Górnictwo W Twórczości Poetyckiej Włodzimierza Żelechowskiego. Przypomnienie Tomiku „W Cieniu Brzóz I Kominów”
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Kornelia DYGACZ Górniczy folklor muzyczny w badaniach naukowych i publikacjach Adolfa Dygacza Jacek OKOŃ Górnictwo w twórczości poetyckiej Włodzimierza Żelechowskiego Kornelia DYGACZ Dokumentation und Forschungsarbeiten im Rahmen der Bauarbeiter- musikfolklore Zusammenfassung Den Anfang des Sammelns und der Dokumentation der Volkslieder in Oberschlesien datiert man auf das Ende des 19. Jahrhunderts. Die ersten Eintragungen wurden von den einzelnen Liebhabern Jacek OKOŃ der Folklore: Łukasz Wallis und seinem Sohn Stanisław sowie von Feliks Musialik unternommen. Infolge der Gruppenaktionen, welche nach dem zweiten Weltkrieg unternommen wurden und der Sammlung der Folklore dienten, fand man viele neue Materialien, zwischen welchen eine besondere Gruppe ausgegliedert werden konnte: die Bergarbeiterlieder. 1954 hat Stanisław Wallis Górnictwo w twórczości poetyckiej Włodzimierza Żelechowskiego das erste Liederbuch unter dem Titel „Pieśni górnicze Górnego Śląska” (deutsche Übersetzung: Przypomnienie tomiku „W cieniu brzóz i kominów” Bergarbeiterlieder aus Oberschlesien) herausgegeben. Zwei Jahre später ist auf dem Büchermarkt „Śpiewnik pieśni górniczych” (deutsche Übersetzung: Bergarbeiterliederbuch) von Adolf Dygacz erschienen. Der Autor war ein Sammler und Forscher, Od 1922 roku, kiedy to część Śląska z przeważającą częścią przemysłu przyznana została osta- der sein ganzes Leben dem Bergarbeitervolkslied gewidmet hatte. In dem Artikel wurden tecznie Polsce, w ślad za polskim wojskiem zaczęli przybywać tu z innych części odrodzonej Ojczyzny einzelne Werke von Dygacz besprochen und charakterisiert. Die Quelleneditionen beinhalten neu liczni organizatorzy życia administracyjnego, kulturalnego i gospodarczego. Nowo powstałe woje- entdeckte und bis heute niemals publizierte Bergarbeiterlieder, die durch den direkten Kontakt wództwo śląskie organizowało swe urzędowe formy, nowy kształt musiała przybrać kultura (teatr, mit den Gebietsbewohnern erworben und danach detailliert dokumentiert worden sind. Der biblioteka, rozgłośnia radiowa, prasa, w końcu również muzeum). Ruch ten był szczególnie dobrze Aufmerksamkeit verdienen sich besonders die hochgeschätzten, mit einem Musikfachkommentar widoczny w gospodarce, zwłaszcza tam, gdzie Skarb Państwa stał się właścicielem lub dzierżawcą. versehenen Bearbeitungen. In diesen ersten polnischen wissenschaftlichen Forschungen wurde Do tej niemałej grupy przyjezdnych zaliczały się w górnictwie postacie tej miary co inż. Stanisław die Komparatistik als Forschungsmethode berücksichtigt. Die von Dygacz vorgeschlagene Majewski, dyr. Julian Tytus Zagórowski czy inż. Stanisław Herman1. Przybywali licznie, dla historii ano- Liedereinteilung unterscheidet Themengruppen, die das allgemeine Berufs-, Familien- und nimowi, urzędnicy wojewódzcy i miejscy, osiedlali się – zwłaszcza w rozrastających się Katowicach Gesellschaftsleben eines Bergbauarbeiters charakterisieren. Im Artikel wurden die Lebensnähe der – inteligenci. Pojawiła się garstka ludzi pióra. Trwało to przez całe dwudziestolecie międzywojenne, Lieder und die Erkenntnismöglichkeiten, die diese Lieder schaffen (was von Adolf Dygacz selbst mit przybierając różne rozmiary. Nachdruck betont worden war), hervorgehoben. W literaturze polskiej pozwoliło się prócz tego zauważyć zjawisko podejmowania tematów ślą- skich przez pisarzy i poetów pochodzących spoza Śląska, nie mających z nim wcześniej bezpośred- Übersetzt von Petra Buchta nio do czynienia. Nie trzeba było nawet tu zamieszkać, by poczuć się w obowiązku coś o Śląsku na- pisać. Powstały więc „śląskie” utwory powieściowe Poli Gojawiczyńskiej i Haliny Krahelskiej, wiersze Emila Zegadłowicza, Władysława Broniewskiego, Juliana Tuwima2, Jarosława Iwaszkiewicza, Józefa Czechowicza3. Zob. J. Jaros, Majewski Stanisław, hasło przedmiotowe w: „Polski Słownik Biograficzny”, t. XIX, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974; Tenże, Majewski Stanisław, hasło przedmiotowe w: Słownik polskich pio- nierów techniki, red. B. Orłowski, Katowice 1984; Z. Szmidtke, Julian Tytus Zagórowski (1890–1967). Przypom- nienie wielkości, „Górnik Polski” 2007, nr 1; Tenże, Stanisław Herman (1887–1969) - twórca polskich aparatów tlenowych, „Górnik Polski” 2008, nr 2. 2 Zob. Z. Hierowski, 25 lat literatury na Śląsku 1920-1945, Katowice-Wrocław 1947; K. Czachowski, Obraz literatury polskiej, t. III Ekspresjonizm i Neorealizm, Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych, Warszawa – Lwów 1936. Zob. Wierszem o Śląsku. Antologia, wybrał i opracował Aleksander Widera, Stalinogród [Katowice] 1956. Jacek OKOŃ Górnictwo w twórczości poetyckiej Włodzimierza Żelechowskiego Jacek OKOŃ Górnictwo w twórczości poetyckiej Włodzimierza Żelechowskiego Na fali osiedlania się na Śląsku, z różnych zresztą życiowych przyczyn, na stałe zdecydowali się „Przy kądzieli”9. W roku 1893 z małżeństwa z Marią z Chodackich przyszedł więc na świat jego syn, tu osiąść Zofia Kossak ze wschodniej rubieży Rzeczypospolitej4, i Julian Przyboś, chłopski syn z Rze- Włodzimierz. Mieszkali wówczas w Krakowie, przy ulicy Topolowej 1/26. Ze Śląskiem nic go nie łączy- szowskiego (oboje wybrali Śląsk Cieszyński). Pojawili się też wkrótce: Kazimierz Gołba z Rzeszowa, ło. Kraina ta, choć tak bliska historycznie i emocjonalnie każdemu Polakowi (a wówczas może nawet dramaturg5, i poeta Jan Baranowicz ze wsi pod Brzeskiem6. Zaaklimatyzował się w sposób niemal bardziej niż teraz), tchnęła na zewnątrz złowrogą obcością: była p r u s k a (trzeba pamiętać, że to doskonały (w Siemianowicach) Zdzisław Hierowski pochodzący spod Przemyśla, też ze wsi7. czas powstania „Roty”, „Placówki”, „Wiatru od morza”). Dopiero w 1923 osiedli się tam na stałe jego Niezależnie od osobistych uzdolnień i stopnia wykształcenia, przybysze wnosili na Śląsk nową dorosły już syn. W 1936 roku sławny pisarz śląski, Gustaw Morcinek, nb. już wówczas Włodzimierza jakość postrzegania ludzi, spraw i rzeczy, własny, odmienny punkt widzenia. Żelechowskiego kolega po piórze, na lekcji pokazowej dla nauczycieli szkół powszechnych wybierze Niesiony tą samą falą i przyciągany tymi samymi wewnętrznymi motywami, przybył do Katowic do analizy obraz Kaspra Żelechowskiego „Wywłaszczenie”10. w 1923 roku poeta Włodzimierz Żelechowski. Towarzyszyła mu poślubiona pięć lat wcześniej mał- Istotne jest tu to, że osobowość i smak przyszłego poety (katowickiego, śląskiego) ukształtowały żonka, Janina Zabierzewska, pochodząca z Rzeszowszczyzny. się w Krakowie, w warunkach najwyższej kultury artystycznej, w atmosferze młodopolskiej (cygane- Przywołane tu przy okazji nazwy miejscowości i krain geograficznych, skąd pochodzili przy- ria), chłopomańskiej, lecz zarazem inteligenckiej i mieszczańskiej, pod okiem ojca - sławnego Kaspra bysze, w jakiś sposób już ich określają i klasyfikują, często przez pryzmat utrwalonego stereotypu. Żelechowskiego. Ale dla pełni poznania nie mniejsze znaczenie mają środowiska społeczne, rodzinne i towarzyskie, w których charaktery i poglądy na świat zostały ukształtowane. W każdym razie o środowisku, Co widzi poeta w jakim wykrystalizowała się osobowość poety Żelechowskiego (na Śląsk przyjechał jako dojrzały Wydawać by się mogło komu, że dzieło sztuki, to zaledwie odtworzenie kształtów, barw i wyglą- mężczyzna), więcej na pewno dowiemy się, gdy przywołamy wpierw postać jego sławnego ojca. dów przedstawianych przedmiotów, dźwięków duszy. Głębsza refleksja nasunie wszakże i tę myśl, że wszystko to widziane, słyszane lub odczuwane jest wpierw przez artystę i przefiltrowane przez zmysł Kasper Żelechowski ojciec poety medytacji, gdzie przeszłość, wiedza osobista, niepowtarzalny styl i własny talent owocują czymś Włodzimierz Żelechowski urodził się w Krakowie, 8 czerwca 1893 roku. Był synem znanego zgoła odmiennym od przedstawianego przedmiotu. Artysta staje przed sztalugą lub kartką papieru i modnego artysty-malarza z okresu Młodej Polski, Kaspra Żelechowskiego. Dzisiaj nazwisko Żele- z bagażem osobistych doświadczeń, z jakimś nastawieniem do świata, z uczuciem takim lub innym. chowski kojarzone jest, wyjąwszy regionalną pamięć katowickiego środowiska literackiego, właśnie Zapewne niebagatelną rolę odgrywa tu też kwestia pochodzenia, skoro wprawne ucho i oko bez z ojcem, Kasprem. Kasper Żelechowski wykształcił się w krakowskiej szkole sztuk pięknych pod kie- trudu dostrzega np. rosyjską proweniencję słyszanej melodii lub odkrywa w rysunku lekkość kreski runkiem Jana Matejki, później w akademii monachijskiej u Karla Rauppa. Nagrodzony był medalami dalekowschodniej. Pieśni góralskie różnią się bez dowodzenia od ballad dziadowskich czy dumek na wystawach w Warszawie i w Paryżu. Jako artysta przynależał do młodopolskiego nurtu chłopo- ukraińskich. Istnieją cechy wspólne grupie, powiązania nieświadome, paradoksalnie łatwiej zauwa- manii, wyznającego ideę odzyskania przez mieszczuchów sił witalnych poprzez powrót do natury żane przez obcych, a nie swoich. i skoligacenie się przez małżeństwo z mieszkańcami wsi. Na zewnątrz przybrało to formę fascynacji folklorem, obrzędowością, krajobrazem wiejskim. Kasper Żelechowski stawiany jest w tym nurcie Fot. 1. Włodzimierz Żelechowski, fotografia legitymacyjna. Reprodukcja na równi ze swymi przyjaciółmi: Ludwikiem Stasiakiem, Włodzimierzem Tetmajerem, Wincentym z: Z. Hierowski, Pamięci Włodzimierza Żelechowskiego, „Śląsk Literacki” 1954, Wodzinowskim i Stanisławem Radziejowskim8 (Wyspiański sportretował to zjawisko w „Weselu”, nr 12, ze zbioru Biblioteki MGW gdzie panem młodym był nie kto inny jak Włodzimierz Tetmajer). O zainteresowaniach tematycz- nych Kaspra Żelechowskiego więcej