Taki to Mroczny Czas : Losy Pisarzy Śląskich W Okresie Wojny I Okupacji
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Krystyna Heska-Kwaśniewicz Taki to mroczny czas Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2004 Taki to mroczny czas Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH NR 2255 Krystyna Heska-Kwaśniewicz Taki to mroczny czas Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2004 Redaktor serii: Bibliotekoznawstwo i Informacja Naukowa Krystyna Heska-Kwaśniewicz Recenzenci Jerzy Pośpiech Jan Prokop Spis treści Część I Zamiast w stępu............................................................................................................ 9 Pisarze śląscy we wrześniu 1939 r o k u ................................................................... 20 W obozach koncentracyjnych................................................................................... 32 W konspiracji - czas heroiczny............................................................................. 48 W więzieniach............................................................................................................ 70 W mundurze obcej armii - Wehrmacht.............................................................. 79 Okupacji dzień powszedni........................................................................................ 90 Tajne nauczanie............................................................................................................ 97 Najdalsze d ro g i............................................................................................................ 100 I po w ojn ie..................................................................................................................109 Część II Inter arma - non silent musae. Okupacyjna twórczość pisarzy śląskich . 137 Z pokolenia Kolumbów: Józefa Ryszki proza i poezja.................................... 138 Gość oczekiwany. Zadziwiająca kariera zapomnianego obrazu scenicznego Zofii K o s s a k ..................................................................................................................146 Z kresów przesłanie ku kresom, czyli Wilhelma Szewczyka poemat Noc . 151 Zbyszko Bednorz: Śląsk wierny ojczyźnie..............................................................164 Śląski epizod Anny Świrszczyńskiej........................................................................ 171 Z akończenie..................................................................................................................179 A n e k s ............................................................................................................................184 Bibliografia (w y b ó r).................................................................................................. 204 Indeks osobowy (Jan Kwaśniewicz)........................................................................ 207 S u m m a r y ............................................................................................................................................215 Z usam m enfassung................................................................................................................................215 Zamiast wstępu Jeszcze broniła się w Katowicach reduta powstańcza na ul. Matejki, jeszcze trwała harcerska obrona Parku Kościuszki, gdy żołnierze Wehrmachtu wkraczali do stolicy Górnego Śląska, a funkcjonariusze gestapo na podstawie Sonderfahndungsbuch. Polen1 wiedzieli, że na pewno aresztować trzeba będzie biskupa Stanisława Adamskiego, Zdzisława Hierowskiego, Stanisława Ligonia i ks. Emila Szramka, o których napisano2: Adamski Stanisław Bischof Profess Journalist Kattowitz 5.4.99 Weze- rów III C g u III J Gestapa Berlin Hierowski Zdzisław RundfLeiter Kattowitz III J Gestapa Berlin Ligen Stanislaus Director des Kattowitzer Senders / Ligoń Stanislaw Prof WO Kattowitz3 Dr Emil Szramek Pfarrer Kattowitz J Gestapa Berlin Bardzo to symboliczna reprezentacja, są w niej dwaj wybitni kapłani, inte lektualiści, jeden znakomity znawca środków masowego przekazu (co Niemcy, dobrze znający oddziaływanie mediów, potrafili prawidłowo ocenić), popu laryzator nauki społecznej kościoła, następnie badacz kultury śląskiej, świet ny publicysta, mecenas sztuki oraz edytor, dalej - dziennikarz radiowy i re daktor słynnego „Kocyndra”, w końcu także wybitny krytyk literacki, o orien tacji skrajnie prawicowej, a zarazem pracownik rozgłośni katowickiej Polskie 1 Herausgegeben vom Reichskriminalpolizeiamt. Berlin C 2, Werderscher M arkt 5/6. Biblio teka Śląska, sygn. 849588 II. 2 Rzecz tym bardziej interesująca, że istniały prawdopodobnie także podobne spisy lokalne. Np. w Chorzowie istniała ręcznie sporządzona lista w zeszycie A4 w linie: Lista ściganych przez władze hitlerowskie na Śląsku. 3 Obie pozycje wymienione na s. 90 Herausgegeben... mogły dotyczyć Stanisława Ligonia, który był zarówno dyrektorem katowickiej rozgłośni Polskiego Radia, jak i profesorem gimnaz- go Radia. Trzeba tu dodać, że okupanci intensywnie poszukiwali śląskich radiowców. Przytoczone nazwiska reprezentują szeroko rozumiane polskie środowisko kulturalne, naukowe i literackie Śląska. A więc to, które dla okupanta wyda wało się najgroźniejsze. Ten zapis uzupełniają księgi opolskiego gestapo4, w których znalazła się wybitna poetka ludowa Apolonia Fojcik, publikująca pod pseudonimem Teresa Odrzańska, o której czytamy: Apolonia Fojcik (Teresa Odrzańska) Sokolangehoerigeoraz, data aresztowania: Fojcik Apolonie, 16.03.1903 Ratibor, Beuthen Sokolan- gehoerige, verhaftet am 16.8.1937. VA 13 243s. To oni i osoby im podobne przede wszystkim będą interesowały okupanta, który miał zresztą bardzo ułatwione zadanie dzięki jednej z polskich publikacji. W wydanej w 1938 roku książce Czy wiesz, kto to jest6, pod redakcją Stani sława Łozy, znalazły się jednoznaczne określenia pisarzy śląskich, podano także ich adresy, co w momencie wkroczenia wojsk niemieckich właściwie umożliwiło bardzo szybkie dotarcie do nich. Warto zresztą tylko dla przykładu przytoczyć kilka określeń. Oto na s. 33 przy nazwisku Józefa Bednorza, literata i publicysty, podawano: „Praca konsp. Na Śląsku, więz. przez Niemców. Pod czas plebiscytu kier. Gaz. Niem. w Raciborzu, wyd. w duchu polskim. Udział w III powst. śl. Red. Powstańca Śl. [...]. Chorzów, Szopena 5”. Kazimierza Gołbę scharakteryzowano następująco: „Wygłasza odczyty propag. Na Ślą sku po plebiscycie i org. kursy świetlic. [...] Katowice, Św. Pawła 9 m. 5, tel. 3-03-65”. Emanuela Imielę (Karol Dym) określono: „Uczestn. powst. g-śl. i akcji plebiscyt. [...] Katowice, Andrzeja 25 m. 5”, a Gustawa Morcinka: „Brał udz. w plebiscycie na Śl. Ciesz, i Śl. Górn. Propagator Śląska za pośredn. odczytów, pr. lit. i public. [...] Skoczów (Śl. Ciesz.), Ustrońska 500”. Podobne informacje podano o Zofii Kossak i Pawle Kubiszu. A przecież swą służbę pisarską podejmowali wymienieni pisarze tu w sposób celowy, programowy, także świadomi ryzyka. Zarówno ci, co przybyli na Śląsk w dwu dziestoleciu międzywojennym, jak i ci, co mieszkali tu od pokoleń, mający często w biografii własnej lub rodzinnej udział w powstaniach śląskich. Nie mogli tylko przypuszczać, że tak szybko zapłacą za swój życiowy wybór. Zapewne taka świadomość była powszechna, skoro w opracowaniu Stanisława Łozy podano dane będące w gruncie rzeczy groźną informacją dla przyszłego okupanta. 4 Polacy i sprawy polskie w kartotece opolskiego gestapo. Część 1. Wybór i opracowanie R. Dermin, S. Popiołek. Opole 1973, s. 239. 5 Nazwisko, imię, stan lub zawód, data i miejce urodzenia, miejsce zamieszkania, charaktery styka sporządzona przez gestapo, odniesienie do akt, numer. 6 Warszawa 1938. Zachowania i działalność pisarzy śląskich w latach 1939-1945 to ważne i nieopracowane dotąd zagadnienie. Być polskim pisarzem na Śląsku było o wiele trudniejszym zadaniem niż w innych dzielnicach Polski. Tu bezwzględ niej niż gdzie indziej okupant wydawał walkę polskiemu słowu, tu należało przymusowo uczęszczać do niemieckiej szkoły od najmłodszych lat, system szkolnictwa zasadniczo różnił się od obowiązującego na ziemiach Generalnej Guberni7, a także innych ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy. Tu nawet niemożliwe było tajne nauczanie ze względu na duże przemieszanie ludności polskiej i niemieckiej, także napływowej, nieżyczliwie obserwującej zachowa nia Ślązaków. Sytuację pogarszały przymusowe wysiedlenia osób, jak je okreś lano, „niezdolnych do zniemczenia”8 i przydzielanie ich domostw i gospo darstw sprowadzanym kolonistom. Dramatycznie nad ludnością zaciążyła folkslista. Na Śląsku terror był stokroć silniejszy, a liczba agentów gestapo większa - każdy odruch polskości tępiony był niemiłosiernie. Powiedział gauleiter Bracht: Przyszliśmy na zew pieśni Nibelungów legendarnych i zostaniemy tutaj, czy ktoś chce, czy nie [...]. A tym, którym się roją jeszcze sny o Pol sce, oświadczamy, że nie ma takiego ducha na Górnym Śląsku, a wszystko, co straszy tu jeszcze polskością, zostanie raz na zawsze wymazane i wy palone żelazem9. Narzucony Śląskowi status wewnętrzny III Rzeszy określał bezwzględne formy germanizacji. Tylko tutaj powstał na skalę powszechną problem folkslisty, podziału ludności na cztery grupy w zależności od stopnia zaanga żowania narodowego. W trzech pierwszych ludność zrównano w obowiązkach z obywatelami III Rzeszy, często wbrew woli samych Ślązaków. Kilkuwie- kowa zależność od niemieckiej administracji państwowej i działania zmierza jące do germanizacji oraz zerwania kontaktów z kulturą