«Τα Εργα Των Ιταλων Ζωγραφων Lipparini Kai Marsigli Στα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

«ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ ΖΩΓΡΑΦΩΝ LIPPARINI KAI MARSIGLI ΣΤΑ

ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΤΟΥ 1821»

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Στυλιανής Α. Μπίκα

A.E.M. 12

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: Ε. ΜΕΛΕΖΙΑΔΟΥ - ΔΟΜΠΟΥΛΑ

Τριμελής Επιτροπή:

E. Μελεζιάδου-Δομπούλα Eπίκουρη καθηγήτρια Α.Π.Θ.

Β.Κ. Ιβάνοβιτς Αναπληρωτής καθηγητής Α.Π.Θ.

G. Macrì Αναπληρώτρια καθηγήτρια Α.Π.Θ.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

Στην Άννα, στον Αλέξιο και στο Δανιήλ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

1.Εισαγωγή σ. 4

2.Ο Ευρωπαϊκός φιλελληνισμός σ. 6

3.Ο φιλελληνισμός και η Ελληνική επανάσταση σ. 7

4.Οι πρώτες φιλελληνικές εκδηλώσεις σ. 9

5.Η φιλελληνική δραστηριότητα στη Γερμανία σ. 12

6.Ο φιλελληνισμός στη Γαλλία & η ίδρυση της πρώτης

φιλελληνικής επιτροπής σ. 14

7.Η φιλελληνική κίνηση στη Μεγάλη Βρετανία σ. 18

7.1. H Mεγάλη Περιήγηση και η σχέση της με το

φιλελληνικό κίνημα σ. 19

8.Ρώσοι φιλέλληνες κατά την επανάσταση του 1821 σ. 21

8.1. Ο Pushkin, οι Δεκεμβριστές και το Ελληνικό Ζήτημα σ. 24

9.Ο Ιταλικός φιλελληνισμός σ. 28

9.1. Ιταλοί φιλέλληνες και στελέχωση του τακτικού

στρατού στην Ελλάδα. Συμμετοχή σε στρατιωτικές

επιχειρήσεις. σ. 29

9.2. Συμμετοχή στην πολιτική συγκρότηση του

νεοσύστατου κράτους σ. 32

9.3. Συμβολή στην έκδοση εφημερίδων σ. 33

9.4. Συμπαράσταση στην οργάνωση και διεύθυνση της

ιατρικής, φαρμακευτικής και νοσοκομειακής περίθαλψης

ασθενών και τραυματιών σ. 34

10.Ο πνευματικός κόσμος της Ιταλίας σ. 35

10.1. Λογοτέχνες και επαναστατικές ιδέες σ. 35

10.2. Πολιτικοί και επανάσταση σ. 39

10.3. Το περιοδικό Ανθολογία και η φιλελληνική

του στάση σ. 41

10.4. Ιταλοί περιηγητές στην Ελλάδα σ. 41

11.Ζωγραφική και φιλελληνισμός σ. 45

11.1. Ο Delacroix και η Ελληνική Επανάσταση σ. 47

11.2. Η απεικόνιση του Ελληνικού Αγώνα από άλλους

καλλιτέχνες σ. 49

12.Τα έργα των Ludovico Lipparini και Filippo Marsigli σ. 51

13.Έργα άλλων Ιταλών ζωγράφων σ. 66

14.Συμπεράσματα σ. 74

15.Βιβλιογραφία σ. 83

16.Παράρτημα σ. 90

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η εκδήλωση της ελληνικής Επανάστασης συνέπεσε χρονικά με τις σκληρές αποφάσεις της Ιερής Συμμαχίας έπειτα από το Συνέδριο της Βιέννης το 1815. Η πολιτική αλλά και η διπλωματική συγκυρία ήταν εξαιρετικά δυσχερείς. Οι Ευρωπαίοι την περίοδο αυτή αναζητούσαν ένα πραγματικό σύστημα ισορροπίας μεταξύ των Δυνάμεων. Όμως υπήρχαν στην Ιταλία εξεγέρσεις (σε Νεάπολη και Σαρδηνία), όπως στην Ισπανία επίσης, ενώ ερχόταν να προστεθεί και η είδηση της Ελληνικής Επανάστασης. Η ελληνική εξέγερση αποτελούσε απειλή για την ευρωπαϊκή κατάσταση των πραγμάτων γιατί υπονόμευε την αρχή της νομιμότητας, δηλαδή την αποκατάσταση των συνόρων των Ευρωπαϊκών Ηγεμονιών όπως ήταν περίπου πριν τους Ναπολεόντειους πολέμους. Τα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη και οι κυβερνήσεις τους γνώριζαν πως η επανάσταση αυτή ήταν ικανή να επηρεάσει τα συμφέροντα τους και να κλυδωνίσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η ύπαρξη της οποίας διασφάλιζε κλειστά τα Στενά για τους Ρώσους, αποτελούσε μια πρόσφορη χώρα για οικονομική εκμετάλλευση από τους Άγγλους, δεν επέτρεπε στους Γάλλους να δραστηριοποιηθούν στη Μεσόγειο και κρατούσε υποταγμένα τα Βαλκάνια στο Σουλτάνο διασφαλίζοντας τα συμφέροντα της Αυστρίας. Η κοινή γνώμη όμως διέπονταν από φιλελληνικά αισθήματα και η φιλελληνική ιδέα γεννήθηκε μέσα στη συνείδηση των πνευματικών ανθρώπων της Ευρώπης οι οποίοι, έχοντας έρθει σε επαφή με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, διατηρούσαν την συμπάθειά τους για τους απογόνους των αρχαίων Ελλήνων. Mεγάλο μέρος αυτών των ευρωπαίων πολιτών θέλησαν να συστρατευθούν με τους Έλληνες εξεγερμένους. Η ύπαρξη του φιλελληνικού ρεύματος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην Επανάσταση του 1821 γιατί δεν εκδηλώθηκε μόνο στο ιδεολογικό πεδίο. Αποδείχθηκε στην πράξη ως μια εκδήλωση συμπαράστασης αφού από την Ευρώπη στέλνονταν χρήματα, τρόφιμα και πολεμοφόδια προς τους Έλληνες αλλά και στρατολογούνταν εθελοντές. Πέρα όμως από την υλική βοήθεια υπάρχει και η εκδήλωση του φιλελληνικού πνεύματος μέσα από την τέχνη και ιδιαίτερα μέσα από τη ζωγραφική.

Η παρούσα εργασία έχει ως αντικείμενό της τα έργα των Ιταλών ζωγράφων Lipparini και Marsigli μέσα στα πλαίσια του ευρωπαϊκού φιλελληνισμού. Σκοπός της είναι να παρουσιαστούν τα έργα των συγκεκριμένων καλλιτεχνών, να αναλυθούν σε σχέση πάντα με τις επικρατούσες συνθήκες εκείνης της περιόδου και να αποτελέσουν ένα βοηθό στη σύνδεση με το πολιτισμικό παρελθόν. Η παρατήρηση, η μελέτη και η αξιολόγηση των έργων τέχνης βοηθά τον άνθρωπο στο να εξασκήσει εκείνες τις δεξιότητες που θα του επέτρεπαν να δημιουργήσει σε όλους τους τομείς της ζωής (εργασιακό, κοινωνικό, οικογενειακό κλπ) προάγοντας τον πολιτισμό. Στις μέρες μας αυτό αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα της επιβίωσης αλλά και της προόδου των κοινωνιών. Εδώ χρειάζεται να ευχαριστήσω την κα Ε. Μελεζιάδου για την πολύτιμη βοήθειά της κατά τη συγγραφή της παρούσας εργασίας και που κατάφερε να με μάθει πως η παρατήρηση ενός έργου τέχνης διεγείρει τις αντιλήψεις, τις ιδέες, τις αξίες και τα συναισθήματά μας ανοίγοντας νέους δρόμους. Tην κα G. Macri η οποία με καθοδήγησε στο να αναζητώ την τελειότητα ώστε η εργασία αυτή να είναι όσο πιο άρτια γίνεται και τον κο Β.Κ. Ιβάνοβιτς για τη βοήθεια και τη διαθεσιμότητά του όσο και για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε. Φυσικά θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου για τη στήριξη που μου προσέφερε και την υπομονή που επέδειξε.

Θεσσαλονίκη, Μάιος 2012

2. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

Στις ευρωπαϊκές χώρες το φιλελληνικό κίνημα ξεκίνησε από το θαυμασμό προς το αρχαιοελληνικό πνεύμα το οποίο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης σε ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο και τροφοδότησε πολιτισμικά τον δυτικό κόσμο. Οι φιλέλληνες έτρεφαν μεγάλη αγάπη και θαυμασμό για την κλασική αρχαιότητα που ολοκληρώνονταν με την επίσκεψή τους στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα ώστε να γνωρίσουν από κοντά τα μνημεία του αρχαίου πολιτισμού. Στις περιηγήσεις τους ανά την Ελλάδα ερχόταν σε επαφή και με τους νεότερους Έλληνες τους οποίους συμπονούσαν για τη δυστυχία του να βρίσκονται στο έλεος της τουρκικής βαρβαρότητας, εκδήλωναν το ενδιαφέρον τους για την τύχη του λαού αυτού προβάλλοντας και προπαγανδίζοντας τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε διεθνές επίπεδο τις ιδέες της ελευθερίας, της αυτοδιάθεσης αλλά και της παλινόρθωσης του Γένους. Γιατί πίστευαν πως μόνο έτσι θα επέστρεφε ο ελληνικός λαός στις λαμπρές μέρες της αρχαίας Ελλάδας προσφέροντας ξανά στην ανθρωπότητα, όπως και τότε, λαμπρά έργα1.

1Βακαλόπουλος A., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού Τουρκοκρατία 1669-1812 Η Οικονομική Άνοδος και ο Φωτισμός του Γένους, Τόμος Δ΄, Θεσσαλονίκη, 1973, σσ.683-4.

3. Ο ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις, η ανδρεία των Ελλήνων, αλλά και τα δραματικά γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης όπως η καταστροφή της Χίου και των Ψαρών και η πολιορκία του Μεσολογγίου με την τραγική της κατάληξη, προκάλεσαν την κοινή γνώμη των χωρών της Ευρώπης, αλλά και της Αμερικής. Η συμπάθεια προς το δοκιμαζόμενο έθνος των Ελλήνων μετατράπηκε σε κίνημα με εκδηλώσεις υπέρ του αγώνα τους και προσέλαβε τόσο μεγάλες διαστάσεις που διαπέρασε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Οι παράγοντες διαμόρφωσης του φιλελληνισμού

Πέρα όμως από την ανθρώπινη συμπάθεια και την αλληλεγγύη των λαών υπήρξαν και ειδικότεροι παράγοντες που ενίσχυσαν και τροφοδότησαν το συγκεκριμένο κίνημα. Οι τρεις κυριότεροι που μπορούν να επισημανθούν είναι: 1. Οι μνήμες της ελληνικής αρχαιότητας και οι αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα του ελληνικού παρελθόντος προσέδωσαν έντονα κλασικιστικά στοιχεία στην πνευματική ζωή της Ευρώπης που αντικατοπτρίζονται στα φιλολογικά και στα δημοσιογραφικά κείμενα, όπως και στις εικαστικές τέχνες εκείνης της περιόδου2. 2. Η ελληνική επανάσταση χαρακτηρίστηκε ως ο αγώνας των καταπιεζόμενων Χριστιανών ενάντια στους καταπιεστές Μουσουλμάνους, ένας πόλεμος -κατά την έκφραση της εποχής- του σταυρού εναντίον της ημισελήνου, μια και υπήρχε θρησκευτική αντιπαλότητα μεταξύ των Ελλήνων και των Τούρκων. Οι Τούρκοι προκάλεσαν αποτροπιασμό με τον απαγχονισμό του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ και των μελών της Ιεράς Συνόδου, ενισχύοντας με την πράξη τους αυτή την αντίληψη. 3. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν η εξέγερση ενός λαού που επιχειρούσε την εθνική του αποκατάσταση μέσα σε πολύ δύσκολες συνθήκες κάνοντας σκληρές θυσίες. Οι Έλληνες μάχονταν εναντίον των αποφάσεων της Ιερής

2Ελλάς, Η Ιστορία και ο Πολιτισμός του ελληνικού έθνους από τις απαρχές μέχρι σήμερα, Τόμος Β΄, Πάπυρος, Αθήνα,1996, σ. 98.

Συμμαχίας που θεωρούσε κάθε φιλελεύθερο κίνημα το οποίο εκδηλώνονταν στους κόλπους της Ευρώπης όχι μόνο ανεπιθύμητο αλλά και ενεργά εχθρικό3. Οι τρεις προαναφερθέντες παράγοντες όμως δεν ερμηνεύουν απόλυτα το νόημα που κρύβει η ιδέα του φιλελληνισμού. Ο ξεσηκωμός των Ελλήνων δεν προκάλεσε τυχαία την έντονη κινητοποίηση εθελοντών σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Οι άνθρωποι αυτοί, πνεύματα ανήσυχα και φιλελεύθερα, πρώην στρατιωτικοί με εξαίρετες γνώσεις, αρχαιολάτρες και ρομαντικοί καλλιτέχνες, φλογεροί οπαδοί της δημοκρατίας και ενθουσιώδεις φοιτητές ερχόταν να συμπαρασταθούν με όποια μέσα διαθέτει καθένας από αυτούς στον ελληνικό λαό. Πολλοί ήταν εκείνοι που τους είπαν τυχοδιώκτες ή τους κατηγόρησαν σαν πράκτορες ξένων δυνάμεων ή ακόμη τους στιγμάτισαν ως ανέργους στρατιωτικούς που πούλαγαν την τέχνη τους στους επαναστατημένους Έλληνες. Άλλοι τους κλείδωσαν στα σεντούκια των εθνικών εορτών ή τους ξέχασαν. Εδώ να πούμε ότι ασφαλώς υπήρξαν και τέτοια στοιχεία, αλλά δεν αποτελούν αντικείμενο αυτής της μελέτης. Όσοι χαρακτηρίστηκαν Φιλέλληνες, ήταν απλώς οι λάτρεις μιας αρχαιότητας που αφυπνίστηκε ύστερα από αιώνες. Οι άνθρωποι αυτοί με πηγή έμπνευσης την κλασική τους παιδεία αλλά και την αγάπη τους για την ελευθερία, διαμόρφωσαν με τις ιδέες τους τη συνείδηση του δυτικού κόσμου και δημιούργησαν πρότυπα για την ελευθερία της σκέψης και την αξιοπρέπεια του ατόμου. Αποτέλεσαν το πρώτο κίνημα αλληλεγγύης στη νεότερη Ιστορία, με ευρύτατη απήχηση. Με τις δικές τους πράξεις ο ελληνισμός ξανασυνδέθηκε με τη Δύση, η Δύση ξαναβρήκε τις πνευματικές της ρίζες στην κλασική αρχαιότητα και οι σύγχρονοι Έλληνες εντάχθηκαν στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Επρόκειτο λοιπόν για μια σχέση αμφίδρομη που άνθισε μέσα από τις μεγάλες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αλλαγές που συντελούνταν στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα στη δυτική Ευρώπη.

3Βώρος Φ.Κ., Θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις πηγές, Τεύχος Α΄, Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1986, σ. 141.

4. ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ

Το γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης έγινε γνωστό στη δυτική και την κεντρική Ευρώπη σε διάστημα λίγων ημερών και οι εφημερίδες της εποχής φιλοξενούσαν τις ειδήσεις από τα γεγονότα που εξελίσσονταν στην Ελλάδα. Οι πληροφορίες για τα όσα συνέβαιναν στην Ελλάδα έφταναν μέσα από ένα δίκτυο προσώπων που το αποτελούσαν: 1. οι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης που αναλάμβαναν το ρόλο του ανταποκριτή. 2. οι ναυτικοί και οι έμποροι που μετακινούνταν σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά και την Ευρώπη. 3. οι Έλληνες φοιτητές που σπούδαζαν στα πανεπιστήμια της Ευρώπης. Οι πολεμικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα κρατούσαν αμείωτο το ενδιαφέρον των ξένων όπως και πλήθος άλλων πληροφοριών που δημοσιεύονταν στον Τύπο και αφορούσαν την κατάσταση και τη ζωή των υπόδουλων Ελλήνων στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Και καθώς ο χρόνος περνούσε και η Επανάσταση εδραιώνονταν, το ελληνικό ζήτημα αφύπνιζε και ενδυνάμωνε την ανθρώπινη συμπάθεια και το ενδιαφέρον των λαών της Ευρώπης. Ο κατάλογος των Ευρωπαίων γνωστών και άγνωστων φιλελλήνων, ξένων υπηκόων, που δραστηριοποιήθηκαν και βοήθησαν την Ελληνική Επανάσταση είναι μακρύς. Οι άνθρωποι αυτοί βοήθησαν τον Ελληνικό Αγώνα είτε συμμετέχοντας στις πολεμικές επιχειρήσεις, είτε προσφέροντας χρήματα, είτε με τα γραπτά τους και τα έργα τέχνης. Επηρεασμένοι από τον ρομαντισμό, που αποτέλεσε ένα σημαντικό ρεύμα στην Ευρώπη, και από τα κοινωνικοπολιτικά κινήματα που γεννήθηκαν από την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση, πρόβαλαν τον Ελληνικό Αγώνα στο εξωτερικό. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Ελληνικό Ζήτημα προωθήθηκε και από τους Έλληνες της διασποράς, το κομμάτι εκείνο δηλαδή των Ελλήνων που για διάφορους λόγους οικονομικούς ή κοινωνικούς βρίσκονταν εγκατεστημένο προσωρινά ή μόνιμα εκτός των εθνικών συνόρων σε πόλεις κυρίως της νοτιοανατολικής στην αρχή, αλλά και της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης αργότερα. Οι άνθρωποι αυτοί, οργανωμένοι σε πολυάριθμες κοινότητες διατηρούσαν τους συναισθηματικούς και πολιτισμικούς

δεσμούς με τη χώρα καταγωγής τους και όταν έφθασε η στιγμή της Παλιγγενεσίας προσέφεραν τη βοήθειά τους στο υπόδουλο Γένος4. ΄Οπως για παράδειγμα ο Αδαμάντιος Κοραής στο Παρίσι, οι Έλληνες φοιτητές των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων, ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος ο οποίος βρίσκονταν εγκατεστημένος στην Πίζα, ο γιατρός του Αλέξανδρου Υψηλάντη Πέτρος Ηπίτης5 με σπουδές στο Βουκουρέστι και στη Βιέννη, που περιόδευε από την άνοιξη του 1821 σε πολλές χώρες της Ευρώπης και χάρη στις γνωριμίες του, κατόρθωσε να προωθήσει την ελληνική υπόθεση. Ήδη πολύ πριν από το 1821, αλλά και τα επόμενα χρόνια, οι Ευρωπαίοι εμπνέονται από τον Ελληνικό Αγώνα ενθουσιάζονται και τον υμνούν. Προσπαθούν να δείχνουν την αλληλεγγύη τους προς τους Έλληνες συστήνοντας φιλελληνικές επιτροπές (τα γνωστά κομιτάτα) που οργανώνονται σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και εκδηλώνουν με τον τρόπο αυτό σε πιο πρακτικό επίπεδο τη βοήθεια τους στους επαναστατημένους Έλληνες: 1. Περιθάλπουν Έλληνες πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στην Ευρώπη. 2. Διευκολύνουν με σεβαστά χρηματικά ποσά τη μετάβαση εθελοντών στην Ελλάδα. 3. Διοργανώνουν εράνους με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων τα οποία και αποστέλλουν στην Ελλάδα ή τα χρησιμοποιούν για την εξαγορά Ελλήνων αιχμαλώτων. Λίγους μόλις μήνες μετά τον ξεσηκωμό σε Ελβετία και Γερμανία συγκροτήθηκαν τέτοιου είδους επιτροπές. Η Βέρνη, η Ζυρίχη, η Λωζάνη και η Γενεύη πρωτοστατούν στη συγκέντρωση βοήθειας. Ο Ελβετός τραπεζίτης Εynard, λόγω της ισχυρής του θέσης συντόνισε τις προσπάθειες και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ελληνική υπόθεση αφού διατηρούσε σχέσεις με τους ηγέτες της Ευρώπης της εποχής του. Η επιρροή που άσκησε ήταν μεγάλη. Οι οργανωτικές του ικανότητες ήταν εξαιρετικές, ενώ τεράστια ήταν τα ποσά που δαπάνησε από τα προσωπικά του εισοδήματα, ώστε να καλύψει τις επισιτιστικές ανάγκες των πολιορκημένων στο Μεσολόγγι αλλά και γενικά υπέρ των αγωνιζόμενων Ελλήνων. Μερίμνησε ακόμη και για την εξαγορά Ελλήνων αιχμαλώτων μετά την πτώση του Μεσολογγίου, φρόντισε να χρησιμοποιηθούν σωστά τα χρήματα των δανείων που είχε εξασφαλίσει

4Μονογραφίες, National Geographic, Ο ξεσηκωμός του Γένους 1821 H Eλληνική Επανάσταση και η αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού, Αθήνα, σ. 15. 5http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%AD%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%82_%CE%97% CF%80%CE%AF%CF%84%CE%B7%CF%82

η Ελλάδα το 1824 και το 1825, ενίσχυσε στρατιωτικά τον Αγώνα και επιμελήθηκε την εκπαίδευση των Ελληνοπαίδων. Είχε προσωπικές επαφές με πολιτικούς στην Ελλάδα αλλά και με Έλληνες του εξωτερικού, προς τους οποίους απηύθυνε πολύτιμες συμβουλές.

5.Η ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Στη Γερμανία, η φιλελληνική δραστηριότητα επικεντρωνόταν στα κρατίδια της νότιας και της κεντρικής Γερμανίας και ο λόγος ήταν πως υπήρχε σχετικά μεγαλύτερη πολιτική ελευθερία στις περιοχές αυτές. Υπήρχαν όμως και κάποιες ηγεμονικές Αυλές οι οποίες ευνοούσαν τον ελληνικό αγώνα, όπως αυτή της Βαυαρίας όπου ο Λουδοβίκος Α΄ συνδύασε το «φιλάρχαιο ενθουσιασμό» του με το πολιτικό ενδιαφέρον του για τις τύχες του σύγχρονου ελληνισμού6. Σημαντικές προσωπικότητες από τον πανεπιστημιακό χώρο επηρέαζαν την κοινή γνώμη στη Γερμανία και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση του φιλελληνισμού. Ο καθηγητής Wilhelm Traugott Krug στη Λειψία με μια σειρά φυλλαδίων παρουσίασε εμπεριστατωμένα τους λόγους για τους οποίους ήταν λογική η θεμελίωση της ελληνικής επανάστασης ενώ ο καθηγητής Friedrich Thiersch στο Μόναχο, φίλος των Κοραή και Καποδίστρια έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του Όθωνα και παρέμεινε πιστός φίλος της Ελλάδας μέχρι το τέλος της ζωής του7. Mεταξύ των ένθερμων φιλελλήνων, στο Βερολίνο, συγκαταλέγεται ο Βarthold Νiebuhr καθηγητής στο εκεί πανεπιστήμιο και πολλοί άλλοι. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι αιώνες πριν, κατά τον 16ο αιώνα, Γερμανοί λόγιοι και διδάσκαλοι με την πνευματική προσφορά τους συνέβαλαν στη διάδοση των ελληνικών σπουδών και στη γέννηση φιλελληνικών αισθημάτων στην Δύση. Προσωπικότητες όπως ο Johannes Kapnion Reuchlin γνωστός ως Ιωάννης Καπνίων, ο Philipp Melanchthon ή Philipp Schwartzerd γνωστός ως Φίλιππος Μελάχθων και ο M. Kraus ή Crucius καθηγητές όλοι τους στο πανεπιστήμιο του Tübingen τρέφοντας μεγάλη αγάπη για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο δημιούργησαν, στο συγκεκριμένο πανεπιστήμιο, ένα ξεχωριστό κέντρο ελληνικών σπουδών. Ο Philipp Melanchthon μάλιστα υπήρξε

6Μήτσου Μ., «Γερμανικός Φιλελληνισμός» στο: Ο Φιλελληνισμός στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, Η Καθημερινή, Επτά ημέρες, 17/03/2002, σ. 17. 7Μήτσου Μ., «Γερμανικός Φιλελληνισμός» στο: Ο Φιλελληνισμός στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, Η Καθημερινή, Επτά ημέρες,17/03/2002, σ. 19.

βασικός ηγέτης του Λουθηρανικού ανασχηματισμού, και φίλος του Μαρτίνου Λούθηρου8. Ο Crusius γνώριζε και αλληλογραφούσε με πολλούς Έλληνες λογίους της εποχής του όπως τον Φραγκίσκο Πόρτο, ονομαστό καθηγητή των ελληνικών γραμμάτων στη Γενεύη, τον Συμεών Καβάσιλα, τον Ιωάννη Ζυγομαλά και το γιο του Θεοδόσιο, τον Μάξιμο Μαργούνιο, τον επίσκοπο Φιλαδελφείας Γαβριήλ Σεβήρο κ.ά. Μέσα από την αλληλογραφία τους οι άνδρες αυτοί εξέφραζαν τις θρησκευτικές τους ιδέες και με την ανταλλαγή των απόψεών τους θα αναζωογονούσαν τη φιλοσοφία και τη φιλολογία. Με τον Winckelmann αποθεώθηκε το ελληνικό καλλιτεχνικό ιδεώδες στο πρώτο σύγγραμμά του με τον τίτλο Σκέψεις για τη μίμηση των ελληνικών έργων στη ζωγραφική και τη γλυπτική (Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke in der Malereiund Bildhauerkunst, 1775). Σ’ αυτό ο συγγραφέας εκφράζει τις απόψεις του για την ανωτερότητα της αρχαίας ελληνικής τέχνης και προτρέπει τους καλλιτέχνες να διδαχθούν από αυτή και να τη μιμηθούν δημιουργικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Winckelmann θεωρείται ο πατέρας της κλασικής αρχαιολογίας ως ανεξάρτητης επιστήμης. Οι απόψεις του σχετικά με την τεχνοτροπική εξέλιξη της αρχαιοελληνικής τέχνης επέφεραν την αυτονόμηση της αρχαιολογίας από τα δεσμά των φιλολογικών πηγών. Τέλος δεν γίνεται να μην αναφερθεί το όνομα του Goethe, όχι μόνο γιατί υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της ελληνικής επανάστασης, αλλά γιατί αγκάλιασε ολόκληρη την ποιητική δημιουργία στην Ελλάδα από τον Όμηρο ως τα νεότερα χρόνια9.

8http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%AF%CE%BB%CE%B9%CF%80%CF%80%CE%BF% CF%82_%CE%9C%CE%B5%CE%BB%CE%AC%CE%B3%CF%87%CE%B8%CF%89%CE%BD 9Μήτσου Μ., «Γερμανικός Φιλελληνισμός» στο: Ο Φιλελληνισμός στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, Η Καθημερινή, Επτά ημέρες, 17/03/2002, σελ. 19.

6.Ο ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΙ Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ

Και στη Γαλλία ο θαυμασμός για το αρχαιοελληνικό πνεύμα τροφοδότησε το φιλελληνικό κίνημα. Το Ταξίδι του νεαρού Ανάχαρση στην Ελλάδα τον τέταρτο αιώνα π.χ. (1788), ιστορικό μυθιστόρημα, έργο του αββά Barthélemy ο οποίος θεωρείται πρόδρομος του φιλελληνισμού, είχε τεράστια απήχηση στο γαλλικό κοινό και διαμόρφωσε ένα ευνοϊκό κλίμα για την Ελλάδα. Ο συγγραφέας έχοντας επισκεφθεί την Ελλάδα αναπαριστά με ζωντάνια το παρελθόν και την ιστορία της βασιζόμενος σε αρχαιολογικά και ιστορικά πορίσματα10. Το συγκεκριμένο έργο όπως αναφέρει κι ο καθηγητής Δημήτρης Παντελοδήμος11,«στρέφει το ενδιαφέρον του δυτικού κόσμου όχι μόνο προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, αλλά και προς τους στενάζοντες κάτω από το βάρβαρο μουσουλμανικό πέλμα δυστυχείς απογόνους του Ομήρου. Παράλληλα το ρεύμα του περιηγητισμού οδηγεί στην Ελλάδα, εκτός από τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς, διπλωμάτες, βοτανολόγους, γιατρούς, στρατιωτικούς και λογοτέχνες που επιθυμούν να γνωρίσουν την κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. ΄Ετσι, χωρίς να μετατοπίζεται το ενδιαφέρον για την αρχαιότητα, αρχίζει, έστω και παρεκβατικά, να διεκτραγωδείται η δεινή θέση των ομοθρήσκων αδελφών της Ανατολής, να επιχειρείται η αναζήτηση των αιτίων της παρακμής τους και να υψώνεται φωνή διαμαρτυρίας κατά της υστερόβουλης ευρωπαϊκής πολιτικής που δεν ανέλαβε πρωτοβουλία για την εθνική αποκατάσταση των Ελλήνων». Τα έργα των Γάλλων λογοτεχνών και περιηγητών François-René de Chateaubriand, Pierre Jules Théophile Gautier και Αlphonse de Lamartine αποτυπώνουν την τουρκική βαρβαρότητα η οποία υποβάλλει σε μια συνεχή ταπείνωση τους Έλληνες και εκφράζουν την οδύνη τους για τη σύγχρονη Ελλάδα. Ο

10Βακαλόπουλος A., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού Τουρκοκρατία 1669-1812 Η Οικονομική Άνοδος και ο Φωτισμός του Γένους, Τόμος Δ΄, Θεσσαλονίκη, 1973, σσ. 683-4. 11http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=85780

Chateaubriand συμμετείχε από το 1822 μέχρι το 1824 στη γαλλική κυβέρνηση στη θέση του υπουργού των Εξωτερικών, κι ενώ αρχικά τηρούσε επιφυλακτική στάση προς τους Έλληνες, όταν για προσωπικούς λόγους πέρασε στην αντιπολίτευση, δημοσίευσε το 1825 μια φλογερή προκήρυξη υπέρ της αγωνιζόμενης Ελλάδας. Μέσα από το Υπόμνημα περί της Ελλάδος υποστήριξε ένθερμα την δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και με τα γραπτά του άσκησε πίεση στη γαλλική εξουσία δημιουργώντας κλίμα μεταστροφής της γαλλικής πολιτικής υπέρ των Ελλήνων. Στο Οδοιπορικό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ, 1806-1807, που εκδόθηκε το 1811, στo κεφάλαιο «Το ταξίδι στην Ελλάδα» περιγράφει με δυνατή συγκίνηση όλα όσα ένιωσε σαν βρέθηκε στην κοιτίδα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού: […] έβλεπα τον Ευρώτα να κυλάει κάτω από τα χαλάσματα της γέφυρας της Βαβύκας· ερείπια παντού και μήτ’ ένας άνθρωπος ανάμεσα στα ερείπια! Ακίνητος και κατάπληκτος έστεκα κι έβλεπα αυτή τη σκηνή. Θαυμασμός και πόνος σταματούσαν και τα βήματά μου και τη σκέψη μου. Βαθύτατη η σιωπή ολόγυρά μου. Θέλησα τουλάχιστον να κάμω τον αντίλαλο να μιλήσει στους τόπους αυτούς που δεν ακούγονταν πια η ανθρώπινη φωνή. Και τότε μ’ όλη μου τη δύναμη έκραξα: «Λεωνίδα!»12. Ο Victor Hugo, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του γαλλικού ρομαντισμού δεν έμεινε ασυγκίνητος από το δράμα των Ελλήνων. Συνέθεσε ποιήματα αντλώντας την έμπνευσή του από τα γεγονότα της Επανάστασης, όπως το Ελληνόπουλο που κλαίει μόνο του για την κατεστραμμένη Χίο, ή ο Ενθουσιασμός που καλεί όλους σε στράτευση για τον κοινό αγώνα με την έννοια της ελευθερίας να κυριαρχεί.

……..13

12De Chateaubriand F. R., Το ταξίδι στην Ελλάδα 1806, ΔΟΛ, Αθήνα, 2010, σ. 121. 13Ουγκό B., ΄Υμνοι προς του ήρωες της Ελληνικής Παλιγγενεσίας του 1821, μετάφραση Ανδρέου Καφετζόπουλου, Δημητράκος, Αθήνα, 1930, σσ. 3,8.

Ο Alphonse de Lamartine μέσα από τα έργα του, Τελευταίο Άσμα και Επίκληση για τους Έλληνες τα οποία εμπεριέχονται στην ποιητική συλλογή «Ποιητικοί και θρησκευτικοί στοχασμοί» (1820), κινείται κι αυτός στο ίδιο μήκος κύματος φανερώνοντας τη μέθεξη του ποιητή στα πάθη των Ελλήνων. Ο Alfred de Vigny, γνώστης της ελληνικής γλώσσας και θαυμαστής του αρχαιοελληνικού πολιτισμού με το ποίημα του Ελένη (1816) δηλώνει ξεκάθαρα τη συμπάθειά του για την Αθάνατη Ελλάδα, Βασίλισσα των Τεχνών14. Ο ελληνιστής Claude Fauriel, συγκεντρώνει και εκδίδει τα Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια σε δύο τόμους στα 1824-1825 που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία, καταφέρνοντας να συνδέσουν την αρχαία με τη σύγχρονη Ελλάδα και να τονώσουν το ηθικό των αγωνιστών κερδίζοντας το θαυμασμό του Stendhal. Ο ρομαντισμός ευνοούσε την απλότητα, το τοπικό χρώμα και την ποικιλία στην ποίηση, χαρακτηριστικά που διέθεταν τα δημοτικά τραγούδια τα οποία συγκίνησαν τους λαούς της Ευρώπης κι έτυχαν αμέσως αγγλικής, ρώσικης και δύο γερμανικών μεταφράσεων από τους φιλέλληνες Charles Brinsley Sheridan, Nikolaj Ivanovic Gnedic και Wilhelm Müller αντίστοιχα. Ο Panthier de Censay, φιλέλληνας Γάλλος ποιητής αλλά και φίλος του Ανδρέα Κάλβου, μεταφράζει και εκτυπώνει στο Παρίσι την ποιητική συλλογή τα Λυρικά (1826)15 μέσα στο πλαίσιο ενός συγγραφικού και εκδοτικού φιλελληνικού παροξυσμού. Ήταν αναμενόμενο λοιπόν, κάτω από αυτές τις συνθήκες, στο Παρίσι στις αρχές του 1823 να ιδρυθεί η πρώτη φιλελληνική επιτροπή με την ονομασία «Επιτροπή υπέρ των Ελλήνων προσφύγων στη Γαλλία». Μέλη της ήταν διακεκριμένες προσωπικότητες της δημόσιας ζωής, φιλελεύθερων αποκλίσεων, όπως ο δούκας François Alexandre Frédéric de La Rochefoucauld-Liancourt, ο δούκας Louis De Broglie, και οι δυο τους γερουσιαστές, καθώς και ορισμένοι βουλευτές και τραπεζίτες. Με αφετηρία της την Τεργέστη η πρώτη ομάδα Γάλλων και Ιταλών εθελοντών υπό την ηγεσία του Γάλλου συνταγματάρχη Βaleste φθάνει στην Ελλάδα στο τέλος της άνοιξης, αρχές καλοκαιριού του 1821. Άλλες αποστολές αναχώρησαν

14Costans C., «Βόλια θέλω και μπαρούτι - Γάλλοι συγγραφείς στο πλευρό των αγωνιζόμενων Ελλήνων» στο: O Φιλελληνισμός στη Γαλλία ,Η Καθημερινή, Επτά ημέρες, 23/03/1997, σ. 14. 15http://ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=478

από τη Μασσαλία, η οποία κατά το 1821 και το 1822 έγινε το βασικό κέντρο διοχέτευσης εθελοντών προς την επαναστατημένη Ελλάδα. Ο Γάλλος αξιωματικός του ναυτικού Jοurdain de la Graviere, ο οποίος μάλιστα δημοσίευσε και απομνημονεύματα για την Ελληνική Επανάσταση συγκαταλέγεται στους γνωστούς φιλέλληνες. Ξεχωριστή μορφή υπήρξε ο Γάλλος συνταγματάρχης Charles Fabvier γνωστός ως Φαβιέρος, που είχε διακριθεί κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων. Αυτοεξόριστος για πολιτικούς λόγους ήλθε στην Ελλάδα στις αρχές του 1825 και οργάνωσε ένα σώμα τακτικού στρατού, με το οποίο σημείωσε επιτυχίες και στο οποίο κατατάχτηκαν πολλοί φιλέλληνες. Ακόμη, στους κόλπους της Ελληνικής επιτροπής υπήρχαν και πολλοί Έλληνες που ζούσαν στο Παρίσι, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Δ. Φωτήλας, ο Κωνσταντίνος Σχινάς και ο Αθανάσιος Βογορίδης. Η επιτροπή περιέθαλψε πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στη Γαλλία έπειτα από τις τουρκικές σφαγές στη Μικρά Ασία και τη Χίο, οργάνωσε εράνους, στους οποίους συνεισέφεραν όχι μόνο γνωστά πρόσωπα της εποχής, αλλά και απλοί άνθρωποι. Αργότερα τα μέλη της συγκέντρωσαν χρήματα με εράνους για την παροχή βοήθειας στους Έλληνες σε όλους τους τομείς, ακόμη και στον στρατιωτικό. Στον τομέα της παιδείας, βοήθησαν ιδιαίτερα αναλαμβάνοντας την εκπαίδευση στη Γαλλία ορφανών Ελληνόπουλων και αποστέλλοντας τον Henri- August Dutrone στην Ελλάδα, για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην οργάνωση σχολείων. Ο Dutrone υπήρξε μαζί με τον Ιωάννη Κοκκώνη μέλος της «επί της Προπαιδείας επιτροπής» που είχε ως έργο της την αναθεώρηση των ήδη μεταφρασμένων βιβλίων για τη χρήση τους στα Αλληλοδιδακτικά Σχολεία στην Ελλάδα16. Εκτός από το Παρίσι, ιδρύθηκαν και στη Μασσαλία, στη Λυών και στο Στρασβούργο φιλελληνικές επιτροπές οι οποίες ανέπτυξαν σημαντική δραστηριότητα, ιδιαίτερα για την εξαγορά παιδιών από τα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής και τη μεταφορά και την περίθαλψή τους στη Μασσαλία.

16Χασεκίδου-Μάρκου Θ., Εκπαιδευτικά και παιδαγωγικά περιοδικά στην Ελλάδα: η διαμόρφωση της παιδαγωγικής σκέψης κατά το 19ο αιώνα, Διδακτορική Διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2006, σσ. 49- 50.

7. Η ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ

Φιλελληνική κίνηση αναπτύχθηκε και στη Μεγάλη Βρετανία, περιορισμένη αρχικά. Ο λόρδος Εrskine δημοσίευσε το 1822 επιστολή προς τον κόμη του Λίβερπουλ για το θέμα των Ελλήνων. Λίγο αργότερα στα 1823, συστάθηκε η «Ελληνική Επιτροπή» του Λονδίνου, μέλη της οποίας ήταν επιφανή στελέχη της αγγλικής κοινωνίας όπως ο John Βοwring και ο Edward Βlaquiere. O τελευταίος στάλθηκε από την επιτροπή στην Ελλάδα για να μελετήσει επιτόπου την κατάσταση. Εκτός από τη διενέργεια εράνων και την αποστολή βοήθειας προς το επαναστατημένο Έθνος, η φιλελληνική επιτροπή του Λονδίνου βοήθησε και στη σύναψη των αγγλικών δανείων προς την Ελλάδα. Οι όροι των δανείων βέβαια ήταν δυσμενείς, αλλά η χορήγησή τους θεωρήθηκε μεγάλη επιτυχία, αφού με την κίνηση αυτή έμμεσα η βρετανική κυβέρνηση αναγνώριζε την υπόσταση του ελληνικού κράτους. Μέλος της φιλελληνικής επιτροπής του Λονδίνου ήταν και ο επιφανής ποιητής λόρδος Βύρων, ο οποίος με την παρουσία και τον θάνατό του στην Ελλάδα έδωσε νέα ώθηση στο φιλελληνικό κίνημα μετατρέποντας το λόγο σε πράξη. Ο λόρδος Βύρων έφθασε στο Μεσολόγγι τον Δεκέμβριο του 1823 ως αντιπρόσωπος της φιλελληνικής επιτροπής μαζί με το συνταγματάρχη Stanhope. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους είχαν επαφές, σε πολλές πόλεις της Ευρώπης, με εκπροσώπους φιλελληνικών επιτροπών και άλλες προσωπικότητες, όπως και με τον Καποδίστρια στην Ελβετία. Ο Stanhope μετά τον θάνατό του Βύρωνα, παρέμεινε για λίγο στην Ελλάδα προσπαθώντας να βοηθήσει τους Έλληνες. Μαζί με τον Βύρωνα όμως στην Ελλάδα έφθασαν και άλλοι Βρετανοί, όπως ο George Finlay μετέπειτα ιστορικός της Ελληνικής Επανάστασης και ο Edward Τrelawny. Όλοι τους προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον ελληνικό αγώνα όπως και ο Σκωτσέζος φιλέλληνας Thomas Gordon υπήρξε, εκτός των άλλων, και συγγραφέας του έργου Περί της Ελληνικής Επαναστάσεως (1832). Ο Άγγλος Frank Abney Hastings, Βρετανός αξιωματικός του ναυτικού, κυβερνήτης της «Καρτερίας», της πρώτης ατμοκίνητης κορβέτας του ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση, αφού υπηρέτησε πολλαπλά τον Ελληνικό Αγώνα τόσο με τις συμβουλές του για την οργάνωση και τον εξοπλισμό του ελληνικού ναυτικού όσο και με την προσωπική του δράση. Αξίζει επίσης να αναφερθούμε στην προσφορά του Percy Bysshe Shelley στον πρόλογο του

λυρικού του δράματος Ελλάς (1821) όπου προβάλει την ελληνικότητα του Ευρωπαίου πολίτη. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Είμαστε όλοι μας Έλληνες. Οι νόμοι μας, η λογοτεχνία, η θρησκεία μας, οι τέχνες μας έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα»17.

7.1. H Mεγάλη Περιήγηση των Άγγλων και η σχέση της με το φιλελληνικό κίνημα

Για τους Άγγλους η Μεγάλη Περιήγηση (Grand Tour) παραμένει ένα από τα πιο φημισμένα κεφάλαια στην αγγλική ιστορία του 18ου αιώνα. Τότε έγινε θεμέλιο της γενικότερης παιδείας του Άγγλου τζέντλεμαν, να ταξιδέψει στην Ευρώπη, φθάνοντας, μέσω των Άλπεων στην Ιταλία κι εκεί να θαυμάσει τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς της Βενετίας, της Μπολόνια, της Φλωρεντίας, της Ρώμης και της Νάπολης για να συνεχίσει και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Έτσι έφθασε και ο Βύρωνας για πρώτη φορά στην Ελλάδα στα 1809 διαποτισμένος από το φιλελληνισμό των Άγγλων περιηγητών που προέβαλλαν τις απόψεις και τα συναισθήματά τους για την Ελλάδα και το λαό της μέσα από τα έργα τους και πληροφορούσαν για την ελληνική υπόθεση τον αγγλικό λαό18. Ανάμεσα στους περιηγητές υπήρχαν και κάποιοι άλλοι, όχι τζέντλεμαν, αλλά συγγραφείς και καλλιτέχνες ταπεινής καταγωγής κυρίως, με σκοπό στα ταξίδια τους την έμπνευση. Στα ευρωπαϊκά κράτη όμως πολύ συχνά, οι συντηρητικές κυβερνήσεις προέβαλαν πολλά εμπόδια απέναντι στις διάφορες φιλελληνικές δραστηριότητες και αυτό γιατί από τη στιγμή που υποστήριζαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, το να ενθαρρύνουν κινήσεις που ευνοούσαν τους Έλληνες ερχόταν σε αντίθεση με την φιλοτουρκική τους πολιτική. Όπως για παράδειγμα, σε περιοχές της αυστριακής επικράτειας δεν συστάθηκαν φιλελληνικές επιτροπές αφού η πολιτική της Αυστρίας ήταν ξεκάθαρα αρνητική, έως εχθρική θα λέγαμε, απέναντι στο Ελληνικό ζήτημα. Ας μην ξεχνάμε ότι ο αυστριακός καγκελάριος Klemens von Metternich, επηρέαζε τις αποφάσεις της Ιερής Συμμαχίας που σύμφωνα με τις αρχές της η σκλαβιά κάτω από ξένο δυνάστη -στην περίπτωση των Ελλήνων, το Σουλτάνο- ήταν ευλογημένη από το Θεό κι ο αγώνας για την Ελευθερία έργο του Σατανά! Πέρα όμως από γενικές θέσεις

17Shelley P.B., Ελλάς (1821), Μετάφραση Μ. Βύρων Ραΐζης, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα, 1990, σ. 13. 18Δούκα –Καμπίτογλου Α., «Ο ρομαντικός φιλελληνισμός στην Αγγλία» στο: Ο Φιλελληνισμός στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, Η Καθημερινή, Επτά ημέρες, 17/03/2002, σ. 21.

κάθε ευρωπαϊκό κράτος είχε τους δικούς του λόγους, οι οποίοι υπαγόρευαν την εχθρική αντιμετώπιση του ελληνικού ξεσηκωμού19.

19Βώρος Φ.Κ., Θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις πηγές, Τεύχος Α΄, Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1986, σ.142.

8. ΡΩΣΟΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

Διαπιστώνει κανείς ότι οι καλές ελληνο-ρωσικές σχέσεις χαρακτηρίζονταν από θετική αντιμετώπιση και διακρίνονταν για τους ιστορικούς δεσμούς, τις πολιτισμικές σχέσεις και την παραδοσιακή φιλία. Το θρησκευτικό συναίσθημα αποτελούσε πάντοτε σταθερή αναφορά στις σχέσεις των χωρών Ελλάδας και Ρωσίας. Μάλιστα, η θρησκευτική διάσταση δημιουργούσε κάποτε την αίσθηση μιας «ορθόδοξης κοινοπολιτείας20». Στις σχέσεις της Ελλάδας και της Ρωσίας σημαντικό ρόλο έπαιξαν στιγμές της κοινής τους ιστορίας. Ο Ακαδημαϊκός, βυζαντινολόγος καθηγητής Igor Medvedev αναφέρει εύστοχα σε σημείωμά του σε πρόσφατη έκδοση στην Ελλάδα: …Οι Έλληνες που παρέμεναν φλογεροί πατριώτες, έστω και στην καθολική Ευρώπη, όπως οπ καρδινάλιος Βησσαρίων, ήλπιζαν ότι ο ηγεμόνας της Μόσχας θα προσπαθούσε, μετά το γάμο του με την κληρονόμο των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, να κηρύξει τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να αποκαταστήσει το βυζαντινό θρόνο…21και εννοεί εδώ ο καθηγητής Medvedev το γάμο της Σοφίας Παλαιολογίνας (1472) με τον Ιβάν τον Γ΄ (1440-1505). Η κοινή ιστορία λοιπόν των Ελλήνων και των Ρώσων ίσως αρχίζει από τότε που οι Ρώσοι ηγεμόνες όπως: …η Σοφία και ο σύζυγός της, ο Ιβάν Γ΄, που ανακηρύχθηκε σε Μέγα, μαζί με το γιό τους Βασίλι Γ΄, και τον εγγονό τους, Ιβάν Δ΄, τον αποκληθέντα Τρομερό, συνέχισαν τον αντικειμενικό σκοπό του πατέρα και του παππού τους να ενώσουν τη Ρωσία υπό την κυριαρχία της Μόσχας»22, τον 15ο δηλαδή αιώνα κάνοντας μια σειρά από συγκεκριμένες κινήσεις. Μπορούμε να δούμε λοιπόν ότι η ελπίδα είναι στραμμένη προς τη Ρωσία γεγονός που μαρτυρά μια αναφορά το1579 του πρέσβη της Βενετίας στην Κωνσταντινούπολη, Ιάκωβου Σοράντζο στην οποία αναφέρει χαρακτηριστικά: …Ο Μέγας Δούξ των Μοσχοβιτών είναι σφόδρα επίφοβος εις τον Σουλτάνο, επειδή είναι ορθόδοξος, όπως οι κατοικούντες την Βουλγαρίαν, την Βοσνίαν, την Σερβίαν, την Ελλάδα και την Πελοπόννησον. Οι πληθυσμοί αυτών των μερών του είναι πολύ αφοσιωμένοι, επειδή ανήκουν εις την ιδίαν με αυτόν θρησκείαν. Οι λαοί αυτοί θα ήσαν

20Κιτρoμηλίδης, Π.Μ., «Από την ορθόδοξη κοινοπολιτεία στις εθνικές κοινότητες: Το πολιτικό περιεχόμενο των ελληνορωσικών πνευματικών σχέσεων κατά την τουρκοκρατία» στο: Χίλια Χρόνια Ελληνισμού-Ρωσίας, Γνώση, Αθήνα 1994, σσ. 139-165. 21Λεονάρδος Γ., Σοφία Παλαιολογίνα, από το Βυζάντιο στη Ρωσία, Λιβάνης, Αθήνα 2008, σ. 10. 22Ομοίως σ. 9.

πρόθυμοι εις κάθε ευκαιρίαν να λάβουν τα όπλα, διά να απαλλαγούν από την Τουρκικήν δεσποτείαν….»23. Το 1714 ο Μεγάλος Πέτρος σε ομιλία του24 στη Ρίγα τονίζει πως «…η επιστήμη διαδόθηκε παντού από την Ελλάδα…» κι ότι είναι αναγκαίο να καταληφθεί η Κωνσταντινούπολη και όλη η Ρωμυλία, για να απελευθερωθεί ο ελληνικός Λαός25. Με εντολή του το1709, εκδόθηκε στη Μόσχα το βιβλίο Ιστορία της Ελλάδας, μέσα στις σελίδες του οποίου περιγράφεται η καταστροφή της Τροίας. Η αποκατάσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, το λεγόμενο «Ελληνικό Σχέδιο», ήταν ένα μεγαλόπνοο σχέδιο του Μεγάλου Πέτρου (1672-1725) και της Μεγάλης Αικατερίνης (1729-1796). Η Αικατερίνη Β΄, η Μεγάλη, επεδίωξε να θέσει το σχέδιο αυτό σε εφαρμογή. Για το σκοπό αυτό συνεργάστηκε στην αρχή με τους αδερφούς Ορλώφ κατά τη διάρκεια του Α΄ Ρωσοτουρκικού πολέμου (1770-1774) – και έπειτα, με τον πρίγκιπα Ποτέμκιν τον Ταυρικό - στο Β΄ Ρωσοτουρκικό πόλεμο (1787-1792). Τελικά δεν κατάφερε να πραγματοποιήσει τα σχέδιά της. Τα Στενά του Βοσπόρου και ο Εύξεινος Πόντος αποτελούσαν και συνεχίζουν μέχρι και σήμερα να είναι θαλάσσια περιοχή με τεράστια γεωπολιτική σημασία. Από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και αρκετά χρόνια μετά τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους, όταν πρώτος κυβερνήτης του υπήρξε ο πρώην υπουργός εξωτερικών της Ρωσίας Ιωάννης Καποδίστριας, το θέμα των Στενών ήταν ο βασικότερος παράγοντας που καθόριζε τις ελληνο-ρωσικές σχέσεις. Κι αυτό γιατί η Ρωσία προσπαθώντας να απεγκλωβιστεί από τα Στενά του Βοσπόρου26 τηρούσε φιλική στάση προς την Ελλάδα. Οι Έλληνες, μάλιστα, συμμετείχαν ενεργά στο ρωσικό ναυτικό, έγιναν Αξιωματικοί, Υπαξιωματικοί και ναύτες ή στρατιώτες της Ρωσικής Δύναμης. Ο Μυκόνιος Αντώνιος Ψαρρός που υπηρέτησε στις τάξεις του και πήρε μέρος στην πυρπόληση του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ, πρότεινε και έγινε αποδεκτό «να προσκληθούν Έλληνες ναυτικοί από το Τανγκαρόγκ και να χρησιμοποιηθούν στα Ρωσικά πλοία ως οδηγοί στο Αρχιπέλαγος, που γνώριζαν καλά…»27. Αυτοί ήταν που υποστήριξαν με θέρμη την κίνηση των Ορλώφ, έμαθαν την πολεμική τέχνη,

23Ο Ελληνισμός της Ρωσίας, Έκδοση Σωματείου των εκ Ρωσίας Ελλήνων, Αθήναι, 1953, σ.31. 24Αυγητίδης Κ.Γ.., Η Ρωσία και Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας του Ελληνικού Λαού, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2000, σ. 15. 25Γερβίνους Γ., Ιστορία της επαναστάσεως και αναγεννήσεως της Ελλάδος, τομ. Α΄, Αθήναι, 1884, σσ. 28-29. 26 Μπεκιάρης Δ., Ο Ρωσικός παράγοντας και η Ελλάδα, εφημερίδα ΑΞΙΑ, 23.03.2007, σελ. 16. 27Γριτσόπουλου Τ., Τα Ορλωφικά, Εν Αθήναις, 1967, σελ. 61.

διακρίθηκαν για τη γενναιότητα και την πίστη τους και χρόνια αργότερα χρησιμοποιώντας τα όσα έμαθαν πολέμησαν για την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιόδου αυτής αποτελεί ο Λάμπρος Κατσώνης28 ο οποίος ξεκίνησε τη ναυτική του σταδιοδρομία στις Τσαρικές ένοπλες δυνάμεις σε ηλικία 35 ετών. Για τη σημασία που είχε η συμμετοχή του στην κοινή ναυτική ιστορία της Ελλάδας και Ρωσίας ο Ρώσος ιστορικός Grigory Arsh γράφει: …Το 1792 ο Κατσώνης επιχείρησε την πρώτη στην ιστορία προσπάθεια των Ελλήνων να απελευθερωθούν από τον Οθωμανικό ζυγό. Οι επιχειρήσεις του στις ελληνικές θάλασσες (1788-1792) υπήρξαν στην ουσία ένας πρόλογος του ελληνικού απελευθερωτικού πολέμου των 1821-1829, αλλά και ο Στολίσκος του μπορεί να θεωρηθεί σαν έμβρυο του συγχρόνου Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού29 και επισημαίνοντας την συμμετοχή του στην ιστορία της Ρωσίας προσθέτει ότι: …Σημαντικός είναι και ο ρόλος του στην ιστορία της Ρωσίας… Οι ενέργειες του ατρόμητου αυτού πολεμιστή επρόκειτο να δημιουργήσουν βάση για την καινούρια εκστρατεία του Ρωσικού Στόλου στη Μεσόγειο… Όμως όλο το βάρος του αγώνα με τον Τουρκικό Στόλο έπεσε στις πλάτες του Κατσώνη… Αυτός ο γενναίος πολεμιστής κατάφερε να απασχολήσει σημαντικές Τουρκικές Δυνάμεις και να συμβάλει έτσι στις επιτυχείς Επιχειρήσεις του Ρωσικού Στόλου στη Μαύρη Θάλασσα…30 Ακόμη αξίζει να αναφερθεί ότι η συνεργασία του Τσάρου Αλέξανδρου A΄ και του Ι. Καποδίστρια, χάρη στη διπλωματική δεινότητα του δεύτερου, αποδείχτηκε ότι βοήθησε εμμέσως την Ελληνική υπόθεση σε χαρακτηριστικές περιπτώσεις· όπως για παράδειγμα ο Τσάρος συμφώνησε, μετά από πρόταση του Καποδίστρια, για την ίδρυση ενός σωματείου με τον τίτλο Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης (1813), η οποία διαχώριζε τη θέση της από τη Φιλόμουσο Εταιρεία που είχαν συστήσει στην Αθήνα οι Άγγλοι. Η κίνηση αυτή, την οποία τόσο διπλωματικά χειρίστηκε ο Καποδίστριας και που είχε σκοπό της τη διάδοση του διαφωτισμού στην Ελλάδα, δείχνει πως η θέση του Τσάρου δεν ήταν αρνητική απέναντι στους Έλληνες: μέσω αυτής ο Καποδίστριας συγκέντρωσε πόρους, κινούμενος στους κύκλους της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας με σκοπό να τους διαθέσει για την Ελλάδα. Ο προαναφερθείς ελληνιστής καθηγητής, Grigory Arsh, γράφει χαρακτηριστικά: …Η γέννηση του ελληνικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος ήταν άμεσα

28Στάμου Π., «Ατομικός Φάκελος του Λ. Κατσώνη» στο: Γ. Πριάχιν Ο Λάμπρος Κατσώνης στην ιστορία της Ελλάδας και Ρωσίας, Επιμέλεια-Συμπλήρωμα Π. Στάμου, Αθήνα, Εστία, 2005, σ. 235. 29Πριάχιν Γ., Ο Λάμπρος Κατσώνης στην ιστορία της Ελλάδας και Ρωσίας, Επιμέλεια-Συμπλήρωμα Π. Στάμου, Αθήνα, Εστία, 2005, σ.13. 30Ομοίως

συνδεδεμένη με την πολιτική της Ρωσίας στα Βαλκάνια και ιδιαίτερα με τους Ρωσοτουρκικούς πολέμους. Η ίδια δε η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε στην Οδησσό από προερχόμενους από την Ελλάδα μετανάστες, οι οποίοι συγκρότησαν στο μεγάλο ρωσικό λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας μια πολυάριθμη και ανθηρή κοινότητα…31 Έχει γραφτεί επίσης και έχει αποδειχθεί ότι η Φιλική Εταιρεία αντλούσε ανθρώπινο δυναμικό και οικονομικούς πόρους από τις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας με ηγέτη της τον ένθερμο πατριώτη και νεαρό στρατηγό του ρωσικού στρατού Αλέξανδρο Υψηλάντη. ..Υπό την ηγεσία του ετοιμάστηκε και πραγματοποιήθηκε σε ρωσική επικράτεια το απελευθερωτικό ξεκίνημα στη Μολδαβία, που έδωσε το έναυσμα της εξέγερσης άμεσα και στην ίδια την Ελλάδα. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός, ότι το ελληνικό επαναστατικό κίνημα των φιλικών αναπτύχθηκε ως κίνημα αλληλένδετο και σε αλληλεπίδραση με το ρωσικό επαναστατικό κίνημα των Δεκεμβριστών… προσθέτει ο Arsh32.

8.1.Ο Pushkin, οι Δεκεμβριστές και το Ελληνκό Ζήτημα

Το κίνημα των Δεκεμβριστών στη Ρωσία αποτελούνταν από Ρώσους φιλελεύθερους που υποστήριζαν την Απελευθέρωση της Ελλάδας. Δύο χρόνια μετά την ίδρυση της Φιλικής Εταιρίας,το1814, έξι αξιωματικοί ίδρυσαν την Ένωση Σωτηρίας. Η μυστική αυτή οργάνωση είχε θέσει ως σκοπό της την εγκαθίδρυση συνταγματικής μοναρχίας, την κατάργηση της δουλοπαροικίας και την συγκρότηση εθνικού κοινοβουλίου. Το 1818 μετονομάσθηκε σε «Ένωση Ευημερίας» διαθέτοντας ένα δίκτυο στην Πετρούπολη, τη Μόσχα, το Κίεβο, το Κισινιόφ και σε άλλες περιοχές της Νότιας Ρωσίας. Το Κίνημα των Δεκεμβριστών ξέσπασε τελικά στις 14 Δεκεμβρίου 1825 με συμμετέχοντες μόλις 3.000 στρατιώτες αντί 20.000 που είχαν υπολογίσει οι ηγέτες του. Ο μεγαλύτερος όγκος του στρατεύματος δεν πήρε μέρος στην εξέγερση. Οι ηγέτες του Κινήματος φυλακίσθηκαν στο φρούριο Πέτρου και Παύλου. Οι περισσότεροι από αυτούς εκτελέστηκαν αργότερα και αρκετοί εκτοπίσθηκαν στη Σιβηρία33. Στην περίοδο κατά την οποία ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρία η Ρωσία είχε βγει νικήτρια από τον Πατριωτικό πόλεμο, δίνοντας τέλος στην

31Άρς Γ., Το Εταιρικό Κίνημα στη Ρωσία και η Φιλική Εταιρεία, με πρόλογο κ. Κων. Σβωλόπουλου και επιμέλεια του επ. καθηγητού Κων. Παπουλίδη. Σχέδιο Ελληνικής μετάφρασης, υπό έκδοση στο Κέντρο Ελληνο –Ρωσικών Ιστορικών Ερευνώ, σσ. 87- 99. 32Ομοίως. 33Figes Ο., Ο Χορός της Νατάσας. Μια Πολιτιστική Ιστορία της Ρωσίας, Αθήνα, Ηλέκτρα, 2006, σσ. 123-135.

κυριαρχία του Ναπολέοντα στην Ευρώπη το 1815. Από τη σύγκρουση αυτή αναδείχτηκαν η Ρωσία ως η μεγαλύτερη χερσαία δύναμη και η Αγγλία ως η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη34. Μετά και την ίδρυση της Φιλικής Εταιρίας, και καθώς τα χρόνια περνούν, στην Ευρώπη δημιουργείται και εδραιώνεται ένα μεγάλο φιλελληνικό ρεύμα, το οποίο παρασύρει και τη Ρωσία35. Οι πρώτες εκδηλώσεις των φιλελληνικών κινήσεων γίνονται από τον Κόμη Grigory Stroganov, ο οποίος ήταν πρέσβης της Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη, από τον Ιωάννη Καποδίστρια και το «πολεμικό κόμμα» της Αγίας Πετρούπολης. Όλοι τους, άμεσα ή έμμεσα, τάχθηκαν υπέρ των ομοδόξων Ελλήνων. Τα φιλελληνικά αισθήματα των Ρώσων εκφράσθηκαν με χαρακτηριστικό τρόπο από τον Aleksandr Sergeevich Pushkin το μεγαλύτερο ποιητή της Ρωσίας. Τα έργα του εμπνέονται από τον Αγώνα των Ελλήνων και καλούν σε εξέγερση τα Βαλκάνια. Τα ποιήματά του, βαθιά πολιτικά, χαρακτηρίζονται και ανατρεπτικά την εποχή εκείνη, αλλά και η συμπεριφορά του γενικότερα αναγκάζουν τον Τσάρο Αλέξανδρο Α΄ να τον εξορίσει στη Νότια Ρωσία, στη Βεσσαραβία, τον Απρίλιο του 1820, στο Κισινιόφ. Από εκεί όμως παρακολουθεί όλα όσα διαδραματίζονται στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες αλλά και το εγχείρημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Στη δεκαετία του 1820 η Ελληνική κοινότητα στο Κισινιόφ ανθούσε. Η πόλη ήταν κέντρο της Επαναστατικής δράσης της Φιλικής Εταιρείας. Εκεί ο Πούσκιν γνωρίστηκε με εξέχοντες Έλληνες, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν μέλη της. Στο σπίτι του πρίγκιπα Γεωργίου Κατακουζηνού, ο οποίος ήταν παντρεμένος με την αδελφή του φίλου του ποιητή Nikolay Gortsakov, ο Pushkin συναντάει τον Πρίγκιπα Α.Μ. Κατακουζηνό, αδελφό του Γεώργιου, τον Μιχαήλ Σούτσο, πρώην Οσποδάρο – ηγεμόνα- της Μολδαβίας, τους αδελφούς Υψηλάντη. Επίσης εκεί γνώρισε τους Βασίλειο Καραβία, Κωνσταντίνο Πεντεδέκα, Κωνσταντίνο Δούκα και άλλους Έλληνες που σχεδόν όλοι τους ήταν Φιλικοί 36. Ο Pushkin γίνεται αμέσως ένθερμος υποστηρικτής του Ελληνικού Αγώνα. Από το Κισινιόφ ξεκίνησαν ο Υψηλάντης και οι Φιλικοί για να σχηματίσουν στη συνέχεια σώμα από 500 εθελοντές, που ονόμασαν Ιερό Λόχο. Σ’ αυτόν κατετάγησαν πολλοί

34Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη Γ., Η αυτοκρατορική Ρωσία (1613-1917), Gutenberg , Αθήνα, 2008, σ. 138. 35Κορδάτος Γ., Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Επικαιρότητα, Αθήνα, 1975, σσ.140-1. 36Φαρσόλας Δ., Ο Αλέξανδρος Πούσκιν και η Ελληνική Επανάσταση 1821-1829, Φιλίστωρ, Αθήνα 2001, σσ.36-37.

Έλληνες από όλη τη Ρωσία και κυρίως από την Οδησσό. Ο Pushkin γράφει τότε στον Ευγένιο Ονέγκιν, το μεγάλο έμμετρο μυθιστόρημα του, για την εξέγερση του Υψηλάντη: Σείονταν όλο απειλή τα Πυρηναία, Το ηφαίστειο της Νάπολης στις φλόγες, Κι ο Μονόχειρας Πρίγκιπας να γνέφει Από το Κισινιόφ στους Μωραΐτες φίλους του… 37

Γράφει επίσης στο φίλο του Β.L. Davydov : …αναφέρουν ότι ο Φοίνικας της Ελλάδας θα αναγεννηθεί από τις στάχτες του, ότι η ώρα της πτώσης των Τούρκων έχει φθάσει και ότι μια μεγάλη δύναμη (η Ρωσία) εγκρίνει τη μεγαλόψυχη πράξη…» και συνεχίζει στο γράμμα του αναφερόμενος στους Έλληνες που γνωρίζει «…τα μυαλά των ανθρώπων βρίσκονται σε έξαρση… όλες τους οι σκέψεις στρέφονται γύρω από ένα μόνο θέμα: Την ανεξαρτησία της αρχαίας πατρίδας. Στην Οδησσό πλήθη Ελλήνων συγκεντρώνονται. Πουλάνε τα υπάρχοντά τους για ένα κομμάτι ψωμί κι αγοράζουν σπάθες, τουφέκια, πιστόλια. Όλοι μιλάνε για το Λεωνίδα, το Θεμιστοκλή….38

Ο Ρώσος εθνικός ποιητής θα γράψει τότε για τον Μονόχειρα Πρίγκιπα που τον θεωρεί και δικό του, τον αποκαλεί «Πρίγκιπά μας» στο ποίημα Προς τον Β.Λ. Νταβιντόφ: Όταν παντού η νέα άνοιξη, χαμογελώντας, Το χιόνι λάσπη είχε κάνει, Πάνω στα όρη και στου Δούναβη την όχθη Ο μονόχειρας Πρίγκιπάς μας σήκωσε επανάσταση39

Ο Pushkin δε συμμετείχε στην Ελληνική Επανάσταση, ούτε και επισκέφθηκε την Ελλάδα όπως ο λόρδος Βύρων ή άλλοι φιλέλληνες. Με τα έργα του όμως απέδειξε με τον καλύτερο τρόπο τα φιλελληνικά του αισθήματα. Αποτύπωσε στο χαρτί με την πένα του τον Αγώνα των Ελλήνων στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Σ’ ένα ποίημά του μάλιστα, με τίτλο Πιστή Γραικιά, μην τον θρηνείς! Έχει σαν ήρωας πέσει, παρηγορεί μια Ελληνίδα που έχασε τον άντρα της στη μάχη του Σκουλένιου η οποία έγινε στις 17 Ιουνίου 1821:

37Φαρσόλας Δ., Ο Αλέξανδρος Πούσκιν και η Ελληνική Επανάσταση 1821-1829, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2001, σ.38. 38Ομοίως, σ. 41. 39Ομοίως, σσ. 44-5.

Πιστή Γραικιά, μην τον θρηνείς! Έχει σαν ήρωας πέσει Βόλι πικρό του χώρισε τα στήθια Μεσ’ τη μέση…μην τον θρηνείς…40

Αργότερα, η αναγνώριση της Eλληνικής Ανεξαρτησίας θα τον εμπνεύσει να γράψει, έχοντας σαν πρότυπο τον παιάνα του Ρήγα, Δεύτε παίδες Ελλήνων, το ποίημά του με τίτλο Εμπρός Ελλάδα, σήκω! Εμπρός Ελλάδα, σήκω, εμπρός. Δεν τρέφεις άδικα ελπίδες Και τα πανάρχαια βουνά Όλυμπος, Πίνδος, οι Θερμοπύλες, Σειούνε κι εκείνα τις ασπίδες. Στη δοξασμένη τους σκιά Ξύπνησε τώρα η λευτεριά σου Αθήνα μάρμαρα ιερά, Του Περικλή και του Θησέα τάφοι και κόκαλα σεπτά. Χώρα ηρώων και θεών Σπάσε τα βάρβαρα δεσμά σου Με τα τραγούδια των πιστών Τυρταίου, Βύρωνα και Ρήγα, Φλόγα και φως ολόγυρά σου 41

40 Φαρσόλας Δ. Ο Αλέξανδρος Πούσκιν και η Ελληνική Επανάσταση 1821-1829, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2001, σσ. 47-8. 41Ομοίως, σ. 66-67.

9. Ο ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί και ο ιταλικός φιλελληνισμός. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο πάπας Πίος ο Ζ΄ παρά τις διπλωματικές πιέσεις κατέβαλε αποδεδειγμένα σημαντικές προσπάθειες να φανεί χρήσιμος στους Έλληνες. Το Φιλελληνικό Κίνημα εκδηλώθηκε στην Ιταλική Χερσόνησο με πολλούς τρόπους και ενεργά. Και αυτό συμβαίνει γιατί στο έδαφός της υπήρχαν μικρά βασίλεια-κράτη και ένα μεγάλο μέρος της βρισκόταν υπό αυστριακή κατοχή. Η καταπίεση ήταν τόσο τυραννική που προκάλεσε την αντίσταση των Καρμπονάρων42 και της ιταλικής διανόησης. Δύο επαναστάσεις το 1820 και το 1821 στο βασίλειο της Νεαπόλεως και των Δύο Σικελιών καθώς και στο βασίλειο της Σαρδηνίας και του Πεδεμοντίου καταπνίγηκαν στο αίμα από τους Αυστριακούς και μετά από αυτό Ιταλοί και Έλληνες πατριώτες λογίζονταν συμμαχητές. Οι φιλελεύθερες ιδέες αποτελούσαν συνδετικό κρίκο που ένωνε τους δύο λαούς. Επιπρόσθετα υπήρχε και το κοινό στοιχείο της Χριστιανικής θρησκείας που θεωρήθηκε ως ένα από τα αίτια της ανάπτυξης του ιταλικού φιλελληνισμού. Ο ελληνικός και ο ιταλικός λαός είχαν μακραίωνη παράδοση και η ιστορική εμπειρία του παρελθόντος τους ένωνε. Οι Ελληνικές παροικίες οι οποίες είχαν ιδρυθεί στην Ιταλική Χερσόνησο σταδιακά μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 στη Βενετία, το Λιβόρνο, την Πίζα, την Τεργέστη, τη Νεάπολη και αλλού άκμαζαν στο ιταλικό έδαφος και πρόσφεραν τις κατάλληλες συνθήκες για την εκδήλωση του φιλελληνικού κινήματος το οποίο εκδηλώθηκε ως εξής: 1. Περίθαλψη Ελλήνων στρατιωτών και προσφύγων με ελεύθερη δράση και διακίνησή τους. 2. Προώθηση στην Ελλάδα Ιταλών αλλά και άλλων φιλελλήνων. 3. Μεταφορά πολεμοφοδίων και οπλισμού στην Ελλάδα. 4. Οικονομική ενίσχυση του Ελληνικού λαού. 5. Εκδηλώσεις διαμαρτυρίας και εκκλήσεις υπέρ των Ελλήνων. 6. Σύνδεση των Ελλήνων με άλλες Ευρωπαϊκές Φιλελληνικές εταιρείες και κομιτάτα.

42Mέλη μυστικής οργάνωσης Ελευθεροτεκτόνων που διέπονταν από φιλελεύθερες και πατριωτικές ιδέες. Επίσης επεδίωκαν την προστασία των ιταλικών συμφερόντων εναντίον των ξένων. Βλ. σχετικό λήμμα Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, Πάπυρος, Αθήνα, 1996, Τόμος 32, σ. 179.

Στο ελληνικό έδαφος η πλειονότητα των Ιταλών αφοσιώθηκε στους σκοπούς του αγώνα και πολλοί ήταν εκείνοι που θυσιάστηκαν για την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Ειδικά στη μάχη του Πέτα, έπεσαν ηρωικώς μαχόμενοι 18 Ιταλοί πατριώτες. Οι Ιταλοί εθελοντές οι οποίοι κατέφθασαν στην Ελλάδα από το καλοκαίρι του 1821 μέχρι και το τέλος του Αγώνα ήταν 137. Κατάγονταν οι περισσότεροι από το Πεδεμόντιο και τη Σαρδηνία ενώ σημαντικός αριθμός ήταν από την Νεάπολη και τη Σικελία.Η προσφορά μάλιστα των Ιταλών φιλελλήνων για την ανεξαρτησία της Ελλάδας φτάνει μέχρι και τους πολέμους του 1912-1913 όπου στο μέτωπο της Ηπείρου είναι παρόντες για να αγωνιστούν οι Γαριβάλδηδες ερυθροχιτώνες43. Γενικότερα όμως οι κατηγορίες στις οποίες δραστηριοποιήθηκαν οι Ιταλοί ήταν πολλές44.

9.1. Ιταλοί φιλέλληνες και στελέχωση του τακτικού στρατού στην Ελλάδα. Συμμετοχή σε στρατιωτικές επιχειρήσεις.

Εξέχουσα μορφή στο τομέα αυτό υπήρξε ο Michele Gramsi ο οποίος πήρε μέρος στην πολιορκία του Ναβαρίνου (Μάιος-Ιούνιος 1821) και μετά στην ανεπιτυχή κατάληψη του Παλαμηδιού, το 1822,στρατολόγησε 282 άνδρες που εντάχθηκαν σε τακτικό σώμα υπό τον Μαυροκορδάτο. Αργότερα ο Gramsi θα βρεθεί στο Αιγαίο όπου θα στρατολογήσει 118 άτακτους άνδρες, με τους οποίους θα πάρει μέρος στις μάχες κατά της στρατιάς του Δράμαλη στο Άργος, στα Δερβενάκια, στην Κόρινθο. Συμμετείχε επίσης στην πολιορκία του Ναυπλίου κατά τη διάρκεια της οποίας επικεφαλής 106 ανδρών κυρίευσε το Μπούρτζι και κατέλαβε ένα αγγλικό πλοίο που ανεφοδίαζε τους Τούρκους. Το 1823 ο Gramsi συμμετέχει στην απελευθέρωση των Αθηνών υπό τον Ιωάννη Μαυρομιχάλη. Το 1824 αγωνίζεται στο πλευρό του Κουντουριώτη κι ένα χρόνο αργότερα δίπλα στον Κολοκοτρώνη πολεμά ενάντια στον Ιμπραήμ. Όμως η δράση δεν σταματά εδώ. Εκστράτευσε στις Σπέτσες, πήρε μέρος στη δεύτερη πολιορκία της Τριπολιτσάς και βρέθηκε κάτω από τις διαταγές του Φαβιέρου και αργότερα του Gordon. Στα χρόνια του Καποδίστρια βρισκόταν ακόμη στην Ελλάδα και προσέφερε τις υπηρεσίες του μέχρι το θάνατό του 1873.

43SfyroerasV, «Filelleni italiani in Grecia», Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 84. 44http://lastorianoncancella.wordpress.com/

Ο Ιταλός αξιωματικός Brengeri φθάνει στην Ελλάδα το 1821 και παραμένει έως το 1823. Οι Περιπέτειες ενός ξένου στη Ελλάδα είναι ένα κείμενό του που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον γιατί δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τη Άλωση της Τριπολιτσάς, την ανεπιτυχή κατάληψη του Παλαμηδιού, την εκστρατεία του Μαυροκορδάτου στην Ήπειρο το 1821 και την Α΄ πολιορκία του Μεσολογγίου το χειμώνα του 1822 με τη ματιά του αυτόπτη μάρτυρα. Ο ιταλός Κόμης συνταγματάρχης Staraba υπηρέτησε το στρατό του Ναπολέοντα και συμμετείχε στην ανεπιτυχή κατάληψη του Παλαμηδιού. Μετά από αυτήν τα ίχνη του στην Ελλάδα χάνονται. Άλλοι Ιταλοί που πολέμησαν στην Ελλάδα ήταν οι αντισυνταγματάρχες Pietro Tarella και Andrea Dania.Ο Τarella ένας γενναίος και εξαιρετικά μορφωμένος αξιωματικός, είχε υπηρετήσει στο επιτελείο του Αντιβασιλέα της Ιταλίας Ευγενίου Μπωαρναί και στη συνεχεία στο στρατό του Πεδεμόντιου. Ο Dania ήταν απόμαχος των Ναπολεόντειων Πολέμων. Και οι δύο θα πάρουν μέρος στην ανεπιτυχή κατάληψη του Παλαμηδιού, στην εκστρατεία του Μαυροκορδάτου στην Ήπειρο το 1821 και θα βρουν το θάνατο στη Μάχη του Πέτα τιμώντας το όνομα ης πατρίδας τους. Σε μια σκηνή που περιγράφει ο Karl Mendelssohn Bartholdy, ο οποίος υπήρξε μελετητής της νεότερης ελληνικής ιστορίας, και ενώ ο γηραιός Πολωνός φιλέλληνας Adam Mizewski, δεν ζητά παρά μονάχα «ένα έντιμο τάφο στρατιώτη πάνω στη κλασική γη των Ελλήνων όπου έπεσαν τόσοι ήρωες» ο Dania τείνοντάς του το χέρι του λέει: εδώ θα αναστηθεί και πάλι η πολεμική μας τύχη που καταστράφηκε στη Γαλλία και νέα πνοή θα ζωογονήσει τα γηρατειά μας και το πολεμικό μας στάδιο. Όταν οι Τούρκοι θα κόψουν τις μύτες, τ’ αυτιά μας και τα κεφάλια μας και θα τα στείλουν στο Σουλτάνο λέγοντάς του: Να δυο κεφάλια πολεμιστών της Γαλλικής Επανάστασης που σκότωσαν εκατό ανθρώπους σου, αλλά έμειναν πιστοί στην τιμή και στην ελευθερία, τότε ας στήσει κι αυτός τα κεφάλια μας στα τείχη για να παραδειγματίζονται όσοι τα βλέπουν, όχι για το θάνατο, αλλά για το να πέφτει κανείς υπέρ των ιδεών του45. Στη ίδια μάχη συμμετείχε και διασώθηκε ο ταγματάρχης Gubernati. Αφού ανασυγκρότησε το στρατιωτικό σώμα, μετά την υπερφίαλη εκστρατεία του Μαυροκορδάτου στην Ήπειρο, πήρε μέρος στην πολιορκία του Ναυπλίουτο1822. Η απογοήτευσή του όμως ήταν μεγάλη εξαιτίας των προσωπικών φιλοδοξιών του Μαυροκορδάτου που οδήγησαν στη διάσπαση του Σώματος και για το λόγο αυτό

45Μέντελσον Μπαρτόλντι K., Επίτομη Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, απόδοση Ε. Γαρίδη, Ειδική έκδοση για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Τεγόπουλος, Αθήνα, 2011, σσ. 118-9.

απομακρύνθηκε. Κατέφυγε στην υπηρεσία του Μεχμέτ Αλή θέτοντας απαράβατο όρο να μην πολεμήσει ποτέ κατά της Ελλάδας. Το 1824 μαζί με το λόρδο Βύρωνα φθάνουν στην Ελλάδα οι Pietro Gamba και Francesco Bruno. Ο Gamba ήταν υπασπιστής του Βύρωνα και αυτός που μετέφερε τη σωρό του ποιητή στην Αγγλία μετά το θάνατό του. Στο βιβλίο του Περιγραφή του τελευταίου ταξιδιού του λόρδου Βύρωνα στην Ελλάδα (1825) προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες. Επέστρεψε το 1825 ως επικεφαλής τραπεζιτών που είχαν χορηγήσει τα γνωστά επαχθή δάνεια στη Ελλάδα ενώ το1827 αρρωσταίνει και πεθαίνει. Ο γιατρός Bruno μετά το θάνατο του Βύρωνα φεύγει για την Αγγλία αλλά επιστρέφει στην Ελλάδα όπου και πεθαίνει το 1827. Ο κόμης Santorre di Santarosa και ο επιστήθιος φίλος του Giacinto Collegno έφθασαν στην Ελλάδα το 1824 και πολέμησαν μαζί για την ανεξαρτησία. Ο κόμης είχε πάρει μέρος στην επανάσταση του Πεδεμόντιου το 1821. Διετέλεσε υπουργός Στρατιωτικών στην επαναστατική κυβέρνηση αλλά καταδικάστηκε σε θάνατο. Για το λόγο αυτό κατέφυγε στην Αγγλία και μετά στη Γαλλία. Βρήκε ηρωικό θάνατο το Μάιο του 1825 πολεμώντας στη Σφακτηρία τις δυνάμεις του Ιμπραήμ Πασά. Ο Collegno έκανε ακριβώς ό,τι και ο Santarosa, απογοητεύθηκε όμως από την εξέλιξη των γεγονότων και επαναπατρίστηκε. Το βιβλίο του με τον τίτλο Ημερολόγιο της πολιορκίας του Ναυαρίνου (1857) μέσα στο οποίο περιγράφει την πολιορκία και την πτώση του Νεοκάστρου παρουσιάζει ενδιαφέρον και φωτίζει τα γεγονότα. Ο κόμης Giuseppe Pecchio έμεινε στην Ελλάδα πολύ λίγο. Μέσα από τις αναμνήσεις των περιηγήσεών του στην Πελοπόννησο, που βρίσκονται στο χρονικό με τίτλο Μια εικόνα της Ελλάδος (1826) βρίσκει κανείς πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Ο Pasquale Giaccomuzzi, παλαίμαχος των Ναπολεόντειων Πολέμων, πήρε μέρος στην έξοδο του Μεσολογγίου και έπειτα κατετάγη στο τακτικό Σώμα του Φαβιέρου. Έμεινε στην Ελλάδα όπου και πέθανε το 1845.Ο κόμης Giulio Porro ήταν ένας ακόμη φίλος του Santarosa. Συμμετείχε κι αυτός στην επανάσταση στο Πεδεμόντιο και έπειτα ήλθε στην Ελλάδα το 1825 ως εκπρόσωπος του Αγγλικού κομιτάτου. Κατετάγη κι αυτός στο τακτικό σώμα του Φαβιέρου και έφυγε από την Ελλάδα το 1828.Ο συνταγματάρχης Vincenzo Pisa είχε ενεργό συμμετοχή στην επανάσταση της πατρίδας του, της Νάπολη, το 1820-21 όταν εκεί ξεσηκώθηκαν με αίτημά τους την παραχώρηση συντάγματος από το βασιλά Φερδινάνδο Α΄. O Pisa εντάσσεται στις τάξεις του Τακτικού σώματος υπό τον Φαβιέρο και συνεχίζει μέχρι και τα χρόνια της Αντιβασιλείας να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην Ελλάδα. Το

έργο του Σύνοψη των αγώνων του Τακτικού Σώματος (1841) παρέχει χρήσιμες πληροφορίες για τη δράση του σώματος. Ο Giuseppe Rosarolli, στρατιωτικός, συνέλεγε πληροφορίες για τα σχέδια του Ιμπραήμ και ενημέρωνε την Ελληνική ηγεσία προσφέροντας τις γνώσεις και τις υπηρεσίες του στον Αγώνα. Ο Pietro Bellino από το Πεδεμόντιο υπηρέτησε στο στρατό του Ναπολέοντα και μετά την ήττα του στο Βατερλώ, επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο ως συνωμότης. Διέφυγε στην Ισπανία και κατόπιν στην Αγγλία για να φθάσει στην Ελλάδα το 1826 με το βαθμό του υπολοχαγού και να καταταγεί στο ελληνικό στράτευμα υπό τον Κάρολο Φαβιέρο46. Ο Antonio Morandi είναι ένας από τους πιο διαπρεπείς Ιταλούς φιλέλληνες που συμμετείχαν στον αγώνα του Εικοσιένα. Ο Morandi έζησε για πολλά χρόνια στο Ναύπλιο έχοντας κοντά του τον φίλο του Antonio Macchia, γνωστό επίσης φιλέλληνα. Ο Morandi με τη βοήθεια του Γάλλου συνταγματάρχη Touret, και του Πορτογάλου φρούραρχου Antonio d' Almeida, εργάστηκε για την διοργάνωση της καθολικής ενορίας 47.

9.2.Συμμετοχή στην πολιτική συγκρότηση του νεοσύστατου κράτους

Ο Vincenzo Gallina υπήρξε άριστος γνώστης του Βελγικού καθώς και άλλων Συνταγμάτων. Γι’ αυτό το λόγο το 1821 βοήθησε το Μαυροκορδάτο και την αρμόδια επιτροπή για τη σύνταξη του «Νόμου της Επιδαύρου», του πρώτου καταστατικού χάρτη της Ελλάδας. Ο κόμης Αlerino Palma ήταν δικηγόρος και είχε επαναστατική δράση στην Ιταλία. Συμμετείχε σε στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα ενώ αργότερα με τη σύσταση το νέου ελληνικού κράτους πρόσφερε τις υπηρεσίες του στο δικαστικό τομέα. Ήταν ο εμπνευστής της πρότασης για τη σύσταση του Συμβουλίου Επικρατείας. Εξέδωσε τα βιβλία Κατήχησις πολιτική εις χρήσιν των Ελλήνων(1826) και Οι Ελληνικές διεκδικήσεις σε δύο γράμματα (1826). Διετέλεσε μέλος του Αρείου Πάγου και πέθανε στη Σύρο το 1851.

46http://argolikivivliothiki.gr/2009/03/07/%CE%BC%CF%80%CE%B5%CE%BB%CE%AF%CE%B D%CE%BF%CF%82-%CF%80%CE%AD%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%82-%E2%80%93- pietro-bellino-1781-1872/ 47http://argolikivivliothiki.gr/2010/05/27/morandi%CE%B1%CE%BD%CF%84%CF%8E%CE%BD% CE%B9%CE%BF%CF%82-%CE%B9%CF%84%CE%B1%CE%BB%CF%8C%CF%82- %CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%AD%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B1%CF%8 2/

Ο Terenzio Mamiani ο οποίος μεταξύ 1824 και 1827 έγραψε φιλελληνικά νεανικά ποιήματα48, υπήρξε αργότερα ο πρώτος πρέσβης του Ιταλικού κράτους στην Αθήνα και οι αναφορές του προς τους προϊσταμένους του παρουσίαζαν την Ελλάδα μέσα από τα μάτια ενός τυπικού Ευρωπαίου φιλελεύθερου. Ο Mamiani πίστευε πως η Ιταλική πολιτική στην Ελλάδα είχε σκοπό της την διάδοση του μετριοπαθούς φιλελευθερισμού και την εφαρμογή των συνταγματικών θεσμών και του κοινοβουλευτισμού. Πρότεινε ακόμη την ανάπτυξη εμπορικών συναλλαγών αλλά και τη χορήγηση υποτροφιών σε Έλληνες49.

9.3.Συμβολή στην έκδοση εφημερίδων

Καθοριστική στον τομέα αυτό υπήρξε η προσφορά του Giuseppe Chiappe ο οποίος εξασκούσε στην Ύδρα από το 1820 το επάγγελμα του δασκάλου ξένων γλωσσών. Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι οι Υδραίοι φρόντιζαν ιδιαίτερα για τη μόρφωση των παιδιών τους με την ίδρυση κοινών Σχολείων ήδη από το 1750, στα οποία μετακαλούσαν σπουδαίους δασκάλους της εποχής για την εκμάθηση όχι μόνον της ελληνικής αλλά και της ιταλικής και της γαλλικής γλώσσας. Τα Υδραιόπουλα συνάμα στέλνονταν πολύ συχνά από τους γονείς τους για σπουδές σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης50. Με την έναρξη του Αγώνα ο Chiappe ζήτησε να πολιτογραφηθεί Υδραίος (γεγονός που αποδέχθηκαν οι προεστοί του νησιού). Αγωνίστηκε για την ανεξαρτησία της Ελλάδας και πήρε μέρος σε πολλές ναυτικές επιχειρήσεις. Το 1824 έγινε γραμματέας στην κοινότητα της Ύδρας και παράλληλα εξέδιδε την εφημερίδα Ο Φίλος του Νόμου51. Το 1828 μετακόμισε στην Αίγινα όπου ξεκίνησε την έκδοση της εφημερίδας Η Ελληνική Μέλισσα. Για το υπόλοιπο της ζωής του φαίνεται πως παρέμεινε στην Ελλάδα.

48Tartaro A., «Letteratura filellenica in Italia» Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 119. 49Λιάκος A., Η Ιταλική Ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα 1859-1862, Αθήνα, Θεμέλιο,1985, σσ. 43-4. 50http://argolikivivliothiki.gr/2011/01/26/%CF%8D%CE%B4%CF%81%CE%B1/ 51http://issuu.com/sxoliastis/docs/anapliotis_2

9.4.Συμπαράσταση στην οργάνωση και διεύθυνση της ιατρικής, φαρμακευτικής και νοσοκομειακής περίθαλψης ασθενών και τραυματιών

Με το ξέσπασμα της Επανάστασης ξεκίνησαν και οι πολεμικές επιχειρήσεις όπως ήταν φυσικό και αναμενόμενο. Στα πεδία των μαχών οι νεκροί ήταν πολλοί όμως άλλοι τόσοι ήταν και οι τραυματίες αγωνιστές όπως και ο άμαχος πληθυσμός που είχαν ανάγκη από ιατρική βοήθεια και περίθαλψη. Πολύτιμες, σε αυτό τον τομέα, υπήρξαν οι υπηρεσίες που προσέφεραν οι Ιταλοί γιατροί, όπως ο Giovanni Bruno, o χειρούργος Nicolò Angelotti και ο Francois Βruno ο οποίος ήταν μέλος της ακολουθίας του λόρδου Βύρωνα όπως προαναφέρθηκε. Οι Ιταλοί που έφθασαν συνολικά στην Ελλάδα στις αρχές του Αγώνα ήταν 62 και από αυτούς 19 σκοτώθηκαν σε μάχες εναντίον των Τούρκων. Από το 1823 και μέχρι το τέλος της επανάστασης ήρθαν για να πολεμήσουν και 75 Ιταλοί φοιτητές και στρατιωτικοί που τάχθηκαν ενάντια στην αρνητική στάση των Ευρωπαϊκών δυνάμεων οι οποίες στο Συνέδριο της Βερόνας την 2α Δεκεμβρίου του 1822 καταδίκασαν «από συμφώνου» με τη Διακήρυξη του Συνεδρίου όχι μόνο την Ελληνική επανάσταση αλλά και τα επαναστατικά κινήματα στην Ιταλία52. Ποικίλες ήταν λοιπόν οι εκδηλώσεις και η συμπαράσταση των Ιταλών φιλελλήνων προς τους επαναστατημένους Έλληνες. Mε τον τρόπο αυτό πιστοποιούνται οι ανέκαθεν στενοί και ισχυροί δεσμοί που υπήρχαν ανάμεσα στους δύο λαούς και πολύ περισσότερο ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους. Και αν αυτοί συνέβαλαν στον στρατιωτικό και πολιτικό τομέα, αξίζει να γίνει λόγος και για τους πνευματικούς ανθρώπους της Ιταλίας που αγωνίστηκαν και βοήθησαν όχι μόνο την Ελληνική Επανάσταση αλλά μέσω αυτής και τη δημιουργία του δικού τους ιταλικού κράτους. Είναι οι ίδιοι άνθρωποι που με τα έργα τους για την Ελλάδα άναψαν τη σπίθα και πρόσφεραν τη δάδα για να ανάψει η φλόγα της ιταλικής εξέγερσης.

52Κόκκινος Δ., Η Ελληνική Επανάσταση, Αθήνα, Μέλισσα, 1956-60, Τόμος 6, σ.65.

10. Ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

Με τις πράξεις και τα λεγόμενά τους οι Ιταλοί λόγιοι, πνεύματα επαναστατικά και φιλελεύθερα, προσδοκούσαν την ανεξαρτησία. Οι ιδέες τους στηρίζονταν στην Ελλάδα την οποία ύμνησαν μέσα στα έργα τους. Έβλεπαν τους απογόνους της αρχαίας Ελλάδας να αγωνίζονται για την ελευθερία τους και να την κατακτούν έστω και «υπό την κηδεμονία» των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι Ιταλοί λόγιοι που εμπνεύστηκαν από την κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα προέρχονταν από πολλές και διαφορετικές πολιτικές, καλλιτεχνικές, φιλοσοφικές και θεωρητικές κατευθύνσεις τις οποίες και ακολούθησαν στην προσπάθειά τους να την κατανοήσουν.

10.1. Λογοτέχνες και επαναστατικές ιδέες

Giuseppe Parini, Ugo Foscolo και Vittorio Alfieri κατορθώνουν να δημιουργήσουν όλα εκείνα τα συναισθήματα που θα γεμίσουν τις καρδιές των πατριωτών, θα αφυπνίσουν τις συνειδήσεις και θα οδηγήσουν στην κατάκτηση των ιδανικών για μια ελεύθερη πατρίδα. Η «Ημέρα» του Parini υπήρξε πριν απ’ όλα καρπός και στιγμή της στρατευμένης λογοτεχνίας που προαναγγέλλει και προετοιμάζει την επανάσταση. Το ανθρωπιστικό και δημοκρατικό συναίσθημα όχι μόνο ενυπάρχει και υπονοείται σε κάθε μέρος της παρουσίασης αυτού του κόσμου αλλά και στις αναδρομές στην αδικία και την αυθαιρεσία των προγόνων53. Στην ποιητική του Alfieri, ο Natalino Sapegno μετρά «τα όρια της ανταρσίας του και της προσχώρησής του στο πνεύμα του αιώνα, απ’ τον οποίο παίρνει όχι μόνο τη γενική αισθησιαρχική και υλιστική φιλοσοφική αντίληψη, αλλά και ειδικότερα τις θεωρητικές βάσεις της αντιτυραννικής του στάσης»54 και συνεχίζει ο Sapegno ότι « αν θέλουμε να βρούμε ένα κοινό σημείο ανάμεσα στο αίσθημα του Αλφιέρι, και τη σύγχρονη ιστορία θα πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε σ’ αυτόν τον ερμηνευτή του καθαρού εκείνου επαναστατικού πνεύματος που γύρω στα τέλη του αιώνα υψώνεται με διάφορους τρόπους και από διάφορα μέρη ενάντια στις μεταρρυθμιστικές τάσεις και

53Σαπένιο N., Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, Ποσειδώνας, Θεσσαλονίκη, 1972, σ. 299. 54Ομοίως, σ.306.

τις προσπάθειες βολικών συμβιβασμών, υποστηρίζοντας μόνο την άμεση δράση»55. Μέσα στο έργο του «τα εθνικά ιδανικά, που παρουσιάζονται στην τελευταία περίοδο της λογοτεχνικής του δραστηριότητας, και το μίσος του ενάντια στους Γάλλους, που δυναμώνει το αίσθημα του ιταλικού μεγαλείου, εξηγούν γιατί ο Αλφιέρι θεωρούνταν πρόδρομος απ’ ολόκληρη τη γενιά της Παλιγγενεσίας»56. Το 1810, ο Foscolo, είχε εκφράσει την πρόθεση να γράψει ένα βιβλίο «για τον πόλεμο του Αλή Πασά των Ιωαννίνων ενάντια στους Σουλιώτες». Ήθελε με τον τρόπο αυτό να εκφράσει τη συμπάθεια του στους αγωνιζόμενους Έλληνες. Τελικά το σχέδιό του δεν πραγματοποιήθηκε57. Ο Foscolo είχε μια «πρόωρα ανεπτυγμένη νοημοσύνη σε κάθε κατεύθυνση, γρήγορα απέκτησε μια κουλτούρα πλούσια και ποικίλη που περιελάμβανε δίπλα στους Έλληνες και Λατίνους κλασικούς, τους αρχαίους και νέους Ιταλούς κι επιπλέον τους φιλόσοφους και τους ιδεολόγους του 18ου αιώνα». Στα κείμενά του «υπάρχει η φιλελεύθερη και πατριωτική ορμή που τον θέρμαινε με ενθουσιασμό κι ελπίδες για τον ερχομό της ευρωπαϊκής επανάστασης και της ανεξαρτησίας της Ιταλίας»58. Ο ιταλικός λαός δεν είχε συνηθίσει να έχει ενιαία συνείδηση. Η Ιταλία ήταν διαιρεμένη πολιτικά και πολιτιστικά αλλά και σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο59. Ήταν συνηθισμένο ιστορικό φαινόμενο να περνάει από τον ένα εξουσιαστή στον άλλο. H κατάσταση αυτή απασχολούσε τους Ιταλούς λόγιους που προσανατολίζονταν στην εθνική συνείδηση και στη συγκρότηση ενιαίου Ιταλικού κράτους γνωρίζοντας πως ο αγώνας για την πραγματοποίηση αυτής της ιδέας θα ήταν δύσκολος και επίπονος. Χρειάζονταν επομένως να γίνουν πολλές και μεγάλες θυσίες για την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης και της ιστορικής μνήμης αλλά και για την αποδοχή της ιδέας της πατρίδας, θέματα που εμφανίζονται στον Ugo Foscolo: πρώτα στο έργο Τα τελευταία γράμματα του Γιάκοπο ΄Ορτις (1802) και έπειτα στο έργο Οι Τάφοι (1806). Σαν στόχο του ο Foscolo έχει την ανάδειξη της αξίας των ηρωικών πράξεων. Η ανδρεία που θα επιδείξει κανείς θα αποτελέσει για τις επόμενες γενιές παράδειγμα. Πατρίδα, οικογένεια, δόξα, αθανασία, είναι δεμένα και απαρτίζουν τη συνείδηση. Στα

55 Σαπένιο N., Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, Ποσειδώνας, Θεσσαλονίκη, 1972, σ. 308. 56Ομοίως, σ. 313. 57Tartaro A., «Letteratura filellenica» Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 118. 58 Σαπένιο N, Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, Ποσειδώνας, Θεσσαλονίκη, 1972, σσ. 328-9. 59Dimaras Κ. Th., «Rapporti culturalitra Italia e Greciacome premessa al filellenismo» Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 33.

έργα του ποιητή όπως Τα τελευταία γράμματα του Γιάκοπο ΄Ορτις ο ήρωας αγωνίζεται μόνος ενάντια σε όλους τους τυράννους και τις υποκρισίες60. Στους Τάφους οι στίχοι φέρνουν παράδειγμα το Μαραθώνα και την Τροία και γίνονται έτσι κοινό παράδειγμα για Έλληνες και Ιταλούς (δύο λαοί που βρίσκονται σε παρακμή) γιατί από αυτό θα αντλήσουν δύναμη για να αναγεννηθούν και να αποκτήσουν ξανά την ελευθερία τους. Η καινοτομία που αντιπροσωπεύουν οι Τάφοι περνά μέσα από τη δύναμη στο λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί o Foscolo «από την ένταση των αναλογικών και μεταφορικών σχέσεων, από την παραστατική και πλαστική δύναμη των λέξεων, από τους σκοτεινούς και χαμηλούς τόνους μαζί με τους χαρούμενους που φτεροκοπάνε ορμητικά»61. Το θέμα αυτό το πραγματεύτηκε και ο Giacomo Leopardi στα πολιτικά τραγούδια (1818-1823) Πάνω στο Μνήμα του Δάντη (1818) και στον ΄Αντζελο Μάι όταν βρήκε τα βιβλία του Κικέρωνα «Περί δημοκρατίας» (1820) μέσα από τα οποία η Ιταλία παύει να είναι ρητορική και αφηρημένη ως έννοια. Γίνεται η Ιταλία της καρδιάς του, η Ιταλία των ουμανιστών, των λογίων των ποιητών. Με την Ομιλία προς τους Ιταλούς (1815) ο Leopardi δείχνει ότι η πολιτική του κουλτούρα εκείνη την περίοδο διέπεται από μια αγνή, ανώριμη ευαισθησία, που φαντάζεται την Ιταλία μεγάλη και ας είναι διαιρεμένη, φτάνει να είναι ειρηνική και πλούσια. Σχεδιάζει το Ένα τραγούδι για την Ελλάδα (1818-1819) και ενώνει έτσι τη φωνή του με εκείνες των ευαισθητοποιημένων Ιταλών συγγραφέων στα γεγονότα που συμβαίνουν στη γη «της μητέρας των τεχνών και επιστημών»62. Γράφει το ποίημα Στην Ιταλία (1818) και μέσα απ’ αυτό προβάλλει το μύθο της Ελλάδας. Η θυσία των Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες και ο ηρωικός τους θάνατος γίνεται το μέτρο σύγκρισης για τους νεκρούς ιταλούς στρατιώτες στα πεδία της Ρωσίας κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων οι οποίο χάθηκαν χωρίς δόξα και τιμή63. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο έχουμε μια ακόμη έκφραση του Ιταλικού φιλελληνισμού προς την επαναστατημένη Ελλάδα. Στο λογοτεχνικό πεδίο, πολλοί Ιταλοί ποιητές και λόγιοι μικρού ή μεγάλου βεληνεκούς προσπαθούν να σφυρηλατήσουν την ιστορική μνήμη των Ιταλών και για να το επιτύχουν παρουσιάζουν τον αγώνα, τα βάσανα, τις αγωνίες, τη ζωή και το θάνατο των

60Σαπένιο N., Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, Ποσειδώνας, Θεσσαλονίκη, 1972, σ. 336. 61Ομοίως,σ. 340. 62Tartaro a., «Letteratura filellenica in Italia» Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 117. 63Segre C.- Martignoni C., Testi nella storia- La Letteratura Italiana dalle Origini al Novecento, Edizioni Scolastiche Bruno Mondadori, Milano, 1992, σ. 577.

Ελλήνων για τα υψηλά ιδανικά. Με τον τρόπο αυτό μέσα από τους στίχους ή τα πεζά τους κείμενα εκθέτουν τον προβληματισμό τους και για τη δική τους πατρίδα. Ανάμεσα στα ονόματα που διακρίνει κανείς θα βρει τους Giacomo Leopardi, Ugo Foscolo, Vincenzo Monti, Giovanni Berchet, Aleardo Aleardi, Niccolò Tommaseo, Pietro Giannone, Antonio Mezzanotte έως και τους Giosuè Carducci, Ippolito Nievo, Gabriele D’ Annunzio. O Carducci έχει ιδιαίτερη αγάπη για τα ελληνικά γράμματα από την εποχή που ήταν μαθητής. Την αγάπη αυτή την έθρεψε ο δάσκαλός του Geremia Barsottini. Στην Ωδή για το θάνατο του Τζιουζέπε Αρκάντζελι υπάρχει ένας μεγάλος θαυμασμός από την πλευρά του Barsottini για την Ελλάδα την οποία αναφέρει ως «υπέροχη πατρίδα των τεχνών και μάνα ηρώων»64. Στα έργα του Νέοι Στίχοι (1861-1887) και Βάρβαρες Ωδές (1877-1889) διακρίνουμε μια μετάβαση προς ένα κόσμο ήρεμο κι αυτό πραγματοποιείται με έναν νοσταλγικό ύμνο προς τη πατρίδα αλλά και με μια επίκληση προς τη γαλήνια Ελλάδα65. Αναφέρει τους Έλληνες ως «΄Ελληνές μου» και σε μια επιστολή του θαυμάζει την κλασική Ελλάδα και ταυτόχρονα την αλληλεγγύη του για τη σύγχρονη. Στα Νεανικά (1850-1857) φαίνεται η σχέση του ελληνικού και του ιταλικού λαού που μαζί με άλλους λαούς επαναστατούν ενάντια στους τυράννους και τους δυνάστες: « και η γη βλασταίνει πολεμιστές, Garibaldi,ω! Βενετία, …. Όπoυ αντηχούν κλάματα τα Βαλκάνια … καταπιεσμένοι λαοί ξεσηκωθείτε ξεσηκωθείτε … Ω! αδέλφια της Ελλάδας στον Πειραιά»66. Σημαντικές όμως αναφορές για την Ελλάδα και τους αγώνες της που ενέπνευσαν κι άλλους λαούς κάνει ο Carducci στο ποίημα Οι πρώτες μέρες του 1862. Μέσα από τους στίχους του ζητά την απελευθέρωση της Ελλάδας από την βαυαρική δυναστεία, κάνει αναφορά στον Μάρκο Μπότσαρη και τον Ρήγα Φεραίο67. Η αγάπη του Gabriele D’ Annunzio για την αρχαία Ελλάδα είναι φανερή στην πρώτη συλλογή ποιημάτων του με τίτλο Primo Vere, που δημοσιεύθηκε όταν ήταν 16 ετών. Η συλλογή αυτή αποτελεί ύμνο στις μορφές του Ομήρου, του Αλκαίου, της Σαπφούς, του Βάκχου και της ακτής της Ιωνίας. Ο D’ Annunzio πραγματοποίησε δύο ταξίδια στην Ελλάδα, αλλά ο Ιταλός ποιητής και δραματουργός ενδιαφερόταν μάλλον περισσότερο για την αρχαία Ελλάδα παρά για τη σύγχρονη. Η επίσκεψη στις

64Τσόλκας, Ι., Η Ελληνική Παλιγγενεσια και ο αντίκτυπός τη λογοτεχνία της Ιταλίας κατά το 19ο αιώνα, Διδακτορική Διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2004, σ.193. 65Ομοίως, σ. 195. 66Ομοίως, σ. 198-9. 67Ομοίως, σ. 202.

Μυκήνες ενέπνευσε στον ποιητή να γράψει τη Νεκρή πόλη. Όπως έγραψε ο καθηγητής Bruno Lavagnini, ο D’ Annunzio είχε διαβάσει μεταφράσεις ελληνικών έργων στα ιταλικά που είχε κάνει ο Niccolò Tommaseo το 1842, από τις οποίες χρησιμοποίησε στοιχεία στα έργα του Φραντσέσκα ντα Ρίμινι (1902), Έπαινος ζωής (1903), Παριζίνα (1912) και στην τραγωδία του Πλοίο (1907)68. Ο Ιppolito Nievo με το έργο του Εξομολογήσεις ενός Ιταλού (1867 μεταθανάτια έκδοση) καταφέρνει με μια πρωτότυπη σύλληψη να παρουσιάσει τα γεγονότα που συγκλόνισαν την Ιταλία τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα και τις πρώτες του 19ου. Μέσα από μια φανταστική βιογραφία έρχονται την επιφάνεια μεγάλα πάθη και μια έντονη πολιτική φλόγα69. Στο μυθιστόρημά του ο Nievo, στο εικοστό κεφάλαιο του βιβλίου, κάνει αρκετές αναφορές στην επαναστατημένη Ελλάδα και τους ήρωές70 της, όπως τον Μπότσαρη και τον Τζαβέλα, τον Κανάρη και τη Μαυρογένους μα ακόμη και για την αρχαία Σπάρτη και την Αθήνα, τον Μιλτιάδη και τον Αριστείδη. Ο μαχητής των δημοκρατικών ιδεών, Carlino (πρωταγωνιστής του βιβλίου), έχει καταφέρει να μεταδώσει στα παιδιά του τα ιδανικά της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Γι’ αυτό κι ο πρωτότοκος γιος του, o Luciano, θεωρεί καθήκον του και του ζητά: «Πατέρα μου άφησε με να φύγω για την Ελλάδα!». Πράγμα που θα κάνει, στο εικοστό πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, όταν θα αναχωρήσει μαζί με το Βύρωνα για την επαναστατημένη Ελλάδα.

10.2. Πολιτικοί και επανάσταση

Σε επίπεδο πολιτικής και ιστοριογραφίας μπορούμε να αναφέρουμε τους πολιτικούς Cesare Balbo, Francesco Domenico Guerrazzi, Massimo D’Azeglio, Camillo Cavour. Ακόμη τους θεωρητικούς της δημοκρατίας Giuseppe Mazzini και Carlo Cattaneo, τον οικονομολόγο Quintino Sella αλλά και άλλους πολλούς ακόμη που ασχολήθηκαν με την Ελλάδα, χρησιμοποίησαν ως παράδειγμα τις εμπειρίες της και τους αγώνες της, θέλοντας με τον τρόπο αυτό να παρουσιάσουν στους Ιταλούς ένα σημείο αναφοράς και ένα παράδειγμα. Όλοι αυτοί παίρνουν αφορμή για τα έργα τους από:

68http://karagiorgos.blog-net.ch/gr/articles-and-essays/the-relationship-of-modern-greek-poetry-with- italian/ 69Rosa Α. Α., Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας, Εισαγωγή, επιμέλεια: Φοίβος Γκικόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1998, σ. 491. 70 Ι. Νievo, Οι εξομολογήσεις ενός Ιταλού στο : http://www.letteraturaitaliana.net/pdf/Volume_8/t230.pdf

1. Tην καταπίεση την οποία υφίσταται το Ιταλικό έθνος από ξένους λαούς και τυράννους 2. Τις διχόνοιες και τη διαίρεση των Ιταλών στο εσωτερικό που ευνοεί αυτή την καταπίεση 3. Τις άτυχες μεν, ηρωικές δε προσπάθειες για απελευθέρωση (όπως οι επαναστάσεις του 1820-21 στο βασίλειο της Νεάπολης, το κίνημα του Piemonte, τα κινήματα στα Δουκάτα της Parma και της Modena το 1831, η ανακήρυξη της Βενετίας ως Δημοκρατίας το 1848 με επικεφαλής τον Daniele Manin και η πενθήμερη επανάσταση στο Μιλάνο από τον Carlo Cattaneo την ίδια χρονιά)71. Οι θεματικοί αυτοί άξονες παρουσιάζουν την κατακερματισμένη Ιταλία να βρίσκεται κάτω από τυραννικό καθεστώς και να αντιμετωπίζει την ίδια σχεδόν κατάσταση με την Ελλάδα. Μια Ελλάδα που ξαφνικά μέσα από τα λογοτεχνικά έργα γίνεται σύμβολο αγώνα και παράδειγμα προς μίμηση. Οι Ιταλοί διανοούμενοι διαπιστώνουν πως υπάρχουν κοινά σημεία που ενώνουν τους δύο λαούς. Αφού και οι δυο αναζητούν την ελευθερία και τη δημοκρατία στο πέρασμα των αιώνων. Μέσα στα έργα τους παρουσιάζουν τα αισθήματα και τα ιδανικά που χρειάζεται να έχει μια κοινωνία όταν παλεύει για ελευθερία και ανεξαρτησία. Και οι λιγοστοί Έλληνες που δεν χάνουν την πίστη τους για την έκβαση του αγώνα και παλεύουν όπως μπορούν κόντρα και σε πείσμα των ισχυρών δίνουν τα ερεθίσματα στους Ιταλούς πατριώτες για να τους μιμηθούν Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο βρίσκονται οι λόγοι που ερμηνεύουν τον ιταλικό φιλελληνισμό και τον καθιστούν τόσο διαφορετικό από εκείνο των υπολοίπων Eυρωπαίων. Δεν βρίσκονται κάτω από ξένο δυνάστη ούτε οι Άγγλοι, ούτε οι Γάλλοι αλλά ούτε οι Γερμανοί και οι Ελβετοί. Χαρακτηριστική είναι η κοινή τύχη των δύο λαών, γιατί οι Έλληνες έχουν την Τουρκική τυραννίδα και οι Ιταλοί την Αυστριακή72. Κατά τη χρονική αυτή περίοδο ο σκοπός είναι κοινός και ο προσανατολισμός ίδιος: η εθνική απελευθέρωση.

71 Rosa A. A., Storia della Letteratura Italiana, La Nuova Italia, Firenze, 1985, σσ. 396-8. 72Γκικόπουλος Φ – Τσόλκας Γ, «Απήχηση στον φιλολογικό κόσμο της Ιταλίας» στο: Ο Φιλελληνισμός στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, Η Καθημερινή, Επτά ημέρες, 17/03/2002, σ. 29.

10.3. Το περιοδικό Ανθολογία και η φιλελληνική του στάση

Για να μπορέσουν όμως, οι Ιταλοί διανοούμενοι, να προσεγγίζουν τον απλό λαό και να του παρουσιάσουν ανάγλυφα την εικόνα της επαναστατημένης Ελλάδας στηρίχθηκαν και στον φιλελληνικό κύκλο του λογοτεχνικού περιοδικού Ανθολογία το οποίο εκδίδονταν στη Φλωρεντία. Εκδότης ήταν Giovan Pietro Vieusseux που στις σελίδες του περιοδικού φιλοξενούσε τις συνεργασίες πολλών σημαντικών ποιητών, πολιτικών λογίων. Κι αξίζει να αναφέρουμε τους Giuseppe Mazzini,Niccolò . Tommaseo, Gino Capponi, Giacomo Leopardi, Pietro Giordani, Pietro Colletta, Enrico Mayer,που μέσα από τις απόψεις τους σε πολλά άρθρα και μελέτες εκδήλωναν τα ειλικρινή τους φιλελληνικά συναισθήματα73. Το περιοδικό προωθώντας τα ελληνικά θέματα αποτέλεσε τη βάση για την ηθική όσο και την υλική συνδρομή προς τους Έλληνες μη παραβλέποντας την πολιτική, πνευματική και μορφωτική βοήθεια74.

10.4. Ιταλοί περιηγητές και Ελλάδα

Το ενδιαφέρον των Ιταλών διανοούμενων όμως για την Ελλάδα δεν εκδηλώθηκε έτσι ξαφνικά. Είχε αρχίσει να εμφανίζεται από τον 18ο αιώνα μέσα από τους ευρωπαίους περιηγητές και τις εμπειρίες τους. Οι Ιταλοί διανοούμενοι στρέφονται στην αναζήτηση της αρχαίας Ελλάδας μετά τις μεγάλες αρχαιολογικές ανακαλύψεις του Johann Joachim Winckelmann και την εξύμνηση που αυτός κάνει στο μεγαλείο και την απλότητα της ελληνικής τέχνης. Με οδηγό τους τον κλασικό κόσμο προσεγγίζουν με μια νέα πνοή τις αρχαίες ελληνικές και ρωμαϊκές φόρμες. Ο κλασικός κόσμος τους ανοίγει την ομορφιά του κι αυτοί μαγεύονται από τη δύναμη του ωραίου που αποτελούσε τρόπο ζωής σε μια άλλη εποχή. Προσπαθούν λοιπόν να το αποκαταστήσουν στην εποχή τους και να του δώσουν μια πιο αυθεντική ερμηνεία που σε πολλές περιπτώσεις γονιμοποιείται απ’ τον ρομαντισμό για να περάσει σε πολυσύνθετα επίπεδα. Η κλασική Ελλάδα ήταν «μύθος» που στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα αναζητά μια πραγματικότητα. Αποτέλεσε τον τόπο εκείνο που ο άνθρωπος ψάχνει να βρει για να απελευθερωθεί από τον πόνο, να καθαρθεί. Και η ψυχή των ρομαντικών ανακαλύπτει

73Tartaro Α., «Letteratura filellenica in Italia» Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 118. 74Dotti U., La Letteratura Italiana dalle origini a oggi, Editori Laterza, Roma-Bari, 1993, σ. 485.

μέσα από την αρχαία ομορφιά τους τρόπους εκείνους που θα της επιτρέψουν να εκφραστεί και να δημιουργήσει. Όπως για παράδειγμα ο Σικελός περιηγητής Xavier Scrofani που ύστερα από το ταξίδι του στην Ελλάδα το οποίο πραγματοποιήθηκε στα 1794 και 1795γράφει το 1801 για όσα συνάντησε γεμάτος συγκίνηση: Να’ μαι λοιπόν στην Πελοπόννησο, στην Αχαΐα. Τα πόδια μου πατούν σήμερα το έδαφος όπου γεννήθηκαν τόσοι ήρωες. […] μήπως δεν μπορούσα, διαβάζοντας τους παλαιούς και νέους περιηγητές, να διδαχθώ χωρίς κόπο κάθε τι που υπάρχει στην Ελλάδα του καιρού μας και κάθε τι που άλλοτε υπήρξε; Μάλιστα … συμφωνώ· αλλά τότε δεν θα είχα κάνει αυτό το ταξίδι παρά μόνο για να μάθω, ενώ εγώ ήθελα να το κάνω για να δονηθούν οι αισθήσεις μου. Είχα ανάγκη να εξαντλήσω όλη την ευαισθησία της καρδιά μου, για να ζήσω με τους σημερινούς ανθρώπους· είχα ανάγκη να φανώ σκληρός κι απέναντι στον εαυτό μου, για να καταφέρω να αισθανθώ75. Μεταφέροντας λοιπόν οι περιηγητές τις εμπειρίες τους, συγκρίνουν ηθελημένα ή αθέλητα την κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει οι Έλληνες με το λαμπρό και ένδοξο παρελθόν τους. Εκφράζουν επομένως τη γνώμη τους και διαμορφώνουν μια θετική στάση απέναντι στην Ελλάδα. Οι λάτρεις του κλασικού αντικρίζοντας τα ερείπια της αρχαίας Ελλάδας συγκινούνται από το μεγαλείο της και εκδηλώνουν το θαυμασμό τους, ενώ οι ρομαντικοί με τον ενθουσιασμό και την ορμή τους αφήνουν το συναίσθημά τους να εκφραστεί. Και οι δύο προετοιμάζουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τους ανθρώπους των γραμμάτων ώστε να στρατευθούν σε μια νέα σταυροφορία στην υποστήριξη της Ελληνικής προσπάθειας για ανεξαρτησία. Υπό αυτό το πρίσμα δημιουργούνται οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την εκδήλωση του φιλελληνικού κινήματος. Μέσα από την συνάντηση του κλασικού ένδοξου παρελθόντος με το ρομαντικό πάθος θα τεθούν οι βάσεις για την υποστήριξη του Ελληνικού Ζητήματος. Μαζί με τους περιηγητές, σημαντικό παράγοντα προώθησης της Ελληνικής υπόθεσης, ιδιαίτερα στη βόρειο Ιταλία, αποτελεί η παρουσία των Ελλήνων φοιτητών που έρχονται κυρίως από τα Επτάνησα για σπουδές στα πανεπιστήμια της Πάντοβας, του Μιλάνου, της Βενετίας αλλά και στους κύκλους των διανοούμενων της εποχής. Οι νέοι αυτοί συνδέονται με φιλία με τους Ιταλούς συμφοιτητές τους αλλά και τους πανεπιστημιακούς δασκάλους και λόγιους, βρίσκοντας πρόσφορο έδαφος ώστε να κερδίσουν υποστηρικτές για το Ελληνικό Ζήτημα. Οι ανθηρές ελληνικές κοινότητες

75Βακαλόπουλος A., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού Τουρκοκρατία 1669-1812 Η Οικονομική Άνοδος και ο Φωτισμός του Γένους, Τόμος Δ΄, Θεσσαλονίκη, 1973, σ. 682.

που υπάρχουν στη Βενετία, Νάπολη, Ανκόνα, Λιβόρνο και Τεργέστη διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης στην Ελλάδα76. Το κλίμα στην Ιταλία χαρακτηρίζεται κάτι παραπάνω από θετικό αφού είχε ήδη δημιουργηθεί ιστορικό προηγούμενο. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης οι Έλληνες εγκατέλειψαν τη βυζαντινή αυτοκρατορία και η φυγή τους αυτή τους οδήγησε εκτός από το δεσποτάτο του Μορέως, στα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου και στην Ιταλία όπου βρήκαν καταφύγιο, κυρίως στη Βενετία, αλλά και σε άλλες ιταλικές πόλεις. Διαπραγματεύσεις και προσπάθειες είχε κάνει η Άννα Παλαιολογίνα Νοταρά για να βοηθήσει στην εγκατάσταση Ελλήνων στην Τοσκάνη. Το ενδιαφέρον της ήταν πολύ μεγάλο και ήθελε να εξυπηρετήσει με κάθε μέσο τους συμπατριώτες της77. Μετά το 1400 δεν είναι μόνον οι πολιτικοί και οι θρησκευτικοί απεσταλμένοι ή μόνον οι λόγιοι (που έχουν στην κατοχή τους πολύτιμα χειρόγραφα) αλλά και ένα μεγάλο πλήθος προσφύγων που μαζί με τις οικογένειές τους αναζητούν και βρίσκουν ένα ασφαλές άσυλο: έμποροι, ναυτικοί και στρατιώτες με διαφορετική κοινωνική καταγωγή και παιδεία εγκαθίστανται σε ιταλικές πόλεις και αναπτύσσουν δραστηριότητα. Με τις επιτυχίες τους και την προκοπή τους αποτελούν τους πυρήνες από τους οποίους θα διαμορφωθούν ελληνικές παροικίες που θα συμβάλλουν στην άνοδο της οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής αλλά και θα κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη της Μεγάλης Ελλάδας. Έτσι λοιπόν οι απόγονοι σημαντικών οικογενειών του Βυζαντίου και των λογίων της Δύσης μαζί με απλούς ανθρώπους, τους μελλοντικούς αστούς, που ανεβαίνουν οικονομικά με τα κέρδη του εμπορίου και τους νεοφερμένους Έλληνες φοιτητές θα αρχίσουν σιγά σιγά να ασκούν οικονομική και πνευματική επίδραση στους υπόδουλους Έλληνες. Μέσα από τις ιταλικές κτήσεις, περνούν στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα όχι μόνο τα υλικά αγαθά, αλλά και τις ιδέες που διαπνέουν την Ευρώπη στην περίοδο αυτή. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η συμπάθεια και η υποστήριξη προς την Ελλάδα δεν άργησαν να εκδηλωθούν. Αφορμή αποτέλεσαν τα κορυφαία γεγονότα της Επανάστασης: το Σούλι με το Ζάλογγο, η πώληση της Πάργας στους Τούρκους από τους Άγγλους, οι σφαγές της Χίου, η πτώση του Μεσολογγίου, η ναυμαχία του

76Μanoussakas M., «Le Grandi Comunità Elleniche in Italia (1453/1821)», Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σσ. 43-48. 77ΤσικνάκηςK., «Ο ελληνισμός της Βενετίας» στο: Οψεις της Ιστορίας του Βενετοκρατούμενου Ελληνισμού, Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα, 1993, σελ. 525.

Ναβαρίνου, η Συνθήκη της Ανδριανούπολης, η δολοφονία του Καποδίστρια, η άφιξη του Όθωνα, όλα αυτά τα στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα ξεσήκωσαν τις συνειδήσεις των Ιταλών φιλελλήνων. Η θυσία για την ελευθερία της Ελλάδας του Santarosa στη Σφακτηρία και των Tarella και Dania στη Μάχη του Πέτα προσέλαβαν ιδιαίτερες διαστάσεις για τους Ιταλούς που αντέδρασαν αποδίδοντας τις προαναφερθείσες καταστροφές στην ευνοϊκή για τους Τούρκους πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι προσωπικότητες των Κανάρη και Μπότσαρη78ενέπνεαν και ενθουσίαζαν τους Ιταλούς πατριώτες που θα τους έφεραν ως παράδειγμα αργότερα όταν θα σήμαινε η ώρα και του Ιταλικού αγώνα, της Ιταλικής Παλιγγενεσίας. Ο Φιλελληνισμός δεν παρείχε μόνο πολύτιμη βοήθεια στους επαναστατημένους ΄Ελληνες: ταυτόχρονα αποτελούσε την έμπρακτη στάση της διαμαρτυρίας του φιλελεύθερου κινήματος απέναντι στο αντιδραστικό πνεύμα της Ιερής Συμμαχίας που προσπαθούσε να επιβληθεί με κάθε τρόπο στην Ευρώπη μέσα από τυραννικά καθεστώτα.

78Tartaro A., «Letteratura filellenica in Italia» Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 119.

11. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

Ο Αγώνας του 1821 αποτελεί μια ιδιαίτερη συνισταμένη για τη διαμόρφωση των κυρίαρχων τάσεων στην ευρωπαϊκή ζωγραφική του 19ου αιώνα. Μέσα σε ένα κόσμο που μεταμορφώνεται και αλλάζει με γρήγορους ρυθμούς από τη βιομηχανική επανάσταση και την ανάδυση της εθνικής συνείδησης αποτελεί πηγή έμπνευσης αλλά ταυτόχρονα και παράδειγμα προς μίμηση. Ο Ρομαντισμός φέρνει μία ξεκάθαρη επίθεση ενάντια στην λογική. Επιτρέπει να κυριαρχήσουν, στα έργα των καλλιτεχνών, το συναίσθημα, η φαντασία και ο λυρισμός, που αποτελούν αξίες εντελώς αντίθετες με τη λογική και τον ρεαλισμό που επικρατούσε τα προηγούμενα χρόνια. Άλλωστε οι ρομαντικοί καλλιτέχνες αντιτάσσονται στην αριστοκρατία, ανοιχτά επηρεασμένοι από τον Διαφωτισμό που επικρατεί στην Ευρώπη Ποιες όμως είναι οι τάσεις της ευρωπαϊκής ζωγραφικής γύρω στα 1800; Πώς είδαν τον Αγώνα οι ξένοι καλλιτέχνες και πως τον αναπαράστησαν στα έργα τους; Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα οι κοινωνικές συγκρούσεις και τα νέα ιδεολογικά ρεύματα που συνδέονται άμεσα με την καλλιτεχνική παραγωγή και ιδιαίτερα τη ζωγραφική, θα την οδηγήσουν σε θεματικές, τεχνοτροπικές και εικονογραφικές αλλαγές ειδικά την αναπαράσταση ιστορικών θεμάτων: η τέχνη αυτή μοιάζει να εγκαταλείπει ένα στενό αριστοκρατικό πλαίσιο για να προσεγγίσει ένα ευρύτερο κοινό. Ήδη από τον 17ο αι. ο Diego Velazquez (1599-1660) με το έργο του Η Παράδοση της Breda (1634-5, Μαδρίτη, Μουσείο Prado) δείχνει το δρόμο για τις νέες τάσεις79: το ιστορικό γεγονός γίνεται οικείο, μιλά με τη γλώσσα του νατουραλισμού και με τον αντικλασικό του χαρακτήρα μεταδίδει ένα πιο προσιτό αλλά και ηθικό-κοινωνικό μήνυμα. Στην εποχή του Μπαρόκ όμως κυριαρχεί η θρησκευτική ζωγραφική που συμπιέζει την ιστορική αίσθηση. Η παρουσίαση των γεγονότων γίνεται με τρόπο που θεωρείται δεδομένος, μύθος και αλληγορία μπερδεύονται με την ιστορία και την πραγματικότητα και πρωτίστως σκοπός του καλλιτέχνη είναι να εξυμνήσει τον

79Βελάσκεθ, Μεγάλοι Ζωγράφοι – Βιβλιοθήκη Τέχνης, Η Καθημερινή, Αθήνα, 2006, σσ. 23-67.

ηγεμόνα, μέσα από ένα σύμπλεγμα θεατρικότητας και κολακείας κάτι που μπορεί να διαπιστώσει κανείς στη σειρά των 22 μεγάλων πινάκων που έγιναν από τον Rubensέπειτα από παραγγελία της Μαρίας των Μεδίκων και τώρα βρίσκονται στο Μουσείο του Λούβρου80. Όμως δύο αμερικανοί ζωγράφοι, ο Benjamin West (1738-1820) και ο John Singleton Copley (1738-1815) θα κάνουν τη διαφορά στον τρόπο που αποδίδονται τα ιστορικά θέματα όταν θα εκθέσουν στο Λονδίνο, ο πρώτος το 1771, τον πίνακα Ο Θάνατος του στρατηγού Wolfe (1771, Ottawa, National Gallery) και ο δεύτερος το 1779, τον πίνακα Ο Θάνατος του ταγματάρχη Pierson (1783, New Jersey, Jersey Museum). Η απόπειρά τους αυτή δεν θα είχε συνέχεια γιατί επικρατούσε ακόμη ο κλασικισμός, ωστόσο όμως μέσα στα έργα τους διακρίνονται οι λεπτομέρειες στις φορεσιές της εποχής και ο νατουραλιστικός τρόπος της απόδοσης του φυσικού τοπίου και των προσώπων που αποστασιοποιούνται από τα συνήθη μυθολογικά θέματα, με τους ήρωες γυμνούς ή ντυμένους αρχαιοπρεπώς81. Από την περίοδο του Ναπολέοντα όμως και μετά η ζωγραφική των σύγχρονων ιστορικών θεμάτων θα αποκτούσε τις βάσεις στις οποίες θα στηριζόταν για να προχωρήσει και να γίνει σχεδόν άμεσα αποδεκτή. Παράγοντες οι οποίοι βοήθησαν στο να πραγματοποιηθούν αυτά τα βήματα προόδου ήταν: 1. Η συνειδητοποίηση του ιστορικού και πολιτισμικού ρόλου του ατόμου στην εποχή του Διαφωτισμού 2. Η Γαλλική Επανάσταση με το φιλελεύθερο πνεύμα της που επέφερε την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των λαών με επιδίωξη την εθνική τους ανεξαρτησία. Η εξάπλωση των Ναπολεόντειων πολέμων στην Ισπανία το 1808 είχε ως αποτέλεσμα να πέσει η Μαδρίτη στα χέρια των Γάλλων. Τότε ο Francisco Goya με τα έργα του Οι Εκτελέσεις, Η Μάχη της 2ας Μαΐου 1808 (Μαδρίτη, Μουσείο Prado), και τα χαρακτικά Οι Καταστροφές του πολέμου (1810-13) απαθανάτισε την αντίσταση των Ισπανών. Η Πολιορκία της Κόσελ (1808, Neue Pinakothek, Μόναχο) του Wilhelm von Kobell και Η Σχεδία της Μέδουσας (1818, Louvre, Παρίσι) του Theodore Gèricault (1791-1824) προκάλεσαν αμηχανία τόσο για το μοντερνισμό του θέματος όσο και για τους σαφείς και αιχμηρούς πολικούς υπαινιγμούς τους και

80http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C111/62/475,1799/ 81Waterhouse E., Painting in Britain 1530 to 1790, Pelican History of Art, Penguin Books, London, 1962,σσ. 190-2.

έμειναν στην ιστορία ως αντιπροσωπευτικά δείγματα του ρομαντισμού. Ο Gèricault παρουσιάζει το τραγικό συμβάν ενός ναυαγίου μέσα από μαρτυρίες διασωθέντων που δημοσιεύθηκαν το 1817 σηματοδοτώντας με τον εμβληματικό αυτόν πίνακα τη διάχυση της εθνικής στην παγκόσμια ιστορία. Η ευρωπαϊκή ζωγραφική θα αρχίσει να χρησιμοποιεί σύγχρονα ιστορικά θέματα. Αυτό γίνεται επειδή η περίοδος αυτή είναι γεμάτη από ιστορικά γεγονότα, για την ευρωπαϊκή ήπειρο, που αφορούν τους αγώνες και στις θυσίες των λαών για ελευθερία και ανεξαρτησία. Φυσικά ανάμεσά τους βρίσκονται και θέματα από την Ελληνική Επανάσταση του ’21.

11.1. Ο Delacroix και η Ελληνική Επανάσταση

Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του Eugéne Delacroix. Με μια σειρά από πίνακες στους οποίους εμπνέεται από την ελληνική επανάσταση, υπήρξε ο καλύτερος πρεσβευτής των Ελλήνων και του Αγώνα τους και επέφερε νέα θεματολογία και νέες τεχνοτροπίες στη ζωγραφική καθιστώντας την τέχνη του παράδειγμα ανάδειξης της σύγκρουσης των πολιτισμών της Ανατολής και της Δύσης. Μέσα στο έργο του συναντάται η αποτύπωση της εποχής του- αφού εμπνέεται τόσο από φιλολογικά θέματα όσο και από την επικαιρότητα- και διαφαίνεται η αποφασιστική συμβολή του στην τελική διατύπωση του γαλλικού ρομαντισμού. Ο Eugène Delacroix δεν είχε ταξιδέψει ποτέ στην Ελλάδα, δεν είχε σχέση με τους Έλληνες παρά μονάχα μέσα από όσα μάθαινε από το Λόρδο Βύρωνα με τον οποίο είχε επαφές82 και εξακολουθούσε να ζωγραφίζει ελληνικά θέματα ακόμη και μετά το τέλος της Επανάστασης. Διάβαζε επίσης τους μεγάλους ποιητές, τον Δάντη, τον Σαίξπηρ και κυρίως τον Βύρωνα. Στη Γαλλία του 19ου αιώνα τα εικαστικά και λογοτεχνικά ρεύματα κινούνταν σε παράλληλες τροχιές και διατηρούσαν ένα συνεχή διάλογο83. ΟDelacroixσυνέβαλε έτσι στην αποδέσμευση από το παρελθόν και στην καταξίωση του παρόντος. To έργο του Delacroix Οι Σφαγές της Χίου (1824, Παρίσι, Μουσείο Λούβρου) που βασίστηκε στα Απομνημονεύματα του συνταγματάρχη Voutier (1823) προκάλεσε

82Huyghe R., Ο Ντελακρουά και η Ελλάς, εκδ. Ιονικής και Λαϊκής Τραπέζης Ελλάδος, Αθήνα, 1971, σ.118. 83για τις σχέσεις τέχνης και λογοτεχνίας βλ. αναλυτικότερα Praz M., Mnemosyne. The Parallel Between Literature and the Visual Arts (Bollinger Series), Princeton University Press, Princeton, 1974.

μεγάλη αίσθηση στο Παρίσι, πρόσφερε βοήθεια στο Αγώνα, αφύπνισε συνειδήσεις και αποτέλεσε το κυριότερο μέσο οπτικής πληροφόρησης σε μια εποχή που η δημοσιογραφία μόλις άρχιζε σιγά σιγά να διαμορφώνεται και ο κόσμος αντιμετώπιζε την τέχνη ακόμη με δέος. Στον πίνακα διακρίνεται η επίδραση που άσκησε το έργο Οι πανουκλιασμένοι της Γιάφας (ή Ο Ναπολέων επισκέπτεται τους πανουκλιασμένους της Γιάφας) (1804, Παρίσι, Μουσείο Λούβρου) του Antoine Jean Gros (1771-1835). Η δομή του έργου βασίζεται σε μια ανεστραμμένη πυραμίδα στη βάση της οποίας βρίσκεται η θάλασσα και στην κορυφή η ηλικιωμένη γυναίκα που μόνη παρακολουθεί τις σφαγές. Στην σύνθεση επικρατεί μια σχετική αστάθεια, με ομάδες να σχηματίζουν μικρότερες πυραμίδες αποκαμωμένων ανθρώπων που δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. Στο βάθος φαίνονται οι φωτιές που καταστρέφουν την πόλη κι έτσι ο καλλιτέχνης περνά από τα ατομικά δράματα στη γενική σφαγή. Όπως και στο Ναυάγιο (ή τη Σχεδία της Μέδουσας) (1818-1819, Παρίσι, Μουσείο Λούβρου) του Gericault εδώ δεν υπάρχει συγκεκριμένος ήρωας αλλά μόνο το ανώνυμο πλήθος που υπομένει σιωπηλά σ’ ένα δράμα ηρωικών διαστάσεων. Τα χρώματα, γκρίζα, άσπρα ψυχρά και ώχρες έχουν χαμηλούς τόνους. Τα λίγα ζεστά κόκκινα δεν μπορούν να καλύψουν την απελπισία. Κάθε πρόσωπο μοιάζει να βιώνει μόνο του το χτύπημα της μοίρας. Με κύρια χαρακτηριστικά την κυριαρχία του χρώματος πάνω στη φόρμα, την επικράτηση του πάθους στη λογική, τη νίκη του απείρου στο πεπερασμένο, την απόρριψη της εξωτερικής αληθοφάνειας και της απλής περιγραφικής και διηγηματικής απόδοσης, την έντονη μουσική διάθεση και την ποιητική πνοή μαζί με τον πόθο για το ξένο και το μακρινό, ο Ρομαντισμός βρίσκεται αντιμέτωπος με τον Κλασικισμό, πατέρας του οποίου θεωρείται ο Γάλλος Jacques Louis David (1748- 1825).Ο ρομαντισμός λοιπόν αναζητά την φυγή στο όνειρο, στο μυστικό, στο φανταστικό, μέσα από ένα αστείρευτο πάθος: σ’ έναν κόσμο που αλλάζει γρήγορα με τη βιομηχανική επανάσταση, υψώνει φωνή διαμαρτυρίας. Τα έργα των ρομαντικών χαρακτηρίζονται από πλούτο ιδεών και μορφών που παραπέμπουν στον «εξωτισμό», στον οριενταλισμό με μια νέα εσωτερικότητα. Όπως επεσήμανε ο Charles Baudelaire: «Ο Ρομαντισμός δε βρίσκεται ούτε στην επιλογή του θέματος ούτε στην ακριβή αλήθεια αλλά περισσότερο σε ένα τρόπο να αισθάνεσαι τον κόσμο»84.

84http://users.hol.gr/~kokkonis/courses/19-art/romant-g.htm

Η πολιορκία του Μεσολογγίου ενέπνευσε πλήθος έργων όπως: οι Τελευταίοι υπερασπιστές του Μεσολογγίου του Βέλγου J. D. Odevaere (1826, Amsterdam, Rijks Μuseum), Η τελευταία μετάληψη των Μεσολογγιτών (1827, Ιδιωτική συλλογή, Νέα Υόρκη) του Louis Joseph Toussaint Rossignon85 ενώ η πώληση της Πάργας από τους Άγγλους στου Τούρκους ενέπνευσε τον Francesco Hayez για τον πίνακα Οι Πρόσφυγες της Πάργας (1831, Brescia, Pinacoteca Tosio Martinengo).Ο Hayez απεικόνισε ακριβώς τη σκηνή που περιγράφεται στους στίχους 216-218 του ποιήματος του Giovanni Berchet το οποίο αποτέλεσε σημείο αναφοράς για την ιταλική λογοτεχνία και έγινε δεκτό από το ιταλικό κοινό με πολύ μεγάλη συμπάθεια όταν εκδόθηκε στα 1821. Πρόκειται για μια ποιητική σύνθεση η οποία με τον αισθηματισμό και τον πατριωτισμό που εξέφραζε κατάφερε να ευαισθητοποιήσει τον Hayez για τη δημιουργία του ομώνυμου πίνακα.

11.2. H Απεικόνιση του Ελληνικού Αγώνα από άλλους καλλιτέχνες

Οι μόνες σχετικά πιστές απεικονίσεις του Αγώνα βρίσκονται στις εικονογραφήσεις του Peter Von Hess καθώς και του στρατηγού Μακρυγιάννη και του Παναγιώτη Ζωγράφου. Σημαντικότατη προσφορά στην πιστότητα της απεικόνισης της Επανάστασης δίνουν οι πίνακες του Θεόδωρου Βρυζάκη και οι προσωπογραφίες του Karl Krazeisen: οι 21 προσωπογραφίες (1828-31) του Βαυαρού υπολοχαγού και ιδεαλιστή ερασιτέχνη σχεδιαστή διακρίνονται από πλαστική βαρύτητα και όγκο, καθώς οι οπλαρχηγοί ακίνητοι κοιτάζουν με σοβαρότητα και απόλυτη βεβαιότητα τον

85 Ο πίνακας ενέπνευσε τον Βίκτορα Ουγκό για το ποίημα Τα κεφάλια του Σεραγιού ή Η πτώσις του Μεσολογγίου στη Συλλογή Orientales, 1829):

Β. Ουγκό, ΄Υμνοι προς του ήρωες της Ελληνικής Παλιγγενεσίας του 1821, μετάφραση Ανδρέου Καφετζόπουλου, Δημητράκος, Αθήνα, 1930, σ.24.

κόσμο86. Ο Krazeisen κατετάγη ως εθελοντής στο βαυαρικό εκστρατευτικό σώμα κι έτσι βρέθηκε στην Ελλάδα. Με τον δικό του τρόπο κατέγραφε τις εξελίξεις στα μέτωπα του αγώνα: περιδιάβαινε στα ελληνικά στρατόπεδα στην Αίγινα, στον Πόρο, στη Σαλαμίνα και στο Ναύπλιο όπου συναντούσε τους αγωνιστές της Επανάστασης και αφού τους απαθανάτιζε, ζητούσε να βάλουν την υπογραφή τους στο έργο ως πιστοποιητικό αυθεντικότητας. Ο Παναγιώτης Ζωγράφος γεννήθηκε στη Βορδώνια της Σπάρτης το 1800 και θεωρείται πρόδρομος του Θεόφιλου. Το 1836 ο στρατηγός Μακρυγιάννης τον κάλεσε, μαζί με τους δυο γιους του για να εικονογραφήσουν τις μεγάλες στιγμές του Αγώνα επειδή ο στρατηγός ήθελε να αποτυπώσει τη δική του άποψη για τα γεγονότα. Να σημειωθεί δε ότι το όλο εγχείρημα χρηματοδότησε ο ίδιος ο Μακρυγιάννης. Πριν το Ζωγράφο ο Μακρυγιάννης, όπως αναφέρει στα Απομνημονεύματα του, είχε «φράγκο» ζωγράφο τον οποίο και απέλυσε. Αυτό δεν το έκανε από περιφρόνηση προς στην ευρωπαϊκή τεχνοτροπία - την οποία σεβόταν όπως αναφέρει στο υπόμνημά του στη βασίλισσα Βικτωρία, αλλά γιατί κατάλαβε πως με τους όρους της λόγιας τέχνης ήταν αδύνατο να αναπαραστήσει τα γεγονότα και τα περιστατικά του Αγώνα. Είχε ανάγκη από τον «υπερλογικό χώρο» της Βυζαντινής και λαϊκής τέχνης που ήξερε πως θα καταλάβαιναν οι όμοιοί του. Στη βασίλισσα Βικτωρία έστειλε και μια σειρά υδατογραφίες του Αγώνα. Από τη συνεργασία του Μακρυγιάννη με το Ζωγράφο προέκυψαν 25 εικόνες σε ξύλο με αυγοτέμπερα που αναπαριστούν μεγάλες στιγμές του Αγώνα και χρησιμοποιήθηκαν για την εικονογράφηση των Απομνημονευμάτων του στρατηγού. Οι 24 από αυτές τις εικόνες επαναλήφθηκαν με νεροχρώματα σε στρατσόχαρτο, σε τέσσερις σειρές. Καθεμία σειρά προσφέρθηκε ως δώρο στον Όθωνα και στους πρεσβευτές της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας σε μια προσπάθεια να επηρεαστούν ευνοϊκά υπέρ των ελληνικών συμφερόντων. Τα συγκεκριμένα έργα αποτελούν την πρώτη ιστορική και καλλιτεχνική εικονογράφηση του Αγώνα που παρουσίασαν οι εκπρόσωποι της ελληνικής τέχνης. Όπως σημειώνει ο Μάνος Στεφανίδης: ο Ζωγράφος ακολουθεί μικρογραφική τεχνική που συναντά κανείς στις περσικές μινιατούρες και τη Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου.

8620 από αυτά τα σχεδιάσματα [...] εξέδωσε σε folio η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, με πρόλογο του Π. Πρεβελάκη, για την 150ή επέτειο της Εθνεγερσίας.

Χρησιμοποιεί την «προοπτική του πουλιού» βλέποντας τα πράγματα από ψηλά και χαρτογραφώντας το χώρο87. Ειδικό ενδιαφέρον έχει το έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος Έλληνας της Σχολής του Μονάχου. Είχε βρεθεί εκεί για σπουδές, σταλμένος από τον ΄Οθωνα, ως γιος θύματος του αγώνα επειδή τον πατέρα του είχαν κρεμάσει οι Τούρκοι. ΄Ενα από τα έργα του ήταν και Το εν Πειραιεί ευρισκόμενον στρατόπεδον του Καραϊσκάκη, έτος 1827, (1855). Εκεί ανάμεσα σε αγωνιστές με φουστανέλα διακρίνεται με βαυαρική στολή και ο Karl Krazeisen (Γερμανός αξιωματικός, που όπως είδαμε πιο πριν περιδιάβαινε τα ελληνικά στρατόπεδα και αποθανάτιζε τους Έλληνες αγωνιστές). Ο Peter Von Hess έφθασε στην Ελλάδα ως μέλος της αντιπροσωπείας του νεαρού Βασιλιά Όθωνα, μετά από εντολή του πατέρα του Όθωνα, βασιλιά Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας. Ο Βαυαρός ζωγράφος είχε την τύχη να γνωρίσει τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης και να δημιουργήσει τους πίνακές του μέσα στα ερείπια που ακόμη κάπνιζαν, φιλοτεχνώντας 39 σκηνές σχετικές με τον Αγώνα. Υπήρξε ένας καθιερωμένος ζωγράφος πολεμικών θεμάτων που με το ύφος του και την πλαστική του γλώσσα χάραξε στη εθνική μνήμη μας τις μορφές των ηρώων του 1821 ακολουθώντας την παράδοση της γερμανικής ρομαντικής ζωγραφικής ιστορικών σκηνών, εμπλουτισμένης με προσωπικά του στοιχεία88. Αξίζει ακόμη να αναφερθεί ότι την περίοδο κατά την οποία Τσάρος στη Ρωσία ήταν ο Νικόλαος Α΄, είχε αναθέσει στον Peter von Hess να διακοσμήσει τους τοίχους των ανακτόρων στην Αγία Πετρούπολη. Είναι χαρακτηριστικό πως στην εικονογραφία του Αγώνα κυρίαρχη θέση έχει ο απλός άνθρωπος που αναδεικνύεται μέσα από τους αγώνες του και τον ηρωισμό της καθημερινής ζωής. Ο ανώνυμος αγωνιστής βρίσκεται στο κέντρο του θεματικού κύκλου του Παλικαριού ως πρότυπου λεβεντιάς και ανδρείας. Οι ευρωπαίοι ζωγράφοι κάτω από την επίδραση που άσκησε ο Βύρωνας με την ποίησή του αποτύπωναν πολύ συχνά τον νεαρό αγωνιστή σε καραούλι, σε ενέδρα, μετά τη μάχη, μόνο ή με τους συντρόφους του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Αποτυχία Επιχείρησης (1826, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη) του Βέλγου Henri Decaisne (1779-1852), όπου παριστάνονται τέσσερις πολεμιστές να αναπαύονται μετά τη μάχη, με την κούραση, την περισυλλογή και τη θλίψη να κυριαρχούν στα πρόσωπα των ανώνυμων συντρόφων.

87 Βλ. σχετικό λήμμα Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, Πάπυρος, Αθήνα, 1996, Τόμος 26, σ. 154. 88www.peter-von-hess.com

12. ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ LUDOVICO LIPPARINI ΚΑΙ FILIPPO MARSIGLI

Στο θεματικό κύκλο Το Παλικάρι εντάσσεται και το έργο του Ludovico Lipparini Έλληνας Κουρσάρος, (Brescia, Pinacoteca Tosio Μartinengo, 1839).

LudovicoLipparini, Έλληνας Κουρσάρος, 1839, Γκραβούρα, 20Χ20 εκ.,Brescia, PinacotecaTosioΜartinengo.

Το έργο είναι το πορτρέτο ενός πολεμιστή της ελληνικής επανάστασης του 1821, παραγγελία του Antonio Pitozzi. Σε πρώτο επίπεδο, βλέπουμε έναν νεαρό άντρα με παχύ μουστάκι να κοιτάζει δεξιά με μακρινό και ονειροπόλο βλέμμα. Φέρει παραδοσιακή φορεσιά, πουκάμισο διακοσμημένο με χάντρες, κεντητό σακάκι και φέσι. Στο ζωνάρι έχει περασμένο το όπλο του. Διακρίνεται η εσωτερική ένταση στην ψυχολογική σύλληψη της προσωπικότητας του νέου άνδρα που προσδίδει σοβαρότητα και βαρύτητα στην συμπεριφορά του. Η μελετημένη άνεση και η ευγένεια της στάσης του διαγράφουν το πνεύμα και το χαρακτήρα ενός ιδιαίτερου και μοναδικού ανθρώπινου τύπου. Αυτή η μορφή παραπέμπει στην κυρίαρχη αντίθεση αυτής της σειράς έργων «ανάμεσα στο σκεφτικό και αποφασισμένο παλικάρι και στον αγριωπό, αγέρωχο και σκληρό τύπο του Τούρκου με τις ανοιχτές κινήσεις, χαρακτηριστικά με ευθεία αναγωγή στον

αιώνιο πόλεμο της δικαιοσύνης ενάντια στην αδικία και της σύνεσης ενάντια στην υπεροψία»89. Γενικά, η αίσθηση του πίνακα είναι αποτέλεσμα της συνύπαρξης ζεστών-θερμών κυρίως χρωμάτων και γήινων αποχρώσεων. Κυριαρχούν τα δύο βασικά χρώματα, κόκκινο και κίτρινο και το συμπληρωματικό και αντίθετο αυτών που είναι το πορτοκαλί. Η χρήση των τόσο θερμών χρωμάτων δίδει την αίσθηση του οικείου και αναδεικνύει το βαθυστόχαστο και στοχαστικό βλέμμα του οπλίτη. Ο άγνωστος ήρωας της επανάστασης, μεταδίδει με την παραστατική αμεσότητα ενός συμβόλου το ζοφερό και ταυτοχρόνως λυτρωτικό κλίμα της περιόδου και των προσπαθειών αποτίναξης του Οθωμανικού ζυγού. Ο καλλιτέχνης εξιδανικεύει ρομαντικά και νοσταλγικά εδώ τον ήρωα και τονίζει το διαχρονικό αγώνα του ανθρώπου για την επιδίωξη της ουσιαστικής του ελευθερίας και του σεβασμού στην αξιοπρέπεια του. Στον ίδιο θεματικό κύκλο του Παλικαριού εντάσσεται και ο επόμενος πίνακας του Ludovico Lipparini Ένας Σουλιώτης που στοχάζεται την ερήμωση της πατρίδας.

Ludovico Lipparini, Ένας Σουλιώτης που στοχάζεται την ερήμωση της πατρίδας,1838, Ακουαρέλα, Συλλογή Αρχιεπισκοπής Κύπρου.

89Μυκονιάτης Η.Γ., Το Εικοσιένα στη Ζωγραφική, Συμβολή στη μελέτη της Εικονογραφίας του Αγώνα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1979, σ. 20.

Φαίνεται και σε αυτό τον πίνακα ότι ο Lipparini πραγματεύεται ένα θέμα αγαπημένο: τον Έλληνα αγωνιστή, σύμβολο των μαχών για την απόκτηση της ελευθερίας. Σε ένα πρώτο επίπεδο, βλέπουμε το νεαρό άντρα με το παχύ μουστάκι να κοιτάζει κατάματα το θεατή με τα μεγάλα, καθαρά μαύρα του μάτια. Φέρει παραδοσιακή φορεσιά, με μακριά λευκή φουστανέλα, σκουρόχρωμες γκέτες, λευκό πουκάμισο και κεντητό κόκκινο σακάκι. Από το μήκος της φουστανέλας καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για καπετάνιο. Και αυτό γιατί στους καπεταναίους και τους γέροντες η φουστανέλα ήταν μακριά ίσαμε το γόνατο και κάτω ακόμα, με πυκνές και πολλές πτυχές90. Ριγμένη στον αριστερό του ώμο έχει την μάλλινη κάπα του, τη φλοκάτα όπως λεγόταν, που τον προστατεύει από κρύο και βροχή πάνω στα τραχιά βουνά του Σουλίου. Απαραίτητο συμπλήρωμα το κόκκινο φέσι- χαρακτηριστικός κεφαλοδεσμός του Σουλίου - απ’ το οποίο πετάγονται τα μακριά του μαλλιά. Την περίοδο εκείνη οι άνδρες δεν έκοβαν κοντά τα μαλλιά τους, μα τ’ αφήνανε περήφανα σαν χαίτη να ξανεμίζουν στους ώμους τους91. Στο ζωνάρι έχει περασμένα το όπλο και το γιαταγάνι του καμωμένα από κατάλευκο σεντέφι (απαραίτητοι σύντροφοί του στη μάχη). Η στάση του σώματος (με τα χέρια σταυρωμένα) δείχνει την εσωτερική ένταση που τον διαπερνά και αφήνει να φανεί μια ηρωική δύναμη προσδίδοντας μια άλλη βαρύτητα στην αποτύπωση της παράστασης. Φαίνεται καθαρά πως νιώθει άνετα σε εκείνο τον έρημο και τραχύ τόπο στον οποίο μελετημένα ο Lipparini τοποθέτησε τα απομεινάρια από την ελληνική αρχαιότητα. Με τον τρόπο αυτό συνδέει το ζοφερό παρόν με το λαμπρό παρελθόν της Ελλάδας. Από το γεμάτο ηρωικές πράξεις παρελθόν της πατρίδας τους, οι Έλληνες, σκλάβοι τώρα των Τούρκων, θα αντλήσουν τη δύναμη για την αποτίναξη του ζυγού. Το έργο παραγγελία του κόμη του Kolowrat, ο οποίος διετέλεσε Υπουργός Εξωτερικών της Αυστρίας, παρουσιάστηκε στην Έκθεση της Brera το 183892. Γενικά, η αίσθηση του πίνακα είναι αποτέλεσμα της συνύπαρξης ζεστών-θερμών κυρίως χρωμάτων και γήινων αποχρώσεων κάτι που αρέσει απ’ ότι φαίνεται στον καλλιτέχνη. Κυριαρχούν το κόκκινο και οι γήινες αποχρώσεις του πράσινου και καφέ σε πρώτο πλάνο ενώ στο βάθος η θάλασσα, ο ουρανός και το βουνό αποτυπώνονται με αποχρώσεις του γκρι. Τονίζεται με τον τρόπο αυτό η φιγούρα του Έλληνα

90http://www.istorikathemata.com/2010/03/1821_23.html 91Ομοίως 92Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 293.

αγωνιστή που δεσπόζει στο κέντρο της σύνθεσης και η οποία στο σύνολό της αφήνει να διαφανεί μια οικεία αίσθηση.

Ludovico Lipparini, Μια βάρκα με Έλληνες, 1844, Λάδι σε μουσαμά, 0,58Χ0,47Βερόνα, Banca d’ Italia.

Το έργο, γνωστό αρχικά ως «Oικογένεια Υδραίων που εγκαταλείπει την πατρίδα για να μην υποταχθεί στους Τούρκους», γνώρισε μεγάλη επιτυχία, αφού δημιουργήθηκαν αρκετά αντίγραφά του93. Ο Lipparini πραγματεύεται εδώ το θέμα των προσφύγων. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης ήταν πολλοί οι Έλληνες που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές εστίες. Όπως έκαναν για παράδειγμα οι κάτοικοι της Πάργας μετά την πώληση της στους Τούρκους από τους Άγγλους το 1819 (θέμα που πραγματεύεται στον πίνακα Οι πρόσφυγες της Πάργας ένας άλλος Ιταλός ζωγράφος ο Francesco Hayez). Ο Lipparini παρουσιάζει τους Έλληνες φυγάδες μέσα σε βάρκα. Οι ανθρώπινες μορφές παίζουν τον κυρίαρχο ρόλο στο συγκεκριμένο πίνακα.

93Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 298.

Στο τιμόνι της βάρκας στέκει ένας πολεμιστής δυναμικός και αποφασιστικός όμοιος με βράχο· κοιτά την πατρίδα που χάνεται στο βάθος του ορίζοντα και δίνει την αίσθηση ότι πάνω του μπορούν να σπάσουν τα αγριεμένα κύματα με τα οποία παλεύει ο νεαρός άντρας, στα δεξιά, ενώ κωπηλατεί μέσα στο πέλαγος. Τη σύνθεση συμπληρώνουν: ένας γέροντας που προσπαθεί να ησυχάσει την τρομαγμένη του κόρη, ένας παπάς που κρατά το Ευαγγέλιο ή κάποιο εικόνισμα, κι ένα νέο παλικάρι όρθιο πιασμένο από το κατάρτι που κρατά στο χέρι του τη σημαία η οποία καταλήγει σε σταυρό (σταυρός και σημαία συμβολίζουν θρησκεία και πατρίδα τα ιδανικά για τα οποία διεξάγεται ο αγώνας). Ο νέος ταυτόχρονα ατενίζει την πατρίδα, που απομακρύνεται, προσπαθώντας να κλείσει στην ψυχή του μια τελευταία εικόνα της με την υπόσχεση του γρήγορου γυρισμού. H σύνθεση στημένη σε σχήμα πυραμίδας ξεκινά με σκοτεινά χρώματα στη βάση τα οποία και «επιβάλλονται» στον πίνακα για να καταλήξει σε πιο ανοιχτόχρωμες αποχρώσεις προς την κορυφή. Το γαλάζιο του ουρανού συνταιριάζεται αρμονικά με τις απαλές κίτρινες και κοκκινωπές ανταύγειες που χάνονται στο βάθος του ορίζοντα όταν σμίγουν με τη μανιασμένη θάλασσα. Η απλή χρωματική προοπτική μετατρέπεται σε μια πιο ουσιαστική απόδοση του ατμοσφαιρικού. Ο πίνακας όταν παρουσιάστηκε το 1846 προκάλεσε το θαυμασμό ο οποίος εκφράστηκε με ένα παθιασμένο άρθρο του Luigi Carrer94. Το θέμα όμως που φαίνεται να διεκδικεί το μεγαλύτερο ενδιαφέρον των καλλιτεχνών είναι ο θάνατος του ήρωα και η μεταφορά τραυματία από τη μάχη. Ο ηρωικός θάνατος του Μπότσαρη στο Καρπενήσι το 1823 εντάσσει τον ήρωα αυτοδίκαια στην περιοχή του θρύλου. Ο μύθος και ο θρύλος αποτελούν πολιτισμικά φαινόμενα που πηγάζουν από συλλογικά βιώματα. Απομνημονεύοντας και καταξιώνοντας περιστατικά της ομαδικής ζωής, ολοκληρώνουν τη κοσμογονική θεώρηση της ομάδας και προβάλλονται ανασυνδεόμενα με το παρελθόν και το παρόν, ως πρότυπα για το μέλλον95. Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη του Ludovico Lipparini που φιλοτεχνήθηκε το 1841 και το ομότιτλο έργο του Διονυσίου Τσόκου, που ο καλλιτέχνης ζωγράφισε μεταξύ των ετών 1844-47, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα.

94Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 299. 95 Μυκονιάτης Η.Γ., Το Εικοσιένα στη Ζωγραφική, Συμβολή στη μελέτη της Εικονογραφίας του Αγώνα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1979, σ. 88.

Ludovico Lipparini La morte di Marco Botzaris,1841, 80Χ57 εκ.,Trieste, Civico Museo Sartorio.

Κεντρικό πρόσωπο είναι ο πεσμένος στο έδαφος και λαβωμένος Μάρκος Μπότσαρης. Φέρει λευκή φουστανέλα, λευκό πουκάμισο, χρυσοκεντημένο γιλέκο, σακάκι με περίτεχνα κεντήματα και φέσι. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στο ζωνάρι του όπου είναι περασμένες οι πιστόλες του. Στο δεξί χέρι κρατά ακόμα το μαχαίρι του. Τα χρώματα που απαντούν στη μορφή του Μπότσαρη, είναι κυρίως το χρυσό και το κόκκινο, χρώματα που συμβολίζουν το πάθος, τη δύναμη, την αποφασιστικότητα, την αγωνιστικότητα, τη φωτιά, την υπερηφάνεια, την ελπίδα, τη θετική σκέψη. Στοιχεία που σίγουρα χαρακτήριζαν τον Μπότσαρη. Στο έργο αυτό, ο Lipparini έχει κατανείμει τη δράση των προσώπων οργανώνοντας σοφά και με λιτότητα τη σύνθεση, ενισχύοντας την δραματικότητα της σκηνής με το πάθος και την ένταση στην έκφρασης των βλεμμάτων και στη δυναμική των κινήσεων. Ο πληγωμένος Μπότσαρης ως «θνήσκων ήρωας» καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του πίνακα, ανάμεσα σε τέσσερις συμπολεμιστές του. Δύο απ’ αυτούς του συμπαραστέκονται με την αγωνία για την τύχη του στα πρόσωπά τους. Οι άλλοι δύο οπλίτες αμύνονται και υπερασπίζονται το σώμα του αρχηγού τους. Στο κέντρο ψηλά, διακρίνεται το λάβαρο της επανάστασης, Το γεγονός διαδραματίζεται στο πεδίο της μάχης, κάτι που θέλει να τονίσει ο Lipparini με την έντονη χρήση των ψυχρών χρωμάτων στο βάθος. Προφανώς ο καλλιτέχνης θέλει να δώσει έμφαση στην περιγραφική και ιστοριογραφική τεκμηρίωση, στον πόνο και τις αντιξοότητες για τον σκληρό αγώνα της απελευθέρωσης. Αυτή η διάσταση ανάμεσα στις τονικότητες του

βάθους και στα έντονα και ζεστά χρώματα του Μπότσαρη επιδιώκει να συγκεντρώσει όλη την προσοχή στο θάνατο του ήρωα αλλά παράλληλα να διεγείρει συναισθήματα πάθους, τρόμου, θυμού, φόβου και οίκτου προς το θεατή του έργου. Από καθαρά τυπολογική και μορφολογική άποψη η απόδοση του θέματος βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο γίνεται η απεικόνιση των Παθών του Χριστού. Ιδιαίτερα το σημείο της Αποκαθήλωσης και του Θρήνου, έτσι όπως παρουσιάζεται μέσα από την εικονογραφική παράδοση της Εκκλησίας. Ο Ρομαντισμός μετέθεσε το κέντρο βάρους στον άνθρωπο ο οποίος γίνεται πρωταγωνιστής και έτσι ο θάνατος του ήρωα έρχεται να αντικαταστήσει το θάνατο του Χριστού. Η ένταση του θρήνου όμως είναι ίδια. Το παλικάρι που βρίσκει το θάνατο αγωνιζόμενο για την ελευθερία της πατρίδας θυσιάζεται όπως έκανε ο Χριστός για την ανθρωπότητα και ταυτίζεται μαζί του. Η ιερότητα αυτού του σκοπού συμβολικά δηλώνεται με την τοποθέτηση της σημαίας του Αγώνα με το σταυρό στο κέντρο της παράστασης η οποία αποτελεί ταυτόχρονα σύμβολο της πατρίδας και της θρησκείας, αλλά και μια ξεκάθαρη υπενθύμιση του «υπέρ πάντων αγώνα», τον οποίο οι Ευρωπαίοι έβλεπαν πιο πολύ ως ένα αγώνα για την υπεράσπιση της χριστιανικής θρησκείας παρά ως ξεσηκωμό ενός έθνους για την απελευθέρωση. Τον εμβληματικό σχεδόν τύπο του θνήσκοντα ήρωα όμως τον συναντάμε στις αρχαίες παραστάσεις γλυπτών και αναγλύφων, π.χ. στο ανατολικό αέτωμα της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα96. Περίφημο δείγμα ήρωα αποτελεί επίσης ο Θνήσκων Γαλάτης (Μουσείο του Καπιτωλίου, Ρώμη). Πρόκειται για αρχαίο Ρωμαϊκό μαρμάρινο αντίγραφο ενός χαμένου αρχαιοελληνικού αγάλματος, κατά πάσα πιθανότητα ορειχάλκινου, το οποίο παρήγγειλε ο Άτταλος Α' της Περγάμου προς τιμήν της νίκης του επί των Γαλατών. Το άγαλμα απεικονίζει έναν ετοιμοθάνατο Κέλτη, με έντονο ρεαλισμό και δραματικότητα, να μάχεται ενάντια στον επερχόμενο θάνατο, αρνούμενος να αποδεχτεί τη μοίρα του97. Η ιταλική εικονογραφική παράδοση είναι γεμάτη από ρομαντικούς ήρωες που πεθαίνουν, όπως για παράδειγμα ο Ορλάνδος, γενναίος ιππότης του Καρλομάγνου98.Ο Ορλάνδος είναι ρομαντικός ήρωας αφού βρίσκεται σε μια

96http://wim101.blogspot.com/2011/02/blog-post_436.html 97http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F_%CE%98%CE%BD%CE%AE%CF%83%CE%BA%CF%89 %CE%BD_%CE%93%CE%B1%CE%BB%CE%AC%CF%84%CE%B7%CF%82 98http://blog.scuolaer.it/Messaggio.aspx?IDBlog=986&IDMsg=16509

«ακατάπαυστη αναζήτηση του έρωτα»99 και δρα με συγκινησιακή ενέργεια για την επίτευξη του σκοπού του. Ο Lipparini φιλοτέχνησε τουλάχιστον τρεις παραλλαγές του θέματος Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη: η πρώτη έγινε το 1840 για τον Metternich, πράγμα που αποτελεί και ένα παράδοξο, πώς δηλαδή ο Metternich, ένας εχθρός της Ελλάδας και κυρίαρχη προσωπικότητα της απολυταρχικής Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας έφθασε να παραγγείλει έργο με φιλελληνικό χαρακτήρα. Ίσως επηρεάστηκε και αυτός από τη μεγάλη ζήτηση ελληνικών θεμάτων από Γερμανούς αξιωματούχους οι οποίοι εκδήλωναν με τον τρόπο αυτό τη συμπαράσταση τους στο βασιλιά Όθωνα. Η δεύτερη παραλλαγή σήμερα βρίσκεται στο Civico Museo Sartorio της Τεργέστης. Το έργο αυτό εκτέθηκε την ίδια χρονιά στη Βενετία και πιθανότατα να το είδε ο Τσόκος μια που είχε δάσκαλο τον Lipparini. Έτσι λοιπόν ο μαθητής προφανώς δημιούργησε το δικό του τον πίνακα ως παραλλαγή εκείνου του δασκάλου του κατά την περίοδο των σπουδών του μεταξύ των ετών1844 και 1847.

Filippo Marsigli, Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη, (1836/39). ελαιογραφία 63x91εκ., Αθήνα, Μουσείο Mπενάκη.

99Ricciardi M., La Letteratura in Italia, Antologia Volume Secondo, Dal cinquecento al settecento, Bompiani, Milano, 1997, σ. 43.

Ο Filippo Marsigli αντιμετωπίζει το θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη, από τελείως διαφορετική οπτική γωνία, σε σχέση με εκείνη του Lipparini. Δίνει έμφαση στο γεγονός της μάχης ανάμεσα σε Τούρκους και Έλληνες στο Καρπενήσι, κατά την ηρωική εισβολή των τελευταίων στο εχθρικό στρατόπεδο τη νύχτα της 8ης προς 9η Αυγούστου 1823. Δεν εστιάζει αποκλειστικά στο πρόσωπο του Μπότσαρη, έτσι χρειάζεται να παρατηρήσει κανείς με προσοχή τον πίνακα για να διακρίνει τον ήρωα. Η σύνθεση του πίνακα χωρίζεται σε δύο μέρη: Αριστερά είναι οι Οθωμανοί, αναγνωριζόμενοι από την ενδυμασία τους. Δύο απ’ αυτούς ιππεύουν, κάτι που εμφανίζεται ως στοιχείο κυριαρχίας και συνάμα υπεροχής του εξοπλισμού του στρατού τους. Δεξιά είναι τοποθετημένοι οι Έλληνες πολεμιστές φορώντας τις παραδοσιακές φορεσιές τους και κρατώντας στα χέρια τα σπαθιά τους. Στο κέντρο περίπου της ζωγραφικής επιφάνειας και στο πιο ψηλό σημείο της, ανεμίζει η ελληνική σημαία σε μια νοητή διαγώνιο που δημιουργεί μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ τους. Η συνύπαρξη και διαδοχή ψυχρών και θερμών χρωμάτων, οι γήινες και φωτεινές τονικότητες, είναι χαρακτηριστικά στοιχεία του έργου. Το πλήθος των προσώπων έχει κατανεμηθεί με μεγάλη άνεση και εκφραστική ένταση και μετά από ιδιαίτερη προσοχή, γίνεται αντιληπτό το κέντρο του πίνακα, σ` ένα κυκλικό σχεδόν σχήμα, με νοητό κέντρο την ελληνική σημαία:

2 Τούρκοι

2 Έλληνες

2 άλογα

Με τον τρόπο αυτό, κεντρικό πρόσωπο της σύνθεσης αναδεικνύεται ο έφιππος Τούρκος που δέχεται την επίθεση του Έλληνα αγωνιστή, ο οποίος πατά πάνω στο σώμα ενός άλλου. Το χρώμα που επικρατεί, τόσο στο βάθος, όσο και σαν λαζούρα σ` όλον τον πίνακα, είναι το θαμπό κίτρινο που υπονοεί το εκρηκτικό πεδίο μάχης από πίσω αλλά παράλληλα ωθεί και το θεατή να δώσει έμφαση στο ίδιο το γεγονός και όχι σε κάθε μορφή χωριστά. Το χρώμα ταξιδεύει μέσα από τα διάφορα στρώματά του και αναπηδά στον μουσαμά αντανακλώμενο πίσω στον θεατή κάνοντάς τον έτσι

συμμέτοχο στη σκηνή. Στο έργο τονίζεται η ανδρεία των Ελλήνων αγωνιστών και δίνεται μια διαφορετική εικονογραφική εκδοχή του θανάτου του Μπότσαρη που σκοπό έχει να προβάλλει το συλλογικό αγώνα και όχι τον ατομικό. Η ελευθερία αποτελεί υπόθεση όλων, ανωνύμων και επωνύμων. Οι σύντροφοι του Μάρκου Μπότσαρη γίνονται μάρτυρες αυτοθυσίας και ηρωισμού διακηρύσσοντας παράλληλα πως ο θάνατος του αρχηγού τους δεν θα πάει χαμένος αλλά θα βρει άξιους συνεχιστές.

Το σώμα του Μπότσαρη, διακρίνεται στην λεπτομέρεια του πίνακα (που παρατίθεται πιο πάνω), ανάμεσα στα πρόσωπα της δεξιάς πλευράς της σύνθεσης που δημιουργούν έναν μικρότερο στατικό σύνολο γύρο από τον αρχηγό τους, σε αντίθεση με τους δύο υπερασπιστές με τη δυναμική κίνηση που συνδέουν τα δύο μέρη της σύνθεσης. Ο τίτλος του έργου υπαγορεύει μια άμεση αναζήτηση του κεντρικού θέματος του θανάτου του ήρωα, η παράθεση ωστόσο τόσων πρόσωπων και επί μέρους επεισοδίων σκοπό έχει να δημιουργήσει το κατάλληλο δραματικό σκηνικό, ένα είδος ‘χορού’ αντάξιο του τέλους ενός τέτοιου ανδρός και να τονίσει τη συλλογικότητα του αγώνα και την αλληλεγγύη των πολεμιστών. Τα πρότυπα του έργου προέρχονται από την κλασική αλλά και τη θρησκευτική εικονογραφική παράδοση –οι Ιταλοί καλλιτέχνες είχαν τεράστιο υλικό στη διάθεσή τους- και υιοθετήθηκαν από τους ρομαντικούς. Άπειρες είναι οι σκηνές με νεκρούς που μεταφέρονται από τους συντρόφους τους με τη χαρακτηριστική στάση της εγκατάλειψης του σώματος και το χέρι να κρέμεται όπως για παράδειγμα στο ανάγλυφο που βρίσκεται στα Musei Capitolini και αναπαριστά τη μεταφορά του

νεκρού Μελέαγρου100 που σκοτώθηκε στον πόλεμο Κουρήτων- Αιτωλών υπερασπιζόμενος την πόλη του την Καλυδώνα. Όπως άπειρες είναι και οι απεικονίσεις της Αποκαθήλωσης του Χριστού. Εξαιρετική αυτή του Beato Angelico που βρίσκεται στο Μουσείο San Marco στη Φλωρεντία ή του Caravaggio που βρίσκεται στα Musei Vaticani στη Ρώμη, ενώ αξίζει να αναφέρουμε την Pietá του Michelangelo, το διάσημο αυτό γλυπτό που βρίσκεται στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Όπως και το έργο του Jacques-Louis David ο Θάνατος του Μαρά (1793, Βρυξέλλες, Βασιλικό Μουσείο Καλών Τεχνών του Βελγίου). Ο ήρωας της Ελληνικής Επανάστασης που πεθαίνει για τη ελευθερία της πατρίδας του και για την πίστη του, έκανε πολλούς ευρωπαίους καλλιτέχνες να τον καταστήσουν σύμβολο της ιδέας της ελευθερίας αλλά και της ίδιας της Ελλάδας. Οι μορφές των Μάρκου Μπότσαρη, Λάμπρου Τζαβέλα, Γεώργιου Καραϊσκάκη, συγκίνησαν με τη θυσία τους και ενέπνευσαν τους λαούς της Ευρώπης που αγωνίζονταν επίσης για την ανεξαρτησία τους. Ο Lipparini ασχολήθηκε επανειλημμένα με θέματα σχετικά με τον αγώνα των Ελλήνων και πολλά απ’ τα έργα αυτά έγιναν ευρύτερα γνωστά, όπως Ο όρκος του Βύρωνα στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη, Treviso, Museo Civico, Collezione Giacomelli) το οποίο παρουσίασε στη Βενετία το 1850.

Ludovico Lipparini, Ο όρκος του Βύρωνα στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη, 1850, λάδι σε μουσαμά, 3,50Χ2,50, Treviso, Museo Civico, Collezione Giacomelli.

100http://museicapitolini.net/object.xql?urn=urn:collectio:0001:foto:A:00250

Στον πίνακα αυτό, όλα παρουσιάζονται «όπως θα έπρεπε να είναι» ακολουθώντας μια «παραδεκτή» ιστορικά αναπαραστατική πραγματικότητα. Τα πρόσωπα συντάσσονται σε ένα είδος θεατρικής διευθέτησης ή tableau vivant που δεν χαρακτηρίζεται από δραματικότητα αλλά παρέχει μια ασφαλή και καθησυχαστικά αποδεκτή απεικόνιση του γεγονότος: Ο λόρδος, το πλήθος των επαναστατημένων που τον υποδέχεται και τον ζητωκραυγάζει, οι τοπικές αρχές, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος που τον προσκάλεσε, ο επίσκοπος και οι ιερωμένοι. Ο Λόρδος Βύρων είναι ντυμένος στα γαλανόλευκα και υψώνει το αριστερό του χέρι για να ορκιστεί κρατώντας στο δεξί το σπαθί του. Πίσω του κυματίζει το λάβαρο με την ελληνική σημαία που δεσπόζει στο δεξί μέρος του πίνακα. Απέναντι από τον Βύρωνα στέκεται ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Στην εμφάνισή του κυριαρχεί το κόκκινο χρώμα που συμβολίζει το δυναμισμό, το πάθος, την ένταση, την αποφασιστικότητα (αναμφισβήτητα στοιχεία του χαρακτήρα του). Επιπλέον στη φορεσιά του είναι έντονο και το χρυσό, για να τονίσει τη δόξα και την επιβλητικότητα του ήρωα, όπως την είχε στο μυαλό του ο Lipparini. Στο βάθος αριστερά απεικονίζεται ο επίσκοπος και κοντά του μια ομάδα ιερωμένων Τριγύρω από το «τριγωνικό» κυρίως θέμα :

Επίσκοπος (ιερωμένοι)

Μαυροκορδάτος Μπάυρον //σημαία

τοποθετούνται διάφορες ομάδες αγωνιστών και λαϊκών σε ποικιλία στάσεων και εκφράσεων που προδίδουν την μεγάλη συγκίνηση και αποδοχή του ποιητή από το πλήθος. Το γεγονός διαδραματίζεται σε υπαίθριο χώρο και οι μορφές παρουσιάζονται κάπως άκαμπτες, σχεδόν σαν μολυβένια ομοιώματα συναρμολογημένα σ` ένα προκατασκευασμένο διηγηματικό σύνολο. Τα χρώματα είναι ζεστά και γήινα,

ιδιαίτερα στις ενδυμασίες και στο βάθος του ορίζοντα ο ουρανός έχει μια χρυσοκίτρινη απόχρωση που παραπέμπει συμβολικά στη δόξα που αναμένεται ν’ αποκτηθεί ύστερα από την θετική έκβαση του αγώνα που θ’ ακολουθήσει.

LudovicoLipparini, Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τη σημαία της Ανεξαρτησίας στα Καλάβρυτα, 1838 Λιθογραφία του πίνακα εκτίθεται στην μόνιμη έκθεση του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου (Αθήνα)

Ο Lipparini απεικονίζει το γεγονός σ’ ένα βραχώδες τοπίο, αντί για το εσωτερικό του ναού της Αγίας Λαύρας (όπου πρέπει να διαδραματίστηκε). Πρωταγωνιστικό ρόλο κατέχει φυσικά ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο οποίος βρίσκεται, σχεδόν στο κέντρο του πίνακα. Φοράει ράσα, τα οποία δεν είναι μαύρα αλλά σκούρα μπλε, στο έντονο χρώμα της ενέργειας, με το φως να αντανακλάται στις αποχρώσεις του πράσινου, του μωβ και του μαύρου. Στο στήθος του λάμπει ένας χρυσός σταυρός. Με το αριστερό του χέρι υψώνει τη σημαία της Ανεξαρτησίας, το κοντάρι της οποίας αποτελείται από έναν επιβλητικό χρυσό σταυρό. Με το δεξί του χέρι ορκίζεται μαζί με τους υπόλοιπους συναγωνιστές του, για τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Το βάθρο, πάνω στο οποίο στέκεται ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, είναι καλυμμένο μ’ ένα βαθύ κόκκινο ύφασμα στο οποίο οι ακτίνες του φωτός δημιουργούν πορτοκαλί και ροζ αποχρώσεις. Και τα τρία αυτά θερμά χρώματα προβάλλουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Π.Π. Γερμανού και παράλληλα δίνουν

την αίσθηση της δύναμης, της αποφασιστικότητας και της υπερηφάνειας. Γύρω από τον ιερωμένο απεικονίζονται σε διάφορα σημεία και επίπεδα, αρκετοί αγωνιστές άντρες, γυναίκες, και δύο παιδιά, που σηκώνουν είτε το δεξί, είτε το αριστερό χέρι τους για να ορκιστούν. Τα χρώματα από τις φορεσιές είναι έντονα με ζεστούς κυρίως ανοιχτούς χρωματικούς τόνους που προσδίδουν στο σύνολο λαμπρότητα και καθαρότητα. Το πλήθος των προσώπων έχει κατανεμηθεί σε ακτινωτή διάταξη από το τονισμένο κέντρο με άνεση και πειστικότητα καταγράφοντας ένα γεγονός που προσλαμβάνει επικές πλέον διαστάσεις. Δύο λεπτομέρειες του πίνακα στο δεξί τμήμα του με το ριγμένο στο έδαφος σπαθί και το όπλο του πρώτου στα δεξιά του αγωνιστή αποτελούν τα σύμβολα του ένοπλου αγώνα ενώ στο αριστερό μέρος προκαλεί συγκίνηση το αγκάλιασμα μιας οικογένειας. Κάτω, στην ίδια πλευρά, φαίνεται καθαρά η υπογραφή του Lipparini. Σε δεύτερο επίπεδο, οι πλαγιές και τα βουνά με τον καταγάλανο ουρανό υποδηλώνουν την αντίθεση ανάμεσα στο σκληρό ορεινό στοιχείο και στο ήπιο ηλιόλουστο κλίμα της Ελλάδας. Όλα τα παραπάνω έργα ανήκουν στη σειρά των ρομαντικών ιστορικών αναπαραστάσεων της νεκρανάστασης της Ελλάδας που φιλοτέχνησαν κατά καιρούς Έλληνες και κυρίως ξένοι καλλιτέχνες. Σ` αυτά τα έργα οι Έλληνες παρουσιάζονται ως αγαθά στοιχεία και εξιδανικεύονται. Υπερτερούν οι πολυπρόσωπες συνθέσεις στις οποίες οι βασικοί φορείς του θέματος τοποθετούνται στο κέντρο και περιβάλλονται σε διαφορετικά επίπεδα, από συνοδευτικά στοιχεία. Τα έργα των Lipparini και Marsigli είναι από τα πλέον γνωστά στο ελληνικό κοινό. Ωστόσο όμως αξίζει να αναφερθούμε και σε άλλους Ιταλούς καλλιτέχνες της περιόδου που εμπνεύστηκαν από την Ελληνική Επανάσταση. Γι’ αυτούς γίνεται λόγος στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο.

13. ΕΡΓΑ ΑΛΛΩΝ ΙΤΑΛΩΝ ΖΩΓΡΑΦΩΝ

Ανώνυμου (αντίγραφο από έργο του L. Lipparini), O θάνατος του Λάμπρου Τζαβέλα, 1840, λάδι σε μουσαμά 0,38Χ0,49, Αθήνα, Ιστορικό Μουσείο

Lucio Lelli, Ο θάνατος του Λάμπρου Τζαβέλα, σχέδιο με μολύβι, 0,20Χ0,15, Ρώμη, Ιδιωτική Συλλογή

Dell’ Acqua, Η ταφή ενός Έλληνα ήρωα, 1858, Ακουαρέλα, 0,58Χ0,38, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη

Η μορφή του παλικαριού που πεθαίνει για την πατρίδα, η υπέρτατη θυσία για την ελευθερία που σφραγίζεται με το θάνατο, συγκίνησαν πολλούς καλλιτέχνες. Ο Λάμπρος Τζαβέλας και ο Μάρκος Μπότσαρης έγινα σύμβολα για τους Ευρωπαίους και παραδείγματα προς μίμηση. Ο Λάμπρος Τζαβέλας πεθαίνει έχοντας δίπλα του τους συντρόφους του, τη γυναίκα του αλλά και το γιό του στον οποίο κληροδοτεί το σπαθί του για να συνεχίσει τον Αγώνα101. Τα έργα των Lelli και Ανωνύμου με τον ίδιο τίτλο: Ο θάνατος του Λάμπρου Τζαβέλα σχηματίζουν μια πυραμίδα κι επαναλαμβάνουν το μοτίβο του θνήσκοντα ήρωα. Το ίδιο γίνεται και στον πίνακα του Dell’ Acqua μόνο που χρονολογικά εδώ ο καλλιτέχνης έχει περάσει στο μεταθανάτιο στάδιο και παρουσιάζει την ταφή του ήρωα, αγωνιστή της πατρίδας, ο οποίος γίνεται σύμβολο για αυτούς που μένουν να συνεχίσουν τον αγώνα. Πέρα όμως από την αισθητική ευχαρίστηση που αποκομίζεται από τη θέαση των έργων υπάρχει και η λειτουργία της διδασκαλίας και του παραδειγματισμού, κυρίως μέσα από το αναπαριστάμενο γεγονός102.

101Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 296. 102Μυκονιάτης Η.Γ., Το Εικοσιένα στη Ζωγραφική, Συμβολή στη μελέτη της Εικονογραφίας του Αγώνα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1979, σ. 89.

Francesco Hayez, Οι πρόσφυγες της Πάργας, 1831, λάδι σε μουσαμά, 2,01X2,90, Brescia, Pinacoteca Tosio Martinengo

Η Πάργα είναι παραλιακή πόλη της Ηπείρου η οποία μετά την κατάλυση της ενετικής κυριαρχίας από το Ναπολέοντα (1797) αλλά και της γαλλικής μετέπειτα, παραδόθηκε το 1814 στους Άγγλους, οι οποίοι στα 1817, την παραχώρησαν στους Τούρκους. Η παράδοση έγινε στις 28 Απριλίου 1819. Οι Παργινοί είχαν ζητήσει οι ίδιοι την αγγλική προστασία, υποδέχτηκαν θερμά το αγγλικό αποβατικό άγημα αλλά κατάλαβαν σχεδόν αμέσως πως είχαν προδοθεί από τους Άγγλους οι οποίοι ούτε καν τους ενημέρωσαν ότι η πόλη τους πουλήθηκε στους Τούρκους. Την πράξη αυτή, καταδίκασαν και οι ίδιοι οι Άγγλοι όπως ο λόρδος Λάντερ Νταλέ και ο στρατηγός Ριχάρδος Τζωρτζ που έγραψαν: «Κάναμε έγκλημα που πουλήσαμε τους Παργινούς στους Τούρκους»103. Υπό το βάρος της προδοσίας τέσσερις χιλιάδες Παργινοί εγκατέλειψαν την πόλη τους. Αυτό έγινε προκειμένου να αποφύγουν τις θηριωδίες των Τούρκων και των Αλβανών. Πέρασαν απέναντι στα Επτάνησα παίρνοντας μαζί τους τα ιερά κειμήλια και τις εικόνες των εκκλησιών κι αφού πρώτα ανέσυραν από τους οικογενειακούς τάφους, τα λείψανα των προγόνων τους. Τα συγκέντρωσαν στην πλατεία και τα έκαψαν για να τα γλιτώσουν από τη βεβήλωση. Πολλοί ήταν οι Ευρωπαίοι που εκδήλωσαν την αγανάκτησή τους για το γεγονός. Ο Ιταλοζακυνθινός ποιητής Ugo Foscolo, διαμαρτυρήθηκε έντονα για την

103http://www.pargaideal.com/el/informations/informations-about-parga/istoria-pargas.html?page=3

αγγλική πολιτική στο βιβλίο του «Αι Ατυχίαι και η Παραχώρησις της Πάργας» το 1819. Ο Francesco Hayez επηρεασμένος από το ποίημα του Giovanni Berchet απεικονίζει το δράμα των Παργινών στον πίνακά του Οι πρόσφυγες της Πάργας που εκτέθηκε στο σπουδαίο Μουσείο Brera του Μιλάνου το 1831. Στο βάθος του πίνακα, διακρίνεται η βραχώδης πλαγιά με την πόλη της Πάργας να βρίσκεται σκαρφαλωμένη σε λόφο σε μια σύνθεση με διπλή λειτουργία. Η πρώτη είναι να δημιουργηθεί ένα θεαματικό γραφικό φόντο που παίζει με τις φωτοσκιάσεις και με τα χρώματα να δημιουργούν ένα υποβλητικό τοπίο στο ηλιοβασίλεμα. Η δεύτερη λειτουργία είναι να διαχωρίσει το τοπίο και να δημιουργήσει μια απόσταση από την αφήγηση του ιστορικού γεγονότος που ο Hayez αφηγείται στο πρώτο επίπεδο του πίνακα. Δείχνει τη φυγή του πληθυσμού προς τα αριστερά και τα πλοία στη θάλασσα στα δεξιά. Σε πρώτο πλάνο ο λαός βιώνει την τραγωδία η οποία αποτυπώνεται με τρόπο μοναδικό στα βλέμματά τους. Οι άνδρες με τα μάτια τους στον ουρανό, γυναίκες με μωρά στην αγκαλιά, η φυσική και συναισθηματική γειτνίαση πραγματοποιείται με εικαστικά τεχνάσματα αναδεικνύοντας μέσα από τα πρόσωπα την αδελφοσύνη σαν ένα είδος χορωδιακής μουσικής. Ξεχωρίζει η φιγούρα του παπά ανάμεσα στο λαό αν και είναι μαυροφορεμένος. Ο ιερέας είναι η αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη ώστε να γίνουν εμφανή τα πατριωτικά του αισθήματα. Οι παραδοσιακές πολύχρωμες στολές που αποτυπώνονται με κάθε λεπτομέρεια έρχονται σε χρωματική αντίθεση μεταξύ τους και αφήνουν μια αίσθηση αρχοντιάς ακόμη και την σκληρή αυτή στιγμή που οι άνθρωποι βιώνουν δύσκολες καταστάσεις. Η ιστορία του Σουλίου και της Πάργας έγινε γνωστή και προκάλεσε τη γενική συμπάθεια και την κατακραυγή των Ευρωπαίων που φυσικά καταδίκαζαν τέτοιου είδους πράξεις. Η ποίηση του Berchet έκανε ακόμη πιο γνωστά τα γεγονότα και επηρέασε πολλούς. Το ιστορικό επεισόδιο εκφράζεται με μια επικολυρική δομή με λαϊκές προεκτάσεις. Οι διαστάσεις του είναι όμοιες με εκείνες του μελοδράματος κι υπάρχει ένα ποικίλο παιχνίδι με τα ποιητικά μέτρα104. Μέσα από την ιστορία του ποιήματος διαφαίνονται αναλογίες με την επικρατούσα κατάσταση στην Ιταλία που

104Tartaro A., «Letteraturafilellenica in Italia» Risorgimento Greco e filellenismoitaliano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 118.

«έβλεπε τον ίδιο της τον εαυτό σε εκείνη την κοντινή ιστορία της Πάργας. Ο Berchet, στον άνθρωπο της Πάργας, είχε υμνήσει τον πόνο των Ιταλών εξόριστων»105. Παραλλαγή του πίνακα έκανε και ο μαθητής του Hayez o Carlo Berligioso με τον ίδιο τίτλο, κρατώντας σταθερές τις φιγούρες των γυναικών του ιερέα, των γερόντων. Μόνο που ο Berligioso παρουσιάζει τους πρόσφυγες μέσα σε βάρκα και τα ρούχα τους διακρίνονται από ένα πιο ανατολίτικο χαρακτήρα106.

CarloBelgioioso, Οι πρόσφυγες της Πάργας, 1845. λάδι σε μουσαμά, 1,15Χ0,95, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη

Cherubino Cornienti, Οι πρόσφυγες της Πάργας, λάδι σε μουσαμά, 0,50Χ066, Pavia, Civici Musei del Castello Visconteo

Ο Cherubino Cornienti συνδυάζοντας τα έργα του Hayez και του Berligioso, με το ίδιο θέμα, τολμά να προχωρήσει σε πιο δραματικούς τόνους. Η συμβολική φιγούρα της μητέρας με τα δύο παιδιά είναι η μόνη που απέμεινε μέσα στη βάρκα μετά από την άνιση πάλη με τα κύματα.107. Ταυτόχρονα όμως ο πίνακας αποπνέει και μια νότα αισιοδοξίας αφού τα βρέφη, που είναι το μέλλον της Ελλάδας, βρίσκονται σώα στην αγκαλιά της μάνας.

105Hayez F., Le miememorie, επιμέλεια F. Mazzocca, NeriPozza, Vicenza, 1995, σ. 168. Η μετάφραση είναι από το ιταλικό κείμενο. 106Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 289. 107Risorgimento Greco e filellenism oitaliano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 292.

Lorenzo Gavagnin, Οικογένεια Ελλήνων φυγάδων από την πυρκαγιά της Πάτρας, 1846 λάδι σε μουσαμά, 1Χ0,76, Αθήνα, Πινακοθήκη.

Οι Ιταλοί καλλιτέχνες φαίνεται ότι εμπνέονται από τη φυγή, και την επιλέγουν ως θέμα στους πίνακές τους. Ο Cavagnin με τη σειρά του κρατά τα συμβολικά στοιχεία όπως της μητέρας με τα δύο μικρά παιδιά δίπλα της, τη νέα γενιά με την ευχή να έχει ένα καλύτερο μέλλον χωρίς πόλεμο: στηρίζεται και προστατεύεται από τον άνδρα της, ένα παλικάρι (σύμβολο και αγωνιστή της πατρίδας). O τίτλος του έργου δείχνει ότι ο ζωγράφος ήταν ενήμερος για τα διάφορα ιστορικά γεγονότα όπως αυτό της πυρκαγιάς της Πάτρας που ξέσπασε στις 23 Μαρτίου 1821. Ανήκει σ’ εκείνους που, από την άποψη της επιλογής του θέματος στα έργα τους, άφησαν οριστικά πίσω τους τον παλιό μύθο και την κλασική ιστορία και πέρασαν στην σύγχρονη ηρωική ελληνική πραγματικότητα108. O ζωγράφος έχοντας ήδη κάνει ένα πίνακα με τίτλο Η επιβίβαση των προσφύγων της Πάργας, που φαίνεται πως τον επηρέασε, δείχνει πως το μέγεθός του τείνει να είναι ανάλογο του Lipparini109.

Επιτύμβια στήλη του Santarosa στη Σφακτηρία Ακουαρέλα, 0Χ70Χ0,54, Savigliano, Museo Civico, (Aρχείο Santarosa)

Δεν ήταν μόνο τα ηρωικά γεγονότα και οι θυσίες των Ελλήνων που υμνήθηκαν μέσα από την Τέχνη και τη Λογοτεχνία. Η προσφορά των Φιλελλήνων υπήρξε

108Spetsieri – Beschi C., «Il filellenismo italiano nelle arti figurative», Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 121. 109Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 301.

πολυεπίπεδη και ανεκτίμητη. Η θυσία του Santarosa στη Σφακτηρία στις 8 Μαΐου 1825 τιμήθηκε με επιτύμβια στήλη που έστησε ο Κάρολος Φαβιέρος και αποτελεί το θέμα της συγκεκριμένης ακουαρέλας.

Αntonio Rancati, Η Ελλάδα στα δεσμά, 1816 Andrea Appiani jr, Η Βενετία που ελπίζει, 1861 Γκραβούρα, 0,33X0,20, Milano, λάδι σε μουσαμά, Milano, Biblioteca Braiadense Museo di Risorgimentο

Στους δύο πίνακες διακρίνουμε δύο νεαρές γυναικείες μορφές. Στον πίνακα του Rancati είναι η αλυσοδεμένη Ελλάδα με τα απομεινάρια της αρχαιότητας (υπενθύμιση του λαμπρού κλασικού παρελθόντος). Η Ελλάδα υπομένει τα δεσμά και προσδοκά ένα καλύτερο μέλλον. Στον πίνακα του Appiani είναι η πολύπαθη Βενετία, που ελπίζει, με τη σειρά της, να ενωθεί με την υπόλοιπη Ιταλία και αναζητά να ανακτήσει το λαμπρό της παρελθόν· να αποκτήσει και πάλι την παλιά της αίγλη και μεγαλοπρέπεια. Το λιοντάρι πίσω από τη νέα γυναίκα, σύμβολο της πόλης, μας υπενθυμίζει τον ηγετικό ρόλο που διαδραμάτισε η Βενετία στην ιστορία. Η επιλογή των μορφών δεν είναι τυχαία: ηλικιακά οι δύο γυναίκες είναι νέες και αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον. Έχουν κάθε δικαίωμα να ονειρεύονται την ελευθερία και φυσικά υπάρχει η προοπτική να τα καταφέρουν μέσα από αγώνες. Οι προσπάθειες, αλλά επίσης ο πόνος και τα δεινά των λαών που αγωνίζονται για την ένωση, την ελευθερία, την κατάκτηση των δικαιωμάτων τους βρίσκονται «κλεισμένα» στις πινελιές των καλλιτεχνών που περιγράφουν το παρελθόν και μας κάνουν να συνειδητοποιήσουμε το τίμημα που καταβλήθηκε για την κατάκτηση της ελευθερίας.

Οι απεικονίσεις της επανάστασης δεν σταματούν μόνο στη ζωγραφική. Η περίπτωση του γλύπτη Benedetto Civiletti, από το Παλέρμο, που επηρεασμένος από τα γεμάτα πάθος κείμενα του αντικομφορμιστή Angelo Brofferio, διευθυντή της εφημερίδας Il Messaggiere Torinese, το αποδεικνύει περίτρανα. Οι μορφές του Civiletti διακρίνονται για την πλαστικότητα και την αμεσότητά τους. Η γυναικεία μορφή που κρατά στην αγκαλιά της ένα μωρό, είναι εμπνευσμένη από το ολοκαύτωμα το Μεσολογγίου110. Η αψήφηση του κινδύνου και η προσφορά της ίδιας της ζωής για την ελευθερία κάνουν πιο δραματική την αποτύπωση των συναισθημάτων στο πρόσωπο της μάνας. Το γλυπτό με τίτλο Ι fratelli Canaris, εμπνευσμένο από τα ηρωικά κατορθώματα των αδελφών Κανάρη στη Χίο, σκαλισμένο σε μάρμαρο λούζεται από τον ήλιο της Μεσογείου σε πάρκο του Παλέρμο και στέκει εκεί για να θυμίζει πώς «η ελευθερία είναι δικαίωμα όλων των λαών»111.

Benedetto Civiletti, Benedetto Civiletti, L’ultima ora di Missolungi , I fratelli Canaris, Palermo, Galleria d’ Arte Moderna Palermo, Giardini.

110Spetsieri –Beschi C., «Il filellenismoitalianonellearti figurative», Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 127. 111Ομοίως

13. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ιστορικό γεγονός είναι κάθε ανθρώπινη πράξη, κάθε φυσικό φαινόμενο, τεχνική εφεύρεση ή ανακάλυψη, οικονομική ή κοινωνική δραστηριότητα, πολιτική ενέργεια, πολιτιστική έκφραση που σε ορισμένο χρόνο και τόπο έχει επίπτωση θετική ή αρνητική, στη ζωή και στην εξέλιξη μιας κοινωνίας112. Διατρέχοντας τον 20ο αιώνα διαπιστώνεται μια στροφή του ενδιαφέροντος από την πολιτική και στρατιωτική ιστορία προς την οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα των λαών και δίνεται η δυνατότητα να κατανοηθεί η σημασία των ανθρωπίνων σχέσεων στη διαμόρφωση καταστάσεων που μέσα από θεωρίες, μεθόδους και διαφορετικές οπτικές μας οδηγούν στις πηγές που αποτελούν το υλικό των ιστορικών γεγονότων Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να διαπιστώσουμε πως ανάμεσα στους παράγοντες (γεωγραφικούς, οικονομικούς, κοινωνικούς) που συνθέτουν τα στοιχεία της κοινωνικής δομής, ο πολιτιστικός παράγοντας κατέχει υπολογίσιμη θέση. Σημαντικότατο ρόλο έχει η τέχνη στην προσέγγιση της ιστορικο-κοινωνικής πραγματικότητας, επειδή τα έργα της τέχνης προσφέρονται ως ιστορικές πηγές, όπως και τα γραπτά κείμενα113. Κάθε έργο τέχνης έχει σχέση με την κοινωνία και την ιδεολογία της αλλά λόγω της ιδιομορφίας του μπορεί συγχρόνως να λειτουργεί αυτόνομα ως φορέας μιας σημαντικής ανάγκης για έκφραση. Μελετώντας τα έργα της τέχνης, γίνεται κατανοητό ότι η ιστορία της τέχνης δεν περιορίζεται ως βοηθητική επιστήμη της παγκόσμιας ιστορίας και ότι το έργο τέχνης έχει άμεση σχέση με τα ιστορικά του συμφραζόμενα. Παράλληλα η μελέτη αυτή συντελεί στο να αντιληφθούμε την αισθητική διάσταση ενός έργου, να την απολαύσουμε αλλά ταυτόχρονα να καλλιεργήσουμε την κριτική μας ικανότητα ώστε να αναζητούμε, να αξιολογούμε να αναλύουμε και να επιλέγουμε τις πληροφορίες που θα μας οδηγήσουν στο σχηματισμό πληρέστερης εικόνας του ιστορικού γεγονότος παρατηρώντας και προσεγγίζοντας ουσιαστικά το έργο τέχνης. Για τη μελέτη της Επανάστασης του 1821 υπάρχουν πάρα πολλές χρήσιμες πηγές πληροφοριών. Τα απομνημονεύματα των αγωνιστών, ο ελληνικός τύπος αλλά

112Γιαννόπουλου Γ.- Οικονομοπούλου Ξ.- Κατσουλάκου Θ., Εισαγωγή στις ιστορικές σπουδές Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1987, σσ.11-12. 113Ρηγόπουλος Γ., «Η διδασκαλία των εικαστικών έργων στα πλαίσια του μαθήματος της Ιστορίας του Γυμνασίου και του Λυκείου». Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων, Σεμινάριο 9, σελ. 158-178, Αθήνα, Μάρτης 1988.

και οι εφημερίδες της Ευρώπης της εποχής εκείνης, δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα (συνθήκες, πρωτόκολλα, στρατιωτικά έγγραφα, συμβόλαια, προικοσύμφωνα, διαθήκες), ναυτικά ημερολόγια, επιστολές, σφραγίδες, μνημεία, έργα ξένων ιστορικών αλλά και περιηγητών, λογοτεχνικά έργα τόσο Ελλήνων όσο και ξένων. Τέλος, όπως στην εποχή μας μπορεί να αντλεί κανείς χρήσιμες πληροφορίες από το διαθέσιμο οπτικοακουστικό υλικό (φωτογραφία, κινηματογράφος, διαδίκτυο)114 μπορεί με τον ίδιο τρόπο να αντλήσει πληροφορίες, να αναπαραστήσει γεγονότα, να διασταυρώσει πηγές και μέσα από τα έργα τέχνης. Όπως για παράδειγμα στη βασιλική του Αγίου Βιταλίου, στη Ραβέννα, βλέπουμε αποτυπωμένες σε ένα έξοχο ψηφιδωτό τις μορφές του αυτοκράτορα Ιουστινιανού και της Θεοδώρας με την ακολουθία τους και μπορούμε να εξάγουμε πλήθος πληροφοριών για τα πρόσωπα, τις σχέσεις κράτους και εκκλησίας, τα ήθη, κλπ. Με την ίδια συλλογιστική τα έργα των φιλελλήνων ζωγράφων, στο σύνολό τους, κρατούσαν το ρόλο που παίζει στις μέρες μας η φωτογραφία φέρνοντας μπροστά στο θεατή τα σημαντικότερα γεγονότα της επικαιρότητας115 και επομένως ενημέρωναν την Ευρώπη για τα τεκταινόμενα στην επαναστατημένη Ελλάδα. Σε όλα τα έργα που αντλούν τα θέματά τους από την Ελληνική Επανάσταση μπορούμε να βρούμε αποτυπωμένες τις μορφές των Ελλήνων ηρώων ή τις αναπαραστάσεις σημαντικών στιγμών όπως ο θάνατος του Μπότσαρη και του Τζαβέλα, η πυρπόληση της Τουρκικής Ναυαρχίδας από τον Κανάρη, Οι Σφαγές της Χίου και πολλά άλλα. Τα γεγονότα του πολιτικού, στρατιωτικού και κοινωνικού χώρου μαζί με τα πορτρέτα των πρωταγωνιστών αλλά και των απλών πολιτών που απεικονίζονται στους πίνακες της εποχής πραγματοποιούν το αποφασιστικό πέρασμα από τον ένα κόσμο στον άλλο. Δίνουν ώθηση για μια ασταμάτητη κίνηση, για μια αλυσιδωτή αντίδραση των ιδεών. Την περίοδο κατά την οποία συντελείται η Ελληνική Επανάσταση ολόκληρη η Ευρώπη βρίσκεται σε πλήρη μετασχηματισμό. Για την τέχνη ανοίγονται καινούριες δυνατότητες ως το άμεσο αποτέλεσμα των αρχών οι οποίες καθορίζουν το νέο ανθρωπισμό. Μέχρι εκείνη τη στιγμή η τέχνη υπηρετούσε τους ηγεμόνες, τη θρησκεία, την εξουσία. Τώρα ο καλλιτέχνης, ως απλός πολίτης όπως όλοι οι άλλοι, έχει τη δυνατότητα να εκφράσει τις απόψεις του και να διαμορφώσει τάσεις στον

114Γιαννόπουλου Γ. – Οικονομοπούλου Ξ.- Κατσουλάκου Θ., Εισαγωγή στις ιστορικές σπουδές Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1987, σ. 90. 115Μυκονιάτης Η.Γ., Το Εικοσιένα στη Ζωγραφική, Συμβολή στη μελέτη της Εικονογραφίας του Αγώνα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1979, σ. 5.

πολιτικό και κοινωνικό χώρο. Παύει να είναι υπηρέτης κάποιου ισχυρού ή δέσμιος των ακαδημαϊκών κανόνων που έθεταν περιορισμούς και ασκούσαν πιεστικές συμβατικότητες. Τώρα πια τα προσωπικά του βιώματα, οι εμπειρίες του κάθε καλλιτέχνη, η κριτική του στάση απέναντι στις συνθήκες του πολιτικού γίγνεσθαι εκφράζονται και αποτυπώνονται στο έργο του. Όπως καθορίζει τη σχέση του με τη ζωή και τη φύση έτσι ακριβώς εκφράζεται καλλιτεχνικά και συμμετέχει δημιουργικά στη διαμόρφωση μιας νέας κοινωνίας μαζί με τους φιλοσόφους, τους επιστήμονες, τους οικονομολόγους. Μαζί με αυτούς θα επαναστατήσει για τη γέννηση του ρομαντικού κινήματος στην τέχνη ανάμεσα στα 1820 και 1850. Απέναντι σε ένα Κλασικισμό που ψυχορραγούσε, ο Ρομαντισμός απελευθέρωσε τις εικαστικές τέχνες, απάλλαξε τη φόρμα από το στενάχωρο και συμβατικό περίγραμμά της και χρησιμοποίησε στη ζωγραφική όλες τις δυνατότητες υποβολής του χρώματος. Τα αντικείμενα κα τα σώματα συνδέθηκαν βαθμιαία με ψυχικές καταστάσεις και οι ψυχολογικές εκφραστικές δυνατότητες του πίνακα άλλαξαν. Με τις αλλαγές αυτές όμως άλλαξε και η θέση του θεατή απέναντι στο έργο: δεν στέκεται πια απλά μπροστά του αλλά το αξιολογεί, το ερμηνεύει. Μέσα από κριτική σκέψη περνά στη συνεχή επισήμανση των κινήτρων της ανθρώπινης δράσης, προσεγγίζει την ιστορική ζωή και διαμορφώνει ιστορική συνείδηση. Η εμπειρία άλλωστε των ιστορικών γεγονότων από τον πολύ κόσμο είναι πραγματικότητα, όπως πραγματικότητα είναι και η σύνδεση μεταξύ εθνικής και παγκόσμιας ιστορίας. Οι τύχες των άλλων λαών, οι εξωτερικές ειδήσεις όπως θα λέγαμε σήμερα, βρίσκονται πάντα στην πρώτη γραμμή του κοινού ενδιαφέροντος. Είναι κοινή, πλέον, πεποίθηση ότι τα ιστορικά γεγονότα συνδέονται μεταξύ τους και ότι η σημασία και ο αντίκτυπός τους ξεπερνούν τα περιορισμένα εθνικά σύνορα. Στην ευρωπαϊκή ζωγραφική σύγχρονων ιστορικών θεμάτων θα περάσουν γρήγορα θέματα από τους αγώνες και τις θυσίες των λαών για ελευθερία και ανεξαρτησία και ανάμεσά τους, κατέχοντας ξεχωριστή θέση, θέματα από την Ελληνική επανάσταση του 1821116. Οι πίνακες, οι οποίοι αναλύθηκαν και παρουσιάστηκαν στην παρούσα εργασία αποτελούν μαρτυρίες της μνήμης του παρελθόντος και γίνονται αντικείμενο μελέτης της θεωρίας του υλικού πολιτισμού. Με βάση τις απόψεις του G. Hein117 οπουδήποτε και αν βρεθεί ένα έργο τέχνης ή μια αναπαραγωγή του, είμαστε σε θέση

116Μυκονιάτης Η.Γ., Το Εικοσιένα στη Ζωγραφική, Συμβολή στη μελέτη της Εικονογραφίας του Αγώνα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1979, σ. 8. 117Hein G., The constructivist museum στο:The Educational Role of the Museum, (ed.) E. Hooper- Greenhill, Routledge, London , 1999,σ. 73-78.

να αντλήσουμε μέσα από αυτό τη μάθηση της γλώσσας του, τη γνώση από τις πληροφορίες του και να συνδεθούμε με οικείες στον καθένα μας αντιλήψεις, αντικείμενα και γεγονότα. Η τέχνη συνεισφέρει στην κατανόηση του κοινωνικού και πολιτιστικού τοπίου στο οποίο εντάσσεται κάθε άτομο αφού το έργο τέχνης καθρεφτίζει την κοινωνία στην οποία ζούμε. Η τέχνη είναι μια παγκόσμια γλώσσα118 που ωθεί τα άτομα στο να παρατηρήσουν, να εξερευνήσουν, να πειραματιστούν και να αφήσουν ελεύθερη τη φαντασία τους να κάνει τους δικούς της συσχετισμούς μέσω των συναισθημάτων. Με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνεται η ανακάλυψη, ο στοχασμός, η σύγκριση, κι ο καθένας οικοδομεί το δικό του σύστημα αξιών. Το έργο τέχνης είναι πολιτισμικό αγαθό κοινωνικού αλλά και ιστορικού χαρακτήρα. Αναπαριστά μια δεδομένη πραγματικότητα – στην περίπτωσή μας ιστορικά γεγονότα ή ιστορικά πρόσωπα της περιόδου της Ελληνικής Επανάστασης τα οποία αναδεικνύονται μέσα από τους πίνακες αποκτώντας μια αυτοδύναμη αξία. Μέσα από μια σύνθετη διαδικασία μπορεί ο θεατής να επεξεργαστεί το πλήθος των πληροφοριών που συνδέονται με τον πίνακα-και τις οποίες είτε γνωρίζει είτε θα αναζητήσει-προκειμένου να κατανοήσει την αλήθεια του νοήματος και την ιστορική πραγματικότητα που συνδέονται άμεσα με την εκδήλωση του κινήματος των φιλελλήνων. Στους πίνακες που παρουσιάζονται στην εργασία φαίνεται καθαρά πως ο απλός άνθρωπος εμφανίζεται στο προσκήνιο της Ιστορίας και συμμετέχει συνειδητά και ενεργά στη δημιουργία των ιστορικών καταστάσεων119. Η Τέχνη καθρεφτίζει ειδικές ιστορικές συνθήκες, αλλά τώρα πια κέντρο της αποτελεί η ανθρώπινη μορφή. Δεν είναι επομένως παράξενο ότι τα θέματα από την Ελληνική Επανάσταση που αναπλάθουν συγκεκριμένα ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα είναι πολύ λίγα την ευρωπαϊκή ζωγραφική, σε σύγκριση με το μεγάλο αριθμό παραστάσεων, όπου το λόγο έχει ο ανώνυμος αγωνιστής. Οι Ιταλοί ζωγράφοι, όπου αναπαριστούν αγωνιστές, δίνουν έμφαση στην απόδοση των εξωτερικών χαρακτηριστικών όπως είναι οι φορεσιές και τα όπλα, τα χαρακτηριστικά του προσώπου και η στάση του σώματος. Έχουμε μια επιτηδευμένα συγκρατημένη ήπια γλώσσα που επιβάλλει ωστόσο με σίγουρο τρόπο συγκεκριμένες ερμηνείες των γεγονότων. Από την άποψη της απόδοσης οι καλλιτέχνες βασίζονται στις

118 Lawrence, R. L, «Knowledge Construction as Contested Terrain» στο: Adult Learning Through Artistic Expression, New Directions for Adult and Continuing Education, No 107, Fall 2005, Wiley Periodicals Inc., σ. 4. 119Μυκονιάτης Η.Γ., Το Εικοσιένα στη Ζωγραφική, Συμβολή στη μελέτη της Εικονογραφίας του Αγώνα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1979, σ. 19-20.

σχεδιαστικές τους ικανότητες και δίνουν το κύριο βάρος στις εκφραστικές δυνατότητες της γραμμής. Άλλοτε τη χρησιμοποιούν με τρόπο πειθαρχημένο ώστε σε εκείνα τα σημεία να συγκεντρώσει την προσοχή του ο θεατής και άλλοτε χαλαρά και συνοπτικά, σβήνουν τις λεπτομέρειες για να παρουσιάσουν όλα εκείνα αντικείμενα που ο θεατής βλέπει από απόσταση. Αφήνουν μεγάλες επιφάνειες κενές όταν θέλουν να δημιουργήσουν δυνατό φως, ενώ σε άλλα σημεία με πυκνές γραμμές που κρατούν πολύ μελάνι δημιουργούν σκοτεινές σκιές. Σχηματίζουν μέσα στους πίνακες δυνατές αντιθέσεις τις οποίες άλλοτε μετριάζουν κι άλλοτε όχι με τη χρησιμοποίηση τονικών διαβαθμίσεων. Ο Ηλίας Μυκονιάτης, για τους πίνακες με θέματα από την Ελληνική Επανάσταση, υποστηρίζει: «Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας των εικόνων αυτών πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στο λαϊκό ρομαντισμό των θεμάτων και στα μέσα με τα οποία εκφράστηκε που ακολουθούν την τεχνική και τις αρχές της ακαδημαϊκής τέχνης»120. Αλλά και ο Χρύσανθος Χρήστου υπογραμμίζει πως «πολύ νωρίς η ζωγραφική, μαζί με τις άλλες τέχνες, θα γίνει μέσο για την κατανόηση και την ερμηνεία της πραγματικότητας»121 και η επανάσταση του 1821 ήταν και παραμένει μια ιστορική πραγματικότητα. Ο άνθρωπος από την αρχή της ζωής του πάνω στη γη αγωνίζεται να επιβληθεί στη φύση και προσπαθεί να βρει τρόπο να εκφράσει όλα εκείνα που δεν μπορεί να περιγράψει με το λόγο. Έτσι λοιπόν η ζωγραφική «επιδιώκει και κατορθώνει, στις μεγάλες δημιουργικές της προσπάθειες, να δώσει μία ακόμη δυνατότητα στον άνθρωπο να ξεπεράσει τη μοναξιά του και να επιβιώσει»122. Αυτό μαρτυρούν ακόμη και οι προϊστορικές βραχογραφίες, την προσπάθεια δηλαδή του ανθρώπου να αποτυπώσει και να εκφράσει το περιβάλλον στο οποίο ζει, τον κόσμο του. Τα έργα τέχνης είναι ιστορικά κατάλοιπα και η Ειρήνη Νάκου123 αναφέρει πως η διαδικασία της ερμηνείας τους είναι απαραίτητη για να λειτουργήσουν ως αυτόνομα έργα τέχνης, να αποκαλύψουν την «αλήθεια» τους και να βοηθήσουν και τους άλλους να δομήσουν αντίστοιχη γνώση. Οι μεταβολές στην κοινωνία, η εξέλιξη των επιστημών και της τεχνολογίας μαζί με το άνοιγμα των αγορών έφερε τον άνθρωπο μπροστά στη συνειδητοποίηση ότι αποτελεί μέλος μιας κοινότητας που

120 Μυκονιάτης Η.Γ., Το Εικοσιένα στη Ζωγραφική, Συμβολή στη μελέτη της Εικονογραφίας του Αγώνα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1979, σ. 25. 121 Χρήστου Χρ., Εισαγωγή στην Τέχνη - Ζωγραφική –Χαρακτική-Σχέδιο, τόμος Β΄, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα, 1988, σ. 9. 122Ομοίως. 123Νάκου, Ε., Μουσεία: Εμείς, τα Πράγματα και ο Πολιτισμός, Αθήνα, Νήσος, 2001, σσ. 32-43.

είναι πολύ πιο ευρεία από την εθνική. Παράλληλα με την κοινωνική, πολιτική και στρατιωτική ιστορία οι επόμενες γενιές μπορούν να χρησιμοποιήσουν και τα έργα τέχνης, που αφορούν την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, για να προσεγγίσουν το παρελθόν της χώρας. Με τον τρόπο αυτό η ιστορία κέρδισε τη δυνατότητα της ευρύτερης προοπτικής γιατί υποχρεώνεται να ασχοληθεί και με τα άλλα χαρακτηριστικά της ιστορικής ζωής, τέχνη και θρησκεία124. Επιπλέον όπως υποστηρίζει ο Χρύσανθος Χρήστου: «το έργο ζωγραφικής δεν είναι ποτέ μονόλογος αλλά διάλογος που ξαναρχίζει κάθε γενιά -και με πάντα διαφορετικό τρόπο – συνομιλία με το δημιουργό και την εποχή του, τις ανησυχίες και τους φόβους του, τις πεποιθήσεις όσο και τις αμφιβολίες του, την πραγματικότητα και τις φαντασιώσεις του»125 . Όταν μιλάμε για τέχνη δεν στεκόμαστε μόνο σε τεχνοτροπίες, χρώματα και σκιοφωτισμούς. Κύριος σκοπός της τέχνης είναι να λέει την αλήθεια. Σωστά αναφέρει η Νάκου πως ένα έργο τέχνης μας παραπέμπει αμέσως στον καλλιτέχνη του ο οποίος δημιουργώντας το, ήθελε αρχικά να πραγματώσει κάποια ατομική, κοινωνική, πολιτισμική αλήθεια. Το έργο παραπέμπει στο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο της δημιουργίας του και φυσικά συνδέεται άμεσα και με το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο της ερμηνείας του. Στην περίπτωση μας τα έργα δημιουργήθηκαν μέσα στο γενικό κλίμα συμπαράστασης προς τους Έλληνες και αποτέλεσαν προσφορά στον Αγώνα της επαναστατημένης Ελλάδας στοχεύοντας στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της τότε ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Μοιάζει να είναι ο καθρέφτης της κοινωνίας, γιατί σύμφωνα με τον Quatremère de Quincy, Γάλλο αρχαιολόγο και θεωρητικό της αρχιτεκτονικής: «οι τέχνες μπορούν να συγκριθούν με καθρέφτες στους οποίους ο άνθρωπος αρέσκεται να κοιτά τον εαυτό του»126. Η ερμηνεία όμως ενός έργου τέχνης πραγματοποιείται με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και από διαφορετικά άτομα που το προσεγγίζουν. Αυτά τα «διαφορετικά» είναι που λειτουργούν σαν φίλτρα και επιτρέπουν να έρθουμε σε επαφή με έργα άλλων εποχών αλλά και άλλων πολιτισμών. Η ελληνική ιστορία παίρνει μια άλλη διάσταση όταν τη προσεγγίσουμε μέσα από τα

124Χρήστου Χ., Πολιτισμός και Ιστορία, Κωνσταντινίδης, Θεσσαλονίκη, 1973, σ.25. 125Χρήστου Χ., Εισαγωγή στην Τέχνη - Ζωγραφική –Χαρακτική-Σχέδιο, τόμος Β΄, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα, 1988, σ. 9. 126Χατζηνικολάου Ν., Νοήματα της εικόνας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1994, σσ. 233-4.

έργα των ξένων καλλιτεχνών και ιδιαίτερα των Ιταλών. Η Ελληνική Επανάσταση γίνεται σημείο αναφοράς και ιδεολογική σημαία για όλα τα απελευθερωτικά κινήματα στην Ιταλία. Η μερική έστω επιτυχία της, που λίγο αργότερα οδήγησε στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους, ήταν ένα καλό σημάδι νίκης ενάντια στις αντιδραστικές και συντηρητικές δυνάμεις της Ευρώπης127. Οι πίνακες με θέματα παρμένα από τον Αγώνα των Ελλήνων αποκαλύπτονται στο θεατή- ή και στον ερευνητή – με αργό ρυθμό: ακόμη και μετά από πολύωρη παρατήρηση, το έργο, έχει την ικανότητα να κρατήσει κρυμμένες πολλές λεπτομέρειες και να αναγκάσει τον θεατή-ερευνητή να βρει, μέσα σε αυτό, όλα εκείνα που αναζητά η φαντασία του αφήνοντάς του έτσι περιθώρια για πολλαπλές αναγνώσεις και ερμηνείες. Τα έργα αυτά επίσης μπορούν να συνδυαστούν και με λογοτεχνικές αναφορές στα έργα των φιλελλήνων ποιητών και συγγραφέων. Έτσι εξηγείται καλύτερα και πληρέστερα η επινόηση του καλλιτέχνη, η γένεση του έργου αλλά και η λειτουργία την οποία αυτό επιτελεί. Το έργο τέχνης καθίσταται με τον τρόπο αυτό στοιχείο για τη βιογραφία του καλλιτέχνη, μέρος της ιστορίας των ιδεών και του πολιτισμού, κομμάτι των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών της εποχής του. Η μέθοδος που στηρίζεται στην προσέγγιση σύμφωνα με τα συμφραζόμενα θεωρεί το έργο ως οδηγό και για ιστορικές ερμηνείες, οι οποίες δεν προκύπτουν αναγκαστικά από τον καλλιτεχνικό χαρακτήρα του. Τη μέθοδο αυτή υιοθετεί ο H.Belting128 ο οποίος παρουσιάζει ένα φάσμα δυνατοτήτων που επιτρέπουν τη θέαση του έργου μέσα από τα ποικίλα συμφραζόμενά του (κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά) από τα οποία και προέκυψε με την όποια μορφή του έδωσε ο καλλιτέχνης. Καθοριστική είναι η έννοια της λειτουργίας, δηλαδή η σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ του έργου και των συμφραζομένων του. Το έργο τέχνης διακηρύττει το πνεύμα της εποχής του αλλά ταυτόχρονα ξεπερνά αυτά τα στενά χρονικά περιθώρια και φτάνει μέχρι το σήμερα δίνοντας το στίγμα του ως το αποτέλεσμα ατομικών ή κοινωνικών δράσεων αλλά και νόμων οι οποίοι τελικά ισχύουν σε παγκόσμιο επίπεδο. Ελλάδα και Ιταλία διάνυσαν μια κοινή πορεία προς την ανεξαρτησία. Για την Ελλάδα, από ιστορικής άποψης, το θέμα της επανάστασης έληξε πιο γρήγορα από ότι στην Ιταλία· όπου θα παρέμενε ανοιχτό κι είχε δρόμο ακόμη να διανύσει ώσπου να φτάσει στην ενότητα και την

127Svoronos Ν., «Società e ideologia nell’ ambiente italiano e Greco (XVII/inizi XIX secolo» Risorgimento Greco e filellenismoitaliano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σσ. 41-2. 128Belting H., Το έργο στα συμφραζόμενά του, στο Παπανικολάου Μ. (επιμ. της ελληνικής έκδοσης) Εισαγωγή στην ιστορία της τέχνης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, σσ. 279 - 302.

ανεξαρτησία. Με οδηγό τα έργα τέχνης μπορούμε να καταλάβουμε πως υπάρχει ανάμεσα στους δύο λαούς- ελληνικό και ιταλικό- μια ανταλλαγή βοήθειας σε ηθικό, πνευματικό, πολιτικό αλλά και πολιτιστικό επίπεδο. Μέσα από την αρχαία Ελλάδα προβάλλει, ανέπαφη η πολιτιστική κληρονομιά και υιοθετεί τον ρομαντισμό ως εικαστική γλώσσα. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα στους Ιταλούς ζωγράφους της εποχής να εκφραστούν καλλιτεχνικά. Πάνω απ’ όλα όμως είναι ο πολιτισμός που εναντιώνεται στη βαρβαρότητα, το δίκιο στη βία, η πρόοδος στο σκοταδισμό129. Οι αναμνήσεις από την Πάργα, το Μεσολόγγι, το Ναβαρίνο, οι μορφές του Μπότσαρη αλλά και του απλού ανώνυμου αγωνιστή λειτουργούν στις τέχνες και τα γράμματα ως σύμβολο και ως ερέθισμα για δράση130. Η θέαση ενός τέτοιου είδους έργου τέχνης παράγει μια εσωτερική συγκίνηση, ένα παλμό μέσα από τον οποίο απελευθερώνονται οι ευαισθησίες που κρύβει ο θεατής ώστε να λειτουργήσει η διαδικασία της προσέγγισης η οποία ξεκινά από τα διάφορα απεικονιζόμενα στο έργο,- αντικείμενα και μορφές– για να προχωρήσει στο θέμα του έργου που είναι ένας ολόκληρος κόσμος, παραστάσεων, εικόνων και συμβόλων ή αλληγοριών και να περάσει μετά στην ερμηνεία τους. Ο θεατής στο σημείο αυτό μπορεί αλλά και πρέπει να θέσει μία σειρά από ερωτήματα για το έργο που θα τον βοηθήσουν να συλλάβει το πραγματικό του νόημα όσο γίνεται καλύτερα αλλά και να το ερμηνεύσει ή και να το αξιολογήσει ως ένα σύμπτωμα των ευρύτερων κοινωνικών και πολιτικών τάσεων της εποχής του. Ως προς αυτό ο Γ. Κόκκινος συμπληρώνει πως στο έργο τέχνης αναζητούνται το περιεχόμενο και οι αξίες που εκφράζει ώστε να συμβάλλει στην αποτύπωση μίας ιστορικής ολότητας131. Με την επίτευξη της ερμηνείας το έργο ανάγεται σε μία ιστορική πηγή χρήσιμη για την κατανόηση και την ερμηνεία κάποιων σημαντικών γεγονότων, στάσεων, ιδεολογιών, νοοτροπιών αλλά και κοσμοαντιλήψεων της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Με τον τρόπο αυτό πραγματοποιείται η συνάντηση έργου – θεατή κάτω από συνθήκες αμφίδρομης προσέγγισης. Το έργο κινητοποιεί το θεατή και ο θεατής επιχειρεί την κατάκτηση της ολότητάς του και προσπαθεί να το κρίνει. Ο Emerick David μάλιστα

129Ceccuti C., «Il filellenismo dell’ Antologia (1821/1832)», στο: Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 93. 130Spetsieri-Beschi C., Introduzione, Risorgimento Greco e filellenismo italiano, edizioni del Sole, Roma, 1986, σ. 18. 131Κόκκινος Γ., Θεωρητικά ζητήματα ανάλυσης ιστορικών πηγών στο: Αγγελάκος Κ.-Κόκκινος Γ. Η διαθεματικότητα στο σύγχρονο σχολείο, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2004, σ. 72.

πιστεύει ότι «όσο πιο συχνά και όσο πιο άμεσα κρίνει ο Λαός την τέχνη, τόσο πιο ικανός θα γίνεται να εκτιμά τους καλλιτέχνες»132. Μέσω μιας σταθερής θεματολογίας, που χρησιμοποιείται από τους ευρωπαίους καλλιτέχνες και που είναι σύμφωνη με το πολιτιστικό κλίμα της εποχής, προβάλλεται στα παραπάνω έργα ο Αγώνας των Ελλήνων, ο αντίκτυπος που είχαν τα γεγονότα της περιόδου τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη καθώς και η όλη πολιτιστική, πολιτική και κοινωνική επίδραση που αυτά άσκησαν εκφράζοντας τα φιλελληνικά αισθήματα που αναπτύχθηκαν στους κύκλους των διανοούμενων της Ευρώπης. Μπροστά στο θέαμα της σφαγής στη Χίο, της Εξόδου του Μεσολογγίου, του θανάτου των παλικαριών όπως ο Μπότσαρης, της Ελλάδας που πατά πάνω στα ερείπια του Μεσολογγίου, είναι αδύνατον να μη συγκινηθεί κανείς. Όχι όμως μόνο επειδή τα γεγονότα που περιγράφονται είναι δραματικά αλλά επειδή κυρίως οι καλλιτέχνες λειτούργησαν με αμεσότητα και με επαναστατικό πνεύμα και δέθηκαν με την εποχή τους χαρίζοντάς μας εικόνες που αποτελούν μέχρι σήμερα σημεία αναφοράς του αγώνα των λαών για ελευθερία, δικαιοσύνη και ανεξαρτησία. Μέσα από αυτές τις εικόνες και τα ποικίλα συναισθήματα που δημιουργούν οι ιδέες παίρνουν μορφή χάρη στην Τέχνη. Η δυναμικότητα και η πολλαπλότητά της καθορίζουν και τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο. Γεγονός που την καθιστά σημαντικότατο παράγοντα για τη διαμόρφωση της συνείδησης της κοινωνικοποίησης και της παγκοσμιότητας133.

132Χατζηνικολάου Ν., Νοήματα της εικόνας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1994, σ. 236. 133Κουτράκης Σ.- Μπίκα Σ.- Τσέκρελη Ο., Διεπιστημονικές διαδικασίες εκπαίδευσης για την ξένη γλώσσα με τη χρήση έργων τέχνης, στα Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα "Τέχνες και Εκπαίδευση: Δημιουργικοί τρόποι εκμάθησης των γλωσσών", Αθήνα, 6-8 Μαΐου 2011, Τόμος Β΄, σσ. 146-152.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αγγελάκος Κ.-Κόκκινος Γ., Η διαθεματικότητα στο σύγχρονο σχολείο και η διδασκαλία της Ιστορίας με τη χρήση πηγών, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2004. 2. Αθανάσογλου Νίνα–Kallmyer, «Η Ελληνική Επανάσταση στη Γαλλία: πολιτική, τέχνη και πολιτισμός» στο: Η Ελληνική Επανάσταση Ο Ντελακρουά και οι Γάλλοι Ζωγράφοι 1815-1848, Eθνική Πινακοθήκη Μουσείο Σούτζου, Αθήνα, 1997. 3. Άρς Γ., Το Εταιρικό Κίνημα στη Ρωσία και η Φιλική Εταιρεία, με πρόλογο κ. Κων. Σβωλόπουλου και επιμέλεια του επ. καθηγητού Κων. Παπουλίδη. Σχέδιο Ελληνικής μετάφρασης υπό έκδοση στο Κέντρο Ελληνο –Ρωσικών Ιστορικών Ερευνών. 4. Αυγητίδης Κ.Γ., Η Ρωσία και Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας του Ελληνικού Λαού Τέλη του 18ου αρχές του 19ου αιώνα μέχρι τη δημιουργία του ελληνικού κράτους 1830, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2000. 5. Αυγητίδης Κ.Γ., Αλέξανδρος Πούσκιν Ο φιλέλληνας βάρδος του Εικοσιένα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2004. 6. Βακαλόπουλος A., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα, 1971. 7. Βακαλόπουλος A., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού Τουρκοκρατία 1669-1812 Η Οικονομική Άνοδος και ο Φωτισμός του Γένους , Τόμος Δ΄, Θεσσαλονίκη, 1973. 8. Βελάσκεθ, Μεγάλοι Ζωγράφοι – Βιβλιοθήκη Τέχνης, Η Καθημερινή, Αθήνα, 2006. 9. Βλάχος Μ., Louis Duprè, Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη, Ολκός, Αθήνα, 1994. 10. Βώρος Φ.Κ., Θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις πηγές, Τεύχος Α΄, Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1986. 11. de Chateaubriand F. R., Το ταξίδι στην Ελλάδα, Βήμα περιηγήσεις 1806, ΔΟΛ, Αθήνα, 2010. 12. Combrich E., H. Τέχνη και Ψευδαίσθηση. Αθήνα: Νεφέλη, 1995. 13. Γερβίνους Γ., Ιστορία της επαναστάσεως και αναγεννήσεως της Ελλάδος, τομ. Α’, Αθήναι, 1884. 14. Γιαννόπουλου Γ.- Οικονομοπούλου Ξ.- Κατσουλάκου Θ., Εισαγωγή στις ιστορικές σπουδές Γ΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1987. 15. Γριτσόπουλος Τ., Τα Ορλωφικά, Εν Αθήναις 1967.

16. Dotti U., La Letteratura Italiana dalle origini a oggi, Editori Laterza, Roma-Bari, 1993. 17. Δούκα–Καμπίτογλου Αικ., Ο ρομαντικός φιλελληνισμός στην Αγγλία, στο Ο Φιλελληνισμός στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, Η Καθημερινή, Επτά ημέρες, Κυριακή 17 Μαρτίου 2002, σ. 21. 18. Eco U., Ιστορία της Ομορφιάς. Καστανιώτης, Αθήνα, 2004. 19. Figes O., Ο Χορός της Νατάσας. Μια Πολιτιστική Ιστορία της Ρωσίας, Ηλέκτρα, Αθήνα, 2006. 20. Focillon H., H ζωή των μορφών. Νεφέλη, Αθήνα, 1982. 21. Θανόπουλος Γ.- Βώρος Φ., 1990, Ανάγνωση έργων τέχνης, μερικές ειδικές περιπτώσεις, Τα εκπαιδευτικά, τεύχος 17. 22. Hayez, F., Le mie memorie, επιμέλεια F. Mazzocca, Neri Pozza, Vicenza, 1995. 23. E. Hooper-Greenhill, The Educational Role of the museum, Routledge Press, London, 1994. 24. Huyghe R., Ο Ντελακρουά και η Ελλάς, εκδ. Ιονικής και Λαϊκής Τραπέζης Ελλάδος, Αθήνα, 1971. 25. Κατσίμπαλης Γ.Κ., Βιβλιογραφία Ι. Μακρυγιάννη και Π. Ζωγράφου, Σεργιάδης, Αθήνα, 1957 στο: http://anemi.lib.uoc.gr/search/?dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_ mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_number=10&cc lterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclt erm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfi eld7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop 7=&isp=&search_coll[metadata]=1&&stored_ccl 26. Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη Γ., Η αυτοκρατορική Ρωσία (1613-1917), Gutenberg, Αθήνα, 2008. 27. Κιτρομηλίδης Π.Μ., «Από την ορθόδοξη κοινοπολιτεία στις εθνικές κοινότητες: Το πολιτικό περιεχόμενο των ελληνορωσικών πνευματικών σχέσεων κατά την τουρκοκρατία» στο Χίλια Χρόνια Ελληνισμού-Ρωσίας, Γνώση, Αθήνα 1994. 28. Κόκκινος Δ., Η Ελληνική Επανάσταση, Μέλισσα, Αθήνα, 1956-60. 29. Κορδάτος Γ., Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Επικαιρότητα, Αθήνα, 1975. 30. Κουμαδωράκης Ο., « Πέτρος Μπελίνος: Ένας Φιλέλληνας στο Άργος», Περιοδικό Αναγέννηση, τεύχος 357, 1998.

31. Κουτράκης Σ.- Μπίκα Σ.- Τσέκρελη Ο., Διεπιστημονικές διαδικασίες εκπαίδευσης για την ξένη γλώσσα με τη χρήση έργων τέχνης, στα Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα «Τέχνες και Εκπαίδευση: Δημιουργικοί τρόποι εκμάθησης των γλωσσών», Αθήνα, 6-8 Μαΐου 2011, Τόμος Β΄, σσ. 146-152. 32. Lawrence R.L, «Knowledge Construction as Contested Terrain» στο: Adult Learning Through Artistic Expression New Directions for Adult and Continuing Education, No 107, Wiley Periodicals, Fall 2005, 3-11. 33. Λεονάρδος Γ., Σοφία Παλαιολογίνα, από το Βυζάντιο στη Ρωσία, Λιβάνη, Αθήνα 2008. 34. Λοϊζίδη Νίκη, Απόγειο και κρίση της πρωτοποριακής ιδεολογίας. Νεφέλη,Αθήνα, 1992. 35. Λιάκος Α., Η Ιταλική Ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα 1859-1862, Θεμέλιο, Αθήνα, 1985. 36. Μεντζάφου-Πολύζου Όλγα, 1821 Μορφές και Θέματα του Αγώνα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας στη Ζωγραφική του 19ου Αιώνα, από τις Συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ιδρύματος Ευριπίδη Κουτλίδη, Αθήνα 2004. 37. Μήτσου M., Γερμανικός Φιλελληνισμός στο Ο Φιλελληνισμός στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, Η Καθημερινή, Επτά ημέρες, Κυριακή 17 Μαρτίου 2002, σ. 17. 38. Μονογραφίες, National Geographic, Ο ξεσηκωμός του Γένους 1821 H Eλληνική Επανάσταση και η αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού, Αθήνα. 39. Μπαρτόλντι Καρλ Μέντελσον, Επίτομη Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, απόδοση Ε. Γαρίδη, Ειδική έκδοση για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Χ.Κ. Τεγόπουλος Εκδόσεις Α.Ε., Αθήνα, 2011. 40. Μπεκιάρης Δ., Ο Ρωσικός παράγοντας και η Ελλάδα, εφημερίδα ΑΞΙΑ, 23.03.2007. 41. Μυκονιάτης Η.Γ., Το Εικοσιένα στη Ζωγραφική, Συμβολή στη μελέτη της Εικονογραφίας του Αγώνα, Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1979. 42. Νάκου Ε., Μουσεία: Εμείς, τα Πράγματα και ο Πολιτισμός , Νήσος. Αθήνα, 2001. 43. Ο Ελληνισμός της Ρωσίας, Έκδοση Σωματείου των εκ Ρωσίας Ελλήνων, Αθήναι, 1953. 44. Praz M., Mnemosyne. The Parallel Between Literature and the Visual Arts (Bollinger Series), Princeton University Press, Princeton,1974. 45. Παπανικολάου Μ., (επιμ.) Εισαγωγή στην ιστορία της τέχνης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995.

46. Πεγέ Ζ., Η Ζωγραφική στον 19ο Αιώνα, μτφ. Άλκη Χαραλαμπίδη, Νεφέλη, Αθήνα, 1984. 47. Πριάχιν Γ., Ο Λάμπρος Κατσώνης στην ιστορία της Ελλάδας και Ρωσίας, Εστία, Αθήνα, 2005. 48. Rosa Αlberto Asor, Storia della letteratura italiana, La Nuova Italia, Firenze, 1985. 49. Ρηγόπουλος Γιάννης : «Η διδασκαλία των εικαστικών έργων στα πλαίσια του μαθήματος της Ιστορίας του Γυμνασίου και του Λυκείου». Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων, Σεμινάριο 9, σελ. 158-178, Αθήνα, Μάρτης 1988. 50. Τσικνάκης Κ., Ο ελληνισμός της Βενετίας στο ΄Οψεις της Ιστορίας του Βενετοκρατούμενου Ελληνισμού Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα, 1993. 51. Waterhouse E., Painting in Britain 1530 to 1790, Pelican History of Art, Penguin Books, London, 1962. 52. Φαρσόλας Δ., Ο Αλέξανδρος Πούσκιν και η Ελληνική Επανάσταση 1821-1829, Φιλίστωρ, Αθήνα 2001. 53. Χατζηνικολάου Ν., Νοήματα της εικόνας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1994. 54. Χρήστου Χ., Θεωρία και ιστορία της νεότερης τέχνης. Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινίδης, 1970. 55. Χρήστου Χ., Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 17ου αιώνα: Το Μπαρόκ, Bάνιας, Θεσσαλονίκη, 1992. 56. Χρήστου Χ., Πολιτισμός και Ιστορία, Κωνσταντινίδης, Θεσσαλονίκη, 1973. 57. Χρήστου Χ., Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 19ου αι., Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1990. 58. Χρήστου Χ., Εισαγωγή στην Τέχνη- Ζωγραφική-Χαρακτική Σχέδιο, τόμος Β΄, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα, 1988.

ΣΥΛΛΟΓΕΣ – ΛΕΥΚΩΜΑΤΑ

1. 180 Χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, Οδηγός Έκθεσης, Βουλή των Ελλήνων, 2001 2. Η Ελληνική Επανάσταση, Ο Ντελακρουά και οι Γάλλοι Ζωγράφοι (1815- 1848), εκδ. Εθνική Πινακοθήκη, Μουσείο Αλ. Σούτσου, Αθήνα-Παρίσι, 1997 3. Εικονογραφία του’21, Ασπιώτης-ΕΛΚΑ, Αθήνα 1971 4. Παλιούρα Μίρκα, Το Λεύκωμα του’21, Ιχνηλάτης, Αθήνα 1996, 5. Πανόραμα Ελληνικής Επαναστάσεως, εκδ. Κουμουνδουρέας, Αθήνα 6. PetervonHess, 40 έγχρωμες λιθογραφίες με ήρωες και μάχες του Αγώνα, album, εκδ.ΔΕΛΤΑ, Αθήνα, 1996

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ

1. Ελλάς, Η Ιστορία και ο Πολιτισμός του ελληνικού έθνους από τις απαρχές μέχρι σήμερα, Τόμος Β΄, εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα. 2. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΑ΄ Ο Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669-1821) τουρκοκρατία-λατινοκρατία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1975. 3. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΒ΄ Η ελληνική επανάσταση και η ίδρυση του ελληνικού κράτους (1821-1832), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1975.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ

(ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης όλων 20 Μαΐου 2012)

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%AD%CF%84%CF%81%CE%B F%CF%82_%CE%97%CF%80%CE%AF%CF%84%CE%B7%CF%82

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%AF%CE%BB%CE%B9%CF%8 0%CF%80%CE%BF%CF%82_%CE%9C%CE%B5%CE%BB%CE%AC%C E%B3%CF%87%CE%B8%CF%89%CE%BD http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=85780

87 http://ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=478 http://lastorianoncancella.wordpress.com/ http://argolikivivliothiki.gr/2009/03/07/%CE%BC%CF%80%CE%B5%CE% BB%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82- %CF%80%CE%AD%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%82-%E2%80%93- pietro-bellino-1781-1872/ http://argolikivivliothiki.gr/2010/05/27/morandi%CE%B1%CE%BD%CF%84 %CF%8E%CE%BD%CE%B9%CE%BF%CF%82- %CE%B9%CF%84%CE%B1%CE%BB%CF%8C%CF%82- %CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%AD%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE %BD%CE%B1%CF%82/ http://argolikivivliothiki.gr/2011/01/26/%CF%8D%CE%B4%CF%81%CE%B 1/ http://issuu.com/sxoliastis/docs/anapliotis_2 http://karagiorgos.blog-net.ch/gr/articles-and-essays/the-relationship-of- modern-greek-poetry-with-italian/ http://www.letteraturaitaliana.net/pdf/Volume_8/t230.pdf http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGL- C111/62/475,1799/ http://users.hol.gr/~kokkonis/courses/19-art/romant-g.htm www.peter-von-hess.com http://www.istorikathemata.com/2010/03/1821_23.html http://wim101.blogspot.com/2011/02/blog- post_436.htmlhttp://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F_%CE%98%CE%BD%C E%AE%CF%83%CE%BA%CF%89%CE%BD_%CE%93%CE%B1%CE%B B%CE%AC%CF%84%CE%B7%CF%82 http://blog.scuolaer.it/Messaggio.aspx?IDBlog=986&IDMsg=16509 http://museicapitolini.net/object.xql?urn=urn:collectio:0001:foto:A:00250 http://www.pargaideal.com/el/informations/informations-about-parga/istoria- pargas.html?page=3 http://anemi.lib.uoc.gr/search/?dtab=m&search_type=simple&search_help=& display_mode=overview&wf_step=init&show_hidden=0&number=10&keep_ number=10&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclterm4=&cclterm5=&cclte

88 rm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclfield4= &cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3= &cclop4=&cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&search_coll[metadata]=1&&st ored_ccl http://www.ime.gr/chronos/12/gr/general/gallery/list1.html http://www.ime.gr/chronos/12/gr/1821_1833/diethni/index.html http://www.ime.gr/chronos/12/gr/1821_1833/diethni/10.html http://www.ime.gr/chronos/12/gr/1821_1833/diethni/08.html Sfr.ee.teiath.gr/htmSELIDES/Art/Dam/067dam.htm http://www.edutv.gr/index.php?Itemid=158&id=1257&option=com_content& task=view http://www.rhodeslibrary.gr/info/2006_1/A3.html http://www.arxeioskiatha.gr/ip1821filellhnismos.asp http://www.phorum.gr/viewtopic.php?p=1894042 http://www.benaki.gr/eMP- Collection/eMuseumPlus?service=RedirectService&sp=Scollection&sp=Sfiel dValue&sp=0&sp=0&sp=2&sp=SdetailList&sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F http://themethexis.blogspot.com/view/classic http://www.retecivica.trieste.it/triestecultura/new/musei.asp?pagina=musei_sci enza http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ludovico_lipparini.jpg http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F_%CE%98%CE%BD%CE%AE%CF% 83%CE%BA%CF%89%CE%BD_%CE%93%CE%B1%CE%BB%CE%AC% CF%84%CE%B7%CF%82 http://wim101.blogspot.com/2011/02/blog-post_436.html http://www.frammentiarte.it/dal Gotico/Hayezopere/17 iprofughi di parga.htm http://it.wikipedia.org/wiki/Nazareni http://it.wikipedia.org/wiki/Purismo_(pittura)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Βιογραφία του Ludovico Lipparini

Γεννήθηκε στην Μπολόνια στις 17 Φεβρουαρίου του 1800 από τον Τζιουζέπε και τη Φραντσέσκα Τάριν. Μετακόμισε στη Βενετία το 1817. Ξεκίνησε τις σπουδές του με τον L. Cozza και τις ολοκλήρωσε με τονT. Matteini στην Accademia di Βelle Αrti της Βενετίας. Ο Matteini τον προσανατόλισε προς τη μελέτη της ελληνικής πλαστικής, της τεχνικής του γύψου και στην πρακτική της σχεδίασης. Μελετούσε στον πρώτο όροφο του Palazzo Moro Lin μαζί με τον Hayez,το πορτρέτο του οποίου και φιλοτέχνησε. Το έργο βρίσκεται στο Museo Civico Correr στη Βενετία. Το 1820, κατά τη διάρκεια ενός διαγωνισμού στον οποίο συμμετείχαν εκτός από τον Hayez και άλλοι φοιτητές του Matteini, ο Lipparini ζωγράφισε το έργο Τραυματισμένος Φιλοκτήτης το οποίο βρίσκεται στο Palazzo Barozzi Emo Bonfili de Trèves στη Βενετία. Με το έργο του αυτό σηματοδοτήθηκε το ντεμπούτο του στην καλλιτεχνική σκηνή της Βενετίας και αγοράστηκε από τον βαρόνο Treves για να κοσμήσει, μαζί με τα αγάλματα των Έκτορα και Αίαντα-έργα του Α. Canova- το βενετικό του παλάτι. Μεταξύ του 1821 και του1822 έκανε επισκέψεις στη Ρώμη με σκοπό να μελετήσει τα έργα τέχνης στις συλλογές, στα μουσεία, τις αρχαιότητες. Εκεί έκανε κάποια αντίγραφα από τα έργα του Τhomas Lawrence (Πορτρέτο του Πάπα Πίου VII , Πορτρέτο του Antonio Canova, που βρίσκονται στο Μιλάνο, Συλλογή Vallardi). Βρέθηκε και στη Νάπολη όπου ζωγράφισε τα στελέχη του αυστριακού στρατού που βρίσκονταν στην πόλη. Επέστρεψε στη Βενετία την ίδια χρονιά, το 1822. Με όσα του είχε διδάξει ο Μatteini εμβάθυνε στο είδος του πορτρέτου κάνοντας αντιγραφές από τους μεγάλους δασκάλους του παρελθόντος, όπως τους H. Rembrandt van Rijn, D. Velázquez, M. J. Miereveld. Στη συνέχεια πήγε στη Φλωρεντία για να μελετήσει τους ζωγράφους της Τοσκάνης του 1500 και ειδικότερα τα έργα του Fra Bartolomeo (Bartolomeo di Paolo). Επέστρεψε για ένα μικρό χρονικό διάστημα στη Μπολόνια, και στη συνέχεια βρέθηκε στην Πάρμα για να δει τα έργα του Correggio (Antonio Allegri). Στη Βενετία από το 1823, άρχισε να εργάζεται σε ένα μεγάλο πίνακα νεοκλασικής έμπνευσης, με ιστορικό θέμα τον Όρκο των Ορατίων. Μια πρώτη εκδοχή του έργου παρουσιάστηκε σε μικρότερες διαστάσεις το 1824 κατά την ετήσια έκθεση της Accademia di Βelle Αrti στη Μπολόνια μαζί με ένα πίνακα ο οποίος είχε θρησκευτικό θέμα, Η Μαρία Μαγδαληνή

προσεύχεται στην έρημο, που αγοράστηκε από τον Felix Baciocchi, Πρίγκιπα της Lucca και του Piombino και με ένα Πορτρέτο του Gioacchino Rossini. Τα έργα αυτά όπως επίσης και τα έργα τουο Beato Angelo da Acri για την εκκλησία του S. Giuseppe των Καπουτσίνων στην Μπολόνια και ο S. Matteo για την εκκλησία της Madonna della Salute στη Βενετία (1825-1830), αποτέλεσαν το λόγο του ορισμού του ως επίτιμου μέλους της Ακαδημίας της Μπολόνια. Τον Απρίλιο του 1824 παντρεύτηκε στη Βενετία, τη ζωγράφο Anna Rosa Manetti, η οποία ήταν δεκαοχτώ χρόνια μεγαλύτερή του και στην οποία αποδίδονται πολλά από τα τοπία των έργων του. Από το γάμο τους γεννήθηκε η Elisabetta. Στην ετήσια έκθεση της Accademia di Βelle Αrti της Μπολόνια το 1825 εξέθεσε μια σειρά από πορτρέτα, έργα των τελευταίων δύο χρόνων (Η Οικογένεια του Filippo Panni από τη Μπολόνια, Πορτρέτο του ζωγράφου και καθηγητή Antonio Basoli, Η πριγκίπισσα Elisa Napoleona Baciocchi και ο αδερφός της Federico Napoleone) καθώς και την τελική έκδοση του Όρκου των Ορατίων, έργο το οποίο θαυμάστηκε για τα χρώματά του, που θύμιζαν την παράδοση του δέκατου έκτου αιώνα στη Βενετία. Ο πίνακας επιβεβαίωσε την προσχώρηση του Lipparini στον κλασικό ιδεαλισμό του Κόμη Leopoldo Cicognara- αρχαιολόγου, συγγραφέα και κριτικού τέχνης- του οποίου το πορτρέτο είχε κάνει την ίδια χρονιά και θεωρήθηκε ένα από τα πιο επιτυχημένα έργα του ως προς την άριστη απόδοση της ψυχολογικής εμβάθυνσης. Από τον Κόμη Carlo Pepoli της Μπολόνια, γνώρισε τον G. Leopardi ενώ αλληλογραφούσε με τους λόγιους P. Giordani και Ρ. Costa. Το 1826 παρουσίασε Το δωμάτιο του ζωγράφου Francesco Francia κατά την επίσκεψη του Giovanni Bentivoglio ΙΙ. Το 1827 εξέθεσε ένα πίνακα με βακχικό περιεχόμενο, το θέμα του οποίου πήρε από το έκτο βιβλίο των Μεταμόρφωσεων του Οβίδιου, Erigone. Το έργο εξήρε ο καρδινάλιος Giacomo Giustiniani, σφραγίζοντας την επιτυχία του καλλιτέχνη με την αναγόρευσή του ως επίτιμου μέλους της Ακαδημίας της Μπολόνια. Εν τω μεταξύ στα βήματα του Hayez (μαθητής κι αυτός του Μatteini, δημιουργός του πίνακα οι Πρόσφυγες της Πάργας) και με βάση την Histoire de la régénération de la Grèce του François Pouqueville, ο Lipparini επιδόθηκε στην αναπαράσταση των χαρακτήρων και των επεισοδίων της πρόσφατης ιστορίας και, ειδικότερα, στο έπος της ελληνικής επανάστασης. Συνδυάζοντας το πατριωτικό περιεχόμενο με τη δική του αισθητική αντίληψη της τέχνης, συνέβαλε στην

εικονογραφική καταγραφή των ιστορικών μορφών και γεγονότων του ελληνικού αγώνα. Το έργο Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τη σημαία της Ανεξαρτησίας στα Καλάβρυτα παρουσιάστηκε στη Βενετία το 1838 και αγοράστηκε από τον Μαρκήσιο Pilippo Ala Ponzoni. Ο Έλληνας κουρσάρος, ήταν παραγγελία του Antonio Pitozzi το 1839 και βρίσκεται στη Brescia, στην Pinacoteca Tosio Martinengo. Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη, εκτέθηκε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βενετίας το 1844, και φιλοτεχνήθηκε από τον Lipparini σε τρεις διαφορετικές παραλλαγές στα κοστούμια και στα δευτερεύοντα στοιχεία. Το έργο Ο όρκος του Βύρωνα στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη, παρουσιάστηκε στη Βενετία το 1850 σήμερα βρίσκεται στοΤρεβίζο, Museo Civico, Συλλογή Giacomelli. Μετά το θάνατο του πρoέδρου της Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Βενετίας Politi, το 1847,o Lipparini ανέλαβε την προεδρία της και το 1848 ήταν μέλος της ομάδας γνωστών καλλιτεχνών στους οποίους ανατέθηκε από την προσωρινή κυβέρνηση του Manin να αξιολογήσουν την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης. Μέχρι το τέλος της ζωής του παρέμεινε αφιερωμένος στην διδασκαλία του στην Ακαδημία. Πέθανε το 1856 στη Βενετία.

Βιογραφία του Filippo Marsigli

Αδελφός του, επίσης ζωγράφου,Giuseppe Marsigli, γεννήθηκε στο Portici, κοντά στη Νάπολη, στις 15 Σεπτεμβρίου. 1790. Φοίτησε στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών της Νάπολης και το 1808 πήρε οικονομική ενίσχυση για να παρακολουθήσει τα μαθήματα γυμνού σχεδίου. Το 1814 κέρδισε υποτροφία του οίκου των Βουρβόνων για να σπουδάσει στη Ρώμη. Κατά την περίοδο της υποτροφίας, διάρκειας επτά ετών, φιλοτέχνησε το 1818ένα από τα πρώτα γνωστά έργα του, Ο τυφλός Όμηρος τραγουδά στους βοσκούς ή ο Όμηρος διηγείται στο βοσκό Γλαύκο όσα πράγματα υπέστη στα ταξίδια του στο νησί της Χίου. Το έργο που φιλοτεχνήθηκε για τον Λεοπόλδο των Βουρβόνων, Πρίγκιπα του Σαλέρνο και σχεδιάστηκε με βάση τον Όμηρο του δασκάλου του Τ. Minardi, αντιπροσωπεύει τη ρομαντική κουλτούρα όπως εκφράστηκε από τους ναζαρηνούς134 και πουριστές135 ζωγράφους. Αργότερα επέστρεψε στην Νάπολη. Ανάμεσα στα άλλα ασχολήθηκε με τη νωπογραφία, τεχνική την οποία ο Μarsigli χρησιμοποίησε για αρκετά έργα που του ανατέθηκαν αργότερα από βασιλείς. Το 1827 Marsigli έγινε επίτιμος καθηγητής της ιστορίας της ζωγραφικής στην Ακαδημία της Νάπολης. Το 1830 εξέθεσε στο Σαλόνι των Βουρβόνων τον πίνακα Ο τάφος ένας έντιμου ανθρώπου, επίσης γνωστό με τον τίτλο Οι βοσκοί της Μιλήτου μπροστά στον τάφο του Δαμέτα ή Οι βοσκοί της Αρκαδίας (το έργο σήμερα βρίσκεται στη Ρώμη, στην Εθνική Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης). Κατά τις δεκαετίες του τριάντα και του σαράντα ο Μarsigli εμφανίζεται με μια ομάδα ιστορικών ζωγράφων όπως οι G. Maldarelli, C. Guerra, T. DeVivo και N. Carta για να αναλάβουν έργα που τους παρήγγειλε η βασιλική αυλή. Το 1836 ζωγραφίζει μια σύνθεση για έναν από τους τέσσερις βωμούς της εκκλησίας του νεκροταφείου Nuovo στη Νάπολη. Επίσης του ανατέθηκε το1841, από τον

134Ομάδα Γερμανών ρομανικών ζωγράφων που δραστηριοποιήθηκαν στη Ρώμη στις αρχές του 19ου αι. και επαναστάτησαν ενάντια στον ακαδημαϊκό κλασικισμό. Τα έργα τους θυμίζουν το ύφος των Ιταλών καλλιτεχνών του 15ου αι. όπως των BeatoAngelico, FilippoLippi, Raffaello αλλά και του Γερμανού Dürer. http://it.wikipedia.org/wiki/Nazareni 135OPurismο ήταν ένα κίνημα του 19ου αι. στη ζωγραφική που εκδηλώθηκε στην Ιταλία. Οι εκπρόσωποι του κινήματος πρότειναν επιστροφή της τέχνης στην θρησκευτική έμπνευση και την αναγνώριση της αξίας της τέχνης του 14ου και του 15ουαι.http://it.wikipedia.org/wiki/Purismo_(pittura)

Φερδινάνδο Β΄, η εκτέλεση των τοιχογραφιών για την Αίθουσα του Έρωτα όπου σήμερα στεγάζεται το αναγνωστήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Επίσης, και πάντα με βασιλική ανάθεση, το 1842στα πλαίσια τη διακόσμησης της αψίδας του νέου καθεδρικού ναού της Καζέρτα, ο Μarsigli ζωγράφισε Την ανάσταση του υιού της χήρας της Ναΐμ. Στο σύγχρονο είδος της ιστορικής ζωγραφικής ανήκει ο μεγάλος πίνακας που εξέθεσε ο Μarsigli στην Έκθεση των Βουρβόνων το 1839, ο οποίος προκάλεσε πολύ μεγάλο θαυμασμό και κριτικές για το ρεαλισμό του και το επαναστατικό του θέμα, με τίτλο Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη. Πηγή έμπνευσης του συγκεκριμένου έργου για το Marsigli αποτέλεσε η Histoire de la régénération de la Grèce του François Pouqueville, μεταφρασμένη στα ιταλικά και εικονογραφημένη από τον S. Ticozzi το 1825. Από το 1839 και μέχρι το θάνατό του υπήρξε καλλιτεχνικός διευθυντής του οικοτροφείου της Νάπολης στη Ρώμη αφοσιωμένος σχεδόν αποκλειστικά στη διδασκαλία. Πέθανε στη Νάπολη στις 8 Μαΐου 1863.

Diego Velazquez, Η παράδοση της Μπρέντα, 1634-1635, λάδι σε πανί, 307Χ367 εκ., Μαδρίτη, Μουσείο Prado.

Benjamin West, Ο Θάνατος του στρατηγού Wolfe, 1771, λάδι σε πανί,152,6Χ214,5 εκ., Ottawa, National Gallery.

John Singleton Copley, Ο Θάνατος του ταγματάρχη Pierson, 1783 λάδι σε καμβά, 251,5Χ365,8 εκ, Νew Hersey, Jersey Museum,

Francisco Goya, Οι τουφεκισμοί της 3ης Μαΐου, 1814, λάδι σε πανί, 266Χ345 εκ., Mουσείο Prado, Mαδρίτη.

Francisco Goya, Η 2α Μαΐου 1808: Η μάχη ενάντια στους Μαμελούκους, 1813-1814 λάδι σε πανί, 266Χ345 εκ., Μαδρίτη Μουσείο Prado.

FranciscoGoya, Οι συμφορές του πολέμου, από τη σειρά των 82 χαρακτικών που πραγματοποίησε μεταξύ 1810 και 1815.

Wilhelm von Kobell, Η Πολιορκία της Κόσελ,1808, λάδι σε καμβά, 202Χ305 εκ., Μόναχο, Neue Pinakothek.

Theodore Gѐricault, Η σχεδία της Μέδουσας, 1818-1819, λάδι σε καμβά, 491Χ716 εκ., Παρίσι, Μουσείο Λούβρου.

EugèneDelacroix, Οι σφαγές της Χίου, 1824, λάδι σε καμβά, 419Χ354 εκ., Παρίσι, Μουσείο Λούβρου.

Antoine Jean Gros, Οι πανουκλιασμένοι της Γιάφας, 1804, λάδι σε καμβά, 523Χ715 εκ., Παρίσι, Μουσείο Λούβρου.

100

J. D. Odevaere, Οι Τελευταίοι υπερασπιστές του Μεσολογγίου, 1826, Amsterdam, Rijks Μuseum.

Louis Joseph Toussaint Rossignon, Η τελευταία μετάληψη των Μεσολογγιτών, Ιδιωτική συλλογή Νέα Υόρκη

101

Fr. Hayez, Οι Πρόσφυγες της Πάργας, 1831, λάδι σε καμβά, 201Χ290 εκ., Brescia, PinacotecaTosio Martinengo.

Henri Decaisne, Αποτυχία Επιχείρησης, 1826, λάδι σε καμβά, 58Χ72 εκ., Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη.

102