker olduğu zaman lejyonla birlikte geldiği ve lejyon Zeugma’da235 konuşlandığı esnada ordudan emekli olduğunu düşündürebilir.

4.7.2. Legio II Adiutrix’in Anadolu’daki Görevleri Lejyon sürekli olarak Avrupa’da konuşlanmış olmasına rağmen, Parth savaşları için zaman zaman Mesopotamia eyaletine gelmiştir. Her savaşın bitiminde tekrar Avrupa’ya dönmüş olması Legio II Adiutrix’in Zeugma’da sadece konuşlandırıldığını, Anadolu’nun herhangi bir bölgesinde görev yapmadığını gösterebilir, çünkü bu lejyonla ilgili Anadolu’da başka buluntu söz konusu değildir.

4.7.3. Sonuç Legio II Adiutrix’in ele geçen tuğlalar üzerindeki sembollerinden, lejyonun Zeugma’da konuşlandığı bilinmekte, fakat ne kadar süreyle konuşlandığı bilinmemektedir.

230 Farnum 2005, 16. 231 Farnum 2005, 16. 232 Speidel 2010, 141, 142. 233 Speidel 2010, 139. 234 Speidel 2010, 147. 235 Speidel 2010, 143; Speidel, Legio II Adiutrix’in lejyonla ilgili ele geçen tuğlalardan dolayı Zeugma’da konuşlandığını ifade eder.

4.8. LEGIO II ARMENIACA Legio II Armeniaca’nın ne zaman kurulduğuna dair herhangi bir bilgi mevcut değildir. Diocletianus Dönemi’nde (MS 284–305) Armenia bölgesinde Legio I Armeniaca lejyonuyla birlikte kurulmuş olabileceği ileri sürülebilir. Armenia bölgesinde kurulduğundan bölge ismi ile anılan bir lejyondur. Legio II Armeniaca’nın bilinen bir lejyon sembolü yoktur, fakat ND‘da lejyonu simgeleyen işaret kullanılmıştır (Lev. 15a).

4.8.1. Arkeolojik Buluntular Legio II Armeniaca’nın, yazıtın (Y–20) bulunduğu Satala’da konuşlanmış olduğu söylenebilir. Fakat yazıtın tarihlendirilememesi lejyonun Satala’da ne zaman konuşlandığı konusuna açıklık getirememektedir. Lejyonun yaklaşık kuruluş tarihinin, Notitia Dignitatum’da adının geçtiği göz önüne alındığında, yaklaşık MS 300 ile MS 395 yılları arası olması mümkündür.

4.8.2. Legio II Armeniaca’nın Anadolu’daki Görevleri Antik dönem yazarlarından Ammianus Marcellinus, “Roman Antiquities”236 adlı eserinde Parthlar’la yapılan savaşta Legio II Armeniaca’nın Bezabde (Cizre)’de bulunduğunu ve MS 360 yılı civarına tarihlenen bu savaşta Legio II Armeniaca’nın yenildiğini belirtir. Satala’da bulunan yazıttan Legio II Armeniaca’nın belirli bir dönem burada konuşlandığı anlaşılmaktadır. Başka bir arkeloljik buluntunun olmaması, Legio II Armeniaca’nın sürekli olarak Satala’da konuşlanmış olduğunu, lejyonun Bezabde’de bulunmuş olması ise sadece Parth savaşlarına katılmayı amaçladığını ve savaş sonunda tekrar Satala’ya dönmüş olduğunu düşündürmektedir. Notitia Dignitatum’da (Or. VII,50) VII. ‘‘Insignia viri illustris magistri militum per Orientem (Seçkin askerlerin oluşturduğu doğu birlikleri komutanlığı)’’ bölümünde Sub dispositione viri illustris magistri militum per Orientem (Bölge halkından oluşan, askeri olarak düzenlenmiş doğu askeri komutanlığı)-Item pseudocomitatenses XI (Alay XI)- Secunda Armeniaca. (Armeniaca II) şeklinde geçmektedir.

236 Ammian, XX, 7, 1; Ammian, “...ad cuius tutelam tres Legionies sunt duputatae secunda Flavia Secundaque Armeniaca et parthica itidem secunda…” Legio II Armenica’nın da bulunduğu bazı lejyonların Bezabde (Cizre)’ya yerleştirildiğini yazmıştır.

4.8.3. Sonuç Arkeolojik buluntuların yetersizliğinden dolayı kuruluşu, konuşlandığı yer ve Anadolu’daki görevleri hakkında çok az bilgi bulunan Legio II Armeniaca’nın, adının geçtiği bir yazıttan dolayı Satala’da konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir. Ayrıca Notitia Dignitatum’da yer alması bu lejyonun MS 395 yılından daha önce kurulduğunu ve bu tarihte var olduğunu göstermektedir. Fakat MS 395 yılından sonra bu lejyona ne olduğu konusunda herhangi bir bilgi mevcut değildir.

4.9. LEGIO II ISAURA Bu lejyonla ilgili bilgiler Legio I Isaura Sagittaria’da belirtildiği şekildedir. Sadece Notitia Dignitatum’da Orient (Doğu) bölümü XXIX. paragrafında Comes Per Isauram (Isauralılardan kurulu), Sub dispositione viri spectabilis comitis rei militaris per Isauriam et praesidis (Isauralılardan oluşan, askeri olarak düzenlenmiş Isaura’nın ve bölgenin muhafızları) 1. satırda Legio secunda Isaura (II. Isaura Lejyonu) şeklinde belirtilmiştir.

4.10. LEGIO III AUGUSTA Pansa tarafından MÖ 43 yılında Avrupa’da kurulmuştur. Legio III Augusta, kuruluşundan itibaren genel olarak Afrika’da görev yapmış bir lejyondur.237 İmparator Septimius Severus(MS 192–211) tarafından MS 193238 yılında “Pia Vindex” (sadık, öç alan) ünvanı verilip ismi Legio III Augusta Pia Vindex239 olarak değiştirilmiştir. Legio III Augusta’nın bilinen lejyon sembolü pegasustur.240

4.10.1. Arkeolojik Buluntular Anadolu’da, Zeugma’da ele geçen ve Legio III Augusta’nın Zeugma’da konuşlandırıldığını kanıtlayan arkeolojik buluntu bir yazıttır.241 Bu yazıt Legio III Augusta’nın Zeugma’ya geldiğini ve Zeugma’da konuşlandırıldığını kanıtlamakla birlikte

237 Farnum 2005, 18. 238 Pescennius Niger, MS 193 yılında İmparator Septimius Severus’a karşı başlattığı iktidar mücadelesi için bkz. Kaya 2006. 239 CAH 1971, XII, 7; Pecennius Niger, İmparator Septimius Severus’a karşı Roma tahtını ele geçirmek için isyan etmiştir.; “Pia Vindex” ünvanı, Legio III Augusta’nın imparator Septimius Severus tarafında yer almasından dolayı isyanın bastırılmasından sonra verilmiş olabileceği gibi Parth savaşlarının kazanılmasından sonra da verilmiş olabilir. 240 Farnum 2005, 18. 241 AE 2003, 1791d.: Legio III Augusta.

yazıtın tarihlendirilememesi nedeniyle lejyonun ne zaman Zeugma’ya geldiği konusunda bilgi vermemektedir.242 Fakat genel olarak Afrika’da görev yaptığı bilinen Legio III Augusta, Anadolu’ya Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları (MS 195–199) için savaş hazırlıkları çerçevesinde gelmiş ve Zeugma’da konuşlandırılmış olabilir.

4.10.2. Legio III Augusta’nın Zeugma’daki Görevleri Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için Anadolu’ya gelmiş olduğu ve Zeugma’da konuşlandığı bahsi geçen yazıta dayanılarak kabul edilen Legio III Augusta’nın Anadolu’da ya da konuşlandığı Zeugma ve çevresinde görev yapıp yapmadığı ya da hangi tür görevleri yerine getirdiği bilinmemektedir. Parth Savaşları’nın kazanılmasından sonra da Anadolu’dan yine Afrika eyaletine gönderilmiştir.

4.10.3. Sonuç Avrupa’da kurulmuş ve Afrika’da görev yapmış olan Legio III Augusta, Anadolu’ya Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için gelmiş ve savaşlardan sonra da Anadolu’dan ayrılmıştır.

4.11. LEGIO III GALLICA Iulius Gaius Caesar tarafından MÖ 48 yılında Galya’da Galli’lerden oluşturulmuş bir lejyondur. Kuruluşundan itibaren Roma İmparatorluğu’nun çeşitli eyaletlerinde görev yapmıştır. Legio III Gallica’nın bilinen lejyon sembolü boğadır.243

4.11.1. Arkeolojik Buluntular Anadolu’da Aini’de244 ele geçen ve Legio III Gallica’nın Aini’de ya da yakınlarındaki Samosata’da konuşlandırıldığını kanıtlayan arkeolojik buluntu, bir yazıttır.245 Yazıtın tarihlendirilememesinden dolayı Legio III Gallica’nın Aini’ye ne

242 Speidel 2000, 133–147; Speidel, buluntunun tarihlendirilmesi ilgili olarak bir tarih vermemekle birlikte genel olarak MS III. yüzyıl başlarını işaret eder. 243 Farnum 2005, 17. 244 Aini, Zeugma ile Samosata arasında Fırat kıyısında küçük bir yerleşim yeridir. Aini, ismi antik dönemde değil, günümüzde kullanılan isimdir. 245 AE 1903, no.0255; IGLS 1 65-6; ILS 8903; Stel üzerindeki yazıt “LEG [ ] GAL” şeklindedir. Yazıtın tamamlanmış hali ise “Leg(io) [III] Gal(lica)” biçimindedir.;Gallica ismi taşıyan daha başka lejyonlarda vardır. Bunlar, Legio V Gallica, Legio VIII Gallica, Legio XVI Gallica’dır. Bunlardan Legio V Gallica ve Legio VIII Gallica kısa ömürlü olmuşlar, Legio XVI Gallica, kurulduğundan itibaren Avrupa’da

zaman geldiği tam olarak bilinmemektedir. Avrupa’da konuşlandırıldığı bilinen lejyonun Avrupa’daki bilgilerin kesintiye uğraması sebebiyle, Avrupa’dan ayrılarak MS 70’li yılların başında Samosata ya da Zeugma’da konuşlandırıldığı ileri sürülmüştür.246 Fakat her iki uzman da yazıt Aini’de bulunduğu halde Legio III Gallica’nın Aini’de konuşlandırıldığını düşünmemektedir. O halde Legio III Gallica, Aini’de konuşlan- madığına göre yazıt niçin Aini’de bulunmuştur? Keppie, Gallica’nın Aini ve civarında Fırat’a kanallar açarak sulama ile tarımsal faaliyetlerin artmasına katkıda bulunmak amacıyla bu işle görevlendirdiğini yazar.247 Belki de yukarıda adı geçen yazıt da bu esnada yazılmış olabilir. Legio III Gallica’nın Anadolu’da başka görevi olup olmadığı ya da hangi görevleri yerine getirdiği bilinmemektedir.248 Farnum, Legio III Gallica’nın MS 106 yılına kadar Samosata’da konuşlandıktan sonra Syria’da Raphanae’ya gittiğini ve orada konuşlan- dırıldığını yazar.249 Legio III Gallica, daha sonra Syria eyaletinde konuşlandırılmış ve bir daha Anadolu’ya gelmemiştir.

4.11.2. Sonuç MS 70 yıllarda Anadolu’ya gelen Legio III Gallica, Anadolu’da MS 106 yılına kadar Samosata’da konuşlanmış olabilir.

4.12. LEGIO III ISAURA Bu lejyonla ilgili bilgiler Legio I Isaura Sagittaria’da belirtildiği şekildedir. Sadece Notitia Dignitatum’da Orient (Doğu) bölümü XXIX. paragrafında Comes Per Isauram (Isauralılardan kurulu) Sub dispositione viri spectabilis comitis rei militaris per Isauriam et praesidis (Isauralılardan oluşan, askeri olarak düzenlenmiş Isaura’nın ve bölgenin muhafızları) 2. satırda Legio tertia Isaura (III. Isaura Lejyonu) olarak geçmektedir.

konuşlanmış ve Anadolu’ya hiç gelmemiştir. Bu sebepten dolayı, AE 1903, no.255 nolu yazıtta adı geçen lejyon Legio III Gallica olmalıdır. 246 Keppie 2000, 194; Franum, 2005, 17: Keppie Legio III Gallica’nın Samosata ya da Zeugma’da konuşlnadırıldığını ifade eder.; Farnum, Legio III Gallica’nın Samosata’ya konuşlandırıldığını belirtir. 247 Keppie 2000, 194. 248 Legio III Gallica’nın MS 66 yılında Armenia’da yapılan savaşlarla ilgili olarak Bkz Legio IV Schthica. 249 Farnum 2005, 17.

4.13. LEGIO IV FLAVIA İmparator Vespasianus tarafından MS 70 yılında Legio IV Macedonica’dan kalan askerlerle ve yeni askerlerin alınmasıyla Avrupa’da kurulmuş bir lejyondur. Legio IV Flavia, kuruluşundan itibaren genel olarak Avrupa ve Balkanlarda görev yapmıştır. İmparator Vespasianus’tan sonra Felix(uğurlu, şanslı) ünvanı verilip ismi Legio IV Flavia Felix olarak değiştirilmiştir. Legio IV Flavia’nın bilinen lejyon sembolü aslandır.250

4.13.1. Arkeolojik Buluntular Anadolu’da Zeugma’da ele geçen ve Legio IV Flavia’nın Zeugma’da konuşlan- dırıldığını kanıtlayan arkeolojik buluntu, bir yazıttır.251 Bu yazıttan Legio IV Flavia’nın Zeugma’ya geldiği ve Zeugma’da konuşlandığı anlaşılmaktadır. Fakat yazıtın tarihlendirilememesi sebebiyle lejyonun Zeugma’ya ne zaman geldiği belirlenememektedir. Fakat kuruluşundan itibaren Avrupa ve Balkanlarda’da görev yapmış olan Legio IV Flavia’nın, Anadolu’da Septimius Severus Dönemi’nde Gaius Pescennius Niger’ın taht mücadesi için yapılan Issus Savaşı’na (MS 194) katıldığı bilinmektedir.252 Issus Savaşı’nın sonrasında devam eden Roma-Parth Savaşları’na Legio IV Flavia’nın katılıp katılmadığı tam olarak bilinmemektedir. Fakat Septimius Severus’un MS 194 yılı ve sonrasında ciddi bir askeri gücü Syria’da topladığı bilindiğinden Legio IV Flavia’yı Issus Savaşı’ndan sonra tekrar Avrupa’ya göndermiş olması253 olası görünmemektedir. Çünkü kısa bir süre sonra Parth savaşları yeniden başlamıştır.

4.13.2. Legio IV Flavia’nın Zeugma’daki Görevleri Zeugma’da konuşlandığı, bahsi geçen yazıta dayanılarak kabul edilen Legio IV Flavia’nın Anadolu’da ya da konuşlandığı Zeugma ve çevresinde görev yapıp yapmadığı veya hangi tür görevleri yerine getirdiği bilinmemektedir. Lejyon, Parth Savaşları’nın sona ermesinden sonra Anadolu’dan tekrar Avrupa’ya gönderilmiş olmalıdır.

4.13.3. Sonuç

250 Farnum 2005, 19. 251 AE 2003, no.1791g: Legio IV Flavia. 252 Farnum 2005, 19. 253 Septimius Severus’un Parth savaşları için İmparatorluğun farklı eyaletlerinden lejyonları (Legio III Augusta, Legio I Parthica, Legio II Parthica, Legio III Parthica.ve bölgede konuşlu bulunan Legio IV Sycthica, Legio XVI Flavia firma vd.) Syria eyaletine göndererek ciddi miktarda bir gücü Syria eyaletinde özellikle de Zeugma’da topladığı anlaşılmaktadır.

Avrupa’da kurulmuş, Avrupa ve Balkanlarda görev yapmış olan Legio IV Flavia, Anadolu’ya Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için gelmiş ve savaşlardan sonra da Anadolu’dan ayrılmıştır.

4.14. LEGIO IV SCYTHICA Legio IV Scythica’nın ne zaman kurulduğuna dair kesin bilgiler olmamakla birlikte Augustus Döneminden önce kurulmuş olduğu düşünülebilir. Roma’nın Sycthicalılara karşı kazandığı zaferden sonra bu isim verilmiştir.254 Legio IV Scythica lejyonunun başka bir ismi ya da kazandığı başka bir unvanı bulunmamakta ve sadece Legio IV Scythica adıyla anılmaktadır. Diğer lejyonlarla karşılaştırıldığında Legio IV Scythica’nın kazanılmış herhangi bir ünvanının olmaması oldukça ilginçtir. Legio IV Scythica’nın Lejyon sembolü ‘‘Oğlak’’tır.255

4.14.1. Legio IV Scythica’nın Anadolu’ya Gelişi Legio IV Scythica’nın Anadolu’ya Roma’nın hangi eyaletinden ve hangi dönemde geldiği Roma askeri sistemi üzerinde çalışan uzmanlarca tartışmalı bir konudur.256 Bu tartışmalar Germania ve Moesia olmak üzere iki eyalet üzerinde yoğunlaşmaktadır. Parker, IV Scytica’nın MS 55 ile 62 yılları arasında Germania’dan değil, Moesia’dan Syria’ya gönderildiğini belirtmiş, en geç MS 62 yılında Syria’ya geldiğini ifade etmiştir. Legio IV Scythica’nın Germania’dan gelmediğini vurgulamak için de Germania’da Legio IV Scythica’nın varlığını belgeleyecek herhangi bir buluntunun olmadığını belirtmiştir. Benzer görüşteki Mitford da MS 55 yılında Legio IV Scythica’nın kendisini destekleyen diğer ala ve cohors’larla birlikte Moesia’dan doğuya gönderildiğini belirtir.257 Tacitus,

254 Webster 1995, 104; Ritterling 1925, 1556; Parker 1928, 266; Parker, Bu lejyonun kuruluşunun bilinmediğini, MÖ 29-27 yıllarında Licinius Crassus’un komutasında Bastarnae ve Scythians’lara karşı savaştığını ifade eder. Keppie 1984, 206; Keppie, bu lejyonun MÖ 30’dan önce kurulduğunu ileri sürer fakat tam olarak ne zaman kurulduğu hakkında Antoninus dönemindeki Legio IV Sorana ile bağlantılandırır ve Sycthica adının MÖ 29-27 yılları arasında Dobrudja’da M. Licinius Crassus komutası altında Scythica’lılara karşı elde ettiği zaferden dolayı verildiğini ileri sürer. Keppie 2000, 75; Keppie, Legio IV Scythica’nın ne zaman kurulduğu bilinmemekle beraber ilk bilgilerin Marcus Antoninus döneminde geldiğini ve bu lejyonun Marcus Antoninus’un komutası altında olabileceğini ifade eder. 255 Keppie 1984, 206; Farnum 2005, 18. 256 Keppie 2000, 75; Parker 1928, 135; Ritterling 1925, 1559; Mitford 1980, 1176. 257 Parker 1928, 135; Parker, Syria’da nerede konuşlandığını belirtmez. Bennett 2006, 84; Bennett, MS 57 yılında Corbula Legio IV Scythica’yı Germania’dan getirttiğini yazmakla birlikte yine de bu konunun tartışmalı olduğunu belirtir.

Annales’te (Tac. Ann. XIII, 38258, XIII.35259 ve XV,6260) lejyonlardan bahsederken doğrudan lejyon ismi ve çoğu zaman da lejyon numarası belirtmediğinden bu durum çeşitli karışıklıklara neden olmaktadır. Her ne kadar Legio IV Scythica’nın nereden geldiği tartışmalı olsa da Parker’in belirttiği gibi Legio IV Scythica ile ilgili bugüne kadar Germania’da herhangi bir buluntunun ele geçmemiş olması, coğrafik olarak Germania ile Moesia eyaletlerinin birbirlerine uzak olmasıdır. Tarihsel olaylar açısından bakıldığında Corbulo’nun Anadolu seferi döneminde imparatorluğun kuzey sınırlarının herhangi bir tehlike ya da tehdit altında bulunmaması, Legio IV Scythica’nın Moesia’dan gelmiş olması ihtimalini güçlendirmektedir. Mosia’da bulunan bir lejyonun Anadolu’ya gönderilmesinin, Germania’dan gönderilmesinden çok daha kolay, daha az zamana ihtiyaç duyan ve akla daha uygun bir birlik intikali olacağından, Legio IV Scythica’nın Anadolu’ya Moesia eyaletinden geldiğini kabul etmenin daha uygun olacağı tarafımca da düşünülmektedir.

4.14.2. Arkeolojik Buluntular 4.14.2.1. Dura-Europos Buluntuları Mithra Dini, Romalı askerlerce önemli bir yere sahipti. Dura-Europos’ta yapılan Mithraeum’un yapımının ikinci safhasında, MS 170–71 yıllarında, Legio IV Scythica lejyonuna bağlı bir birliğin (Vexillatio) Antonius Valentius (Princeps) komutasında bu binanın yapımında yer aldıkları anlaşılmaktadır.261 Yine MS 216 yılında Legio IV Scythica ve diğer lejyonlara bağlı askerler (Vexillatio) tarafından Amphytiyatro inşa edilmiştir.262 MS 3. yüzyılın ilk çeyreğinde Dura-Europos’ta yapılan Mithraeum ve Amphytiyatro’nun Legio IV Scythica, Legio XVI Flavia Firma ve III Cyrenaica’ya bağlı birlikler(Vexillatio’lar) tarafından inşa edildiği yazıtlarla belirlenmiştir.263 MS 254 yılına

Keppie 2000, 186; Keppie, Legio IV Scythica Anadolu’ya Corbula’nın lejyonlarından birisi olarak Moesia’da değil Germania’dan gelmiş olabileceğini ifade eder.; Mitford 1980, 1176; Ritterling 1925, 1559; Ritterling , bu lejyonun Anadolu’ya Moesia’dan geldiğini, Germania’dan gelmediğini ileri sürer. 258 Tacitus, Ann. XIII, 38; “… dieque pacto prior Corbulo socias cohortis et auxilia regum pro cornibus, medio sextam legionem constituit, cui accita per noctem aliis ex castris tria milia tertianorum permiscuerat, una cum aquila, quasi eadem legio spectaretur….” 259 Tacitus, Ann.XIII.35; “…et habiti per Galatiam Cappadociamque dilectus, adiectaque ex Germania legio cum equitibus alariis et peditatu cohortium…” 260Tacitus, Ann. XV.6; “… iamque aderat, copiis ita divisis ut quarta et duodecima legiones addita quinta, quae recens e Moesis excita erat, simul Pontica et Galatarum Cappadocumque auxilia Paeto oboedirent, tertia et sexta et decima legiones priorque Syriae miles apud Corbulonem manerent….” 261 Pollard 2000, 145; Pollard, Dura 7/8, 85 no. 847. 262 Pollard 2000, 52; Pollard, Dura 66,77, 80 no. 630 263 Pollard 2000, 243; Pollard, CIL III 13615, 14165;IGLS I, 55; Speidel 1984, 263.

tarihlenen bir papürüste Legio IV Scythica’ya bağlı bir askerin karısından boşanması dile getiriliyor. Adı geçen askerin Dura’ya muhtemelen bir görev için gönderilmiş olması gerekmektedir.264 Yine bir papirüs üzerinde Grekçe boşanma belgesinde Legio IV Scythica’ya bağlı Julius Antiochus isimli bir askerden söz edilmektedir.265 Dura- Europos’ta yapılan kazılarda Legio IV Scythica’yı belirten grafiti bulunmuştur.266 Amphitiyatro’da Latince bulunan yazıtta Legio IV Scythica ya bağlı bir birliğin(Vexillatio) tribunusu olan Aurelius Mam’un[maeus?] Dura’da olduğu belirtilmektedir.267 Legio IV Scythica’ya bağlı bir birliğin (Vexillatio) Dura-Europos’da bulunduğu yazıttan anlaşılmakta ve yazıt üzerinde M. Antonius Valentius (Centurio268) adı geçmektedir, fakat yazıt üzerinde tarih zikredilmememiştir.269 Latince yazıtta Legio IV Scythica’ya bağlı Librarius (yazıcı askerlerin komutanı veya kıdemli yazıcı) Iulius Domnius ve Adiutores (yardımcı) Aurelius Antiochus, Donnius Pasias, Septimus Sigillianus ve Aurelius Magnus’un isimleri bulunmaktadır, fakat bu yazıt tarihlendirilememiştir.270 Bir evdeki grafitoda Basilianus ve Rufunianus isimleri Latince ve Grekçe olarak yazılmış ve aynı duvar üzerinde Legio IV Scythica’nın da ismi geçmektedir. Bu nedenle belirtilen askerlerin Legio IV Scythica’ya bağlı oldukları ileri sürülebilir.271 Grekçe adak yazıtında Aurelius Theoteknos isimli kişinin Legio IV Scythica‘ya bağlı bir asker olduğu söylenebilir.272 Dura’da, Palmyrene tanrılarının tapınağına sunduğu altar’da Grek asıllı bir askerin Legio IV Scythica’ya bağlı olduğu ileri sürülebilir.273 Bir Centuria’nun komutanı olan C. Iulius Rufinius’un yazıtında Legio IV Scythica’nın adı geçmektedir.274

4.14.2.2. Zeugma Buluntuları Zeugma buluntularının en önemlilerinden birisi şüphesiz Legio IV Scythica’nın Zeugma’da uzun yıllar konuşlandığını kanıtlayan tuğlalar üzerindeki Legio IV Scythica damgaları ya da armalarıdır. Adı geçen tuğlaların tarihlendirilmesi MS 1-3. yüzyıl

264 Pollard 2000, 56; Pollard, Dura Final Report 5.1,166-69, no. 32. 265 Pollard 2000, 128; Pollard, Dura Final Report 5.1, 166-69, no. 32. 266 Pollard 2000, 55; Pollard, Dura 6,178 no, 697; 6, 176-78 no. 69596. 267 Pollard 2000, 127; Pollard, Dura 6.78, no.630. 268Bkz.Terminoloji bölümü. 269 Pollard 2000, 127; Pollard, Dura 7/8, 85 no. 847. 270 Pollard 2000, 127; Pollard, Dura 5, 224-26, no. 560. 271 Pollard 2000; 128; Pollard, Dura 6, 176-77, no. 695, 97. 272 Pollard 2000, 128; Pollard, Dura 9, pt. 3, 118 no. 976. 273 Pollard 2000, 146; Pollard, Dura 3,43 no. 145. 274 Pollard 2000, 155; Pollard, Dura 1, 49 no. 4.

aralığına yapılmaktadır.275 Tarih diliminin oldukça uzun bir zaman aralığı içermesi her ne kadar tarihlendirme ile ilgili problemlere neden olsa da bu durum aynı zamanda Legio IV Scythica’nın Zeugma’da uzun bir zaman konuşlandığı anlamına gelmektedir. Zeugma kurtarma kazılarını gerçekleştiren Speidel276, Zeugma’da askeri birliklerin varlıklarını kanıtlayan, üzerlerinde birliklerinin isim ve numaralarının bulunduğu önemli miktarda tuğlalar277 (198 adet) ve yazıtlar bulmuştur. (Lev. 15b,c ve 16a). Zeugma yakınlarında bulunan köprü üzerinde de Legio IV Scythica’nın ismine rastlanmaktadır. (Lev. 16b) Köprünün yapım tarihi bilinmemekle birlikte Legio IV Scythica’nın MS 1–3 yüzyıl ortalarına kadar Zeugma’da konuşlandığı göz önüne alındığında aynı zamanda köprüde Legio IV Scythica’nın damgasına da rastlanması, köprünün MS 1–3 yüzyıllar arasında söz konusu lejyon tarafından yapılmış olduğunu göstermektedir. Arulis, Zeugma yakınlarında bir taş ocağıdır. Lejyon isminin ve numarasının geçtiği stellerden (Y–21, 22, 23) dolayı Legio IV Scythica tarafından işletildiği düşünülen bu taş ocağındaki stellerin MS 55 yılına tarihlendirilmesiyle, Legio IV Scythica’nın bu bölgede konuşlandırıldığı iddia edilebilir.278 Samosata’da bulunan mezar yazıtının (Y–24) MS 55 yılına tarihlendirilmesi279 ve yazıtında askerin emekli olduğuna dair bir ifadenin bulunmaması nedeniyle askerin görevdeyken vefat ettiği ileri sürülebilir. Zeugma ve Arulis buluntularının da aynı tarihe denk gelmesi, Legio IV Scythica’nın bu bölgede bulunduğunu kanıtlamaktadır.

4.14.3. Legio IV Scythica buluntularıyla İlgili Genel Değerlendirme Legio IV Scythica’nın varlığını kanıtlayan buluntular lejyonun bölgede kaldığı süre ile kıyaslandığında az miktardadır. Bu durumla iligili olarak Kennedy; bu lejyonun MS 60- 268 yılları arasında Syria’da olduğunu ve bu lejyona ait tribuni laticlavi’nin %21 ve tribuni angusticlavi’nin % 4’ü hakkında bilgi sahibi olduğumuzu belirttikten sonra lejyonun bölük komutanları ve diğer rütbeli personele ait bilgilerin diğer lejyonlarla karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. Bu lejyonun yüzyıllarca hizmet ettiğini, yaklaşık 250 yıl içerisinde yaklaşık 1500 civarında bölük komutanının olmasını gerektirmektedir.

275 Speidel 2010, 133–147. 276 Speidel 2004, 217. 277 Speidel 2010, 139. 278 Speidel 1994, 275. 279 IGLSyr 1 57; CIL III, 6048.

(ortalama hizmet süresinin 10 yıl olduğu göz önüne alınmıştır.) Ayrıca bu uzun zaman dilimi içerisinde (lejyondaki asker sayısı en az 5000 ve ortalama askerin hizmet süresi 20– 25 yıl olduğu göz önüne alınarak, 200–300 yıllık zaman içerisinde 40–60.000 askerin olması gerektiği) kalan buluntuların oldukça az olduğunu ileri sürmüştür.280

4.14.4. Legio IV Scythica ile İlgili Buluntuların Azlığı Kennedy’nin üzerinde durduğu buluntu azlığının sebeplerinden birisi de Legio IV Scythica’nın konuşlandığı bölgenin (Zeugma ve Kuzey Syria) Anadolu-Syria arasında bir geçiş bölgesi olması nedeniyle bölgenin ve şehirlerin sürekli olarak saldırılara ve istilalara uğramasıdır. Özellikle I. Şapur’un MS 256 yılında Zeugma’yı ele geçirmesi ile büyük tahribatlar ve yıkımlar meydana gelmiştir.281

4.14.5. Legio IV Scythica’nın Anadolu’daki Görevleri Anadolu’nun doğusunda kurulmuş olan (Bu bölge oldukça uzun bir süre Roma’yı meşgul etmiştir.) Armenia Krallığı’nın, Roma ve Persler arasında kendilerine bağlı bir krallık olarak kalması ya da krallığın doğrudan kendi topraklarına katılması için yapılan mücadeleler, iki imparatorluk arasında yüzyıllar boyunca süren savaşlara neden olmuştur. Legio IV Scythica’nın Anadolu’ya gönderilmesinin temel nedeni de bu savaşlara katılması ve Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırlarının, daha sonra da konuşlandığı bölge olarak, Mesopotamia ve Anadolu arasında geçiş güzergâhlarını güvence altına almasıdır. Yukarıda özetlenen görevlerin yerine getirilmesi amacıyla Legio IV Scythica, MS 55 yılında kendisini destekleyen diğer ala ve cohors’larla282 birlikte Moesia’dan Roma’nın Doğu sınırına(yani Anadolu’nun doğusuna) gönderilmiştir. Bu birlikler Erzurum yakınlarına ya da coğrafik konumu itibaryla daha uygun olan Satala’ya yerleştirilmiştir.283 Fakat bazı uzmanlar, Tacitus’dan dolayı Syria’da dört Roma lejyonunun olduğunu ortaya atarlar. Dolayısıyla Legio IV Scythica’nın doğrudan Kuzey

280 Kennedy 1996, 14. 281 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 282 Bkz. Terminoloji bölümü. 283 Mitford 1980, 1176; Bennett 2006, 84; Bennett, Legio IV Scythica’nın Anadolu’ya MS 57 yılında geldiğini yazar. Parker 1928, 135, 136; Parker, Legio IV Scythica’nın MS 55-62 yılları arasında gelmiş olabileceğini yazar, fakat aynı kitabında ‘‘MS 60 yılında Corbula Legio IV Scythica’yı Armenia kralı Tigranes’e yardım etmek üzere Cappadocia’ya gönderir.’’ şeklinde bir ibaresi de vardır. MS 55–62 yıllarını kullanması, MS 55 yılında bu lejyonun Anadolu’ya geldi düşüncesini ifade etmiştir.; Speidel 1974, 275; Speidel, Legio IV Scythica’nın MS 66 yılından sonra Zeugma’ya geldiğini ve Principat döneminin sonuna kadar burada kaldığını ifade eder.

Syria eyaletine gönderildiğini ve oradan ihtiyaç duyuldukça kuzeye, yani Anadolu’nun doğusuna sevk edildiğini ileri sürerler.284 Corbulo tarafından Armenia seferi için doğuya gönderilen Legio IV Scythica’nın, Anadolu’ya gelişi bir amacı gerçekleştirmek içindir. Dolayısıyla bu lejyonun kuzey Syria’ya gitmesi ve ihtiyaç oldukça kuzeye ve Armenia Krallığı topraklarına gidip gelmesi çok uygun görülmemektedir. Bunun yerine Legio IV Scythica, Anadolu’ya geldiği andan itibaren Cappadocia’da konuşlandırılmış olabilir; çünkü Kuzey Syria ile kıyaslandığında, Cappadocia’nın Armenia Krallığı ile sınırının olması, ihtiyaç duyulması halinde Legio IV Scythica’nın çok kısa bir sürede savaşa ya da olaylara müdahil olabilecek yakınlıkta olmasını sağlamaktadır. Roma açısından, Armenia Krallığı problemi çözüme kavuşturulamamamıştır. Corbulo, Syria’ya MS 60 yılında gitmiş ve burada Syria valisi olmuştur. Dolayısıyla Armenia seferi için çağırdığı bir lejyonu, savaş sonuçlanmadan Syria’ya göndermesi uygun düşmemektedir.285 Ayrıca Corbulo açısından düşünüldüğünde, emri altındaki bir lejyonun ya da lejyonların yakınında olması, ona düşündüklerini yapabilmesi imkânını da sağlayacaktır. Yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı Legio IV Scythica’nın Cappadocia’da konuşlan-dırılmış olması olasılığı yüksektir. Bennett, Legio IV Scythica’nın Corbulo’nun Armenia seferine katılmadığını söyler, gerekçe olarak da Tac. Ann. XIII.40286‘ı göstererek Corbulo’nun kendisi Armenia’da iken arkasını güvenceye almak düşüncesinde olduğunu ifade eder. Yine Bennett, Corbulo’nun MS 58 yılında Armenia içlerinde ilerken Araxes vadisine geldiklerinde lejyonların arasında Legio IV Scythica’nın olmadığını yine Tac. Ann. XIII.40’e dayandırarak ileri sürer.287 MS 60 yılında Corbulo, Armenia’nın zapt edilmesini tamamlar. IV. Tigranes’in yeğeni Tigranes’i Armenia Krallığı tahta geçirir.288 Armenia problemini Roma lehine

284 Tacitus, Ann, IV.5; “...cetera Africae per duas legiones parique numero Aegyptus, dehinc initio ab Syriae usque ad flumen Euphraten, quantum ingenti terrarum sinu ambitur, quattuor legionibus coercita, accolis Hibero Albanoque et aliis regibus qui magnitudine nostra proteguntur adversum externa imperia..”;Tacitus, Syria’da dört lejyonun olduğunu belirtir.; Parker 1928, 135, 136. 285 MS 60 Corbulo Armenia’nın zapt edilmesini tamamlar. IV. Tigranes’in yeğeni Tigranes tahta geçirilir. Corbulo Syria valisi olur. 286 Tacitus, Annales, XIII.40;”…latere dextro tertia legio, sinistro sexta incedebat, mediis decimanorum delectis…”; Tacitus lejyonlar arasında Legio IV Scythica’yı saymaz. 287 Bennett 2006, 84. 288 MS 60 Corbulo Armenia’nın zapt edilmesini tamamlar. IV. Tigranes’in yeğeni Tigranes tahta geçirilir. Corbulo Syria valisi olur. ; Bennett 2006, 85.; Bennett, bu tarihin MS 61 yılı olduğunu ileri sürer.; Parker 1928, 136; Parker, bu tarihin 60 yılı olduğunu ileri sürer.

çözen Corbulo emrindeki lejyonlarla (Legio IV Scythica dâhil) birlikte Syria’ya döner. Tigranes’in MS 61 yılında Adiabene’yi istila etmesi üzerine, Armenia Krallığı tahtına oturmak isteyen Tiridates, Parth Kralı Vologaeses’ten yardım ister. Herhangi bir Parth saldırısına karşı Tigranes’e yardım amacıyla Corbulo tarafından o tarihte Syria’da bulunan Legio IV Scythica ve Legio XII Fulminata289 Armenia’ya gönderilir. Bu lejyonlar MS 61–62 kışını Armenia Krallığı topraklarında geçirir.290 MS 62 yılında Paetus, Armenia Krallığını Roma topraklarına katmak yani bir Roma eyaleti haline getirmek amacıyla görevlendirilerek Cappadocia’ya gönderilir. Fakat Parth Kralı Vologases’e karşı savaşmak zorunda kalarak zor bir duruma düştüğünde Corbulo, Paetus’a bağlı askeri birliklerin bakiyelerini toplayarak (bu birliklerin içinde Legio IV Scythica ve Legio XII Fulminata bulunmaktadır.) Syria’ya gönderir.291 Fakat bu lejyonların Syria’da nereye gittikleri ve nerede konuşlandıkları konusu tartışmalıdır.292 Yahudi isyanı nedeniyle MS 66 yılında Legio IV Scythica’nın bağlı birliklerinden bir kısmı diğer lejyonlarla birlikte Kudüs’e gönderilir. Fakat Legio IV Scythica’nın büyük bölümü yine Syria’da kalmaya devam eder.293 İsyanın büyümesi üzerine daha sonraki dönemde Legio IV Sycthica da Kudüs’e gönderilmiş olmalıdır.294 Roma iç savaşı sırasında (MS 68–69) Legio IV Scythica, Flaviuslar (Vespasianus’un Roma imparatoru olması için) tarafında yer almıştır.295 MS 70 yılının Eylül ayında isyanın bastırılması ve Kudüs’un Romalılarca ele geçirilmesi sonucunda askeri birlikler geri gönderilir. Legio IV Scythica’nın Syria’ya geri dönüşünde Zeugma’ya mı yoksa Cyrrhus’a mı geldiği konusu tartışmalıdır.296 Legio IV

289Tac. Ann. XV.3; “…legiones duas cum Verulano Severo et Vettio Bolano subsidium Tigrani mittit occulto praecepto compositius cuncta quam festinantius agerent…” lejyon numarası ve ismi vermeden iki lejyon’un Verulano Severo ve Vettio Bolano komutasında gönderildiğinden bahseder. ; Tac. Ann. XV.6’;”..iamque aderat, copiis ita divisis ut quarta et duodecima legiones addita quinta, quae recens e Moesis excita erat…” dördüncü ve on ikinci lejyonlar olarak bahseder.; 290 Bennett 2006, 85. 291 Bennett 2006, 86; Parker 1928, 137; Keppie 2000, 187. 292 Parker 1928, 137; Keppie 2000, 187; Parker ve Keppie, “Syria’da nerede konuşlandığını” belirtmez. Pollard 2000, 260; Pollard, “MS 66 yılında Zeugma’da bulunan Legio X Fretensis, Zeugma’dan ayrılarak yerine Legio IV Scythica lejyonu gelmistir. Bunu Wagner, Josephus’un (BJ 7.1.3)’e dayandırarak ileri sürer. 293 Parker 1928, 138; Keppie 2000, 192; Keppie, MS 70 yılındaki Yahudi isyanında Titus’un kuvvetlerine Legio IV Scythica’dan da birlikler (Vexillatio) gönderilmiştir. (Josephus BJ V.1,6’da 3000 kişilik bir kuvvetin gönderildiğini yazar.) Fakat Keppie burada, Speidel’ın düşüncesini de: “Bir lejyonunun (Legio IV Scythica) bu kadar kalabalık bir birliğin tek başına olabileceğine inanmadığını.” ifade eder. 294 Parker 1928, 149. 295 Keppie 1984, 229. 296 Keppie 2000, 192, 224; Keppie, Legio IV Scythica’nın Zeugma’geldiğini ve savaş sırasında büyük ölçü- de zayiat verdiğini ve Zeugma’da yeniden asker sayısının artırılarak lejyon seviyesine yükseltildiğini

Scythica, diğer Syria lejyonlarının (Legio III Gallica, Legio VI Ferrata ve Legio XVI Flavia firma ve 20 cohors) katılımıyla MS 75 yılı Nisan-Temmuz ayları arasında Antiocheia (Hatay) yakınlarında bir inşaat işinde ya da bir su kanalı inşasında çalışmıştır.297 MS 106 yılında Legio IV Scythica, Cyrrhus’ta konuşlanmaya devam eder.298 MS 114 yılının başlarında Tarianus, Mesopotamia’dan ayrıldıktan sonra kuzeye giderken ona Legio IV Scythica ve Legio VI Ferrata eşlik etmiştir. Melitene (Malatya) üzerinden Satala’ya giderler. Legio IV Scythica’nın Ancyra’ya kadar gidip gitmediği ya da nereye kadar eşlik ettiği bilinmemekle birlikte Traianus, MS 114 yılının sonunda Ancyra’ya gelir ve kışı burada geçirir. 299 MS 116 yılında Traianus, doğu seferinden dönüşte Armenia’da Artaxata şehrinde birtakım inşaat faaliyetlerinde bulunmuştur. Fakat bu faaliyetlerin ne olduğu konusu tartışmalıdır. MS 116 yılında Traianus, Armenia’dan ayrılırken Artaxata’da garnizon (Dio 68. 21) kurarak ayrılmıştı. Bu tarihte Artaxata’da (Pokr Ved) Legio IV Scythica, bir yazıt bıraktı.300 Bu yazıt, yeni Armenia eyaletinin organizasyonundan dolayı da dikilmiş olabilir.301 Legio IV Scythica’nın Armenia’nın Artaxata şehrinde inşaat faaliyetleri yürütecek bir süre kaldığı, fakat ne kadar kaldığı bilinmemektedir.302 Legio IV Scythica, MS 117 yılında Armenia’dan tekrar Zeugma’ya dönmüştür.303 Keppie, MS 71 yılından MS 135 yılına kadar Legio IV Scythica’nın Zeugma’da oldugunu ifade eder.304

belirtir.; Parker 1928, 149; Parker, “MS 72 yılında Kudüs’ten Cyrrhus’a tekrar gönderildiğini ve Aynı tarihte Legio X Fretensis Cyrrhus’te bulunduğunu ve Legio IV Scythica Cyrrhus’a geldikten sonra Legio X Fretensis’in , Cyrrhus’tan ayrıldığını ifade eder. 297 Keppie 2000, 193; Pollard 2000, 23; Pollard, bu çalışmanın bir kanal yapımı olduğunu ileri sürer.; Wheeler 1996, 256; Isaac 1990, 36; Isaac, bu yazıtın nerede yayınladığını belirtmeden. [pe]r milites legionum (quattuor), [III Gal]l(icae), IV Scyt(hicae), VI Ferr(atae), XVI Fl(aviae), [ite]m cohortium (viginti), [item?] Antiochensium…. lejyonların bir inşaat işinde çalıştıklarını ileri sürer. 298 Parker 1928, 159. 299 Mitford 1980, 1196. 300 AE 1968, no.0510; Imp(erator) Caesar div[i] Nervae f[il(ius) N]erva Traianus / optimus A[u]g(ustus) G[e]rm(anicus) aci[c(us) Par]thicus pont(ifex) max(imus) / trib(unicia) pot(estate) X[X im]p(erator) XIII co(n)s(ul) VI [p(ater) p(atriae) pe]r leg(ionem) IIII Scyt(hicam) fecit. 301 Mitford 1980, 1199; Keppie 2000, 195; Keppie, bu lejyonun MS 116 yılında Armenia’da Artaxata şehrinde bulunduğu ve burada ne olduğu bilinmeyen çeşitli inşaat faaliyetlerinde bulunmuş olduklarını belirtir. 302 Mitford 1980, 1200. 303 Keppie 2000, 221. 304 Keppie 2000, 224.

MS 180–182 yılları arasında Severus, Legio IV Scythica’nın komutanıydı ve Legio IV Scythica anılan tarihte Zeugma’da olabilir.305 Eadie, MS 195 yılında Legio IV Scythica’nın Zeugma’da konuşlandığını belirtmiştir.306 Wheeler, MS 215 yılında Legio IV Scythica’ya bağlı bazı birliklerin Zeugma’dan ayrılarak Syria Apameası’nda kışladıklarını ifade eder.307 Fakat bu birliklerin neden gittikleri ve ne kadar süre kaldıkları bilinmemektedir. Eadie, MS 217 yılında İmparator Macrinus’un Pers savaşından dönüşünde Antiocheia’ya giderken Zeugma’dan geçtiği ve Legio IV Scythica’nın bu tarihte Zeugma’da olduğunu (Herodian 5,1’e dayanarak) ileri sürer.308 Speidel, Severus Alexander’ın MS 231 yılında başladığı Pers savaşlarına, Legio IV Scythica’nın doğrudan katılmadığını, fakat bu savaş için güçlü bir birliğin(Vexillatio) Dura–Europos’a gönderilmiş olduğunu belirtir.309 Pollard, MS 254 yılına tarihlenen bir papirüsteki bilgilere göre Legio IV Scythica’ya bağlı olduğu anlaşılan bir askere istinaden Legio IV Scythica’nın adı geçen tarihte Syria’da olduğunu ileri sürer.310 MS 254 yılına tarihlenen ve Dura-Europos’da bulunan bir papirüste Legio IV Scythica’ya bağlı bir askerin karısından boşanmasını anlatmaktadır.311 Legio IV Scythica, MS 256 yılında Pers kralı I. Şapur tarafından ele geçirilen ve yakılan Zeugma kentinde konuşlanmış olduğundan bu savaşla birlikte de yok oldu.312 Fakat daha sonraki dönemde Legio IV Scythica’nın Notitia Dignitatum’da yer alması, bu lejyonun MS 256 yılında yok olmadığını ya da daha sonra ki bir dönemde aynı isimde ve numarada yeniden kurulduğunu düşündürmektedir. Fakat Roma lejyonları313 gözden geçirildiğinde yok edilen bir lejyonun aynı isim ve numarada tekrar kurulması ya da canlandırılması çok rastlanan bir durum değildir. Bundan dolayı Ritterling’in314 belirttiği gibi bu lejyonun MS 3. yüzyıl sonu ve MS 4. yüzyıl boyunca nerede olduğu konusu tam

305 Wheeler 1996, 234; Birley 1988, 56, 58, 62. 306 Eadie 1996, 138. 307 Wheeler 1996, 251. 308 Eadie 1996, 141. 309 Speidel 1984, 287. 310 Pollard 1996, 219. 311 Pollard 2000, 56; Pollard, “Bu askerin Dura-Europos’a görev için gittiğini ifade eder ve bu ifadeyi “Dura Final Report 5.1,166–69, no. 32” dayandırır. 312 Speidel 1984, 401; Pollard 2000, 261; Pollard, Zeugma’nın MS 252 yılı ya da biraz daha sonrasında I. Şapur tarafından ele geçirilip yakıldığını belirtir. 313 Bkz. Roma Lejyonları listesi. 314 Ritterling 1925, 1561; Legio IV Scythica maddesi; ND Or. XXXIII, 23’de Praefectus legionis quartae Scythicae, Oresa’ şeklinde geçmektedir.

olarak anlaşılamamakla beraber ND Or. XXXIII, 23’e göre yine aynı bölgede Syria’da Oresa şehrinde bulunduğu anlaşılmaktadır.

4.14.6. Sonuç MS 55 yılı civarında Anadolu’ya gelen Legio IV Scythica sürekli olarak Anadolu’da konuşlanmış, sadece kendisine verilen bazı görevleri yerine getirmek amacıyla ayrılmış ve görev bitiminde tekrar geriye dönmüştür.

4.15. LEGIO V MACEDONICA MÖ 43 yılında Pansa315 tarafından Romalılardan oluşturulmuş bir lejyondur. İlk kurulduğunda Legio V Urbana olarak anlandırılmıştır. MÖ 29–27 yılında Macedonica’nın Roma topraklarına katılması esnasında sağladığı yararlarından dolayı Legio V Macedonica ismini almıştır.316 Legio V Macedonica’nın başka bir ismi yoktur, fakat Maternus isyanının bastırılmasında kazandığı başarıdan dolayı Commodus tarafından MS 186 yılında Pia Fidelis317 (sadık ve vefakâr) ünvanıyla ödüllendirilmiştir. Lejyonun simgesi Boğa ve Kartal’dır.318

4.15.1. Arkeolojik Buluntular MS I. yüzyıl sonu II. yüzyıl başına tarihlendirilen yazıt (Y–25), bir mezar yazıtı olmayıp yazıtın yazıldığı tarihte hayatta olan Romalı yüksek rütbeli bir askeri onurlandırma amacıyla yazılmıştır. Dolayısıyla Legio V Macedonica’nın, yazıtın bulunduğu yerde konuşlanmış olması kabul edilebilir. Çünkü yüksek rütbeli bir askerin bulunduğu yerde, bu askere bağlı birliklerin, bu askerin yanında olması gerekir. Bugün Yalvaç Müzesinde bulunan ve Yalvaç Müzesi env. No. 803 ile kayıtlı sikke incelendiğinde, sikkenin ön yüzünde İmparator Vespasianus (MS 69- 79) betimlenmiştir. Dolayısıyla (Lev. 16c)’deki sikkenin de onun döneminde darp edilmiş olması gerekir. Biraz yıpranmış da olsa aynı sikkeden bir tane daha bulunması (Yalvaç müzesi env. no: 2901) bu sikkelerin Antiocheia’da MS 70–80 yılları arasında darp edilmiş olduğunu gösterebilir. Vespasianus’un imparatorluk döneminde, sikkelerin darp edilme yeri ve

315 Bunson 2002, 410. 316 Ritterling 1925, 1587; Farnum 2005, 19; Icon Group 2008, 122; Bu ismi almasının nedeni olarak bir dönem Macedonica bölgesinde bulunmasına bağlar. 317 Ritterling 1925, 1372; Farnum 2005, 19. 318 Ritterling 1925, 1376; Farnum 2005, 19.

tarihleri ile Legio V Macedonica’nın Anadolu’dan geçiş tarihleri ve yazıtta belirtilen askerin hayatta olduğu göz önüne alınarak birinci yüzyıl sonu ikinci yüzyıl başına tarihlendirilen yazıtın MS 70’li yıllara tarihlendirilmesinin uygun olacağını düşünmekteyim. MS 70 yılından itibaren Anadolu’dan geçerek Danube’ye giden Legio V Macedonica’nın Antiocheia’da birkaç yıl konuşlanmış olduğu düşünülebilir.

4.15.2. Legio V Macedonica’nın Anadolu’ya Gelişi Legio V Macedonica’nın Anadolu’ya ne zaman geldiği tam olarak bilinmemekle birlikte Anadolu’ya Homanadlara karşı başlatılan savaş nedeniyle MÖ 25 yılı civarında Avrupa’dan319 (Muhtemelen Troesmis’ten) geldiği bilinmektedir. Legio V Macedonica, SE 2568’e320 göre Anadolu’ya Ephesos üzerinden gelerek Pisidia Antiocheia’sında konuşlanmış olabilir. Çünkü lejyonun Anadolu’da nerede konuşlandığına dair herhangi bir kanıt mevcut değildir. Antiocheia, gelen askeri birliklerin (özellikle de lejyon gibi o döneme göre son derece büyük askeri birliklerin) ihtiyaç duyacağı lojistik ihtiyaçlarını karşılayabilecek Anadolu’daki önemli Roma koloni kentlerinden birisidir. Ayrıca stratejik açıdan bakıldığında, Antiocheia’nın Homanad bölgesine yakınlığı da Legio V Macedonica’nın burada konuşlandırılmasını düşündürecek diğer bir nedendir.

4.15.3. Legio V Macedonica’nın Anadolu’daki Görevleri Homanad savaşlarının oldukça uzun sürdüğü ve Roma’nın bu savaşlar için daha fazla sayıda lejyon gönderdiği bilinmektedir. Bu savaşın uzun süre devam etmesinde arazinin oldukça engebeli olması ve Homanadların Romalıların karşısına düzenli ordularla çıkmayıp sürekli vur kaç taktiğiyle savaşmasının en etkili faktörler olduğu ileri sürülebilir. Bu savaşın milat başlarında Roma lehine döndüğü Legio XXII Deiotariana’nın bölgeden gönderilmesiyle de anlaşılmakla birlikte yine MS 6321 yılına kadar devam ettiği de bilinmektedir. MÖ 25 yılı ile MS 6 yılları arasında Anadolu’nun başka bölgelerinde de herhangi bir arkeolojik buluntunun olmaması nedeniyle savaşın

319 Speidel 1984, 276; Speidel, lejyonun daha önce Cappadocia’da konuşlanmış olabileceğini ve Homanad mücadeleleri için Cappadocia’dan gelmiş olabileceğini ileri sürer. 320 SE 2568; Bu yazıt, Cumhuriyetin hemen sonuna Augustus’un imparator olduğu dönemin başına rastlamaktadır. 321 MS 25 yılında Galat kralı Amyntas’ın ölümü üzerine Galatya Roma’ya ilhak edilir. Yine aynı tarihte Anadolu’da İsaura bölgesinde Roma ile Homanad’lar arasında uzun yıllar sürecek savaşların başlar. Bu savaşlar MS 6 Romalıların, Homanadları yenmesinden sonra biter.

bitimine kadar Legio V Macedonica, sürekli olarak Antiocheia’da konuşlandırılmış olabilir. Homanad savaşlarının Roma lehine sonuçlanmasıyla birlikte MS 6 yılında sonra Legio V Macedonica, Anadolu’dan Moesia Inferior’a322 gönderilmiştir.323 MS birinci yüzyılın ikinci yarısının başından itibaren Doğuda, Armenia üzerinde başlayan hâkimiyet mücadeleleri Parth-Roma sürtüşmelerine sebep olduğundan Legio V Macedonica, Moesia Inferior’dan P. Partius Verus komutasında Anadolu’da Pontus bölgesine gönderilmiştir.324 Lejyon biraz geç geldiğinden Paetus’la birlikte gitmeyip Pontus’da konuşlandırılır. Pontus bölgesinde yaklaşık iki yıl konuşlandıktan sonra Corbulo’nın diğer lejyonlarıyla birlikte Melitene’de toplanıp, Euphrates’i aşarak Syria325 giderler. Burada Parth’lara karşı savaşmışlardır ve ardından MS 67 yılında Kudüs’te konuşlandırılmışlardır.326 Keppie, Legio V Macedonica’nın MS 70 yılında Yahudi ayaklanması bittikten sonra Titus’un Euraprates’ten başlayan ve Mısır’da sona eren gezisine eşlik etmesinin ardından tekrar Anadolu’ya gelip oradan Danube’ye döndüğünü ifade eder.327 Lejyon Avrupa’ya dönerken Anadolu’da Pisidia Antiocheia’sına gelmiş ve burada bir süre konuşlandırılmış olabilir. Ne kadar süre kaldığı bilinmemekle birlikte birkaç yıl kaldığı kabul edilebilir. Danube eyaletine gönderilen328 lejyon uzun süre konuşlandıktan sonra MS III yüzyılda Syria’de Heliopolis’e intikal etmiş ve orada konuşlanmıştır.329 Legio V Macedonica’nın daha sonraki savaşlarda Anadolu’ya gelip gelmediği bilinmezken Mittford, henüz yayınlanmamış (Legio V Macedonica’ya bağlı bir bölüğün komutanı olan M. M. Caesius Verus’a ait) bir yazıta göre bu bölüğün Pontus bölgesinde Comama’da Armenia yolu üzerinde bulunduğunu ve muhtemelen Traianus döneminde de burada konuşlandırılmış olabileceğini ifade eder.330

4.15.4. Sonuç

322 Mitford 1980, 1204. 323 Bkz. Avrupa’daki Safahatı için: Rumen Ivanov, ZEP 80 içinde: “Lixa Legionis V Macedonicae Aus Oescu”, 131–136 (1990). 324 Mitford 1980, 1204; Mitford, bunu CIL III 3169’a dayandırır; Ayrıca bkz. Legio V Macedonica, Cohors X bölümü. 325Tacitus, Annales 15. 26; Keppie 2000, 190; Bennett 2006, 86. 326 Bennett 2006, 88. 327 Keppie 2000, 190. 328 Keppie 2000, 187. 329 Keppie 2000, 91. 330 Mitford 1980, 1197, dipnot 77.

MÖ 25 yılı vivarında Anadolu’ya gelmiş ve yaklaşık 30 yıl Homanad savaşlarına katılmış olan Legio V Macedonica, bu savaşların bitmesinin ardından Anadolu’dan ayrılmıştır. Anadolu’daki en uzun süreli konuşlanması da Homanad savaşlarından dolayıdır. Bu savaşlardan sonra Anadolu’dan ayrılan lejyon, daha sonra Anadolu’da uzun süreli hiç konuşlanmamıştır. Sadece Doğu-Batı intikalleri esnasında kısa süreli olarak lojistik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kalmış olabilir.

4.16. LEGIO VII CLAUDIA Iulius Caesar’ın lejyonlarından birisi olan Legio VII Paterna’nın (MÖ 13–11 yıllarında Macedonica’da yaptığı savaşlarda gösterdiği başarıdan dolayı lejyonu ödüllendirmek amacıyla) ismi Legio VII Macedonica olarak değiştirilmiştir. Daha sonra MS 42 yılında Scribonianus’un Roma imparatorluk tahtını ele geçirmek amacıyla yaptığı başkaldırıda kilit bir rol oynayan Legio VII Macedonica, isminin Legio VII Claudia Pia Fidelis331(sadık ve vefakâr) olarak değiştirilmesiyle ödüllendirilmiştir. Bu tarihten sonra lejyonun ismi bir daha değiştirilmemiştir. Lejyonun bilinen sembolü Boğa’dır.

4.16.1. Arkeolojik Buluntular Pisidia Antiocheası’nda bulunan yazıt (Y–26) tarihlendirilememiştir. Ayrıca yazıtta ‘‘VII’’ şeklindeki lejyonu belirten ibarede herhangi bir lejyon ismi de belirtilmemiştir. Yazıtta başka bir lejyon ya da askeri birlik ismi de geçmemektedir. Lejyon isminin yazılmamış olması nedeniyle, tüm Roma lejyonları incelendiğinde VII numara ile anılan iki lejyon mevcuttur. Bu lejyonlar Legio VII Macedonica ve Legio VII Gemina’dır. Legio VII Gemina MS 68332 yılında kurulmuş ve Anadolu’ya hiç gelmemiş bir lejyondur. Legio VII Paterna’nın MÖ 13–11 yıllarında Macedonica’da kazandığı başarıdan sonra isminin değiştirildiği en erken tarihin MÖ 13 ve en geç tarihin MÖ 11 yılı veya sonrasında olması gerekir. Onur yazıtını yazdıran kişi, büyük bir ihtimalle lejyonun isminin değiştiği tarih civarında bu yazıtı yazdırmış olabileceğinden, lejyon isminin yazılmamış olması da bu şekilde açıklanabilir. Başka bir askeri birlik ismi geçmemesi, askerin görevine aynı lejyonda başlayıp aynı lejyonda bitirmesi normal karşılanabilecek bir durumdur. Muhtemelen adı geçen asker Legio VII Paterna Antiocheia’ya geldiğinde lejyonda görevliydi. Emeklilik zamanı

331 Parker 1928, 94; Farnum 2005, 20. 332 Farnum 2005, 21.

geldiğinde lejyonun ismiyle ilgili belirsizlikler bulunduğu için lejyonun ismini yazdırmamış olması nedeniyle, bu yazıtın MÖ 11 yılı veya hemen sonrasına tarihlendirilmesinin uygun olacağını düşünmekteyim. Ayrıca Legio VII Macedonica’nın adı geçen tarihlerde Galatia eyaletinde bulunduğu da göz önüne alındığında, dolaylı olarak da olsa Legio VII Macedonica’nın yazıtın bulunduğu Antiocheia’da konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir. Tarihlendirilemeyen yazıtta (Y–27) Centurio’nun (Bölük Komutanı) ismi geçmektedir. Adı geçen askere ait başka bilgilerin bulunmaması, bu askerin yazıtın yazıldığı tarihte yaşamakta olduğu anlamına gelmektedir. Askerin hayatta ve bir bölüğün komutanı olması, yazıtın bulunduğu yerde komuta ettiği Centuria (Bölük)’nın da bulunmuş olmasını gerektirir. Ayrıca “Leg VII Cl” ibaresinin bulunması nedeniyle Legio VII Macedonica’nın isminin Legio VII Claudia’ya değiştirildiği tarih (MS 42 yılı) olduğu göz önüne alınarak (Y–27)’nin MS 42 yılından sonra yazılmış olabileceğini düşünmekteyim. Legio VII Macedonica’nın MS 6 ya da 9 yılında Galatia’dan ayrıldıktan sonra geride bir birlik bırakmış olması ihtimali vardır. Aksi takdirde Legio VII Claudia’ya bağlı bir bölüğün Phrygia Apameası’nda ne yaptığını açıklamak oldukça zorlaşmaktadır. Ancyra’da bulunan, MS 181 yılına tarihlendirilen (Bosch 1967, 251, no. 187) ve MS 200–250 yılları arasına tarihlendirilen (Bosch 1967, 328, no. 269) mezar stel yazıtları ile Troas bölgesinde Skamandros’ta (Akköy Yakası) bulunan (IMT Skam/NebTaeler, no. 356) onur yazıtı, Legio VII Claudia’nın Anadolu ile bağlantısını gösteren diğer yazıtlardır. Fakat Legio VII Claudia’nın sözü geçen yazıtların bulunduğu yerlerde konuşlandığını ileri sürmek mümkün görünmemektedir.

4.16.2. Legio VII Claudia’nın Anadolu’ya Gelişi Legio VII Claudia, Legio VII Paterna olarak MÖ 25 yılında Anadolu’da Galatia333 bölgesine Homanad savaşları için intikal ettirilmiş olabilir.334 Legio VII Paterna, Galatia’ya geldiğinde Pisidia Antiocheiası’nda konuşlandırılmış olmalıdır. Çünkü

333 Keppie 1984, 208; Speidel 1984, 276; Speidel, lejyonun Galatia eyaletine Homanad savaşlarından önce geldiğini ileri sürer.; Farnum 2005, 20; Farnum, Lejyonun Pisidia Antiocheia’sında değil Syria Antiocheia’sına (Bugünkü Hatay)’da konuşlandığını ileri sürer. 334 Speidel 1984, 276; Galatia’nın Roma’nın yeni bir eyaleti haline gelmesi Legio VII Paterna’nın bölgeye gelmesinde kısa bir süre önce gerçekleşmiştir. Bundan dolayı Roma’nın bu eyalette egemenliğini pekiştirmesi amacıyla lejyonunu bu bölgeye gönderdiği de düşünülebilir.

Antiocheia, Homanad bölgesine yakınlığı ve bir Roma koloni şehri olmasından dolayı, askeri birliklerin lojistik ihtiyaçlarının karşılanmasını son derece kolaylaştırmaktadır. Homanad orduları ile Roma orduları karşı karşıya gelip bir savaş yapmış olsalardı savaşın kısa sürmesi beklenirdi, ancak savaşın uzun sürmesi Homanadların bulundukları arazinin dağlık ve engebelik olmasından yararlanarak sürekli olarak saklanmayı ve gerekli gördüklerinde saldırıp kaçmak şeklinde bir taktik uygulamış oldukları ihtimalini güçlendirmektedir. Homanad Savaşları’nın belli dönemlerde yapılması Legio VII Paterna’nın MÖ 13–11 yıllarında Thracia bölgesinde Macedonica’da savaşlara katılmasına imkan sağlamıştır. Bu savaşlarda gösterdiği başarıdan dolayı lejyonun ismi Legio VII Macedonica olarak değiştirilmiş ve bu savaşın ardından lejyon, Legio VII Macedonica ismiyle Anadolu’ya geri dönmüştür. Legio VII Macedonica, Homanad savaşlarının Roma lehine sonuçlanmasından sonra MS 6 ya da 9 yılında Anadolu’dan Avrupa’ya gönderilmiştir335. Legio VII Claudia, Avrupa’da uzun zaman konuşlandıktan sonra tekrar Anadolu’ya muhtemelen Parth savaşları için gelmiş olmalıdır. Çünkü Zeugma’da “Legio VII Claudia P.F“ damgalı tuğlalar yanında336 (Lev.17a) lejyona bağlı bir askere ait mezar steli de bulunmuştur.337 Tarihlendirme zorluklarından dolayı lejyonun Anadolu’ya ne zaman geldiği bilinmemektedir. Bu yüzden tuğlalardan ve mezar stelinden Legio VII Claudia’nın Zeugma’da belirli bir dönem konuşlandığı ileri sürülebilir, fakat ne kadar süre konuşlandığı bilinmemektedir.

4.16.3. Sonuç Homanad Savaşlar’ının bitiminden sonra MS 6 ya da 9 yılında Anadolu’dan ayrılan Legio VII Macedonica tekrar Avrupa’ya gönderilmiştir. Anadolu’da yaklaşık 30 yıl konuşlanmış olan lejyon, geride bugün için belge bırakmamıştır. Zeugma’da daha sonraki dönemlere ait ele geçen buluntulara göre Legio VII Claudia’nın Anadolu’ya geldiği ve Zeugma’da konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir.

4.17. LEGIO VII PATERNA Bu lejyon için bkz. Legio VII Claudia bölümü.

335 Keppie 2000, 184.; AE 2003, 1791e. “Legio VII Claudia pia fidelis”. 336 Speidel 2010, 140. 337 Speidel 2010, 147.

4.18. LEGIO VII MACEDONICA Bu lejyon için bkz. Legio VII Claudia Bölümü.

4.19. LEGIO X GEMINA MÖ 59 yılından önce kurulduğu bilinmekle birlikte kim tarafından kurulduğu bilinmemektedir. MÖ 44 yılında Legio X Questris, Lepidus tarafından yeniden düzelenmiş ve Legio X Veneria’dan alınan bazı askerlerle birlikte lejyonun adı Legio X Gemina Questris haline getirilmiştir. MÖ 31 yılında yapılan Actium Savaşı’ndan sonra lejyonun adı Legio X Gemina olarak değiştirilmiştir. MS 88–89 yılında İmparator Domitianus’un Saturninus İsyanı’nı bastırmasından sonra lejyona Pia Fidelis (sadık ve vefakâr) ünvanı verilerek lejyonun adı Legio X Gemina Pia fidelis haline getirilmiştir. Kuruluşundan itibaren sürekli olarak Avrupa’da çeşitli bölgelerde görev almış bir lejyondur. Legio X Gemina Pia Fidelis’in bilinen lejyon sembolü boğadır.338

4.19.1. Arkeolojik Buluntular Kuruluşundan itibaren sürekli olarak Avrupa’da konuşlanan Legio X Gemina’yla ilgili Anadolu’da ele geçen arkeoloji buluntu Zeugma’da vefat etmiş bir askere ait olan mezar yazıtıdır.339 Normal olarak bir askere ait (Duplicarius340 rütbesine sahip olan bir asker olsa bile) mezar yazıtından bütün lejyonun mezar yazıtının bulunduğu bölgede konuşlanmış olduğunu ileri sürmek mümkün değildir. Legio X Gemina’nın, Avrupa’da bulunan yazıtlardan341 ele geçen bilgilerden, konuşlandığı bölgeler ve bunların tarihleri hakkında sağlıklı bilgi edinilememektedir. MS III yüzyıl ortalarında lejyona ait bilgiler kesintiye uğramaktadır. Lejyonun bu tarihlerde, MS 256–260342 yılları arasında yapılan Parth Savaşları için Zeugma’ya geldiği, bir askere ait ele geçen mezar yazıtıyla da desteklendiğinden Legio X Gemina’nın belirtilen dönemde Zeugma’ya geldiği ve yazıtta adı geçen askerinde de bu esnada vefat ettiği ileri sürülebilir. Dolayısıyla askere ait olan

338 Farnum 2005, 21. 339 AE 1977, no.0821.; D(is) M(anibus) / Aelio / Secund/ino dup(licario) / leg(ionis) X g(eminae) p(iae) f(idelis) / stip(endiorum) XXII. 340 Bkz. Terminoloji bölümü. 341 Hispania: AE 1984, no.0583; Hispania: AE 1976, no.0289; Barbaricum(Slovakya): AE 1987, no.0821a, AE 1987, no.0821e, AE 1987, no.0822b, AE 1977, no.0631e; Pannonia Superior(Çek Cum.): AE 1987, no.0823a; AE 1993, no.1295; Dacia(Romanya): AE 1944, no. 0065; Pannonia Superior(Avusturya): AE 1950, no.0119a, AE 1936, no.0082;Roma: AE 1934, no.0152, AE 2003, no.1404c; Germania Inferior(Almanya): AE 1905, no.0139, AE 1905, no.0234; Germania Inferior(Hollanda): AE 2000, no.1025d. 342 Farnum 2005, 21.

mezar stelini de MS 256–260 yılları arasına tarihlendirmek uygun olabilir. Fakat askerin yukarıda belirtilen zaman dışında başka bir zamanda Zeugma’ya herhangi bir nedenle gelmiş olmasının da ihtimal dâhilinde tutulması gerekir. Legio X Gemina savaş bittikten sonra tekrar Avrupa’ya geri dönmüştür.

4.19.2. Sonuç Sürekli olarak Avrupa’da konuşlandığı bilinen Legio X Gemina, MS III. yüzyılın ortalarında Parth Savaşları için Zeugma’ya gelmiş ve kısa bir süre, belki de 4–5 yıl civarında, Zeugma’da konuşlanmış olabilir.

4.20. LEGIO XII FULMINATA Iulius Gaius Caesar tarafından MÖ 58 yılında XII. Lejyon olarak Helvetii’lere karşı oluşturulmuştur.343 Caesar’la birlikte MÖ 58–49 yılları arasında Gallia’da kalmış, MÖ 49 ve 48 yılında İtalya’da Pharsalus’ta konuşlandıktan sonra MÖ 46–45 yılında dağıtılmıştır. Hemen arkasından XII Paterna olarak yeniden kurulmuş ve MÖ 44–43 yılında yeniden organize edilmiştir. MÖ 41 yılında “Victrix”344 olarak isimlendirildikten sonra MÖ 41–31 yılları arasında Antonius’la birlikte doğuda kalmıştır. MÖ 33 yılında “Antiqua”345 olarak yeniden isimlendirilmiştir. Actium savaşından sonra MÖ 27 yılında ismi yenilenerek sürekli kullanacağı “Fulminata”346 ismini almıştır. MÖ 14347 yılında Mısır’a, sonra da Syria’ya gönderilmiştir348. Legio XII Fulminata Syria’ya gönderildikten sonra Kuzey Syria’da Raphanae’ye349 konuşlandırılmıştır. Marcus Aurelius döneminde MS 175 yılında Legio XII Fulminata’ya Certa Constans (emin ve sadakatli) ünvanları verilmiştir350. Legio XII Fulminata’nın bilinen lejyon sembolü yoktur.351

343 Keppie 1984, 209. 344 Farnum 2005, 22. 345 Farnum 2005, 22. 346 Farnum 2005, 22. 347 Farnum 2005, 22; Farnum, legio XII Fulminata’nın MÖ 30–25 yılları arasında kaldığını ve MÖ 25 yılında Mısır’a gönderildiğini ifade eder. 348 Keppie 1984, 209. 349 Farnum 2005, 22. 350 Ritterling 1925, 1370; Farnum 2005, 22; Farnum, “Firma” isminin verildiğini yani Legio XII Firma Constans şeklinde olduğunu ileri sürer.; Kelime anlamları için bkz. Kabaağaç, Erdal 1995’de “Certa” ve “Firma” kelimelerinin Latincedeki anlamları birbirinin aynısıdır. 351 Farnum 2005, 22; Farnum, lejyonun sembolünün yıldırım ‘Fulminata’ olduğunu ifade eder.; Keppie 1984, 209.

4.20.1. Arkeolojik Buluntular Apamea Cibotos’un 28 km kuzey batısında bulunan bir mil taşına (Y–28) göre yol yapımında çalışan birlikler Legio XII Fulminata’ya bağlı askerlerdir. Bu birlikler aynı zamanda Aulutrene Castellumu’nda konuşlandırılmışlardır. Aulutrene, Asia Minor eyaleti sınırları içerisindeki yolların kesişme noktasında bulunduğundan stratejik bir konuma sahiptir.352 MS 84–96 yıllarına tarihlendirilen (Y–29)’a göre Legio XII Fulminata’ya bağlı bir bölüğün (Centuria) Bakü’ye ne gibi bir amaçla gönderildiği bilinmemekle birlikte bölgede keşif yapmak amacını güttüğü ileri sürülebilir. Ayrıca Domitianus döneminde Legio XII Fulminata’ya bağlı bir bölüğün bugün Gürcistan sınırları içerisinde kalan Abhazya topraklarında Sebastopolis’e (Sukhumi), Kafkaslardan gelebilecek saldırılara karşı gönderildiği söylenebilir.353

4.20.2. Legio XII Fulminata’nın Anadolu’ya Gelişi Armenia kralı V. Tigranes’in Adiabene’yi istilasından sonra Parthların karşılık vereceği düşüncesi ile Armenia kralını güçlendirmek amacıyla MÖ 61 yılında Syria’da bulunan Legio XII Fulminata, Armenia’ya gönderilir.354 MS 62 yılında Paetus, Armenia Krallığı’nı Roma topraklarına katmak yani bir Roma eyaleti haline getirmek üzere görevlendirilerek Cappadocia’ya gönderilir. Fakat Parth Kralı Vologases’e karşı savaşmak zorunda kalarak zor bir duruma düştüğünde Corbulo, Paetus’a bağlı askeri birliklerin bakiyelerini toplayarak(ki bu birliklerin içinde Legio IV Scythica ve Legio XII Fulminata bulunmaktadır.) Syria’ya gönderir.355 Fakat bu lejyonların Syria’da nereye gittikleri ve nerede konuşlandıkları konusu tartışmalıdır.356

352 Speidel 1984, 278. 353 Mitford 1980, 1193. 354 Mitford 1980, 1177; Mitford, MS 61 yılında gönderildiğini ve MS 61-62 kışını Melitene yakınlarında kendi yaptıkları küçük kulübelerde geçirdiklerini belirtir. Bennett 2006, 85; Bennett, MS 61 yılında gönderildiğini ileri sürer.; Parker 1928, 136; Parker, MS 59 yılında gönderildiğini belirtir.; Keppie 2000, 1887; Keppie, MS 62 yılında gönderildiğini ifade eder. 355 Bennett 2006, 86; Parker 1928, 137; Keppie 2000, 187. 356 Parker 1928, 137; Keppie 2000, 187; Parker ve Keppie, Syria’da nerede konuşlandığını belirtmez; Pollard 2000, 260. Pollard, MS 66 yılında Zeugma’da bulunan Legio X Fretensis’in Zeugma’dan ayrılarak yerine Legio IV Scythica lejyonun geldiğini Wagner’in Josephus’un (BJ 7.1.3)’e dayandırarak ileri sürer. Konu üzerine çalışan bilim adamları Legio IV Scythica ile ilgili görüşler öne sürerken, Legio XII Fulminata’nın nereye gittiği konusunda herhangi bir fikir öne sürmezler. Düşünceme göre Legio XII Fulminata’dan geri kalanlar da Zeugma’ya gitmiş olmalıdır, çünkü lejyon önemli ölçüde asker kaybettiğinden yeniden derlenip toparlanması için Roma tarafından önemli bir yer sayılan Zeugma’ya gönderilmiş olmalıdır. Çünkü Zeugma, lejyonun yeniden toparlanması için yeterli imkânlara sahipti.

MS 66 yılının ekim ayında Kudüs’te baş gösteren isyanı bastırmak üzere Syria Valisi Cestius Gallus, Antiocheia’dan veya Raphanaea’dan Legio XII Fulminata’nın da bulunduğu orduyla Kudüs’e doğru yola çıkar.357 Suetonius, “ordunun tuzağa düşürüldüğünü ve Legio XII Fulminata’nın Aquila (Lejyon Kartalı)’sının Yahudiler tarafından kapılıp kaçırıldığını” ifade etmiştir.358 Legio XII Fulminata Kudüs’ün ele geçirilmesinden sonra yani MS 70 yılı civarında Kudüs’ten Cappadocia’da Melitene’ye gönderilmiş olmalıdır.359

4.20.3. Legio XII Fulminata’nın Anadolu’da Melitene’deki Görevleri Legio XII Fulminata, Melitene’ye geldikten sonra burada konaklayacakları yerleri ve lejyon karargâhını inşa etmiştir. MS 76 yılına kadar kuzeyde Satala’dan başlayan ve Melitene’ye kadar uzanan, Roma sınırları boyunca inşa edilen yolun yapımında, yolun kuzey tarafında Legio XV Apollinaris ve güney tarafında da Legio XII Fulminata görev almışlardır.360 Legio XII Fulminata, varlığını Notitia Dignitatum’a göre en erken MS 395 yılına kadar sürdürebilmiştir. ND Or. XXXVIII, 14’de sub dispositione… ducis armeniae praefectus Legionis duodecimae fulminata Melitene. (Armenia Komutanlığı, 12. lejyon Fulminata Komutanlığı, Melitene) şeklinde yazılmıştır.

4.20.4. Sonuç Yahudi isyanından hemen sonra (MS 70 yılı civarında) Anadolu’ya gönderilen Legio XII Fulminata, Anadolu’da Melitene’de neredeyse üç yüzyıl civarında kalmış olmasına rağmen ele geçen buluntular oldukça azdır. Ayrıca buluntular yazıtlardan ibaret olup Fulminata’nın Anadolu’daki faaliyetleri hakkında da bilgi vermemekte, yazıtların tarihlendirilmesinden sadece Legio XII Fulminata’nın varlığını devam ettirdiğini göstermektedir.

357 Keppie 2000, 188; Dodgeon 1991, 138; Bennett 2006, 88; Parker 1928, 110. 358 Suetonius, Tanrısal Vespasianus, V; Türkçeye çeviri: G.Özaktürk, F. Telatar, Ankara 2008. 359 Mitford 1980, 1186; Mitford, adı geçen sayfada tarih belirtmez. Ayrıca Mitford 1980, 1181 Mitford MS 71 yılında Legio XII fulminata Cappadocia’ya geldiğini ifade eder.; Lejyona bağlı birliklerin gelişlerinin MS 71 yılının ortalarını bulduğunu belirtir. Keppie 2000, 192; Keppie, Legio XII Fulminata’nın sürgün edildiğini ve Melitene’ye gönderildiğini ifade eder. Suetonius, Tanrısal Vespasianus, VIII’de yabancıların saldırılarının artması üzerine Cappadocia’ya lejyonların gönderildiğini yazmakla beraber herhangi bir lejyon ismi ya da lejyon numarasından bahsetmemiştir.; Parker 1928, 148. Parker, Legio XII Fulminata’nın MS 69 yılında Melitene’ye geldiğini belirtir. 360 Mitford 1980, 1184.

Legio XII Fulminata’ya bağlı birliklerin Phrygia Apameası’nda, Bakü’de ve Sukhumi’de bulunması da oldukça ilginçtir. Çünkü bahsedilen yerlere daha yakın bölgelerdeki birlikler tarafından asker gönderilmesi mümkün iken daha uzak bölgelerden askerlerin gönderilmesi nedeniyle bildiğimizden daha farklı amaçlar güdülmüş olabilir.

4.21. LEGIO XIV GEMINA Iulius Gaius Caesar tarafından MÖ 57 yılında Avrupa’da kurulmuştur. MS 62 yılında Britannia’da İmparator Nero’nun (MS 54–68) Boudicca’ya karşı yaptığı savaşta zafer kazanmasından sonra Legio XIV Gemina’ya Martia Victrix (savaşçı, zafer kazanan) ünvanı verilip ismi Legio XIV Gemina Martia Victrix olarak değiştirilmiştir. Lejyon, kuruluşundan itibaren sürekli olarak Avrupa’da görev yapmıştır. Legio XIV Gemina’nın bilinen lejyon sembolü oğlak ve kartaldır.361

4.21.1. Arkeolojik Buluntular Zeugma’da ele geçen ve Legio XIV Gemina’nın Zeugma’da konuşlandırıldığını kanıtlayan arkeolojik buluntu, bir yazıttır.362 Yazıta göre Legio XIV Gemina, Zeugma’ya gelmiş ve Zeugma’da belirli bir süre konuşlanmıştır. Fakat yazıtın tarihlendirilememesi nedeniyle Legio XIV Gemina’nın Zeugma’ya ne zaman geldiği belirlenememektedir. Fakat kuruluşundan itibaren Avrupa’da görev yapmış olan Legio XIV Gemina’nın, Septimius Severus döneminde Parthlarla yapılan Parth savaşları(MS 195–199) nedeniyle Zeugma’ya gelmiş olduğu kabul edilebilir.

4.21.2. Legio XIV Gemina’nın Zeugma’daki Görevleri Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için Zeugma’da konuşlandığı, bahsi geçen yazıta dayanılarak kabul edilen Legio XIV Gemina’nın Anadolu’da ya da konuşlandığı Zeugma ve çevresinde görev yapıp yapmadığı veya hangi tür görevleri yerine getirdiği bilinmemektedir. Lejyon, Parth Savaşları’nın kazanılmasında sonra da tekrar Avrupa’ya gönderilmiştir.

4.21.3. Sonuç

361 Farnum 2005, 23. 362 AE 2003, 1791f.; Legio XIIII gemina.

Avrupa’da kurulmuş ve sürekli olarak Avrupa’da görev yapmış olan Legio XIV Gemina, Anadolu’ya Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için gelmiş ve savaşlardan sonra da tekrar Avrupa’ya geri dönmüştür.

4.22. LEGIO XV APOLLINARIS Augustus tarafından MÖ 41–40 yıllarında kurulmuştur.363 Augustus, kendisine koruyucu tanrısı olarak Apollon’u kabul ettiğinden lejyona da bu ismi vermiştir.364 Actium savaşından sonra Noricum eyaletinde (bu eyalet daha sonra Pannonia eyaletine bağlanmıştır.) Carnuntum’da konuşlanmıştır. Legio XV Apollinaris’e, Avidius Cassius isyanına katılmadığı için, MS 176 yılında Marcus Aurelius tarafından Pia Fidelis365 (sadık ve vefakâr) ünvanı verilmiştir. Legio XV Apollinaris’in bilinen lejyon sembolü yoktur.

4.22.1. Arkeolojik Buluntular Satala’da ele geçen buluntulardan (Y–30, 31, 32, 33, 34) Legio XV Apollinaris’in Satala’da şüpheye yer bırakmayacak şekilde konuşlandığını göstermektedir. Fakat yazıtların, tarihlendirilmesine göre kesin ve belli bir zaman dilimine dayandırılamaması, Legio XV Apollinaris’in Satala’ya geldiği ve Satala’dan ayrıldığı tarihlerin bilinmesinde ya da ne kadar süre konuşlandırıldığı konusunda problemlere neden olmaktadır. (Lev. 17b, 18a) Ancyra’da ele geçen ve MS II yüzyıla tarihlendirilen (Y–35)’e göre yüksek rütbeli bir askere ait yazıttan dolayı Legio XV Apollinaris’in veya lejyona bağlı bir ya da daha fazla sayıda cohors’un Ancyra’da konuşlandırıldığı ileri sürülebilir. Aynı şekilde MS II. yüzyıla tarihlendirlen (Y–36)’da ismi geçen askerin rütbesinin küçük olmasından dolayı tüm bir lejyonun Ancyra’da konuşlandığını ileri sürmek mümkün değildir. Muhtemelen bu askerle birlikte kendisine bağlı bir bölüğün Ancyra’da konuşlanmış olduğu kabul edilebilir. Lystra’da ele geçen (Y–37)’ye göre Legio XV Apollinaris bütün bir lejyon olarak yazıtın bulunduğu bölgeye gelmiş olabilir ya da sadece bir birliğini belirli bir görev

363 Keppie 1984, 210; Cowan 2003, 6; Farnum 2005, 23; Farnum, MÖ 43 yılında kurulduğunu belirtir. Parker 1928, 270; Parker, Actium savaşından önce kurulduğunu ileri sürer. 364 Parker 1928, 270; Keppie 1984, 210; Farnum 2005, 23. 365 Farnum 2005, 23.

maksadıyla göndermiş olabilir. Yazıt her ne kadar tarihlendirilmemiş olsa da MS II yüzyıl sonu ya da III yüzyıl başına tarihlendirilebileceği düşüncesindeyim. Vagharshapat’ta (Ermenistan sınırları içerisinde Türkiye sınırı yakınında bulunan, bugün Ejmiatsin (Echmiatsin, Echmiadzin) olarak bilinen şehirde) ele geçen ve MS 177– 180 yıllarına tarihlendirilen (Y–38), yine aynı şehirde ele geçen ve MS 184–185 yıllarına tarihlendirilen (Y–39)’a göre, adı geçen tarihler arasında Legio XV Apollinaris’in Vagharshapat’ta on yıl civarında konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.

4.22. 2. Legio XV Apollinaris’in Anadolu’ya Gelişi Legio XV Apollinaris, İmparator Neron döneminde Armenia üzerinde başlayan Roma-Parth mücadeleleri nedeniyle doğuda sefere başlayan Corbulo’nun isteği üzerine Marius Celsus366 komutasında MS 61 yılı367 sonunda Pannonia’dan Cappadocia’ya gönderilmiştir. Corbulo, seferi bitirinceye kadar (MS 66 yılına kadar) Cappadocia ile Syria’de bulunmuş ve seferinin başarıyla bitmesiyle birlikte Legio XV Apollinaris, Syria’da konuşlandırılmıştır.368 MS 66 yılı sonunda Filistin’de başlayan ayaklanmanın MS 67 yılında daha da artmasıyla birlikte, ayaklananlara karşı Roma’nın başlattığı mücadelede Legio XV Apollinaris de yer almış, MS 70 yılında Kudüs’ün ele geçirilmesi ve ayaklanmanın bastırılması ile savaş sonuçlandırılmıştır.369 Savaş sonunda Titus’un MS 70 yılındaki Euphrates’ten başlayarak Mısır’a kadar devam eden seyahatinde Legio V Macedonica ile birlikte Legio XV Apollinaris de Titus’a eşlik etmekle görevlendirilmiştir. Bu görevden sonra Legio XV Apollinaris tekrar Carnuntum’a, Pannonia eyaletine geri dönmüştür.370

4.22.3. Legio XV Apollinaris’in Anadolu’ya İkinci Gelişi ile ilgili Tartışmalar Legio XV Apollinaris’in Anadolu’ya geliş zamanı ile ilgili olarak çeşitli tartışmalar vardır. Bu tartışmalarda bahsedilen tarihler birbirlerine yakın olmakla birlikte birbirlerinden farklıdır. Ritterling’e göre Hadrianus döneminin sonlarında ya da Traianus döneminin başında yeniden yapılan askeri düzenlemelerle Legio XV Apollinaris,

366 Tac. Ann. XV, 25. 367 Bennett 2006, 86. 368 Keppie 2000, 187; Keppie, Corbulo’nun seferinden sonra Lejyonun Danube eyaletine döndüğünü ifade eder. 369 Keppie 1984, 210; Bennett 2006, 88; Keppie 2000, 189. 370 Farnum 2005, 23; Keppie 2000, 190; Keppie, Lejyonun Danube eyaletine döndüğünü belirtir.

Cappadocia’ya yerleştirilmiştir.371 Keppie, Legio XV Apollinaris’in MS 117 yılında Satala’ya geldiğini belirtir.372 Mittford, Traianus döneminde Satala’da konuşlanmış olan Legio XVI Flavia Firma ile Legio XV Apollinaris’in yer değiştirdiğini ve bu lejyonun Traianus döneminde Satala’da konuşlandırıldığını ifade eder.373 Farnum, Legio XV Apollinaris’in MS 114–116 yılları arasında Romalılar ve Parthlar arasından yapılan savaşlara katıldığını ve MS 120 yılında Satala’ya gönderildiğini ileri sürer.374

4.22.4. Legio XV Apollinaris’in Anadolu’daki Görevleri MS 161 yılında Elegeia’da Parth’lara karşı yapılan savaşı anlatan Cassius Dio, Parth’ların lejyonun etrafını çevirdikten sonra bütün lejyonu komutanları ile birlikte yok ettiğini yazmıştır.375 Dio’nun yazdığı bu durum çeşitli problemlere neden olmaktadır. Çünkü Roma’nın askeri geleneklerinde yok edilen ya da dağıtılan lejyonlar yeniden kurulmamakta, bunun yerine yeni bir lejyon farklı isim ve numarada kurulmaktadır. Dolayısıyla bu savaş Dio’nun anlattığı gibi olduysa ya savaşta yenilen ve tamamıyla yok edilen lejyon farklı bir lejyondu ya da yenilen lejyon Legio XV Apollinaris idiyse bu durumda ağır bir yenilgi olmaması gerekmekteydi. Çünkü bu tarihten kısa bir süre sonra Legio XV Apollinaris’e bağlı bir birliğin (Vexillation) ya da tüm lejyonun MS 175 yılı civarında (Y–38, 39’a göre) Armenia’nın başkentine gönderildiği ve bu birliğin ya da tüm lejyonun burada uzun bir süre kaldığı ileri sürülebilir.376. I. Şapur, MS 256 yılında Armenia ve Cappadocia’da yaptığı istilalarla birlikte Satala’yı da ele geçirmiştir. Legio XV Apollinaris, Trapezunta çevresine çekilerek bu bölgeyi savunmuştur. I. Şapur’un yaptığı bu istilada Apollinaris büyük ölçüde yıpranmış olmasına rağmen yok olmamıştır.377

371 Ritterling 1925, 1747,54. 372 Keppie 2000, 221; Keppie, Traianus’un Parth seferinde doğuya daha fazla lejyon getirdiğini beliritir. Bunlardan birisi Apollinaris’tir. Fakat MS 135 yılına kadar Apollinaris doğuda olduğunu gösteren delil mevcut değildir. Bu delil yokluğuna rağmen Apollinaris, Traian’ın Parth seferinden sonra Cappadocia’da Satala’ya konuşlanmış olduğunu ileri sürer. Ayrıca aynı eserin 224. sayfasında MS 71-135 yılları arasında doğudaki lejyonların dağılımı listesinde MS 117 yılından önce Satala’da Legio XVI Flavia Firma’nın konuşlandığı, Apollinaris’in MS 117 yılından sonra Satala’da konuşlandığı görülür. 373 Mittfrod 1980, 1197; Mitford, aynı makalenin 1200. sayfasında Apollinaris’in MS 116 yılında Satala’da bulunduğunu ileri sürer. 374 Farnum 2005, 23. 375 Dio Cassius, LXXI, 2.1. 376 Mitford 1980, 1206; Ritterling 1925, 1747, 1754; Ritterling, Legio XV Apollinaris’e bağlı birliğin değil, Apollinaris’in kendisinin Valarsapa’da bulunuğunu Dessau’ya dayandırarak ifade eder. 377 Mitford 1980, 1209.

4.22.5. Sonuç Farklı zamanlarda Anadolu’ya iki defa gelen Legio XV Apollinaris, Anadolu’ya ikinci gelişiyle birlikte, kendisine kalıcı konuşlanabileceği üs olarak Satala’yı seçmiş ve burada konuşlanmıştır. Satala’da konuşlandıktan sonra kendisine verilen görevler çerçevesinde zaman zaman Anadolu içerisinde çeşitli bölgelere ya kendisi tüm bir lejyon olarak ya da bazı birlikleriyle intikal etmiş, buralardaki görevlerinin sona ermesinden sonra tekrar ana üssü olan Satala’da geri dönmüş ve burada konuşlanmaya devam etmiştir. Legio XV Apollinaris, Anadolu’da uzun bir zaman dilimi içerisinde konuşlanmış olmasıyla birlikte lojistik ihtiyaçlarını(asker, yiyecek içecek vb.) da Anadolu’dan karşılamış olmalıdır. Bu nedenle Anadolu’nun çeşitli bölgelerine dağılmış Legio XV Apollinaris’te görev yapmış askerlere ait mezar stellerinin yanı sıra onur yazıtları da bulunmuştur.

4.23. LEGIO XVI FLAVIA FIRMA Vespasianus tarafından MS 70 yılı civarında Legio XVI Gallica’nın lağvedilerek bu lejyondan kalan askerlerin yeniden organizesiyle Legio XVI Flavia kurulmuştur. Legio XVI Flavia, Avrupa’da kurulmuş bir lejyondur ve kuruluşundan hemen sonra Anadolu’da Satala’ya MS 70 veya 71 yılı civarında378 gönderilmiştir379. Lejyon kurulduktan sonra “Firma”380(emin, güvenilir) ismi de verilmiştir. MS 194 yılında Pecennius Niger381 olayından sonra da lejyona “Pia Fidelis”(Sadık ve Vefakâr) ünvanı verildiğinde lejyon, Legio XVI Flavia Firma Pia Fidelis ismini almıştır382. Legio XVI Flavia Firma’nın bilinen lejyon sembolü aslandır.

378 Keppie 2000, 192; Keppie, Flavia’nın MS 71 ya da MS 72 yılında Satala’da konuşlandığını belirtir. 379 Keppie 2000, 192; Parker 1928, 145; Parker, Flavia daha önce var olupta yasaklanan XVI nolu lejyonun yerine kurulduğunu ifade eder.; Bennett 2006, 89; Bennett’ de yasaklanan Legio XVI’nın yerine kurulmuş olduğunu belirtir. Farnum 2005, 23; Farnum, Vespasianus tarafından MS 70 yılında doğu eyaletlerinde kurulmuş bir lejyondur.; Ritterling 1925, 1765; Ritterling, Bu lejyonun kuruluşunda, Asia, Galatia, ve Cappodocia bölgelerindeki erkeklerin askere alınmasıyla kurulmuş ve hemen sonra Satala’da konuşlandırıldığını belirtir.; Mitford 1980, 1186; Mitford, Legio XVI Flavia’nın Syria’da kurulan bir lejyon olduğunu ve kuruluşunu tamamladıktan sonra Satala’ya gönderildiğini ileri sürer.; Dabrowa 1996, 289; Dabrowa, Flavia’nın, Syria’da kurulan bir lejyon olduğunu söyler ve kuruluş tarihi olarak da MS 69 yılını ileri sürer. 380 Farnum 2005, 23. 381 CAH 1971, XII, 7; Pecennius Niger, İmparator Septimus Severus’a karşı Roma tahtına ele geçirmek için isyan etmiştir. Bu isyanda Legio XVI Flavia Firma imparatorun tarafında yer almıştır. 382 Farnum 2005, 23.

4.23.1. Arkeolojik Buluntular Yazıtlar (Y–40, 41), Legio XVI Flavia Firma’nın Samosata’da konuşlandırıldığını kesinlikle ispatlamaktadır. Fakat yazıtların MS 98–117 yılları arasına tarihlendirilmesi Legio XVI Flavia Firma’nın Samosata’ya en erken MS 98 ve en geç MS 117 yılında geldiği sonucuna ulaştırmaktadır. Kâhta’da bulunan (Y–42)’nin MS 198–200 arasına tarihlendirilmesi, yazıtta adı geçen kişinin lejyonda önemli bir rütbeye sahip olması ve yazıtın bulunduğu Kâhta’nın Samosata’ya yakınlığı göz önüne alınarak Legio XVI Flavia Firma’nın Samosata’da konuşlanmaya devam ettiği kabul edilebilir. MS 198–200 yılları arasına tarihlendirilen (Y–43)’e göre Legio XVI Flavia Firma’ya bağlı bir birliğin görev amacıyla gönderilmiş ve yazıtın bulunduğu Seleucia Pieria’da (Hatay – Samandağı) bir süre konuşlanmış olduğu, ancak tüm lejyon birliklerinin adı geçen yerde konuşlanmadığı düşüncesi ağır basmaktadır. (Y–44)’ün MS 70’e tarihlendirilmesi ve yazıtta lejyon numarasının yazılıp lejyon isminin yazılmaması, XVI no’lu lejyonun ya Legio XVI Gallica ya da Legio XVI Flavia Firma olabileceğini düşündürmektedir. Bu dönemde emekli olan bir asker muhtemelen uzun bir zaman Legio XVI Gallica’da hizmet etmişti. Emekli olduğu dönemde Legio XVI Gallica’nın dağıtılarak Legio XVI Flavia Firma’ya çevrilmesi, bu emekli askeri yazıtı yazdırdığı esnada lejyonun ismi olarak yazdıracağı isim konusunda kararsız bırakmış olabilir. Ayrıca dağıtılmış bir lejyonun ismini yazdırmak istememiş de olabilir. Çünkü yazıtlarda lejyon numarasının yanında lejyon isminin yazılması en azından lejyonun isminin kısaltma olarak yazılması sık rastlanan bir durumdur. Düşünceme göre bu yazıt, Legio XVI Gallica’dan Legio XVI Flavia Firma’ya geçişte önemli bir kanıt niteliği taşımaktadır.

4.23.2. Legio XVI Flavia Firma’nın Satala’daki Görevleri Legio XVI Flavia Firma’nın Anadolu’da Satala’da konuşlandırılmasının nedeni, Parthlara karşı olsa da aynı zamanda Kafkasya bölgesinde kurulmuş olan İskit ve Sarmatia krallıklarına383 karşı da caydırıcı bir güç niteliğine sahip olmasıdır. Lejyon Satala’ya geldiğinde bölgede bulunan bazı auxila(yardımcı muharip) birlikleri de lejyona

383 Parker 1928, 148.

bağlanmıştır.384 Legio XVI Flavia Firma, MS 75 yılı civarında güneye inerek Antiocheia (Hatay) civarında yapılan su kanalının inşaatında görev almıştır.385 Kanal inşaatından sonra tekrar Satala’ya geri dönen lejyon, Armenia sınırları boyunca yol yapımında kuzeyden güneye Legio XVI Flavia Firma ve güneyden kuzeye Legio XII Fulminata ile birlikte çalışmıştır.386 Traianus Dönemi’nin sonunda(MS 117 yılında) Legio XVI Flavia Firma, Satala’dan Samosata’ya gönderilmiştir.387 Samosata’nın kuzeyindeki, Tille Höyük kazılarında Legio XVI Flavia Firma ismi kısaltılarak “Leg XVI FF” şeklinde yazılıp tuğlaların üzerinde damgaların bulunması, lejyonun Samosata’ya gönderildiğini kanıtlamaktadır.388 Septimius Severus dönemine tarihlendirilen ve aynı imparatorun ismiyle anılan Adıyaman’daki Septimius Severus (Cendere) köprüsünün de üzerindeki yazıttan dolayı Legio XVI Flavia Firma tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır. (Y – 42 ve Lev. 18c, 19a,b)

4.23.3. Legio XVI Flavia Firma’nın Anadolu’da Samosata’daki Görevleri Legio XVI Flavia Firma, Samosata’ya geldikten sonra burada kendisine kalıcı üssünü yaparak uzun bir süre konuşlanmıştır. Tarihsel olaylar incelendiğinde Samosata’nın, Roma’nın doğu sınırlarına yakın olması ve stratejik coğrafi konumdan dolayı Roma’nın doğuda yaptığı bütün savaşlara katılmış ya da çeşitli destek birlikleri göndermiş olma ihtimalini mümkün görmekteyim. MS III yüzyıldaki Parth istilalarına kadar Samosata’da389 konuşlanmaya devam eden Legio XVI Flavia Firma’nın, özellikle MS 256 yılındaki I. Şapur’un bütün Doğu ve Güney Anadolu’yu istilası esnasında nasıl bir strateji izlediği ve istiladan kendini korumayı başarıp başaramadığı bilinmemektedir. Çünkü I. Şapur’dan sonra da Legio XVI Flavia Firma’nın yok olmadığı (yeniden aynı isim ve lejyon numarası ile kurulmuş olduğu de olasıdır.) bilinmektedir.

384 Mitford 1980, 1188. 385 Keppie 2000, 192; Keppie, Lejyonun Antiocheia’daki kanal inşaatında değil yol yapımında görev aldı- ğını, fakat tüm lejyon yerine bazı birliklerin bu yol inşasında çalışmış olduklarını ifade eder. Fakat, Pollard 2003, 23’te kanal inşaatında tüm lejyonun görev aldığını ileri sürer. 386 Mitford 1980, 1183; Mitford, herhangi bir dayanak göstermez. 387 Ritterling 1925, 1766; Keppie 2000, 221; Keppie, lejyonun MS 117 yılında Samosata’ya gönderildiğini belirtir.; Dabrowa 1996, 289; Dabrowa, Flavia’nın Samosata’ya Hadrianus döneminde gönderildiğini ifade eder. 388 French 1980, 20. 389 Luttwak 1976, 174.

4.23.4. Legio XVI Flavia Firma’nın Anadolu’dan Ayrılışı Legio XVI Flavia Firma’nın Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı tam olarak bilinememekle birlikte arkeolojik herhangi bir kanıt da mevcut değildir. Ayrılış ile ilgili ele geçen tek bilgi kaynağı Notitia Dignitatum’dur. ND Or. Dux Syria bölümünde390 “Praefectus Legionis sextaedecimae Flaviae firmae, Sura” (16. lejyon Flavia Firma Komutanlığı, Sura) şeklinde geçmekte olduğundan Legio XVI Flavia Firma’nın Syria’da Sura şehrinde konuşlandırıldığı bilinmektedir.391

4.23.5. Sonuç Legio XVI Flavia Firma’nın nerede kurulduğu konusunda yapılan çeşitli tartışmalar mevcuttur. Bu tartışmalarla ilgili olarak Yazıt (Y–42)’nin değerlendirilmesine göre de anlaşılabileceği gibi Legio XVI Flavia Firma, Avrupa’da daha önce var olan Gallica’nın yerine kurulmuştur. Kuruluşundan hemen sonra Anadolu’ya gelen Legio XVI Flavia Firma, Anadolu’da ilk önce Satala’da konuşlandırılmıştır. Satala’da bulunduğu esnada çeşitli görevler için Satala’dan ayrılmış, görev bitiminde tekrar Satala’ya geri dönmüştür. Lejyonun Satala’dan ne zaman ayrıldığı tam olarak bilinememekle birlikte MS II yüzyılın başlarında Samosata’ya gönderilmiş ve orada uzun zaman görev yapmştır. Satala’da olduğu gibi Samosata’dan zaman zaman çeşitli görevler için ayrılmış veya birlikler göndererek kendisine verilen görevleri yerine getirmiştir.

4.24. LEGIO XVIII CORNELEI SPINTERI Legio XVIII Cornelei Spinteri, MÖ 57 ya da 56 yılında Cilicia valisi olan Publius Cornelius Lentulus Spinther392 tarafından kurulduğundan kurucusunun ismiyle anılmış bir lejyondur. Bilinen herhangi bir lejyon sembolü yoktur. MÖ 60–50 yıllarda Roma’da iktidar Iulius Ceasar ve Pompeius arasında bölünmüş durumdaydı. İkisi, aralarında bir problem olmadan Roma’yı yönetiyormuş gibi görünmelerine rağmen gizliden gizliye bir güç mücadelesinin de olduğu, dolayısıyla her ikisinin de kendilerine bağlı lejyonları bulundurduğu bilinmektedir. Roma’daki bu ikiye bölünmüşlük, aynı zamanda Roma’da yüksek görevlerde bulunanları da ister istemez taraf tutmaya zorlamıştır. Bunlara göre Spinther’in, Pompeius tarafını tutması nedeniyle Legio

390 ND Or. 33. 23, 28. 391 Dabrowa 1996, 289. 392 Peck 1898, I, Lentulus Maddesi; Ryan 1998, 17, 111, 192, 248, 271, 319, 368.

XVIII Cornelei Spinteri’yi de Pompeius tarafını güçlendirmek amacıyla kurmuş ya da Cilicia Valisi olduğu için bölgede güvenliği sağlamak amacıyla oluşturmuş olabileceği gibi her iki amacı gerçekleştirmek için kurmuş olduğu düşünülebilir.

4.24.1. Arkeolojik Buluntular Legio XVIII Cornelei Spinteri’nin varlığını kanıtlayan söz konusu yazıt Yunanistan’ın Atina kenti yakınlarında ele geçmiştir ve MÖ 49–48 yıllarına tarihlendirilmiştir.393 Granonius’u394 onurlandırmak amacıyla yazılmış olan bu yazıtta(Y–45) kişinin ölümüyle ilgili bir bilginin olmaması, yazıtta adı geçen kişinin hayatta olduğunu göstermektedir. Yazıtta adı geçen Legio XVIII Cornelei Spinteri’nin varlığı, yazıtın tarihlendirildiği MÖ 49-48’de kanıtlanmaktadır. Fakat yazıt bu lejyonun nerede konuşlandığı konusuna herhangi bir açıklık getirmemektedir. Yazıttan, o dönemde Iulius Ceasaer ve Pompeius’a bağlı lejyonların bulunduğu anlaşılmaktadır. Yazıtta Pompeius’a ait lejyon ibaresinin geçmesi, Iulius Caesar ile Pompeius arasındaki siyasi mücadelenin var olduğunu395 ortaya koymaktadır. Yazıt MÖ 49–48 yılları arasına tarihlendirilmiştir. Iulius Caesar ve Pompeius396 arasındaki mücadele MÖ 49 yılında İspanya’da yapılan savaşla birlikte sona ermiş ve Iulius Caesar diktatör ilan edilmiştir.397 Dolayısıyla yazıtın en geç MÖ 49 yılına ya da hemen biraz öncesine tarihlendirilmesinin uygun olacağını düşünmekteyim.

4.24.2. Legio XVIII Cornelei Spinteri’in Anadolu’daki Görevleri Yukarıdaki yazıt dışında herhangi bir bilgi bulunmayan Legio XVIII Cornelei Spinteri’nin, kurucusunun Cilicia valisi olması ve isminden dolayı Anadolu’da bulunduğunu biliyoruz. Ancak Anadolu’da herhangi bir savaşa katıldığı ya da başka bir faaliyette bulunup bulunmadığı bilinmemektedir.

4.24.3. Legio XVIII Cornelei Spinteri’in Anadolu’dan Ayrılışı

393 CIL III, 6541a. 394 Granonius’la ilgili tartışmalar için bkz: Bispham 2007, 272, 273; Goldsworthy 2002, 68. 395 Cicero, Ad Familiares, IV, I,I, vd. 396 Iulius Caesar ve Pompeius’a bağlı lejyonlar için bkz. Parker 1928, 47–71. 397 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Rome: Wars and Provinces bölümü.

Cornelius Lentulus Spinther’in MÖ 53 yılında Cilicia Bölgesinden ayrıldığı ya da ayrıldıktan sonra nereye gittiği ve hangi devlet görevlerinde bulunduğu tam olarak bilinmemekle birlikte, Cilicia bölgesinden Cornelius Lentulus Spinther’le birlikte ayrılmış olan Legio XVIII Cornelei Spinteri, MÖ 49 yılında İspanya’da yapılan iç savaşta Pompeius saflarında savaşmış olmalıdır.398 Savaş sonunda Pompeius yenildiği için savaş esnasında ya tüm bir lejyon yok olmuş ya da savaş sonunda lejyonun geri kalanı dağıtılmıştır. Daha sonrasında Legio XVIII Cornelei Spinteri’in adının hiçbir kayıtta geçmemesi, yukarıda belirtilen her iki nedenin de geçerli olabileceği ihtimalini oldukça güçlendirmektedir. Cilicia Bölgesinden toplanan askerlerle kurulan Legio XVIII Cornelei Spinteri’deki bölüklerden birinde bölük komutanı (Centurio) olan kişinin (Granonius) Latin kökenli olması son derece normaldir. Her ne kadar lejyon, Cilicia bölgesinin insanlarından oluşturulmuş olsa da lejyondaki rütbeli askerlerin daima Latin kökenli olması Roma askeri geleneklerine uygun düşen bir durumdur.

4.24.4. Sonuç Kuruluş amacı bilinmese de Anadolu’da erken dönemlerde kurulmuş olan ender lejyonlardan birisidir. (Diğer lejyon Legio XXII Deiotariana’dır.) Elbette ki diğer lejyonlarda da Anadolu’dan askerler bulunmasına rağmen, bu askerler Legio XVIII Cornelei Spinteri’de olduğu gibi çoğunluğu oluşturmuyorlardı. Legio XVIII Cornelei Spinteri, Anadolu’da Lentulus Spinther’in görev yaptığı MÖ 56 yılından başlayarak ayrıldığı dönem olan MÖ 53 yılına kadar olan 3 yıl boyunca399 Anadolu’da konuşlanmıştır.

4.25. LEGIO XXII DEIOTARIANA Roma’ya bağlı olan Galat Krallığı, Galat Kralı Amyntas döneminde Roma’yı Anadolu’da sürekli olarak desteklemiştir. Amyntas’ın ölümünden sonra Galat Krallık toprakları Roma’ya miras olarak bırakılmıştır.400 Roma, Galat Krallığı’ndan miras kalan Galat ordusunu kendi lejyon sistemine uygun olarak yeniden düzenlemiş ve bu yeni oluşturduğu Galat menşeli lejyona Galat eski Kralı Deiotarus’un anısına Legio XXII

398 Canfora 2007, 160. 399 Ritterling 1925, 1769. 400 Dio, LIII, 26

Deiotariana401 ismini vermiştir. Fakat Lejyonunun isimlendirilmesi ve numaralandırılması402 MÖ 25 yılındaki eyalet olarak düzenlenmesinden sonra yapılabilmiştir.403 Lejyonun bilinen herhangi bir sembolü yoktur.404

4.25.1. Legio XXII Deiotariana’nın Anadolu’daki Görevleri Legio XXII Deiotariana405 ile ilgili Anadolu’da hiçbir yazılı belgenin bulunmayışı, bu lejyonun Anadolu’da hangi faaliyetlerde bulunduğu ya da Anadolu’da nerelerde konuşlandığı gibi sorulara net bir cevap verilememesine neden olmaktadır. MÖ 25 yılı ve sonrasında Roma’nın Homanadlar’la mücadeleleri devam etmiştir. Bu savaşlardan dolayı Roma, Anadolu’ya iki tane lejyon406 (Legio VII Paterna (bu lejyon daha sonra Legio VII Macedonica ismini alacaktır.) ve Legio V Macedonica) göndermişti. Bu lejyonların Homanadlar’la savaştığı esnada Legio XXII Deiotariana’nın da bu lejyonlara katılmış ve onlarla savaşmış olmasının yüksek bir olasılık olduğunu düşünüyorum. Çünkü Galat bölgesinde hazır bir lejyon varken bu lejyonu savaşa sokmayıp farklı yerlerden lejyonları sevk etmek çok da mantıklı görünmemektedir. Ayrıca Galat Kralı Amyntas’ın da aynı bölgede savaş esnasında öldürülmüş olduğu göz önüne alındığında zaten Galatia ile Isaura arasında düşmanlık meydana geldiğinden Legio XXII Deiotariana’nın Roma’nın aynı bölgedeki mücadelesine katılmaması çok mümkün görülmemektedir. Legio XXII Deoitariana’nın Anadolu’dan ayrılış zamanı ile diğer lejyonların da bölgeden ayrılış zamanlarına bakıldığında her üç lejyonun da birbirine yakın zamanlarda ayrıldığı görülmektedir. Bu durum Legio XXII Dieotariana’nın bu savaşlara katıldığı düşüncesini oldukça güçlendirmektedir. Fakat lejyonların gönderilmesinden sonra da Homanad savaşları bir süre daha devam etmiştir.407 Bu durum savaşın artık Roma lehine sonuna doğru gelindiği ve dolayısıyla lejyonların gönderildiğini düşündürmektedir. Parker, Kral Amyntas’tan kalan orduları Roma’nın lejyon olarak düzenlediğini, Roma

401 Parker 1928, 89: Kaya 2005, 91. 402 Syme, Birley 2003, 232; Bu lejyonun MÖ 15 yılından önce lejyon numarası almadığını ileri sürer. 403 Kaya 2005, 19. 404 Keppie 2000, 226. 405 Syme, Birley 2003, 231; Bu lejyonun Roma’nın yeni eyalet yaptığı Galatia topraklarında bir süre kaldığını belirtir. 406 Bkz. lejyon bölümü “Legio V Macedonica” ve “Legio VII Claudia.” 407 Speidel 1984, 276.

disiplininde yeniden eğittiğini ve Roma’nın bu orduları Pontus Kralı Pharnaces’e karşı kullanmak üzere düzenlediğini ileri sürer.408

4.25.2. Legio XXII Deiotariana ile ilgili Arkeolojik Buluntular Anadolu’da bugüne kadar Legio XXII Deiotariana ile ilgili herhangi bir buluntu ele geçmemiştir. Bu lejyonla ilgili arkeolojik buluntular ise Mısır’da ele geçmiştir.

4.25.3. Legio XXII Deiotariana’nın Anadolu’dan Ayrılışı Mısır’da ele geçen yazıtların tarihlendirilmesine göre, konu ile ilgili çalışan uzmanlar Legio XXII Deiotariana’nın Anadolu’dan MÖ 8 yılında ayrıldığı konusunda hemfikirdir.409.

4.25.4. Sonuç İsminden dolayı bildiğimiz bu lejyon ile ilgili Anadolu’da bulunmuş herhangi bir belgenin olmaması Legio XXII Deiotariana ile ilgili bilgiler (özellikle Anadolu’da konuşlandığı on yedi yıl boyunca yapmış olabileceği faaliyetlerle ilgili) ancak tarihsel olaylar ile elde edilebilmektedir. Tarihsel olaylardan dolayı Homanad savaşlarına katıldığını düşündüğüm Legio XXII Deiotariana, Roma’nın Anadolu’daki en büyük koloni kentlerinden ve lojistik olanakların son derece güçlü olduğu, Homanad bölgesine yakın olan Pisidia Antiocheiası’nda konuşlandırılmış olabilir.

408 Parker 1928, 89. 409 Ritterling 1329, 1791; Keppie 2000, 226.

2. Bölüm Auxilia Birlikleri

ALA’LAR

4.26. ALA I FLAVIA AUGUSTA BRITANNICA MILIARIA CIVIUM ROMANORUM Ala I Flavia Augusta Britannica410 Miliaria C.R.’un ne zaman kurulduğu bilinmemekle birlikte ala, MS 40 yılında Claudius Döneminde Britannia’nın ele geçirilmesinde önemli rol oynamış ve başarıları sebebiyle Augusta411 ünvanını bu savaşlardan sonra almıştır. Savaşların bitiminden sonra uzun zaman Britannia’da konuşlanmıştır. MS 100 yılında Traianus’un Dacia Savaşları’na katılmış ve bu savaşta ‘Torguata’ ödülü kazanmıştır.412 Dacia Savaşı’ndan sonra yine Traianus’un Parth savaşlarına (MS 111–113) katılmış ve bu savaşta da “Torguata413” ödülü kazanmıştır.414

4.26.1. Arkeolojik Buluntular Traianus’un Parth Savaşları’ndan sonra Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C.R., Anadolu’da Pontus bölgesinde Amasia’ya gelmiş ve burada bir süre konuşlandırılmıştır.415 MS 117 yılına tarihlenen (Y–48)’deki ifadelerin ala’yı onurlandırma amacıyla yazıldığı açıktır. Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C.R.’un Anadolu’da ne kadar süreyle kaldığı tam olarak bilinmemektedir. Fakat Mitford, Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C. R’un MS 114 yılından önce Satala’ya giderken yukarıda belirtilen yazıtı diktirdiğini ve Amasia’da konuşlanmadığını ileri sürer.416 MS 135 yılına tarihlenen bir terhis417 belgesine göre Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C.R.’un Pannonia Inferior’da bulunduğu anlaşılmaktadır. Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C.R.’un eldeki arkeolojik buluntuya göre Amasia’da en çok 18 yıl konuşlandığı ileri sürülebilir. Daha sonraki dönemde Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C. R.’nın Anadolu’dan geçerek Syria’da Apamea’da konuşlandırıldığı bilinmektedir. Syria Apameası’ndaki buluntular MS 252418 yılını işaret etmektedir. Adı geçen tarihten ne

410 Strobel 1988, 176; Strobel, bu ala’nın adındaki ‘Augusta’ isminin ‘Domitiana’ olabileceğini ileri sürer. 411 Maxfield 1981, 234. 412 Maxfield 1981, 223; Garbsch 1991, 281–284; Garbsch, Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria Civium Romanorum’un Dacia savaşlarına katılmadığını ileri sürer. Ayrıca bkz J. Garbsch, Proceedings of the XVth International Congress of Roman Frontier Studies içinde: The Oldest Military Diploma from the Province of Dacia, 281–284 (1991). 413Bkz. Terminoloji Bölümü. 414 Maxfield 1981, 223. 415 Cichorius 1893, 1235. 416 Mitford 1980, 1197, dn. 80. 417 Roxan 1993, 258; Holder 2000, 218. 418 Pollard 2000, 265; Hartman 2001, 73; Hekster, Zair 1988, 25.

kadar zaman önce Anadolu’dan geçtiği ya da tekrar Anadolu’da konuşlanıp konuşlanmadığı bilinmemektedir.

4.26.2. Sonuç Yazıtın tarihlendirilmesinden, Traianus’un Parth seferinden (MS 111–113) sonra adı geçen Ala’nın Anadolu’ya geldiği ve Anadolu’da belirli bir süre konuşlandırıldığı düşüncesi doğru görünmektedir. Çünkü Parth savaşlarından sonra Anadolu’ya gelerek burada konuşlanan başka birlikler de vardır. Bunlardan Ala Claudiae Novae’ın durumu da Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C.R’a oldukça benzemektedir.

4.27. ALA I GAETULORUM Ala’nın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Fakat isminden dolayı Kuzey Afrika’da Libya Interior bölgesinde yaşayanlardan oluşturulmuş bir ala olduğu kabul edilebilir.419

4.27.1. Arkeolojik Buluntular Yazıt (Y–47)’de adı geçen askerin muvazzaf görevde bulunduğu sırada öldüğü anlaşılmaktadır. Ayrıca vârislerinin de muvazzaf görevde ve farklı birliklerden olması adı geçen askerin muvazzaf görev esnasında öldüğü düşüncesini güçlendirmektedir. Asker emekli olmuş olsaydı, ordudaki hizmet süresi ile ilgili bazı ibarelerin yer alması ya da veteran gibi emekli olduğunu belirtir bir işaretin bulunması gerekirdi. Anadolu’da Ala I Gaetulorum’un isminin geçtiği tek yazıt olan bu yazıt tarihlendirilememiştir. Fakat Yazıt (Y–47)’nin MS I. yüzyıl sonuna MS II. yüzyıl başına tarihlendirileceğini düşünmekteyim. Legio XI Claudia’nın adının geçmesi bu lejyonun Aulutrene’de konuşlandırılmış olabileceğini düşündürmekle birlikte, genel olarak lejyonlar bir yerde kendilerine bağlı cohors ya da centuria bıraktıklarında, bu birliğe bağlı askerler bir yazıt ya da (Y–47)’de olduğu gibi asker arkadaşlarına varis olduklarında genel olarak sadece bağlı oldukları lejyonun adını yazdırırlardı. Bu durumun bir gelenek haline geldiği ele geçen yüzlerce yazıtın incelenmesinden de anlaşılmaktadır. Elbette ki bu durumun istisnaları bulunmakla

419 Waelkens, Poblome 1993, 111.

birlikte yukarıdaki yazıt bu istisnalardan birisi değildir. Dolayısıyla bu yazıttan Legio XI Claudia’nın da Ala I Gaetulorum gibi Aulutrene’de konuşlandırılmış olduğu söylenemez.

4.27.2. Ala I Gaetulorum’un İsim Problemi Ele geçen yazıtlardan ve terhis yazıtlarından anlaşıldığı kadarıyla Ala I Gaetulorum da dâhil olmak üzere lejyon ismi olarak Ala Gaetulorum Veterana420, Ala I Flavia Gaetulorum421 ve Ala Gaetulorum422 isimleri kullanılmıştır. Yukarıda farklı isimlere sahip birliklerin, tek bir birlik olup olmadıkları belli değildir. Ala Gaetulorum Veterana ve Ala Gaetulorum’un isimlerinin bugün Kudüs şehri civarında ele geçen ve birbirlerine yakın tarihlere tarihlendirilen yazıtlarda ve terhis belgelerinde tespit edilmesi, bu birliklerin aynı birlik olmadıkları gibi bir düşünce oluşmaktadır. Fakat ismin daha sonra Moesia’da ele geçen askeri terhis belgesinde Ala I Flavia Gaetulorum şeklinde geçmesi birlik isminin daha sonradan değiştirilmiş olduğunu düşündürebilir. Çünkü ismindeki “Flavia” ünvanının kazanılan bir başarıdan dolayı verilmiş olması gerekir. Apamea Cibotus’ta ele geçen yazıtın tarihlendirilememesi sebebiyle bir kronoloji oluşturulamamaktadır. Syria ve Moesia’da bulunan yazıtlardan birliğin ya da birliklerin önce Syria daha sonra Moesia’ya intikal ettikleri anlaşılmaktadır. Bu durumda Ala I Gaetulorum, adı geçen diğer isimlerle bir devamlılık arzediyorsa Apamea’da bulunan yazıtın MS 60 yılından öncesine tarihlendirilmesi durumunda ala’nın Apamea’dan Kudüs’e oradan da Moesia’ya gönderildiği düşünülebilir. Ala, Kudüs Savaşı sonrasında da Moesia’ya gönderilirken bir süre Apamea’da konuşlandırılmış olabilir, fakat yazıtta geçen “Dis Manibus” kelimelerinin mezar stellerinde MS 2 yüzyılla birlikte kullanılmaya başlandığı göz önüne alındığında yukarıda belirtilen kronoloji tamamen yanlış olmaktadır. Bu durumda yukarıda farklı adlarla anılan Ala’ların aslında birbirlerinden bağımsız oldukları gibi ya da en azından ala I Gaetulorum’un diğerlerinden farklı bir ala olabileceği sonucu çıkmaktadır. Fakat bu durumda da Syria’da ele geçen terhis belgesinde423 ismin Ala I Gaetulorum şeklinde geçmesi bu ala’nın Kudüs’teki savaştan sonra Apamea’ya

420 CIL XVI, 33. 421 AE 1991, no.1380; AE 1994, no.1528; RMD–03,165. 422 CIL V, 7007. 423 Bu terhis belgesi MS 60–86 yılları arasına tarihlendirilmektedir.

geldiği ve uzun bir dönem burada konulanmış olabileceği sonucuna ulaştırmaktadır. Moesia’da bulunan Ala I Flavia Gaetulorum ise bu durumda farklı bir birlik olabilir.

4.27.3. Sonuç Yukarıda yapılan tartışmadan Ala I Gaetulorum’un Libya Interior’da kurulduktan sonra Kudüs’e gönderildiği ve savaştan sonra en erken MS 86 yılından sonra Apamea’da Aulutrene Castellum’unda konuşlandırıldığı ve burada uzun süre görev yaptığı ihtimali yüksektir.

4.28. ALA I SCUBULORUM Ala I Scubulorum Avrupa’da kurulmuştur ve uzun zaman da Avrupa (Germania424, Pannonia425 ve Moesia426 bölgeleri)’da konuşlandırılmıştır. MS 68 yılında Anadolu’da Troas bölgesine gelmiştir427.

4.28.1. Arkeolojik Buluntular MS 68 yılına tarihlendirlen (Y–48)’e göre, yazıtta ismi geçen askerin Roma ordusunun farklı birliklerinde görev yaptığı anlaşılmaktadır. Yazıtta, emekli olduğuna dair herhangi bir ibare de bulunmadığından bu askerin, yazıt yazıldığı sırada görevde bulunduğu ve en son görev birliğinin “Ala I Scubulorum” olduğu anlaşılmaktadır. Yazıtın Troas bölgesinde bulunması da Ala I Scubulorum’un Troas bölgesinde görev yaptığı ve konuşlandığı sonucuna götürmektedir. Roxan’ın belirttiği gibi (bkz. dipnot: 427) Flaviuslar döneminde Ala I Scubulorum’un Avrupa’da izinin kaybolması, yazıtla birlikte değerlendirildiğinde Anadolu’ya geldiğini ispatlamaktadır.

4.28.2. Sonuç Ala I Scubulorum, Anadolu’da geldiği Troas bölgesinde bir süre konuşlandırılmıştır. Fakat Ala I Scubulorum’un Anadolu’da ne kadar süre konuşlandığı

424 Haussler 1994, 57; Stoll 2001, 173; Cichorius 1893, 1259. 425 Roxan 2000, 315; Cichorius 1893, 1259. 426 Fitz 1977, 555. 427 Roxan 2000, 321; Roxan, Flavius’lar Döneminde Ala I Scubulorum’un nerede olduğunun bilinmediğini ifade eder.

tam olarak bilinemese de Hoops’a428 göre Ala I Scubulorum MS 150 yılında Germania’da konuşlanmıştır. Anadolu’ya geldiği tarih ve Germania’da konuşlandığı tarihler yaklaşık olarak bilindiğine göre Ala I Scubulorum, Anadolu’da Troas bölgesinde yaklaşık yüz yıl konuşlandırılmış olabilir.

4.29. ALA I VINIMICIAE Ala I Vinimiciae’ın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Bu ala ile ilgili olarak ele geçen tek belge Pisidia Antiocheia’da ele geçmiş olan bir yazıttır.

4.29.1. Arkeolojik Buluntular Ala I Vinimiciae ile ilgili ele geçen tek kanıt (Y–52)’dir. Yazıttan anlaşıldığı kadarıyla yazıtı yazdırıp diktiren kişinin, doğrudan askeri birlikler için üretim yapan atölye benzeri bir yerin komutanı, daha sonra da Ala I Vinimiciae’ın komutanı olduğu anlaşılmaktadır. Askeri atölyenin ve adı geçen askeri birliğin yazıtın bulunduğu Antiocheia’da olduğu ileri sürülebilir. Ayrıca yazıttaki kişinin emekli olduğuna dair bir ibare de bulunmamaktadır. Dolayısıyla yazıtta adı geçen kişinin bu yazıtı muvazzaf görevde olduğu ve başka bir birlikte görev yapmadığı, Ala I Vinimiciae’ın görev yaptığı son birlik olduğu da anlaşılmaktadır. Bu nedenle Ala I Vinimiciae Antiocheia’da konuşlandırılmış olabilir. Fakat yazıtın tarihlendirilememesi sebebiyle Ala I Vinimiciae’ın ne zaman konuşlandırıldığı bilin-memektedir.

4.29.2. Sonuç Ala I Vinimiciae ile ilgili Roma dünyasında yazılı başka bir belgenin bulunmaması nedeniyle, Ala I Vinimiciae’ı oluşturan askerlerin Pisidia bölgesinden toplanan kişiler olduğu kabul edilebilir.

4.30. ALA VII PHRYGUM Ala VII Phrygum’un ne zaman ve nerede kurulduğuna dair yeterli kanıtların bulunmaması bu Ala’nın ‘Phrygum’ isminden dolayı Galatia429 bölgesinde Augustus430

428 Hoops, Beck 1981, 332, 333. 429 Speidel 1984, 285; Speidel, bu düşüncesini bugün Amerika’da J. Paul Getty müzesinde bulunan ve Ronald Mellor’un yayınladığı ‘A new Roman Military Diploma’ adlı makalesine dayandırmaktadır. (The J.

döneminde kurulmuş olabileceğini düşündürmektedir. Ayrıca bu dönemde ‘‘Phrygum’’ ismini taşıyan yedi tane daha Ala ya da Cohors’un kurulmuş olabileceği de ileri sürülmektedir.431 Bugüne kadar Anadolu’da Ala VII Phrygum’un varlığına dair herhangi bir arkeolojik ya da epigrafik kanıtın bulunmaması Ala’nın Anadolu’da nerede konuşlandığı konusunu oldukça sorunlu hale getirmektedir.

4.30.1. Ala VII Phrygum’un Anadolu’dan Ayrılışı Neron Döneminde Corbulo’nun432 Parth Savaşları için Avrupa’dan getirttiği askeri birliklerin yanında Ala VII Phrygum’un433 da bu savaşlara katılmak üzere Anadolu’dan ayrıldığı ileri sürülebilir. Ala VII Phrygum Anadolu’dan ayrıldıktan sonra Syria’da Filistin ve Kudüs’te çeşitli savaşlara katılmış, fakat bir daha Anadolu’ya dönmemiştir.

4.30.2. Sonuç İsmindeki Phrygum kelimesinden dolayı Ala VII Phrygum, Anadolu’da kurulduğunu ispatlamaktadır. Fakat Anadolu’da herhangi bir kanıtın ele geçmemiş olması, bu ala ile ilgili birçok sorunun oluşmasına neden olmanın yanında sadece Ala VII Phrygum ismi de Anadolu’da konuşlandırıldığını kanıtlamamaktadır.

4.31. ALA ANTIOCHIENSIUM Augustus Döneminin hemen başında (MÖ 25434 yılında) Anadolu’da başlayan Homanad Savaşları uzun süre devam etmiştir. Roma, bu savaşları yapabilmek amacıyla MÖ 25 yılı civarında Galatia bölgesine iki lejyon ( Legio V Macedonica ve Legio VII Claudia435) göndermiştir. Roma’nın lejyonlarını gönderdiği bölgeye lejyonlardan farklı olarak Ala ve Cohors’lar da gönderdiği veya o bölge ya da yakın bölgelerden asker toplayarak Ala ve Cohors’lar oluşturduğu bilinmektedir. Ala Antiochiensium’un da bu dönemde Homanad Savaşları’nda lejyonları takviye etmek amacıyla kurulmuş ve adını aldığı Antiocheia (Yalvaç) kentinde ya da civarında konuşlandırılmış olmalıdır. Aynı

Paul Getty Museum Journal, Vol.6/7, (1978/1979) 173–184); Syme, Birley 2003, 231; Syme, Birley, Pisidia bölgesinin kuzeyinde Phrygia bölgesinden toplanan askerlerden oluşturulduğunu ileri sürer. 430 Speidel 1984, 285. 431 Syme, Birley 2003, 231. 432 Bkz. Legio IV Scythica. 433 CAH 1996, X, 673; Knight 1991, 192. 434 Speidel 1984, 276. 435 Bkz. adı geçen lejyonlar.

zamanda bu ala ile ilgili farklı görüşler de mevcuttur. Birinci görüş, Ala Antiochiensium Anadolu’da Galatia bölgesinde kurulmuş ve bu bölgede konuşlandırılmıştır.436 İkinci görüş, Ala Antiochiensium’un Syria’da kurulduğudur. Çünkü Keppie, yazıtta adı geçen diğer askeri birliklerin Syria’de olduğunu ileri sürer ve birinci görüşte adı geçen bölgede bulunmadığını iddia etmektedir.437 Keppie, bu yazıtının Pisidia Antiocheiası’nda bulunmasını, bu onur yazıtını diktiren askerin Antiocheialı olmasıyla bağlantılandırır. Üçüncü Görüş ise Ala Antiochiensium’un Galatia bölgesinde kurulduğudur. Mitchell, Neron döneminde Corbolo’nun Armenia seferlerine katılmak amacıyla doğuya gittiği ve bu seferlerden sonra MS 75 yılında Antiocheia’da (Antakya) diğer lejyonlarla birlikte kanal kazısına katıldığını ileri sürer.438

4.31.1. Arkeolojik Buluntular MS 14–37 yılları arasına tarihlendirilen onur yazıtının (Y–50) Antiocheia’da bulunması ve Ala Antiochiensium adının diğer askeri birlik adlarına göre en üst sırada yer alması, bu kişinin askeri görevine Antiocheia’da konuşlanmaya devam eden Ala Antiochiensum’da başladığını düşündürmektedir. Çünkü Antiocheia, Roma’nın Anadolu’daki en önemli koloni şehirlerinden birisidir. MS 6 yılında Homanad savaşlarının bitmiş olması, Homanad probleminin çözüldüğü anlamını taşımamaktadır. Dağ kavimleri olarak hayatlarını sürdüren Homamadların Romalılar’la savaşları hiç bitmemiş ve zaman zaman Homanad saldırıları da olmuştur. Bu nedenle Homanad bölgesine yakın olan Antiocheia’yı Romalıların savunmasız bırakması düşünülemeyeceğinden Ala Antiochiensium gibi bazı askeri birliklerin Antiocheia’da konuşlanmalarının devam etmiş olabileceğini, bunun yanında farklı askeri birliklerin de Antiocheia’dan asker temin etmelerinin mümkün olduğunu düşünmekteyim.

4.31.2. Sonuç Yazıt (Y–50)’den başka bir arkeolojik kanıtın ele geçmemiş olması nedeniyle, yazıta dayanarak Ala Antiochiensum’un Antiocheia’da kurulmuş olduğu ve sürekli olarak burada konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.

436 Speidel 1984, 285, 298, dipnot. 58. 437 Keppie 2000, 244. 438 Mitchell 2001, 74 ve dipnot. 58.

4.32. ALA AUGUSTA GERMANICIANA Ala Augusta Germeniciana, Germania bölgesinde Germania halkından oluşturulduğu için bu isimle439 anılmıştır. Corbulo’nın MS 47 yılındaki Frisii(Germania’nın kuzey batısı) Seferi’ne bu Ala’nın da katılmış olabileceği ileri sürülmüştür. Frisii Seferi’nden sonra bu Ala’nın Anadolu’ya gönderilmiş olabileceği olasılığı yüksektir, çünkü Antiocheia’da bulunan ve MS 50 yılına tarihlenen bir onur yazıtının (Bkz. Sterrett, EJ 144,118[2]) sahibi olan kişi Frisii seferine katılmış ve bu kişi Ala Augusta Germeniciana, Antiocheia’ya geldikten sonra onur yazıtını diktirmiş olabilir. Daha sonraki dönemde bu Ala’nın Corbulo’nun Armenia Seferi’ne katıldığı (Corbulo’nın Armenia ve Parth Seferleri’nin başarılı olduğu göz önüne alındığında440) sefer dönüşünde tekrar Antiocheia’ya geldiği ve diğer onur yazıtları sahiplerinin de seferden dolayı onurlandırılmış oldukları düşünülebilir. Ala Augusta Germini-ciana ile ilgili daha sonra herhangi bir belgeye ulaşılamaması; Ala’nın, çoğunluğunu oluşturan Germanialıların çoğunluğu kaybetmesiyle lağvedildiği ya da farklı etnik gruplara bağlı askerlerin ala’ya alınmasıyla farklı bir isimle anılmaya başlanmış olmasından kaynaklanabilir.

4.32.1. Arkeolojik Buluntular Yazıtlar (Y–51, 52, 53, 54)’te onur anıtı dikilen askerlerin sadece Ala Augusta Germaniciana’da komutan ya da komutan vekili olarak görev yaptıkları anlaşılmaktadır. Bu askerlerin Ala Augusta Germaniciana’nun komutanı olmaları, Ala’nın Antiocheia’da konuşlandırıldığının açık ispatıdır. MS 50 yılına tarihlendirilen (Y–40) ve MS 67 yılına tarihlendirilen (Y–52)’den dolayı Ala Augusta Germaniciana’nın Antiocheia’da MS 50– 67 yılları arasında konuşlandırıldığı ileri sürülebilir. Tarihlendirilmeyen (Y–53, 54) incelendiklerinde (Y–51, 52) ile gösterdikleri benzerlik nedeniyle bu iki yazıtın da MS 50–67 yılları arasına tarihlendirilmesi uygun gibi görünmektedir. Ala Augusta Germaniciana ile ilgili olarak Roma’nın başka eyaletlerinde(özellikle ismindeki ‘‘Germaniciana’’ kelimesinden dolayı Germania bölgesinde) herhangi bir kanıta rastlanamamıştır. Bu, Ala’nın Roma ordusundaki diğer bölge isimlerine sahip Alalarında(Ala Phrygum441, Ala I Bosporanorum442) olduğu gibi isimlerinden dolayı

439 Ala’nın isimlerndirilmeleri ilgili olarak bkz. Terminoloji Bölümü. 440 Corbulo’nun seferi için bkz. Mitford 1980, 1176; Bennett 2006, 84; Parker 1928, 135, 136; Speidel 1974, 275. 441 Cichorius 1893, 1257. 442 Cichorius 1893, 1234.

isminin bulunduğu bölgede konuşlandırılmış olduğu anlamına gelmemektedir. Ala Phrygum ve Ala I Bosporanorum örneklerinde olduğu gibi, Ala Augusta Germaniciana’nun da isminden dolayı Germania’da konuşlandığını söylemek mümkün görünmemektedir. Cichorius, Ala Augusta Germeniciana’nın Germania’da uzun zaman konuşlandığını ve Anadolu’ya hiç gelmediğini yazar. Fakat bu Ala ile ilgili yazıtların Antiocheia’da bulunduğunu da ifade eder.443 Yazıt (Y–53)’te “Praefectus Fabrum” kelimesi, yazıtın bulunduğu Antiocheia’da ordu için askeri malzemeler üretimi ve tamirinin yapıldığını, dolayısıyla Anctiocheia’nın aynı zamanda lojistik bir merkez olduğunu da göstermektedir.

4.32.2. Sonuç Ele geçen yazıtlara göre Ala Augusta Germaniciana belirli bir süre Antiocheia’da konuşlandırılmıştır. Ayrıca daha sonraki dönemde (belki en geç MS 80’li yıllardan sonra) bu Ala ile ilgili bilgiler kesildiğinden bu yıllarda Ala Augusta Germaniciana bir savaşta tamamen yok edilmiş ya da farklı etnik kökene sahip kişilerin bu Ala’ya alınmasıyla birliğin ismi değiştirilmiştir.

4.33. ALA AURIANA Ala Auriana, ND Or. XXXVIII, 22’e göre, Dascusa’da konuşlanmıştır. Ala Auriana ile ilgili bilgi sadece Notitita Dignitatum’da geçmektedir ve adı geçen ala, MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır.

4.33.1. Dascusa’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu Bugünkü adı Körpinik (Elazığ-Ağın ilçesinin güneyinde) olan Roma Dönemi’nde ise Dascusa444 olarak isimlendirilen yer, bugün Malatya-Elazığ sınırında bulunan Fırat’ın iki ana kolundan birisi olan Karasu’nun batısında yer alan küçük bir yerleşim yeridir. Roma döneminde de küçük bir yerleşim yeri olduğu ileri sürülebilir.

4.33.2. Ala Auriana ve Ala I Hispanorum Auriana

443 Cichorius 1893, 1247. 444 Bkz. Codex Kultur Atlas Türkiye Bölümü, Pafta 38–38 F5.

Cichorius ve Ritterling, bu iki Ala’nın aynı Ala birliği olduğunu445ileri sürer. Fakat ND Or. XXXVIII, 22’de herhangi bir yazım eksiği olmadığından446 Ala I Hispanorum Auriana ile Ala Auriana’nın farklı Ala’lar olduğu düşülünebilir. Fakat Ala I Hispanorum Auriana’nın, Ala Auriana’dan önce kurulduğu ve daha sonrasında Ala’daki Hispania’nın etnik kimliğindeki askerlerin sayısının azalması ya da hiç kalmaması sebebiyle daha sonradan Ala Auriana olarak anıldığı ve ND Or.’de de bu isimle kaydedildiği de ileri sürülebilir.

4.34. ALA CLAUDIA NOVA Ala Claudia Nova’nın nerede ve ne zaman kurulduğu bilinmemektedir. Fakat Amasia’da bulunan ve MS 117 civarına tarihlenen bir yazıta göre Ala Claudia Nova’nın Anadolu’da Pontus Bölgesi’ndeki Amasia civarında bir süre konuşlandığı iddia edilebilir.

4.34.1. Arkeolojik Buluntular MS 177 yılına tarihlendirilen (Y–55)’e göre yazıtı yazdıran askerin hayatta olduğu ve eski bir (emekli-Veteran) asker olmadığı için, yazıtın tarihlendirildiği dönemde ve yazıtın bulunduğu yerde Ala Claudia Nova’nın konuşlandığı ileri sürülebilir. Eğer Ala, yazıtın bulunduğu yerden geçiyor olsaydı veya kısa bir süre için orada konaklıyor olsaydı, askerin yazıtı burada diktirmesi mantıklı olmazdı. Bu yazıttan dolayı Ala Claudia Nova Amasia’da bir süre konuşlandırılmış olabilir. Yazıt (Y–56, 57)’ye göre yazıtlarda adı geçen askerlerin Ala Claudia Nova’da görev yaptıkları anlaşılmaktadır. Fakat geniş bir döneme tarihlendirilen (Y–57)’ye göre Ala’nın var olduğu sonucuna ulaşılabilir, fakat aynı yazıt ala’nın nerede konuşlandığı sorusunu cevaplamamaktadır.

4.34.2. Sonuç Tarihsel olaylar incelendiğinde MS 117 yılı ve civarı Traianus447 döneminin sonudur, fakat hemen öncesinde Parth savaşlarının da yapıldığı bir dönemdir. Dolayısıyla

445 Cichorius 1893, 1233. 446 Bkz. Cohors … Mochora bölümü. 447 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.; Chr. Des civ. 1949, 80: Les Frontieres bölümü.; Maxfield 1981, 259.

kuruluşu ile ilgili yeterli bilgiye sahip olmadığımız Ala Claudia Nova, MS 117 yıllarında Parth savaşlarına katılmış ve Parth savaşlarının sona ermesiyle Amasia’ya gelmiş ve burada konuşlandırılmış olabilir.

4.35 ALA FELIX THEODOSIANA Ala Felix Theodosiana’nın adı sadece Notitita Dignitatum’da geçmektedir ve ala, MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. ND Or. XXXVIII, 19’a göre Ala Felix Theodosiana, Siluanis’ta konuşlanmıştır.

4.35.1. Siluanis’un Coğrafik ve Siyasi Konumu Siluanis’in nerede olduğu ve nasıl bir yerleşim yeri olduğu konusu oldukça karmaşıktır. Çünkü Siluanis ismi sadece ND Or.’de geçmekte ve başka bir kaynakta geçmemektedir. ND Or.’de Siluanis’un Pontus bölgesinde olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle Siluanis’in Trapezunta (Trabzon) yakınlarında olabileceği düşünülebilir. Ayrıca Siluanis, bir yerleşim yeri olmayıp o dönemde kullanılan ve küçük bölgeyi temsil eden bir isim de olabilir.

4.36. ALA GALLORUM VETERANORUM Ala Gallorum Veteranorum’un nerede ve ne zaman kurulduğu bilinmemektedir. Bu konudaki en önemli bilgi Syria’da bulunmuş olan ve Ala Gallorum Veteranorum’un Danube’den Syria gönderildiğini belirten arkeolojik belge, bir askere ait askeri diploma448(terhis belgesi)’dir. Bu terhis belgesine göre Ala Gallorum Veteranorum, Danube’de kurulmuş olabileceği gibi başka bir bölgede kurulduktan sonra Danube’ye gönderilmiş de olabilir.

4.36.1. Arkeolojik Buluntular Tarihlendirilmeyen ve Ephesos’da ele geçen (Y–58)’de adı geçen kişi önce asker, daha sonra kamu görevlerinde yüksek kademede görev yapmış emekli bir askerdir. Yazıt sadece Ala Gallorum Veteranorum’un varlığını kanıtlamakta, fakat bu Ala’nın Anadolu’da konuşlanıp konuşlanmadığı konusunda herhangi bir bilgi vermemektedir.

448 Knight 1991, 192.

Amastris’de ele geçen ve tarihlendirilmeyen (Y–59)’da adı geçen askerin Roma ordusunun farklı birliklerinde görev yaptıktan sonra en son Ala Gallorum Veteranorum’da görev yaptığı anlaşılmaktadır. Yazıtta askerin emekli olduğuna dair herhangi bir ibarenin bulunmaması, ala komutanının, birliğinin başında olduğunu kanıtlamaktadır. Ala komutanının olduğu yerde ona bağlı birliğin de bulunduğu gerçeğine dayanarak Ala Gallorum Veteranorum’un, yazıtın bulunduğu Amastris’de belirli bir süre konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir. Danube’den Syria eyaletine gönderilen Ala Gallorum Veteranorum’un, Syria’ya giderken Anadolu’dan geçmesi bir zorunluluktur. Dolayısıyla Ala, Anadolu’dan geçerken birlik komutanının, vefatından sonra gömülerek onun için bir stel yaptırılması olağan olduğu gibi birlik komutanın kendisi için bir onur steli diktirmesi de olağan bir durumdur. Fakat sadece bir bölgeden başka bir bölgeye intikal eden bir birliğin komutanının geçmiş olduğu bir bölgede (vefat olmaksızın) bir stel diktirmesi olağan bir durum değildir. Birliğin, Anadolu’dan geçerken izlediği güzergâh göz önüne alındığında yazıtın ele geçtiği Amastris oldukça kuzeyde kalmakta, dolayısıyla birliğin bir nedenden dolayı daha uzun bir güzergâh izlediği gibi bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Bugün de askeri birlikler herhangi bir yere intikal edecekleri zaman mümkün olan en kısa ve en emniyetli yolu kullanarak en kısa sürece intikal edecekleri yere ulaşmayı planlarlar. Bu nedenle daha uzun bir güzergâh kullanmak mantıklı bir cevap değildir. Ala Gallorum Veteranorum’un yazıtın bulunduğu Amastris’te bir görevden dolayı belirli süre, yani (Y– 59)’un hazırlanıp diktirilmesini gerektirecek nedenlerin oluşabileceği kadar konuşlanmış olabilir.

4.37. ALA PRIMA AUGUSTA COLONORUM Ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmeyen Ala Prima Augusta Colonorum, ND Or. XXXVIII, 21’e göre Chiaca’da konuşlanmıştır449. Adı sadece Notitita Dignitatum’da geçen Ala Prima Augusta Colonorum MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat bu Ala’nın kuruluşuna dair herhangi bir arkeolojik buluntu ele geçmemiştir.

3.37.1. Chiaca’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu

449 Dodgeon 1991, 347.

Ala Prima Augusta Colonorum’un adının geçtiği ‘‘Chiaca’’ şeklinde, Armenia Bölgesi’nde yerleşim yeri ya da bölge bulunmamaktadır. Notitia Dignitatum’un yazıldığı dönemde Chiaca diye bir yerleşim yeri ya da bölge adı vardı, ancak günümüze ulaşamadığından burası kaybolmuş olabilir. Bölge adı olarak kullanıldıysa kısa bir süre kullanıldıktan sonra unutulmuş ve adı günümüze ulaşmamış olabilir. Tabula Peutingeriana450 incelendiğinde kuzeyden Melitene’ye giden yol üzerinde bir yerleşim yeri ya da askeri bir birliğin konuşlandığı yer olarak Ciaca ismine rastlanmaktadır. Adontz, Chiaca’nın bugün Malatya ili sınırları içersinde Değirmendere kıyısında Hardaza köyü olabileceğini ileri sürer.451 Mitchell, Chiaca’nın Melitene’nin hemen kuzeyinde olduğunu ifade eder.452 Notitia Dignitatum’da belirtilen ‘‘Chiaca’’ ile Tabula Peutingeria’da bulunan “Ciaca”, hem Adontz hem de Mitchell’in aynı yer olduğunu ifade ettikleri Chiaca, eldeki verilere göre en uygun yerdir.

4.38. ALA RIZENA Ala Rizena’nın adı sadece Notitita Dignitatum453’da geçmektedir ve ND Or. XXXVIII, 17’e göre Ala Rizena, Armenia bölgesinde Aladaleariza’da konuşlanmıştır. Ala Rizena MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat bu ala’nın kuruluşuna dair veya daha sonraki dönemlerine ait başka bir arkeolojik buluntu da ele geçmemiştir.

4.38.1. Aladeariza’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu Aladeariza’nın Notitia Dignitatum’a göre Armenia Bölgesi’nde olduğu anlaşılmaktadır. Fakat Aladeariza, bulunduğu konum itibarı ile döneme göre bazen Armenia Bölgesi’nde bazen de Pontus Bölgesi’ndedir. Aladaleariza, bugün Giresun iline bağlı Çamoluk ilçesinin 20 km. batısında Zağpa köyü sınırları içerisinde yer almaktadır. Zağpa isminin tarihi dönemler içerisinde Zagapa, Zapazizi, Aladaleariza ve Olotoaelariza454 isimleriyle de anıldığı bilinmektedir.

4.39. ALA SECUNDA ARMENIACA

450 Tabula Peutingeriana, Pafta XI. 451 Adontz 1970, 81, 194, Appendix V. 452 Mitchell 1993, 131, Harita–9 453 Böcking 1853, 6, 7, 152. 454 Codex Kültür Atlas, Pafta 40–38, A5.

Ala Secunda Armeniaca’nın Anadolu’da Armenia Bölgesi’nde Satala’da kurulduğu bilinmekte455, fakat ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemektedir. En erken MS III. yüzyılın başında ya da daha sonrasında kurulmuş olabileceği “secunda” kelimesi üzerine yapılan değerlendirmeden de anlaşılmaktadır.

4.39.1. Arkeolojik Buluntular Tarihlendirilmemiş olan (Y–60)’a göre Ala Secunda Armeniaca’nın Satala’da konuşlandırılmış olduğu açıktır. Yazıtın tarihlendirilmesinde “secunda” kelimesinin askeri birlikleri ifade etmede de kullanılmasının yardımcı olabileceğini düşünmekteyim. Secunda kelimesi incelendiğinde fiil anlamının yanında “ikinci, ikinci olarak”456 gibi sayı anlamları da bulunmaktadır. Fakat askeri birlikler için sayı belirten ifadenin kullanılması gerektiğinde yazıyla iki yerine rakamla yazılan iki(II) kullanılmaktaydı. Yazıtlar incelendiğinde uzun zaman askeri birliklerin yazımında rakamlar457 kullanıldığı anlaşılmaktadır. Fakat MS III. yüzyıl başından itibaren sayılar yazıyla da458 ifade edilmeye başlanmıştır. Dolayısıyla sayıların yazıyla ifade edilmeye başlamasının, yazıtların tarihlendirilmesine yardımcı olabileceğini düşünmekteyim. Buna dayanarak (Y–60)’ın MS III. yüzyılın başına tarihlendirilmesi gerektiği ileri sürülebilir.

4.39.2. Ala Secunda Armeniaca’nın Anadolu’daki Görevleri Ala Secunda Armeniaca’nın MS III. yüzyıl başında ya da biraz sonrasında kurulmuş olduğu göz önüne alındığında uzun bir zaman dilimi içinde, yazıtın bulunduğu Satala ve civarında konuşlanmış olması gerekir. Fakat Anadolu’da başka bölgelerde görev yapıp yapmadığı bilinmemektedir. MS 395 yılında Notitia Dignitatum’da Doğu bölümü XXVIII’de Comes Limitis Aegypti’de Mısır’da konuşlanmış olan askeri birlikler arasında “Ala Secunda Armeniorum” ismi de yer almakta ve Mısır’da Oasi Minore’de konuşlanmış olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda MS 395 yılından önce Ala Secunda Armeniaca, Mısır’a gönderilmiş olmalıdır.

4.39.3. Sonuç

455 Mitford, 1997, 137–167 456 Kabaağaç, Alova 1995, 544. 457 Farklı askeri birliklerin varlıklarını kanıtlayan yazıtlar. 458 Bkz. Samsaris, Nikopolis 139; IDR III, 3197, II; Breccia, Alexandria Mus. 481; Breccia, Alexandria Mus. 480; Portes du desert 93 vd.

100

Yazıtın yaklaşık tarihlendirilmesinden ve Notitia Dignitatum’dan da en geç tarih elde edilebildiğinden Ala Secunda Armeniaca, yaklaşık 150 yıl (belki daha fazla) Anadolu’da Satala’da konuşlandırılmış olabilir.

101

3. Bölüm Auxilia Birlikleri COHORS’LAR

102

4.40. COHORS… MOCHORA Cohors… Mochora’nın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. ND Or. XXXVIII, 38’e göre Cohors… Mochora, Mochora’da konuşlanmıştır. Cohors MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat bu cohors’la ilgili herhangi bir arkeolojik buluntu ele geçmemiştir.

4.40.1. Mochora’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu Bugünkü adı “Mohora” olan, Roma Dönemi’nde ise Mochora459 olarak isimlendirilen yer Zigana Dağları’nın doğusunda, Kolat Dağları’nın batısında, bugünkü Zigana Geçidi’ne giden yol üzerinde (Zigana Geçidi muhtemelen Roma Dönemi’nde de Armenia Bölgesi’nden Pontus Bölgesi’ne geçişte önemli bir rol oynamıştır.) bugün olduğu gibi Roma Dönemi’nde de küçük bir yerleşim yeridir.

3.40.2. Cohors… Mochora’nın İsmi ile İlgili Sorunlar İsim, ND Or. XXXVIII, 38’de sadece Cohors… Mochora olarak geçmektedir. Bundan dolayı Cohors…Mochora’nın cohors numarasının olup olmadığı ya da ne olduğu bilinmemekle birlikte bir cohors numarasının olmayabileceği de düşünülebilir. Cohors… Mochora’nın ismi arsında bulunan üç nokta, cohorsun bir numaraya sahip olabileceği öngörüsüyle konulmuştur.

4.41. COHORS I BOSPORIANA Karadeniz’in kuzeyinde bugün Kırım yarımadası olarak bilinen bölgede, Roma’nın Anadolu’yu ele geçirdiği dönemlerde (Sulla Dönemi’nden460 başlayarak) Bosporan Krallığı kurulmuştur. Roma’nın Anadolu’yu ele geçirmesinden sonra Bosporan Kralları da461 Roma tarafından belirlenir duruma gelmiştir. Roma, bu dönemden başlayarak Bosporan Krallığı’nda yaşayanlardan oluşan askeri birlikler kurmuştur(diğer bölgelerde de yaptığı gibi). Cohors I Bosporiana da bu dönemlerde (özellikle MS I. yüzyılın hemen başında ya da biraz sonrasında) kurulmuş olmalıdır.

459 Bkz. Codex Kultur Atlas, Pafta 39–40 D4. 460 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.; Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü. 461 MÖ 14 yılında Agrippa, Bosporan Kralı olarak Polemo’yu atar. Bkz. CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.

103

4.41.1. Arkeolojik Buluntular. Ephesos’da ele geçen (Y–61), Cohors I Bosporiana ile ilgili ele geçen tek arkeolojik belgedir. Yazıt, MS 70 yılı civarında Cohors I Bosporiana’nın varlığını kesin olarak kanıtlamaktadır. Fakat cohors’un konuşlandığı yer konusunda kesin bir bilgi sağlamamaktadır.

4.41.2. Cohors I Bosporiana’nın Anadolu’ya Gelişi Bosporan Krallığı’nda yaşayan kişilerden kurulmuş olduğu, isminden anlaşılan Cohors I Bosporiana, kurulduktan hemen sonra (kuruluş bölümünde yazıldığı gibi MS I. yüzyılın hemen başında) Anadolu’ya gönderilmiştir. Başka bölgelerde herhangi bir kanıta rastlanılmaması bu durumu doğrulamaktadır. Fakat aynı durum Anadolu için de geçerli olmaktadır. Cohors I Bosporiana’nın Anadolu’da Cappadocia eyaletinde konuşlandığı konusunda Cichorius,462 Speidel,463 İplikçioğlu,464 Mitford465 ve Birley466 hem fikirdirler. Fakat bunların yanında Sherk, bu Cohors’un Asia eyaletine gönderildiğini ileri sürer, fakat kesin yer konusunda herhangi bir düşünce ileri sürmez.467 Ritterling, Cohors’un Asia eyaletinde(özelikle de Phrygia bölgesinde) Eumenia’da ya da yakınlarında bir yerde konuşlanmış olabileceğini ileri sürer.468

4.40.3. Cohors I Bosporiana’nın Konuşlandığı Bölgeye Tarihsel Bakış Yazıtın (Y–61) MS 70 yılı civarına tarihlendirilmesi, bu dönemi tarihsel olarak da değerlendirmeyi zorunlu kılmaktadır. MS 70’li yıllar güneyde Kudüs’te savaşların yapıldığı ve doğuda Alan tehlikesinin başladığı bir dönemdir469. Dolayısıyla Roma’nın böyle bir dönemde bir Cohors’u Asia bölgesinde tutması uygun bir durum gibi görünmemektedir. Fakat Asia gibi son derece önemli bir eyaleti de savunma ve güvenlik açısından kendi başına bırakması da uygun görülmemektedir. Çünkü Asia’nın, Roma’nın doğuda yaptığı savaşlarda önemli bir lojistik üssü olduğu da göz önüne alınması gerekir.

462 Cichorius 1900, 255. 463 Speidel 1984, 280. 464 İplikçioğlu 1993, 88. 465 Mitford 1980, 1187. 466 Birley 2005, 324. 467 Sherk 1955, 404, 405. 468 Ritterling 1927, 30; Ritterling, yazıtın sahibi kişinin leg. Pro Pr Asiae sıfatından dolayı Cohors’un Asia eyaletinde konuşlandığını ifade eder. 469 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.

104

Düşünceme göre Roma, Asia eyaleti için kısa bir süreliğine savunma ve güvenlik için yerel yönetimlere bağlı askeri güçleri kullanmış olmalıdır. Cohors I Bosporiana ile ilgili başka bir arkeolojik belge bulunmadığı için Cohors I Bosporiana’ya ne olduğu bilinmemektedir. Cohors I Bosporiana, MS 70 yılların ortalarında başlayan Alan saldırılarına karşı savaşmış ve bu savaşlarda ya yok edilmiş ya da varlığını sürdürerek ND Or. XXXVIII, 29’da Cohors Miliaria Bosporiana470 adında Armenia’da Arauraca’da konuşlandırılmıştır.

4.41.4. Sonuç Cohors I Bosporiana, isminden dolayı Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan halklardan kurularak Anadolu’ya gönderilmiştir. Anadolu’da konuşlandığı bölge konusunda çeşitli tartışmalar bulunsa da, Anadolu’da konuşlandığı konusunda herhangi bir tartışma bulunmamaktadır.

4.42. COHORS I BREUCORUM Cohors I Breucorum’un ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Cilicia bölgesinde Tarsus’da ele geçen bir mezar yazıtında Cohors I Breucorum’un ismi geçmektedir.

4.42.1. Arkeolojik Buluntular Cilicia Bölgesi’nde Tarsus’ta ele geçen (Y–61), I. yüzyıl471 içerisine tarihlen- dirilmiştir. Yazıtta Cohors Praefectus ile ilgili daha fazla bilginin yer almaması (kaç yıl yaşadığı, ordudaki hizmet süresi vb.) Praefectus(cohors komutanı)’un görevi başında iken öldüğüne dair bir düşünce oluşturmaktadır. Dolayısıyla Cohors’un da yazıtın bulunduğu yerde konuşlandırıldığı ileri sürülebilir.

4.42.2. Cohors I Breucorum ’un Anadolu’daki Görevleri Cohors’un Anadolu’ya ne zaman ve nereden geldiği ya da hangi görevle geldiği bilinmemediği gibi Anadolu’daki görevleri de bilinmemektedir. Fakat yazıtın Tarsus’ta bulunmasından dolayı, cohors muhtemelen Cilicia Bölgesi’nde konuşlanmıştır.

470 Bkz. Cohors Bosporanorum. 471 Yazıt, Cichorius 1900, 257, 258’de MS I yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilmektedir.

105

Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı tam olarak bilinemeyen Cohors I Breucorum Avrupa’da Raetia472 bölgesine gönderilmiş olabilir.

4.42.3. Sonuç Anadolu’ya geliş zamanı ve nedeni bilinmeyen Cohors I Breucorum ‘un Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı da bilinmemektedir. Tarsus’ta bulunan bir yazıta göre Cohors I Breucorum MS I yüzyıl içerisinde ya da belki de Cichorius’un da ifade ettiği gibi MS I yüzyılının ilk yarısında, Anadolu’da Cilicia Bölgesi’ndeki Tarsus veya civarında bir süre konuşlandırılmış olabilir.

4.43. COHORS I FLAVIA NUMIDARUM Cohors, ismindeki Numidarum kelimesinden dolayı Afrika’da kurulmuş olabileceği gibi Afrika’dan getirilen askerlerle Syria eyaletinde kurulmuş da olabilir.473 Cohors I Flavia Numidarum’la ilgili ilk kayıtlar CIL XVI 35’de yayınlanan ve MS 88 yılına tarihlendirilen bir terhis belgesidir.474

4.43.1. Arkeolojik Buluntular Yazıt (Y–63)’ün sekizinci satırında ‘‘Cohortis Priamae Numidarum’’ ifadesi geçmektedir. Fakat burada “Flavia” ismi geçmemektedir. Moesia Inferior’da bulunan terhis belgelerinde Cohors’un isminde Flavia kelimesi bulunmaktadır. Dolayısıyla bu yazıt Roxan475 tarafından yayınlanan terhis belgesinden önceye tarihlendirildiğinden yazıtın tamamlanmasında ‘‘Flavia’’ isminin de yazılması gereklidir. Dolayısıyla yazıtın sekizinci satırının ‘‘Cohortis Primae Flaviae Numidarum’’ şeklinde olması gerektiğini düşünmekteyim.

4.43.2. Cohors I Flavia Numidarum’un İsim Problemi Bazı yazıtlarda ve terhis belgelerinde hem Cohors I Numidarum476 hem de Cohors I Flavia Numidarum477 isimleri kullanılmıştır. Bu isimlerden hangisinin daha doğru

472 Cheesman 1914, 151. 473 Speidel 1984, 208; Speidel, bu cohors’un askerlerinin Afrika kökenli olduğunu ileri sürer. 474 Pollard 2000, 121. 475 Roxan 1997, 293. 476 CIL XVI 35; Şahin 2004, no.156. 477 Roxan 1997, 298; Roxan tarafından yayınlanan terhis belgesi, RMD I 50; Şahin, 2004, no. I, 42.

106

olduğu konusu oldukça tartışmalıdır. İki farklı isimden dolayı iki farklı Cohors’un var olduğu da düşünülebilir.478 MS 88 yılına tarihlenen CIL XVI 35’de sadece Cohors I Numidarum ismi geçmektedir. RMD I 50 olarak numaralandırılan terhis belgesinde isim Cohors I Flavia Numidarum şeklinde geçmektedir. Yukarıdaki belgelere dayanarak bu cohors’un önce Cohors I Numidarum isminde kurulduğu ve daha sonra taltif edilerek ismine “Flavia” kelimesi eklenmiş ve Cohors I Flavia Numidarum şeklinde yeniden isimlendirilmiş olabilir. Dolayısıyla iki farklı cohors söz konusu olmamaktadır.

4.43.3. Cohors I Flavia Numidarum’un Anadolu’ya Gelişi Cohors I Flavia Numidarum’un Anadolu’ya gelişi konusunda tartışmalar söz konusudur. Konu üzerinde çalışan hemen bütün araştırmacılar bu Cohors’un Anadolu’ya Cappadocia eyaletinde MS 134 yılında Alanlara karşı savaşmak üzere geldiğini yazarlar. Bu düşüncelerini de Arrian’ın Ectaxis (3,4)’e dayandırırlar.479 Konu üzerine çalışanlar Alan Savaşları’ndan sonra bu Cohors’un Lycia-Pamphylia Bölgesi’ne geldiğini ve bir süre burada konuşlandıktan sonra Moesia Inferior’a gönderildiğini yazarlar.480 Fakat Roxan’ın481 yayınladığı ve Cohors I Flavia Numidarum’un adının bulunduğu askeri terhis belgesi, bu cohors’un MS 20 Ağustos 127 yılında Moesia Inferior’da bulunduğunu ispatlamaktadır. Ayrıca MS 152 ya da MS 154 yıllarına tarihlenen RMD I 50 terhis belgesinde bu Cohors’un yine Moesia Inferior’da konuşlanmış olduğu belirtilmiştir. Roxan tarafından yayınlanan terhis belgesine göre, Cohors I Flavia Numidarum’un Arrian482’ın yazdığı şekilde anılan tarihte Cappadocia Bölgesi’nde bulunması mümkün görül-memektedir. Ayrıca belirtildiği gibi bu Cohors’un terhis belgesine göre Lycia-Pamphylia bölgesine gelerek konuşlanmış olması da mümkün görünmemektedir. Anadolu’da ele geçen yazıtların tarihlendirilmesi ve yukarıda adı geçen terhis belgelerinin tarihsel olarak karşılaştırılmasından çıkan sonuç Cohors I Flavia Numidarum’un Anadolu’ya Moesia Inferior’dan gelmiş olabileceğidir.483

478 Roxan 1997, 293. 479 Cichorius 1900, 320; Roxan 1997, 293; Bosworth 1993, 263; Bosworth, Arrian Ectaxis 18’e dayandırır. 480 Onur 2009, 303; Roxan 1997, 293. 481 Roxan 1997, 298. 482 Arrian, ectaxis(3,4). 483 Speidel 1984, 294.

107

4.43.4. Sonuç Afrika’da kurulmuş olan Cohors I Flavia Numidarum, Syria’ya gönderilmiş, burada uzun zaman konuşlanmış, MS 127 yılından önce Moesia Inferior’a gönderilmiş ve burada en geç MS 161 yılına kadar konuşlanmış ve yine en geç MS 161 yılında Pamphylia bölgesine gelerek burada konuşlanmıştır. İkinci yazıtın tarihi göz önüne alındığında Cohors I Flavia Numidarum, MS 238 yılına kadar en az 80 yıl Pamphylia bölgesinde konuşlanmıştır.

4.44. COHORS MILLIARIA MAURORUM Cohors Milliaria484 Maurorum, Kuzey Afrika eyaletlerinden Mauretania Tingitana ve Mauretania Caesariensis eyaletlerinde toplanan askerlerden oluşturulan bir Cohors’tur. Yazıtlar incelendiğinde aynı bölgeden farklı isimler altında oluşturulmuş başka askeri birlikler de485 mevcuttur. Cohors Milliaria Maurorum’un ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemektedir. Fakat Avrupa’da ele geçen yazıtların tarihlendirilmesinden lejyonun MS II. ortalarından sonra486 kurulduğu ileri sürülebilir. Kurulduktan sonra genel olarak Avrupa’da konuşlandırılmış bir Cohors’tur.

4.44.1. Arkeolojik Buluntular Cohors Milliaria Maurorum’un adının geçtiği yazıt487 Anadolu’da Zeugma’da ele geçmiştir ve Aelius Spectatus isimli bir askere aittir. Vefat etmiş bir askere ait olan yazıttan Cohors Milliaria Maurorum’un Zeugma’da konuşlandırıldığını ileri sürmek zordur, fakat Cohors’un Kuzey Afrika eyaletlerinden (Mauretania Tingitana ve Mauretania Caesariensis) oluşturulduğu göz önüne alındığında adı geçen askerin Zeugma’da ne amaçla bulunduğu, daha da önemlisi görev yaptığı askeri birliğin adını ve ordudaki süresini yazıt üzerine kimin yazdırdığı ve mezar stelini kimin yaptırdığı sorusu akla gelmektedir. Fakat yazıtta geçen “Ursulus Frater” (kardeş Ursulus) kelimesinin,

484 Bkz. Terminoloji bölümü. 485 AE 1978, no.0662: Eques Numeri Maurorum Tibiscensium ex Singulari; AE 1971, no.0404 b: Ala I Maurorum; AE 1959, no.0325: Numerus Maurorum; AE 1958, no.0239: cohortis IX Maurorum; AE 1944, no.0067: Ala Maurorum; CIL 03, 01343. (B), AE 1972, no.0487, 4, AE 1977, no.0705. (B): numerus Maurorum Tibiscensium; CIL 03, 01316., IDR 3, 3, 339: numeri Maurorum Hispanorum; CIL 03, 03324, AE 1990, no.0825: cohortis D(quingenariae) Maurorum. 486 AE 1982, no.0816. (B): Pannonia inferior (Macaristan) ‘da Matrica’da ele geçen yazıt MS 171– 230 yılları arasına tarihlendirilmiştir. 487AE 2003, 1790; D(is) M(anibus) / Ael(ius) Spec/tatus mil(es) / c(o)h(ortis) |(milliariae) Maur(orum) / stip(endiorum) II vix(it) an(nos) XX / Ursulus fr(ater) posuit.

108

aslında askerin tek başına Zeugma’ya gelmediği, askeri bir birlikle geldiği, hatta stelin ad signa488 olarak dikildiği olasılığını güçlendirmektedir. Yazıtın tarihlendirilmesinde kesin bir tarih belirtmek mümkün değildir, fakat yazıtın yayınlandığı AE’de yazıt, yaklaşık yüz yıllık bir dönem içerisinde, yani MS III’a tarihlendirilmiştir. Ancak Speidel, yazıtı MS III yüzyılın ilk yarısına tarihlendirmektedir.489 Cohors Milliaria Maurorum’un Zeugma’ya neden geldiği sorusu cevapsız kalmakla birlikte, diğer askeri birliklerin Zeugma’ya Parth Savaşları için geldikleri göz önüne alındığında Cohors Milliaria Maurorum’un da aynı nedenle Zeugma’ya geldiği ileri sürülebilir.

4.44.2. Sonuç Ele geçen yazıtın değerlendirilmesinden Cohors Milliaria Maurorum’un Zeugma’ya Parth Savaşları için geldiği ve burada bir süre konuşlandırıldıktan sonra tekrar Avrupa’ya geri döndüğü düşünülebilir.

4.45. COHORS I MILLIARIA THRACUM Cohors I Milliaria Thracum, ismindeki Thracum kelimesinden de anlaşılabileceği gibi Thrace(Doğu Balkan bölgesi) eyaletinde kurulmuş olabilir. Ele geçen yazıtlardan ve askeri terhis belgelerinden (RMD) Thracum isimli bir çok Cohors490 ve Ala’nın491 kurulduğu anlaşılmaktadır. Ele geçen yazıtlarda tarihlendirmeyle ilgili sıkıntılar bulunduğundan tarihlendirilebilen yazıt “AE 1989, no.0630a” e göre Thracum isimli Cohors ve Ala’ların MS II yüzyıl başlarında kurulmuş oldukları kabul edilebilir.

4.45.1. Arkeolojik Buluntular Anadolu’da Zeugma’da Cohors I Milliaria Thracum’un adının kısaltılmış olarak yazılmış olduğu kabul edilen bir tuğla ele geçmiştir. Tuğla üzerindeki kısaltma “C THR”

488 Bkz. Terminoloji Bölümü. 489 Speidel 2010, 147 dipnot 89. 490 AE 1975, no.0640’de “Prima co(ho)r(s) T(hracum)”; AE 1989, no.0630a: Dacia, Romanya, Acidava’da “Coh(ors) T(h)ra(cum)”; AE 1961, no.0319. RMD 004: Thracia Bulgaria Kaloyanovo’da ele geçen askeri terhis belgesinde “co/hortibus septem I Thracum milliaria et I / Gaetulorum et I Lucensium et I Sebastena / et II Thracum civium Romanorum et II / Thracum Syriaca” şeklinde ismi geçen başka Thracum isimli cohorslar da mevcuttur. 491 AE 1961, no.0319, RMD 004: Thracia, Bulgaristan, Kaloyanovo ‘da ele geçen askeri terhis belgesinde “alae III Thracum Augustae” şeklinde geçmektedir.

109

şeklindedir.492 Speidel, bu kısaltmanın Cohors I Milliaria Thracum olduğunu yazarken493 aynı zaman Syria eyaletinde ele geçen bir yazıta494 da dayanır. Thracum ismini almış diğer Cohors ve Ala’ların Avrupa konuşlandıkları ve Anadolu’ya dolayısıyla Zeugma’ya gelmedikleri de bilindiğinden tuğla üzerindeki kısaltmada kast edilen birliğin Cohors I Milliaria Thracum olması gerektiği yönündeki düşünce doğru olmaktadır. Ayrıca Bulgaristan’da ele geçen bir askeri terhis belgesinden495 anlaşıldığı kadarıyla Cohors I Milliaria Thracum, Syria’da de bulunmuştur. Tuğlada askeri birliğin sayısı ile ilgili bir rakam yazılmamış olması da bu Cohors’un Cohors I Milliaria Thracum olup olamayacağı konusunda şüpheye yer bırakmaktadır. Syria eyaletinde bugünkü Halep yakınlarında konuşlandığı bahsi geçen yazıta dayanılarak kabul edilen Cohors I Milliaria Thracum’un Zeugma’ya ne zaman ve ne sebeple geldiği bilinmemekle birlikte, ele geçen tuğla, Cohors I Milliaria Thracum’un Zeugma’da belli bir dönem konuşlandığını da kanıtlamaktadır.

4.45.2. Sonuç Syria eyaletinde konuşlanan Cohors I Milliaria Thracum Zeugma’ya gelmiş ve bir süre konuşlanmış olabilir.

4.46. COHORS I MUSULAMIORUM Cohors Musulamiorum Afrika’da kurulmuş bir Cohors’tur496. Cohors, Afrika eyaletinden Syria eyaletine MS 88 yılından önce gönderilmiş olmalıdır. Çünkü Thrace eyaletinde bulunan ve MS 88 yılına tarihlendirilen emekli olmuş bir askere ait terhis belgesinde Cohors I Musulamiorum’un da adının geçtiği bazı birliklerin Syria eyaletine konuşlandırıldığı yazılmıştır.497

4.46.1. Arkeolojik Buluntular Askerin eşi tarafından diktirildiği anlaşılan (Y–64)’te askerin ölümüne dair herhangi bir bilginin bulunmaması, ilk bakışta askerin hayatta olduğunu

492 Speidel 2010, 139. 493 Speidel 2010, 139 dipnot 90’da bu konuda daha önce çalışmış uzmanların düşüncelerine yer verir. 494 AE 1987, no.0951: Bu yazıtta cohors’un ismi “Coh(ors) I / mill(iaria) / Thrac(um)” şeklinde geçer. 495 AE 1961, no.0319, RMD 004. 496 Speidel 1984, 280; ayrıca Bkz. Speidel 1984, 294, dipnot 29. 497 Pollard 2000, 121:Pollard, CIL XVI, 35’e dayandırır.; Birley 2005, 109; Alföldi 1939, 28-31; Popescu 2007, 158; Weiss 1997, 233.

110

düşündürmektedir. Bu durumda böyle yazıtın neden yazıldığı düşüncesi akla gelmektedir. Genel olarak asker mezar stellerinde yazıt eşler tarafından yazdırıldığında diğer asker mezar stellerinde olduğu gibi bir kısım kavramlar da (kaç yıl yaşadığı, kaç yıl askeri hizmeti olduğu gibi) yer almamaktadır. Fakat askeri birliğin isminin yer alması ve yazıtın eş tarafından yazdırılması yazıtta adı geçen askerin öldüğünü ve yazıtın, askerin ölümünün ardından yazdırılmış olabileceğini düşündürmektedir. Pamphylia’da Laertes’te ele geçmiş olan (Y–65)’te, içeriği belirtilmiş olan RMD’nin (Roman Military Diplomas - Roma Askeri Terhis Belgesi) yazım formatından dolayı çok miktarda bilgi ihtiva etmesi, RMD’nin tarihlendirilmesini son derece kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle Cohors I Musulamiorum, RMD’nin bulunduğu Laertes’te ya da Lycia-Pamphylia bölgesinde konuşlandırılmıştır.

4.46.2. Cohors I Musulamiorum’un Anadolu’ya Gelişi Syria eyaletinde uzun bir zaman dilimi içinde (en az 50 yıl) görev yapan Cohors Musulamiorum, MS 138 yılında Lycia-Pamphylia’ya gönderilir.498 Bu bölgede nerede konuşlandığı tam olarak bilinmemekle birlikte Cohors’tan bir askere ait, askerin eşi tarafından diktirilen yazıta ve RMD 161’e göre Cohors’un Pamphylia’da Laertes’e konuşlandırılmış olduğu düşünülebilir. Cohors Musulamiorum’la ilgili daha fazla arkeolojik kanıtın olmaması bu Cohors’un Lycia-Pamphylia bölgesinde konuşlandığını ve bu bölgede görev yaptığını düşündürmektedir. Anadolu’da bir dönem görev yaptıktan sonra Cohors I Musulamiorum, Lycia- Pamphylia’dan Hispania Citerioris(İspanya) Bölgesi’ne gönderilmiştir. Hispania Citerioris’te Cartagena499 Müzesi’nde bulunan yazıtın tarihlendirilmemiş olmasından dolayı Cohors Musulamiorum’un Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı tam olarak bilinmemektedir.

4.46.3. Sonuç Cohors I Musulamiorum’un Laertes’te bulunan yazıttan Anadolu’ya geldiği anlaşılmaktadır. Anadolu’da ne kadar süre kaldığı bilinmeyen Cohors’un, Anadolu’nun başka bölgelerinde görev yapıp yapmadığı da bilinmemektedir. Cohors I Musulamiorum’un Anadolu’dan Hispania Citerioris’e gönderildiği bilinmektedir.

498 Russell 1991, 469; Scheuerbrandt 2004, 64; Saddington 2000, 166. 499 Abascal 2009, 110.

111

4.47. COHORS I PRAETORIAE Cohors I Praetoriae’ın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Cohors’un, ismindeki ‘Praetoriae’ kelimesinden dolayı Roma’da ya da başka bir eyalette kurulmuş olduğu kabul edilebilir.

4.47.1. Arkeolojik Buluntular Kendisi hakkında hiçbir bilgiye sahip olunmayan Cohors I Praetoriae’la ilgili ele geçmiş en önemli arkeolojik belge (Y–71)’dir. Genel olarak “Praetoriae”500 kelimesi ‘‘İmparator’un Muhafızları’’ anlamına gelmektedir. Bu muhafızlar genelde İmparator’un yanında bulunarak sürekli ona eşlik ederlerdi ve çoğunlukla Roma’da konuşlanmışlardı. Yazıtın MS 201–300 yılları arasında uzun bir dönemi kapsayacak şekilde tarihlendirilmesi, bu Cohors’un Apamea’ya ne zaman geldiği sorusunu akla getirmektedir. Tarihsel olaylar incelendiğinde yüz yıllık dönem içerisinde Roma imparatorlarının pek çok defa Parth Savaşları sebebiyle Anadolu’yu kullanarak Mesopotamia eyaletine gidip geldikleri bilinmektedir. Yazıtta geçen “militavit501” kelimesi, “annos502” kelimesi ile beraber asker mezar stellerinde “askeri hizmet süresi” anlamında kullanılmaktadır. Fakat yazıtta adı geçen askerin hizmet süresi öğrenilemediğinden, adı geçen askerin muvazzaf görevde iken mi yoksa emekli olduktan sonra mı öldü, sorusu cevapsızdır. Fakat adı geçen askerin başka bir birlikte görev yaptığına dair başka bir bilginin bulunmaması, bu askerin büyük ihtimalle mecburi hizmetini tamamlamadan öldüğünü düşündürmekte, fakat askerin mecburi hizmeti tamamlamış olma olasılığı da vardır. Bu durumda askerin hizmetini tamamlamadığı kabul edildiğinde Cohors I Praetoriae’ın yazıtın bulunduğu Apamea Cibotus’ta, konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir. Apamea Cibotus yakınlarında bulunan ve sürekli olarak asker bulundurulan Aulutene Castellumu göz önüne alındığında Cohors I Praetoriae’nın Apamea’da daha uzun süreli konuşlandırılması mümkün görünmektedir. Ayrıca Cohors I Praetoriae’nın imparatorluk muhafızları ile bir bağlantısı olmayıp diğer bağımsız Cohors’lar benzeri bağımsız bir cohors olduğu de düşünülebilir.

500 Kabaağaç, Alova 1995, 471. 501 Keppie 1991, 138. 502 Keppie 1991, 137.

112

4.47.2. Sonuç Apamea Cibotus’da ele geçen yazıtla ilgili yukarıda yapılan tartışmadan Cohors I Praetoriae’nın, yazıtın tarihlendirildiği MS 201–300 yılları arasında bir dönem Apamea Cibotus’da konuşlandırılmış olduğu söylenebilir.

4.48. COHORS I RAETORUM Cohors I Raetorum’un ne zaman kurulduğuna dair yeterli bilgi yoktur. Cohors’un, isminden dolayı Roma döneminde Raetia olarak anılan bölgenin insanlarından oluşturulmuş bir Cohors olduğu kabul edilebilir. İmparator Vespasianus Dönemi’nde (MS 69–79) Cohors I Raetorum’un Moesia eyaletinde konuşlanmış olduğu bilinmektedir.503

4.48.1. Arkeolojik Buluntular Antonius Pius’un (MS 138–161) İmparatorluğu Dönemi’ne tarihlendirilen bir askeri terhis belgesine504(Y–67) göre Cohors I Raetorum’un Asia eyaletinde olduğu kesin olarak bilinmektedir. Fakat ele geçen askeri terhis belgesinde Asia eyaletinde herhangi bir yerleşim yerinden bahsedilmemesi, Cohors I Raetorum’un konuşlandığı yer konusunda sorunlara neden olmaktadır. Ephesos’da bulunan yazıta505(Y–68) göre, Cohors I Raetorum’un (Y–67)’de olduğu gibi Asia eyaletinde olduğu anlaşılmakta, fakat Cohors’un nerede konuşlandırıldığı anlaşılamamaktadır. Ayrıca yazıtın tarihlendirilememesi de Cohors I Raetorum’un ne zaman Asia eyaletinde bulunduğu sorusunu gündeme getirmektedir. Eumenia’da (Denizli-Çivril) ele geçen yazıta506(Y–69) göre Cohors I Raetorum’un Eumeania’da konuşlandırıldığı kabul edilebilir. Eumenia’da ele geçen diğer bir yazıta göre507 Eumenia’da bir Castra’nın bulunduğu ve Cohors I Raetorum’un da bu Castra’da konuşlan-dırılmış olduğu ileri sürülebilir.

4.48.2. Cohors I Raetorum’un Anadolu’ya Gelişi

503 RMD–01, 002; AE 1968, no.0446; AE 1980, no.0788; ILJug–02, 0477. 504 RMD–02, 100; AE 1981, no.0845. 505AE 1988, no.1023. 506 AE 1995, no.1511; MAMA 04, 0328; Christol, Drew-Bear 1995, 64.

113

MS 127 yılına tarihlendirilen askeri terhis belgesine göre Cohors I Raetorum’un Moesia eyaletinde bulunduğu bilinmemektedir508. Cohors I Raetorum’un Anadolu’ya bu tarihten sonra geldiği kabul edilmekle birlikte Anadolu’ya gelişi konusunda tartışmalar mevcuttur. Ramsay, Arrian’a dayandırarak Cohors I Raetorum’un MS 131- 136 arasında Cappadocia’da konuşlandırıldığını belirtir.509 Fakat Maxfield, Cohors I Raetorum’un MS 134 yılından sonra Anadolu’ya geldiğini ifade etmiştir.510Thonemann ise Cohors’un MS 135–148 yılları arasında Anadolu’da Cappadocia’ya gönderildiğini, (Eumenia’ya geliş tarihi ile ilgili bir doğrudan bir düşünce belirtmemekle birlikte) Cappadocia’dan daha sonra geldiğini ve bu tarihin de MS 148 yılı civarında olabileceğini ileri sürer.511 Speidel, askeri terhis belgesinde (Y–67) adı geçen “Flavio Tertullo” nun MS 148–149 yılında proconsul olduğunu, dolayısıyla adı geçen kişiden dolayı Cohors I Raetorum’un Eumenia’ya MS 148–149 yılında gelmiş olabileceğini ifade eder.512 Ele geçen askeri terhis belgesinde (RMD–02, 100) adı geçen İmparator Antoninus Pius’un, imparatorluk tahtına MS 138 yılında geçtiği bilindiği için adı geçen terhis belgesinin MS 138 yılına veya daha sonrasına tarihlendirilmesi gerekmektedir. Ele geçen diğer yazıtların tarihlendirilmesinin daha geç tarihlere yapılması veya tarihlendirilememesi nedeniyle yukarıdaki tartışmalarda Cohors I Raetorum’un Eumenia’ya gelişi ile ilgili bilgiler yazarların düşünceleri olarak kalmakla birlikte Speidel’ın Flavio Tertullo isminde yola çıkarak askeri terhis belgesini tarihlendirmesi, Cohors I Raetorum’un Eumenia’ya MS 148 yılında geldiğini kanıtlamaktadır. Anadolu’da Eumenia’da konuşlandırılan Cohors I Raetorum’un uzun bir dönem Eumenia’da konuşlandırıldığı ele geçen diğer yazıtlardan (Y–68, 69) bilinmekle birlikte Thonemann, Cohors I Raetorum’un “Gordiana” ünvanı aldığını ve isminin “Cohors I Raetorum Gordiana” şeklinde değiştirildiğini ele geçen, henüz yayınlanmamış ve Euemenia’da ele geçen bir onur yazıtına dayanarak belirtir.513 İmparator Gordianus’un

508 RMD–01, 002; AE 1968, no.0446; AE 1980, no.0788; ILJug-02, 0477. 509 Ramsay 1926, 155. 510 Maxfield 1981, 174. 511 Thonemann 2011, 153. 512 Speidel 1984, 278. 513 Thonemann 2011, 154, dipnot 55.; Thonemann Cohors I Raetorum’un neden Gordiana ünvanı aldığı üzerine herhangi bir görüş ileri sürmez.; Cohors I Raetorum’un hangi görevi gerçekleştirerek bu ünvanı aldığı, dönemin tarihsel olayları incelendiğinde Perslerin Mesopotamia’da saldırıya geçtikleri ve Roma’ya ait bazı şehirleri ele geçirdikleri görülür. Cohors I Raetorum’da Perslerle savaşmak üzere gönderilmiş ve Pers savaşında elde ettiği başarıdan dolayı bu ünvanı almış olabileceği gibi, Anadolu’da bugün bilinemeyen bir olaya müdahele ederek başarı kazanmış da olabilir. Bu Cohors için ayrıca bkz. Holder 1999, 237–250; Cheesman 1914, 160; Ritterling 1927, 31; İplikçioğlu 1993, 49; Mitchell 1993, 212.

114

MS 238 yılında imparatorluk yaptığı bilindiğinden Cohors I Raetorum Gordiana’nın MS 238 yılında hala Eumenia’da konuşlanmaya devam ettiği ileri sürülebilir. Notitia Dignitatum’da Cohors I Raetorum Gordiana’nın ismine rastlanmadığından, MS 238 yılından sonrasında Cohors’a ne olduğu bilinmemektedir.

4.48.3. Sonuç MS 127 yılına tarihlendirilen RMD–01, 002’e göre Moesia bölgesinde olduğu bilinen Cohors I Raetorum, Anadolu’da önce Cappadocia bölgesine gönderilmiş, daha sonra da MS 148 yılında Eumenia’ya gelmiş ve burada en az MS 238 yılına kadar konuşlandırılmıştır.

4.49. COHORS II HISPANORUM MÖ 54 yılında Illyricum’da bulunmuş olan bir terhis belgesine göre Cohors II Hispanorum’un Illyricum eyaletinde olduğu anlaşılmaktadır.514 Bu nedenle Cohors II Hispanorum bu tarihten önce, adındaki Hispanorum’dan dolayı Hispania eyaletinde ve Hispanialılardan kurulmuş olabilir.

4.49.1. Arkeolojik Buluntular. Arkeolojik belge olarak yazıt (Y–70)’e göre Cohors’a bağlı Decuriones’in515 listesi verilmiştir. Bu isimlerinin yazıt üzerine yazılmasıyla askerleri onurlandırma amacının güdüldüğü açıktır. Yazıt, Cohors II Hispanorum’u, yazıtın bulunduğu Ancyra civarında belirli bir dönem konuşlandırılmış olduğunu düşündürmektedir.516 Cohors, sadece Galatia’dan geçiyor olsaydı böyle bir yazıtın yazdırılmasını anlamlandırmak mümkün olmazdı. Dolayısıyla Cohors’un yazıttan dolayı bir süre konuşlanmış olduğunu düşünmek oldukça mantıklı görünmektedir.

4.49.2. Cohors II Hispanorum’un Anadolu’ya Gelişi Cohors II Hispanorum’un Anadolu’ya nereden ve ne zaman geldiği konusu oldukça problemlidir. Anadolu’ya gelişi ile ilgili, Anadolu’da ele geçmiş çok az sayıda

514 Cuff 2010, 252; Cuff, Cohors II Hispanorum’un Illyricum’da olduğunu CIL XVI, 2 dayandırır ve birliğin isminin sonunda Equitata bulunduğunu da belirtir. 515 Bkz. Terminoloji Bölümü. 516 Kadıoğlu, Görkay, Micthell 2011, 58.

115

arkeolojik belge mevcuttur. Arkeolojik buluntulara göre Cohors, MS 70 yılından daha önce gelmiş olmalıdır. Çünkü eldeki buluntu MS 74 yılı ile MS 107 yılları arasına tarihlendirilmektedir. Arkeolojik belgenin bu kadar uzun bir zaman aralığına tarihlendirilmesi, Cohors’un Anadolu’ya geliş zamanı ile ilgili çeşitli düşüncelerin oluşmasına neden olmaktadır. Her ne kadar tarihlendirilme ile ilgili çeşitli problemler olsa da Ancyra’da517 ve Cappadocia Aesernia518’da bulunan Cursus Honorum’dan bu birliğin Galatia ve Cappadocia’da olduğu anlaşılmaktadır.

4.49.3. Cohors II Hispanorum’un Anadolu’daki Görevleri Anadolu’ya ne zaman geldiğini bilmediğimiz Cohors II Hispanorum’un ne amaçla geldiği, Anadolu’da hangi bölgelere gittiği, kimlerle savaştığı ya da sadece güvenliği sağlamak amacıyla mı geldiği bilinmemektedir. Cohors II Hispanorum’un Anadolu’dan ayrıldıktan sonra Dacia eyaletine gönderildiği, Dacia bölgesinde bulunan yazıtlardan anlaşılmaktadır. Dacia bölgesinde bulunan yazıtlar değerlendirildiğinde IDR II 104 Dacia Inferior Drobeta’da bulunan yazıt MS 103–105 yılları arasına, IDR III,1 106 Dacia-Vrsac bulunan yazıt MS 106 yılına tarihlendirilmiştir. Ancyra’da bulunan yazıt ve Dacia ‘da bulunan yazıtlar tarihsel olarak karşılaştırıldığında Cohors II Hispanorum’un MS 107 yılından önce Anadolu’dan ayrıldığı IDR II 104’e göre ise en geç MS 105 yılından önce Anadolu’dan ayrıldığı sonucuna ulaşılmaktadır. Cohors II Hispanorum Anadolu’dan ayrıldıktan sonra bir daha Anadolu’ya gönderilmemiştir. Ephesos519’da bulunan bir yazıtta Cohors’un adı geçmektedir fakat yazıtı yazdıran kişi, Cohors II Hispanorum’da görev yapmış, daha sonra emekli olmuş ve Ephesos’a yerleşmiştir. Adı geçen yazıttan MS 212 yılında Cohors II Hispanorum’un hala var olduğu anlaşılmaktadır.

4.49.4. Sonuç Cohors II Hispanorum, Anadolu dışında kurulmuş ve belirli bir görevi gerçekleştirmek amacıyla Anadolu’ya gönderilmiştir. Anadolu’ya ne zaman geldiğini bilmediğimiz cohors’un, en geç MS 105 yılından önce Anadolu’dan ayrılmış olmalıdır.

517 Cichorius 1900, 301; Cichorius, bu bilgiyi CIL Suppl. 6760’a dayandırmaktadır. 518 Cichorius 1900, 301; Cichorius, bu bilgiyi CIL IX 2649’a dayandırmaktadır. 519 McCabe, Ephesos 1991, 1305; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 212 civarına tarihlendirilmiştir.

116

4.50. COHORS II LUCIENSIUM Cohors II Luciensium’un ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir.

4.50.1. Arkeolojik Buluntular Bithynia ve Pontus bölgesinde bulunan Calchedon’da ele geçen (Y–71)’de sadece Cohors II Luciensium’un adının geçmesi, adı geçen askerin başka bir birlikte görev yapmadığını, ayrıca hizmet süresinden ya da ne kadar yıl yaşadığından bahsedilmemesi adı geçen askerin muvazzaf görevdeyken ölmüş olabileceğini düşündürmektedir. Dolayısıyla yazıtın bulunduğu yerde adı geçen askerin bağlı olduğu birliğin, yani Cohors II Luciensium’un konuşlanmış olması ihtimali oldukça yüksektir. Ayrıca Cohors’la ilgili, yukarıdaki yazıtın tarihlendirildiği zaman diliminde, başka bir bilgiye rastlanılmaması da Cohors’un yazıtın bulunduğu yerde konuşlanmış olduğu olasılığını artırmaktadır. Fakat yazıtın tarihlendirildiği MS 151–212 yılları ile ilgili olarak bugün Bulgaristan’da Dorfe Banja, Dupnica’da bulunan ve Sofya Müzesi’nde sergilenen, CIL III 7418, 12337 ve 14207 no’larla yayınlanan ve içinde Cohors II Luciensium’un adının geçtiği yazıtlar Cohors II Luciensium’un Dorfe Banca’da konuşlanmış olduğunu düşündürmektedir. Bu durumda Cohors II Luciensium’un, Anadolu’dan en geç MS 196 yılından önce ayrılmış olması gerekmektedir. Dolayısıyla yukarıda belirtilen yazıtın tarihlendirme aralığının MS 151 yılından başlayarak en geç MS 196 yılına kadar olması daha doğru görünmektedir.

4.50.2. Sonuç Ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmeyen Cohors II Luciensium, Anadolu’da Calchedon (İstanbul)’da yaklaşık elli yıl civarında konuşlandırılmış olabilir.

4.51. COHORS APULA Cohors Apula’nın ne zaman ve nerede kurulduğu konusunda bilgi mevcut değildir. Speidel, Cohors Apula’nın Augustus döneminde kurulmuş olabileceğini, Lycia ve Pamphylia520’da konuşlanmış olduğunu ifade eder. Antalya – Side yakınlarında bulunmuş olan bir yazıt Speidel’i doğrulamakla birlikte yazıtın, tarihlendirilememesi tam bir bilgi sağlamamaktadır. Fakat Troas bölgesinde Tuzla’da bulunmuş olan yazıt MS 22 yılına

520 Speidel 1984, 278, 279.

117

tarihlendirilmesiyle, yazıtı yazdıran askerin (yazıttaki askeri birlik sırasına göre) görev yaptığı ilk birliğin Cohors Apula olduğu göz önüne alındığında Cohors Apula’nın MS 22’den önce kurulmuş olabileceğinde, yani Augustus Dönemi’ne ya da biraz daha öncesine tarihlendirilmesinde herhangi bir problem görülmemektedir.

4.51.1. Arkeolojik Buluntular Pamphylia Bölgesi’nde Side’de ele geçen (Y–73)‘te Cohors Apula’nın isminin geçmesi ve yazıtın eksik olan kısımlarından elde edilebilecek bilgiler (Stel üzerinde günümüze kalan yazıtın boyutu göz önüne alındığında ve yazıtın eksik kısmı sadece bir satır olduğundan) bu Cohors’un Lycia-Pamphylia Bölgesi’nde belirli bir dönem konuşlandığı düşüncesini değiştirmeye yetmemektedir. Troas Bölgesi’nde Tuzla’da ele gelen (Y–74), tarihlendirme konusunda bir bilgi vermekle birlikte Cohor Apula’nın konuşlandığı yer ile ilgili bilgi sağlamamaktadır. Mitchell, Cohors Apula’nın, Erken İmparatorluk Dönemi’nde(muhtemelen Augustus) İtalya’daki Apulia şehri halkından oluşturularak Anadolu’ya gönderildiğini ve konuşlandırıldığını belirtmiştir.521

4.51.2. Sonuç Yukarıda yapılan değerlendirmeye göre Cohors Apula’nın MS 22’den önce kurulmuş ve Lycia-Pamphylia Bölgesi’nde(belki de yazıtın bulunduğu Side’de) konuşlandırılmış olabilir.

4.52. COHORS APULEIA CIVIUM ROMANORUM Cohors Apuleia Civium Romanorum’un ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. ND Or. XXXVIII, 34’e göre Cohors Apuleia Civium Romanorum, Ysipoto’da konuşlanmıştır. Cohors, MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır.

4.52.1. Ysiporto’nun Coğrafik ve Siyasi Konumu Bugün nerede olduğu kesin olarak bilinmeyen Ysiporto, Sürmene Koyu kıyısında kurulmuş olabilir. Bugün Trabzon’un Sürmene ilçesi kıyıları Sürmene Koyu olarak

521 Mitchell 1993, 73.

118

adlandırılmaktadır. Fakat Roma Dönemi ve öncesinde Hyssi522, Hyssu523 veya Psoron524 adıyla anılmaktaydı. ND Or. XXXVIII, 34’te adı geçen Ysiporto da yukarıda isimleri yazılan Sürmene Koyu’nun kıyısında küçük bir yerleşim yeri olmalıdır. Fakat Sürmene Koyu’nun daha önceki isimleri olarak belirtilen Hyssi, Hyssu ve Psoron, küçük bir yerleşim yeri olan Ysiporto’nun daha önceden kullanılan eski isimleri de olabilir.

4.53. COHORS AUGUSTA Cohors Augusta’nın ne zaman ve nerede kurulduğu tam olarak bilinmemektedir. Fakat isminde geçen Augusta kelimesinden dolayı İmparator Augustus tarafından kurulmuş olabilir. Ayrıca Cohors’a ait herhangi bir rakam ya da başkaca bir isminin bulunmaması da Augustus Dönemi’nde kurulmuş olabileceği olasılığını artırmaktadır.

4.53.1. Arkeolojik Buluntular Cohors Augusta ile ilgili arkeolojik buluntu Bithynia et Pontus bölgesinde Sinope’te ele geçen ve MÖ 37–30 yılları arasına tarihlendirilen (Y–74)’tür.525 Yazıtta cohors’un adı Cohors Augusta şeklinde geçmekte, başka bir isim ya da unvan yer almadığı gibi herhangi rakam da yer almamaktadır. Yazıtta adı geçen kişinin cohors’ta önce bir asker olduğu, daha sonra sesqueplicarius526 rütbesine terfi ettirildiği anlaşılmaktadır. Yazıtta başka bir askeri birliğin adının geçmemesi bu askerin sadece Cohors Augusta’ta da görev yaptığını ve aktif görevdeyken (Cohors Augusta’nın, yazıtın ele geçtiği Sinope’de konuşlandırıldığı esnada) vefat ettiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla ayrıca MÖ 37–30 yılları arasına tarihlendirilen yazıtın “Cohors Augusta’nın Anadolu’ya Gelişi ve Görevleri” bölümünde belirtildiği üzere MÖ 31 yılı sonrasına tarihlendirilmesi düşünceme göre daha uygun olabilir.

4.53.2. Cohors Augusta’nın Anadolu’ya Gelişi ve Görevleri Cohors’un isminden dolayı Anadolu’da kurulmuş olabileceği gibi, gibi farklı bir eyalette kurulduktan sonra Anadolu’ya gönderilmiş olabilir. Fakat yazıtta adı geçen

522 Cichorius 1900, 241. 523 Codex Kultur Atlas, Pafta 41–40 1. 524 Codex Kultur Atlas, Pafta 41–40 1. 525 AE 2004, no.1375; IK 64, 0124. 526 Bkz. Terminoloji bölümü.

119

askerin Anadolu’da Lycaonia Bölgesi’nde bulunan Savatra kentinde doğmuş olması Cohors Augusta’nın Anadolu’da kurulmuş olma ihtimalini artırmaktadır. Eğer Cohors Augusta, Anadolu’da kurulmuşsa bu durumda Anadolu’nun hangi bölgesinde kurularak ele geçen yazıtın bulunduğu Sinope’ye gönderildiği sorusu ortaya çıkmaktadır. MÖ 37–30 yılları tarihsel açıdan incelendiğinde Armenia üzerinde Parth-Roma mücadelesinin devam ettiği görülmekle birlikte, Octavianus ile Antonius arasındaki güç mücadelesinin de yavaş yavaş ortaya çıkmaya başlamıştır. Düşünceme göre, Cohors Augusta’nın kuruluşuyla ilgili olarak Parth-Roma mücadelesinden ziyade Octavianus- Antonius arasındaki mücadelenin daha fazla öneme sahip olması gerekir. Çünkü o dönemde her ikisi de kendilerine bağlı askeri birliklerin sayısını artırmaya çalışıyorlardı. Bu nedenle Cohors Augusta da, tam bu dönemde Anadolu’da kurulmuş olabilir. Octavianus galibiyetiyle biten Actium Savaşı’ndan527sonra Octavianus’un, askeri birliklerin bir kısmını askeri terhis ederek askeri birliklerin sayısını azalttığı ve savaş için bir yerde toplanmış olan askeri birlikleri yeniden İmparatorluk eyaletlerine dağıtmış olduğu bilindiğinden Cohors Augusta da bu dönemde Bithynia et Pontus Bölgesi’nde Sinope’ye gönderilmiş olabilir. Yine dönemin tarihsel olayları incelendiğinde bu bölgede herhangi bir olay bilinmemekle birlikte gönderilmenin Bosporan Krallığı’yla ilgili olduğu da düşünülebilir. Fakat cohors’un ne tür görevleri yerine getirdiği bilinmemekle birlikte bölgenin güvenliği ile ilgili olarak gönderilmiş olduğu ve Cohors Augusta’nın Sinope’de yaklaşık olarak 10–15 yıl civarında konuşlandığı ileri sürülebilir. Daha sonrasında ne olduğu hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan Cohors Augusta, MÖ 25 civarında başlayan Homanad Savaşları için Psidia Antiocheia’ya intikal ettirilmiş olabilir.

4.53.3. Sonuç Cohors Augusta’nın, ele geçen tek arkeolojik belgeden dolayı Sinope’de 10 ya da 15 yıl civarında konuşlandırıldığı ileri sürülebilir.

4.54. COHORS BOSPORANORUM

527 Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü.

120

Cohors Bosporanorum’un ne zaman kurulduğuna dair yeterli bilgi yoktur. Pisidia Antiocheia’da bulunup MÖ I. yüzyıl sonuna tarihlenen ve Cohors Bosporanorum’da görev yapmış bir asker adına dikilmiş stel en önemli arkeolojik buluntudur.

4.54.1. Arkeolojik Buluntular Yazıt (Y–75)’te adı geçen askerin son görev yaptığı birliğin Cohors Bosporanorum olduğu göz önüne alındığında bu Cohors’un Antiocheia’da belirli bir süre konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir. Çünkü Augustus’un İmparatorluk Dönemi’nin ilk zamanlarında (MÖ 25528 civarında) başlayan Homanad Savaşları oldukça uzun sürmüştür. Roma, bu savaşları yapabilmek amacıyla MÖ 25 yılı civarında Galatia bölgesine iki Lejyon (Legio V Macedonica ve Legio VII Claudia529) göndermiştir. Roma’nın, lejyonlarını gönderdiği bölgeye, lejyonlardan farklı olarak Ala ve Cohorsların da gönderildiği ve o bölge ya da yakın bölgelerden asker toplayarak yeni Ala ve Cohorslar oluşturduğu da bilindiğinden Cohors Bosporanorum’un da bu dönemde Homanad Savaşları’nda lejyonlara takviye amacıyla farklı bir bölgeden gönderilmiş olabileceği gibi bölge insanlarından da oluşturulmuş olabilir. Fakat Cohors’un isimlendirilmesinde bölgeyle ilgili bir isim kullanılmaması, bu cohors’un Antiocheia’ya gönderilmiş olabileceğini düşündürmektedir. Antiocheia’da belirli bir süre konuşlandırılmış olan Cohors Bosporanorum daha sonra Cappadocia bölgesine gönderilmiş olmalıdır. Çünkü Cheesman, bu Cohors’u Cappadocia bölgesinde bulunan askeri birlikler arasında saymaktadır.530 Ayrıca ND Or. XXXVIII, 29’da ‘‘Cohors Miliaria Bosporiana’’ adında Armenia’da Arauraca’da konuşlanmış bir Cohors’un adı geçmektedir.

4.54.2. Sonuç Antiocheia’da bulunmuş yazıttan bu Cohors’un Antiocheia’ya gönderildiği ve burada belirli bir süre konuşlanarak Homanad Savaşları’na katıldığı düşünülebilir. Daha sonra Cappadocia Bölgesi’ne gönderilmiş olabilir. Ayrıca Cohors’un Notitia Dignitatum’da da ismine rastlanması Cohors’un varlığını ve ismini oldukça uzun bir süre devam ettirdiği anlaşılmaktadır. Bugüne kadar bu Cohors’la ilgili başka bir arkeolojik

528 Speidel 1984, 276. 529 Bkz. ilgili lejyonlar bölümü. 530 Cheesman 1914, 178.

121

belgenin ele geçmememiş olması Cohors Bosporanorum’un Anadolu’dan başka bölgelere gönderilip gönderilmediğinin bilinmemesine neden olmaktadır. Bu sebepten dolayı sürekli olarak Anadolu’da konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.

4.55. COHORS CAMPANORUM Cohors Campanorum’un ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Paphlagonia Bölgesi’nde Amastris (Amasra)’te ele geçen bir yazıta göre bu Cohors’a bağlı bir asker için diktirilen stelde Cohors Campanorum’un adı geçmektedir.

4.55.1. Arkeolojik Buluntular Yazıt (Y–76)’da ismi geçen askerin önce Cohors Campanorum’un bir askeri olarak sonra da aynı Cohors’ta Tubicen531 olarak görev yapması ve başka bir askeri birlik adından söz edilmemesi, bu askerin sadece Cohors Campanorum’da görev yaptığını göstermektedir. Yazıtın Amastris’te bulunması, Cohors Campanorum’un belirli bir dönem için Paphlagonia Bölgesi’nde konuşlandırılmış olduğunu düşündürmektedir. Cohors Campanorum ile ilgili Anadolu’da ya da Roma’nın başka eyaletlerinde herhangi bir arkeolojik buluntunun ele geçmemesi de bu durumu teyid eder görünmektedir. ND Or. Bölümü incelendiğinde aynı ya da benzer bir isimde başka bir Cohors’un olmamasından dolayı Cohors Campanorum, bir savaş esnasında imha edilmiş ya da belirli bir süre görevini yerine getirdikten sonra da lağvedilmiş olabilir.

4.55.2. Sonuç Uzun ömürlü olmayabileceği düşünülen Cohors Campanorum, belirli bir dönem Paphlagonia bölgesinde konuşlandırılmış olabilir.

4.56. COHORS COMMAGENORUM Cohors Commagenorum’un ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemektedir. Commagene Bölgesi’nin Roma egemenliğine geçmesinden sonra, MS 17 yılında Anadolu’daki Roma eyaletleri532 yeniden düzenlenmiştir. Commagenorum isimli askeri

531 Bkz. Terminoloji bölümü. 532 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.

122

birlikler (Ala Commagenorum, Cohors I, II, III, VI533) bu dönemden sonra kurulmuş olabilir.

4.56.1. Cohors Commagenorum’un Mısır’a Gidişi Cohors Commagenorum kuruluşundan sonra Mısır’a gönderilmiş olmalıdır. Çünkü Mısır’da bulunan ve MS 83534 yılına tarihlendirilmiş olan bir askeri terhis belgesi Cohors Commagenorum’un Mısır’da bulunduğunu kanıtlamaktadır. Uzun bir zaman dilimi içerisinde de Mısır’da konuşlanmaya devam etmiş olmalıdır.

4.56.2. Cohors Commagenorum’un Anadolu’ya Gelişi Romalıların Parth Savaşları’nın kesintilerle uzun bir süre devam etmesi, sürekli asker takviyesi ihtiyacını zorunlu hale getirmesinin yanında zaman zaman da farklı eyaletlerde bulunan askeri birliklerin Anadolu’ya intikal ettirilmesini gerektirmiştir.535 MS II. yüzyılda yapılan bu savaşlardan birisi de Cohors Commagenorum’un da Anadolu’ya gönderilmesini gerektirmiş olmalıdır. Çünkü Roma’da bulunan bir yazıta göre (bu yazıt Cohors Commagenorum’un Anadolu’daki varlığını kanıtlayan tek belgedir) Cohors Commagenorum Cappadocia bölgesine gelmiştir.

4.56.3. Arkeolojik Buluntular. İtalya-Roma’da ele geçen (Y–76)’ya göre Cohors Commagenorum’un, şüpheye yer bırakmayacak şekilde Anadolu’da Cappadocia Bölgesi’nde olduğu kanıtlamaktadır. Fakat yazıtın tarihlendirilmemiş olması, Cohors’un Cappadocia Bölgesi’nde ne zaman bulunduğu konusunda oluşan problemlerin çözüme kavuşmasında yardımcı olmamaktadır. MS II. yüzyılda Anadolu’ya geldiğini bildiğimiz Cohors Commagenorum’un Parth Savaşları’ndan sonra hemen Anadolu’dan ayrılıp ayrılmadığı bilinemezken Dacia ve Sychtica Minor’da bulunan yazıtların hemen hemen tamamının MS II. yüzyıl sonu, III. yüzyıl başına tarihlendirilmesi, Cohors Commagenorum’un hemen Anadolu’dan ayrılmadığını göster-mektedir. Cohors’un Anadolu’ya gelişi MS II. yüzyıl başı, Dacia ve Sychtica Minor’e gidişi MS II. yüzyıl sonu ve III. yüzyıl başı olarak kabul edildiğinde

533 Cichorius 1900, 275. 534 Portes du desert 66. 535 MS 162–166 yılları için bkz. CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü.

123

Cohors Commagenorum’un Anadolu’da yaklaşık yüzyıla yakın bir süre kalmış olabilir, fakat yapılan yazıt karşılaştırmalarından yüz yıldan fazla kaldığını söylemek mümkün değildir.

4.56.4. Cohors Commagenorum’un İsim Problemi Gerek Mısır’da ele geçen terhis536 belgesinden gerekse CIL VI 3654 no’lu yazıttan anlaşıldığı kadarıyla cohors’un ismi Cohors Commagenorum şeklindedir. Fakat isim, Dacia ve Sycthica Minor’de ele geçen asker mezar yazıtlarında ve sadece birlik isminin geçtiği yazıtlardan ikisi hariç537 diğerlerinde Cohors I Commagenorum538 şeklindedir. Scythia Minor-Tomis (Constanța)’te bulunan ve “Stoian 1987, 176” ile kayıt altına alınan ve emekli bir askere ait olan yazıt MS I yüzyıl sonuna tarihlendirilmiştir. Bu yazıtta askeri birlik ismi Cohors I Commagenorum şeklinde geçmektedir. Dolayısıyla tüm yazıtlar bir bütün olarak incelendiğinde askeri birlik ismi içinde “I” rakamı yazıldığı gibi, yazılmadığı da yazıtlardan anlaşılmaktadır. Yazılışlarından dolayı Cohors Commagenorum ve Cohors I Commagenorum farklı birlikler gibi görünmektedir. Fakat yazıtların bulunduğu yerler ve tarihlendirilmelerin kendi içlerinde bir tutarlılık oluşturması nedeniyle düşünceme göre, her iki yazılış da aslında sadece bir birliği, yani Cohors Commagenorum’u ifade etmektedir.

4.56.5. Sonuç MS II. yüzyıla tarihlenen ve İtalya Roma’da bulunmuş olan yazıt, Cohors Commagenorum’un Anadolu’da bulunduğunu kanıtlamaktadır. Gerek Mısır’da ele geçen belge gerekse Dacia ve Sycthica Minor’da bulunan belgeler Cohors’un Anadolu’da Cappadocia bölgesinde yaklaşık yüz yıl civarında belki de daha az bir zaman konuşlandığını kesinleştirmektedir.

4.57. COHORS CYPRIAE Cohors Cypriae’ın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Fakat Mitchell’ın belirttiğine göre Roma, kendisine bağlı Bosporan Krallığı’nı desteklemek

536 Portes du desert 66. 537 IDR III, 3; IDR III, 3, 177; Dacia’da bulunan yazıtta “Cohors Commagenorum” şeklindedir. 538 Stoian 1987, 176; IDR II 603, b,1; IDR II 603,b,2; IDR II 603.

124

amacıyla Pontus ve Bitinya Bölgelerinde konuşlanmış olan Auxilia birliklerini bu bölgelerden çekerek özellikle Cohors Cypriae’ı, Sinope ve Panticapaeum’da konuşlandırmıştır.539 Ayrıca Mitchell, Cohors Cypriae’ın Pontus ya da Bythnia Bölgesi’nde kurulmuş olduğunu ifade etmekle birlikte herhangi bir tarih belirtmemektedir.

4.57.1. Arkeolojik Buluntular Sinope’de ele geçen (Y–78) ve Bosporan Krallığı topraklarındaki Panticapaion (Kerch)’da ele geçen (Y–79)’dan anlaşıldığı kadarıyla Cohors Cypriae’ın Karadeniz kıyılarında konuşlandığı ve asıl amacının Karadeniz kıyılarını korumak olduğu ileri sürülebilir. Fakat aynı zamanda Karadeniz’in kuzey kıyısında yer alan ve Roma’ya bağlı bir krallık olan Bosporan Krallığı topraklarını da korumak olduğu da söylenebilir. Çünkü ele geçen arkeolojik buluntular, Anadolu Yarımadası’nın kuzeyinde bulunan Sinope ile Karadeniz’in kuzeyinde bulunan Panticapaion (Kerch)’da ele geçmiştir. Yazıtlarda adı geçen askerlerin bu yazıtları hayattayken ve muazzaf görevdeyken diktirdikleri anlaşılmaktadır. Ayrıca diğer askeri birliklerde görüldüğü gibi bazı birliklere bağlı askerlerin diktirdikleri yazıtlarda bazı görevler için zaman zaman ana birliklerinden uzakta oldukları anlaşılmaktadır. Fakat bu durum Cohors Cypriae için söz konusu olmamalıdır, çünkü yazıtların bulundukları Sinope ile Panticapaion (Kerch) arasındaki mesafenin kara yolu ile aşılmasının oldukça zor olması(zaman zaman düşman bölgelerine girilmesi gerektiği de düşünüldüğünde) nedeniyle ulaşımın deniz yoluyla sağlanıyor olması gereklidir. Dolayısıyla cohors’un (Cohors’un bir bütün halinde hareket ettiği düşüncesi ile) tamamının ya Sinope’de ya da Panticapaion (Kerch)’da olması gerektiği ileri sürülebilir.

4.57.2. Sonuç Ne zaman ve nerede kurulduğu bilinemeyen Cohors Cypriae’nin, yukarıda belirtilen yazıtlara göre Karadeniz kıyısındaki Sinope’de ve zaman zaman da Panticapaion (Kerch)’da konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir.

539 Mitchell 2002, 45.

125

4.58. COHORS LUNA Cohors Luna’nın ne zaman ve nerede kurulduğu ve “ay” anlamına gelen “Luna” kelimesinin Cohors’a neden verildiği bilinmemektedir. Pisidia Antiocheia’da ele geçen bir yazıttan dolayı varlığı bilinen bir cohors’tur.

4.58.1. Arkeolojik Buluntular Pisidia Antiocheia’da ele geçen ve tarihlendirilemeyen bir yazıttan540 (Y-80) dolayı ismi ve askeri niteliği bilinen bir cohors’tur. Yazıt, Cohors Luna’nın komutanı’na aittir.

4.58.2. Cohors Luna’nın Anadolu’daki Görevleri Ele geçen yazıtın tarihlendirilememesi, Cohors Luna’nın Anadolu’ya ne zaman geldiği sorusunu cevaplamadığı gibi Anadolu’ya nereden geldiği ya da Anadolu’da kurulup kurulmadığı gibi sorular da cevapsız kalmaktadır. Fakat cohors komutanı’nın, cohors’un komutanı iken yani görevdeyken vefat ettiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu durum cohors Luna’nın da Antiocheia’da konuşlanmış olduğunu göstermektedir. Fakat cohors’un Antiocheia’da ne kadar süre konuşlandığı ve Anadolu’da hangi görevleri yerine getirdiği de bilinmemektedir.

4.58.3. Sonuç Antiocheia’da ele geçen yazıttan başka hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan Cohors Luna, Antiocheia’da konuşlanmıştır.

4.59. COHORS MAXIMINIANA Cohors Maximinianae’ın ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemektedir. Ele geçen yazıtın (Y-81) tarihlendirilmesiyle, cohors’un MS 235 yılı civarında kurulmuş olduğu düşünülebilir. Daha öncesinin herhangi bir arkeolojik buluntusunda ya da antik dönem yazarlarının eserlerinde yer almaması, cohors’un MS 235 yıllarında kurulmuş olabileceği düşüncesini de güçlendirmektedir. cohors’a, Maximiniana ismi MS 235 yılında Roma İmparatoru olan Maximianus’u onurlandırmak amacıyla verilmiş olabilir. 3.59.1. MS 235 Yılı Olayları

540 IK-67, 00176.

126

İmparator Maximinus’un 541 MS 235 yılında Roma İmparatoru ünvanını aldığı dönem, aynı zamanda Roma ve Persler arasındaki gerginliklerinin yaşandığı ve savaşların da yapıldığı bir dönemdir. Hemen ardından Perslerin Roma topraklarını işgal etmeye başlaması542(Nisibis ve Carrhae gibi şehirlerin ele geçirilmesi) nedeniyle Roma, ister istemez özellikle Cappadocia ve Galatia bölgelerinde askeri birliklerini toplamaya başlamış ve Cohors Maximiniana gibi bazı askeri birlikleri de kurmaya başlamıştır.

4.59.2. Sonuç Cohors Maximiniana’nın543 sürekli olarak Ancyra’da konuşlanıp konuşlanmadığı bilinmemekle birlikte yazıttan anlaşıldığına göre belirli bir dönem Ancyra’da konuşlan- dırılmış olduğu ileri sürülebilir.

4.60. COHORS PRIMA AUGUSTA CYRENAICA ANTONIANA Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Fakat isminde geçen “Cyrenaica” kelimesinden dolayı bugünkü Libya’da kurulmuş olabileceği gibi o bölgeden getirilen askerlerle Roma’nın başka bir eyaletinde kurulduktan sonra Gordion’a doğu-batı intikalleri sebebiyle (Parth savaşları) gönderilmiş ve Gordion’da konuşlandırılmış olabilir. Cohors’un isminde geçen “Antoniana” ismi, (Y–82)’de adı geçen ve MS 198–217 yılları arasında hüküm süren İmparator Caracalla’dır.544

4.60.1. Arkeolojik Buluntular Gordion’da bulunan (Y–82)545’ye göre, İmparator Caracalla döneminin tarihsel olayları incelendiğinde Caracalla’nın, MS 215 yılında Parth Savaşlarını yaptığı ve bu savaşlarda başarı kazandığı bilinmektedir. Parth Savaşları için Mesopotamia Bölgesi’nde toplanmış olan Roma askeri birlikleri, Anadolu’dan geçerek tekrar eskiden konuşlandırıldıkları eyaletlere gönderilmişlerdir. Bu intikal esnasında Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana da Gordion’a gelmiş ve burada konuşlandırılmış olmalıdır. Ele geçen yazıt incelendiğinde yazıtın Parth Savaşları’nda kazanılan başarıdan hemen

541 Bkz. Roma İmparatorlar listesi. 542 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.; Dodgeon, Lieu 1991, 34. 543 Ayrıca Bkz. Speidel 1984, 300’de Additional note. 544 Darbyshire, Harl ve .diğ. 2007, 36. 545 Expedition 2009, 2, 31.

127

sonra yazıldığı, İmparator Caracalla’nın zaferinin ilan edildiği ve yazıtta adı geçen Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın da savaşta önemli yararlılıklar gösterdiği anlaşılmaktadır.

4.60.2. Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın Anadolu’daki Görevleri Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın Parth Savaşları’ndan sonra Anadolu’ya geldiği ve Gordion’da konuşlandırıldığının kesinliği, yazıttan anlaşılmaktadır. Fakat adı geçen ohors’un Anadolu’da ne tür görevleri yerine getirdiği ya da Anadolu’da başka bir yere intikal edip etmediği bilinmemektedir. Gordion’un Ephesos, Apameia Cibotos, Ancyra yol güzargahında olduğu göz önüne alındığında Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın, yol güvenliğini sağlamak amacıyla Gordion’da konuşlandırıldığı ileri sürülebilir.

4.60.3. Sonuç Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın MS 215–216 yılları arasında Gordion’a geldiği bilinmekle birlikte, Cohors’un Gordion’da ne kadar süre konuşlandırıldığı ve Gordion’dan nereye gönderildiği bilinmemektedir.

4.61. COHORS PRIMA CLAUDIA EQUITATA Cohors Prima Claudia Equitata’nın nerede ve ne zaman kurulduğu bilinmemektedir. ND Or. XXXVIII, 37’ye göre Cohors Prima Claudia Equitata, Sebastopolis’te konuşlanmıştır. Cohors Prima Claudia Equitata ile ilgili bilgi sadece Notitita Dignitatum’da bulunduğundan cohors, M.S 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır.

4.61.1. Sebastopolis’in Coğrafik ve Siyasi Konumu Sebastopolis’in Armenia546 Bölgesi’nde mi yoksa Pontus Bölgesi’nde mi konuşlandığı konusu henüz tam olarak açıklığa kavuşmamıştır. Anadolu’daki Sebastopolis isimli yerleşim yerleri incelendiğinde Pontus Bölgesi’nde (Armenia Bölgesi’nde Sebastopolis isimli bir yerleşim yeri yoktur.) bulunan tek yerleşim yeri bugün

546 Böcking 1853, 158; Böcking, Sebastopolis’in Armenia bölgesinde olduğunu ileri sürer.; Dodgeon 1991, 348; Dodgeon, Sebastopolis’in Pontus bölgesinde olduğunu belirtir.

128

Tokat–Sulusaray’dır. Burada daha önceki dönemlere ait kalıntılar mevcut olup bu kalıntılar Notitia Dignitatum’da Or. XXXVIII, 37’de adı geçen yerleşim yeri olabilir.

4.62. COHORS QUARTA RAETORUM ND Or. XXXVIII, 28’e göre Cohors Quarta Raetorum, Analiba’da konuşlanmıştır.547 Cohors Quarta Raetorum’un adı sadece Notitita Dignitatum’da geçmektedir ve cohors, MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat bu cohors’un kuruluşuna dair herhangi bir arkeolojik buluntu ele geçmemiştir.

4.62.1. Analiba’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu ND Or. XXXVIII, 28’de Cohors Quarta Raetorum’un Analiba’da konuşlandırıldığı yazılmıştır. Fakat Analiba isminde yerleşim yeri ya da bölge adı Pontus Bölgesi’nde (şimdiki bilgilere göre) bulunmamaktadır. Analiba isminde bir yer, Notitia Dignitatum’un yazıldığı dönemde yerleşim yeri olarak kullanılmış olabilir, fakat bu yerleşim yeri günümüze ulaşamadığı için zamanla kaybolmuştur. Analiba ismi bölge adı olarak kullanıldıysa kısa bir dönem kullanıldıktan sonra unutulmuş ve isim, günümüze ulaşmamış olabilir. Ayrıca Tabula Peutingeriana548 incelendiğinde Zımara’ya giden yol üzerinde bir yerleşim yeri olarak ya da askeri bir birliğin konuşlandığını yer olarak Analiba ismine rastlanmaktadır. Bugün Erzincan ili İliç ilçesi sınırları içerisinde Büyük Gümüşlü ve Küçük Gümüşlü köyleri civarında Analibla549 isminde eski bir yerleşim yeri mevcuttur. Yukarıda bilgiler değerlendirildiğinde Analiba ismi ile Analibla isminin birbirine çok yakın olması, aslında Analibla’nın gerek Notitia Dignitatum’da gerekse Tabula Peutingeriana’da yer ismi olarak geçen Analiba ile aynı yer olma olasılığını güçlen- dirmektedir.

4.63. COHORS SECUNDA VALENTIANA ND Or. XXXVIII, 36’e göre Cohors Secunda Valentiana, Pontus Bölgesi’ndeki Ziganna’da konuşlanmıştır550. Cohors Secunda Valentiana’nın adı sadece Notitita

547 Dodgeon 1991, 347. 548 Tabula Peutingeriana, Pafta XI. 549 Codex Kultur Atlas, Pafta 39–38, D3. 550 Dodgeon 1991, 348.

129

Dignitatum’da geçmektedir ve Cohors, MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat bu cohors’un kuruluşuna dair başka bir arkeolojik buluntu ele geçmemiştir.

4.63.1. Ziganna’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu Zigana ismi Notitia Dignitatum’da ‘‘Ziganna’’ şeklinde geçmektedir. Fakat günümüzde Zigana ismi ile anılmaktadır. Çok büyük olasılıkla her iki isimde aynı yeri ifade etmektedir. Bugün Zigana Dağları’nda Zigana Geçidi civarında (Zigana Geçidi muhtemelen Roma Dönemi’nde de Armenia Bölgesi’nden Pontus Bölgesi’ne geçişte önemli bir rol oynamaktaydı.) bulunan, Gümüşhane ili Torul ilçesine bağlı Zigana köyü bugün olduğu gibi Roma döneminde de küçük bir yerleşim yeri olabilir.

4.64. COHORS VII BREUCORUM CIVIUM ROMANORUM EQUITATA Cohors VII Breucorum Civium Romanorum Equitata’nın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Bu Cohors’un Avrupa’da(Germania, Pannonia, Moesia Inferior) ele geçen askeri terhis551 belgelerinde ismi geçmektedir. Dolayısıyla bu Cohors’un bu bölgelerden birisinde ya da genel olarak Avrupa’da kurulmuş olduğu kabul edilebilir.

4.64.1. Arkeolojik Buluntular Galatia Bölgesi’nde Gordion’da ele geçen (Y–83) ve Perinthos-Herakleia’da ele geçen (Y–84)’te adı geçen askerlerin muvazzaf görevlerindeyken yazıtların bulundukları yerlerde vefat ettikleri anlaşılmaktadır. Dolayısıyla askerlerin bağlı bulundukları birlikler de askerlerin vefat ettiği yerlerde konuşlandırılmış olabilir. Çünkü Cohors, Lejyon’la kıyaslandığında oldukça küçük bir birliktir. Ayrıca (Y–84)’da steli yaptıran kişi ile ilgili bir ibarenin bulunmayışı bu stelin “ad signa”552 olarak hazırlatıldığını düşündürmektedir.

4.64.2. Cohors VII Breucorum C. R. Equitata’nın Anadolu’daki Görevleri

551 RMD–02, 079; AE 1978, no.0658; AE 1989, no.0626; RMD–02, 102; AE 1983, no.0785; RMD–02, 103; AE 1983, no.0784; AE 1986, no.0616; AE 1988, no.0979; RMD–03,187; RMD–03, 187; AE 1986, no.0616; AE 1988, no.0979. 552 Bkz. Terminoloji bölümü.

130

Cohors VII Breucorum’un Anadolu’ya ne zaman geldiği bilinmemektedir. Goldman, bu cohors’un Gordion’da bulunma sebebiyle ilgili iki olasılık ortaya sürer: Birinci olasılığa göre Cohors VII Breucorum, Traianus’un Parthlara karşı yaptığı sefer için Avrupa’dan Mesopotamia’ya giderken Gordion’da bir süre konuşlanmış olabilir. İkinci olasılık ise bu cohors’a bağlı askerlerin, bütün cohors’u kastetmeden(çünkü farklı birliklere ait askeri buluntuların) bulunduğunu da belirtmiştir. Gordion civarından geçen Roma yolunu korumak ve lojistik ihtiyaçların temininde görevli olduğunu ifade eder.553 Cohors VII Breucorum’un Anadolu’da Traianus’un Parth Seferi (MS 113–117) sırasında Gordion’a intikal etmiş olduğu ve Goldman’ın yazdığı gibi sefere katılan birliklerin lojistik ihtiyaçlarının yanında bu birliklere koruma da sağladığı düşünülebilir. Fakat Cohors VII Breucorum’un Parth Savaşları için Traianus’la birlikte gitmediğini, Anadolu’da konuşlanmaya devam ettiğini Kıbrıs’ta Vitsada (Famagusta Bölgesi) bulunan ve tarihlendirilemeyen bir yazıt554 düşündürmektedir. Ele geçen yazıttan dolayı Cohors VII Breucorum’un görev amacıyla Kıbrıs’ta bir süre bulunduğu da kabul edilebilir. Kıbrıs’ta ne kadar süre görev yaptığı bilinmeyen Cohors VII Breucorum, Marcus Aurelius ve Lucius Verus’un Ortak İmparatorluk Dönemi’nde (MS 169–177) Parthlarla yapılan savaşa katılmış olabilir. Fakat bu savaş için, ne zaman (Anadolu’da Gordion’da konuşlu iken mi yoksa Kıbrıs’ta görevde iken mi) Mesopotamia’ya intikal ettiği bilinmemektedir. Fakat Cohors VII Breucorum’un Parth Savaşları’na katıldığı kabul edilebilir. Çünkü Marcus Aurelius dönemine tarihlendirilebilecek Perinthos-Herakleia’da bulunan (Y– 84)’de Cohors VII Breucorum’un adı Cohors VII Breucorum Equites Singulares555 şeklinde geçmektedir. Bu ünvanı, Parth Savaşları esnasında gösterdiği başarılarından dolayı almış olması ihtimali yüksektir. Ayrıca yazıtta cohors komutanına yapılan onurlandırma, cohors komutanının da bizzat Marcus Aurelius’un Parth Savaşları’na katılmış olduğunu ve Cohors Herakleia’ya döndükten sonra vefat etmiş olduğunu düşündürmektedir. Cohors VII Breucorum Equites Singulares’in, ismini Parth Savaşları’nda değil de Germania Seferleri’nde almış olma ihtimali göz önüne alındığında Kıbrıs’ta ele geçen yazıtın açıklanması ve yazıtın MS 113–161 yılları arasına tarihlendirilmesi de

553 Goldman 1997, 45–54. 554 CIL III 215; Add. p. 974: Bu yazıtın, MS 113–161 yılları arasına tarihlendirmenin uygun olacağını düşünmekteyim. 555 Bkz. Terminoloji bölümü.

131

zorlaşmaktadır. Ayrıca cohors’un, Cohors VII Breucorum Equites Singulares olarak Herakleia’ya neden geldiğinin de açıklanmasını zorlaşmaktadır. En geç MS 174 yılına tarihlendirilebilecek yazıta göre Cohors VII Breucorum Equites Singulares’in Herakleia’da konuşlandığı esnada Marcus Aurelius ve Faustina Doğu Eyaletleri’nde geziye çıkmışlar ve Cohors VII Breucorum Equites Singulares de bu gezide büyük bir olasılıkla koruma görevi üstlenmişti. Bu gezinin bitimiyle birlikte de Cohors VII Breucorum Anadolu’dan ayrılarak Marcus Aurelius’la birlikte Roma’ya ya da Tuna Nehri sınırlarında bir eyalete gönderilmiş olabilir.

4.64.3. Cohors VII Breucorum Civium Romanorum Equitata’daki İsim Değişimi Cohors VII Breucorum’un ismiyle ilgili olarak Avrupa’da ele geçen yazıtlarda; isim Germania’da “Cohors VII Breucorum”, Pannonia’da “Cohors VII Breucorum”, Moesia Inferior’da “Cohors VII Breucorum Civium Romanorum”, Anadolu’da Gordion’da ve Kıbrıs’ta “Cohors VII Breucorum Civium Romanorum Equitata”, Anadolu’da Herakleia’da “Cohors VII Breucorum Equites Singulares” şeklinde geçmektedir.556 Cohors VII Breucorum’un ismine yapılan eklemeler ve en son olarak verilen ünvan bu Cohors’un sürekli olarak başarılar kazanan bir birlik olduğunu ortaya koymaktadır.

4.64.4. Sonuç Kuruluşundan itibaren uzun bir zaman diliminde sürekli Avrupa’daki eyaletlerde konuşlandırılan Cohors VII Breucorum, Anadolu’da Gordion’da tam olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık 30 yıl konuşlandırılmış olabilir. Çünkü Gordion’da yapılan kazılarda Lorica Squamata parçalarının ve mızrak uçlarının bulunması Gordion’un cohorslar için bir garnizon olabileceğini de düşündürmektedir.

4.65. LEGIO V GALLICA-COHORS III Legio V Gallica - Cohors III’un kuruluşu, Legio V Gallica’nın kuruluşu ile aynı tarihtedir. Legio V Gallica, Iulius Gaius Caesar tarafından MÖ 52 yılında Gallia Savaşları

556 İlgili terhis belgeleri: RMD–02, 079; AE 1978, no.0658; AE 1989, no.0626; RMD–02, 102; AE 1983, no.0785; RMD–02, 103; AE 1983, no.0784; AE 1986, no.0616; AE 1988, no.0979; RMD–03,187; RMD– 03, 187; AE 1986, no.0616; AE 1988, no.0979.

132

esnasında Gallia Bölgesi’nde kurulmuş olduğundan bu isimle anılmış bir lejyondur.557 Roma’da MÖ 43 yılında Triumvirat’ın558 kurulmasından sonra, Antonius’la birlikte Anadolu’ya gelen lejyonlar arasındadır. Bu lejyonlar doğuda Parthlara karşı Antonius’la birlikte savaştıktan sonra Legio V Gallica’nın, Pisidia Antiocheia’da ele geçen yazıtlardan559 anlaşıldığı kadarıyla burada konuşlandırılmış olduğu düşüncesi oluşmakla birlikte belirtilen yazıtlarda adı geçen askerlerin veteran(eski asker) olmalarından dolayı bu durum kanıtlanamamaktadır. Fakat yine aynı yerde ele geçen bir yazıt Legio V Gallica-Cohors III’un Antiochei’da konuşlandırıldığını kanıtlamaktadır.

4.65.1. Arkeolojik Buluntular Psidia Antiochea yakınlarında ele geçen ve tarihlendirilmemiş olan (Y–85)560 , Legio V Gallica-Cohors III’ün Antiocheia’da konuşlandırıldığını kanıtlamaktadır. Çünkü yazıtta adı geçen askerin aktif görevdeyken vefat ettiği ve cohors III’de bölük komutanı olduğu anlaşılmıştır. Buna bağlı olarak Legio V Gallica-Cohors III’ün de Antiocheia’da bulunması gerekmektedir. Fakat cohors’un tek başına mı yoksa lejyon ile birlikte mi Antiocheia’ya geldiği, ne kadar süre burada konuşlandırıldığı bilinmemektedir. Ayrıca ele geçen yazıttan bütün bir lejyonun Antiocheia’da konuşlandırıldığı düşüncesi akla gelmektedir, fakat yazıt bu düşünceyi kanıtlamamaktadır.

4.65.2. Legio V Gallica- Cohors III’un Anadolu’daki Görevleri Antonius’la birlikte doğuya gelen Legio V Gallica’nın, Antonius’un Doğu’da yaptığı Parth Savaşları’na katılmış ve daha sonra da Pisidia Antiocheia’ya gelmiş olması gerekir, fakat bugüne kadar ele geçen yazıtlardan Legio V Gallica’nın gelip gelmediği bilinmezken Legio V Gallica bağlı cohors III’ün Antiocheia’ya geldiği ve burda konuşlandırıldığı bilinmektedir. Fakat cohors III’ün hangi görevleri yerine getirmek amacıyla Antiocheia’da konuşlandırıldığı bilinmemektedir.

557 Farnum 2005, 19. 558 Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü. 559 CIL III 6825; ILS 2238; T. Cissonius Q. f. Ser(gia) vet(eranus) leg(ionis) V Gall(icae). dum vixi, bibi libenter; bibitevos qui vivitis. P. Cissonius Q. f. Ser(gia) frater fecit.; CIL 3.6828; TAPA 57.1926.227,56; M. Tiberius M. f. Ser(gia) veter(anus) leg(ionis) V G(allicae).; JRS 6.1916.90,1; Rams., Soc.Basis 61,43; L. Pomponio Ni[g]ro vet(erano) leg(ionis) V Gal(licae) scribai q(uaistorio) Urbanus l(ibertus) et Viviai. 560 AE 1998, no.1389.

133

MÖ 31’deki Actium Savaşı’na kadar Anticoheia’da konuşlanmış olabileceğini düşündüğüm Legio V Gallica-Cohors III, Actium Savaşı’nda Antonius tarafında savaşa katılmıştır. Antonius’un bu savaşta yenilmesiyle Octavianus tek başına kalmıştır. Gallica ile ilgili Anadolu’da ele geçen hiçbir yazıt (CIL III, 6825, ILS 2238, CIL III, 6828, TAPA 57.1926.227,56, JRS 6.1916.90,1, Rams. Soc.Basis 61,43 ) MÖ 31 yılından sonrasına tarihlendirilmediği gibi bu lejyonla ilgili Roma’nın diğer eyaletlerinde de herhangi bir arkeolojik ya da epigrafik belge ele geçmemiştir. Bu sebep de Octavianus’un, Legio V Gallica’yı dağıtmış olma olasılığını oldukça güçlenmektedir.

4.65.3. Sonuç Antonius’la birlikte Galatia eyaletine gelen Legio V Gallica’ya bağlı cohors III’ün Pisidia Antiocheia’sında yaklaşık olarak 10 yıl civarında konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir.

4.66. LEGIO V MACEDONICA- COHORS X Cohors X, Legio V Macedonica’ya bağlı olup Legio V Macedonica’yı oluşturan 10 Cohors’tan birisidir. Bu cohors’un kuruluş yeri ve zamanı, doğrudan Legio V Macedonica’nın kuruluş yeri ve zamanı ile aynıdır.

4.66.1. Arkeolojik Buluntular Amasia’da ele geçen (Y–86) tarihlendirilmemiştir. Fakat Legio V Macedonica, Anadolu’ya ikinci defa gelişinde (MS 1 yüzyılın ikinci yarısında) Pontus Bölgesi’nde konuşlandırılmıştı.561 Lejyon’un konuşlandığı esnada Legio V Macedonica-Cohors X562 de muhtemelen yazıtın bulunduğu Amaseia’da Legio V Macedonica’ya koruma görevinde bulunmak üzere (belki de lejyonun lojistik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla) konuşlan- dırılmış olabilir. Legio V Macedonica-Cohors X’un ne amaçla Amaesia’da konuşlandığı tam olarak bilinmemekle birlikte, cohors’un Amaesia’da konuşlandığı yazıttan dolayı kesin olarak söylenebilir. Yazıt, Legio V Macedonica’nın Anadolu’daki görevleri göz önüne alınarak MS 63 ya da 64 yılına tarihlendirilebilir. Legio V Macedonica, Pontus Bölgesi’nden Syria’ya ve

561 Bkz. Legio V Macedonica. 562 Kaya 2003, 86.

134

daha sonra tekrar Avrupa’ya dönmüştür. Anadolu’ya bir daha MS III. yüzyılda gelmiştir, fakat Pontus Bölgesi’ne hiç intikal etmeden Anadolu’daki normal birliklerin intikal rotalarını izleyerek doğrudan Syria’ya gitmiştir. Dolayısıyla adı geçen yazıtın MS 63 ya da 64 yıllarına tarihlendirilmesi tarihsel olaylara da son derece uygun düşmektedir.

4.66.2. Sonuç Amaseia’da ele geçen yazıtın hiç şüpheye yer bırakmayacak şekilde Legio V Macedonica-Cohors X’u işaret etmesi, yazıtın Legio V Macedonica’nın kronolojisine göre tarihlendirilmesinde de herhangi bir problem olmaması Legio V Macedonica-Cohors X’un Amaseia’da konuşlandığını kanıtlamaktadır. Legio V Macedonica-Cohors X’un Amaesia’da MS 63 ya da 64 yıllarında başlayarak yaklaşık iki yıl boyunca konuş- landırılmış olduğu ileri sürülebilir.

135

4. Bölüm Auxilia Birlikleri EQUITES’LER

136

4.67. EQUITES DUCATORES ILLYRICIANI Equites Ducatores Illyriciani’nın563 ne zaman kurulduğu bilinememektedir. Notitia Dignitatum’da Or. XXXVI, 19’de564 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395565 yılı civarında yazıldığı bilindiğinden bu Equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.

3.67.1. Equites Ducatores Illyriciani’nin Anadolu’da Konuşlandığı Bölge Equites Ducatores Illyriciani, Osrhoene Krallığının Doğusunda Mesopotamia’nın kuzeyinde bugün Türkiye sınırları içerisinde olan Amida (Diyarbakır) da konuşlandırılmıştır. Equites Ducatores Illyriciani’nın daha sonrasında nereye gittiği ya da nerede konuşlandığı bilinmemektedir.

4.68. EQUITES SAGITTARII SABBU Equites Sagittarii Sabbu566 ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir. Notitia Dignitatum’da Or. XXXVIII, 11’de 567 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395568 yılı civarında yazıldığı bilindiğinden bu Equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.

4.68.1. Equites Sagittarii Sabbu ’nun İsim Problemi Notitia Dignitatum’da Equites Sagittarii, şeklinde birçok Equites birliği geçmekte ve bu birliklerin konuşlandığı yer isimleri ile birlik isimleri ayrı yazılmıştır. Bu durumda oluşabilecek karışıklıkları engellemek amacıyla Equites Sagittarii isminin sonuna konuşlandığı yer ismi eklenerek “Equites Sagittarii Sabbu”569 şekline tarafımca getirilmiştir.

4.68.2. Equites Sagittarii Sabbu ’nun Anadolu’da Konuşlandığı Bölge

563 Bkz. Terminoloji bölümü. 564 Böcking 1853, 10; Dodgeon 1991, 345. 565 Dodgeon 1991, 341. 566 Bkz. Terminoloji bölümü. 567 Böcking 1853, 153; Dodgeon 1991, 345. 568 Dodgeon 1991, 341. 569 Böcking 1853, 153.

137

Equites Sagittarii Sabbu, Armenia bölgesinde konuşlandırılmıştır. Equites’in daha sonrasında nereye gittiği ya da nerede konuşlandığı veya akibetinin ne olduğu bilinmemektedir.

4.69. EQUITES SCUTARII ILLYRICIANI Equites Scutarii Illyriciani570 ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir. Notitia Dignitatum’da Or. XXXVI, 19’da571 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395572 yılı civarında yazıldığı bilindiğinden bu Equites MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.

4.69.1. Equites Scutarii Illyriciani’un Anadolu’da Konuşlandığı Bölge Equites Scutarii Illyriciani, Osrhoene Krallığının Doğusunda Mesopotamia’nın kuzeyinde bugün Türkiye sınırları içerisinde olan Amida (Diyarbakır) da konuşlandırılmıştır. Equites Scutarii Illyriciani’nın daha sonrasındaki akibetinin ne olduğu bilinmemektedir.

4.70. EQUITES PROMOTI INDIGENAE CONSTANTINA Equites Promoti Indigenae 573 ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir. Notitia Dignitatum’da Or. XXXVI, 24’de574 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395575 yılı civarında yazıldığı bilindiğinden bu Equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.

4.70.1. Equites Promoti Indigenae Constantina İsim Problemi Notitia Dignitatum’da Equites Promoti, şeklinde birçok Equites Promoti birliği geçmekte ve bu birliklerin konuşlandığı yer isimleri ile birlik isimleri ayrı yazılmıştır. Bu durumda oluşabilecek karışıklıkları engellemek amacıyla Equites Promoti Indigenae

570 Bkz. Terminoloji bölümü. 571 Böcking 1853, 10; Dodgeon 1991, 345. 572 Dodgeon 1991, 341. 573 Bkz. Terminoloji bölümü. 574 Dodgeon 1991, 345; Dodgeon, Notitia dignitatum’daki sırasının 23 olduğunu ileri sürer.; Shadid 1984, 62; Shadid, Notitia dignitatum’daki sırasının 24 olduğunu belirtir.: Ruggieno 1959, 1333; Ruggieno’da Notitia Dignitatum’daki sırasının 24 olduğunu ileri sürer. 575 Dodgeon 1991, 341.

138

isminin sonuna konuşlandığı yer ismi eklenerek “Equites Promoti Indigenae Constantina” şekline tarafımca getirilmiştir.

4.70.2. Equites Promoti Indigenae Constantina’nın Anadolu’da Konuşlandığı Bölge Equites Promoti Indigenae Constantina, Kuzey Mesopotamia bölgesinde Constan- tina’da(Viranşehir) konuşlandırılmıştır.

4.71. EQUITES FELICES HONORIANI ILLYRICIANI CONSTANTINA Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin 576 ne zaman kurulduğu bilinememektir. Notitia Dignitatum’da Or. XXXVI, 22’de577 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395578 yılı civarında yazıldığı bilindiğinden bu equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.

4.71.1. Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin İsim Problemi Notitia Dignitatum’da, “Equites Felices” şeklinde birçok “Equites Felices” birliği geçmekte ve bu birliklerin konuşlandığı yer isimleri ile birlik isimleri ayrı yazılmıştır. Bu durumda oluşabilecek karışıklıkları engellemek amacıyla Equites Equites Felices Honoriani Illyriciani isminin sonuna konuşlandığı yer ismi eklenerek “Equites Equites Felices Honoriani Illyriciani Constantina” şekline tarafımca getirilmiştir.

4.71.2. Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin Anadolu’da Konuşlandığı Bölge Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin, Kuzey Mesopotamia bölgesinde Constantina (Viranşehir) ’da konuşlandırılmıştır. Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin daha sonrasında nereye gittiği ya da nerede konuşlandığı bilinmemektedir.

4.72. EQUITES SAGITTARII DOMANA Equites Sagittarii Domana579 ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir. Notitia Dignitatum’da Or. XXXVIII, 12’de580 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi

576 Bkz. Terminoloji bölümü. 577 Dodgeon 1991, 345; Ruggieno 1959, 1333. 578 Dodgeon 1991, 341. 579 Bkz. Terminoloji bölümü. 580 Böcking 1853, 57; Dodgeon 1991, 347.

139

bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395581 yılı civarında yazıldığı bilindiğinden bu Equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.

4.72.1. Equites Sagittarii Domana’nın İsim Problemi Notitia Dignitatum’da Equites Sagittarii, şeklinde birçok Equites birliği geçmekte ve bu birliklerin konuşlandığı yer isimleri ile birlik isimleri ayrı yazılmıştır. Bu durumda oluşabilecek karışıklıkları engellemek amacıyla Equites Sagittarii isminin sonuna konuşlandığı yer ismi eklenerek “Equites Sagittarii Domana”582 haline tarafımca getirilmiştir.

4.72.2. Equites Sagittarii Domana’nın Anadolu’da Konuşlandığı Bölge Equites Sagittarii Domana, Armenia bölgesinde konuşlandırılmıştır. Equites Sagittarii Domana’nın daha sonrasında nereye gittiği ya da nerede konuşlandığı ile ilgili herhangi bir arkeolojik veri mevcut değildir.

4.73. EQUITES SCUTARII AURELIACI Equites Scutarii Aureliaci ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir. Speidel, Avrupa’da Orleans’da kurulan süvari birliğinin Zeugma’ya geldiğini belirtir.583 Ayrıca Zeugma’da Equites Scutarii Aureliaci’nin isminin yazılı bulunduğu tuğlaların ele geçmesi Speidel’i doğrulamaktadır.584

4.73.1. Equites Scutarii Aureliaci’nın Anadolu’daki Görevleri Equites Scutarii Aureliaci’nın Anadolu’da hangi görevleri yerine getirdiği ya da hangi savaşlara katıldığı bilinmemektedir.

4.73.2. Equites Scutarii Aureliaci’nın Anadolu’dan Ayrılışı Equites Scutarii Aureliaci’nın Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı bilinmemektedir. Fakat II Şapor’un Zeugma’yı istilasından MS 256 yılından önce ayrılmış olmalıdır. Çünkü bu dönem de Zeugma’da bulunmuş olsaydı lejyonlarla karşılaştırıldığında oldukça

581 Dodgeon 1991, 341. 582 Böcking 1853, 57. 583 Speidel 1984, 402; Scharf 2005, 170. 584 Speidel 2010, 147.

140

küçük bir birlik olduğundan yok edilmesi de kolay olacaktı. Equites Scutarii Aureliaci, Anadolu’dan ayrıldıktan sonra Britannia’ya585 gönderilmiş olabilir.

585 Scharf 2005, 169; Böcking 1853, 18.

141

5. ARKEOLOJİK VERİLER Anadolu’da Roma lejyonları ve diğer askeri birliklere ait ele geçen arkeolojik buluntular Roma’nın Anadolu’daki egemenlik alanı ve dönemi göz önüne alındığında son derece sınırlıdır. Bu durumun bazı temel nedenleri bulunmaktadır. Silah olarak kullanılan ok ucu, mızrak ucu, ballista gibi askeri teçhizatların yanında zırh olarak kullanılan şahsi koruyucu teçhizatlarda metal kullanılmasından dolayı metal parçaların toprak altında zaman içersinde korozyona uğraması sonucunda, yapıldığı zamandaki özelliklerini tamamen kaybetmiş olmakta ya da toprak altında tamamen çürüyerek kaybolmaktadır. Dolayısıyla metalden yapılmış olan silah ve teçhizat buluntuları son derece sınırlı kalmaktadır. Silah ya da şahsi koruyucu teçhizat yapımında ayrıca ahşap ve deri de kullanılmıştır, fakat kullanılan bu materyallerin dayanıklılığı metalle karşılaştırıldığında oldukça az ve bu materyaller uzun ömürlü olmadıklarından günümüze neredeyse hiç ulaşmamıştır. Askeri birlik işareti ya da birlik adının kısaltma şeklinde yazıldığı sikkeler göz önüne alındığında bu tür sikkelerin bir yüzünde dönemin Roma İmparatoru’nun portresi yer almakta, sikkenin diğer yüzünde ise askeri birliğin adı yazılmış olduğundan sikke kolaylıkla tarihlendirilebilmekte ve adı geçen askeri birliğin varlığı kanıtlanmaktadır. Fakat bu tür sikkelerin in situ bulunması durumunda askeri birliğin konuşlandırıldığı yer konusunda bilgi sahibi olunmakta, in situ durumunun bozulması halinde sadece dönem ve askeri birlik adı bilinmektedir. Ayrıca sikkeler üzerinde Roma tarafından kurulmuş olan bütün askeri birliklerin isimleri yer almamakta, sadece sınırlı sayıda askeri birliğin varlığı ve dönemi kanıtlanabilmektedir. Üzerinde askeri birliğin adının kısaltma şeklinde geçtiği tuğlalar ve seramikler önemli bir kanıt niteliği taşımaktadır. Fakat sikkede olduğu gibi tuğla ya da seramiğin in situ durumunun bozulmamış olması gerekmektedir. Aksi halde adı geçen askeri birliğin konuşlandırıldığı yer konusunda sorunlarla karşılaşılmaktadır. Ayrıca adı geçen arkeolojik buluntuların üzerinde sadece askeri birlik adının geçmesi, (eğer herhangi bir unvanı yoksa) buluntunun tarihlendirilmesinde uzun zaman aralığının kullanılmasına neden olmaktadır.

142

5.1. SATALA Bugün Gümüşhane iline bağlı Kelkit ilçesine 17 km. uzaklıktaki Sadak köyü sınırları içerinde ve Sadak köyünün hemen yanında Roma Dönemi’nde askeri bir üs olarak kurulmuş Roma kalesidir. 120x180 metre sınırlara sahip Satala Üssü’nün 60x110 metrelik bölümü üzerinde yapılan jeofizik araştırmalarında, söz konusu alanda toprak altında arkeolojik materyallerin varlığı saptanmıştır.586(Lev.7a) 2004 yılında yapılan bu araştırmalardan sonra Satala’da herhangi bir arkeolojik kazı yapılmadığı için jeofizik araştırmalarında elde edilen sonuçlarla ilgili herhangi arkeolojik buluntu ele geçmemiştir. Ayrıca Satala üssündeki askeri birliklerin yerleşim planları yani askerlerin kaldıkları binalara ait mimari kalıntılar da ortaya çıkartılamamıştır. Bugün Satala’da varlığı kesin olarak kanıtlanan XV. Lejyon Apollinaris’e ait kanıtlar yüzey araştırmaları sonucu ele geçen lejyon armalı tuğlalardır.587(Lev.7b) Çok sayıda armalı tuğlanın ele geçmesi XV. Lejyon Apollinaris’in Satala’da uzun zaman konuşlandırıldığını da kanıtlamaktadır.

5.2. ZEUGMA Commagene Krallığı Dönemi’nde önemli bir yere sahip olan Zeugma, Roma Dönemi’nde de benzer bir öneme sahip olmuş bir kenttir. Syria ve Anadolu arasındaki geçiş noktasında, gerek askeri gerekse de ticari yol güzargahı üzerinde bulunması Zeugma’nın stratejik bir konuma sahip olmasına, dolayısıyla döneminin önemli kentlerinden birisi haline getirmiştir. Anadolu-Syria arasındaki geçiş noktasında ve Euphrates Nehri’nin (Lev.8a) hemen kıyısında kurulmuş olması nedeniyle Roma’nın yüzyıllar boyunca Parthlar’la yaptığı savaşların öncesinde ve sonrasında askeri birliklerin konuşlandırıldığı ve askeri birliklerin lojistik ihtiyaçlarının karşılandığı bir askeri garnizon ve lojistik merkezi konumunda olmuştur. Bu nedenlerden dolayı Zeugma’da ele geçen askeri buluntular her ne kadar az olsa da Anadolu’daki askeri buluntu barındıran en önemli merkezdir. Stratejik, askeri ve lojistik öneminden dolayı Zeugma kentinde askeri bir üs kurulmuştur. Askeri üs Zeugma kentinin hemen yakında ve bugün at meydanı olarak bilinen yerdedir.(Lev.8b) Üs kazıları 2002 ve 2003 kazı sezonunda yapılmış, kazılar sonucunda üssün yerleşim planı tam olarak çıkartılmamıştır. Buna rağmen mimari yapı

586 Drahor ve diğ. 2004, 42. 587 Hartman ve diğ. 2005, 197.

143

olarak Latrina (Lev.9a) bulunmuş, bunun yanında çeşitli askeri teçhizatlar ve silah parçaları ele geçmiştir. Bunların yanında askeri birliklerin isimlerinin ya da armalarının bulunduğu tuğlalar ve mermer parçaları da ele geçmiştir.

5.2.1. Zeugma’da Ele Geçen Askeri Armalı Tuğla ve Mermer Parçaları Zeugma’da ele geçen askeri armalı tuğla ve mermerlerden yaklaşık 15 civarında askeri birliğin burada belirli bir dönem konuşlandığı anlaşılmaktadır. Bazı askeri birliklerin ise sürekli olarak konuşlandırıldığı, belirli görevler amacıyla Zeugma’dan ayrılan birliklerin görev bitiminde tekrar geri döndüğü ve konuşlandırılmaya devam ettiği de anlaşılmaktadır. Aksi takdirde IV. İskit lejyonuna ait 198 adet armalı tuğlanın sayıca çokluğunun nedeninin açıklanması oldukça zor olurdu. Ele geçen askeri armalı tuğla (Lev.9b) ve üzerinde askeri birliğin adının bulunduğu mermer parçalarında (Lev.10a) aşağıdaki askeri birliklerin bulunduğu kanıtlanmaktadır. Askeri Birlik Adı: Armalı Tuğla: Yazıt: Legio I Adiutrix X X Legio I Italica X Legio II Adiutrix X X Legio III Augusta X Legio IIII (Flavia?) X Legio IIII Sycthica X X Legio VIII C.p.f. X X Legio X Gemina X Legio XIIII (Gemina) X Cohors Milliaria Maurorum X Cohors I milliaria Thracum X Equites Scutarii Aureliaci X588

588 Speidel 2010,147.

144

Askeri Birlik Adı: Armalı tuğla C THR[- 1 Legio P. INF. 1 Legio I 2 Legio I IT 1 Legio II 2 Legio III 11 Legio III AV[- 1 Legio IIII 7 Legio IIII Scythica 198 Legio VII 4 Legio VII C.p.f. 1 Legio XIIII 4 Toplam: 233589

5.2.2. Zeugma’da Ele Geçen Diğer Askeri Buluntular Zeugma’da ele geçen silah parçaları arasında sınırlı sayıda da mızrak uçları ve gladius kınları yanında mancınığa ait bazı metal parçalar ve genel olarak Roma askeri kamplarının hemen yakınlarına yerleştirilen ve topuk patlatan tuzakları da ele geçmiştir. Silah parçalarının yanında ayrıca askeri koruyucu bir teçhizat olan lorica hamata parçaları da bulunmuştur. (Lev.10b,11a)

5.3. GORDION Uzun zaman Phryg’lerin başkentliğini yapmış olan Gordion kenti, Phrygia’nın Persler ve Lydialılar tarafından yıkılmasından sonra zaman içerisinde eski önemini kaybetmiştir. Gordion’un Roma Dönemi yerleşimi incelendiğinde bir kasaba yerleşimi halini aldığı görülür. Bugün ele geçen epigrafik buluntulardan iki askeri birlik düşünceme göre konuşlandırılmıştır. Fakat ele geçen arkeolojik buluntular ise son derece sınırlıdır, dolayısıyla ele geçen bu buluntulardan Gordion’da konuşlu askeri birliklerle ilgili bilgiler de son derece az bilgi vermenin yanında askeri birlik ismi hiç vermemektedir. Fakat

589 Speidel 2010,139.

145

Anadolu’da Roma askeri birlikleri ile ilgili arkeolojik buluntular karşılaştırıldığında önemli sayılabilecek buluntulara sahiptir. Çünkü Anadolu’nun diğer kentlerinde ya da yerleşim yerlerinde ele geçen buluntular neredeyse epigrafik belgelerdir. Bu buluntuların istisnaları ise Zeugma ve Satala’da ele geçmiş olan lejyon damgalarının (mühürlerinin) üzerlerine basılı olduğu tuğlaların yanında bazı küçük buluntu olarak kabul edinebilecek buluntulardır.

5.3.1. Gordion Yerleşimi Phryg dönemindeki Gordion yerleşmesi kentin ağırlıkla kuzey doğu yönünde olmakla birlikte kazılarda elde edilen mimari kalıntılardan kısmen güney batı istikametinde de olduğu anlaşılmaktadır. Roma Dönemi yerleşmesi ise ağırlıkla Gordion’un güney batı istikametindedir. Dolayısıyla kazılarda Roma Dönemi’ne ait kalıntılar ve ele geçen askeri buluntular da yine kentin bu bölgede ele geçmiştir. (Lev.11b)

5.3.2. Mimari Kalıntıların Karşılaştırılması Kazılarda bulunan ve Roma Dönemi’ne ait olduğu bilinen temel kalıntıları şehrin batı tarafında ve Sakarya Irmağı’na oldukça yakındır. Roma askerlerine ait bazı askeri teçhizat buluntuları bu bölge de (OP 55) ele geçmesinden dolayı mimari karşılaştırma da bu bölgede ele geçen kalıntılarla yapılmıştır. Aksi halde Gordion’da Roma askeri barakalarına benzeyen başka yapılar da mevcuttur. Fakat bu yapıların daha önceki dönemlere ait olduğu bilinmektedir.590) Gordion’da ele geçen kalıntıların (Lev.12a) diğer Roma askeri yerleşimlerindeki askeri baraka (askeri yatakhanelerle) planlarıyla (Lev.12b.c) karşılaştırıldığında aralarındaki mimari benzerlik oldukça açıktır.591 Avrupa’daki farklı askeri birliklerin konuşlandıkları yerlerdeki askeri barakalarla karşılaştırıldığında592 iki odadan oluştukları ve genel olarak girişteki odadan askerlerin kaldıkları odaya geçildiği; girişteki odanın daha küçük, diğer odanın ise daha büyük ve kare şeklinde olduğu söylenebilir. Diğer benzer askeri barakalardaki mimari tarz ile Gordion’daki askeri baraka olarak kabul edilebilecek mimari kalıntılarının

590 Kenneth ve diğ. 2005, 43-56. 591 Daha fazla bilgi için Bkz. Davison 1989. 592 Davison 1989, 456, plan–6 ve Davison 1989, 457, plan–7 ile karşılaştırma yapılmıştır.

146

benzerliklerinden dolayı bu konuda farklı yerlerdeki askeri barakalarla ilgili olarak daha fazla karşılaştırma yapma gereği duyulmamıştır. Yapılan karşılaştırmalar sonucunda Gordion’da ele geçen mimari kalıntıların Fendoch’taki ve Strageath’taki askeri barakalarla benzerlik göstermesi, Gordion’daki mimari kalıntıların Roma askeri barakaları olduğunu gösterebilir. Gordion’daki mimari kalıntısı bulunan askeri barakanın uzunluğunun ne kadar olduğunun bilinmemesi (Diğer yerlerdeki askeri barakaların uzunlukları genel olarak bilinmektedir.) bu askeri barakada kaç askerin bulunduğu (Diğer yerlerdeki askeri barakalarda her oda Contubernia olarak tanımlanmakta ve her bir Contubernium’da 8 asker kalmaktadır.) sorusunu ortaya çıkarmaktadır. Diğer askeri barakalarda 10 tane Contubernium olduğu ve her bir barakada 80 askerin kaldığı bilindiğinden Gordion’daki mimari kalıntının 10 Contubernium’dan oluştuğu ve 80 askerin bu barakayı kullandığı ileri sürülebilir. Diğer Roma kalelerindeki askeri barakalar göz önüne alındığında ve Gordion’daki ele geçen epigrafik belgelerden, Gordion’da aynı anda en az bir cohors’un konuşlandığı göz önüne alınarak daha fazla askeri barakanın olması gerektiği sonucuna ulaşılmaktadır.

5.3.3. Gordion’da Ele Geçen Arkeolojik Buluntular Gordion’da ele geçen Roma ordusuna ait olduğu bilinen silah ve zırh parçaları OP 54 ve OP 55 kazı alanlarında (Lev.12a) ele geçmiştir. Bu kazı alanları aynı zamanda Roma ordusu askerlerinin kaldığını ileri sürdüğüm askeri baraka kalıntılarının olduğu bölümdür. Bu bölüm aynı zamanda Gordion’un batısında sivil yerleşim yerlerinin hemen dışında olmakla birlikte Gordion’dan da ayrı değildir. Kazılarda Roma ordusuna ait askerin kullandıkları çeşitli türlerdeki zırhlardan olan lorica squamata türü zırha ait parçalar (Lev.13a,b) ve yine lorica hamata zırhına (Lev.13c) ait parçalar da bulunmuştur. Bunun yanında hasta ve pilum mızraklarına ait mızrak uçları (Lev.13d) geçmiştir. Askeri yerleşimin hemen yakınında Sakarya Irmağı kıyısında ele geçmiş olan arkeolojik buluntuda ise Zafer Tanrıçası Victoria ve tanrıça’ya sunulan Altar’ın (Lev.14a,b) üzerinde askeri birliğin adının da geçmesidir. Bu altar’ın, adı geçen cohors’un da bulunduğu bir zaferden sonra dikilmiş olabileceği ihtimali oldukça yüksektir.

147

Bu bölgede kazı ekibinde çalışmış olan Goldman593, ele geçen buluntulardan burada bir Roma askeri birliğinin konuşlanmış olabileceğini ya da buranın bir statio594 olarak kurulduğunu ifade eder. Anadolu’da askeri birliğin varlığı ve konuşlandırıldığı yer sadece epigrafik belgelere dayandırılmaktadır. Bu durumun bazı istisnaları (Zeugma, Satala) dışında Gordion’da ele geçen buluntu çeşitliliği (Epigrafik belge, Askeri teçhizat buluntuları ve mimari kalıntı) Anadolu’nun başka bir yerinde ele geçmemiştir. Bundan dolayı Gordion’un zannedildiğinden daha fazlasına sahip olduğu ileri sürülebilir. Gordion kazılarında ele geçen askeri buluntulara ve OP 54 ve OP 55 kazı bölgelerinde bulunmuş olan mimari temel kalıntılarına göre Gordion’da askeri bir yerleşim yeri ya da bir kale olabilir.

593 Kenneth ve diğ. 2005, 49. 594 Bkz. Terminoloji Bölümü.

148

YAZITLAR Y – 1 Alexandria Troas, Dalyanköy.

Sex(to) Quinctilio / Sex(ti) f(ilio) Ani(ensi) Valerio / Maximo lato clavo / exornato a divo Aug(usto) / Nerva quaestori Pont[i] / et Bithyniae patrono / coloniae pontifici II/viro praef(ecto) fabrum / IIviralib(us) et sacerd(otalibus) / ornam(entis) honor(ato) / d(ecreto) d(ecurionum) / vic(us) X595

Y – 2 Ionia, Ephesus.

[Lucius? Corne]lius Alexidis f(ilius) Cor(nelia) Menodor(us) / [---] praef(ectus) fabr(um) tr(ibunus) mil(itum) primus ex is qui in Asia habitant / [et civitate Romana? don]ati sunt monimentum(!) factum ex testamento arbitratu Corneliae Namnis uxoris / h(oc) m(onumentum) h(eredes) n(on) s(equetur) / praeter Corneliam Namnem quoi(!) inferri licebit.596

Y – 3 Ionia, Ephesus.

[Ti(berio) Claud]io Ti(beri) Claudi / [Thrasyll]i(?) f(ilio) Quir(ina) / [Ba]lbillo / [---] aedium divi Aug(usti) et / [--- e]t lucorum sacro/[rumque omnium qu]ae sunt Alexan/[dreae et in tota Aegypt]o et supra mu/[s]eu[m] e[t ab Alexandri]na bybliothece(!) / et archi[erei et ad Herm]en Alexan/dreon pe[r annos ---] et ad legati/ones et res[ponsa Graeca? Ca]esaris Aug(usti) / divi Claud[i] e[t trib(uno) milit(um) le]g(ionis) XX et prae[f(ecto)] / fabr(um) divi Cla[udi et d(onis) d(onato) in triu]m[pho a divo] / Claudio [corona --- et hasta] / pura [et vexillo.597

595 IGSK 53 (1997) 72–74, Nr. 39. 596 AE 1993, no.1479; AE 1997, no.1436. 597 AE 1924, no.0078; IK 17, 3042.; AE 1933, p.65s.n.251b.; AE 1933,p.66s.n.251b.; AE 1934, p1an.1.; AE 1927, p.42s.n.156.

149

Y – 4 Ionia, Ephesus.

Y – 5 Bithynia et Pontus, Amastris, Amasra.

Pro pace Au[gusti] in honorem Ti(beri) Claudi / Germanici [Caesaris Aug(usti)] / divi Aug(usti) perpetuus sacer/dos C(aius) Iulius [Aquila pr]aef(ectus) fabr(um) bis / in aerar(ium) delatus / a co(n)s(ulibus) A(ulo) Gabin[i]o [Secundo Ta]uro Statilio Corvino mon/tem cecidit e[t viam ---]essionem d(e) s(ua) p(ecunia) f(ecit) // Ὑπὲρ τῆς Σεβα[στῆς εἰρήνης καὶ εἰς] τὴν τειμὴν Τιβερίου Κλαυ/δίου Γερμ[ανικ]ο[ῦ Καίσαρος Σεβαστ]ο[ῦ] ὁ τοῦ ἐπουρανίου Θεοῦ Σ<ε>βαστοῦ ἀρχ[ιερεὺς διὰ βίου? Γάϊος] Ἀκυίλας ἔπαρχος / δὶς εἰς τὸ αἰρ[αρίον ἀναφερόμεν]ος ὑπὸ ὑπάτων Ὤλου Γα/βεινίου Σεκού[νδου καὶ Ταύρου Στα]τειλίου Κορουίνου τὸν λόφον / κόψας τὴν ὁδ[ὸν ---]ον ἐκ τῶν ἰδίων ὑπαρχόντων / ἐποίησεν599

Y – 6 Galatia, Antiochia Pisidiae, Yalvaç.

[C(aio) Val]erio [C(ai)] / [f(ilio) Se]r(gia) Gall[o] / [praef(ecto)] fab[r(um) &600

Y – 7 Galatia, Antiochia Pisidiae, Yalvaç.

598 AE 1993, no.1479; AE 1997, no.1436. 599 CIL 03, 06983; ILS 5883; IGR 3, 0083. 600 AE 1967, no.0503.

150

C(aio) Valeri[o] / C(ai) f(ilio) Ser(gia) Gall[o] / f(lamini) IIvir(o) praef(ecto) / fabr(um)601

Y – 8 Galatia, Antiochia Pisidiae, Yalvaç.

C(aio) Carista[nio] / C(ai) f(ilio) Ser(gia) Front[oni] / Caesiano Iuli[ano] / praef(ecto) fabr(um) pon(tifici) / sacerdoti praefecto / P(ubli) Sulpici Quirini duumviri / praefecto M(arci) Servili / huic primo omnium / publice d(ecurionum) d(ecreto) statua / posita est.602

Y – 9 Commagene, Zeugma.

D(is) M(anibus) Yeraltı tanrılarına! Sep(timo) Longino I.Adiutrix Pia Fidelis Septimus Longinus Leyyonu’nun askeri (olan ve) 8 yıl Mil(iti) Leg(ionis) I Ad(uitricis) askerlik yapan Septimius P(iae) f(idelis) stip(endiorum) VIII. Longinus’a varisi Aelius Ae(lius) Cesianus Heres eius Cesianus (bu mezarı) Ponere cu yaptırdı. ravit. Vixit Kendisi 26 yıl yaşadı. annos XXVI. 603

Y – 10 Galatia, Ancyra. d(is) m(anibus). 1 Yeraltı tanrılarına! Salvi Nen[o]- Triumvir capitalis, laï Camp[ani]- V. Makedonya Lejyonu’nun

601 AE 1967, no.0504. 602 AE 2001, no.1919; ILS 9502; AE 1913, no.0235. 603 AE 1977, no.0819; Speidel 2010, 140.

151

ani Cn. Plo[ti] ve de I Adiutrix Lejyonu’nun Maximini T. 5 geniş şeritli tribunus’u olan Oeni Sever[i] Salvius Nenolaus Kampanianus Serveieni Ur[si], Gnaeus Plotius Maximinus III vir(i) k(apitalis), trib(uni) la[t](iclavii) Titus Hoenius Severus leg(ionis) V Mac(edonicae) item Serveienus Ursus’a aile leg(ionis) I Adiutri[c](is), 10 fertleri (bu mezarı yaptırdı). vixit an(nis) XXI, Kendisi 21 yıl, 9 ay, sui.604 13 3 gün yaşadı.

Y – 11 Thrace, Perinthos-Herakleia. (Marmara Ereğlisi)

D(is) M(anibus). 1 Yeraltı tanrılarına! Iul(ius) Firminianus mi(les) le(gionis) I. Adiutrix Lejyonu’nun I ad(i)ut(ricis) VI. taburunun askeri coh(ortis) VI. vixit annos XXX, mi- Iulius Firminianus 30 yıl annos VI. posierunt { posuerunt} yaşadı, 6 yıl askerlik bene merenti (h)eredes yaptı. Hak ettiği gibi Ael(ius) Procu- 5 varisleri Aelius Proculus lus, Aelius Mcrinus et Au- Aelius Macrinus ve Aurelius rel(ius) Iustus605. 7 Iustus ona (bu mezarı yaptılar).

Y – 12 Thrace, Perinthos-Herakleia. (Marmara Ereğlisi)

D(is) M(anibus). 1 Yeraltı tanrılarına! Aur(elius) Marcellus mil(es) leg(ionis) I I. Adiutrix Lejyonu’nun adiutri(cis) coh(ortis) VI, ST. v(ixit) ann(os) 6ncı taburunun askeri Aurelius XXX, militavit ann(os) VI. Ael(ius) Marcellus 30 yıl yaşadı, Iustinus et Aur(elius) Taurus et 5 6 yıl askerlik yaptı.

604 Bosch 1967, 235, no.175; Yazıt adı geçen kaynakta MS 166 yılına tarihlendirilmiştir. 605 Taşlıklıoğlu 1971, II 108, 4; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 193–196 yıllarına tarihlendirilmiştir.

152

Sep(timius) Sabinianus heredes pos- Hak ettiği gibi varisleri uerunt bene merenti. m(onumentum) Aelius Iustinus, ex(ternum) [h(eredem) n(on) Aurelius Taurus ve s(equetur)]606. 7 Septimius Sabinianus ona bu mezarı diktiler. Mezar dışarıdan bir varisçiye geçemez.

Y – 13 Phrygia, Apameia, Aulutrene.

[{vac.} I(ovi) O(ptimo) M(aximo) {vac.}] 1 Iupiter Optimus Maximus ve et Iuno[ni Reg(inae)] Iuno Regina’ya pro salu(te) dd(ominorum) efendilerimiz, nn(ostrorum) Impp(eratorum) Augg(ustorum) imperatorlar, Augustus’lar 〚[et Getae Caesar(is)]〛 selam olsun et Iuliae matri(s) kas(trorum) {castrorum} 5 ve Caesar Geta’ya suc {sub} cura Non(i) Felicis ve kalelerin anası Iulia’nın v(iri) o(ptimi), p(rimi) p(ili), praepo(siti) sağlığı için, vex(illationum)Aulutre(nae), mil(ites) con- bölük komutanı, ducto(res) kastelli {castelli} 10 Aulutrene birliklerinin komutanı leg(ionis) XI Cl(audiae): Fl(avius) Sabinian(us) XI. Claudia Lejyonu’na ṭess(erarus),Val(erius) Silvanus et Val(erius) bağlı paralı askerler, Ṭesserarius Castus Mucatr l(is) Dolei, Flavius Sabinianus, Aur(elius) Seupro et Aur(elius) Tarsa; Valerius Silvanus ve Valerius leg(ionis) I Ita(licae): Castus Mucatralis Doleus, [I]ul(ius) Vitalis, Iul(ius) Firmus607. 15 Aurelius Seuprus ve Aurelius Tarsa, I Italica Lejyonu’na bağlı (askerler); Iulius Vitalis, Iulius Firmus (adadılar).

606 Mendel Mus. Const. III Nr.1075; IMT Kyz Kapu Dag, no.1612; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 193–196 yıllarına tarihlendirilmiştir. 607 Christol, Drew-Bear 1987, no.34,6; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 198–209 yılları arasına tarihlendirilmiştir.

153

Y – 14 İonia, Ephesos.

[—] 1 Pollioni v(iro) e(gregio) Pollius, seçilmiş insan, I. praef(ecto) coh(ortis) I Thracum Sy- Thracum Syriacum Taburu riacum (sic) tribuno leg(ionis) I Italicae608 4 komutanı, I. Italica Lejyonu tribunu.

Y – 15 Pontus, Trapezus. (Trabzon) Imp(eratori) Caes(ari) C. Aur. Val. Diocletiano pio felici 1 invict(o) Aug(usto), pont(ifici) m(aximo), tr(ibunicia) pot(estate), p(atri) p(atriae). procons(uli), et Imp(eratori) Caes(ari) M. Aur. Val. Maximiano pio felici invict(o) Aug(usto), pont(ifici) m(aximo), tr(ibunicia) pot(estate), p(atri) p(atriae). procons(uli), et Fl. Val. Constantio et Ga. Val. Maximiano nobb(ilissimis) Caess(aribus), dedicavit leg(io) P(ontica) vestra, agent(e) Trocundo 6 prefaec(to)609.

Çevirisi:

İmperator Caesar Cn. Aur. Val. Diocletian Pius felix Tanrılaşmış Augustus, Başrahip, Tribun gücünü sahip, vatanın babası, Proconsul ve Fl. Val. Constantin ve Gal. Val., en büyük ve en soylu Caesar, Pontus Lejyonu’na Trocundus’u komutanı olarak ilan etti.

Y – 16 Pamphylia, Kolybrassos. (Ayasofya)

I(ovi) O(ptimo) M(aximo) 1 Iupitter Optimus Maximus leg(io) pr(ima) Pont(ica) Dio- I. Pontus Lejyonu Diocletianus

608 IvE 707B; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir. 609 CIL III 6746; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 293–305 yılları arasına tarihlendirilmiştir.

154

cl(etiani) et Maximiani ve Maximianus, çok güçlü caeso monte Ancẹsị Ancesi, eğitim alanını camp(um) fecer(unt) sub cura 5 yaptı. Sağlıkla kalın. Aur(elii) Victoris pr(aefecti) leg(ionis) a(nte) d(ie) Lejyon komutanı Aurelius VIII kal(endas) Iun(ias) d(omi)n(o) Max(imiano) Victoris, Temmuz ayının 8’deki Aug(usto) II et Ianuar(iano) co(n)s(ulibus).610 8 festival öncesinde sahibimiz Maximianus Augustus II ve Ianuarius’nun consulluğunda.

Y – 17 Pamphylia, Kolybrassos. (Ayasofya)

I(ovi) O(ptimo) M(aximo). s(peculatores) 1 Iupitter Optimus Maximus leg(ionis) pr(imae) Pont(icae) Dio- I. Pontus Lejyonu’nun, cl(etianae) et Maximianae Diocletianus ve Maximianus’un caeso monte Anob[i(?)]o casusu, çok güçlü Anobio camp(um) fecer(unt) sub cura 5 eğitim alanını yaptı. Sağlıkla Aur(el) Vctors pref ̣(ect) { prep ̣(ost)?} kalın. Komutan Aurelius a(nte) d(ie) Victoris Temmuz ayının VIII kal(endas) Iun(ias) d(omino) n(ostro) 8’deki festival öncesinde, Max(imiano) sahibimiz Maximianus Aug(usto) II et Ianuar(io) co(n)s(ulibus)611. 8 Augustus II ve Ianuarius’nun consulluğunda.

Y – 18 Pamphylia, Kolybrassos. (Ayasofya)

I(ovi) O(ptimo) M(aximo) s(acrum). 1 Iupitter Optimus Maximus leg(io) pr(ima) Pont(ica) Dio- kutsaldır cl(etiani) et Maximiani 612... 3 I. Pontus Lejyonu, Diocletianus

610 Bean, Mitford 1970, 76, no.50; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 288 yılına tarihlendirilmiştir. 611 Bean, Mitford 1970, 76, no.50 [2]; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 288 yılına tarihlendirilmiştir. 612 Bean, Mitford 1970, 76, no.50 [3]; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 288 yılına tarihlendirilmiştir.

155

ve Maximianus.

Y – 19 Commagene, Zeugma.

D(is) M(anibus) 1 Yeraltı tanrılarına! L(uianus) Sep(timius) Patern(u)s Lucianus Septimius Paternus q(undom) mil(es) leg(ionis) II Adi(utricis) zamanında(eskiden) II. Adiutrix P(iae) f(idelis) Pia Fidelis Lejyonu’nun ann(orum) L stip(endiorum) XX askeriydi, 50 yıl yaşadı, [ -]+[-]sanus 5 20 yıl askerlik yaptı. [Here]ns(?) eiu[s] Sağlığında (bu mezar) stelini [pon]end(um) curavit613 7 yaptırdı.

Y – 20 Pontus, Satala. l(egione s)ecunda (A)rme(niaca…. inst) 1 II. Ermeni Lejyonu antia lustini (ducis viri perfectissi)mi per sağlam kale (nin iyi fecta ca(stra..) 614 3 komutanı)

Y – 21 Commagene, Arulis.

I(ovi) O(ptimo) M(aximo), Silvano 1 Iupiter en iyi ve en büyük Soli devino { divino}, Tanrıların muhafızı, legeoni[s] { legionis} IIII Scy(thicae) signif(eri) Güneş tanrısının rahibi Aretinus, Iul. Severu(s), 5 IIII. İskit Lejyonun’nın Iul.Rabil(ius) Beliabus tubic(en), sancaktarı Iulius de c(enturia) Ciliciani m(erito) l(ibentes) Aretinus, Iulius Severus,

613 Speidel 2010, 141; AE 1977, no.0820. 614 Yazıt, Ritterling 1925, 1457’de CIL III, 13630 olarak geçmektedir.; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.

156

v(otum) solu(erunt).615 7 Ciliciani Bölüğünün’nin Borazancısı Rabilius Beliabus, kendi adağını (n parasını), layıkıyla ve memnuniyetle ödedi.

Y – 22 Commagene, Arulis.

[I(ovi) O(ptimo)] M(aximo) et Silva- 1 Iupitter Optimus Maximus ve no, M. Ulpius toprak tanrısı, M. Ulpius Proculei[a]nus Proculeianus [l]eg(ionis) IIII Scy(thicae) v- IIII. İskit Lejyonu’nun [e]xillationis Tuğcusu ․I․ỊỊ․ v(otum) m(erito) l(ibens) s(olvit) 5 Bu yerin ve kendi adağını(n h(oc) l(oco).616 6 parasını) memnuniyetle, istekle ödedi.

Y – 23 Commagene, Arulis sig(nifer) leg(ionis) [IIII] | Sky(thicae) 1 IIII. İskit Lejyonu’nun (?) { Scythicae} cum vexillo.617 Sancaktarı ile Tuğu.

Y – 24 Commagene, Samosata. (Samsat)

615 IGLSyr 1 68; Isaac 1990, 36; Speidel 1994, 275; Yazıt adı geçen kaynakta MS 55 yılına tarihlendirilmiştir. 616 IGLSyr 1 69; Yazıt adı geçen kaynakta MS 55 yılına tarihlendirilmiştir. 617 IGLSyr 1 77; CIL III, 14396b; Yazıt adı geçen kaynakta MS 55 yılına tarihlendirilmiştir.

157

d(iis) m(anibus) s(acrum). 1 Yeraltı tanrılarına! Sulpicio Proculo Sulpicius Proculus militi leg(ionis) IIII Sc(ythicae) h. s. p.618 3 IIII. İskit Lejyonu’nun askeri, bu mezarın masraflarını (kendisi) karşıladı.

Y – 25 Pisidia, Antiocheia (Yalvaç), Sofular.

— — — 1 [— — —, p]r(aefecto) Üretim atölyesi komutanı [fa]ḅr(um), ṭrb(uno) V. Macedonica Lejyoun’nun [m]il(itum) leg(ionis) V askeri tribunu. [Ma]cedonicae.619 5

Y – 26 Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)

T(itus) Cissonius, 1 Sergius’nın oğlu Titus Cissonius Ser(gii) f(ilius), Ser(gia), Sergius, VII. Lejyondan emekli. veter(anus) l(egionis) VII620. 3

Y – 27 Phrygia, Apameia. (Dinar)

L. Vario L. f. Fab(ia) Maxi- 1 L. Varius L. f. Fabius Maximus, mo L. Varius L. f. Fab(ia) L. Varius L. f. Fabius Maximus pater Maximus pater (centurio) leg(ionis) VII Cl(audiae)621. 4 VII. Claudia Lejyonunda bölük

618 IGLSyr 1 57; CIL III, 6048; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 55 yılına tarihlendirilmiştir. 619 JRS 1912:234,2; Yazıt, adı geçen kaynakta MS birinci yüzyıl sonuna ikinci yüzyıl başına tarihlendirilmiştir. 620 Sterrett WE 275, 391; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilememiştir. 621 MAMA 6 List 147, 131.

158

komutanı.

Y – 28 Phrygia, Eumeneia. (Işıklı) leg(io) XII Fulm(inata). 1 XII. Fulminata Lejyonu ab Apam(ea) XXIX.622 2 Apamea’dan XXIX.

Y – 29 İberia (Kafkasya), Azerbaycan, Bakü yakınları.

Imp(eratori) Domitiano 1 Imperator Domitianus Caesare Aug(usto) Caesar, Augustus Germanic(o) Germanicus L. Iulius L. Iulius Maximus Maximus (centurio) 5 XII. Fulminata Lejyon’unda leg(ionis) XII Ful(minatae).623 6 bölük komutanı.

Y – 30 Armenia, Satala. (Sadak)

[leg(ionis)] XV Apol(linaris)624. XV. Apollinaris Lejyonu.

Y – 31 Armenia, Satala. (Sadak) leg(ons) XV Ạ(pollnars)625. XV Apollinaris Lejyonu. Y – 32 Armenia, Satala. (Sadak)

622 Chiron 6.1976:294, 5. 623 AE 1951, no.0263. 624 JHS 18 (1898) 321, 36(1). 625 JHS 18 (1898) 321, 36(2).

159

leg(ionis) XV626. XV. Lejyon.

Y – 33 Armenia, Satala. (Sadak) le[g(ionis) XV Ap]ol(linaris)627. XV. Apollinaris Lejyonu.

Y – 34 Armenia, Satala. (Sadak) leg(ionis) XV [Apol(linaris)]628(?). XV. Apollinaris Lejyonu.

Y – 35 Galatia, Ancyra.

— — — 1 Ti. Cl(audii) Candidi tribuni le[g(ionis)] XV Ti. Claudius Candidus, Apollin(aris)629 — — — XV. Apollinaris Lejyonu — — — 4 Tribunu.

Y – 36 Galatia, Ancyra.

Soli Aescula- 1 Soli Aescula- pio et Hygi- pius ve Hygius ae Fl(avius) Marci- Flavius Marcianus, anus (centurio) leg(ionis) XIIII. Gemina Lejyonu’nun ve XIIII Gem(inae) et 5 XV. Apollinaris Lejyonunun da

626 JHS 18 (1898) 321, 36(3). 627 JHS 18 (1898) 321, 36(4). 628 JHS 18 (1898) 321, 36(5). 629 Bosch 1967, 411, no.365.

160

leg(ionis) XV Apol(linaris) iussu eorum bölük komutanları, posuit.630 7 (bu anıt) onlar tarafından dikilmiştir.

Y – 37 Lycaonia, Lystra. (Gömse)

[— — — Valerio] 1 Valerius Vibonius, beneficiarius consularis, [Vbo(?)]ṇ b(enefcaro) co(n)s(ular) C. Va- C. Valerius Clemens, XV [leri]us Clemens (centurio) Apollinaris Lejyonun da bölük [leg(ionis)] XV Apol(linaris) et Vale- komutanı ve [rus] P ̣acatus et Vale(rus) 5 Valerius Pacatus [Paul]lus missi hones- ve Valerius Paullus [ta mi]ssione a sacratis- imparatorun kardeşi olarak [simo] Imp(eratore) fratres.631 8 onurlarıyla (ordudan) emekli oldular.

Y – 38 Armenia, Vagharshapat. (Ejmiatsin, Echmiatsin, Echmiadzin)

Imp(eratori) Caes(ari) M. Aure(lio) Antoni(no) 1 Aug(usto) Germ(anico), vex(illationes) le(gionis) XV Ap(o)l(linaris) et XII Ful(minatae) fec(erunt) sub C. Arri(o) Antoninus(!) preses(!) {²⁶praeside}²⁶ p(rovinciae), Pop. Macri[n(o)] tr(i)b(uno) c(o)h(ortis) (milariae) eq(uitatae) c(ivium) R(omanorum) 5 et Tit. Aur(elio) Varus(!) (centurione) leg(ionis) XV Ap(o)l(linaris) prepositi[— — —]632. 7

630 Bosch 1967, 237, no.178; Yazıt, adı geçen kaynakta MS II yüzyıla tarihlendirilmektedir. 631 MAMA 8 9. 632 ILS 9117; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 177–180 yıllarına tarihlendirilmiştir.

161

Çevirisi:

Imperator Caesar M. Aurelius Antonius Augustus Germanicus, C. Arrius Antonius’un koruması altında, eyaletteki XV. Apollinaris Lejyonu ve XII Fulminata Lejyonu na bağlı birlikler (bu anıtı) yaptı. Pop. Macrinus, milaria equitatae civium Romanorum taburunda tribun ve Tit. Aurelius Varus XV. Apollinaris Lejyonun da bölük komutanı.

Y – 39 Armenia, Vagharshapat. ( Ejmiatsin, Echmiatsin, Echmiadzin)

Imp(eratori) Caes(ari) M. Aurel(io) Anto- 1 nino Aug(usto) 〚Commodo〛 Ger- ma(nico), Sarm(atico) max(imo), trib(unicia) pot(estate), imp(eratori) VII, co(n)s(uli) IIII, p(atri) p(atriae), vexill(atio) leg(ionis) XV Apoll(inaris) sub Caelio Cal- 5 vino leg(ato) Aug(usti) pr(o) pr(aetore), curam agente Licinio Saturnino trib(uno) mil(itum) et Aurel(io) Labrase (centurione) leg(ionis) eiusdem633 8

Çevirisi: Imperator Caesar M. Aurelius Antonius Augustus 〚Commodo〛Germania, Sarmatia’da zafer kazanan, en büyük, tribun gücünü sahip, VII defa imperator, IIII defa consul, vatanın babası, Praetor yetkilerine sahip imparator legatı Caelius Calvinus XV. Apollinaris Lejyonuna bağlı birliklerin komutanı, aynı lejyonda etkili kumanda gücüne sahip Licinius Saturnus, askeri tribun ve Aurelius Labrase, bölük komutanı.

Y – 40 Commagene, Samosata. (Samsat)

633 CIL III 6052; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 184–185 yıllarına tarihlendirilmiştir.

162

[I](ovi) O (ptimo) M(aximo) 1 Iupitter Optimus Maximus leg(io) XVI XVI. Flavia Firma F(lavia) F(irma)634. 3 Lejyonu.

Y – 41 Commagene, Samosata. (Samsat)

Legionis XVI F(lavia) F(irma)635. XVI. Flavia Firma Lejyonu

Y – 42 Commagene, Kahta. Imp(erator) Caes(ar) L. Septi- 1 Imperator Caesar L. Septi- mius Severus Pius mius Severus Pius Pertinax Aug(ustus) Ara- Pertinax Augustus, Arabistan, bic(us) Adiab(enicus) Parthic(us), Mesopotamia, Parth princ[e]ps felic(issimus), pon- 5 savaşlarını kazanmış, tif(ex) max(imus), trib(unicia) pot(estate) mutlu lider, başrahip, XII defa XII imp(erator) VII, co(n)s(ul) II, tribun gücünü proco(n)s(ul), et Imp(erator) Caes(ar) elinde tutan, M. Aurel(ius) Antoni- VIII defa imperator, II defa nus Aug(ustus), Augusti 10 Consul, n(epos), fil(ius), proco(n)s(ul), imp(erator) III, Proconsul ve İmperator Caesar et P. Septimius [G̣ẹ- M. Aurelius Antonius Augustus, ṭạ] Caes(ar), fil(ius) et fra- Tanrılaşmış Augustus’un oğlu, ter Augg(ustorum) { Augustorum} proconsul, III defa nn(ostrorum) { nostrorum} pontem Chabi- 15 imperator nae fluvi a so- ve P. Septimus Geta lo restituerunt Caesar’ın oğlu ve kardeşi et transitum bizim Augustus’umuz, reddiderunt, Chabina nehri üzerindeki

634 IGLSyr 1 53; CIL III 13609. 635 IGLSyr 1 55; CIL III, 13615.

163

sub Alfenum Senecionem 20 köprüyü (Cendere leg(atum) Augg(ustorum) pr(o) pr(aetore), Köprüsü) kendi tamir etti curante Mario Perpetuo leg(ato) ve üzerinden geçti, geri döndü, Alfenum Senecionum Praetor yetkilerine sahip Augg(ustorum) leg(ionem) imparator legatı (komutan yardımcısı), XVI F(laviam) F(irmam).636 23 Marius Perpetus imparator legatı olarak XVI. Flavia Firma Lejyonu’na atandı.

Y – 43 Antiocheia (Antakya), Seleucia Pieria. (Samandağı) Imp(eratori) T(ito) Aelio [Ha]d[ri]- 1 Imperator Tito Aelius Hadrianus ano Antonino Antonius Aug(usto) Po p ̣(atr) p ̣(atrae) vexl(latones) Augustus, atalarına karşı özenli, leg(ionis) IIII Scy[t(hicae) IIII. İskit Lejyonu’nun ve et leg(ionis)] XVI F(laviae) F(irmae) XVI. Flavia Firma Lejyonu’nun sụ[b] Sul[pco] Iula- 5 tuğcusu no [— — —] Sulpicius Iulianus… — — —637 7

Y – 44 Troas, Çanakkale, Ezine, Uluköy.

C. Caesius C. f(ilius) 1 Caius’un oğlu C. Caesius, Ani(ensi) veter(anus) Aniensi Tribusundan, leg(ionis) XVI. XVI. Lejyon’dan emekli asker, [av]e et vale638. 4 elveda. (Hoşçakalın)

636 ILGSyr 1 39; CIL III, 6709; Yazıt adı geçen kaynakta MS 198–200 yıllarına tarihlendirilmiştir. 637 IGLSyr 3,2 1135; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 139–161 yıllarına tarihlendirilmiştir. 638 AE 1914, no. 0204; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 70 yılına tarihlendirilmiştir.

164

Y – 45 Yunanistan, Atina yakınları.

N. Granonius N. f. Gal(eria) 1 N. (Numerius?)'un oğlu N. (Numerius?) Granonius, domo Luceria, < IIIIvir,> centu- Claudia Tribusundan, Luceria rio Cornelei Spineri, kasabası'ndan, legio(ne) XIIX et Cn. Pompei IIII vir, XIIX. Cornelei Mag(ni) Legione secuna.639 5 Spint(h)eri Lejyonunda ve Büyük Pompeius'un ikinci lejyonunda bölük komutanı.

Y – 46 Pontus, Amasia. (Amasya) [I(ovi)] o(ptimo) m(aximo) 1 Iupiter Optimus Maximus [Au]g(usto) s[ac(rum) Al]a I Flavia Augustus kutsaldır, [Au]g(usta) Britan[n(ica)] I. Flavia Augusta (milliaria) c(ivium) R(omanorum) bis to[r]- Britannica milliaria [q]uata o[b v]i[rtu]tem, cui [praeest] 5 Civium Romanorum Ala’sı kahramanlığı sebebiyle [— — —]us Bon[— — —] iki torques640(ödülü) aldı. — — —641 7

Y – 47 Phrygia, Apameia, Aulutrene.

D(is) M(anibus) 1 Yeraltı tanrılarına! Val(erio) Valeriano Valerius Valerianus equet(i!) al(a)e I G(a)etu(lorum) Ala I Gaetulorum’da süvari,

639 CIL III, 6541a; Yazıt adı geçen kaynakta MÖ 49-48 yıllarına tarihlendirilmiştir.; Ayrıca bkz. Lev. 7a 640 Bkz. Terminoloji bölümü. 641 St. Pont. III 104; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 117 yıllarına tarihlendirilmiştir.

165

Au(r)el(ius) Marcel(l)us miles Aurelius Marcellus leg(ionis) XI Cl(audiae) et Vale(rius) 5 XI. Claudia Lejyon’un askeri Maximus eq(ues) al ve Valerius Maximus ae eiusdem aynı Ala’da (I. Gaetulorum her(edes) b(ene) m(erenti) Ala’sı) süvari, posuerunt642 9 varisçileri layık olduğu biçimde (bu steli) diktirdi.

Y – 48 Troas. divi Iuli flamini, 1 Tanrı Iupiter’in rahibi C. Antonio C. Antonius M. f. Volt. Rufo M. f. Volt. Rufus flamini divi Aug(usti) Tanrı Augustus’un rahibi col(oniae) Cl(audiae) Aprensis et 5 Koloni Claudia Aprensis ve col(oniae) Iul(iae) Philippens(is), Koloni Iulia Philippens aynı eorundem et principi, şekilde (aynı görevde) item col(oniae) Iul(iae) Parianae, Koloni Iulia Pariana’da (Tanrı trib(uno) mil(itum) coh(ortis) XXXII volun- Augustus’un rahibi) tarior(um), trib(uno) mil(itum) leg(ionis) XIII 10 XXXII. Voluntarium Gem(inae), praef(ecto) equit(um) alae I Taburunda askeri tribun, Scubulorum, XIII Gemina Lejyonunda askeri vic(us) II.643, 13 tribun, Ala I Scubulorum’da süvari komutanı vic(us) II.

Y – 49 Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)

642 AE 1995, no.1515: Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.; Yazıt MS 86 yılından sonrasına hatta MS II yüzyıl başına tarihlendirilebilir. 643 IMT SuedlTroas 427; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 68 yılına tarihlendirilmiştir; IMT SuedlTroas 427; CIL III 386(1). Diğer yazıtlar IMT SuedlTroas 428, 429, 430; CIL III 386(2), 386(3) ve 386(4) şeklindedir.

166

[L(ucio)] C[a]lpu[r]- 1 Lucius oğlu Lucius nio, L(ucii) f(ilio), Ser(gia), Calpurnius Sergius, F[r]ugi, IIv[ir](o) {²⁶(duo)v[ir](o)} , Dürüst, II. rahip, sacerdoti, rahip, atölye komutanı [p]raef(ecto) fabr(um), 5 I. Vinimicae Ala’sının [p]raef(ecto) alae I Vi- komutanı. nimiciae.644 7

Y – 50 Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)

- - - 1 [opton(?)]ị alae Anṭị- Ala Antiochiensium, [och(ensium)(?), pr]aef(ecto) veteran- XII.Lejyon emeklilerinden [or(um) leg(ionis)] XII, praefect(o) kurulan birliğin komutanı, Ala[alae C]ommacen(orum) {Commagenorum}T[i]-5 Commagenorum Ala’sının [beri] Aug(usti) komutanı, Tiberius Caesar Caesaris[col(onia)] Caes(aria)645 7 Augustus Caesarae kolonisi.

Y – 51 Pisidia, Antiocheia, Hisar.

[C. Octavio C. f.] 1 C. Octavius C. f Proculo praef(ecto), komutan yardımcısı (vekili) aug(uri), II[viro], kahin, II.rahip, ala Aug(usta) Ge[r]- Augusta Germanica Ala’sı manica 5 Onuruna(dikildi.) h(onoris) c(ausa).646 6

644 Sterrett, WE 220, 354; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir. 645 JRS 1924:201, 40; Yazıt, adı geçen kaynakta Tiberius Dönemi’ne (MS 14–37) tarihlendirilmiştir. 646 Sterrett EJ, 144, 118[2]; CIG III.6822; Rams., Soc.Basis 173, 167A ; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 50 yılına tarihlendirilmiştir.

167

Y – 52 Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç) [C.(?) Octavio(?) C.(?) f.] 1 C.? Octavius(?) C.(?) f. Ser(gia) Proculo Ser(gius) Proculus IIvir(o), aug(uri), trib(uno) II vir, kahin, lejyon III mil(itum) leg(ionis) III Cyre- Kyrenaika’nın naic(ae), iuridico Ale- 5 askeri tribunu, Alexandre xandreae et Ae- (İskenderiye) ve Augustus, Germanicus) Mısır’da mahkeme üyesi, gypti, proc(uratori) 〚[Imp(eratoris)]〛 Nero Claudius, Caesar, 〚Neronis [Claudi]〛 Cappadocia ve Cilicia 〚Ca[esaris] Aug(usti) Ger〛 eyaletlerinde procurator(maliye memuru), 〚ma[nici]〛 provin- 10 Ala Augusta Germanica’nın ciae Cappadoci- (komutanı) ae et Ciliciae, Onuruna (dikildi.) ala Aug(usta) Germa- nica {²vac.}² h(onoris) c(ausa).647 14

Y – 53 Pisidia, Antiocheia, Yağcılar.

— — — 1 ․․[— — — praef(ecto)] ...Atölye komutanı, fab[r](um), p[raef](ecto) [a]- Ala Augusta Germanica’nın lae [A]ug(ustae) G[er]- komutanı mani[c]ianae 5 T. Cal[p]urnis, [Sergius T. Cal[p]urnius, [L(ucii) f(ilius), Ser(gia)], oğlu Lucius] Frugi Philippu[s] Frugius Philippu[s]

647 JRS 1912:99,31; Rams., Soc.Basis 171, 167; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 67 yılına tarihlendirilmiştir.

168

h(onoris) c(ausa).648 8 Onuruna (dikildi.)

Y – 54 Pisidia, Antiochia, Hisar.

— — — 1 Aug(ust—) ṇ [— — —] Aug(ust-) in [- - -] Proculọ [— — —] Proculu [- - -] ala Aug(usta) Ge[r]- Ala Aug(ustus) Germanicus’ın manica 5 Onuruna (dikildi.) h(onoris) c(ausa).649 6

Y –55 Pontus, Amasia. (Amasya)

L. Sempronius, L(ucii) [fi(lius)], 1 L. Sempronius, L(ucius) [oğlu] Sca[p(tia)] Alti[ni] M[a]- Scaptius Altinius Macedo cedo, dec(urio) alae Claudia[e] nova[e].650 3 Ala Claudia Nova’da turma komutanı.

Y – 56 Ionia, Ephesus.

M(arco) Gavio P(ublii) filio Palatina Basso 1 Romae praef(ecto) coh(ortis) VI Britt(onum) eq(uitatae) P(iae) F(idelis), trib(uno) mil(itum) leg(ionis) I adiutric(is), adlecto in dec(urias) V inter selectos, praef(ecto) eq(uitatae) alae Cl(audiae) novae, donis donato bello Dacico ab Imp(eratore) Caesare Nerva Traiano 5 Aug(usto) Germanico Dacico corona murali hasta [p]ura vexillo, praef(ecto) orae Ponticae maritimae.

648 Sterrett WE, 274,389; CIL III. 6821; ILS 2708; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir. 649 Sterrett, EJ, 144,118; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir. 650 St. Pont. III 105; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 117 yılına tarihlendirilmiştir.

169

Μ(άρκῳ) Γαου[ί]ῳ Π(οπλίου) υἱῶι Παλατεί̣να Βάσσωι, Ῥώμης ἐπάρχωι σπείρης ϛʹ Βριταννικῆς ἱππικῆςΕὐσεβοῦς Πιστικῆς, χ̣ε̣ιλιάρχωι στρατιωτῶν 10 λεγ(ιῶνος) [αʹ] βοηθοῦ, προσλελεγμένῳ εἰς δεκουρίαν ε̣ʹ ε̣ἰς τοὺς ἐκλελεγμ̣έ̣νους, ἐπάρχῳ ἱππέων ἄλης Κλαυδίας καινῆς, δώροις δεδωρημένῳ ἐν πολέμῳ Δακικῶι ἀπὸ Αὐτοκράτορος Καίσαρ[ος]Νέ[ρ]ο̣υ̣α̣ Τραιανοῦ Σεβαστοῦ Γερμανικοῦ Δακικ[οῦ] 15 [στε]φά̣νωι τειχικῶι ἅστῃ καθαρᾷ οὐηξίλλωι, [ἐπάρχω]ι ὄ̣χθης Ποντικῆς παραθαλασσίου.

P(ublius) Iunius Aemilianus strator M(arcus) Fl(avius) Proculus strator [․] Helvius Rufus cornicul(arius) 20 [Ae]butius Paulus cornicul(arius) [․ P]ompeius Pompeianus cornicul(arius) [․ V]alerius Longinus optio [․ R]ubrius Pacatus optio [․ A]ntonius Proculus tesserarius 25 praetori vacat eius h(onoris) vacat c(ausa).651 27

Çevirisi:

Marcus Gravius Public, Palatina Basso Roma’nun oğlu VI Brittania equitata Pia Fidelis Taburunun komutanı I. Adiutrix Lejyonunda’in askeri tribunu, Birlikleri cesaretlendiren, Claudia Nova Alası’nda süvari birlikleri komutanı, Dacia Savaşında sonra Imperator Caesar Nerva Traianus Augustus Germanicus tarafından corona murali, hasta pura, tuğ’la ödüllendirildi.

651 McCabe, Ephesos, 1189; AE 1972, no.0573; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.

170

Pontus kıyısındaki deniz gücünün komutanı. Grekçe yazıt bölümü P(ublius) Iunius Aemilianus ordu denetçisi M(arcus) Fl(avius) Proculus ordu denetçisi [․] Helvius Rufus kıdemli yazıcı [Ae]butius Paulus kıdemli yazıcı [․ P]ompeius Pompeianus kıdemli yazıcı [․ V]alerius Longinus bölük komutan yardımcısı [․ R]ubrius Pacatus bölük komutan yardımcısı [․ A]ntonius Proculus bölük çavuşu Ordu, karargahtan uzaktadırlar uzakta (olanların) onuruna (dikildi.)

Y – 57 Britannia, İngiltere.

C.(Gaio) Hosidio, Cn (Gnaei) f(ilio),Claud(ia), 1 Severo, Praef(ecto) fabr(um), Praef(ecto) coh(ortis) I Bospho ranorum, praef(ecto) coh(ortis) IIII Raetorum, trib(uno) mil(itum) Leg(ionis) VII Cl(audiae) p(iae) f(idelis), praef(ecto) eq(uitum) alae 5 Claudiae novae , proc(uratori) Aug(usti) Ad census in Brittannia, L(ucius Marius, L(uci) f(ilius), Claudia, Rufus seve rianus consobrino optimo652

Çevirisi:

C. (Gaius) Hosidus Severus, Cn(Gnaeus) Severus oğlu, Claudia kabilesinden Atölye komutanı, I. Bosporanorum Taburunun komutanı,

652 MEFRA 102 (1990), 213ff.; Birley 2005, 324;Yazıt, adı geçen kaynakta MS 2. yüzyıla tarihlendirilmiştir.

171

IIII Raetorum Cohorsu’nun komutanı, VIII. Claudia pia fidelis Lejyonu’nun askeri tribunu, Claudia Nova Alası’nda süvari komutanı, Britannia’da procurator, Lucius Marius, Lucius oğlu, Claudia Tribusundan, Rufus Severianus (Lucius Marius)’un en soylu kuzeni

Y – 58 Ionia, Ephesus.

[Flavium] 1 I. Pannonia Taburunun Iuncum praefectus’u, Roma praef(ectum) coh(ortis) I yurttaşlarından oluşan Pannoniorum, trib(unum) V. Gemella Taburunun cohortis V gemellae 5 tribunus’u, X. Fretensis civium Romanorum, Lejyonu’nun tribunus’u tribun’u,tribunum leg(ionis) X Fretensis, donatılmış, Cilicia’nın praef(ectum) alae Gallór(um) veteranor(um), emekli askerlerden oluşan donáto ab Imp(eratore) Traiáno Gallia Kanadının praefectus’u, in bello Parthico hasta púra 10 Parth Savaşında İmparator et corona vallari, próc(uratori) Cilic(iae) Traianus tarafından uçsuz et Cypri, iuridicum Alexandreae mızrakla ve corona vallari provinc(iae) Asiae nişanıyla ve Cyprus’un decuriónes et tabellári 15 procurator’u, Mısır’da et equités qui sunt İskenderiye yargıçı, Asia ad Larés Domnicós. 653 17 Eyaletinin procurator’u(maliye memuru) (olan) Titus Flavius Iuncus’u İmparator kültü tapınak üyeleri (olan) süvari subayları ulaklar ve atlılar (onurlandırdılar).

653 McCabe, Ephesos 199, 1449; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.

172

Y – 59 Paphlagonia, Amastris. (Amasra) A1 [— — — — — —ονα]κιανὸς Σε[ουῆρος] [χειλίαρχος σπ]είρης [λγʹ πολ(ιτῶν) Ῥωμ(αίων)], [χειλίαρχος λ]εγιῶν[ος γʹ Γαλλικῆς], [ἔπαρχος ἄλη]ς οὐετραν[ῆς Γαλατῶν], [ἑαυτῷ ζῶ]ν κατεσκ[ε]ύασε. 5 B1 [— — —]onacianus Severus [— — —]onacianus Severus [trib(unus) c]ohor(tis) XXXIII c(ivium) XXXIII. Civium R(omanorum), RomanorumTaburunun [trib(unus)] Legionis III Gallicae, tribunu, III. Gallica Lejyonunun [praefect]us alae veteranae Gallo[rum], tribunu, veteran (eski asker) [vi]v(us) sibi fecit. 654 5 Gallorum Alası’nın komutanı, yaşarken kendisi için yaptırdı.

Y – 60 Armenia, Satala. (Sadak) al[a] 1 [s]ecunda [A]rme[niaca Const]- secunda (II.) Ermenia Alası antia Iustini[ana — — —] m[l](a)(?) perfẹcta ca[str— — —].655 4

Y – 61 Ionia, Ephesus.

C(aio) Rutilio C(aii) f(ilio) 1 Caius Stellatina’nın oğlu Stel(latina) Gallico Caius Rutilius Gallicus

654 Marek 1993, 40; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir. 655 JHS 1898:323,40; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.; Bu yazıtla ilgili daha detaylı bilgi için bkz. Mitford, ZPE 115, içinde: The Inscriptions Of Satala (Armenia Minor), 137–167(1997).

173

trib(uno) mil(itum) leg(ionis) XIII XIII. Gemina Lejyonu’nun Geminae, q(uaestori), aedili curuli, askeri tribunu, legato divi Claudi leg(ionis) XV 5 Quaestor, Aedilis Curulus, Apollinaris, pr(aetori), legato Tanrısal Claudius’un XV. provinciae Galaticae, Apollinaris Lejyonu’ndaki sodali Augustali, legatı, Praetor, consuli designato Galatia eyaleti legatı(komutanyardımcısı) M(arcus) Aemilius M(arci) f(ilius) Pal(atina)10 Tanrısal Augustus’un rahibi, Pius praef(ectus) coh(ortis) I Bosp(oranorum) seçilmiş consul(fakat göreve et coh(ortis) I Hisp(aniorum) legato (sic). 65612 başlamamış) Marcus Palatinus’un oğlu Marcus Aemilius Pius, I. Bosporanorum Taburunun komutanı ve I. Hispanorum Taburunun legatı, hepsi bu. (yukarıda belirtildiği kadar)

Y – 62 Cilicia, Tarsos.

M. Tullius. Libe- 1 M. Tullius. Libe[r]alis, [r]alis. praefect(us) I. Breucorum Taburunun [coh]ortiss I. Breu- komutanı, [cor]um. hic si- (O) burada yatıyor. [tu]s est. 5

Y–63 Pamphylia, Perge.(Aksu)

— — — 1 [— — —]․․․[— — — pro(?)]-

656 McCabe, Ephesos 1506; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 70-71’e tarihlendirilmiştir.

174

[c]ο[nsu]ḷị [provncae Pamphylae et Ly]- Paphylia ve Lycia eyaletleri [ci(?)]ae, praeto[ri, quaestori imperato]- consulu ris candidato, [— — — tribu]- 5 Praetor, imparator [no] laticlavio [—]nio [— — decemviro] tarafından quaetor’luğa [s]tlitibus iud[icandis {²Name des Weihenden}² ] getirilen(atanan), [de]curio coho[rtis pri]mae [Numidarum ob] Tribunus laticlavius, [m]erita quod su[— —] mahkem üyesi, [—]tssmo ac ̣[— — —] a ḍ[vo — —] 10 Prima Numidarum Taburunun Numiadarum’da[A]ntonino A[ugusto — —] turma komutanı [c]onsecutus s[— —] hak etmiş… [c]ornic[ularius — —]657 13 Antonius Augustus… Adı geçenlere., emir subay…

Y – 64 Pamphylia, Laertes. (Alanya’nın 25 km doğusu)

[- - - ] e f. 1 [- - - ] e f. Galbae, Cyrrho; [ex] pedite coh. I Galba, Cyrrhus, Lycia ve Musulamiorum Pamphylia’da bulunan I. (Lye. et Pamph.) [et — ] pitis fil. uxori (eius) MusulamiorumTaburunun Pamph[ylae et [— ] f. eiu]s et Valenti f. eius; askeri, onun karısı, Valentius f. .. Pamphylia.. ve Laertes (Pamph.). 658 Valentius f. 5 Laertes (Pamphylia).

Y – 65 Pamphylia, Laertes. (Alanya’nın 25 km doğusu)

657 Şahin 2004, no.156; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 161–162 yıllarına tarihlendirilmiştir. 658 Dusanic 2008, 33; Dusanic, yazıtı AJA 95 (1991)’e dayandırarak makalesinde ifade etmiştir, Yazıt adı geçen kaynakta MS 138 yılına tarihlendirilmiştir. Scheuerbrandt 2004, 64; Scheuerbrandt, Cohors Musulamiorum’un Lycia-Pamphylia bölgesinde konuşlandırıldığını RMD 161’e dayandırır.

175

Imp(erator) Caesar divi Traiani Parthici divi / Nervae nepos Traianus Hadrianus Aug(ustus)/ pont(ifex) max(imus) trib(unicia) pot(estate) XXII imp(erator) II co(n)s(ul) III p(ater) p(atriae)/ peditibus et equitib(us) qui militaver(unt) in / coh(orte) I Musulamior(um) quae est Lyciae et Pam/ phyliae sub Curione Navo tribuno / Gresio Firmo quinis et vicenis plu/ribusve stipendi(i)s emeritis dimis/sis honesta missione quorum no/ mina subscript[a] sunt ipsis liberis / posterisq(ue) eor[um ci]vitatem dedit et / conubi[um cum uxori]bus quas nunc / [habent cum i(i)s civ]itas datur aut si / [qui caelibes su]nt cum i(i)s quas postea / [duxerint dum]taxat singuli singu/ [las --- M(arco)] Vindio Vero / [P(ublio) Pactumei]o Clemente co(n)s(ulibus) / [ex] pedite / [---]e f(ilio) Galbae Cyrrho / [---]pitis fil(iae) uxori Pamph/ [ylae et --- f(ilio) eiu]s et Valenti f(ilio) eius / [descript(um) et recog]nit(um) ex tabula aerea / [quae fixa est R]omae in muro post / [templum divi A]ug(usti) ad Minervam // Imp(erator) Caesar divi Tra[iani Parthici f(ilius) divi]/Nervae nepos Tra[ianus Hadrianus Aug(ustus)] / pont(ifex) max(imus) trib(unicia) pot(estate) [XXII imp(erator) II co(n)s(ul) III p(ater) p(atriae)] / pedit(ibus) et equit(ibus) qui [milit(averunt) in coh(orte) I Musulam(iorum)]/ quae est Lyciae [et Pamphyl(iae) sub Curi]/one Navo tri[b(uno) Gresio] Firmo XX[V] pl(uribus)ve / stip(endiis) emer(itis) dim[iss(is) h]on(esta) miss(ione) quor(um) nom(ina) / subscrip(ta) sunt i[psi]s liber(is) post(eris)q(ue) eoru(m) / civit(atem) ded(it) et con(u)b(ium) cum uxor(ibus) q(uas) n(unc) habe(nt) / cum iis civ(itas) dat(ur) aut si q(ui) cael(ibes) sunt cum / i(i)s q(uas) post(ea) dux(erint) dumtax(at) sin(guli) sin(gulas)659 21

Çevirisi: .. 1 .. .. 3 I. Musulamiorum TaburuLycia ve Pamphylia’dadır. 4 .. 15

I. Musulamiorum Taburu Lycia ve Pamphylia’dadır. 16

659 RMD 161.

176

Y – 66 Phrygia, Apameia. (Dinar)

D(is) M(anibus) 1 Yeraltı tanrılarına! Iul(ius) Aq/uila mil(es) Iulius Aquilus, I. Praetoriae c(o)h(ortis) I pr(aetoriae) mil(itavit)660 Taburunun askeri. [& 4 (hizmeti)…

Y–67 Moesia.

Imp(erator) Caes(ar) divi Hadriani f(ilius) divi Traian(i) / Parthic(i) nep(os) divi Nervae pronep(os) T(itus) Ae/lius [Ha]drianus Antoninus Aug(ustus) Pius / pont(ifex) max(imus) trib(unicia) pot(estate) XI imp(erator) II co(n)s(ul) IIII p(ater) p(atriae) / peditibus qui militaverunt in coh(orte) / I Raetorum quae est in Asia sub Fla/vio Tertullo praefecto Flavio Iuli/ano quinis et vicenis pluribusve / stipendi[s em]eritis dimissis ho/nesta miss[ione] quorum nomina / subscripta sunt civitatem Roma/nam qui eorum non haberent / dedit et conubium cum uxoribus / quas tunc habuissent cum est / civitas is data aut cum is quas pos/tea duxissent dumtaxat sin/gulis / M(arco) Antonio Zenone / C(aio) Fabio Agrippino co(n)s(ulibus) / Luali Mamae f(ilio) Isaur(o) / descript(um) et recognit(um) ex tabul(a) ae/rea quae fixa est Romae in muro / post templ(um) divi Aug(usti) ad Minerva(m) // Imp(erator) Caes(ar) divi Hadriani f(ilius) divi Tra/iani Parth(ici) n(epos) divi Nervae pron(epos) T(itus) Ae/lius Hadrianus Antoninus Aug(ustus) / Pius p(ontifex) m(aximus) tr(ibunicia) pot(estate) XI imp(erator) II co(n)s(ul) IIII p(ater) p(atriae) / pedit(ibus) q(ui) m(ilitaverunt) in coh(orte) I Raet(orum) q(uae) e(st) in Asia / sub Flavio Tertullo praef(ecto) Flavio Iulia/no XXV pl(uribus)ve st(ipendiis) em(eritis) dim(issis) hon(esta) mis(sione) quor(um) / nom(ina) subscr(ipta) sunt civ(itatem) Rom(anam) qui eor(um) / non hab(erent) ded(it) et con(ubium) cum ux(oribus) quas / tunc hab(uissent) cum est civ(itas) is dat(a) aut cum is / quas post(ea) dux(issent) d(umtaxa)t sing(ulis)661

660 AE 1995, no.1516; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 201–300 yılları arasına tarihlendirilmiştir. 661 RMD-02, 100.

177

Çevirisi ….. 1 …. …. I. Raetorum Taburu Asia eyaletindedir. 4 … …. I. Raetorum Taburu Asia eyaletindedir. 15 …. …. 20

Y- 68 Ionia, Ephesus.

L(ucio) Lucilio / St(e)l(latina) Pansae / Priscilliano / proc(uratori) Aug(usti) prov(inciae) Cili/ciae proc(uratori) prov(inciae) Panno/niae infer(ioris) proc(uratori) aqua/rum urbis proc(uratori) Lusita/niae item Vettoniae pro[c(uratori)] provinc(iae) Asiae patri / senatorum / stratura militum / c(o)hor(tis) I Raet(orum) qui in / officio eius deputantur / [---]C662

Y–69 Phrgia, Eumenia. (Işıklı)

Imp(erator) Caes(ar) L(ucius) Septimi[us Severus] / Pius Pertinax Aug(ustus) A[rabicus Adi]/abenicus tribunici[a potestate] / [IIII] imperator VIII c[onsul II pa]/[ter] patriae castra [coh(ortis) I Raeto]/rum terrae motu [conlapsa?] / restituit / Vitelliano proc(uratore) A[ugusti]663

662 AE 1988, no.1023. 625 MAMA 4, 328; Christol, Drew-Bear 1995, 64; AE 1995, 1511; Conti, bu yazıtı MS 196 yılından sonrasına tarihlendirmiştir. Bu yazıtla ilgili daha fazla bilgi için Bkz. Conti, 63, 2007, Historical Social Research, Vol. 32–2007-No.3 içinde “Lateinische Termini für Erdbeben in literarischen und epigraphischen Quellen der römischen Zeit.”57–74, 2007.

178

Y – 70 Galatia, Ancyra.

․․․ [e]t decuriones 1 ve turma komutanları, M. Plautius Macedo M. Plautius Macedus Sex. Lucilius Masculus Sex. Lucilius Masculus C. Sulpicius Longinus C. Sulpicius Longinus L. Numisius L. f(ilius) 5 L(onginus?)’un oğlu L. ․․․ Numisius ․․․ [co]h(ortis) II Hispanor(um)664 ․․․․․ 8 II Hispanorum Taburu.

Y – 71 Bithynia et Pontus, Calchedon. (İstanbul-Koşuyolu-Acıbadem)

D(is) M(anibus) 1 Yeraltı tanrılarına! Aurelio Satur Aurelius Saturninus, II. nino mil(iti) coh(ortis) Luciensium Taburunun askeri, II Lucensium Lucius Menefron (Aurelius L(ucius) Menefron 5 Saturninus’un varisi), (Aurelius de suo b(ene merenti) p(osuit)665 6 Saturninus) parasını ödeyerek, varisi (Lucius Menefron) layık olduğu biçimde (bu anıtı) yaptırdı. (diktirdi.)

Y – 72 Pamphylia, Side. (Eski Adalia-Selimiye)

— — — 1

664 Bosch, 1967, 139, no.116; Yazıtın, MS 74 ile 107 yılları arasına tarihlendirilebileceğini düşünmekteyim. 665 IK 20, 056. ; AE 1986, no.0642; Yazıt, adı geçen kaynaklarda MS 151–212 yılları arasına tarihlendirilmiştir.

179

z1 [— — — coho]ṛṭe Apula. Apula Taburu. Λεύκιος Σάλβιος Λευκίου υεἱὸς 5 Σεργίᾳ666. 6

Y – 73 Troas, Tragasai. (Tuzla)

C(aio) Fabricio C(ai) f(ilio) 1 Caius’un oğlu Caius Fabricius Ani(ensi) Tusco, IIvir(o), augur(i) Tuscus, praef(ecto) cohort(is) Apulae et Aniensi Tribusundan, II vir, operum quae in colonia iussu rahip, Apula Taburunun Augusti facta sunt, trib(uno) mil(itum) komutanı ve Augustus’un leg(ionis) III 5 (Tiberius) emriyle kolonide Cyr(enaicae) VIII, trib(uno) dilectus ingenuorum yapılan işlerin (komutanı) quem Romae habuit Augustus et III. Kyrenaika Lejyonu’nun askeri tribunu, Ti(berius) Caesar, praef(ecto) fabr(um) IIII, Roma için Augustus ve Tiberius praef(ecto) equit(um) alae praet(oriae) IIII, Caesar’ın beğendiği işleri yapan hasta pura et corona tribun, IIII. atölye komutanı, aurea donatus est a Germanico 10 IIII. Praetoria Ala’sında süvari Caesare imp(ertore) bello Germanico, komutanı, hasta pura ve d(ecreto) d(ecurionum).667 12 corona aurea ile Germanicus Caesar İmperator (tarafından) Germania Savaşı’nda ödüllendirilmiştir, Dekurionların kararıyla. (bu anıt dikilmiştir.)

Y - 74 Bithynia et Pontus, Sinope.

666 Bean 1965, no.155; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir. 667 IMT SuedlTroas 545; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 22 yılına tarihlendirilmiştir.

180

C(aius) Octavius C(ai) f(ilius) Vel(ina) 1 Savatralı Caius’un oğlu, Caius Octavius dom(o) Savatra mil(es) Velina, Cohors cohort(is) August(ae) et ei[us] Augusta’nın askeri ve aynı dem cohortis sesque Cohors’ta liderlik üstlenen, plicarius(!) hic situs 5 (O) buradadır. (burada yatmaktadır.) est 6

Y – 75 Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)

C. Caristani[o C. f. Ser(gia)] 1 Frontoni Caesiano Iulio praef(ecto) fabr(um), trib(uno) mil(itum) leg(ionis) XII Fulm(inatae), praef(ecto) coh(ortis) Bos[p(oranorum)], pontif(ici), praef(ecto) P. Sulpici Quirini 5 IIvir(i), praef(ecto) M. Servili, praef(ecto)668 — — — 7

Çevirisi: C. Caristanius[o C. f. Ser(gius)] Frontonius Caesianus Iulius, atölye komutanı, XII. Fulminata Lejyon’unun askeri tribunu, Bosporanorum Taburunun komutanı, rahip, Komutan P. Sulpicius Quirinius II vir, Komutan M. Servilius, komutan.

Y – 76 Paphlagonia, Amastris. (Amasra)

L. Senpronio {²⁶Sempronio}²⁶ militi et tu- 1 L. Senpronius bicini cohortis Camp(anorum), L. Alli- Campanorum Taburunun

668 JRS 1913: 253, 2; ILS 9503; Yazıt, adı geçen kaynakta MÖ I yüzyıl sonlarına tarihlendirilmiştir.

181

di Magna Titi Atti filia uxor eius.669 3 askeri ve borazancısı, büyük L. Allidius, Titus Tribusu’ndan Attis’in (Kybele’nin Phrygialı rahibi) kızı, karısı

Y – 77 İtalya, Roma.

[Cohors Comm]ag(enorum) in Cappad(ocia)670 Commagenorum Taburu Cappadocia’da.

Y – 78 Paphlagonia, Sinope.

M. Blossius 1 M. Blossius, M. f. Ter(etina), mil(es) M. f. Terentinus, coh(ortis) Cypr(iae) Cypriae Taburunda (centuria) Bassi ex tes- Bassi bölüğünün askeri. tamento situs 5 (Bu anıt) isteği üzerine — — —671 6 dikilmiştir

Y – 79 Bosporan Krallığı, Panticapaion. (Kerch)

L(ucius) Volusius 1 Lucius Volusius mi(les) coh(o)r(tis) Cy- Cypriae Taburunda priae, (centuriae) Ael(ii) Secun- Aelius Secundus bölüğünün

669 Marek 1993, 52; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir. 670 CIL VI, 3654; Mitford 1980, 1198; Mitford, Belki MS II yüzyıla tarihlendirilebileceğini yazar.; Cichorius 1900, 275; Cichorius, Bu yazıttan bir Cursus Honorum olarak bahseder, fakat tarihlendirme ile ilgili olarak herhangi bir tarih ya da zaman aralığı vermez.; Bu yazıtın, MS II yüzyıla tarihlendirilebileceğini düşünmekteyim. 671 Epigr.Anat. 6: 99; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.

182

di. 4 askeri. Λούκιος Οὐλούσιος 1 στρατιώτης σπίρης {²⁶σπείρης}²⁶ Κυ- πρίας, κεντυρίας Σεκούν- δου, τοῖς παράγουσι χαίρειν.672 5

Y– 80 Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)

M(arcus) Oppius Sp(uri) f(ilius) Col(lina) Spurius’un oğlu Marcus Oppius Collina, Gemellus prae(fectus) Cohors Luna’nın ikiz komutanı co(hortis) L(unae) l(ibens) m(erito)673 (iki komutandan biri), istekle ve layıkıyla (yerine getirildi).

Y – 81 Galatia, Ancyra.

C. Iulio [Vero Maximo] 1 C. Iulius Verus Maximus [n]obiliss[imo Caesari] Soylu Caesar, [pr]incip[i iuventutis fili]o d(omini) Gençliğin (gücün) oğlu, n(ostri) I[uli Veri] Maximin[i P(ii) F(elicis)] imparator, A[ugusti] 5 bizim efendimiz (sahibimiz) [m]ilites coh[ortis ․․․] Iulius Verus Maximianus, Pia [Max]imini[anae]. 674 7 Fidelis, Augustus, Maximianus Taburunun askeri.

672 CIRB 691; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 2 yüzyıla tarihlendirilmiştir. 673 IK–67, 00176. 674 Bosch 1967, 340, no.277; RECAM II 225; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 235-238 yıllarına tarihlendirilmiştir.; Speidel 1984, 300; Speidel, bu yazıtın bir adak yazıtı da olabileceğini de ileri sürer.

183

Y–82 Galatia, Gordion. (Haymana)

Victoriae 1 İmparator Marcus Aurelius Imp(eratoris) M(arci) Aur(eli) Antonini Antoninus Pius Felix Pii Felic(is) August(i) Augustus’un zaferine, coh(ors) prim(a) Cohors Prima Augusta Aug(usta) Cyr(enaica) 5 Cyrenaica Antoniana Antoniniana675 6

Y – 83 Galatia, Gordion. (Haymana)

Trito Batoni 1 Bato’nun oğlu Tritus’a mil(iti) Coh(ortis) VII VII Breucorum Civium Breu(corum) c(ivium) R(omanorum) eq(uitatae) Romanorum Equitata Cohorsu’nda asker, dom(o) Pann(onia) Evi [doğum yeri veya yaşadığı ann(orum) XXXII, st(ipendiorum) XII 5 yer] Pannonia’da Mersua Dasi (f.) O (Tritus) 32 yıl yaşadı, 12 yıl vexil(larius) coh(ortis) eiusd(em) askeri hizmeti oldu, her(es) posuit676 8 Onun (Tritus) varisi, Dasius oğlu Mersua, aynı taburda sancaktar,677 Bu anıtı (steli) dikmiştir.

Y – 84 Thrace, Perinthos-Herakleia. (Tekirdağ-Marmara Ereğlisi)

[— — — — una cum] 1 [--ile]

675 Expedition–2009–2–31. 676 Goldman 1997, 46; Goldman, aynı kaynakta bu yazıtın Tarianus’ın Parth savaşları dönemine MS 113– 117 yılları arasına tarihlendirilebileceğini ileri sürmüştür. 677 Goldman 1997, 56’da yazıtın Türkçe çevirisinde “Bayraktar” kelimesi kullanılmıştır.

184

Tropaiophoro fratre Onun kardeşi Tropaiophorus ex provinc(ia) Pannonia Pannonia eyaletinden in amplissimum ordinem En büyük Cohors(ya da adsumpto, 5 centuria) komutanlarından praef(ecto) coh(ortis) Brucorum, VII. Breucorum Equites equites singular(es) eius.678 7 Singulares Cohorsu’nun Komutanı.

Y – 85 Pisidia, Antiocheia (Yalvaç)

Q(uinto) Mannaeo P(ubli) f(ilio) Ser(gia) 1 Publius’un oğlu, Quintus centurioni leg(ionis) V G(allicae) Mannaeus Sergius, V. Gallica cohortis III hast(ato) p(riori)679 3 lejyonunun III. taburunda bölük komutanı.

Y – 86 Pontus, Amasia. (Amasya)

Leg(ionis) V / Mac(edonicae) / coh(ors) X680 V. Macedonica Lejyonu X. Tabur

678 CIL III 731 ve CIL III 7395; Dumont – Homolle 390,74k; Yazıt, adı geçen kaynaklarda Marcus Aurelius (MS 161-180) dönemine tarihlendirilebileceği belirtilmiştir.; Ayrıca bkz.: B. Rossignol, Administration de la Thrace 2007, içinde Gouverneurs et procurateurs dans un temps de menaces : l’administration impériale de la province de Thrace durant le règne de Marc Aurèle, 161-180(2008). 679 AE 1998, no.1389. 680 AE 1990, no.0893.

185

Sonuç Roma, Anadolu’yu ele geçirdikten ve kendi toprakları olarak kabul ettikten sonra, Anadolu’da güvenliği sağlamak ve dışarıdan gelebilecek saldırılara karşı sınırlarını korumak amacıyla çeşitli büyüklüklerde askeri birlikler göndermiştir. Bu birlikler karşılaşılan olaylara göre zaman zaman farklı bölgelere intikal etmişler, bazen de bir bölgede askeri garnizonlarını kurarak yerleşmişlerdir. Bu garnizonlar özellikle Fırat boyunca dizilmişlerdir (Satala, Melitene, Samosata ve Zeugma gibi). Bu garnizonlar içerisinde askeri birlik olarak lejyonlar yerleştirilmiş ve bu birlikler bu garnizonlarda konuşlandırılmışlardır. Parthlar’a, daha sonra doğudan gelen Alanlar’a ve diğer tehlikelere karşı Anadolu’yu koruma amacı güdüldüğünden askeri garnizonların tamamı Doğu sınırlarında kurulmuştur. Bu garnizonlara da lejyonlar yerleştirilmiştir. Lejyonlar konuşlandıkları yerlerde aynı zamanda güvenliği de sağladıklarından lejyonların konuşlandıkları bölgelere ve yakınlarına daha küçük olan askeri birlikler yerleştirilmemiştir. Sadece “Strata Diocletiana” diye bilinen savunma uygulaması gereği iki lejyonun konuşlandığı yer arasındaki uzaklığa göre, kimi zaman doğabilecek savunma zaafiyetini önlemek amacıyla arazinin topoğrafik şartları göz önüne alınarak 20–30 km. arayla Ala, Cohors gibi daha küçük birlikler yerleştirilmiştir. Bu durum askeri birliklerin yerleştirildiği kentler ve bu birliklerin hangi birlikler olduğu ekteki haritada incelendiğinde de kolaylıkla görülebilmektedir. Fakat ele geçen arkeolojik buluntular içerisinde Suriye eyaletinde olduğu gibi “Strata Diocletiana” adının yazılı bulunduğu yazıtların ya da tuğlaların olmaması Anadolu’nun doğu sınırlarında Strata Diocletiana’nın uygulanmadığını düşündürmektedir. Fakat askeri birliklerin yerleşim yerlerinin konumlarından dolayı fiilen uygulandığı anlaşılmaktadır. Anadolu içinde bulunan askeri birlikler ise temel olarak olarak ana yolların keşiştiği bölgelerde yol güvenliğini sağlamak amacıyla konuşlanmışlardır. Bu durumun en güzel örneği ise Phrygia Apameia’dır. Phrygia Apameia; kuzeyden, güneyden ve batıdan gelen yolların keşiştiği (Via Sebaste ve diğer yollar) stratejik bir konumda olduğundan Aulutrene Castellum’u inşa edilerek burada askeri birlikler (Bazen Cohors veya Ala bazen de lejyona bağlı Cohors ve Centuria’lar) konuşlandırılmıştır. Anadolu’ya gelen askeri birlikler çoğunlukla Roma’nın başka eyaletlerinden gönderilmiştir. Anadolu’da kurulan birlikler de genellikle (Roma’nın diğer eyaletlerinde

186

de uyguladığı gibi) Roma’nın başka eyaletlerine gönderilmişlerdir. Roma, Anadolu insanından oluşan askeri birliklerden genellikle Ala ve Cohors’lar kurmuştur. Fakat bu birliklerin sayısı bu şekilde kurulan lejyonların sayısı da oldukça azdır. Bu durum; Roma’nın, bölgeden topladığı askerlerden oluşan askeri birliklerin kendi bölgelerinde güvenliği sağlayamacağı gibi bir düşünce ile hareket ettiğini göstermektedir. Çünkü Anadolu için kullanılan bu hareket tarzı aynı zamanda Roma’nın diğer eyaletleri için de geçerli olmuştur. Anadolu’daki askeri birlikler incelendiğinde bu birliklerin sabit bir yerde uzun süre konuşlandırıldıkları (lejyonlar hariç) pek görülmez. Bunun da temel nedeni Roma’nın daha fazla sayıda askeri silah altında tutarak onları sabit bir yerde konuşlandırmak yerine daha az sayıdaki hareketli askeri birliklerle ihtiyaç duyulan bölgelere intikal ettirerek sağlamasıdır. Bundan dolayıdır ki Anadolu’nun iç bölgelerinde konuşlu askeri birlik sayısı diğer Roma eyaletleriyle karşılaştırıldığında çok daha azdır. Bu durum aynı zamanda Anadolu’da güvenlik sorunlarının diğer eyaletlerle karşılaştırıldığında daha az olduğu anlamına gelmektedir. Akdeniz’de MÖ 70-60’lı yıllarda korsanlık faaliyetlerinin yoğunlaştığı dönemde bile Roma’nın kıyı kent ve kasabalarına arkeolojik buluntular ele geçmediğinden dolayı askeri birlik konuşlandırmadığı düşünülmektedir. Kıyı kent ve kasabalarda askeri garnizon kurulması ele geçen arkeolojik buluntulardan dolayı genel olarak MS II yüzyılın sonlarında başlamış ve bu garnizonlar da kalıcı olmamış, bazı askeri birlikler belirli bir süre konuşlandırıldıktan sonra başka bölgelere gönderilmiştir. Dolayısıyla Roma’nın Anadolu’yu ele geçirdiği dönem olan MÖ I. yüzyıl sonu ile MS II yüzyıl sonuna kadar olan yaklaşık olarak iki yüzyıllık süre boyunca Anadolu kıyı kent ve kasabalarının yoğun bir saldırıya maruz kalmadıkları kabul edilebilir. Askeri birliklerin konuşlandırılmasıyla MS II yüzyıl sonu ile birlikte bu barış döneminin de zaman zaman kesintiye uğradığı da anlaşılmaktadır. ‘Numerus’, birliklerindeki asker sayısının az olmasından dolayı genelikle küçük çaplı olaylara müdahale amacıyla ya da bulundukları bölgede yerel güvenliği sağlamak gibi içi güvenlik görevlerinin yanında savaş zamanında düşmana vur-kaç taktiği uygulayan küçük askeri birliklerdir. Avrupa’nın kuzey sınırlarında (Almanya, Macaristan vb.) Numerus birliklerine ait bazı arkeolojik ve epigrafik buluntulara ulaşılmıştır. Bu buluntulardan bu birliklerin adı geçen bölgelerde konuşlandıkları ve görev yaptıkları

187

anlaşılmaktadır. Fakat Anadolu’da Numerus birliklerinin varlığını kanıtlayacak herhangi bir buluntunun ele geçmemesi bu birliklerin Anadolu’da kurulmadığı ya da konuşlandırılmadığını düşündürmektedir. Anadolu’nun iç bölgelerindeki güvenlik sorunları da genelikle Ala’lar ve Cohors’lar aracılığıyla çözülmeye çalışılmıştır. Bu birliklerin yetersiz kaldığı zamanlarda ise lejyonlara bağlı bazı birlikler de iç bölgelere kaydırılmıştır. Ayrıca bu bölgelerde yerel yöneticilere bağlı birliklerin de benzer amaçla kullanılmış olması gerekir. Fakat Anadolu’daki eyalet merkezleri de dâhil olmak üzere, yerel yönetimlere bağlı olan askeri birlik ya da birliklere ait herhangi bir kanıt ele geçmemiştir. Her ne kadar “DD”, yani Decreto Decurionorum kısaltmalı stellere rastlansa da bunlar sayıca azdırlar. Buluntulardan kent ya da kasaba kurulu kararlarıyla onurlandırılan askeri kişilerin olduğu bilinse de bu kişilerin genellikle bir lejyona bağlı oldukları görülmektedir. Dolayısıyla Anadolu’da her hangi bir yerde bir olay çıktığında (haydutluk, isyan vb) yerel yönetimlerin herhangi bir askeri gücü olmadığı, böyle bir durum karşısında en yakın askeri birliklerden yardım istendiği anlaşılmaktadır. Yardıma gelen bu birliklerin olayı sonlandırmasından sonra, yönetim kararıyla birlik komutanının onurlandırıldığını belirten steller ele geçmiştir. Yukarıda geçen bilgilere dayanılarak genel olarak Anadolu’da güvenlik ve aşayiş sorunlarının aslında çok da olmadığı gibi bir sonuca ulaşılmaktadır. Aksi takdirde Anadolu’da birçok yerde çok daha fazla askeri birlik, çok daha fazla askeri garnizon, arkeolojik anlamda ise daha fazla buluntunun ele geçmesi gerekirdi. Askeri kişilerin, kent ya da kasaba kurullarının aldığı kararlarla onurlandırıldığı ele geçen buluntulardan bilinmektedir. Ayrıca lejyon ve askeri birliklerin imparator tarafından ünvanlar (Pia, Fidelis, Vindex vb.) verilerek onurlandırıldığı bilinmektedir. Fakat gerek lejyonların gerekse diğer askeri birliklerin kent ya da kasaba yönetimleri kararlarıyla onurlandırıldığına dair herhangi bir arkeolojik veya epigrafik belgeye ulaşılamamıştır. Bu durum kent ya da kasaba yönetimlerinin askeri birlikleri onurlan- dırmaya yetkilerinin olmadığı ya da böyle bir geleneğin olmadığını düşündürmüştür. Roma, Anadolu’yu bir lojistik merkez olarak da kullanmıştır. Anadolu’da Psidia Antiocheia’sı gibi askeri anlamda önemi olan yerlerde kurduğu üretim atölyeleri sayesinde askeri birliklerin ihtiyaç duyduğu askeri lojistik malzeme ve askeri teçhizatlarını da ürettiği bilinmektedir. Fakat özellikle Antiocheia’da bugüne kadar yapılan arkeolojik araştırma ve kazılarda herhangi bir askeri birlik yerleşkesine (garnizon)

188

ya da askeri üretim atölyesine rastlanılmaması oldukça ilginçtir. Çünkü Psidia Antiocheia’da ele geçen askeri yazıt sayısı oldukça önemli sayıdadır ve birçok askeri birliklerin doğu-batı intikallerinde Psidia Antiocheia’sında bir süre konakladıkları, yazıtlardan çok sayıda askeri birliğin bulunduğu ve yine aynı askeri birliklerin aynı zamanda lojistik ihtiyaçlarını da buradan karşıladıkları anlaşılmaktadır. Psidia Antiocheia’sında ya da diğer lojistik merkezlerde üretilen askeri malzeme ve teçhizatın başka garnizonlara (Satala, Trapezus, Melitene, Claudia vb.) gönderilip gönderilmediği ya da özellikle doğu sınırlarındaki askeri birliklerin ihtiyaçlarını nasıl karşıladıklarıyla ilgili bir sonuca ulaşılamamıştır. Özellikle Avrupa’da askeri birliklerin kalıcı üsler kurduğu bölgelerin yakınlarında sivillerin de yerleşmeye başlayarak Canabae’ları oluşturdukları ve bunların zaman içerisinde büyüyerek köyler ve kentler haline geldiği görülmüştür. Aynı durumun genel olarak Anadolu’da olduğunu söylemek zordur. Günümüzde özellikle Satala’da askeri birlik çevresinde Canabae’ın oluştuğu, ele geçen buluntulardan ve kalıntılardan söylenebilir; fakat bu durumun bütün Anadolu’da olduğunu söylemek çok zordur. Çünkü Anadolu’da askerî birlikler hep şehirlerin yakınlarında konuşlandırılmışlar ve çoğu ihtiyaçlarını da bu şehirlerden karşılamışlardır. Avrupa’da askeri garnizonlar yerleşim yerlerinden uzakta kurulurken Anadolu’da neden yerleşim yerleri yakınlarına kurulduğu da önemli bir sorudur. Fakat bu soru bu tezin araştırma sorularından olmadığından bu konu üzerinde durulmamış ve bu konunun ayrı bir araştırma konusu olduğu sonucuna varılmıştır. Avrupa’da in situ olarak ele geçen pek çok Roma askeri yerleşim yeri mevcuttur. Bu yerleşim yerleri, askeri birlikler buradan ayrıldıktan sonra bir daha kullanılmamış ve çoğu zaman içinde toprağın altında kalmış, bir kısmı ise ayakta kalabilmiştir. Bu yerlerin kazısı yapıldığında Roma askeri yerleşimi olduğu gibi ortaya çıkmakta ve böylece Roma askeri yerleşiminin planı rahatlıkla çıkarılabilmektedir. Ancak Anadolu’da bugüne kadar Avrupa’da olduğu gibi in situ askeri yerleşim yeri tam olarak ortaya çıkmamıştır. Sadece Satala ve Gordion’da ele geçen buluntular askeri yerleşim yeri olduğunu kanıtlamaktadır. Zeugma’da ise askeri yerleşim yeri olarak bilinen yerde iki dönem kazı yapılmış, askeri yerleşim yerinin çok az bir bölümü ortaya çıkarılabilmiş; fakat bu bölümlerlerle askeri yerleşim yerininin planının çıkarılabilmesi mümkün olmamıştır. Dolayısıyla gerek Satala gerek Gordion ve gerekse Zeugma’daki kazılar tamamlandığında askeri yerleşim yerleri

189

tam olarak öğrenilecek ve Roma’nın diğer bölgelerindeki askeri yerleşim yerleri ile karşılaştırılabilecektir. Bu karşılaştırma sonucuna göre Roma’nın Anadolu’daki bu askeri yerleşim yerlerinde farklı bir uygulamaya gidip gitmediği ya da diğer bölgelerde olduğu gibi standart bir ordugâh kurup kurmadıkları da görülecektir. Anadolu’nun farklı yerlerinde ele geçen askeri kıyafetli olarak betimlenmiş heykeller ve yine askeri kıyafetli ve silahlı olarak betimlenmiş olan kabartmaların; askeri kıyafetler, silahlar, askeri ödüller ve benzeri konularda bilgi sağladığı anlaşılmaktadır. Fakat hangi tür askeri birlik olduğu ya da askeri birliğin nerede konuşlandırıldığı konusunda bilgi vermediği görülmüştür. Bu durumun istisnası olarak epigrafik bilgilerin bulunduğu ve üzerinde süvari ya da piyade askerinin betimlediği mezar stelleri, epigrafik bilgi ile birlikte bazı bilgiler vermektedir. Bundan dolayı asker mezar stellerinden askeri birliklerle ilgili bilgiler elde edilmiş ve değerlendirilmiştir. Fakat heykel ya da kabartmalar epigrafik bilgi ile desteklenmediğinden bu tez konusu ile ilgili olarak istenilen bilgi elde edilememiştir. Çok sayıda askeri birliğin varlığını, konuşlandırıldığı yeri, gün, ay ve yıl olarak kesin bilgiler veren Roma askeri terhis belgelerinden Avrupa’da birçok yerde ve çok sayıda ele geçmiş olmasına rağmen Anadolu’da maalesef sadece birkaç tane ele geçmiştir. Zeugma ve Gordion’da ele geçen metal askeri buluntuların çoğu (mızrak uçları, zırh parçaları gibi.) büyük ölçüde korozyona uğradıklarından elle ya da gözle inceleyerek tipolojileri ile ilgili bilgi etmek oldukça zordur. Ayrıca bunların sayılarının oldukça az olması da başka bölgelerde bulunan askeri malzemelerle karşılaştırılarak bir sonuca varılmasını engellemektedir. Dolayısıyla bu metal buluntular için bir proje kapsamında X-Ray ışınları ile görüntülerinin alınması ve elde edilecek sonuca göre bir karar verilmesi söz konusu olacaktır. Zeugma, Roma İmparatorluğu için özel bir öneme sahiptir. İlk olarak Zeugma doğu-batı (Mezopotamya-Anadolu) arasındaki ana geçiş yolu üzerinde bulunmaktadır. Bu durum hem askeri açıdan hem de ticaret açısından Zeugma’nın gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Askeri açıdan birçok lejyonun ve askeri birliğin konuşlandırılması nedeniyle Zeugma’da nüfus artmış, bu durum gıda maddelerine ve diğer malzemelere olan ihtiyacın daha da artmasını sağlamış ve bu sayede ticaret çok daha önemli bir hale gelmiş, böylece Zeugma zenginleşmiştir. Elbette ki Zeugma’nın sahip olduğu topografik şartlar da bu gelişmeyi desteklemiştir. İkincisi, Zeugma, yüz yıllarca süren Roma-Parth savaşları için

190

özellikle Avrupa’dan gelen lejyon ve askeri birlikler için bir toplanma merkezidir. Savaştan önce askeri birliklerin moral ve güdülenmelerinin artırıldığı, savaştan sonra ise askerlerin dinlendirildikleri (yani bir tür rehabilitasyona tabii tutuldukları) ve birliğin eksilen ihtiyaçlarının tamamlandığı bir lojistik merkez haline gelmiştir. Dinlendirilen ve ihtiyaçları tamamlanan askeri birlikler tekrar Zeugma’dan, daha önce konuşlandırıldıkları bölgelere intikal ettirilmişlerdir. Üçüncüsü, Zeugma’nın Parth ülkesine olan hem yakınlığı ve hem de uzaklığıdır. Yakınlık ile kastedilen şudur: Savaş için Zeugma’da toplanan askeri birlikler Parth ülkesine kısa bir sürede ulaşarak fazla yorulmadan savaş yapabilirlerdi. Uzaklık ile kastedilen ise şudur: Herhangi bir Parth saldırısını birkaç gün önceden haber alabildikleri için savunma, saldırı ya da geri çekilme gibi hangi askeri taktiği uygulayacakları konusunda karar vermek için zamanlarının da olmasıdır.

191

EKLER

192

1. ROMA ASKERİ TERMİNOLOJİSİ

Ab epistulis : Yazıcı, yazman681

Accensi : Orta cumhuriyet döneminde hafif silahlı birlikler, daha sonraki dönemde ordu içindeki muharip olmayan görevleri yerine getiren asker682

Acetum : Ekşi şarap683

Acta diurma : Günlük emirler684

Actarius : Kayıt işleri yapan asker685

Ad balnea: Askerlerin banyolarını yaptıkları banyo, hamam686

Ad portam: Askeri kamptaki ana giriş kapısı687

Ad signa : Ölen askerlerin cenaze masrafları için muvazzaf askerlerden yapılan kesinti688

Adlocutio : Birliğe yapılan konuşma689

Admissa : Lejyon komutanının günlük emirleri690

Aedile : Genellikle şehir sorunlarıyla ilgilenen (su temini, pazarlarda düzen vb.) yüksek devlet memuru.691

Aedituus: Signum ve Vexillum’un korunduğu oda önünde nöbet tutan asker.692

Aerarium militare: Ordu harcamaları için ayrılmış bütçe, hazine693

681 Davies 1989, 326. 682 Keppie 1984, 216; Ramsay 1863, 383; Ramsay, bu birlikleri daha az güvenilen askeri birlik olarak tanımlar. 683 Southern 2007, 335; Fields 2006, 57. 684 Davies 1989, 326. 685 Davies 1989, 326; Davies 1974, 312; Davies 1974’de ANRW’de “emir eri” anlamında kullanır; Campbell 2005, 138; Campbell, bu kavramın sivil anlamda da kullanılabileceği “Kayıt işleri yapan katiplerin başındaki kişi (başkatip)” şeklinde kullanmıştır. 686 Bohec 1994, 50. 687 Bohec 1994, 50. 688 Southern 2007, 335; Fields 2006, 57. 689 Davies 1989, 326; Fields 2006, 57; Davies 1974, 311. 690 Davies 1974, 314; Davies 1989, 326. 691 Southern 2007, 335; Keppie 1984, 216. 692 Bohec 1994, 50. 693 Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 335; Southern, bu kavramın Augustus döneminde ortaya çıktığı belirtir.; Gilliver 2005, 181.

193

Aetas militares: Askerlik çağına gelmiş Roma vatandaşı.694

Agmen quadratum: Sıkı yürüyüş düzeni, düşman bölgesinde dikdörtgen şeklindeki ilerleme düzeni, saldırıya karşı alınan düzen.695

Ala: Cumhuriyet döneminde müttefik ülke askerlerinden oluşan piyade askeri birliği. Daha sonraki dönemde auxilia süvari birliği.696 Ala Birliklerinin İsimlendirilmesi697: Ala’yı oluşturan askerlerin çoğunluğunun aynı kabile ya da aynı bölgeden olması durumunda o kabile ya da bölgenini smi kulanılarak yapılan isimlendirme: Ala Afrorum, Ala Phrygum gibi. Ala’yı oluşturan askerlerin Romalılardan ya da kolonilerdeki Roma vatandaşlarından oluşması durumundaki isimlendirme: Ala Civium Romanorum, Ala Colonorum gibi. Ala’nın konuşlandığı eyalet isminin Ala’ya verilmesiyle yapılan isimlendirme. Ala I Thracum, Ala I Thracum Mauretena gibi. Kahramanlıklarıyla ünlü Roma’lıların isimleriyle Ala’nın isimlendirilmesi: Ala Siliana, Ala Flaviana gibi. Ala’ya, Roma imparatorlarının isimlerinin verilmesiyle yapılan isimlendirme: Ala Augusta, Ala Vespasiana gibi. Ala’nın sahip olduğu ya da donatıldığı silahın ismine göre isimlendirme: Ala Contariorum, Ala Sagittariorum gibi. Ala’nın sahip olduğu piyade ve süvarilerin taktiksel nedenlerden dolayı farklı sayıda olması durumunda yapılan isimlendirme: Alae Miliariae, Alae Quingenariae gibi.

Ala milliaria: Bin süvariden oluşan birlik.698

Ala quingenaria: Beş yüz süvariden oluşan birlik.699

Ambulatio : Askerlerin yürüyüş eğitimi sırasında kullandıkları güzergah, yürüyüş yolu, birliğin izleyeceği yürüyüş rotası.700

Ambulatura: Ayda üç kere piyade ve süvarilerin birlikte yaptıkları ortak yürüyüşü içeren çalışma.701

Anglevarii: İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak ok kullanan zırhlı ağır piyade.702

694 Ramsay 1863, 379. 695 Gilliver 2005, 181. 696 Goldsworthy 2003, 215; Keppie 1984, 216; Davies 1989, 326. 697 Cichorius 1893, 1224–26. 698 Davies 1989, 326; Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 335; Southern, bu süvari birliğinin auxilia olduğunu belirtir. 699 Davies 1989, 326; Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 335; Southern, bu birliğin auxilia birliği olduğunu ifade eder. 700 Davies 1989, 326; Davies 1974, 311. 701 Campbell 2005, 14. 702 MacDowall 2001, 27.

194

Annona militaris: Ordu ihtiyaçları için ayrılmış para.703

Antepilani: Savaş düzeninde signum’un önünde yer alan birlikler.704

Antesignani: Ön hatlarda, signum'un önünde savaşan birlikler.705

Aquila: Gümüş ya da altından yapılmış lejyonun önünde taşınan kartal heykel.706

Aquilifer: Lejyonun önünde kartal heykelini taşıyan asker.707

Armatura: Askerlere kılıç eğitimi veren eğitici.708

Armaturae Iuniores: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.709

Armilla: Askere ödül olarak verilen ve kola takılan pazubend.710

Artaba: Mısır tahıl ölçüsü.711

As: Bronz'den yapılmış ve Roma’nın en düşük para birimi.712

Ascitae: Bir birliğe ait eşyalarının taşındığı arabaları kullanan sürücü asker.713

Aureus: Roma altın parası.714

Auxilia: Cumhuriyet ve imparatorluk döneminde Romalı olmayan halklardan oluşan, Ala veya Cohors biçiminde organize edilen yardımcı muharip kuvvetler.715 Auxilia Kelimesinin Türkçede Kullanımı: Auxilia, kavram olarak Roma vatandaşı olmayan, fakat çoğunlukla Roma İmparatorluğu sınırları içerisinde yaşayan farklı milletlerden

703 Southern 2007, 335; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, “ordu için lojistik malzeme temini” anlamında kullanır.; Fields 2006, 57; Fields, askere verilen günlük yemek, tayın anlamında olduğunu belirtir. 704 Ramsay 1863, 383. 705 Ramsay 1863, 384; Gilliver 2005, 181; Gilliver, en cesur askerlerin bu savaş hattında olduğunu ifade eder. 706 Goldsworthy 2003, 215; Davies 1989, 326; Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 335. 707 Goldsworthy 2003, 215; Southern, Dixon 1996, 186; Keppie 1984, 216; Davies 1989, 326; Southern 2007, 335; Campbell 2005, 28. 708 Bohec 1994, 51. 709 MacDowall 2001, 26. 710 Fields 2006, 57; Ramsay 1863, 395. 711 Fields 2006, 57; Southern 2007, 335. 712 Southern 2007, 335; Southern, Dixon 1996, 186; Keppie 1984, 216. 713 Bohec 1994, 52. 714 Southern 2007, 335; Southern, Dixon 1996, 186; Keppie 1984, 216. 715 Southern 2007, 335; Gilliver 2005, 181; Ramsay 1863, 378; Southern, Dixon 1996, 186.

195

para karşılığı silah altına alınan askerlerden oluşan ve kendilerine özgü teşkilat yapıları olan askeri birliklerdir. Bugün Türkçede olan ve Türk Silahlı Kuvvetlerinde kullanılan yardımcı sınıf kavramı ile Auxilia kavramındaki (Latincede kelime anlamından dolayı) yardımcı sınıf kavramı birbirinden farklıdır. Türkçedeki ‘‘yardımcı sınıf’’ kavramından anlaşılan, yardımcı sınıf muharip birlikler gibi doğrudan savaşa girip savaşmaz. Görevleri muharip birliklerin ihtiyaç duyduğu her türlü savaş teçhizatını muharip birliklere sağlamaktadır. Mecbur kalmadıkça da savaşa girmezler. Roma’daki Auxilia sınıfı birlikler ise muharip birliklerdir; yani doğrudan savaş için silah altında tutulurlar ve ihtiyaç anında da doğrudan savaşa girerler. Auxilia kavramının, Türkçeye “Yardımcı Muharip Birlik” ve çoğul olarak da “Yardımcı Muharip Birlikler” şeklinde çevrilmesinin uygun olacağını düşünmekteyim. Auxilia sınıfı, Roma’nın sınırları içinde yaşayan herkese vatandaşlık hakkı vermesiyle ortadan kalkmakla birlikte farklı bir anlam kazanmıştır. (Bkz. Constitutio Antoniniana) Auxilia ve Legio716 İlişkisi Lejyon en büyük askeri birlik olması sebebiyle Roma ordusunun da en önemli askeri gücünü oluşturmaktaydı. Auxilia birlikleri, çok daha küçük askeri birlikler olduğundan savaşlarda lejyonlara (yardımcı olarak) yardımcı muharip birlikler olarak görev yapmaktaydı. Askeri birliğin büyüklüğü ya da küçüklüğünün kendi içinde avantajları olduğu gibi dezavantajları da bulunmaktadır. Askeri birliğin büyük olması o dönemin şartlarında kendi başına devasa bir güç olmasını sağlamakta ve herhangi bir güç karşısında üç ya da daha fazla lejyon bir araya getirildiğinde kolayca yenilmeyeceği, hatta neredeyse yenilemeyeceği anlamına gelmektedir. Böyle bir gücün en önemli dezavantajını ise lojistik717 problemlerle sürekli olarak karşı karşıya kalmasıdır. Askeri birliğin küçük olması; büyük askeri güçlerin sürekli olarak karşılaştığı lojistik problemlerle karşılaşmaması, kolayca başka bölgelere intikal edebilmesi ve kolayca savaşa girebilmesi anlamına gelir. Fakat küçük birliklerin en önemli dezavantajı ise herhangi bir savaş durumunda çok sayıda birliğe ihtiyaç duyulması, küçük birliklerin ise bu ihtiyacı karşılayamamasıdır. Bu durum aynı zamanda birlikler arası koordinasyon zorluklarını da ortaya çıkarmaktadır.

716 Burada Lejyonun büyük birlik (Asker sayısının çokluğu) ve Auxilia’nın ise küçük birlik (Asker saysısının lejyona kıyasla çok daha az olması) olduğu göz önüne alınmıştır. 717 Lojistik problemlerle kastedilen; yiyecek, içecek, barınma, sürekli asker ihtiyacı, bir yerden başka bir yere intikal problemleri, ulaştırma vd.

196

Baiuli: Birlikler arasında mesaj getirip götüren asker, haberci.718

Ballista: Ok ya da taş atabilen savaş makinesi.719

Basilica: Askerlerin eğitim yaptıkları kapalı alan.720

Batavi Seniores: Zırhlı ağır piyade.721

Brachiati Seniores: Zırhlı ağır piyade.722

Beneficiarius: Eyalerlerde veya sınırlarda görevlendirilen tecrübeli asker.723 (Çoğ. beneficiarii)

Beneficiarii consularis: Sınırda görevli özellikle istihbarat toplamakla görevli subay.724

Beneficium: Askerlikten özel bir nedenle muaf olan.725

Bracchium: Kamp yeri ile su kaynağı arasına kurulan korunmuş yol.726

Bucellarii: Geç imparatorluk döneminde güçlü toprak sahiplerinin uşaklarından oluşturdukları özel ordu.727

Bucina: Askeri törenlerde ya da nöbetçileri değiştirmek için kullanılan boynuz biçimindeki boru.728

Bucinator: Boynuz biçimindeki boruyu çalan asker.729

Burgarii: Yolların güvenliği amacıyla yolları gözetleyen küçük asker istasyon, karakol.730

Burgi: Gözetleme kulesi.731

Burgus: Bir nehrin hemen kenarına gözetleme amaçlı yapılmış kule.732

718 Bohec 1994, 58. 719 Southern 2007, 335. 720 Davies 1974, 310. 721 MacDowall 2001, 27. 722 MacDowall 2001, 27. 723 Southern 2007, 335; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy , eyalet valisine bağlı tecrübeli askeri sınıf olarak tanımlar.; Davies 1989, 326; Davies, emir eri olarak yazar.; Campbell 2005, 28; Campbell, kamplarda yazıcı asker (Katip) anlamında kullanmaktadır. 724 Davies 1974, 326. 725 Ramsay 1863, 380. 726 Gilliver 2005, 181. 727 Southern 2007, 335; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, toprak sahibinin ya da hükümet görevlilerinin özel hizmetçileri anlamında da kullanmaktadırlar. 728 Southern 2007, 336. 729 Southern 2007, 336; Davies 1989, 326. 730 Bohec 1994, 56. 731 Davies 1974, 324.

197

Calcei: Roma ordusunda subayların giydiği kapalı bot.733

Caliga: Askerler tarafından giyilen altı çivi ile tutturulmuş etrafı açık sandal.734

Calo: Askeri seyis.735

Campicursio: Toplanma (içtima) yerinde yapılan eğitim.736

Campidoctor: Askerlere eğitim yaptıran eğitim çavuşu.737

Campus: Askerlerin toplandıkları (tören, eğitim v.b. amaçlarla) alan.738

Canabae: Roma ordusunun kalıcı ya da gelip geçici kamp yerleri etrafında kurulmuş sivil yerleşim yeri.739

Canalicularius: Birliğin yaptığı işleri sürekli olarak yazan, kaydeden asker.740

Capita censi: Sadece nüfus sayımında sayılan fakat yeterli malı mülkü olmadığı için orduya alınmayan Roma vatandaşları.741

Capitatio: Kelle vergisi.742

Capitum: Geç Roma döneminde özellikle süvarilere ayni (hayvan yemi) olarak yapılan ödeme.743

Capsa: Pansuman çantası, ilk yardım çantası.744

Capsarius: Sağlık görevlisi.745

Caput: Yöneten, idare eden.746

732 Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, surla güçlendirilmiş iskele şeklinde kullanmaktadırlar. 733 Bohec 1994, 125. 734 Goldsworthy 2003, 215; Bohec 1994, 125. 735 Fields 2006, 57. 736 Davies 1989, 326. 737 Southern 2007, 336. 738 Davies 1974, 310; Fields 2006, 57; Davies 1989, 326. 739 Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 336; Campbell 2005, 141; Campbell, geçici yerleşim yerleri olarak tanımlar. 740 Bohec 1994, 53. 741 Keppie 1984, 216; Ramsay 1863, 378; Goldsworthy 2003, 215. 742 Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, bu verginin peşin ödendiğini yazarlar. 743 Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Fields 2006, 57; Fields, kuru ot, saman anlamında kullanır. 744 Fields 2006, 57; Southern 2007, 336; Southern, bu çantada askeri dokümanlarında da saklandığı yazar. 745 Fields 2006, 57; Southern 2007, 336; Southern, askerlerin tedavisinde kullanılan tıbbı ajanlar şeklinde kullanmaktadır. 746 Southern, Dixon 1996, 186.

198

Carcerem: Lejyona ait hapishane.747

Carrarii: (At, öküz ya da katır) Arabalarının imalatını yapan asker.748

Carroballista: Genellikle katırların çektiği araba üzerinde taşınan, ok ve taş atabilen hafif savaş makinesi.749

Castellum: Daha küçük askeri birliklerin kaldıkları küçük kale.750

Castra aestiva: Roma ordusunun yazın kullandığı, yürüyüş halinde akşam kurup sabah söktükleri yazlık ya da kısa süreli kamp.751

Castra hiberna: Roma ordusunun kışı geçirdiği ya da sürekli kaldığı kale.752

Castra praetoria: Lejyonlara ait daimi kamp.753

Castra stativa: Roma ordusunun kışı geçirdiği veya sürekli olarak kaldığı kale.754

Castrensis peculium: Askeri kampa ait para ya da mülk.755

Cataphractarius : Ağır silahlanmış süvari.756

Cataphracti: Atı ve binicisi zırhla kaplı süvari.757

Cena: Akşam yemeği.758

Centenarium: Afrika'da bulunan genellikle kare biçimli ve ortalama 100 askerin görev yaptığı küçük karakol.759

Centuria: Cumhuriyet ve erken imparatorluk döneminde ortalama 80 askerden oluşan bölük.760

Centurio: Bölük komutanı.761

747 Davies 1974, 320. 748 Bohec 1994, 52. 749 Southern 2007, 336. 750 Bohec 1994, 155. 751 Bohec 1994, 155. 752 Bohec 1994, 155. 753 Ramsay 1863, 389. 754 Bohec 1994, 155. 755 Campbell 2005, 164. 756 Fields 2006, 57; Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186. 757 Ramsay 1863, 385. 758 Fields 2006, 57. 759 Southern, Dixon 1996, 186. 760 Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 336; Davies 1989, 326; Southern, Dixon 1996, 186. 761 Goldsworthy 2003, 215; Keppie 1984, 216; Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Ramsay 1863, 387.

199

Centurio primipili: Lejyonun sağ kanadında triarii sınıfı askerlerden oluşan bölüğün komutanı, daha sonraki dönemlerde lejyonun ilk taburunun ilk bölüğünü komuta eden bölük komutanı.762

Centurio Regionarius: Bir eyaletteki sınırlı bir bölge içerisinde Roma kanunlarının uygulanmasında sorumlu subay.763

Cerarius: Balmumu tabletler üzerine yazı yazan asker.764

Cervesa: Kelt birası.765

Chorographiarius: Birliğe bağlı topoğrafyacı.766

Cibarium: Tahıl dışındaki gıda maddeleri genel adı.767

Cingulum: Kılıç ve diğer teçhizatı belde taşımak amacıyla deriden yapılmış ve birbirine metal toka ile bağlanan kemer.768

Circitor: Askeri kampta devriye gezen askerler.769

Civitas: Sadece Romalılardan oluşan orduların genel adı.770

Classicae: Deniz askerleri.771

Classis: Roma deniz gücü, Roma donanması772

Clava: Tahtadan yapılmış eğitim kılıcı.773

Clavicula: Askeri kamp girişindeki girintili ve çıkıntılı sur.774

Clavicularius: Askeri kampta kilitli odalara ait kilitleri ve kamp giriş kapısı kilitlerinden sorumlu asker.775

Clibanarii: Mızrak ve ok-yay gibi silahları olan ağır silahlandırılmış süvari. (doğu eyaletlerinde görev yapmıştır.)776

762 Ramsay 1863, 387; Keppie 1984, 216. 763 Davies 1974, 322. 764 Bohec 1994, 53. 765 Southern 2007, 336; Fields 2006, 57. 766 Bohec 1994, 58. 767 Southern 2007, 336. 768 Southern 2007, 336. 769 Bohec 1994, 50. 770 Ramsay 1863, 378. 771 Bohec 1994, 98. 772 Kabaağaç, Alova 1995, 91. 773 Davies 1989, 326. 774 Davies 1989, 326; Gilliver 2005, 181. 775 Bohec 1994, 50.

200

Cohors: Geç cumhuriyet ve imparatorluk dönemi lejyonlarında 480 askerden oluşan tabur.777 Lejyon Cohorsu ve Auxilia Cohorsu’nun Karşılaştırması Lejyon Cohors’u lejyonun ayrılamaz bir parçasıdır. Lejyondan bağımsız, kendi başına hareket edemez. Auxilia Cohors’u herhangi bir birliğe bağlı olmayıp kendi başına bağımsız bir birliktir. Genel olarak kendi başına hareket etme yeteneği vardır. Lejyon Cohors’unun kendine has bir ismi yoktur. Rakamlar kullanılarak ifade edilir. Cohors III veya VII Cohors gibi. Örneklerde belirtilen Cohors’ların kolaylıkla Lejyon’a bağlı Cohors’lar olduğu kolaylıkla anlaşılabilir. Auxilia Cohors’unun kendine has bir ismi mutlaka vardır ve bazı Cohors’ların Cohors numarası bulunur. Cohors Commagenorum, Cohors I Bosporiana vd. Asker sayısı bakımından her ikisi de benzer asker sayısına sahiptir. Fakat lejyon Cohors’u sadece piyade askerlerden oluşurken Auxilia Cohors’larında aynı zamanda süvariler bulunmaktadır.778 Lejyon Cohorsları sadece Roma vatandaşlarından oluşurken Auxilia Cohors’ları Roma vatandaşı olmayan, fakat Roma sınırları içinde oturan kişilerden ya da Roma sınırları dışından ücretli askerlerden oluşmaktadır. Lejyon Cohors’unda görev yapan bir asker ile Auxilia Cohors’unda görev yapan asker arasında maaş farkı söz konusudur. Lejyon Cohors’unda görev yapan askerler daha fazla maaş almıştır. Lejyon Cohors’unda ve Auxilia Cohors’unda görev yapan askerlerin terfileri karşılaştırıldığında Lejyon Cohors’unda görev yapan askerlerin daha kolay terfi edebildikleri ve daha yüksek rütbelere ulaştıkları görülmektedir. Auxilia Cohors’u Roma vatandaşlarından oluşmamasına rağmen, Cohors’taki üst rütbeli askerler ve Cohors komutanları daima Roma vatandaşı olan yüksek rütbeli askerlerden oluşur. Auxilia Cohors’unda konuşulan dil Latincedir (en azından askeri komutlar Latincedir).

Cohors Equitata: Piyade ve süvariden oluşan auxilia birliği.779

Cohors Peditata: Piyadeden oluşan lejyon taburu.780

Cohortes Urbanae: Şehirleri korumakla görevli taburlar.781

776 Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 336; Southern, kesin bilinmemekle beraber cataphractarii ile aynı süvari birliği olabileceğini düşünmektedir.; Bohec 1994, 28; Bohec, bu süvarinin hemen bütün vücudunun zırhla kaplı olduğunu belirtir. 777 Gilliver 2005, 181; Southern 2007, 336; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, 400 ile 800 arasındaki sayıda askerden oluştuğunu belirtir.; Keppie 1984, 216; Ramsay 1863, 384. 778 Bkz. Auxilia teşkilat şeması. 779 Fields 2006, 57; Southern 2007, 336; Southern, 500 yada 1000 askerden oluştuğunu ifade eder.; Gilliver 2005, 181; Southern, Dixon 1996, 186; Goldsworthy 2003, 215; Davies 1989, 326. 780 Davies 1989, 326. 781 Ramsay 1863, 389.

201

Cohortes Vigilum: Gece şehirleri korumak ve yangınla mücadele etmek amacıyla kurulmuş taburlar.782

Cohors Voluntariorum: Roma halkının gönüllülerinden oluşan yardımcı birlik.783

Collegia: Aynı amaç için ya da aynı mesleğe sahip olan insanların bir araya gelerek kurdukları birlik.784

Comes: Geç Roma döneminde belirli bölgeden sorumlu birliğin kıdemli subayı.785

Comitatenses: Geç Roma döneminde piyade ve süvari sınıfından oluşan askerlerin oluşturdukları ordunun genel adı.786

Comitatus: Piyade ve süvariden oluşan ve imparator'un yakın çevresine koruma görevi yapan karma birlikler.787

Comites Arcades: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.788

Comites Clibanarii: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış Süvari. Ayrıca bkz. Cataphracts.789

Comites Sagittarii Iuniores: Hafif silahlandırılmış atlı okçu.790

Comites Taifali: MS 377 yılından sonra Taifali’li (Cermen ve Sarmat kökenli bir tarihî topluluktur. İlk olarak Aşağı Tuna’nın kuzeyinde, MS 3. yüzyıl ortasında kayıtlarda geçmişlerdir.) suçlularından oluşturulmuş ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.791 Commeatus: a) Roma ordusundaki hizmet süresi kavramı. b) yiyecek ikmali.792

Commentariensis: Yazıcı askerin (Beneficiorius) bağlı olduğu subay.793

782 Ramsay 1863, 389. 783 Davies 1989, 326. 784 Campbell 2005, 136. 785 Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 336; Southern, “imparatorun arkadaşlarında oluşan ve kendi aralarında üç hiyerarşi sınıfı olan (ordinis primi, ordinis secundi ve ordinis tertii) rütbeli asker” sınıfı olduğunu belirtir.; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, imparatorluk içinde ihtiyaç duyulan yere giderek karara varan bir çeşit mahkeme, primi ordinis, secundi ordinis, tertii ordinis gibi rütbelere sahip olduklarını ifade eder.; Davies 1989, 326; Davies, ‘yaver’ anlamında tanımlar. 786 Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, MS 4 ve 5 yüzyılda belirli bir görev için toplanan ve daha sonra lav edilen askeri birlik olduğunu belirtir. 787 Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 336; Southern, “MS 4 yüzyıldaki Roma ordusundaki sınıflardan birisi” olarak tanımlamaktadır. 788 MacDowall 2001, 26. 789 MacDowall 2001, 26. 790 MacDowall 2001, 26. 791 MacDowall 2001, 26. 792 Southern 2007, 336. 793 Campbell 2005, 28.

202

Congiarium: Tazminat.794

Conquisitores: Çağrı yapıldığı halde yeterli miktarda gönüllü askerin buluna- maması durumundaki az sayıda silahaltında bulunan asker.795

Constantiani: Zırhlı ağır piyade.796.

Constitutio Antoniniana: Caracalla döneminde (MS 212) imparatorluk sınırları içinde hür anne-babadan doğan herkese verilen Roma vatandaşlık hakkı.797

Consul: Orduyu komuta etmek üzere her yıl seçilen Roma devletinin başkanı.798

Consularis exercitus: Lejyona yardımcı olmak amacıyla, socii ve auxiliary birliklerinin tek bir komuta altında toplanması.799

Contarii: Savaş aleti olarak contus taşıyan geç Roma dönemi süvari sınıfı.800

Contubernium: 8 askerin kaldığı çadır ya da yatakhanedeki 8 askerin kaldığı koğuş.801 Manga (8 ya da 10 askerden oluşan askeri birlik).

Contus: Yaklaşık 3,6 metre uzunluğunda iki elle tutulan ağır mızrak.802

Conubium: Roma yasalarınca kabul edilen evlilik.803

Cornicen: Cornu (bir çeşit borazan) çalan asker.804

Cornicularius: (kamplarda) Beneficiorius’tan kıdemli yazıcı asker.805

Cornu: Çalan askerin vücudunun üst gövdesinden dolaşarak omuz bölgesinden çıkan üflemeli bir çalgı.806

794 Davies 1989, 326. 795 Ramsay 1863, 380. 796 MacDowall 2001, 27. 797 Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 336. 798 Gilliver 2005, 181; Keppie 1984, 217; Southern 2007, 336 799 Ramsay 1863, 381. 800 Southern 2007, 337; Southern, Dixon 1996, 187. 801 Gilliver 2005, 181; Goldsworthy 2003, 215; Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337; Davies 1989, 326. 802 Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337; Fields 2006, 58. 803 Campbell 2005, 155. 804 Davies 1989, 326; Southern 2007, 337 805 Campbell 2005, 29; Davies 1989, 326; Davies, “Emir subayı” anlamında kullanmıştır.; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, eyalet valisi yada birlik komutanının emrindeki yazıcı asker olarak ifade eder.; Southern 2007, 337; Southern, eyalet valisine yada kıdemli bir subaya bağlı yazı işlerine bakan emir subayı anlamında olduğunu belirtir.; Davies 1974, 312; Davies, “yaver, emir subayı” olduğunu ifade etmiştir. 806 Southern 2007, 337.

203

Corona civica: Halkın hayatını kurtaran askerlere verilen çelenk ödül.807

Corona navalis: Düşman gemilerini ele geçiren askerlere verilen ödül.808

Corona Obsidionalis: Birlik komutanlarının en güvendikleri askerlere verdikleri çelenk ödül.809

Corona Rostrata: Augustus'un Pompeus'u yenmesinden sonra Agrippa'ya verdiği çelenk ödül.810

Corona Vallaris: Düşman surlarına ilk saldıran askerlere verilen ödül.811

Corporis Custodes: Augustus döneminde özel ordu gibi kullanılan ve 100 ile 500 arasında German ya da Batavian askerlerinden oluşan birlik.812

Cratis: Eğitim kalkanı.813

Cuirass : Vücudun üst kısmını korumak amacıyla, tek parça metalden yapılan zırh.814

Cuisse: Süvarinin at üzerinde vücudunun kalça bölgesini koruyan zırh.815

Cuneus: Geç Roma döneminde süvarinin kama biçimindeki savaş düzeni.816

Curator: Askeri birlikteki yazıcı asker.817

Curia Veteranorum: Eski askerlerin, özellikle hemşeri olan ya da aynı bölgeden olanların kurdukları ‘Collegia’ benzeri bir organizasyon.818

Cursus Publicus: İmparatorluk posta sistemi.819

Custos Armorum: Silahlardan sorumlu asker, silahlıkçı.820

Custos Vivarii: Birliğe ait hayvan ağıllarından sorumlu olan asker.821

807 Ramsay 1863, 395. 808 Ramsay 1863, 395. 809 Ramsay 1863, 395. 810 Ramsay 1863, 395. 811 Ramsay 1863, 395. 812 Bohec 1994, 23. 813 Davies 1989, 326. 814 Southern 2007, 337. 815 Southern 2007, 337. 816 Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, geç Roma döneminde bazı süvari birliklerine verilen ünvan anlamında olduğunu ifade eder. 817 Campbell 2005, 35. 818 Campbell 2005, 227. 819 Davies 1989, 326. 820 Davies 1989, 326; Southern 2007 337; Bohec 1994, 50; Bohec, birliğe ait silahların depolandığı silahlık, silah deposu olarak belirtir.

204

Dare Nomina: Orduda gönüllü askerlik yapmak isteyen gençler.822

Decimatio: Ordunun başarısız olduğu ya da çok büyük bir suç işlendiğinde her 10 askerden birisinin öldürülerek cezalandırılması.823

Decuriae: 10 süvariden oluşan askeri birlik.824

Decurio: Yardımcı birliklerde (Auxilia) 10 süvariden (turma) oluşan birliğinin komutanı. 825

Decursores: Askerlerin yaptığı eğitimlerin tutulduğu aylık kısa kayıtlar.826

Decursus: Tatbikat, manevra.827

Defensores: İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak ok kullanan zırhlı ağır piyade.828

Denarius: Roma gümüş parası.829

Dextera alae: Müttefik piyade ve süvariden oluşan birlik.830

Dictator: Kriz dönemlerinde senatonun her türlü yetkisini devrettiği kişi.831

Dilectus: Askere alma.832

Diocese: Diocletian döneminden başlayarak birkaç eyaletin bir grup haline getirilerek tek bir vali tarafından yönetilmesi.833

Discens: Askerlere, askerlikle ilgili konuları öğreten öğretmen asker, kıdemli asker.834

Dispensator: Askeri kampta ihtiyaç duyulan tahılın alımından sorumlu asker.835

821 Davies 1974, 318. 822 Ramsay 1863, 379. 823 Ramsay 1863, 396. 824 Ramsay 1863, 385. 825 Campbell 2005, 47; Fields 2006, 58; Southern 2007, 337; Goldsworthy 2003, 215; Southern, Dixon 1996, 187. 826 Davies 1974, 311. 827 Davies 1989, 326. 828 MacDowall 2001, 27. 829 Fields 2006, 58; Keppie 1984, 217; Southern 2007, 337; Southern, Dixon 1996, 187. 830 Ramsay 1863, 385. 831 Goldsworthy 2003, 215; Keppie 1984, 217. 832 Southern 2007, 337; Keppie 1984, 217; Keppie, “sefer döneminde başında askere alma” anlamında kullanmaktadır.; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, “Zorla askere alma” olarak ifade eder. 833 Southern 2007, 337; Southern, Dixon 1996, 187. 834 Bohec 1994, 48. 835 Bohec 1994, 52.

205

Diploma: Donanma ve auxilia birliklerinden ayrılan askerlere verilen terhis belgesi.836

Discentes: Kendi alanında uzman olan asker (immunes sınıfında).837

Doctores Ballista: Ballista silahının uzmanı.838

Dona Militaria: Askeri ödüller.839

Draco: Sarmatianların Roma ordusu içinde tanınabilmesini sağlamak amacıyla birlik önünde taşıdıkları ejderha tuğu.840

Draconarius: Ejderha tuğu taşıyan asker.841

Dromedarius: Deve süvarisi.842

Duplex acies: Taburların iki savaş hattı şeklinde aldıkları savaş düzeni.843

Duplicarius : a) çift ücret alan asker b) turma birliğinin ikinci komutanı.844

Dupondius: Pirinç Roma parası.845

Dux: Geç Roma dönemi ordusunda belirli bir bölgeyi kontrol eden askeri birliğin kıdemli subayı.846

Epistrategus: Kıdemli subay.847

Epistula Commendaticia: Tavsiye mektubu.848

Eqitatus: Süvari.849

Eques: Süvari birliği. 850

836 Southern 2007, 337; Fields 2006, 58; Fields, sadece auxilia birliklerinde terhis olan askerlere verilen belgesi anlamında olduğunu belirtir. 837 Davies 1974, 307. 838 Bohec 1994, 49. 839 Fields 2006, 58; Southern 2007, 337; Southern, Dixon 1996, 187. 840 Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337. 841 Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337. 842 Davies 1989, 327; Southern 2007, 337. 843 Gilliver 2005, 181. 844 Fields 2006, 58; Campbell 2005, 32; Southern 2007, 337; Davies 1989, 327; Goldsworthy 2003, 215. 845 Keppie 1984, 217. 846 Goldsworthy 2003, 215; Southern, Dixon 1996, 187; Southern, Dixon, üçüncü yüzyılda kendi rütbesinin üzerindeki görevleri yapan subay, daha sonra sınırlarda görev yapan süvari birlikleri anlamında olduğunu belirtir.; Southern 2007, 337; Southern, sınır bölgelerindeki (bazen birden fazla eyaleti kapsayan) askeri birliklerin komutanı.’anlamında olduğunu ifade eder. 847 Davies 1989, 327. 848 Davies 1989, 327. 849 Ramsay 1863, 378.

206

Equites Armigeri Seniores Gallicani: Gallia’lılardan oluşan ve ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.851

Equites Catafractarii Biturigenses: Silah olarak uzun mızrak taşıyan süvari.852

Equites cohortales: Piyade birliği içindeki süvariler.853

Equites Legionis: Cumhuriyet döneminde 200–300, imparatorluk döneminde 120 süvariden oluşan askeri birlik.854

Equites Primi Clibanarii Parthi: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari birliği. Ayrıca bkz. Cataphracts.855

Equites Primi Scutarii: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış ve en az bir birlikten oluşan süvari birliği.856.

Equites Promoti Iuniores: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari birliği.857

Equites Quinto Dalmatae: Silah olarak mızrak taşıyan süvari.858

Equites Singulares: Eyalet valilerine ya da seferdeki generale koruma sağlayan süvari birliği.859

Equites Singulares Augusti: İmparatoru koruyan süvari birliği.860

Evocati augusti: İmparatorluk yedek askeri.861

Evocatus: Yedekte tutulan asker.862

Exacti: Lejyonda muhasebe işleri yapan askeri sınıf.863

850 Davies 1989, 327; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, varlıklı Romalıların kendi teçhizatlarını kendilerinin temin ettiği süvari sınıfı olarak tanımlar.; Southern, Dixon 1996, 187; Southern, Dixon, geç Roma döneminin süvari birliği olduğunu belirtir.; Bu kavram üzerindeki tartışmalar bu süvari birliğinin oluşumu ve tarihi konusundadır. 851 MacDowall 2001, 27. 852 MacDowall 2001, 27. 853 Davies 1989, 327. 854 Gilliver 2005, 181; Southern 2007, 337; Southern, önce 120, Gallienus döneminde 700 askere çıkartılan ve lejyona bağlı süvarilerinin komutanı olarak tanımlamaktadır. 855 MacDowall 2001, 27. 856 MacDowall 2001, 27. 857 MacDowall 2001, 27. 858 MacDowall 2001, 27. 859 Gilliver 2005, 181; Campbell 2005, 34; Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 338; Southern, süvari askeri sayısının 500 olduğunu belirtir.; Bohec 1994, 23. 860 Southern 2007, 338. 861 Campbell 2005, 40. 862 Davies 1989, 327. 863 Davies 1974, 312; Campbell 2005, 138; Campbell, bunun bir sınıf değil, kayıt işleri yapan asker olarak tanımlar.

207

Excubitor: Nöbetçi.864

Excubitores: İmparator Leo döneminde scholae birliğinin kapatılmasından sonra yerine kurulan imparatoru koruma birliği865, Nöbet tutan asker.866

Excubitores ad signa: Singum (tuğ) nöbeti tutan askerler.867 exercitator: Binicilik hocası.868

Exercitator: Askerlerin eğitiminden sorumlu eğitim çavuşu.869

Expeditae Cohortes: Lejyonun hızlı sevk edilmesi durumunda geride kalıp lejyonun ağırlıklarını taşıyan tabur.870

Expediti Milites: Lejyonun hızlı sevk edilmesi durumunda geride kalıp piyadenin ağırlıklarını taşıyan birlik.871

Explorator: Başlangıçta küçük bir müfrezeden oluşan keşif birliği, daha sonra özel bir birim halinde gelmiştir.872

Fabrica: Birçok branşta sanatkâr askerin çalıştığı ve üretim yaptığı atölye.873

Falarica: Yangın çıkarmak amacıyla catapult’tan atılan kısa ve kalın ok.874

Felices Theodosiani: Adrianople savaşından (MS 378) sonra kurulan zırhlı ağır piyade.875

Ferentarii: Avcı birliği.876

Fibulae: Pelerine takılan çengelli iğne.877

Fisci curator: İmparatorluk hazinesinden cohorsl’lara yapılan ödeme işlerini yöneten üst düzey subay.878

864 Davies 1989, 327. 865 Southern, Dixon 1996, 187. 866 Bohec 1994, 50. 867 Davies 1989, 327. 868 Fields 2006, 58. 869 Davies 1989, 327; Bohec 1994, 48. 870 Ramsay 1863, 386. 871 Ramsay 1863, 386. 872 Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Davies 1974, 324; Davies, “Savaş ve barış dönemlerinde sınırlarda devriye gezen askerler” şeklinde tanımlamaktadır.; Davies 1989, 327; Davies, “gözcü” şeklinde belirtir.; Bohec 1994, 50;Bohec, “gözcülük yapan asker” anlamında olduğunu belirtir. 873 Davies 1974, 306; Davies 1989, 327; Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Campbell 2005, 121; Campbell, “Metal işleri yapan askerler” anlamında ifade eder.; Bohec 1994, 52. 874 Gilliver 2005, 181. 875 MacDowall 2001, 27. 876 Ramsay 1863, 386. 877 Ramsay 1863, 395.

208

Focale: Yün fular, yün atkı.879

Foederati: Başlangıçta, auxilia sınıfına ait düzensiz birlik, geç dönemde kendi komutanlarının komutasında müttefik askerler.880

Foedus: Roma'nın savaştıktan sonra o ülkelerle yaptıkları barış anlaşmaları.881

Fortensis: Mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.882

Frumentarii: Genelde Roma’daki karargâhlarda bulunan fakat imparatorluk teftişçisine benzer fonksiyonu olan ve lejyona bağlı olan asker.883 Traianus döneminde Roma’da rejim düşmanlarına karşı casusluk yapmak üzere 90 ile 100 numerus askerinden oluşan birlik.884

Frumentatio: Askerlerin yapacakları işleri anlatan yönerge, direktif; Mısır ikmali.885

Frumentum: Tahıl, genel olarak yiyecek ikmali.886

Funditores: Savaş silahı olarak taş atan sapan kullanan asker.887

Fustuarium: Bir askerin suç işlediğinde kaçmasına izin verilerek arkasından diğer askerlerce taşlanmasıdır. Kaçabilen kurtulduğu, kaçamayanın ise öldürüldüğü cezalandırma sistemi.888

Gaesa: Bir tür mızrak.889

Galea: Miğfer.890

Gentiles: Roma sınırları içinde serbestçe yaşayan ve Romalı olmayan kavimlerin oluşturdukları birlik.891

Gentiles Iuniores: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış Süvari.892

878 Bohec 1994, 58. 879 Fields 2006, 58. 880 Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187 881 Southern, Dixon 1996, 187. 882 MacDowall 2001, 27. 883 Campbell 2005, 29. 884 Bohec 1994, 23. 885 Davies 1974, 305; Davies 1989, 327. 886 Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Fields 2006, 58. 887 Ramsay 1863, 378; Goldsworthy 2003, 215. 888 Ramsay 1863, 396. 889 Ramsay 1863, 383. 890 Ramsay 1863, 384. 891 Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 338; Southern, bunların sadece Roma sınırları içinde yaşayan kavimler olduğunu belirtir. 892 MacDowall 2001, 26.

209

Gentiles Seniores: İmparator Valens döneminde yabancılardan (genellikle Germania’lı-larda) alınanlardan oluşturulmuş ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.893

Gladius: MÖ 3. yüzyıldan MS 3. yüzyıla kadar düşmana saplanarak kulanılan ispanya orijinli kısa kılıç.894

Gyrus: Eğitim alanı.895

Harena: Lejyona ait amphitiyatro.896

Haruspex: Hayvanların iç organlarına bakarak geleceğe dair kehanette bulunan ve lejyona bağlı olan kahin asker.897

Hastae: Uzun mızrak.898

Hastae Velitares: Bir kılıç ve bir demet kısa mızraktan oluşan piyade silahı.899

Hastati: Orta cumhuriyet döneminde pila, kılıç, büyük kalkan ve zırhla teçhiz edilmiş ön hatta savaşan ağır piyade.900

Hastatus Posterior: Tabura bağlı bölük komutanı.901

Hastatus prior: Tabura bağlı bölük komutanı.902

Hastiferi: Mızrak taşıyan süvari asker. Mauretanian ve Pomarian askerlerine bu isim verilirdi.903

Hastilarius: Mızrak atan asker.904

Hastile: Mızrak.905

Herculiani Iuniores: Mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.906

893 MacDowall 2001, 26. 894 Southern 2007, 338; Goldsworthy 2003, 215; Southern, Dixon 1996, 187; Davies 1989, 327; Keppie 1984, 217; Ramsay 1863, 384. 895 Fields 2006, 58. 896 Davies 1989, 327. 897 Bohec 1994, 53. 898 Ramsay 1863, 384; Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Ramsay 1863, 383. 899 Ramsay 1863, 384. 900 Gilliver 2005, 181; Keppie 1984, 217; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, bu hattın en genç askerlerden oluştuğunu belirtir.; Ramsay 1863, 387. 901 Campbell 2005, 46. 902 Campbell 2005, 46. 903 Bohec 1994, 32. 904 Davies 1989, 327. 905 Davies 1989, 327. 906 MacDowall 2001, 27.

210

Hiberi: İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak olarak ok kullanan zırhlı ağır piyade.907

Hiberna: Roma ordusunun kışı geçirdiği kışla.908

Hippika Gymnasia: İmparatorluk döneminde süvarilerini yetenek ve savaş güçlerini sergiledikleri tatbikat.909

Honesta Missio: Onurlu bir şekilde Roma ordusundan terhis.910

Honestiores: Yasal hakları daha fazla olan üst sınıfa ait emekli subay.911

Hoplite: Eski Grek, Etrüsk ve erken Roma döneminde kısa mızrak ve yuvarlak kalkan teçhiz edilmiş piyade.912

Hordeum: Arpa.913

Horologiarius: Muhafızların değişme saatlerini düzenleyen asker.914

Horrea: Tahıl ambarı.915

Horrearius: Birliğe ait tahıl depolarının korunmasından sorumlu asker.916

Horreorum Librarii: Birliğe ait tahıl hesabı tutan askerler.917

Horreum: Tahıl.918

Iacutores: Savaş silahı olarak mızrak kullanan asker.919

Iudus: Lejyona ait amphitiyatro.920

Iconismus: Asker ya da atların ayırt edilebilir göze çarpan özelliği.921

Ienteculum: Asker kahvaltısı.922

907 MacDowall 2001, 27. 908 Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187. 909 Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Fields 2006, 58. 910 Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188; Fields 2006, 58. 911 Southern, Dixon 1996, 188. 912 Keppie 1984, 217. 913 Fields 2006, 58. 914 Bohec 1994, 51. 915 Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188; Southern, Dixon, bu terimi “Horrearius” şeklinde ifade eder. 916 Bohec, 1994, 52. 917 Davies 1974, 318. 918 Davies 1989, 327. 919 Ramsay 1863, 378. 920 Davies 1974, 310; Davies 1989, 327. 921 Davies 1989, 327.

211

Imaginifer: Birliklerin önünde İmparator portresini taşıyan asker.923

Imago: Askeri birliklerce taşınan imparator ya da ailesinden kişilerin büstleri.924

Immunes: Askerlik yapmayıp, özel bilgi ve uzmanlıkları nedeniyle ordu için lojistik ihtiyaçların üretiminde çalışan askeri sınıf.925 Roma Ordusundaki “Immunes” Sınıfı” ve Türkçedeki “Yardımcı Sınıf” İlişkisi: Roma askeri sistemindeki Immunes sınıfı; bağlı bulunduğu lejyonun ihtiyaç duyacağı her türlü lojistik ihtiyaçların teminin yanında aynı zamanda eldeki silah, teçhizat ve lojistik malzemelerin tamirini yapmakla görevlidir. Immunes sınıfı tamamen teknik personelden oluşmaktadır. Dolayısıyla doğrudan savaşa girmezler ve mecbur kalmadıkça da savaşmazlar. Türkçede kullanılan yardımcı sınıf kavramıyla yukarıda belirtilen Roma’daki Immunes sınıfı kavramı ile tamamen aynı kavramları ihtiva etmektedir. Immunes kavramı-nın Türkçedeki yardımcı sınıf kavramıyla aynı anlamda kullanılmasından dolayı Immunes kavramının Türkçede ‘Yardımcı Sınıf’ kelimeleri ile ifade edilmesi kanaatimce yerinde olacaktır.

Impedimenta: Hayvanlar tarafından çekilen yük taşıma arabası.926

Imperitia: Yeteneksizlik.927

In campo: Açık havada.928

In numeros referre: Orduya yeni alınan askerlerin isimlerinin tutulduğu kayıtlar.929

In numeros relatus: Bir askeri birliği kayıt edilme.930

Incomma: Standart yükseklik.931

Industria: Gayretli.932

Instrumentum: Yazılı belge.933

922 Fields 2006, 58. 923 Campbell 2005, 288; Southern 2007, 338; Davies 1989, 327; Southern, Dixon 1996, 188; Fields 2006, 58. 924 Goldsworthy 2003, 215; Fields 2006, 58. 925 Goldsworthy 2003, 215; Campbell 2005, 28; Southern 2007, 338; Davies 1989, 327. 926 Southern 2007, 338. 927 Davies 1989, 327. 928 Davies 1989, 327. 929 Southern 2007, 338. 930 Davies 1989, 327. 931 Davies 1989, 327. 932 Davies 1989, 327.

212

Intervallum: Kampın etrafını çeviren surlar ile kamp içindeki binalar arasındaki mesafe.934

Ioviani Iuniores: Mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.935

Iugum: Vergi memurlarınca belirlenen vergilerin alınmasını sağlamak amacıyla elde hazır tutulan askeri birlik.936

Iumenta: Yük taşımak amacıyla kullanılan hayvanlar, özellikle de katır.937

Iustus equitatus: Her bir lejyona bağlı ve 300 süvariden oluşan birlik.938

Laeti: Orduya asker sağlamak maksadıyla Roma sınırları içine yerleşmesine izin verilen kabileler ve kabile üyeleri.939

Lancea: Hafif uzun mızrak.940

Lanciarii Seniores: Hafif uzun mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.941

Lani: Birlikteki kasaplık işlerini yapan asker.942

Laterculensis: Askerlerin sayısını ve isim listelerini tutmakla görevli asker.943

Latus clavus: Ordu da belirli ayrıcalıkları olan Roma senato üyelerinin oğulları.944

Legatus: Askeri görevlerinin yanı sıra yönetim görevi de olan subay.945

Legatus Legionis: Lejyon komutanı.946

Legio: Cumhuriyet ve erken imparatorluk döneminde 4000–6000 arasında askere sahip Roma ordu sisteminin en önemli ve en büyük alt grubu.947

Legionarii: Lejyonda görevli Roma vatandaşı asker.948

933 Campbell 2005, 202. 934 Southern 2007, 338. 935 MacDowall 2001, 27. 936 Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188; Southern, Dixon, arazi ölçü birimi olarak da kullanılmaktadır. 937 Southern 2007, 338. 938 Ramsay 1863, 385. 939 Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188. 940 Fields 2006, 58. 941 MacDowall 2001, 27. 942 Davies 1974, 318; Bohec 1994, 52; Bohec, bu terimi “lanius” şeklinde ifade eder. 943 Bohec 1994, 58. 944 Ramsay 1863, 386. 945 Keppie 1984, 217. 946 Campbell 2005, 61. 947 Goldsworthy 2003, 215; Keppie 1984, 217.

213

Legiones: Gerek sınırlarda gerekse ülke içerisindeki piyade birlikleri.949

Levis armatura: Velites sınıfının yerine ihdas edilen ve farklı silahları olan farklı birliklerden oluşan sınıfın genel adı.950

Librarii: Kayıt, yazı işleri ile uğraşan askerler.951

Librarius: Bir Roma askeri birliğinin kıdemsiz yazıcısı.952

Librarius Horreorum: Birliğe ait her türlü malın dağıtımından sonra muhasebe işlerini yapan asker.953

Librator: Birlik kamp için durduğunda, yeni yapılacak kampın her unsurunun Roma ordu kurallarına uygun olarak yapılmasını sağlayan asker.954

Liburna: Kadırga, savaş gemisi.955

Lignaria: Askeri bıçkıhane.956

Limes: Roma İmparatorluğunun sınırları.957

Limitanei: Sınırlarda görev yapan geç dönem Roma ordusu.958

Lorica: Zincir ya da balık pulu şeklinde metal parçalarının birleştirilmesi ile oluşturulan ve vücudun üst bölgesini koruyan zırhların genel adı.959

Lorica Hamata: Metal yuvarlak halkaların birbirine geçirilmesiyle yapılan ve vücuda giyilen zırh, örgü zırh.960

Lorica Segmentata: Metal parçaların uçlarının birbirleriyle birleştirilerek oluşturarak elde edilen zırh.961

948 Ramsay 1863, 380. 949 Southern, Dixon 1996, 188. 950 Ramsay 1863, 386. 951 Campbell 2005, 138; Davies 1974, 312; Davies, bu işlerle uğraşan bir sınıf olarak tanımlar. 952 Goldsworthy 2003, 215; Davies 1989, 327. 953 Bohec 1994, 52. 954 Bohec 1994, 52. 955 Davies 1989, 327. 956 Davies 1974, 316. 957 Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188. 958 Southern 2007, 338; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, “Çoğunlukla sınır bölgelerine ya da belirli bir bölgeye atanan askeri birlik” şeklinde belirtir.; Southern, Dixon 1996, 188; Campbell 2005, 233; Campbell, bölgesel (küçük çaplı) askeri birlik olarak ifade eder.; Bohec 1994, 32; Bohec, Sınır bölgelerinde çiftçilik yapıp acil bir durumda askerlik görevi yapan asker şeklinde tanımlamaktadır. 959 Ramsay 1863, 384. 960 Southern 2007, 338; Fields 2006, 58. 961 Southern 2007, 338.

214

Lorica Squamata: Balık pulu şeklindeki metal parçalarının üst üste gelecek şekilde birleştirilmesiyle oluşturulan zırh.962

Loricati: At ve binicisinin zırhla kaplı olduğu süvari.963

Lustratio: Birliğin dini törenlerini yerine getirme olgusu.964

Machinae: Ok ya da taş atan silahların ortak adı.965

Magister Campi: Eğitim çavuşu.966

Magister Equitum: Süvari komutanı.967

Magister Militum: Ordu komutanı.968

Magister Officiorum: Karargah komutanı.969

Magister Peditum: Piyade komutanı.970

Manipulus: Cumhuriyet döneminde iki bölüğün birleştirilmesiyle oluşturulan taktik birlik. Bu birliğin sayısı 60 ile 160 arasında değişir. 971

Mansio: Han.972

Matiarii Iuniores: Uzun mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.973

Mattiaci Seniores: Zırhlı ağır piyade.974

962 Southern 2007, 338; Fields 2006, 58. 963 Ramsay 1863, 385. 964 Bohec 1994, 60. 965Ramsay 1863, 380; Ramsay, “sadece ok ve taş atan” şeklinde tanımlamıştır. Bu durumda tek bir askerin kullandığı ok-yay ve sapanlarında bu gruba girmesi gerekmektedir. Bundan dolayı bu tanımlama eksik kalmaktadır. Düşünceme göre, “Belli bir mekanizması olan” şeklindeki bir ilaveyle bu tanımlama daha açık hale gelecektir. 966 Davies 1989, 327; Fields 2006, 58; Fields, “at binme eğitmeni” şeklinde ifade eder.; Bohec 1994, 51; Bohec, “Süvarilerin eğitimi ile ilgilenen eğitim çavuşu” şeklinde tanımlamaktadır. 967 Southern, Dixon 1996, 188; Campbell 2005, 241; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, “Cumhuriyet döneminde dictator' un vekili ve ordu komutasında, süvari birliklerinden sorumlu dictator vekili” anlamında kullanmaktadır.; Southern 2007, 338; Southern, geç roma döneminde süvari birliklerinin komutasında önemli askeri bir mevki olarak ifade eder. 968 Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 339; Southern 2007, 339; Southern, geç dönem Roma ordusunun en kıdemli subayı. Ayrıca Magister Peditum ya da Magister Equitum ünvanları da vardır.” anlamında olduğunu belirtir. 969 Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 339; Southern, geç dönem Roma ordusunun karargâhında yazışmalardan sorumlu olan bölüm” anlamında da olduğunu belirtir. 970 Campbell 2005, 241; Southern 2007, 339; Southern, Dixon 1996, 188. 971 Goldsworthy 2003, 215; Ramsay 1863, 387; Southern 2007, 339; Keppie 1984, 217. 972 Davies 1989, 327. 973 MacDowall 2001, 27. 974 MacDowall 2001, 27.

215

Medici: Doktor.975

Medici Ordinarii: Askeri Doktor. (İmmunes sınıfında rütbeye sahiptir.)976

Mensor: Askeri birlikteki haritacı.977

Mensor Frumenti: Birliğe ait öğütülmüş tahılların (un olarak) dağıtımından sorumlu asker.978

Metator: Birliğin önünde giderek akşam birliğin kamp kurabileceği uygun yerleri tespit eden asker.979

Miles: Piyade askeri.980

Militia Provincialis: Eyalet ordusu.981

Milliaria: 1000 askerden oluşan askeri birlik.982

Miniterium: Askeri yazışmaların yapıldığı çalışma ofisi.983

Missio Causaria: Askerlik görevini sağlık ya da çeşitli bahanelerle tamamlayama durumu. 984

Missio Honesta: Askerlik görevini zamanında tamamlayıp onurlu bir şekilde terhis olma.985

Missio Ignominiosa: Onursuz şekilde ordudan ayrılma, atılma.986

Modius: Roma tahıl ölçüsü.987

Molendarius: Birliğe ait tahılların öğütülmesinden sorumlu asker, değirmenci.988

Mulio: Birliğe ait hayvanların bakımı ve tımarlanması ile ilgilenen asker.989

Municipium: Kasaba.990

975 Campbell 2005, 103; Southern 2007, 339. 976 Campbell 2005, 103. 977 Davies 1989, 327. 978 Bohec 1994, 52. 979 Bohec 1994, 52. 980 Davies 1989, 327. 981 Davies 1989, 327. 982 Fields 2006, 58; Gilliver 2005, 182. 983 Davies 1989, 327. 984 Ramsay 1863, 392. 985 Ramsay 1863, 392. 986 Fields 2006, 58. 987 Fields 2006, 58; Southern 2007, 339. 988 Bohec 1994, 52. 989 Bohec 1994, 48.

216

Munifex: Usta asker.991

Nationes: Barbarlardan (Romalı olmayan) yani farklı etnik gruba mensup askerler. Numerus birlikleri bu askerlerden oluşur.992

Navarchus: Üç ya da daha fazla gemiden oluşan deniz birliğinin komutanı.993

Nervii: Mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.994.

Numeri Collati: Farklı bir şekilde isimlendirilen fakat vexillationes ile aynı görevi yerine getiren bağlı oldukları ana birliklerinden uzaktaki sınır birlikleri.995

Numerus: Geç 1.yüzyıl ve erken 2. yüzyılda Africa'da, Dacia ve German sınırlarında yaşayan etnik gruplardan oluşturulan küçük çaplı askeri birlikler996; Askeri birliklerin isimlerinin Papirus’ler ve yazıtlar üzerinde birlik adı yazıldıktan sonra ikince kez yazılması gerektiğinde yapılan kısaltma.997

Ocrea: Ayak bileği ile diz kapağı arasındaki bölgeyi koruyan metal bacak Zırhı.998 Baldır zırhı.999

Officinae: Askeri depo.1000

Oppidum: Etrafı surla çevrilmiş tepe üzerindeki yerleşim.1001

Optio: Bölük komutan yardımcısı, ikinci komutan.; Lejyonun ya da kampın hastanesinde görevli asker.1002

Ora Maritima: Sahilleri korumakla görevli ve en az bir cohors’a komuta eden üst düzey subay (tribun ya da prefect).1003

990 Davies 1989, 327. 991 Davies 1989, 327. 992 Bohec 1994, 28. 993 Bohec 1994, 46. 994 MacDowall 2001, 27. 995 Bohec 1994, 30. 996 Southern 2007, 339; Goldsworthy 2003, 215. 997 Speidel 1984, 205. 998 Kabaağaç, Alova 1995, 404. 999 Ramsay 1863, 384. 1000 Davies 1974, 317. 1001 Gilliver 2005, 182. 1002 Davies 1974, 306; Campbell 2005, 28; Campbell 2005, 122; Campbell, bina yapımında çalışan birlikteki askerler anlamında olduğunu ifade eder.; Southern 2007, 339; Southern, bölük komutan yardımcısı” anlamında olduğunu ifade eder.; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, bölük komutan yardımcısı ya da vekili olduğunu belirtir.; Davies 1989, 327; Davies, Bölük komutan yardımcısı, ikinci komutan anlamınında olduğunu belirtir. 1003 Bohec 1994, 42.

217

Ordo: Bölük.1004

Ordo Equester: Askeri hizmet için uygun ve gerektiğinde çağrılan zengin Romalılardan oluşan süvari birliği.1005

Otium: Boş zaman.1006

Paenula: Askerler tarafından giyilen, başlıklı ve panço benzeri pelerin.1007

Palatini: Yönetim binası.1008

Paludamentum: Omuzları saran ve fazla kısmı sol kol üzerinde toplanan subayların giydiği pelerin.1009

Palus: Eğitimlerde kullanılan kılıç.1010

Panatina: Geç Roma dönemindeki seçkin askeri birlik.1011

Panis militaris: Askeri ekmek.1012

Papilio: Çadır.1013

Parma: Deri ile kaplı hafif ve yuvarlak kalkan.1014

Pectorale: Zırh.1015

Pecuarii: Birliğe ait hayvanların otlatılmasından sorumlu asker, çoban.1016

Pedatura: Bir birliğe yapması için planlanmış sur miktarı.1017

Peditatus: Piyade askeri.1018

Pedites Singulares: Eyalet valilerine ya da seferdeki generale koruma sağlayan piyade birliği.1019

1004 Ramsay 1863, 384. 1005 Keppie 1984, 218. 1006 Davies 1989, 327. 1007 Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 339. 1008 Southern, Dixon 1996, 188. 1009 Southern 2007, 339; Goldsworthy 2003, 215. 1010 Davies 1989, 327. 1011 Goldsworthy 2003, 215. 1012 Fields 2006, 58. 1013 Davies 1989, 328. 1014 Ramsay 1863, 384. 1015 Ramsay 1863, 384. 1016 Davies 1974, 318. 1017 Davies 1989, 328. 1018 Ramsay 1863, 378; Davies 1989, 328.

218

Pelta: Hasırdan yapılmış hilal biçimdeki trak kalkanı.1020

Peltast: Hafif silahlı ve hasırdan yapılmış hilal biçimli kalkanı olan trak askeri.1021

Pequarius: Birliğe ait hayvanların bakımlarından, gerektiğinde ame- liyatlarından sorumlu veteriner asker.1022

Pereginus: Roma vatandaşı olmayan.1023 İmparatorluğun herhangi bir yerinde, komutanının emriyle operasyon yapan ve çoğu zaman gizli polis gibi hareket eden birlik.1024

Petrinos: Keltlerden adapte edilen süvari manevrası.1025

Phalanx: Hoplite askerlerinin oluşturduğu savaş düzeni.1026

Phalerae: Askeri nişan ve madalyaların takıldığı göğüslük.1027

Pharos: Deniz feneri.1028

Pila: Yaklaşık 1.80 cm uzunluğunda olan ağır mızrak.1029

Pila Praepilata: Eğitim için yapılmış ucu küt bırakılmış mızrak.1030

Pilani: Diğer adı triarii olan ve savaş düzeninde üçüncü hattı oluşturan askeri sınıf.1031

Pilum: İnce ve ucu piramidal şekilde sivriltilmiş metal parçasının bir sırık üzerine sabitlenmesiyle elde edilen mızrak. Lejyon askerleri tarafında atılarak kullanılırdı.1032

Pilus Posterior: Tabura bağlı bölük komutanı.1033

Pilus Prior: Tabura bağlı bölük komutanı.1034

1019 Gilliver 2005, 182; Campbell 2005, 34; Campbell, Piyadeden oluşan imparatorluk muhafız birliği olduğunu ifade eder. 1020 Keppie 1984, 218. 1021 Keppie 1984, 218. 1022 Bohec 1994, 48. 1023 Fields 2006, 58; Davies 1989, 328. 1024Bohec 1994, 23. 1025 Fields 2006, 58. 1026 Keppie 1984, 218. 1027 Southern 2007, 339; Fields 2006, 58. 1028 Davies 1989, 327. 1029 Ramsay 1863, 384. 1030 Davies 1989, 328. 1031 Keppie 1984, 218; Ramsay 1863, 384. 1032 Southern 2007, 339; Keppie 1984, 218; Goldsworthy 2003, 215. 1033 Campbell 2005, 46.

219

Pollio: Birlikte hayvanların bakımı ve yavrulamasıyla ilgilenen asker.1035

Porta Decumana: Roma askeri kamplarında arka giriş kapısı.1036

Porta Fori: Roma askeri kamplarında forum'a giden giriş kapısı.1037

Porta Praetoria: Roma askeri kamplarında ön giriş kapısı.1038

Porta Praetoria: Sefer kamplarının ya da kalelerinin ana giriş kapısı.1039

Praefecti Sociorum: Socii sınıfı askeri sınıfın komutası elinde tutan ve komutan yardımcısı 6 yüksek rütbeli subay.1040

Praefectus: a) Cumhuriyet dönemi müttefik süvari birliklerinin kıdemli subaylarından birisi. b) Eyalet valisi. c) Auxilia’da ala ya da bölük komutanı. d) Geç Roma döneminde alay komutanı.1041 Praefectus Alae: Lejyona bağlı süvari birliğinin komutanı.1042

Praefectus castrorum: Lejyonun lojistik ihtiyaçlarında sorumlu subay.1043

Praefectus urbi: Şehir korumakla görevli taburların komutanı.1044

Praefectus vigilum: Gece şehirleri korumak ve yangınla mücadele etmek amacıyla kurulan taburların komutanı.1045

Praeiuratio: Askeri yemin aşamasının ilk bölümü.1046

Praemia militiae: Görevde elde edilen başarı karşılığındaki ödül.1047

Praepositus: Kısa süreli ve farklı tipteki görevler için oluşturulan geçici birliklerin komutanı.1048

Praeses: Atlı sınıfa ait rütbeye sahip şehir valisi.1049

1034 Campbell 2005, 46. 1035 Bohec 1994, 48. 1036 Davies 1989, 328. 1037 Davies 1989, 328. 1038 Davies 1989, 328. 1039 Gilliver 2005, 182. 1040 Ramsay 1863, 386. 1041 Goldsworthy 2003, 216; Southern 2007, 339. 1042 Ramsay 1863, 385. 1043 Davies 1974, 305; Davies 1989, 328; Southern 2007, 339; Southern, kamp komutanı olarak kullanmıştır. 1044 Ramsay 1863, 389. 1045 Ramsay 1863, 389. 1046 Southern 2007, 339. 1047 Davies 1989, 328. 1048 Southern 2007, 339; Goldsworthy 2003, 216; Southern, Dixon 1996, 188. 1049 Southern 2007, 339; Southern, Dixon 1996, 188; Southern, Dixon, eyalet valisi olduğunu ifade eder.

220

Praesidia: Karakol.1050

Praetentura: Roma kamplarında, karargâhın önünde yer alan bölüm.1051

Praetor: Erken Roma döneminde consul'un bulunmadığı zamanlarda senato, mahkeme başkanlığı yanı sıra ordu komutanlığı görevini yerine getiren vekil.1052

Praetoriae Cohortes: Lejyon komutanını korumakla görevli taburlar.1053

Praetorian Cohors: Augustus döneminde kurulan ve imparatoru korumakla görevli tabur.1054

Praetorium: Roma askeri kamplarında komuta heyetindeki subayların evlerinin bulunduğu bölüm.1055

Praetorium praesidis: Valilik konağı.1056

Pratum: Roma askeri kamplarına ait bölgede lejyonlara ait hayvanların otladığı meralık arazi.1057

Pridianum: Askeri birlikle ilgili yıllık hazırlanan rapor.1058

Prima Acies: Roma ordusunun savaş düzenindeki ilk hattı.1059

Primi Ordines: Lejyona bağlı ilk taburun en kıdemli subayları.1060

Primi Theodosiani: Adrianople savaşından (MS 378) sonra kurulan zırhlı ağır piyade.1061

Primus Pilus: Lejyon kartalından sorumlu olan ve Lejyonun en kıdemli bölük komutanı ayrıca Lejyonun sağ kanadında triarii sınıfı askerlerden oluşan bölüğün komutanı. (Primus Pilus bir yıllığına atanır ve yılın sonunda daha üst rütbeye yükselir.)1062

1050 Davies 1974, 324. 1051 Southern 2007, 339; Gilliver 2005, 182. 1052 Southern 2007, 339; Keppie 1984, 218. 1053 Ramsay 1863, 389. 1054 Keppie 1984, 218. 1055 Southern 2007, 339; Gilliver 2005, 182. 1056 Davies 1989, 328. 1057 Southern 2007, 339; Davies 1974, 318; Fields 2006, 58. 1058 Campbell 2005, 110; Davies 1989, 328. 1059 Ramsay 1863, 387. 1060 Goldsworthy 2003, 216; Campbell 2005, 47; Campbell, “Tabura bağlı bölük komutanlarından kıdemli olanı” anlamında yazar.; Bohec 1994, 45. 1061 MacDowall 2001, 27. 1062 Campbell 2005, 47; Ramsay 1863, 387; Southern 2007, 340; Keppie 1984, 218; Goldsworthy 2003, 216; Campbell 2005, 47.

221

Primus Hastatus: Hastati sınıfı askerlerden oluşan bölüklerden ilk bölüğün komutanı.1063

Primus Pilus Bis: İkinci kez bölük komutanlığına getirilen bölük komutanı.1064

Primus Princeps: Principes sınıfı askerlerden oluşan bölüklerden ilk bölüğün komutanı.1065

Princeps: Kıdemli bölük komutanı.1066

Princeps Posterior : Tabura bağlı bölük komutanı.1067

Princeps Prior : Tabura bağlı bölük komutanı.1068

Principales : Turma birliği ast subayları.1069

Principate : MÖ 27'den MS 284 yılları arası dönem (Augustus'dan Diocletion’a kadar).1070

Principes : Orta cumhuriyet döneminde manipulu'dan oluşan lejyon döneminde ağır silahlandırılmış ikinci savaş hattını oluşturan sınıf.1071

Principia: Yönetim birimlerinin bulunduğu ve askeri tuğların depolandığı Roma kampındaki karargah çadırı ya da binası.1072

Probare: Silah altına alınacak askerin sağlık kontrolü.1073

Probatio: Ordu için alınacak asker ve atların sahip olmaları gereken ön koşullar.1074

Probatus: Resmi olarak silah altına alınan asker.1075

Proconsul: Consullük dönemi uzatılan consul.1076

1063 Ramsay 1863, 387. 1064 Campbell 2005, 47. 1065 Ramsay 1863, 387. 1066 Davies 1989, 328. 1067 Campbell 2005, 46. 1068 Campbell 2005, 46. 1069 Fields 2006, 58; Davies 1989, 328. 1070 Davies 1989, 328. 1071 Keppie 1984, 218; Goldsworthy 2003, 216; Gilliver 2005, 182; Ramsay 1863, 383. 1072 Southern 2007, 340; Gilliver 2005, 182; Ramsay 1863, 384; Ramsay, “ön hatlarda savaşan askerler” anlamında olduğunu belirtir. 1073 Davies 1989, 328. 1074 Southern 2007, 340; Davies 1989, 328; Goldsworthy 2003, 216; Goldsworthy, sosyal statülerinin araştırılması anlamını da katmaktadır. 1075 Davies 1989, 328. 1076 Keppie 1984, 218.

222

Procubitores: Velites sınıfı askeri birliğin diğer bir adı. 1077

Proculcatores: Ordu yürüyüş halinde iken düşmanın hareketlerini izleyen asker.1078

Procurator : Romanın eyaletlerinde ekonomik işlerden sorumlu yüksek devlet memuru.1079

Promoti: Son derece hareketli ve elit (seçkin) asker.1080

Propraetor: Praetor'luk dönemi uzatılan praetor.1081

Prosecutio: Koruma görevi.1082

Protectores: Gallianus tarafından kurulan ve koruma görevi üstlenen yüksek rütbeli subaylar.1083

Protectures Divini Lateris: Subaylardan oluşan elit (seçkin) imparatorluk muhafızları.1084

Pseudo Comitatenses: Geç Roma döneminde sınır bölgelerine çekilerek imparatorluk sınırları içinde görev yapan ordu.1085

Pteruges : Silahlara bağlanan deri kayış.1086

Publicanus: Vergi toplayıcısı.1087

Pugio : Çoğunlukla lejyona bağlı askerlerin taşıdıkları kama.1088

Quaestionarius: işkence ve sorgulamadan sorumlu asker.1089

Quaestor: Temel olarak ekonomik işlerden sorumlu olan ve kıdemce procurator'un astı olan Roma yüksek memuru.1090

Quingenaria: 500 askerden oluşan askeri birlik.1091

1077 Ramsay 1863, 383. 1078 Bohec 1994, 51. 1079 Keppie 1984, 218; Davies 1989, 328. 1080 Bohec 1994, 29. 1081 Keppie 1984, 218. 1082 Fields 2006, 58. 1083 Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 340; Southern, subayların, arkadaş çevresinden oluştuğunu ifade eder. 1084 Bohec 1994, 39. 1085 Southern 2007, 340; Southern, Dixon 1996, 188. 1086 Southern 2007, 340; Fields 2006, 58; Fields, “zırh üzerindeki deri saçaklar” anlamında da kullanmaktadır. 1087 Davies 1989, 328. 1088 Goldsworthy 2003, 216; Keppie 1984, 218. 1089 Bohec 1994, 56. 1090 Keppie 1984, 219; Goldsworthy 2003, 216. 1091 Fields 2006, 58; Gilliver 2005, 182.

223

Quinquennalis : Beş yıllığına seçilen ve yerel nüfus sayım işlerini yöneten municipal magistrate.1092

Raetobarii: İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak ok kullanan zırhlı ağır piyade.1093

Ripenses : Geç dönem Roma ordusunda sınırları oluşturan nehir kıyılarında görev yapan birlikler.1094

Romani milites: Romani ve socii arasındaki farkın ortadan kalkmasından sonra Roma vatandaşlarından oluşan ordunun genel adı.1095

Rorarii : Orta cumhuriyet döneminde hafif silahlanmış birlik.1096

Sacellum : Roma garnizon karargahında tuğların konulduğu küçük oda.1097

Sacramentum: Askerlerin Roma’ya bağlı kalacaklarına dair yaptıkları yemin.1098

Sagittarii Iuniores Gallicani: Silah olarak ok kullanan piyade, okçu piyade.1099

Sagittarii Seniores Gallicani: Birkaç birlikten oluşan silah olarak ok kullanan piyade birliği.1100

Sagittarius: Okçu.1101

Sagum : Sağ omuz üzerine bir iğneyle tutturulan ve çoğunlukla askerler tarafından giyilen bir çeşit pelerin.1102 Salariarus: Birliğe ait bir kısım ihtiyaçların merkezi devlet tarafından karşılanmasını sağlayan asker.1103

Salii: Zırhlı ağır piyade.1104

Schola: Geç dönem Roma muhafız süvari birliği.1105

1092 Campbell 2005, 52. 1093 MacDowall 2001, 27. 1094 Southern 2007, 340; Campbell 2005, 244; Southern, Dixon 1996, 188. 1095 Ramsay 1863, 378. 1096 Keppie 1984, 219; Ramsay 1863, 383; Ramsay, daha genç askerlerden oluştuğunu ve ikinci savaş hattında savaştıklarını belirtir.. 1097 Southern 2007, 340. 1098 Ramsay 1863, 379; Goldsworthy 2003, 216; Goldsworthy, daha sonra imparatora yapılmaya başlandığını belirtir.; Fields 2006, 58; Southern 2007, 340. 1099 MacDowall 2001, 27. 1100 MacDowall 2001, 27. 1101 Fields 2006, 58; Ramsay 1863, 378; Davies 1989, 328; Southern 2007, 340. 1102 Goldsworthy 2003, 216; Southern 2007, 340. 1103 Bohec 1994, 52. 1104 MacDowall 2001, 27. 1105 Southern 2007, 340; Goldsworthy 2003, 216; Davies 1989, 328; Davies, askeri gazino anlamında olduğunu ifade eder.

224

Scholae Palatinae: İmparator muhafız birliği.1106

Scrinia : İmparatorluk idari işlerinde yazışma işleri yapan bölüm.1107

Scutarii: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.1108

Scutarii Clibanarii: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış Süvari. Ayrıca bkz. Cataphracts1109.

Scutarii Prima: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.1110

Scutarii Sagittarii: Hafif silahlandırılmış atlı okçu.1111

Scutarii Secunda: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.1112

Scutum : Oval biçimde ince ağaç plakaların üst üste konularak sağlamlaştırılması ve üstünün sert ve kalın bir deri ile kaplan- masıyla yapılan kalkan.1113

Se probare : Asker kayıt yapma işlemi.1114

Secutor : Hizmetli, görevli.1115

Sesquiplicarius : Normal ücretin bir buçuk katı maaş alan ve aynı zamanda bir zanaat sahibi asker.1116

Sestertius : Roma gümüş parası.1117

Sifonarius: Birliğe ait su pompalarının çalışmasından sorumlu asker.1118

Signaculum : Askerlerin boyunlarına taktıkları birliklerini tanıtıcı küçük disk, künye.1119

1106 Southern 2007, 340; Southern, Dixon 1996, 188. 1107 Southern, Dixon 1996, 188. 1108 MacDowall 2001, 26. 1109 MacDowall 2001, 26. 1110 MacDowall 2001, 26. 1111 MacDowall 2001, 26. 1112 MacDowall 2001, 26. 1113 Keppie 1984, 219; Davies 1989, 328; Ramsay 1863, 383- 384. 1114 Davies 1989, 328. 1115 Campbell 2005, 44. 1116 Goldsworthy 2003, 216; Southern 2007, 340; Southern, turma süvari birliğinin üçüncü komutanı olduğunu ifade eder.; Fields 2006, 58; Davies 1989, 328; Davies, bir birliğin üçüncü komutanı anlamında da olduğunu ifade eder.; Kanatimce zanaat sahibi olması muhtemeldir. Çünkü daha fazla ücret alması da bunu göstermektedir. 1117 Southern 2007, 340; Southern, Dixon 1996, 188; Keppie 1984, 219; Fields 2006, 58. 1118 Bohec 1994, 58. 1119 Davies 1989, 328; Fields 2006, 58.

225

Signatio : Tören geçişi.1120

Signifer : Birliklerin önünde tuğ taşıyan asker.1121

Signiferi : Lejyona ait ödemeleri yapan ve eldeki parayı muhafaza eden askeri sınıf.1122

Signum : Bir direk üzerinde birçok diskin konulmasıyla oluşturulan ve bölüklerce taşınan birlik alameti, birlik sembolü.1123

Signum : Günlük olarak belirlenen parola ve işareti.1124

Singulares : Eyalet legatusları ya da lejyona bağlı kıdemli subayları koruyan seçme askerler; yakın muhafızlar.1125

Singulares Augusti : İmparatorluğun her bölgesinden toplanarak imparatorluk muhafız alayına bağlanan seçkin süvari birliği.1126

Singulares legati: Legate’leri korumakla görevli birlik.1127

Singularis : Emir eri ya da subayı.1128

Socii : Romanın müttefik ülkelerden temin ettiği ve silah ve teçhizatların o ülkece karşılandığı askeri birlik.1129

Spatha : MS II yüzyıldan başlayarak hem piyadenin hem de süvarinin kullandığı uzun kılıç, geç Roma döneminde özellikle süvari birlikleri kullanmıştır.1130

Statio : Ara istasyon.1131

Statio portari : Sınır karakolu.1132

Stationarii: Yolların güvenliği amacıyla yolları gözetleyen için kurulmuş küçük askeri istasyon.1133

1120 Davies 1989, 328. 1121 Campbell 2005, 28; Goldsworthy 2003, 216; Davies 1989, 328; Southern 2007, 340. 1122 Davies 1974, 312. 1123 Goldsworthy 2003, 216; Southern 2007, 340; Ramsay 1863, 393. 1124 Davies 1974, 314; Davies 1989, 328. 1125 Goldsworthy 2003, 216; Fields 2006, 58. 1126 Goldsworthy 2003, 216. 1127 Bohec 1994, 27. 1128 Campbell 2005, 44. 1129 Ramsay 1863, 378; Gilliver 2005, 182. 1130 Southern 2007, 340; Goldsworthy 2003, 216; Fields 2006, 58; Fields, sadece süvarinin kullandığını ifade eder. 1131 Davies 1989, 328. 1132 Davies 1989, 328. 1133 Bohec 1994, 56.

226

Stator : Emir subayı.1134

Statores : İmparatorluk mesajcısı.1135

Statores augusti: Askeri inzibat gibi hareket eden Praetorian’ın ast birliği.1136

Statura : Fizik yapısı.1137

Stipendium: a) askere yapılan ödeme b) hizmet süresi.1138

Strata Diocletiana : İmparatorluğun doğu sınırlarında 20 mil aralarla kurulan, askeri kale ve garnizonlardan oluşan ve piyade taburları ve süvarilerle desteklenen kaleler zinciri.1139

Strator: Süvarilerin denetlemesini yapan denetçi.1140

Sub lecto : İçeride, kapalı alanda.1141

Subutarii: Romanın çok büyük tehdit altında kalması durumunda eli silah tutanlardan oluşturulan askerler.1142

Sudis : Eğitim kılıcı.1143

Symmachoi : Müttefikler ,(grekçe) altıncı yüzyıldaki özel birlikler.1144

Symmachiarii: Müttefik ülke askerlerine verilen isim.1145

Tabularium : İş, görev, vazife.1146

Tabularium Legionis: Lejyondaki librarii, exacti, cornicularius, actarius gibi sınıfların yerine getirdiği işleri belirten çizelge.1147

Tabularium Principis: Lejyonun principes sınıfınca yapılan rutin ve günlük işlerinin planlandığı çizelge.1148

1134 Campbell 2005, 158. 1135 Campbell 2005, 51. 1136 Bohec 1994, 24. 1137 Davies 1989, 328. 1138 Fields 2006, 58; Davies 1989, 328; Southern 2007, 340; Keppie 1984, 219; Keppie, “seferler sırasında askerlerin masraflarını karşılaması için ödenen para” anlamında olduğunu ifade eder. 1139 Campbell 2005, 232. 1140 Fields 2006, 58; Davies 1989, 328; Davies, “seyis”anlamında kullanıldığını belirtir. 1141 Davies 1989, 328. 1142 Ramsay 1863, 380. 1143 Davies 1989, 328. 1144 Southern, Dixon 1996, 188. 1145 Bohec 1994, 28, 32. 1146 Davies 1989, 328. 1147 Davies 1974, 312. 1148 Davies 1974, 312.

227

Tentorium : Çadır.1149

Tertia Theodosiani: Adrianople savaşından (MS. 378) sonra kurulan zırhlı ağır piyade.1150

Tertii Sagittarii Valentis: İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak ok kullanan piyade birliği, okçu piyade birliği.1151

Territorium : Belirli bir askeri birliğe ayrılmış ve sınırları belirli arazi.1152

Tesserarius : Bölük çavuşu.1153

Testudo : Askerlerin kalkanlarını kaldırarak başlarının üst kısmını ve yanlarda bulunan askerlerin de kalkanlarıyla birliğin ön ve yan taraflarının kapatarak oluşturdukları savunma düzeni.1154

Thorax: Zırh.1155

Tiro: Askere alma.1156

Titulum : Geçici kamplardaki ana giriş kapısının düşmanın içeriye girmesini önleyecek şekilde düzenlenmesi.1157

Titulus : Sur içinde açılan gedik önüne hendek yapılması.1158

Toloutegon : Keltlerden adapte edilen süvari manevrası.1159

Tormenta: Ok ya da taş atan silahların ortak adı.1160

Torques: İki ucu açık bilezik.1161

Trecenarius : Geç dönem Roma ordusunda düşük rütbeli subay.1162

1149 Davies 1989, 328. 1150 MacDowall 2001, 27. 1151 MacDowall 2001, 27. 1152 Southern 2007, 340; Southern, Dixon 1996, 188; Davies 1974, 317; Campbell 2005, 140. 1153 Davies 1989, 328; Bohec 1994, 48; Bohec, “birlik parola-işaret sistemini yürüten subayı” anlamında olduğunu ifade eder.; Goldsworthy 2003, 216; Dolsworthy, bölük subayı anlamında kullanıldığını belirtir.; Kanaatime göre bölük çavuşu daha uygun görünmektedir. 1154 Southern 2007, 340; Gilliver 2005, 182. 1155 Ramsay 1863, 384. 1156 Southern 2007, 340; Fields 2006, 58; Southern, Dixon 1996, 188; Davies 1989, 328; Davies, “acemi er” anlamında olduğunu belirtir. 1157 Gilliver 2005, 182. 1158 Davies 1989, 328. 1159 Fields 2006, 58. 1160 Ramsay 1863, 380. 1161Ramsay 1863, 395; Ramsay, askerlere yaptıkları kahramanlık karşılığında ödül olarak verildiğini belirtmiştir.; Fields 2006, 58; Fields, gerdanlık, askeri nişan, madalya” anlamında olduğunu ifade eder. 1162 Goldsworthy 2003, 216.

228

Triarii : Hastati sınıfı asker gibi teçhizatlandırılmış (pila yerine hastae kullanan) orta cumhuriyet dönemi üçüncü savaş hattı askeri sınıfı.1163

Triarius Ordo: Sürekli olarak yedekte tutulan ve emekli askerlerden oluşan birlik.1164 Tribuni Laticlavii: Ayrıcalıklı senato üyesi oğullarının orduya katıldıklarında aldıkları ilk rütbe.1165

Tribunus : a) Lejyonda kıdemli subay b) Auxilia taburu ya da ala komutanı.1166

Tribunus Angusticlavius: Lejyonda idari işlere bakan kıdemli subaylar, lejyonda 5 tane vardır.1167

Tribunus Laticlavius:Lejyon Kıdemli subayı.1168

Tribunus Militum : Lejyonda orta sınıf subay rütbesi.1169

Tribunus Praepositus: Müfrezeden sorumlu subay.1170

Tribunus Stabuli : Atlı birliklerden sorumlu subay.1171

Trierarchus: Savaş gemisi komutanı.1172

Triplex Acies : Taburların üç sıra halindeki savaş düzeni.1173

Tuba : Uzun düz borazan.1174

Tubicen : Tuba çalan asker, Borazancı.1175

Tumultuarii: Romanın çok büyük tehdit altında kalması durumunda eli silah tutanlardan oluşturulan ordu.1176

Tumultus : Savaş anında ordu içerisinde meydana gelen panik.1177

1163Gilliver 2005, 182; Keppie 1984, 219; Goldsworthy 2003, 216; Goldsworthy, en tücrübeli ve yaşlı askerlerden oluştuğunu ifade eder.; Ramsay 1863, 383; Ramsay, bu birliğin üç manipulu’dan oluşturulduğunu belirtir. 1164 Bohec 1994, 24. 1165 Ramsay 1863, 386. 1166 Goldsworthy 2003, 216. 1167 Davies 1974, 305; Davies 1989, 328. 1168 Davies 1989, 328; Davies 1974, 305. 1169 Keppie 1984, 219. 1170 Davies 1989, 329. 1171 Davies 1989, 329. 1172 Bohec 1994, 46. 1173 Gilliver 2005, 182. 1174 Southern 2007, 341. 1175 Southern 2007, 341; Davies 1989, 329. 1176 Ramsay 1863, 380.

229

Turma : Decurio tarafından komuta edilen ve 32 süvariden oluşan ve Ala ya da Cohors equitata'ya bağlı süvari birliği.1178

Umbo: Kalkan üzerinde yuvarlak şekil gösteren tümseklik.1179

Undones : Yün çoraplar.1180

Vacationes: Askerlikten muaf olan.1181

Valetudinarium: Askeri hastane.1182

Velites : Orta cumhuriyet döneminde avcı ve takipçi gibi savaşan ve hafif silahlanmış Roma askeri sınıfı.1183

Venatores : Birliğin et ihtiyacını karşılamak üzere hayvan avlayan asker, avcı asker.1184

Veredarii: Birlikler arası haber taşıyan özel ulak.1185

Vestigatores : İz takipçisi asker.1186

Veterinarius : Askeri veteriner.1187

Vexilla: Manipulu'nun kendi içinde 3 bölüme ayrılması ile oluşan her bir müfreze (20 askerden oluşur).1188

Vexillarius: Sancak taşıyan asker, sancaktar.1189

Vexillatio : a) Bağlı oldukları ana birlikten uzakta operasyon yapan müfreze b) Geç dönem Roma ordusundaki bazı süvari birlikleri.1190

1177 Ramsay 1863, 380. 1178 Southern, Dixon 1996, 188; Davies 1989, 329; Southern 2007, 341; Gilliver 2005, 182; Gilliver, “bu birliğin 30 süvariden oluştuğunu ifade eder.; Ramsay 1863, 385; Ramsay, bu birliğin 30 süvariden oluştuğunu ileri sürmüştür.; Fields 2006, 58. 1179 Fields 2006, 58. 1180 Fields 2006, 58. 1181 Ramsay 1863, 380. 1182 Southern 2007, 341; Davies 1989, 329; Southern, Dixon 1996, 188; Davies 1974, 320. 1183 Gilliver 2005, 182; Keppie 1984, 219; Southern 2007, 341. 1184 Davies 1974, 318; Bohec 1994, 52. 1185 Bohec 1994, 58. 1186 Davies 1974, 318. 1187 Southern 2007, 341. 1188 Ramsay 1863, 383. 1189 Fields 2006, 58; Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 341; Ramsay 1863, 389; Campbell 2005, 45; Goldsworthy, Vigilis’teki sancak taşıyıcısı şeklinde ifade eder. 1190 Goldsworthy 2003, 216; Davies 1989, 329; Southern 2007, 341; Southern, geçici bir görevi yerine getirmek üzere farklı birliklerden askerlerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan birlik olduğunu belirtir.; Southern, Dixon 1996, 188; Gilliver 2005, 182.

230

Vexillationes : Asker sayısı tartışmalı olmakla birlikte 500 ya da 1000 askerden oluşan geç dönem Roma ordusundaki süvari birliği.1191

Vexillum : Bir mızrağın ucuna bağlanan kırmızı ya da mor renkli ve kare biçimindeki süvarinin taşıdığı sancak.1192

Viaticum : Yeni atandıkları birliklere gidebilmeleri amacıyla, askerlerin yol boyunca yapacakları masrafların devlet tarafından ödendiği yol harcırahı.1193

Vicarius : Diocese'den sorumlu vali.1194

Victores: Adrianople savaşından (MS 378) sonra kurulan zırhlı ağır piyade.1195

Vicus : Roma askeri birlikleri etrafında oluşturulmuş resmi olmayan küçük yerleşim yerleri. Bu yerleşim yerlerinin ihtiyaçları askeri birliklerce karşılanırdı.1196

Vigiles : Augustus döneminde yangınla mücadele amacıyla kurulmuş tabur. Aynı zamanda Roma'da gece koruma hizmeti de yerine getiriyordu.1197

Visi: MS. 382 yılında imzalanan anlaşmadan sonra Goth’lardan askere alınan zırhlı ağır piyade.1198

Voluntarius : Gönüllü 1199

Xynema : Keltlerden adapte edilen süvari manevrası.1200

1191 Southern 2007, 341; Southern, Dixon 1996, 188; Bohec 1994, 30; Bohec, Farklı sayıda askere sahip sınır bölgelerinde görev yapan ve gerektiğinde diğer birliklere destek olarak gönderilen sınır birlikleri olduğunu ileri sürer. 1192 Southern, Dixon 1996, 188; Fields 2006, 58; Davies 1989, 329. 1193 Southern 2007, 341; Davies 1989, 329. 1194 Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 34; Davies 1989, 329; Davies, ”vekil” anlamında olduğunu belirtir. 1195 MacDowall 2001, 27. 1196 Goldsworthy 2003, 216; Davies 1989, 329; Southern 2007, 341; Southern, özellikle Auxilia birlikleri yakınlarında kurulmuş olduğunu belirtir. 1197 Goldsworthy 2003, 216; Campbell 2005, 35; Southern 2007, 341; Campbell 2005, 35; Campbell, koruma görevi olduğundan bahsetmez. 1198 MacDowall 2001, 27. 1199 Davies 1989, 329. 1200 Fields 2006, 58.

231

2. SIGNUM VE VEXILLUM 2.1. Signum Kavramı Signum, Latincede ‘işaret, im, belirti, nişan; (ask.) sancak; parola, işaretle verilen buyruk’[1] gibi anlamlara gelmektedir. Signum kavramı, askeri anlamda kullanıldığında, Vexillum (Sancak) kavramındaki anlamıyla kullanılmaktadır.

2.1.2. Signum Kavramının Türkçeye Çevrilmesi Signum kelimesi çeşitli çekimleriyle Latince metinlerde kullanılmıştır. Bu Latince metinlerdeki Signum’un, Türkçeye ‘bayrak ve Sancak’, özellikle ‘sancak’ anlamında çevrildiği görülmektedir. Aşağıda bu çeviri örnekleri verilmiştir. ‘De Bello Gallico’[2], Kitap 2-19’da ‘Signum’ fiil olarak ‘işaret vermek’ anlamında, Kitap 4-26’da ‘Signa’ sancak anlamında, Kitap 5-34’de ‘Signa’ sancak anlamında, Kitap 5-33’de ‘Signis’ sancaklar anlamında, Kitap 5-16’da ‘Signis’ sancaklar anlamında Kitap 6-8’de ‘Signa’ sancak anlamında, Kitap 6-34’de ‘Signa’ sancak şeklinde çevrilmiştir. ‘Breviarum Historiae Romanae’[3], Kitap 1, Bölüm XX’de ‘Signa’ sancak şeklindedir. ‘De Vita Doudecim Caesarum’[4], Iulius Gaius Caesar bölümü, LXII’de ‘Signum’ sancak, Caligula bölümü, XIII’de ‘Vexilla’ sancak anlamında çevrilmişlerdir. Yukarıda Türkçe çevirileri verilmiş olan üç farklı antik dönem kitaplarından Signum kelimesinin “sancak” anlamında Türkçeye çevrildiği görülmektedir.

2.1.3. Tuğ Kavramı Tuğ: At kılından süpürge biçiminde yapılıp bir sırığa takılan, Osmanlılarda padi- şah, vezir, beylerbeyi, sancakbeyi vb. kişilerce kullanılan belirti ve nişan.[5] (Lev. 20a, b) Tuğ kelimesinin farklı anlamlarıyla birlikte, askeri anlamdaki kullanımı ile La- tincedeki Signum kavramı arasında tam bir benzerlik olmakla birlikte, fiziki olarak da birbirlerine yakın oldukları ya da birbirlerine benzedikleri görülmektedir. Bu benzerlikten dolayı Roma askeri sistemi içerisindeki Signum kavramının Türkçeye ‘Tuğ’ kelimesi ile çevrilmesinin uygun olacağı düşünülmektedir.

[1] Kabağaç, Alova 1995, Signum Maddesi. [2] Caesar G.I., Gallia Savaşı. [3] Eutropius, Roma tarihinin özeti. [4] Suetonius T., Oniki Caesar’ın yaşamı. [5] www.tdkterim.gov.tr: Tuğ Maddesi.

232

Burada Signum’un Tuğ anlamında kullanılması, Signum’un öneminde, Roma askeri birlikleri açısından herhangi bir değişikliğe neden olmayacaktır. Çünkü Tuğ kavramının Türklerde de ‘bayrak ve sancak’[6] anlamlarında kullanıldığı anlaşılmaktadır.

2.1.4. Signum’un (Tuğ) Sınıflandırılma Amacı Roma askeri birlikleri açısından, içerdiği kavram olarak birbirlerinden ayrılamayacak olan Vexillum (Sancak) ve Signum (Tuğ), fiziki görünüm olarak birbirlerine benzememektedirler. Bu çalışmayla yapılmak istenen Latincede farklı kelimelerle ifade edilen aynı kavramın, Türkçede de farklı kelimelerle ifade edilebilmesi ve arkeolojik materyallerdeki Vexillum ve signum’un birbirlerinden ayrılmasını sağlayarak bu bölümün konusu olan Signum (Tuğ)’ların sınıflandırılmasıdır.

2.1.5. Signum (Tuğ) Sınıflandırılması Signum(Tuğ) Roma askeri birlikleri için Vexillum(Sancak) kavramının içerdiği tüm değerleri de içermektedir (Bkz. Vexillum(Sancak) bölümü). Fakat Signum (Tuğ)’a çeşitlilik açısından bakıldığında, Vexillum(Sancak)’a kıyasla daha çok çeşidi vardır. Bundan dolayı aşağıda belirtilen bir sınıflandırmaya tabi tutulmaları kaçınılmaz olmaktadır. 1- Direk üzerinde tek bir betimin bulunduğu Signum(Tuğ) Betimlenen kavramın adı+Signum (ad+Tuğu) şeklinde sınıflandırılmanın yapılması Örnek: Aquila Signum (Kartal Tuğu) gibi. Bu sınıfa giren Signum (Tuğ)’lar 1.1.Aquila Signum-Kartal Tuğu Direğin en üst kısmında kartal sembolü yer alır. Kartal betimlemesi üç farklı türdedir. 1- Cepheden betimlenmiş kartal (Lev. 21) 2- Sağa dönük şekilde betimlenmiş kartal (Lev. 22a) 3- Solda dönük şekilde betimlenmiş kartal (Lev. 22b) 1.2.Manus Signum-El Tuğu

[6] User 2007; Belleten “Eski Türk Çağında Hayvan Tözlerinden Devlet Sembollerine”, 2007

233

Direğin en üst kısmında açılmış biçimde betimlenmiş bir insan eli yer alır. Bu el betimlemelerinde; bazı signum(Tuğ)’larda sol el (Lev. 22c), bazılarında ise sağ el (Lev. 22c, 23a) kullanılmıştır. 1.3. Luna Signum-Ay Tuğu Direğin en üst kısmında hilal şeklindeki ay betimlemesi (Ay betimlemesi: askeri bir nişandır.) yapılmıştır.(Lev. 23b) 2. Direk üzerinde birden fazla betimin bulunduğu Signum(Tuğ) Betimlenen kavramlar aşağıdan yukarıya doğru sıralanarak sınıflandırılmasının yapılması Örnek: İmparator kabartmalı, Kartal Tuğu gibi. 2.1. Dona Militaria, Caesar, Aquila Signum-Askeri Nişanlı, İmparator Kabartmalı, Kartal Tuğu Direk üzerinde aşağıdan yukarıya doğru betimlenen olgunun burçlarının vurgulanarak belirtilmesinden dolayı kale olduğu düşünülmektedir. Kale betiminin hemen üzerinde yuvarlak bir plaka üzerinde imparator betimi görülmektedir. Yuvarlak plakanın hemen üstünde bir kartal bulunmaktadır. (Lev. 24a) 2.2. Dona Militaria, Caesar, Manus Signum- Askeri nişanlı, İmparator Kabartmalı, El Tuğu. Direk üzerinde aşağıdan yukarı doğru ilk iki betim Madde 2.1. ‘de tanımlandığı şekilde olmakla birlikte, en üstte açılmış şekilde bir insanın sol eli betimlenmiştir. (Lev. 24a) da sağ tarafta bulunan Signum-Tuğ) 3. Birinci ya da ikinci sınıflandırmaya girdiği halde betimlenen kavramlar tanım- lanamadıklarından dolayı oluşturulan bu sınıfta, Signum’un (Tuğ) tanımlandığı kadarıyla fiziki görünümü belirtilecektir. 3.1. Direk üzerinde aşağıdan yukarıya doğru dairesel süslemelerden sonra direğin en üstünde yine yuvarlak bir halka mevcuttur. (Lev. 24b) Bazen de bu yuvarlak halkanın ortasında noktaya benzer bir işaret konulmuştur. (Lev. 24c) 3.2. Direk üzerinde, aşağıdan yukarı doğru dairesel süslemelerden sonra direğin en üstünde yatay şekilde sabitlenmiş kısa bir parça olup bu yatay parçanın kenarlarından sarkıtılmış kısa ve kalın ip benzeri nesneler mevcuttur. (Lev. 24b, c, Lev. 25a, b) Bazen de direk üzerinde dairesel süslemeler yapılmadan sadece direğin en üstünde yatay şekilde

234

sabitlenmiş kısa bir parça olup bu yatay parçanın kenarlarından sarkıtılmış kısa ve kalın ip benzeri nesneler mevcuttur.( Lev. 25c ) Yukarıda sınıflandırılması yapılan Signum (Tuğ)’lar sayı ve çeşit olarak çok daha fazla olmalıdır. Yeni bulunacak arkeolojik materyallerdeki Signum’lar (Tuğ), yukarıda belirtilen sınıflandırma şekli göz önüne alınarak sınıflandırılabilir. Her iki sınıflandırmada da direk üzerindeki daire ya da diğer süslemeler dikkate alın-madan sınıflandırma yapılması uygun olacaktır. Sınıflandırılan Signum’lar (Tuğ) üzerinde betimlenen sembollerin içerdikleri kavramlar ve semboller bu tezin çalışma alanına girmediğinden bu kavramlar ya da semboller üzerinde durulmamıştır.

2.2. Vexillum Roma Ordularının birlik sembol ve işaretleri olarak taşıdıkları Vexillum ve Signum gerek lejyonlar için gerekse daha alt askeri birlikler için çok önemli bir yere sahiptir. Bu sembol ve işaretler (Vexillum ve Signum) her şeyden önce lejyonun ya da daha alt askeri birliklerin varlığını göstermektedir. Ayrıca bu birliklerin savaşta uğruna canlarını verdikleri, barış dönemlerinde ise etrafında toplandıkları ve taparcasına kutsal saydıkları en önemli değerleridir.

2.2.1. Vexillum Kavramı Vexillum kelimesi Latincede ‘Bayrak, Sancak’[1] anlamlarında kullanılmıştır. Fakat burada kullanılan bayrak kelimesi günümüzdeki anlamıyla[2] değil, o dönemin Romasında askeri birliği temsil eden sancak anlamında kullanılmış olmalıdır. Çünkü sancak[3] kelimesinin tanımından anlaşılabileceği gibi sancak askeri birliklere verilen ve askeri birliklerce taşınan, askeri birliklere has bir bayrak çeşididir. Her ne kadar Vexillum kelimesinin anlamları birbirine yakın olsa da, söz konusu askeri birlikler olduğunda Vexillum kelimesinin ‘sancak’ anlamında kullanılmasının daha doğru olacağı düşünülmektedir.

[1] Kabaağaç, Alova 1995, 634: Vexillum Maddesi. [2] www.tdkterim.gov.tr: Bayrak Maddesi: Bir milletin, belli bir topluluğun veya bir kuruluşun simgesi olarak kullanılan, renk ve biçimle özelleştirilmiş, genellikle dörtgen biçiminde kumaş, Sancak. [3] www.tdkterim.gov.tr: Sancak Maddesi: Çoğunlukla askeri birlikler verilen, yazı işlemeli, kenarları saçaklı ve gönderli bayrak.

235

2.2.2. Vexillum’un Sınıflandırılması Vexillum, temel olarak Türkçedeki sancak kavramı dip not 3’de tanımlandığı şekilde, Roma döneminde de benzer bir özellik göstermektedir. Temel niteliği değiştirilmeden çeşitli eklemeler yapılmış olduğundan dolayı Vexillum’un sınıflandırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Elde edilen arkeolojik buluntulardan ve antik kaynak verilerinden Vexillum’un aşağıdaki şekilde sınıf-landırılmasının uygun olacağı düşünülmektedir.

Vexillum (Sade Sancak) Bu sınıflama içerisine giren Vexillum, sancak kumaşının genişliği kadar bir ahşap parçası üzerine bir tur sarılarak sağlamlaştırılmış şekilde direğin en üst bölümünün biraz altına sabitlenmesiyle yapılan Vexillum çeşididir. Bu Vexillum türünde kumaş üzerine herhangi bir yazı ya da sembol, işaret bulunmamaktadır. Lev. 25c, 26a, b, 27a, b’deki kabartmalar üzerinde betimlenen Vexillum, Lev. 28a, b, c ’de görülen Vexillum sikkeler üzerindeki betimlemelerini göstermektedir. Lev. 25c, 26a, b, 27a, b, 28a, b, c’ ler de görülen Vexillum gönderleri tamamen sadedir. Lev. 28d, 28e, f, 29a’deki sikkeler üzerinde betimlenmiş Vexillum, Lev. 25c, 26a, b, 27a, b, 28a, b, c ’de olduğu gibi direğe sabitlenmiş şekilde değildir. Adı geçen resimlerdeki Vexillum, sancak kumaşı genişliğindeki bir ahşap üzerine bir tur sarılmış, sağ ve sol uçlarından kalın bir iple bağlanarak ipin gönderin en üst kısmına sabitlenip gönderin en üst kısmı ile Vexillum kumaşı arasında üçgen bir şekil alması sağlanmıştır. Bu şekildeki Vexillum gönderinde aşağıdan yukarıya doğru, alttan biraz boşluk bırakılarak Vexillum kumaşına kadar (aralarında küçük boşluklar bırakılarak) küçük daire şeklinde süslemeler yapılmıştır. En üst kısımdaki son daire Vexillum kumaşı üzerindeymiş gibi görünmektedir. (Lev. 28d, 28e, f, 29a) Bu durum, Vexillum kumaşının gönderin bir tarafında, küçük daire şeklindeki süslemelerin gönderin diğer tarafında olmasından kaynaklanmaktadır. Aquila Vexillum (Kartal Sancağı) Aquila Vexillum ’un birinci tür Vexillum (Sade Sancak)’tan farkı; Vexillum kuma-şının gönderin en üst kısmına sabitlenmesi ve bunun üstüne Aquila (Kartal) heykelinin yerleştirilmesi ile oluşturulmasıdır.

236

Aquila Vexillum(Kartal Sancağı)’nda yerleştirilmiş olan Aquila(Kartal); kanatlarını az ya da çok açmış olarak betimlenmiştir. Bu Vexillum türünde, Aquila’nın duruşu üç farklı şekildedir:

1. Cepheden betimlenmiş Aquila (Lev. 29b) 2. Sağa dönük şekilde betimlenmiş Aquila (Lev.29c, d) 3. Sola dönük şekilde betimlenmiş Aquila (Lev. 23a, 29e, 30a) Aquila Vexillum’da bazen Vexillum kumaşı üzerine kısaltılarak yazılmış SR[1] (Lev. 30a) (Senatus Romanorum-Roma Senatosu) harfleri mevcuttur. Form olarak farklı yapıya sahip olmadığından üzerine yazılmış sadece bu harflerden dolayı farklı bir tür olarak Vexillum sınıflandırılmasına gidilmemiştir. Aquila Vexillum’da yine Vexillum kumaşı üzerine Roma imparatorlarının isimleri[2] de yazılmıştır.

[1] Karlwiese 1995, 82; SPQR. (Senatus Populusque Romanorum-Roma Halkı ve Senatosu) [2] Suetonius T, Vespasianus, VI.

237

3. ROMA İMPARATORLARI LİSTESİ1201

Augustus (Imp. Caesar Augustus) MÖ 27 -MS 14 Tiberius (Ti. Caesar Augustus) MS 14–37

Gaius (C.Caesar Augustus Germanicus) 37–41

Claudius (Ti. Claudius Caesar Augustus Germanicus) 41–54

Nero (Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus) 54-68

Galba (Ser. Sulpicius Galba Imp. Caesar Augustus) 68–69

Otho (Imp. M.Otho Caesar Augustus) 69

Vitellius (A. Vitellius Augustus Imp. Germanicus) 69

Vespasian (Imp. Caesar Vespasianus Augustus) 69–79

Titus (Imp. Titus Caesar Vespasianus Augustus) 79–81

Domitian (Imp. Caesar Domitianus Augustus) 81–96

Nerva (Imp. Caesar Nerva Augustus) 96–98

Trajan (Imp. Caesar Nerva Traianus Augustus) 98–117

Hadrian (Imp. Caesar Traianus Hadrianus Augustus) 117–38

Antoninus Pius (Imp. Caesar T. Aelius Hadrianus Antoninus Augustus Pius) 138–61

Marcus Aurelius (Imp. Caesar M. Aurelius Antoninus Augustus) 161–80

Lucius Verus (Imp. Caesar L. Aurelius Verus Augustus) 161–69

Commodus (Imp. Caesar M. Aurelius Commodus Antoninus Augustus) 176–92

Pertinax (Imp. Caesar P. Helvius Pertinax Augustus) 193

Didius Julianus (Imp. Caesar M. Didius Severus Julianus Augustus) 193

Septimius Severus (Imp. Caesar L. Septimius Severus Pertinax Augustus) 193–211

1201 Keppie 1991, 136, 137.

238

Caracalla (Imp. Caesar M. Aurelius Antoninus Augustus) 198–217

Geta (Imp. Caesar P. Septimius Geta Augustus) 209–212

Macrinus (Imp. Caesar M. Opellius Macrinus Augustus) 217–218

Diadumenianus (Imp. Caesar M.Opellius Antoninus Diadumenianus

Augustus) 218

Elagabalus (Imp. Caesar M.Aurelius Antoninus Augustus) 218–22

Severus Alexander (Imp. Caesar M. Aurelius Severus Alexander Augustus) 222–35

Maximinus (Imp. Caesar C. Iulius Verus Maximinus Augustus) 235–38

Gordian I (Imp. Caesar M. Antonius Gordianus Sempronianus Romanus

Africanus Augustus) 238

Gordian II (Imp. Caesar M. Antonius Gordianus Sempronianus Africanus

Augustus) 238

Balbinus (Imp. Caesar D. Caelius Calvinus Balbinus Augustus) 238

Pupienus (Imp. Caesar M. Clodius Pupienus Maximus Augustus) 238

Gordian III (Imp. Caesar M. Antonius Gordianus Augustus) 238–44

Philip (Imp. Caesar M. Julius Philippus Augustus) 244–49

Decius (Imp. Caesar M.Messius Quintus Traianus Decius Augustus) 249–51

Trebonianus Gallus (Imp. Caesar C. Vibius Trebonianus Gallus Augustus) 251–53

Volusianus (Imp. Caesar C. Vibius Afinius Gallus Veldumnianus Volusianus

Augustus) 251–53

Aemilian (Imp. Caesar M. Aemilius Aemilianus Augustus) 253

Valerian (Imp. Caesar P. Licinius Valerianus Augustus) 253–60

239

Gallienus (Imp. Caesar P. Licinius Egnatius Valerianus Gallienus Augustus) 253–68

Claudius II (Imp. Caesar M. Aurelius Claudius Augustus) 268–70

Quintillus (Imp. Caesar M. Aurelius Claudius Quintillus Augustus) 270

Aurelian (Imp. Caesar L. Domitius Aurelianus Augustus) 270–75

Tacitus (Imp. Caesar M. Claudius Tacitus Augustus) 275–76

Florianus (Imp. Caesar M. Annius Florianus Augustus) 276

Probus (Imp. Caesar M. Aurelius Probus Augustus) 276–82

Carus (Imp. Caesar M. Aurelius Carus Augustus) 282–83

Carinus (Imp. Caesar M. Aurelius Carinus Augustus) 283–85

Numerian (Imp. Caesar M. Aurelius Numerius Numerianus Augustus) 283–84

Diocletian (Imp. Caesar C. Aurelius Valerius Diocletianus Augustus) 284–305

Maximian (Imp. Caesar M. Aurelius Valerius Maximianus Augustus) 286–305

Constantius (Caesar Flavius Valerius Constantius Augustus) 305–06

Galerius (Caesar C. Galerius Valerius Maximianus Augustus) 305–11

Severus (Flavius Valerius Severus Augustus) 306–07

Maxentius (M.Aurelius Valerius Maxentius Augustus) 306–12

Constantine (L. Flavius Valerius Constantinus Augustus) 307–37

Licinius (Valerius Licinianus Licinius Augustus) 308–24

Constantine II (Flavius Claudius Constantinus Augustus) 337–40

Constans (Flavius Julius Claudius Constans Augustus) 337–50

Constantius II (Flavius Julius Constantius Augustus) 337–61

Magnentius (Flavius Magnus Magnentius Augustus) 350–53

240

Julian (Flavius Claudius Iulianus Augustus) 360–63

Jovian (Flavius Iovianus Augustus) 363–64

Valentinian (Flavius Valentinianus Augustus) 364–75

Valens (Flavius Valens Augustus) 364–78

Gratian (Flavius Gratianus Augustus) 367–83

Valentinian II (Flavius Valentinianus Iunior Augustus) 375–92

Theodosius (Flavius Theodosius Augustus) 379–95

Honorius (Flavius Honorius Augustus) 395–423

Arcadius (Flavius Arcadius Augustus) 395–408

Theodosius II (Flavius Theodosius Augustus) 408–50

Valentinian III (Flavius Placidus Valentinianus) 425–55

Marcian (Flavius Marcianus Augustus) 450–57

Petronius Maximus (Flavius Petronius Maximus Augustus) 455

Avitus (M.Maecilius Flavius Eparchius Avitus Augustus) 455–56

Majorian (Flavius Julius Valerius Maiorianus Augustus) 457–61

Libius Severus (Libius Severus Augustus) 461–65

Anthemius (Procopius Anthemius Augustus) 467–72

Olybrius (Flavius Anicius Olybrius Augustus) 472

Glycerius 473

Julius Nepos 475–76

Romulus 475–76

Leo I (Flavius Novus Leo Augustus) 457–74

241

Leo II (Flavius Leo Iunior Augustus) 474

Zeno (Flavius Zeno Augustus) 474–91

242

4. ANADOLU’DA ROMA DÖNEMİ KRONOLOJİSİ

M.Ö. 201 Bergama Kralı Attalos ve Rhodos’lular Phillip’e karşı Roma’dan yardım

isterler.1202

200 Phillip, Trakya Kıyılarına gelir, Abydos’u alır. Panion’da Antiochos zafer

kazanır. Roma Antiochos’a elçiler gönderir.1203 Roma, Phillip’e karşı savaş

ilan eder. 1204

199 Antiochos, Sidon’u alır.1205

198 Antiochs, bütün Güney Suriye’yi düzenler.1206

197 Antiochos, Küçük Asya’ya hareket eder, Ephesos’u işgal eder. Symirna ve

Lampsacus buna karşı çıkar. Pergamon’da II. Eumenes tahta çıkar.1207

196 Antiochos, Trakya’ya ulaşır. Roma elçileri onu Lysimacheia’da karşılar.

Mısır’da V. Ptolemy kral olarak kabul edilir.1208 Symirna ve Lampsacus

Roma senatosuna başvurur.1209

195 Mısır’la Antiochos arasında barış sağlanır. Antiochos tekrar Trakya’ya

gelir. Hannibal, Antiochos’a Ephesos’ta katılır.(Agustos ayı)1210

194 Antiochos tekrar Trakya’ya gelir. Mısır’da Cleopatra ve V. Ptolemy

evlenir. Antiochos, Roma ile görüşmeleri yeniden başlatır.1211

1202 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü. 1203 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1204 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü. 1205 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1206 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1207 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1208 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1209 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü. 1210 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1211 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.

243

193 Antiochos ile Roma arasında görüşmeler yapılır. Antiochos ile Roma’nın

arası bozulur.1212 Antiochos’un ilerlemesini Roma durdurur.1213

192 Roma, Antiochos’a karşı savaş ilan eder.1214

191 Livius, Roma donanmasını Küçük Asya’ya getirir. Eumenes ve Rodoslular

Roma’ya katılır. Antiochos’un donanması Corycos’da yenilir.1215

Thermopylae’da III. Antiochos yenilir.1216

190 III. Antiochos Pergamon Krallığına saldırır.1217 III. Antiochos’un donan-

maları Side ve Myonnesus’ta yenilirler. Scipio’lar Asya’da karaya

çıkarlar.1218

189 Magnesia’da III. Antiochos yenilir. (Ocak ayı?) Barış görüşme hazırlıkları

Sardes’te başlar. Manlius Galatlara baskınlar düzenler.1219

188 Apamea barışı. Roma’nın Asya ile ilişkilerinin başlaması.1220

187 III. Antiochos’un ölümü ve IV. Seleukos Philapator’un1221 tahta

çıkması.1222

186 Bitinya kralı I. Prusias’ın Pergamon’a saldırması.1223

183 Pontus ve Pergamon arasında savaş.1224 Hannibal, Bithynia Prusias’da

ölür.1225

180 Pontus ve Pergamon arasındaki savaşın bitişi.1226

1212 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1213 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü. 1214 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü. 1215 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1216 Maxfield 1981, 256. 1217 Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü. 1218 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1219 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1220 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1221 Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü. 1222 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1223 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1224 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1225 Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü: CAH, 1975, Vol.VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümünde Hannibal’ın 182 yılında öldüğünü yazar.

244

175 IV. Antiochus Epiphane, IV. Seleucos Philapator’un yerine tahta geçer.1227

169 Savaş haberi Syria’da duyulur. IV. Antiochos bu sırada Mısır’dadır.1228

168 Seleukos kralı IV. Antiochos Roma’lıları Mısır’ı terk etmek zorunda

bırakır.1229Pergamon ve Rodos Roma tarafından zayıflatılmaktadır.1230

163 V. Antiochos Eupator, IV Antiochus’un tahtına geçer.1231

162 I. Demetrios, V. Antiochos’a savaş açar, suikastta bulunur. Yahudiler isyan

eder.1232

161 Roma ve Yahudiler müttefik olurlar.1233

160 Yahudiler Macchabee’de yenilirler.1234 Pergamon kralı II. Eumenes’in

ölümü: II. Attalos’un tahta çıkar.1235

159 Bitinya kralı Prusias, Roma tarafından Pergamon’la barış yapmaya

zorlanır.1236

145 Diodote Tryphon, Syria’da isyan eder.1237

139 Pergamon’da II. Attalos’un ölümü ve III. Attalos’un tahta çıkışı.1238

133 Pergamon kralı III. Attalos’un ölümü ve III. Attalos’un vasiyetiyle

Pergamon’un Roma’ya bırakılması.1239 Aristonicus’un Asya’da isyan

etmesi.1240

1226 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1227 Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü. 1228 Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü. 1229 Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü. 1230 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1231 Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü. 1232 Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü. 1233 Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü. 1234 Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü. 1235 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1236 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. 1237 Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü. 1238 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümünde II. Attalos’un ölümünü MÖ 138 yılı olarak verir. 1239 CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.

245

130 Roma’lı M. Perperna’nın Aristonicus’u yenmesi.1241

129 Roma’lı Aquilius, Pontus kralı V. Mitridates’e Phrygia’yı verir fakat bu

durum Senato tarafından onaylanmaz.1242 Asya eyaletinin yeniden

düzenlenmesi.1243

123 C. Gracchus, Asya eyaleti valisi olur.1244

121 Pontus kralı V. Mitridates’e suikast düzenlenir.1245

120 VI. Mithridates Eupator, Pontus kralı olur.1246

115 VI. Mitridates Pontus’da gücü ele geçirir. Krallığını 15 yıl içinde

güçlendirir. Karadeniz’in doğu kıyılarında yeni yerler ele geçirir.1247

107 VI. Mithridates, Bosporan Krallığı tahtına da oturur.1248

104 VI. Mithradates ve II. Nicomedes Paphylagonia’yı aralarında paylaşırlar ve

Galatia’yı isgal ederler.1249

102 Roma korsanlarla savaşıyor: M. Antonius Kilikya’ya gönderilir.1250

101 VI. Mitridates Eupator ve Bitinya kralı II. Nicomedes Paphlagonia’yı

aralarında paylaşırlar ve Galatya’yı işgal ederler.1251

100 Pontus ve Bithynia krallıkları arasındaki ilişki kopar.1252 VI. Mitridates

Eupator, Cappadocia’yı işgal eder.1253

1240 Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü: CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümünde Aristonicus’un Asya’da isyan etmesinin M.Ö. 132 yılında olduğunu ileri sürer. 1241 Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü. 1242 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü. 1243 Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü. 1244 Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü. 1245 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü. 1246 Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü. 1247 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü. 1248 Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü. 1249 Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü. 1250 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü. 1251 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü. 1252 Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü. 1253 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.

246

98 Seaevola ve Rutilius Rufus, Asia eyaletinin valileri olurlar.1254

95 Roma, VI. Mitridates Eupator’dan Paphlagonia ve Cappadocia’dan

çıkmasını ister. Cappadocia’ya Ariobarzanes’i yerleştirir. Tigranes

Armenia kralı olur.1255

94 Bitinya kralı II. Nicomedes’in ölümü.1256 Bitinya topraklarında kargaşa

başlar.1257

93 Tigranes, Mitridates’in kız kardeşi ile evlenir. Tigranes, Ariobarzanes’i

Cappadocia dışına çıkartır.1258

92 Sulla, Ariobarzanes’i tekrar Cappadocia’da kral ilan eder.1259

90 Romalı M. Aquilius, III. Nicomedes’i, VI. Mitridates Eupator’a karşı

kışkırtır.1260

89 Aquillius ve Manlius Bitinya’ya gelir.1261

88 VI. Mitridates Eupator Küçük Asya’yı istila eder ve buradaki Romalıları

kılıçtan geçirir. Rodos’u kuşatır.1262

86 Romalı Fimbria ve Flaccus Küçük Asya’ya gelir.1263

85 VI. Mitridates’e, Romalı Sulla tarafından Dardanus barışı (Agustos ayında)

kabul ettirilir. Anadolu’da III. Nicomedes ve Ariobarzanes tekrar

1254 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Rome: Wars and Provinces bölümü. 1255 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü. 1256 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü. 1257 Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü. 1258 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü. 1259 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü. 1260 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1261 Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü. 1262 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1263 Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.

247

krallıklarına dönerler, Rodos ödüllendirilir.1264 Fimbria ordusuyla Küçük

Asya’dan ayrılır.1265

83 Murena, VI Mitridates’le savaşa başlar.1266 Tigranes, Cilicia ve kuzey

Suriye’yi alır.1267

82 Murena, Cappadocia dışına çıkartılır. Sulla düşmanlıkların durdurulmasını

ister.1268

81 VI. Mithradates’la Romalılar arasındaki savaşlar yeniden başlar.1269

78 Romalı P. Servilius Vatia, üç yıl boyunca Isaura, Pamphylia ve Lycia’da

seferler yapar.1270

75/4 Bitinya kralı III. Nicomedes ölür. Krallık Roma’ya vasiyet edilir.1271

74 VI. Mitridates Roma’ya karşı savaş ilanıyla birlikte Bitinya’yı işgal

eder.1272

72 Lucullus, Pontus içlerine kadar girer. Cabira’da savaşlar olur.1273

71 VI. Mitridates, Romalı Lucullus’a yenilir ve Armenia’da Tigranes’e

sığınır.1274 Lucullus, Amisos ve Heracleia’yı alır.1275

70 Lucullus Sinope’ye kadar gider.1276

69 Lucullus Armenia’yı istila eder ve Tigronacerta’yı alır.1277 Lucullus

Nisibis’i de ele geçirir.1278

1264 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1265 Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü. 1266 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1267 Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü. 1268 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1269 Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü. 1270 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1271 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1272 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1273 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1274 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1275 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1276 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1277 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.

248

68 Lucullus’un ordusunda isyan çıkar. Mithridates, Pontus’u geri alır.1279

67 Mithridates, Zela’da zafer kazanır. Pompeius, korsanlara karşı sefer

başlatır.1280

66 Parthia kralı III. Phraetes, Romalı Pompeius’la anlaşarak Tigranes’e

saldırır.1281 Mithridatres’in yaptığı son savaşı Romalı Pompeius

kazanır.1282

65 Pompeus, Kafkasya içlerine kadar ilerler.1283

64 Pompeus, Syria’yı ele geçirir.1284 Seleucos yönetimine son verir.1285

63 VI. Mitridates’in ölümü.1286 Pompeius, Damascus ve Jarusalem’e gelir. Kış

mevsimini geçirmek üzere Amisos’a gider ve ele geçirdiği bölgeleri

düzenler.1287

62 Romalı Pompeus Anadolu’da vasal krallıklar kurar. Pharnaces, Deiotarus,

Brogitarus, Ariobarzanes, Antiochus’a kendi krallıklarını verir.

Osrhoene’yi Abgarus’a verir. Pompeus, III. Phraetes ile Tigranes arasında

arabuluculuk yapar.1288 Bithynia ve Cilicia kesin olarak Roma eyaleti

haline getirilir. Syria ‘da eyalet olarak düzenlenir.1289

58 Kıbrıs, Roma’ya bağlanır.1290

57 Parthia’da III. Mitridates ile II. Orodes arasında taht kavgası başlar.1291

1278 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü. 1279 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1280 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü. 1281 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1282 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü. 1283 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1284 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1285 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü. 1286 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1287 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü. 1288 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü. 1289 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü. 1290 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1291 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Eastern States and Powers bölümü.

249

56 Gabinius Syria proconsülü olur.1292

54 III. Mitridates, Seleuceia’da kuşatılır ve II. Orodes tarafından ölüme

mahkum edilir. (kış mevsimi). Roma ile savaş başlar.1293

53 Carrhes’teki savaşta Romalı Crassus ölür.1294

52/1 Parth’lar Suriye’yi istila ederler.1295 Bibulus, Syria’ya, Cicero Cilicia’ya

vali olarak gönderilir.1296

49 Caesar, Pompeius’un ordusunu İspanya’da yener. Pompeius Afrika’ya

kaçar fakat orada öldürülür.1297

48 Bosporus kralı Pharnaces, Pontus’da Domitius Calvinus’u yener.1298

47 Caesar ilkbaharda Mısır’dan ayrılır. Zela’da Pharnaces’i yener. Küçük

Asya’da ve Syria’da ilişkileri düzenler.1299

46 Caesar Pharnaces’i tekrar yener.1300

45 Parth’lara karşı savaş hazırlıkları başlar.1301

44 Brutus ve Cassius Doğuya gelirler.1302

43 Brutus ve Cassius doğuda şiddeti tırmandırırlar.1303

42 X.Ariarathes Cappadocia tahtına ele geçirir.1304 Parth’lar Syria ve Kudus’ü

işgal ederler.1305

41 Antonius, Küçük Asya’dadır. VII. Cleopatra ile Tarsus’da buluşur.1306

1292 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1293 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Eastern States and Powers bölümü. 1294 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1295 Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü. 1296 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Rome: Wars and Provinces bölümü. 1297 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Rome: Wars and Provinces 1298 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Eastern States and Powers 1299 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Eastern States and Powers 1300 Maxfield 1981, 258. 1301 Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü. 1302 Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü. 1303 Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü. 1304 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1305 Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü.

250

40 Galatya kralı Deiotarus’un ölümü. Parthlar Syria’yı istila eder.1307

39 Ventidius, Parthlara karşı zafer kazanır.1308

38 Ventidius, Parthlara karşı ikinci zaferini kazanır. Antonius, Samosata’yı ele

geçirir.1309

37 Antonius Antiocheia’da (Hatay) VII. Cleopatra ile evlenir. Archelaus

Cappadocia’da başarılı olur ve Ariarathes’i idam ettirir. Amyntas Galatya

kralı, Polemo ise Pontus kralı yapılır.1310

36 Antonius ve Canidius Cerena’da birleşirler. Antonius Phraespa’da başarısız

olur ve Armenia’ya doğru çekilir.1311

35 Sextus Pompeius Asya’da Titius tarafından öldürülür.1312

34 Antonius Armenia’yı işgal eder ve Artavasdes’i ele geçirir. Antonius

Mısır’da İskenderiye sehrinde zafer kutlaması yapar.1313

33 Antonius tekrar Armenia’ya gelir. (İlkbahar’da) Lejyonlar sonbahar’a

kadar Armenia’yı terk eder.1314

33/32 Antonius ve VII. Cleopatra kışı Ephesus’ta geçirirler.1315

31 Octavianus ile Antonius arasındaki Actium savaşında Antonius savaşı

kaybeder.1316

30 Phraetes Media’yı ele geçirir ve Armenia tahtına Artaxes’i oturtur.1317

1306 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1307 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1308 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1309 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1310 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1311 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1312 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1313 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1314 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1315 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1316 Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü. 1317 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.

251

27 Roma eyaletleri, Senato eyaletleri ve imparator eyaletleri olarak

yrılırlar.1318

25 Amyntas’ın ölümü üzerine Galatya Roma’ya ilhak edilir.1319 Anadolu’da

İsaura bölgesinde Roma ile Homanad’lar arasında savaşların başlaması1320

22/19 Augustus, Yunanistan ve Asya’dadır.1321

20 Parthia, Roma Sancak ve Tuğ’larını iade eder. Tiberius Armenia’ya girer.

Artaxes’in öldürülmesi üzerine II. Tigranes Krallık tacını giyer.1322

16 Agrippa doğuya gönderilir.1323

14 Agrippa, Bosporan krallığını Polemo’ya verir.1324

8 Polemo’nun karısı kraliçe Dynamis tahta ele geçirir ve kocası Polemo’yu

ölüme mahkum eder.1325

6 Paphlagonia, Galatya eyaletine bağlanır. II. Tigranes’in ölümü ve

Armenia’da isyan başlar.1326

2 Parth kralı Phraetes’in Phraetaces tarafından öldürülmesi.1327 Romalılar,

Parth’larla Armenia üzerine anlaşırlar.1328

1 Artavades ve Roma birliklerinin Armenia’dan sürülmesi.1329

M.S. 1 C. Caesar Syria’ya gelir.1330

1318 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Rome and Italy bölümü. 1319 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1320 Speidel 1984, 276. 1321 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1322 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1323 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1324 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1325 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1326 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1327 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1328 Chr. Des civ. 1949, 76: Les Frontieres bölümü. 1329 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1330 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.

252

2 C. Caesar, Phraetaces ile anlaşır. Media kralı Ariobarzanes, C. Caesar

tarafından Armenia tahtına çıkartılır.1331

4 C. Caesar Lycia’da ölür.1332

6 Romalılarla Homanadlar arasındaki savaşın bitmesi1333

10/11 Aspurgus Bosporan krallığının kontrolünü ele geçirir.1334

17 Küçük Asya’da deprem olur. Germanicus Doğuya gelir. Cappadocia ve

Commagene imparatorluk eyaletleri olarak düzenlenir.1335

18 Germanicus, Küçük Asya ve Syria’ya gelir. Artaxias, Armenia tahtına

oturur.1336 Parthlar ve Romalılar aralarındaki dostluk anlaşmasını

yenilerler.1337

19 Germanicus Antiocheia’da [(Hatay) (10 Ekim)] ölür.1338

34 Armenia kralı Artaxias’ın ölümü. Armenia’da Artabanus karışıklık

çıkarır.1339 Parth Kralı Artaban Armenia’yı istila eder.1340

36 Parth’lar ile Roma’lılar arasında yeniden anlaşma imzalanır.1341

37 Commagene, Antiochus’un krallığında, vasal krallık olarak yeniden

düzenlenir.1342

38 Pontus krallığına II. Polemo getirilir. Cotys, küçük Armenia kralı

yapılır.1343

1331 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1332 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1333 Speidel 1984, 276. 1334 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1335 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1336 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1337 Chr. Des civ. 1949, 76: Les Frontieres bölümü. 1338 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1339 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1340 Chr. Des civ. 1949, 76: Les Frontieres bölümü. 1341 Chr. Des civ. 1949, 76: Les Frontieres bölümü. 1342 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1343 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.

253

41 Roma’ca Mitridates’in, Bosporan kralı olarak hakimiyetinin tanınması.

Cilicia Krallığı II. Polemo’ya verilir.1344

43 Lycia, imparatorluk eyaleti haline getirilir.1345

44 Didius Gallus, Küçük Armenia krallığını, Bosporan kralı Mitridates’e

bağlar.1346

51 Parthia kralı Gotarzes’in ölümü, kısa bir süre kral olan Vonones’in ölümü

ve Vologases Parth kralı olması.1347

52 Vologases, Armenia’yı istila eder ve Tiridates tahta çıkarılır.1348

55 Corbulo, Ummidius Quadratus’la birlikte Armenia ve Parthia’ya karşı sefer

başlatır.1349

57/58 Corbulo, Armenia’da kışı geçirir. Vologases tarafından Hyrcenia isyanı

başlatılır.1350

58 Corbulo, Tiridates’e saldırır ve 59 baharında Artaxata’yı ele geçirerek orayı

yerle bir eder.1351

60 Corbulo Armenia’nın zapt edilmesini tamamlar. IV. Tigranes’in yeğeni

Tigranes tahta geçirilir. Corbulo Syria valisi olur.1352

61 Tigranes Adiabene’yi istila eder. Vologases, Tiridates’e yardım eder ve

Syria’yı tehdit eder. Corbulo ve Vologases arasında ateşkes sağlanır.1353

62 Paetus, Armenia’yı Roma topraklarına katmak üzere görevlendirilerek

Cappadocia’ya gelir. Paetus, Vologases’i Rhandeia’da kuşatır.1354

1344 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1345 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1346 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1347 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1348 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1349 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1350 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1351 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1352 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1353 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.

254

63 Parthlar ve Romalılar Armenia üzerine uzlaşırlar.1355

64/65 Pontus krallığı Galatya eyaletine bağlanır.1356

66 Tiridates’e Roma’da Nero tarafından Armenia kralı olarak taç giydirilir.

Filistinde başlayan isyan yayılır.1357

67 Vespasian, Legatus rütbesiyle Filistin’de isyancılarla savaşmaya başlar.1358

68 Vespasian, Kudüs üzerine saldırılara başlar fakat İmparator Nero’nun

ölümünün duyulması üzerine saldırıları askıya alır.1359

69 Vespasian Syria, Filistin ve Mısır’da imparator ilan edilir.1360

70 Titus, Kudüs’deki isyancılara karşı İlkbahar’da saldırılar başlatır. Eylül

ayında Kudüs ele geçirilir.1361

72 Commagene kralı IV. Antiochos tahttan indirilir. Küçük Armenia,

Cappadocia’ya bağlanır.1362

75 Media ve Armenia, Alanlar tarafından istila edilir.1363

110 Palmyra şehri Roma’ya bağlanır.1364

111 Genç Pliny, Bitinya’ya vali olarak gönderilir.1365

113 Traianus, Parthlara karşı savaşmak üzere Roma’da ayrılır.1366

114 Traianus, Armenia’yı ele geçirilir.1367 Mezopotamya1368 ve Armenia

Roma’ya bağlanır.1369 ,

1354 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1355 Chr. Des civ. 1949, 78: Les Frontieres bölümü. 1356 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1357 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1358 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1359 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1360 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1361 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms. 1362 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü. 1363 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü. 1364 Chr. Des civ. 1949, 80: Les Frontieres bölümü. 1365 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü. 1366 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü. 1367 Chr. Des civ. 1949, 80: Les Frontieres bölümü.

255

117 Traianus’un Cilicia’da ölümü.1370

162 Parthia, Roma’ya savaş ilan eder ve Armenia’yı istila eder. L. Verus

Roma’dan doğuya gönderilir.1371

163 Armenia, yeniden Roma’ya bağlanır.1372

164 Parthlar Romalılara yenilirler.1373

165/66 Veba, Seleuceia’dan Küçük Asya, Mısır, İtalya ve Rhine’e kadar

yayılır.1374

166 Media’da Romalılar başarılı olur. Marcus Aurelius ve L. Verus birlikte

zafer kutlaması yaparlar. (12 Ekim)1375

175 Roma’nın Suriye valisi Avidius Cassius isyan eder.1376

193 C. Pescennius Niger Suriye’de bulunan lejyonlar tarafından imparator ilan

edilir.1377

194 Issus savaşında Severus, Niger’i yener. (Nisan ayı) Severus Euphrates

(Fırat)’i geçer (Eylül ayı)1378

195 Parth’lara karşı sefer başlatılır. Nisibis ele geçirilir.1379

197 İki yıl sonra sonuçlanacak olan Severus’un doğu seferi yeniden başlar.1380

208/09 V. Vologases’in Parthia’da tahta çıkışı.1381

215/16 Caracalla kışı Antioch’da geçirir. Adiabene sınırlarından doğuya ilerler.1382

1368 Maxfield 1981, 259’de M.S. 115 yılında Roma’ya katıldığını yazar. 1369 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü. 1370 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü. 1371 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü. 1372 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü. 1373 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü. 1374 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü. 1375 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü. 1376 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü. 1377 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1378 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1379 Chr. Des civ. 1949, 84: Les Frontieres Orientales bölümü. 1380 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1381 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.

256

217 Macrinus imparator olur. Nisibis yakınlarında karşılaşırlar.1383

218 Elagabalus taraftarları Macrianus’u yener.1384

224 V. Artabanus Ardashir’e karşı yenilir ve öldürülür.1385

226 Ardashir taç giyer ve Parth krallarının kralı olur.1386

229 Ardasher Armenia seferinde başarısız olur1387

230 Persler Mezopotamya’yı istila ederler ve Nisibis’i kuşatırlar.1388

231 Zela-Sebastopolis yolunun tamir edilmesi. Alexander Severus’un Pers

seferi.1389

232 Perslere karşı Roma’nın savunması başarısız olur.1390

233 Alexander Severus’un zaferi ve Roma’ya dönüşü1391

237/38 Persler Mezopotamya’yı geçerek Nisibis ve Carrhae’yı ele geçirirler.1392

241 I. Şapur, Pers Tahtındaki Ardashir’i yener ve 20 Mart 242’de tahta

oturur.1393 Roma, Pers düşmanlığının yeniden başlaması.1394

242 Roma, Perslere karşı bir sefer başlatır.(İlkbahar)1395 III. Gordian’un Edessa

Krallığına yardım eder.1396

243 Perslere karşı başarılı olan Timesitheus hastalanır ve ölür.1397

1382 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1383 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1384 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1385 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1386 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1387 Dodgeon , Lieu 1991, 15. 1388 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1389 Dodgeon, Lieu 1991, 23. 1390 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1391 Dodgeon, Lieu 1991, 31. 1392 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1393 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1394 Dodgeon, Lieu 1991, 34. 1395 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1396 Dodgeoni Lieu 1991, 35. 1397 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.

257

244 Gordianus III’ün ölümü.1398 Phillip (Arap kökenli) Perslere karşı barış

yapar ve Roma’ya gider.1399

252 Tiridates, Armenia tahtından sürülür. Persler Mezopotamya’ya karşı

saldırılar başlatır.1400 Nisibis’in Persler tarafından ele geçirilmesi.1401 I.

Şapur’un, Cappadocia, Armenia ve Pontus’un bir kısmını yağmalaması1402

253 İlk Got seferi deniz yoluyla Küçük Asya’ya yapılır.1403

254 I. Şapur, Nisibis’i ele geçirir.1404

255 Boraniler, Pityus ve Trapezus’u zapt ederler.1405

256 Valerianus, Antiochya ya ulaşır. İkinci Got seferi yine deniz yoluyla Küçük

Asya’ya yapılır.1406

257 Persler Mezopotamya’yı yeniden istila ederler.1407

260 I. Şapur’un Roma’ya karşı III. seferini başlatır.1408 I. Şapur, Roma

İmparatoru Valerianus’u esir alır.1409

262 Romalı Odenathus Perslere karşı başarılı olur.1410

264 Gallianus ve Odaenathus arasında barış antlaşmasının imzalanır..1411

267 Gotlar Küçük Asya’yı istila ederler. Romalı Odenathus

öldürülür.1412

268 Heraclianus’un doğuda yenilmesi.1413

1398 Dodgeon, Lieu 1991, 35. 1399 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1400 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1401 Dodgeon – Lieu 1991, 49. 1402 Dodgeon – Lieu 1991, 50. 1403 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1404 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1405 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1406 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1407 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü. 1408 Dodgeon, Lieu 1991, 57. 1409 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1410 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1411 Dodgeon, Lieu 1991, 77. 1412 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.

258

270 Palmyrene birlikleri İskenderiye’ye girerler.1414

271 Aurelian, Zenobia’ya karşı savunma tertibi alır.1415

272 Aurelian Emesa yakınlarında Palmyrene’lileri yenmesi.1416I. Hormiad, I.

Şapur’a karşı başarılı olur. I. Şapur öldürülür.1417 Palmyra’nın kuşatılması

ve ele geçirilmesi.1418

273 Palmyreneli’lerin isyan etmesi.1419 Palmyra yakılıp yıkılır. I. Vahram, I.

Hormiad’a karşı başarı elde eder ve I. Hormiad öldürülür.1420

275 Aurelian’ın Pers’lere karşı savaş ilan etmesi.1421

276 II. Vahram Pers tahtına çıkar.1422 Perslerle barış yapılması, Aurelian’ın

öldürülmesi.1423

278 Probus Küçük Asya’yı işgal eder.1424

283 II. Vahram Romayla barış yapar.1425

287 Diocletianus’un Cirsecium’u surlarla çevirtmesi ve Doğu sınırlarının

yeniden düzenlenmesi.1426

288 Diocletianus, II. Vahram’la barış anlaşması yapar. Diocletianus, III.

Tiridates’i Armenia tahtına oturtur.1427

293 II. Vahram’ın ölümü. Önce III. Vahram tahta çıkması, daha sonrada I.

Narses’in Pers tahtına oturması.1428

1413 Dodgeon, Lieu, 1991, 85. 1414 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1415 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1416 Dodgeon, Lieu 1991, 92. 1417 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1418 Dodgeon, Lieu 1991, 101. 1419 Dodgeon, Lieu 1991, 101. 1420 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1421 Dodgeon, Lieu 1991, 108. 1422 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1423 Dodgeon, Lieu 1991, 109. 1424 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1425 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1426 Dodgeon, Lieu 1991, 122. 1427 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.

259

296 Galerius, I. Narses’le anlaşma imzalar.1429

298 Diocletianus’un Perslerle barış anlaşması imzalaması.1430

302 I. Narses’in ölümü ve II. Hormiad’ın Pers tahtına geçişi.1431

309 II. Hormiad’ın ölümü.1432

312 Amximinus Daia’nın Armenia seferi.1433

313 Licinius Tzirallum’da Maximin’i yener ve Maximin Tarsus’da ölür.1434

324 Constantine Chrysopolis’te Licinius’u yener. Licinius, Salonica’ya sürgüne

gönderilir. Byzantium şehri Constantine şehrine taşınmaya başlar.1435

332 Constantin Got’ları yener.1436

338 Nisibis Persler tarafından kuşatılır.1437

346 Nisibis yeniden Persler tarafından kuşatılır.1438

345 Constantius’un Nisibis’e gelmesi1439

347 II.Şapur, Singara’yı ele geçirir.1440

350 Nisibis, Persler tarafından kuşatılır.1441

359 Roma ve Persler arasında düşmanlığının yeniden başlaması.1442 Amida’nın

kuşatılması ve şehrin elden çıkması1443

363 Iulianus, Perslere karşı sefer düzenler.1444

1428 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1429 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1430 Dodgeon – Lieu 1991, 133. 1431 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1432 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1433 Dodgeon, Lieu 1991, 144. 1434 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1435 CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü. 1436 Chr. Des civ. 1949, 88: Les Frontieres Orientales bölümü. 1437 Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü. 1438 Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü. 1439 Dodgeon, Lieu 1991, 190. 1440 Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü. 1441 Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü. 1442 Dodgeon, Lieu 1991, 212. 1443 Dodgeon, Lieu 1991, 213.

260

367/9 Valenz, Goth’lar üzerine sefer düzenler.1445

372/3 Valenz, Armenia üzerine sefer düzenler.1446

377 Got’lar Thrace’ye kadar gelirler.1447

395 Roma İmparatorluğu; Doğu Roma ve Batı Roma olmak üzere ikiye

ayrılır.1448

1444 Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü. 1445 Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü. 1446 Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü. 1447 Chr. Des civ. 1949, 92: Les Frontieres Orientales bölümü. 1448 Chr. Des civ. 1949, 92: Les Frontieres Orientales bölümü.

261

Levhalar Listesi

Levha-1 a Erzurum Arkeoloji Müzesi. b Goldman, Anadolu medeniyetleri yıllığı, 1996, içinde ’A new Inscription from Gordion’, 45–54, Ankara(1996). Levha- 2 a Yalvaç-Isparta Arkeoloji Müzesi. b Afyonkarahisar Arkeoloji Müzesi. Levha-3 Maxfield V.A. 1981, Plate-10. Levha-4 Sekunda 2005, Plate-A. Levha-5 Duruy 1881, 188. Levha-6 Fields 2006, 32C. Levha-7 a Drahor vd. 2004. b Hartman ve diğ. 2005. Levha-8 a http://thehumanjourney.net/html_pages /microsites/zeugma 2000.com b http://www.mavors.org/de/projects_2.htm. Levha-9 a http://www.mavors.org/de/projects_2.htm. b http://www.mavors.org/de/projects_2.htm. Levha-10 a http://www.mavors.org/de/projects_2.htm. b http://www.mavors.org/en/projects_5.htm. Levha-11 a http://www.mavors.org/de/projects_2.htm b Kenneth vd. 2005, 51, Figur:1. Levha-12 a www.penn.museum/.../49.../Goldman.pdf. b Davison 1989, 456, Plan–6. c Davison 1989, 457, Plan–7. Levha-13 a Kenneth ve diğ. 2005, fig.11. b http://sites.museum.upenn.edu/gordion/history/roman. c Kenneth ve diğ. 2005, fig.10. d www.penn.museum/.../49.../Goldman.pdf. Levha-14 a www.museum.upenn.edu/expedition 31. b www.museum.upenn.edu/expedition 31. c http://books.google.com.tr/books/download/Notitia_ Dignitatum.pdf%3Fid%3DDUbPAQAAQBAJ%26hl%3 Dtr%26output%3Dpdf, s.123 d http://books.google.com.tr/books/download/Notitia_ Dignitatum.pdf%3Fid%3DDUbPAQAAQBAJ%26hl%3 Dtr%26output%3Dpdf, s.123 Levha-15 a http://books.google.com.tr/books/download/Notitia_ Dignitatum.pdf%3Fid%3DDUbPAQAAQBAJ%26hl%3 Dtr%26output%3Dpdf, s.123 b Hartman, Speidel, The Investigation in 2003 ‘at meydanı’ and Surroundings, 10. c http://www.mavors.org/PDFs/Zeugma2003.pdf. Levha-16 a Hartman, Speidel, The Investigation in 2003 ‘at meydanı’ and Surroundings, 10. b http://www.mavors.org/PDFs/Zeugma2003.pdf. c Yalvaç-Isparta Müzesi envanter no: 803.

262

Levha-17 a Hartman-Speidel, The Investigation in 2003 ‘at meydanı’ and Surroundings, 10. b Mitford, ANRW-II–7.2 içinde “Cappadocia and Armenia Minor;Historical setting of the Lime”’, 1170–1228(1980). Levha-18 a http://foreninger.uio.no/legxv/history/ b http://resimarama.net/doga-resimleri/kopru-resimleri-doga- resimleri/cendere-koprusu.html Levha-19 a M.Bülent Şenocak tarafından fotoğraflandırılmıştır. b http://www.livius.org/le-lh/legio/xvi_flavia_firma.html Levha-20 a http.tarihvemedeniyet.orgwp-contentgalleryarmalartug. b Hathaway, A tale of two factions, 113, New York(2003). Levha-21 Konya-Ereğli Müzesi, Env. No: 5234. Levha-22 a Konya Arkeoloji Müzesi env no: 2090–06-A. b Konya Arkeoloji Müzesi env no: 2135–03-A. c Caprino-Colini Vd., La Colonna Di Marco Aurelio, Tafel:V, Roma(1955). Levha-23 a Aydın Müzesi Env no: 5987. b Isparta-Yalvaç Müzesi Env. no.: E15. Levha-24 a Caprino-Colini Vd., La Colonna Di Marco Aurelio, Tafel:F, Roma(1955). b Konya Arkeoloji Müzesi Env no:2135–06-A. c Konya Arkeoloji Müzesi Env no:3660-A. Levha-25 a Konya-Ereğli Arkeoloji Müzesi Env. No: 3273. b Konya-Ereğli Arkeoloji Müzesi Env. No: 3348. c Konya-Ereğli Arkeoloji Müzesi Env. No: 3356. d Caprino, Colini ve diğ., La Colonna Di Marco Aurelio, Tafel: LXIII Roma (1955). Levha-26 a Caprino, Colini ve diğ., La Colonna Di Marco Aurelio, Tafel: LXII , Roma(1955). b Kahler, Rom und seine Welt, Bayerischer schulbuch, Tafel:197,München(1958). Levha-27 a Kahler, Rom und seine Welt, Bayerischer schulbuch, Tafel:216, München(1958). b Kahler, Rom und seine Welt, Bayerischer schulbuch, Tafel:219, München(1958). Levha-28 a Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 2437. b Konya Arkeoloji Müzesi, Env. no: 2200–5-A. c Konya Arkeoloji Müzesi, Env. no: 3770-A. d Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 2503. e Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 5080. f Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 3111. Levha-29 a Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 2541. b Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 3760. c Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 4408. d Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 4626. e Konya Arkeoloji Müzesi, Env no: 2090–06-A. f Konya Arkeoloji Müzesi, Env no: 4944-A. Levha-30 Konya Arkeoloji Müzesi, Env no: 821–3-A.

263

Levhalar Listesinin Açıklaması

Levha-1 a Stel üzerinde lejyon adının kısaltması. b Stel üzerinde Cohors adının kısaltılması. Levha- 2 a Stel üzerinde Veteran kelimesinin kısaltılarak yazılması. b Stel üzerinde süvari kabartması. Levha-3 Stel üzerinde askeri ödüller (corona, torques, Phaelarae). Levha-4 Erken dönem(Cumhuriyet dönemi) askerleri ve teçhizatları. Levha-5 İmparatorluk dönemi lejyon askeri ve teçhizatları. Levha-6 Süvari askeri ve teçhizatları. Levha-7 a Sadak (Satala) köyü ve Satala’daki Roma askeri yerleşim planı. b Satala’da ele geçen lejyon damgalı seramik buluntular. Levha-8 a Zeugma ve Zeugma’daki askeri yerleşim yerinin konumu. b Zeugma’daki askeri yerleşim yerinin yaklaşık sınırları. Levha-9 a Zeugma’daki askeri yerleşim yerindeki latrina. b Zeugma’da askeri yerleşim yerinde ele geçen seramik buluntular. Levha-10 a Zeugma’da askeri yerleşim yerinde ele geçen seramik buluntular. b Zeugma’da askeri yerleşim yerinde ele geçen metal silah ve zırh parçaları. Levha-11 a Zeugma’da askeri yerleşim yerinde ele geçen metal silah parçaları. b Gordion /Yassı höyük planı. Levha-12 a Gordion /Yassıhöyük kazısında ele geçen temel kalıntıları. b Fendoch’daki Agricolan Fort’taki askeri yerleşim yerindeki askeri yatakhaneler. c Strageath’daki askeri yerleşim yerindeki askeri yatakhaneler. Levha-13 a Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen lorica squamata parçası. b Gordion/ Yassıhöyük’te birleşik halde ele geçen lorica squamata parçaları. c Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen lorica hamata parçaları. d Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen mızrak uçları. Levha-14 a Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen cohors adının bulunduğu stel. b Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen cohors adının bulunduğu stelin arka yüzü c Notitia Dgnitatum’da adı geçen Prima Armeniaca’nın lejyon sembol işareti. d Notitia Dgnitatum’da adı geçen Prima Isaura Sagittaria’nın lejyon sembol işareti. Levha-15 a Notitia Dgnitatum’da adı geçen Sekunda Armeniaca’nın lejyon sembol işareti. b Legio IIII Scythica’nın adının geçtiği seramik buluntu. c Legio IIII Scythica’nın adının geçtiği seramik buluntu. Levha-16 a Legio IIII Scythica’nın adının geçtiği seramik buluntu. b Zeugma yakınlarındaki Roma dönemine ait bir köprü ayağında tabula ansata içine lısaltma olarak yazılmış Legio IIII Scythica. c Sikkenin ön yüzünde Vespasianus betimlenmiştir. Arka yüzde Leg V Macedonica.

264

Levha-17 a Leg VII CPF (Lejyon VII Claudia Pia Fidelis) adının geçtiği seramik buluntu. b Legio XV Apollinaris’in adının geçtiği seramik çizimleri. Levha-18 a Legio XV Apollinaris’in adının geçtiği seramik buluntu. b Septimius Severus (Cendere) köprüsünün fotoğrafı. Levha-19 a Septimius Severus (Cendere) köprüsünde bulunun stel b Septimius Severus (Cendere) köprüsünde bulunun stel üzerindeki yazıt detayı. Levha-20 a Osmanlı Tuğlarının çizimi. b Osmanlı Tuğ’unun rekonstrüksiyonu. Levha-21 a Sikke üzerinde Roma signum’ları. Levha-22 a Sikke üzerinde Roma signum’ları. b Sikke üzerinde Roma signum’ları c Marcus Aurelius sütunundaki signum’lar. Levha-23 a Sikke üzerinde Roma signum’ları. b Bir askerin elinde tuttuğu Roma signum kabartması. Levha-24 a Marcus Aurelius sütunundaki signum’lar. b Sikke üzerinde Roma signum’ları. c Sikke üzerinde Roma signum’ları. Levha-25 a Sikke üzerinde Roma signum’ları. b Sikke üzerinde Roma signum’ları. c Sikke üzerinde Roma vexillum’u d Marcus Aurelius sütunundaki vexillum’lar. Levha-26 a Marcus Aurelius sütunudaki vexillum’lar. b Kabartma üzerindeki vexillum’lar. Levha-27 a Kabartma üzerindeki vexillum’lar. b Kabartma üzerindeki vexillum’lar. Levha-28 a Sikke üzerindeki vexillum. b Sikke üzerindeki vexillum. c Sikke üzerindeki vexillum. d Sikke üzerindeki vexillum. e Sikke üzerindeki vexillum. f Sikke üzerindeki vexillum. Levha-29 a Sikke üzerindeki vexillum. b Sikke üzerindeki vexillum. c Sikke üzerindeki vexillum. d Sikke üzerindeki vexillum. e Sikke üzerindeki vexillum. f Sikke üzerindeki vexillum. Levha-30 Sikke üzerindeki vexillum.

265

HARİTA VE LEVHALAR Levha–1

a b

266

Levha–2

a b

267

Levha–3

268

Levha–4

269

Levha-5

270

Levha–6

271

Levha–7

272

Levha–8

273

Levha–9

274

Levha–10

275

Levha–11

276

Levha–12

277

Levha–13

a b

c d

278

Levha–14

a b

c d

279

Levha–15

280

Levha–16

281

Levha–17

282

Levha–18

283

Levha–19

a b

284

Levha–20

285

Levha–21

286

Levha–22

a b

287

Levha–23

288

Levha–24

b c

289

Levha–25

a b

290

Levha–26

291

Levha–27

292

Levha–28

a b

c d

e f

293

Levha–29

a b

c d

e f

294

Levha–30

295

KAYNAKÇA ve KISALTMALAR

Abascal 2009 J. M. Abascal, MASTIA 8, içinde: “Pedestal Ecuestre Para C. Laetilius M. F. N Carthago Nova (Hispania Citerior)”, 103–113, Alicante(2009).

Adontz 1970 N. Adontz, Armenia in the Period of Iustinian, Lisbon(1970).

Alföldi 1939 A. Alföldi, JRS, Vol.29 part.1, içinde; “Dacians on the Southern Bank of the Danube”, 28–31, Cambridge(1939).

AE Année épigraphique, [AE], Paris.

AW Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Urgeschichte, (Küsnacht-Zürich).

Bean 1965 G. Bean, Side kitabeleri, Ankara(1965).

Bean, Mitford 1970 G. E. Bean, T. B. Mitford. DAW, 102, içinde: “Journeys in Rough Cilicia 1964–1968”, Vienna(1970).

Bennett 2006 J, Bennett, AnSt.,Vol:56, içinde: “The origins and Early history of the Pontic-Cappadocian Frontier”, 77-93, London(2006).

Birley 2005 A. R. Birley, The Roman Government of Britain, Oxford(2005).

Bispham 2007 E. Bispham, From Asculum to Actium, Oxford(2007).

Bohec 1994 Y. L. Bohec, The Imperial Roman Army, London( 1994).

Bosch 1967 E. Bosch, TTK.,Ser. 7, no. 46. içinde: “Quellen zur Geschichte der Stadt Ankara im Altertum”, Ankara(1967).

Bosworth 1993 A.B. Bosworth, ANRW, Bant III, 34.1, içinde: “Arrian and Rome: The Minor Works”, 226–275, Berlin(1993).

296

Böcking 1853 E. Böcking, Index ad Notitiam Dignitatum et Admi- nistrationum Omnium Tam Civilium Quam Militarium in Partibus Orient et Occi-dentis, Paris(1853).

Bunson 2002 M. Bunson, Encyclopedia of the Roman Empire, New York(2002).

Cagnat, Chapot 1920 R. Cagnat, V. Chapot, Manuel D’archeologie Romaine, Paris(1920).

CAH 1975, VIII Cambridge Ancient History, Vol. VIII, London(1975).

CAH 1975, IX Cambridge Ancient History, Vol. IX, London(1975).

CAH 1975, XI Cambridge Ancient History, Vol XI, London(1975).

CAH 1996, X Cambridge Ancient History, Vol. X, London(1996).

Campbell 2005 B. Campbell, The roman Army, 31 BC-AD 337 A source Book, London(2005).

Canfora 2007 L. Canfora, Julius Caesar, The Life and times of Peoples’s Dictator, Los Angeles(2007).

Cheesman 1914 G.L. Cheesman, The Auxilia of the Roman Imperial Army, London(1914).

Chiron 1976 Mitteilungen der Kommission für alte Geschichte und Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts, Munich(1976).

Christol, Drew-Bear 1987 M. Christol, T. Drew-Bear. Castellum rom. DAW, 189. Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Minoris, 12, içinde: “Un Castellum romain près d'Apamée de Phrygie”, Vienna(1987).

Chr. Des civ. 1949 Chronologie Des Civilations, Paris(1949).

CIG Corpus Inscriptionum Graecarum

CIL III Corpus Inscriptionorum Latinorum, Vol. III.

CIL VI Corpus Inscriptionorum Latinorum, Vol. VI.

CIL XVI Corpus Inscriptionorum Latinorum, Vol. XVI.

297

CIRB 691 Corpus inscriptionum regni Bosporani, ed. Vasilii Struve., Moscow(1965).

Cichorius 1893 C. Cichorius, “Ala”, RE I, 1893, 1224–1270.

Cichorius 1900 C. Cichorius, “Cohors”, RE VII, 1900, 231–356.

Conti 2007 S. Conti, Historical Social Research, Vol. 32 — 2007, No. 3 içinde “Lateinische Termini für Erdbeben in literarischen und epigraphischen Quellen der römischen Zeit.” 57–74, (2007)

Cowan 2003 R. Cowan, Roman Legionary 58 BC-AD 6, London(2003).

Cuff 2010 D. B. Cuff, The auxilia in Roman Britain and the Two Germanies from Augustus to Caracalla: Family, Religion and Romanization, Yayınlanmamış doktora tezi, Toronto(2010).

Dabrowa 1996 E. Dabrowa, JRA, Supplementary Series Number 18, içinde; “Commanders of Syrian Legions (1st to 3rd AD)”, 277–297, Cambridge(1996).

Darbyshire, Harl ve diğ. 2007 G. Darbyshire, K.W. Harl, A.L. Goldman, museum. upenn. edu/expedition 31 içinde: “to the victory of Caracalla, A New Altars At Gordion”, (2007).

Davies 1974 R.W. Davies, ANRW-II içinde: “Daily life of the Roman Soldier”, 301–334, Berlin(1974).

Davies 1989 R. W. Davies, Service in the Roman Army, Edinburgh(1989).

Davison 1989 D.P. Davison, The Barracks of the Roman Army from 1st to 3rd centuries AD., Oxford(1989).

Dodgeon, Lieu 1991 M. H. Dodgeon, S. N.C. Lieu, The Roman Eastern Frontiers and Persian war (AD.226–363), London(1991).

Drahor ve diğ. 2004 M. G. Drahor, M. A. Berge, T.Ö. Kurtulmuş, Arkeoloji ve Sanat, Cilt:28, içinde: “The Final Report on scale large Geophysical Studies in the Satala (Legio XV Apollinaris) in 2004”, İstanbul(2006).

298

Duruy 1881 V. Duruy, Histoire Des Romains, Paris(1881).

Dusanic 2008 S. Dusanic, Preceedings of the International Colloquium Athens, 7–9 September 1993, Meleternata 21, Paris-Athen, içinde: Military Diplomata for the Auxiliary Soldiers from the Hellenophone Provinces: the Problem of the Recipients RomanName- Formulae, Military Diplomata: Name- Formulaes, 31–42, Paris(1996).

Eadie 1996 J. Eadie, JRA, Supplementary Series Number 18 içinde: The Roman Army in the East, ‘One Hundred Years of Rebellion: the Eastern Army in Politics., Cambridge(1996).

Epigr. Anat. Epigraphica anatolica [EA], Bonn.

Farnum 2005 J. H. Farnum, The Positioning of the Roman Imperial Legions, Oxford(2005).

Feld 2005 K. Feld, Barbarische Bürger: die Isaurier und das Römische Reich, Berlin(2005).

Fields 2006 N. Fields, Roman Auxiliary Cavalryman, Oxford(2006).

Fitz 1977 J. Fitz, ANRW, Bant: II.6 içinde: Die Erobe-rung Pannoniens, 543–556, Berlin(1977).

French 1980 D. French, KST II, içinde: Tille Kazısı 1979 Raporu, 19–21, Ankara(1980).

Garbsch 1991 J. Garbsch, Proceedings of the XVth Interna-tional Congress of Roman Frontier Studies, içinde: The Oldest Military Diploma from the Province of Dacia., 281–284, Devon(1991).

Gibbon 1854 E. Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, London(1854).

Gilliver 2005 C. M. Gilliver, The Roman Art of War, Gloucestershire(2005).

Goldman 1997 A. L. Goldman, AnadoluYıl. 1996, içinde: A new Inscription from Gordion, 45–54, Ankara(1997).

Goldsworthy 2002 A. Goldsworthy, Caesar’s Civil War, London(2002).

299

Goldsworthy 2003 A. Goldsworthy, The Complete roman Army, London (2003).

Hartman 2001 U. Hartman, Das Palmyrenische Teilreich, Stuttgart(2001).

Hartmann ve diğ. 2004 M. Hartman, M. Speidel, H. Güllüce, M. G. Drahor, KST 22, 2003, c.1 içinde: Roman Military İnstallations at ‘At eydanı’/Zeugma, Report, 217– 227, Ankara(2004).

Hartman ve diğ. 2005 M. Hartmann, M. G. Drahor, M. A. Speidel, S. Ciğdem, Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 2005 içinde: “New Research At The Roman Legionary Camp At Satala, Northeast Anatolia; Geophysical And Archeological Survey”, 197–204, Ankara(2005).

Haussler 1994 R. Haussler, BALond, Vol. 15, içinde: “The Romanisation of the Civitas Vangionum”, 41–104, London(1994).

Hekster, Zair 1988 O. Hekster, N. Zair, Rome and its Empire AD 193- 284, Edinburgh(1988).

Holder 2000 P. Holder, ZPE, 131, içinde: “Auxiliaria”, 213–218, Köln(2000).

Hoops, Beck 1981 J. Hoops, H. Beck, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, cilt:4, Berlin(1981).

Icon Group 2008 Inc Icon Group International, Legions: Webster's Quotations, Facts and Phrase, San Diego( 2008).

Bitto 2001 Bitto, Irma. Iscrizioni greche e latine di Messina. Vol. I. Pelorias, 7, Messina(2001).

IDR III Inscriptions grecques et latines de la Syrie, III,1. Région de l’Amanus. Antioche, ed.Louis Jalabert and René Mouterde. Paris(1950).

IGLSyr 1 Inscriptions grecques et latines de la Syrie, I. Commagène et Cyrrhestique, ed. Louis Jalabert and René Mouterde. Paris(1929).

IGLSyr 13,1 Inscriptions grecques et latines de la Syrie, XIII,1., Bostra, ed. Maurice Sartre. Paris(1982).

300

ILS H. Dessau, Inscriptiones latinae selectae, 3 vols. in 5 parts Berlin(1892–1916).

IMT Kyz Kapu Dag Inschriften Mysia & Troas [IMT], Bonn(1976).

Isaac 1990 B. Isaac, The Limits of Empire, Oxford(1990).

Stoian 1987 Stoian I., Inscriptiones Daciae et Scythiae Minoris antiquae. Series altera: Inscriptiones Scythiae Minoris graecae et latinae. Vol. 2. Tomis et territorium. İn Romanian, Bucharest(1987).

IvE Die Inschriften von Ephesos.

İplikçioğlu 1993 B. İplikcioğlu, Ephesus Yazıtları ışığında İmparator Diocletianus’a kadar Roma Şövalye sınıfı ve Asia Eyaletindeki Resmi görevlileri, Ankara(1993).

JHS 1898 The Journal of Hellenic Studies, London(1898).

Kabaağaç, Alova 1995 S. Kabaağaç, E. Alova, Latince Türkçe Sözlük, İstanbul(1995).

Kadıoğlu, Görkay ve diğ. 2011 M. Kadıoğlu, K. Görkay, S. Mitchell, Roma Döneminde Ankyra, Ankara(2011).

Kaya 2003 M.A. Kaya, Ege Üni. Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı:2 içinde:”Anadolu’daki Roma Garnizonları”, 83–94, İzmir(2003).

Kaya 2005 M.A. Kaya, Ankara Üni. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt:24, Sayı: 38 içinde:”Anadolu’da Roma Eyaletleri: Sınırlar ve Roma Yönetimi”, 12–30, Ankara (2005).

Kaya 2005 M.A. Kaya, Ankara Üni. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt:24, Sayı: 37 içinde:”Roma Lejyonerleri ve Anadolu”, 88–97, Ankara (2005).

Kaya 2006 M.A. Kaya, Ankara Üni. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 25, Sayı: 39 içinde:”İmparator Septimius Severus Döneminde Anadolu”, 28–48, Ankara(2006).

Kennedy 1996 D. Kennedy, JRA, Supplementary Series Number 18, içinde: “The Roman Army in the East”, 9–24, Cambridge(1996).

301

Kenneth ve diğ. 2005 G. Kenneth, A. L. Goldman, KST 2005 cilt:2 içinde; Gordion, 2004, 2005, 43–56, Ankara(2005).

Keppie 1984 L. Keppie, the Making of the Roman Army-From Republic to Empire, Oxford(1984).

Keppie 1991 L. Keppie, Understanding Roman İnscriptions, Baltimore(1991).

Keppie 2000 L.Keppie, Legions and Veterans, Stuttgart(2000).

Knight 1991 D.J.Knight, ZPE, 85 içinde: “The Movements of the Auxilia from Augustus to Hadrian”, 189–208, Berlin(1991).

Letki 2009 P. Letki, Studia nad kultura Antyczna V içinde : “The state factories (fabricae) duruing the time of tetrarchy”, 56–57, Opole(2009).

Lightfoot 1993 C. S. Lightfoot, AnadoluKonf 1992, içinde: “Roma İmparatorluğunun Doğu Sınırı ve Satala “, 118–128, Ankara(1993).

Luttwak 1976 E. N. Luttwak, The Grand Strategy of the Roman Empire, Baltimore(1976).

MAMA VIII Monumenta Asiae Minoris Antiqua, [MAMA], 8, Manchester(1962).

Marek 1993 C. Marek, IstForsch 39, Anhang 5, Katalog der Inschriften von Amastris, içinde: “Stadt, Ära und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia”, 157–187, Tübingen(1993).

Maxfield 1981 V. A. Maxfield, The Military Decoration of the Roman Army, Los Angeles(1981).

McCabe 1991 F.D. McCabe, Ephesos Inscriptions. Texts and List., The Princeton Project on the Inscriptions of Anatolia, The Institute for Advanced Study, Princeton(1991).

MEFRA 102 Mélanges de l'École française de Rome, Antiquité, Paris(1990).

Mendel, Mus. Const. III G. Mendel, Catalogue des sculptures grecques, romaines et byzantines. 3 Vols. Constantinople, 1912- 1914.

302

Mitchell 1993 S. Mitchell, Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor, Vol: I, Oxford(1993).

Mitchell 2002 S. Mitchell, Rome and the Mediterranean World, içinde: “In the Search of the Pontic Community in Antiquity”, 44–47, Oxford(2002).

Mitford 1980 T. B. Mitford, ANRW-II–7.2, içinde: “Cappadocia and Armenia Minor; Historical setting of the Lime”, 1170–1228, Berlin(1980).

Mitford 1997 T. B. Mitford, ZPE 115, içinde: “The Inscriptions Of Satala(Armenia Minor”), 137–167, Bonn(1997).

ND OR. XXXVIII Notitia Dignitatum, Orient Bölümü XXXVIII.

Nolle 1993 J. Nollé, Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien, 43, içinde: “Side im Altertum. Geschichte und Zeugnisse”, I. Bonn(1993).

Onur 2009 F. Onur, ADALYA XII, içinde: “The Roman Army in Pamphylia: From the Third to Sixth Centuries A.D.299–319”, İstanbul(2009).

Parker 1928 H.M.D. Parker, The roman Legions, Oxford(1928).

Pollard 1996 N. Pollard, JRA, Supplementary series no:18, içinde: “The Roman Army in the East, The Roman Army as total institution in the near east”, 211–229, Ann Arbor(1996).

Pollard 2000 N. Pollard, Soldiers, Cities and Civilians in Roman Syria, Ann Arbor(2000).

Popescu 1976 E. Popescu. Inscripţiile greceşti şi latine din sec. IV- XIII descoperite în România, Bucharest(1976).

Popescu 2007 F. M. Popescu, Dacia Revue D’archaeologie, Serie LI, içinde: “Two Fragments of Roman Military Diplomas”, 153–159, Bucarest(2007)

Portes du desert A. Bernand, Les Portes du désert. Recueil des inscriptions grecques d'Antinooupolis, Tentyris, Koptos, Apollonopolis Parva et Apollonopolis Manga, Paris(1984).

Rams., Soc.Basis W. Ramsay, Social Basis of Roman Power in Asia Minor,(Yenibasım A.M. Hakkert),Amsterdam(1967).

303

Ramsay 1863 W. Ramsay, A manuel of Roman Antiquities, Paris(1863).

Ramsay 1929 W Ramsay, JRS, Vol. 19 içinde: “Roman Garrisons and Soldiers in Asia Minor”. Part II, 155–160 (1929).

RECAM II S. Mitchell, BAR, International Series, 135, içinde: “Regional Epigraphic Catalogues of Asia Minor, II: The Ankara District. The Inscriptions of North Galatia”, Oxford(1982).

Ritterling 1925 E. Ritterling, “Legio”, RE XXIV, 1925, 1329–1842.

Ritterling 1927 E. Ritterling, JRS, Vol.17, içinde: “Military Forces In The Senatorial. Provinces”, 28–32, Cambridge(1927).

RMD Roman Military Diploma: Roma Askeri Terhis Belgesi.

Roxan 1997 M. M. Roxan, ZPE 118, içinde: “An Auxiliary /Fleet Diploma Of Moesia Inferior: 127 August 20”, 287– 299, Bonn(1997).

Roxan 1999 M. M. Roxan, ZPE 127, içinde: “Two Complete Diplomas of Pannonia Inferior: 19 may 135 and 7 aug”. 143, 249–273, Bonn(1999).

Roxan 2000 M. Roxan, Kaiser, Heer und Gesellschaft in der Römischen Kaiserzeit, içinde: “Veteran Settlement of the Auxilia in Germania”, 309- 326, Stuttgart(2000).

Russell 1991 J. Russell, AJA, Vol. 95, No.3, içinde: “A roman Military Diploma From Eastern Pamphylia”, 469– 488, Ann Arbor(1991).

Ryan 1998 F. X. Ryan, Rank and Participation in the Republican Senate, Stuttgart(1998).

Saddington 2000 D. B. Saddington, Kaiser, Heer und Ge-sellschaft in der Römischen Kaiserzeit, içinde: “The Sorts of Names Used by Auxi-liaries in the Early Principate”, 163–178, Stuttgart(2000).

Sanchez 2007 A.D.D. Sanchez, Notitia Dignitatum, Murcia(2007).

304

Scheuerbrandt 2004 J. Scheuerbrandt, Exercitus, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Freiburg(2004).

SE 2568 Supplementum Ephesium, ed. Alpers & Halfmann.

Secunda 2005 N. Secunda, Republican Roman Army 200–104 BC, Oxford(2005).

Sherk 1955 R. K. Sherk, AJPh, Vol. 76, No. 4, içinde: “The Inermes Provinciae of Asia Minor”, 400–413, Baltimore(1955).

Simkins, Embleton 2000 M. Simkins, R. Embleton, The Roman Army from Caesar to Trajan, Oxford(2000).

Southern 2007 P. Southern, The Roman Army, Oxford(2007).

Southern, Dixon 1996 P. Southern, K. R. Dixon, The Late Roman Army, New Haven(1996).

Speidel 1984 M.A. Speidel, Roman Army Studies, Amsterdam(1984).

Speidel 2010 M.A. Speidel, Historia 211, içinde: “Auf Kürzestem Weg und Gut Verpflegt an die Front. ZurVersorgung Pannonischer Expe-ditionstruğğen Wahrend Der Severischen Partherkrige”, 133–149, Stuttgart(2010).

St. Pont. III 105 Studia Pontica, III. Recueil des inscriptions grecques et latines du Pont et de l'Arménie.

Sterrett WE J.R.S. Sterrett, Papers of The American School of Classical Studies at Athens, 3, 1884/85 içinde: “The Wolfe Expedition to Asia Minor [during the summer of 1885]”, Boston(1888).

Sterrett, EJ J. R. S. Sterrett, Epigraphical Journey in Asia Minor, Boston(1888).

Stoll 2001 O. Stoll, Römisches Heer und Gesellschaft, Stuttgart(2001).

Strobel 1988 K. Strobel, ZPE 73, içinde: “Zu Den Aus- zeichnungen Der Ala I Flavia Augusta Bri-tannica Milliaria C. R. Bis Torquata Ob Virtutem”, 176–180, Bonn(1988).

305

Suetonius Suetonius, Oniki Caesar’ın Yaşamı, içinde: “Tanrısal Vespasianus”, Türkçeye çeviren: G. Özaktürk, F. Telatar, Ankara(2008).

Syme, Birley 2003 R. Syme, A. R. Birley, Anatolica: Studies in Strabo, Oxford(2003).

Şahin 2004 S. Şahin, 2 vols. Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien, 54 and 61, içinde: “Die Inschriften von Perge. Nos.1–279”, 280–560, Bonn(2004).

Taşliklioğlu 1971 Z. Taşliklioğlu, Istanbul Universitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 886, 1654, 2 vols., içinde: “Trakya’da Epigrafya Araştırmaları. Recherc-hes épigraphiques en Thrace et en Chersonèse”, İstanbul(1971).

Thonemann 2011 P. Thonemann, The Maeander Valley: A Historical Geography from Antiquity to Byzantium, London(2011).

User 2007 H.Ş. User, Belleten, Cilt: LXXI, Sayı:262, içinde: “Eski Türk Çağında Hayvan Tözlerin-den Devlet Sembollerine”, 843–856, Ankara(2007).

Waelkens, Poblome 1993 M. Waelkens, J. Poblome, Sagallassos II, Report on the Third Excavation Campaign of 1992, Leuven(1993).

Webster 1995 G. Webster, The Imperial Roman Army, London(1995).

Weiss 1997 P. Weiss, ZPE 117, içinde: “Neue Militar-diplome”, 227–268, Bonn(1997).

Wheeler 1996 E. L. Wheeler, JRA, Supplementary Series no. 18, içinde: “The Roman Army in the East: The Laxity of Syrian Legions”, Ann Arbor(1996).