Krystyna Heska-Kwaśniewicz Taki to mroczny czas Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2004 Taki to mroczny czas Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH NR 2255 Krystyna Heska-Kwaśniewicz Taki to mroczny czas Losy pisarzy śląskich w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2004 Redaktor serii: Bibliotekoznawstwo i Informacja Naukowa Krystyna Heska-Kwaśniewicz Recenzenci Jerzy Pośpiech Jan Prokop Spis treści Część I Zamiast w stępu............................................................................................................ 9 Pisarze śląscy we wrześniu 1939 r o k u ................................................................... 20 W obozach koncentracyjnych................................................................................... 32 W konspiracji - czas heroiczny............................................................................. 48 W więzieniach............................................................................................................ 70 W mundurze obcej armii - Wehrmacht.............................................................. 79 Okupacji dzień powszedni........................................................................................ 90 Tajne nauczanie............................................................................................................ 97 Najdalsze d ro g i............................................................................................................ 100 I po w ojn ie..................................................................................................................109 Część II Inter arma - non silent musae. Okupacyjna twórczość pisarzy śląskich . 137 Z pokolenia Kolumbów: Józefa Ryszki proza i poezja.................................... 138 Gość oczekiwany. Zadziwiająca kariera zapomnianego obrazu scenicznego Zofii K o s s a k ..................................................................................................................146 Z kresów przesłanie ku kresom, czyli Wilhelma Szewczyka poemat Noc . 151 Zbyszko Bednorz: Śląsk wierny ojczyźnie..............................................................164 Śląski epizod Anny Świrszczyńskiej........................................................................ 171 Z akończenie..................................................................................................................179 A n e k s ............................................................................................................................184 Bibliografia (w y b ó r).................................................................................................. 204 Indeks osobowy (Jan Kwaśniewicz)........................................................................ 207 S u m m a r y ............................................................................................................................................215 Z usam m enfassung................................................................................................................................215 Zamiast wstępu Jeszcze broniła się w Katowicach reduta powstańcza na ul. Matejki, jeszcze trwała harcerska obrona Parku Kościuszki, gdy żołnierze Wehrmachtu wkraczali do stolicy Górnego Śląska, a funkcjonariusze gestapo na podstawie Sonderfahndungsbuch. Polen1 wiedzieli, że na pewno aresztować trzeba będzie biskupa Stanisława Adamskiego, Zdzisława Hierowskiego, Stanisława Ligonia i ks. Emila Szramka, o których napisano2: Adamski Stanisław Bischof Profess Journalist Kattowitz 5.4.99 Weze- rów III C g u III J Gestapa Berlin Hierowski Zdzisław RundfLeiter Kattowitz III J Gestapa Berlin Ligen Stanislaus Director des Kattowitzer Senders / Ligoń Stanislaw Prof WO Kattowitz3 Dr Emil Szramek Pfarrer Kattowitz J Gestapa Berlin Bardzo to symboliczna reprezentacja, są w niej dwaj wybitni kapłani, inte­ lektualiści, jeden znakomity znawca środków masowego przekazu (co Niemcy, dobrze znający oddziaływanie mediów, potrafili prawidłowo ocenić), popu­ laryzator nauki społecznej kościoła, następnie badacz kultury śląskiej, świet­ ny publicysta, mecenas sztuki oraz edytor, dalej - dziennikarz radiowy i re­ daktor słynnego „Kocyndra”, w końcu także wybitny krytyk literacki, o orien­ tacji skrajnie prawicowej, a zarazem pracownik rozgłośni katowickiej Polskie­ 1 Herausgegeben vom Reichskriminalpolizeiamt. Berlin C 2, Werderscher M arkt 5/6. Biblio­ teka Śląska, sygn. 849588 II. 2 Rzecz tym bardziej interesująca, że istniały prawdopodobnie także podobne spisy lokalne. Np. w Chorzowie istniała ręcznie sporządzona lista w zeszycie A4 w linie: Lista ściganych przez władze hitlerowskie na Śląsku. 3 Obie pozycje wymienione na s. 90 Herausgegeben... mogły dotyczyć Stanisława Ligonia, który był zarówno dyrektorem katowickiej rozgłośni Polskiego Radia, jak i profesorem gimnaz- go Radia. Trzeba tu dodać, że okupanci intensywnie poszukiwali śląskich radiowców. Przytoczone nazwiska reprezentują szeroko rozumiane polskie środowisko kulturalne, naukowe i literackie Śląska. A więc to, które dla okupanta wyda­ wało się najgroźniejsze. Ten zapis uzupełniają księgi opolskiego gestapo4, w których znalazła się wybitna poetka ludowa Apolonia Fojcik, publikująca pod pseudonimem Teresa Odrzańska, o której czytamy: Apolonia Fojcik (Teresa Odrzańska) Sokolangehoerigeoraz, data aresztowania: Fojcik Apolonie, 16.03.1903 Ratibor, Beuthen Sokolan- gehoerige, verhaftet am 16.8.1937. VA 13 243s. To oni i osoby im podobne przede wszystkim będą interesowały okupanta, który miał zresztą bardzo ułatwione zadanie dzięki jednej z polskich publikacji. W wydanej w 1938 roku książce Czy wiesz, kto to jest6, pod redakcją Stani­ sława Łozy, znalazły się jednoznaczne określenia pisarzy śląskich, podano także ich adresy, co w momencie wkroczenia wojsk niemieckich właściwie umożliwiło bardzo szybkie dotarcie do nich. Warto zresztą tylko dla przykładu przytoczyć kilka określeń. Oto na s. 33 przy nazwisku Józefa Bednorza, literata i publicysty, podawano: „Praca konsp. Na Śląsku, więz. przez Niemców. Pod­ czas plebiscytu kier. Gaz. Niem. w Raciborzu, wyd. w duchu polskim. Udział w III powst. śl. Red. Powstańca Śl. [...]. Chorzów, Szopena 5”. Kazimierza Gołbę scharakteryzowano następująco: „Wygłasza odczyty propag. Na Ślą­ sku po plebiscycie i org. kursy świetlic. [...] Katowice, Św. Pawła 9 m. 5, tel. 3-03-65”. Emanuela Imielę (Karol Dym) określono: „Uczestn. powst. g-śl. i akcji plebiscyt. [...] Katowice, Andrzeja 25 m. 5”, a Gustawa Morcinka: „Brał udz. w plebiscycie na Śl. Ciesz, i Śl. Górn. Propagator Śląska za pośredn. odczytów, pr. lit. i public. [...] Skoczów (Śl. Ciesz.), Ustrońska 500”. Podobne informacje podano o Zofii Kossak i Pawle Kubiszu. A przecież swą służbę pisarską podejmowali wymienieni pisarze tu w sposób celowy, programowy, także świadomi ryzyka. Zarówno ci, co przybyli na Śląsk w dwu­ dziestoleciu międzywojennym, jak i ci, co mieszkali tu od pokoleń, mający często w biografii własnej lub rodzinnej udział w powstaniach śląskich. Nie mogli tylko przypuszczać, że tak szybko zapłacą za swój życiowy wybór. Zapewne taka świadomość była powszechna, skoro w opracowaniu Stanisława Łozy podano dane będące w gruncie rzeczy groźną informacją dla przyszłego okupanta. 4 Polacy i sprawy polskie w kartotece opolskiego gestapo. Część 1. Wybór i opracowanie R. Dermin, S. Popiołek. Opole 1973, s. 239. 5 Nazwisko, imię, stan lub zawód, data i miejce urodzenia, miejsce zamieszkania, charaktery­ styka sporządzona przez gestapo, odniesienie do akt, numer. 6 Warszawa 1938. Zachowania i działalność pisarzy śląskich w latach 1939-1945 to ważne i nieopracowane dotąd zagadnienie. Być polskim pisarzem na Śląsku było o wiele trudniejszym zadaniem niż w innych dzielnicach Polski. Tu bezwzględ­ niej niż gdzie indziej okupant wydawał walkę polskiemu słowu, tu należało przymusowo uczęszczać do niemieckiej szkoły od najmłodszych lat, system szkolnictwa zasadniczo różnił się od obowiązującego na ziemiach Generalnej Guberni7, a także innych ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy. Tu nawet niemożliwe było tajne nauczanie ze względu na duże przemieszanie ludności polskiej i niemieckiej, także napływowej, nieżyczliwie obserwującej zachowa­ nia Ślązaków. Sytuację pogarszały przymusowe wysiedlenia osób, jak je okreś­ lano, „niezdolnych do zniemczenia”8 i przydzielanie ich domostw i gospo­ darstw sprowadzanym kolonistom. Dramatycznie nad ludnością zaciążyła folkslista. Na Śląsku terror był stokroć silniejszy, a liczba agentów gestapo większa - każdy odruch polskości tępiony był niemiłosiernie. Powiedział gauleiter Bracht: Przyszliśmy na zew pieśni Nibelungów legendarnych i zostaniemy tutaj, czy ktoś chce, czy nie [...]. A tym, którym się roją jeszcze sny o Pol­ sce, oświadczamy, że nie ma takiego ducha na Górnym Śląsku, a wszystko, co straszy tu jeszcze polskością, zostanie raz na zawsze wymazane i wy­ palone żelazem9. Narzucony Śląskowi status wewnętrzny III Rzeszy określał bezwzględne formy germanizacji. Tylko tutaj powstał na skalę powszechną problem folkslisty, podziału ludności na cztery grupy w zależności od stopnia zaanga­ żowania narodowego. W trzech pierwszych ludność zrównano w obowiązkach z obywatelami III Rzeszy, często wbrew woli samych Ślązaków. Kilkuwie- kowa zależność od niemieckiej administracji państwowej i działania zmierza­ jące do germanizacji oraz zerwania kontaktów z kulturą