Arkusz KOBUŁTY (178)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autorzy: Aleksander Frankiewicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec * , Jerzy Król**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: : Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne „PROXIMA SA”, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp (A. Frankiewicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Frankiewicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Frankiewicz) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Frankiewicz) ...... 10 1. Piaski i Ŝwiry...... 10 2. Kreda jeziorna ...... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Frankiewicz) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Frankiewicz) ...... 17 VII. Warunki wodne (A. Frankiewicz) ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 21 VIII. Geochemia środowiska ...... 23 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 23 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 30 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ...... 32 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Frankiewicz) ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Frankiewicz) ...... 39 XII. Zabytki kultury (A. Frankiewicz) ...... 44 XIII. Podsumowanie (A. Frankiewicz, J. Król) ...... 44 XIV. Literatura ...... 46

I. Wst ęp

Arkusz Kobułty Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym (plansza A i B) i Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu (plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). W celu opracowania mapy wykorzystano wykonany w 2006 roku arkusz Kobułty Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Kacprzak, Jasi ńska, 2006). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi” opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki pod- ło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne przy wskazywaniu optymalnych kierun- ków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego i surowcami mineralnymi. Analiza jej tre ści powinna stanowi ć nieodzowny etap realizacji postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa o ochronie środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 W celu opracowania mapy przeanalizowano materiały archiwalne i publikowane, oraz przeprowadzono konsultacje i uzgodnienia w: Centralnym Archiwum Geologicznym w War- szawie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Warmi ńsko-Ma- zurskim Urz ędzie Wojewódzkim, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie oraz w nadle śnictwach, urz ędach gmin i urz ędach powiatowych. W czasie zwiadu terenowego (wrzesie ń 2011 roku) zaktualizowano i zweryfikowano zebrane informacje. MG śP jest map ą seryjn ą sporz ądzon ą w ci ęciu arkuszowym na podkła- dzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych „1942”. Przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) wykorzystuj ą- cej i uzupełniaj ącej inne bazy danych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputero- wej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Kobułty znajduje si ę pomi ędzy 21 °00’ a 21 °15’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53 °40’ a 53 °50’ szeroko ści geograficznej północnej. Omawiany teren poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim i obejmuje po- wiaty: olszty ński z gmin ą Biskupiec, szczycie ński z gminami D źwierzuty i Świ ętajno oraz mr ągowski z gminami Sorkwity, Mr ągowo i Piecki. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2000) obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich, makroregionie Pojezierze Ma- zurskie, mezoregionie Pojezierze Mr ągowskie (fig. 1). W krajobrazie Pojezierza Mr ągowskiego moŜna wyró Ŝni ć dwie główne jednostki geo- morfologiczne: morenow ą wysoczyzn ę polodowcow ą z rozległymi powierzchniami szlaków sandrowych i subglacjalne rynny lodowcowe. Wysoczyzn ę urozmaicaj ą nieliczne kemy, pla- teau kemowe, moreny martwego lodu i formy akumulacji szczelinowej. Ozy i formy szczelinowe udokumentowano mi ędzy jeziorami Piłakno i Białe. Towarzysz ą one rynnie jeziora Stromek. Wzdłu Ŝ linii Grabowo – Borowski Las – Kobułty ze wschodu na zachód wysoczyzn ę przecina wyra źny ci ąg moren czołowych fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Deniwelacje w ich obr ębie dochodz ą do 30 m. Południow ą cz ęść charakteryzowanego obszaru przecina drugi ci ąg moren czołowych. S ą to moreny fazy pozna ńskiej zlodowace ń północ- nopolskich. Deniwelacje w obr ębie tych form s ą mniejsze i nie przekraczaj ą kilkunastu me- trów.

4 rna msa Sy a n j a D

M 14

a Mr ągowo d Biskupiec a

e 842.82

J S o b ie p a n k a Kobu tył 842.81 Ba b a nt 842.83

p R ł Szczytno a o z W o W . g S z a a z e ł k p J w T u a u s r z 842.87 o ś a l

1 2

Fig.1. Poło Ŝenie arkusza Kobułty na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica mezoregionu, 2 – jeziora Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregion: Pojezierze Mazurskie, mezoregiony: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie, 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.87 – Równina Mazurska

Wysoczyzn ę morenow ą przecinaj ą dwie rynny lodowcowe. Centralnie poło Ŝona rynna ma przebieg zbli Ŝony do południkowego i znajduj ą si ę w niej jeziora: Pierwój, Stromek i Ba- bi ęty Wielkie. Druga rynna (sorkwicka) ma przebieg kr ęty, a w jej skład wchodz ą jeziora: Lampackie, Piłakno, Lampasz, DłuŜec, Białe, Gant, Tejsowo i Krawno. W obr ębie wysoczyzny i w rynnach subglacjalnych uformowały si ę dwa, zbudowane z piasków i Ŝwirów, szlaki sandrowe. Deniwelacje w obr ębie szlaków sandrowych s ą znaczne i wynosz ą 50 m. Jest to wynikiem deponowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych na bryłach martwego lodu. Po wytopieniu brył martwego lodu w powierzchni sandru powstały du Ŝe obni Ŝenia i z tego wzgl ędu nosi on nazw ę sandru „dziurawego”. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza udokumentowano zbudowane z piasków i Ŝwirów moreny z wyci śni ęcia (Kacprzak, Lisicki, 1999).

5 Opisywany obszar znajduje si ę w granicach mazursko-białostockiego regionu klima- tycznego. Wielko ść rocznych opadów atmosferycznych wynosi około 600 mm Opad stały stanowi około 14% opadu rocznego. Średnia roczna temperatura wynosi 7,0 °C. Temperatura równa lub mniejsza od 0 °C utrzymuje si ę średnio 90 dni w roku (Stachy, red., 1987). Zachodni ą cz ęść terenu zajmuj ą urodzajne gleby, nale Ŝą ce do klas bonitacyjnych I–IVa. Są to głównie gleby wykształcone na glinie zwałowej. Lasy zajmuj ą powierzchni ę 35% obszaru arkusza. Dominuje tu monokultura sosny. Du- Ŝy, zwarty kompleks le śny znajduje si ę we wschodniej cz ęś ci opisywanego obszaru. Łąki i pastwiska, wykształcone na podło Ŝu organicznym, wyst ępuj ą w okolicach miejscowo ści: Dymer, Przytuły, Kamionka oraz na obszarze sandrowym. Torfowiska utworzyły si ę głównie w obni Ŝeniach powstałych po wytopieniu brył martwego lodu. Podstawow ą form ą działalno ści gospodarczej na tym terenie jest rolnictwo, w którym znajduje zaj ęcie ponad 45% ogółu zatrudnionych. Z tej liczby ponad 90% pracuje w indywi- dualnych gospodarstwach rolnych. Poziom zatrudnienia w rolnictwie ulega systematycznemu obni Ŝaniu. W istniej ących gospodarstwach rolnych dominuje produkcja ro ślinna, ich średnia wielko ść szacowana jest na około 10 ha. Przemysł na obszarze arkusza oparty jest na przetwórstwie surowców lokalnych, wy- twarzanych w: rolnictwie, rybołówstwie, le śnictwie i przemy śle wydobywczym. W granicach arkusza Kobułty brak jest ośrodków miejskich. Wi ększymi miejscowo- ściami s ą: Kobułty, Rybno, Grabowo, Kał ęczyn i Ra ńsk. Czyste powietrze, obecno ść lasów i jeziora determinuje rozwój turystyki. Wa Ŝne o środki turystyczne zlokalizowane s ą w Ma- radkach, Woli Maradzkiej i Borowskim Lesie. Rozwój agroturystyki nast ąpił nad jeziorami DłuŜec i Ra ńskie. Przez obszar arkusza przebiega droga wojewódzka nr 600 z Mr ągowa do Szczytna.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą terenu obj ętego arkuszem Kobułty przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Kobułty wraz z obja śnie- niami tekstowymi (Kacprzak, Lisicki, 1999) oraz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Słowa ński, 1971). Omawiany teren le Ŝy w zasi ęgu antyklizy mazursko-suwalskiej, będącej cz ęś ci ą pre- kambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. PodłoŜe prekambryjskie zbudowane jest z gnejsów biotytowych, miejscami o charakterze migmatytów i ró Ŝnego typu granitoidów oraz z gabra piroksenowo-amfibolitowego.

6 Utwory starsze od trzeciorz ędowych zostały rozpoznane wierceniami zlokalizowanymi na arkuszach s ąsiednich. W granicach arkusza na podło Ŝu krystalicznym wyst ępuj ą utwory mezozoiczne. Trias reprezentowany jest przez: wapienie, piaskowce, zlepie ńce, margle, iłowce, iłołupki i mułow- ce z wkładkami w ęgla. Le Ŝą ce wy Ŝej utwory jury reprezentowane s ą przez piaskowce i iłowce z okruchami i wkładkami w ęgla, zlepie ńce, piaski, mułowce, łupki i wapienie marglisto-dolomityczne oraz margle. W granicach arkusza utwory kredy górnej wyst ępuj ą bezpo średnio na utworach juraj- skich i s ą wykształcone w postaci piasków kwarcowo-glaukonitowych, piaskowców i wapie- ni. Stwierdzona wierceniem miąŜ szo ść kompleksu skał kredy górnej wynosi 363,5 m. Najstarszymi nawierconymi osadami w granicach arkusza są utwory miocenu stwierdzone w Rudziskach, Rogalach i Jeleniewie. S ą to zielonkawoszare i brązowe iły, mułki i piaski kwarcowe z wkładkami w ęgla brunatnego. Osady te s ą bezwapienne, miejscami z duŜym nagromadzeniem fragmentów drewna i substancji burowęglowej. Znajduj ą si ę na gł ęboko ści od 100,9 m w Rudziskach do 180,5 m w Rogalach. Mi ąŜ szo ść opisywanego kompleksu prawdopodobnie przekracza 70 m. Le Ŝą ce wy Ŝej osady pliocenu stwierdzono w Rudziskach na gł ęboko ści 79,1 m. S ą to iły, mułki płomieniste miejscami z substancj ą humusow ą. Mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 21,8 m. Cały obszar arkusza Kobułty pokryty jest grub ą warstw ą osadów plejstoce ńskich. Ich mi ąŜ szo ść zawiera si ę w przedziale od 79,1 m (otwór Rudziska) w północno-zachodniej cz ę- ści omawianego obszaru do 180,5 m w cz ęś ci centralnej (otwór Rogale). Powierzchnia pod- plejstoce ńska jest urozmaicona. Przez centraln ą cz ęść terenu, z północnego wschodu na połu- dniowy wschód, przebiega obni Ŝenie w podło Ŝu plejstocenu. Zlodowacenia najstarsze (narwi) reprezentowane s ą przez dwa, rozdzielone osadami zastoiskowymi, kompleksy glin zwałowych. Całkowita ich mi ąŜszo ść mo Ŝe dochodzi ć do 20 m, a mi ąŜ szo ść osadów wodnolodowcowych wynosi 0,4 m. Le Ŝą ce wy Ŝej osady zlodowace ń południowopolskich reprezentowane s ą przez cztery poziomy glin zwałowych. Gliny te rozdzielone s ą utworami wodnolodowcowymi, zastoiskowymi, miejscami rzecznymi i wodnomorenowymi. Gliny zwałowe zaliczono kolejno do zlodowace ń: nidy, sanu i wilgi. Ł ączna mi ąŜ szo ść utworów zlodowace ń południowopolskich wynosi od 9,9 m w północno-zachodniej cz ęś ci analizowanego obszaru do 55,6 m w połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. W obr ębie osadów zlodowace ń południowopolskich

7 stwierdzono osady dwóch interglacjałów – w Rogalach interglacjału małopolskiego, w Jele- niewie interglacjału ferdynandowskiego. W Rogalach s ą to piaski pylaste, mułki, iły jeziorne z substancj ą ro ślinn ą o mi ąŜ szo ści około 8 m, nad którymi le Ŝą piaski rzeczne, a w Jeleniewie iły i mułki jeziorne z substancj ą humusow ą. W obr ębie zlodowace ń południowopolskich udokumentowano trzy poziomy piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Poziomy te wyst ępują na gł ęboko ściach 80–100 m, maj ą du Ŝe rozprzestrzenienie i mi ąŜ szo ść do 30 m. W centralnej cz ęś ci charakteryzowanego obszaru, w otworze Rogale, stwierdzono kompleks osadów zaliczonych do interglacjału mazowieckiego. S ą to rzeczne piaski z przewar- stwieniami piasków pylastych z substancj ą humusow ą. Le Ŝą ce nad utworami interglacjału mazowieckiego osady zlodowace ń środkowopol- skich reprezentowane s ą przez pi ęć poziomów glin zwałowych przewarstwionych osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Gliny zwałowe i rozdzielające je osady zaliczono kolejno do zlodowace ń odry i warty. Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów zlodowace ń środkowopolskich mo Ŝe przekracza ć 70 m. W obr ębie tych utworów stwierdzono pi ęć poziomów piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie maj ą osady wodnolodowcowe stadiału dolnego (do 20 m mi ąŜ szo ści) i górnego zlodowacenia odry (do 30 m mi ąŜ szo ści). Osady interglacjału eemskiego nie zostały udokumentowane badaniami laboratoryjny- mi. Autorzy Szczegółow ą mapy geologiczn ą Polski (arkusz Kobułty) sugeruj ą, Ŝe s ą to piaski rzeczne z substancj ą humusow ą o mi ąŜ szo ści 12,7 m, przykryte mułkami i piaskami jezior- nymi, nawiercone w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza (Kacprzak, Lisicki, 1999). W obr ębie zlodowace ń północnopolskich wydzielono dwa poziomy glin zwałowych, w obr ębie których wyst ępuj ą osady wodnolodowcowe. Maksymalna stwierdzona mi ąŜ szo ść osadów opisywanego zlodowacenia wynosi 44,4 m. W obr ębie tych utworów wydzielono trzy łącz ące si ę w wielu miejscach poziomy wodnolodowcowe. Ich mi ąŜ szo ść w rejonie Kobułt dochodzi do 30 m. W granicach charakteryzowanego obszaru, na powierzchni udokumentowano osady plejstocenu i holocenu (fig. 2). Znaczn ą cz ęść pokrywa falista, zbudowana z glin zwałowych wysoczyzna morenowa. W jej obr ębie wyst ępuj ą liczne pagórki i zagł ębienia bezodpływowe. Jest ona urozmaicona zbudowanymi z piasków, Ŝwirów i glin morenami z wyci śni ęcia, pa- górkami moren martwego lodu i kemami. Przez północną cz ęść arkusza, ze wschodu na za- chód przebiega ci ąg wzgórz morenowych zaliczonych do fazy pomorskiej zlodowacenia wi- sły, zbudowanych z piasków, Ŝwirów i glin.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Kobułty na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Ci ągi drobnych form rze źby: 1 – ozy i formy szczelinowe, 2 – moreny czołowe, 3 – kemy, 4 – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły, 5 – jeziora

Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Plejstocen: zlodowacenie północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjo-deluwialne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Zachowano oryginaln ą numeracj ę z MgP w skali 1:500 000

Przez południow ą cz ęść przebiega drugi ci ąg moren czołowych zaliczonych do fazy pozna ńskiej zlodowacenia wisły. W granicach arkusza charakterystyczne s ą, towarzysz ące jezio- rom rynnowym, formy szczelinowe zbudowane z piasków i Ŝwirów. Wzgórza takie udokumentowano na przedłu Ŝeniu jeziora Piłakno, nad brzegami jezior: Stromek, Lampasz, Białe. Pojedyncze formy szczelinowe stwierdzono w rejonie miejscowo ści: Grabowo, Rutkowo, Borki Wielkie oraz na zachód od jeziora Babi ęty Małe.

9 Du Ŝa cz ęść charakteryzowanego obszaru pokryta jest piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Ich mi ąŜ szo ść w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza wynosi 23,6 m. Powierzch- nia sandru jest bardzo urozmaicona, a obni Ŝenia po bryłach martwego lodu wypełnione s ą piaskami i glinami deluwialnymi o mi ąŜ szo ści do kilku metrów. Utwory holoce ńskie reprezentuj ą torfy o mi ąŜ szości dochodz ącej do 10 m, gytia i kreda jeziorna, wypełniaj ące zagł ębienia bezodpływowe lub doliny rynnowe przede wszystkim w zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Brzegom jezior towarzysz ą piaski i mułki jeziorne, a piaski humusowe, namuły den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych wypełniaj ą niewielkie obni Ŝenia w obr ębie sandru i wysoczyzny.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze le Ŝą cym w granicach arkusza Kobułty udokumentowano 3 złoŜa piasków, 15 złó Ŝ piasków i Ŝwirów oraz 1 zło Ŝe kredy jeziornej. Udokumentowane zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasków i piasków ze Ŝwirami) zwi ąza- ne s ą przede wszystkim z czwartorz ędowymi osadami zlodowace ń północnopolskich. Naj- wa Ŝniejszymi kompleksami surowcowymi na tym terenie s ą piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe oraz piaski i Ŝwiry moren czołowych. Charakterystyk ę gospodarcz ą poszczególnych złó Ŝ oraz klasyfikacj ę z uwagi na ich ochron ę i ochron ę środowiska naturalnego przedstawiono w tabeli 1. W niniejszym opracowaniu korzystano z danych „Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych” (Szuflicki i in. (red.), 2011).

1. Piaski i Ŝwiry

W północno-zachodniej i zachodniej cz ęś ci terenu, na obszarze wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (Kacprzak, Lisicki, 1999), znajduj ą si ę trzy zło Ŝa piasków i Ŝwirów udokumentowane w kat. C 2,. S ą to: „Rudziska” (Marciniak, 1985b), „Rogale” (Tul- ska, 1974) i „Gisiel-Dymer” (Kaczorek, 1968) oraz w cz ęś ci zachodniej zło Ŝe „Szczepanko- wo” udokumentowane w kat. C 1+B (Kaczorek, 1967). Zło Ŝe „Rudziska” składa si ę z dwóch pól – A i B. Pole A znajduje si ę na s ąsiednim arkuszu D źwierzuty. W polu B seria zło Ŝowa przykryta jest warstw ą gleby, piasków pylastych i gliniastych oraz glin ą.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Nr Wiek kom- Kategoria Stan zago- Zasoby geologiczne Wydobycie Zastosowania Klasyfikacja Przyczy- zło Ŝa pleksu lito- rozpozna- spodarowa- Rodzaj bilansowe (tys. t) (tys. t) kopaliny złó Ŝ ny kon- na Nazwa złoŜa logiczno- nia nia zło Ŝa kopaliny fliktowo- ma- surowcowe- Według stanu na 31.12. 2010 Klasy Klasy ści pie go Szuflicki i in. (red.) 2011 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Rudziska* pŜ Q 1 099 C2 N - Sb, Sd 4 A - 2 Kobułty pŜ Q 17 130 C2 N - Sb, Sd 4 B L 3 Rogale pŜ Q 1 412 C2 N - Sb, Sd 4 A - 4 Piłaki kj Q 622 C1 N - Sr 2 C U 5 Gisiel-Dymer* pŜ Q 12 584 C2 N - Sb, Sd 4 B W 6 Szczepankowo* pŜ Q 9 736 C1+B Z - Sb, Sd 4 B W 7 Jabłonka pŜ Q 3 090 C1 G 25 Sb, Sd 4 B W 8 Jabłonka p Q 606 C1* N - Sb, Sd 4 B W 9 Jabłonka dz. 109/2 p Q 141 C1 G 4 Sb, Sd 4 B W 11 11 10 Mi ętkie pŜ Q 269 C1 G 8 Sb, Sd 4 A - 11 Targowo I pŜ Q 515 C1 N - Sb, Sd 4 B W 12 Targowo I/1 pŜ Q 101 C1 N* - Sb, Sd 4 B W 13 Jabłonka III pŜ Q 164 C1 N - Sb, Sd 4 B W 14 Targowo II pŜ Q 445 C1 G* - Sb, Sd 4 B W 15 Targowo pŜ Q 1 196 C1 G 0 Sb, Sd 4 B W 16 Targowo III pŜ Q 713 C1 N - Sb, Sd 4 B W 17 Jabłonka II pŜ Q 307 C1 G 17 Sb, Sd 4 B W 18 Jabłonka II/1 pŜ Q 348 C1 G 11 Sb, Sd 4 B W 19 Gisiel p Q 25 430 C1 N - Sb, Sd 4 B W Rubryka 2: * – zło Ŝa cz ęś ciowo zlokalizowane na s ąsiednim arkuszu, zasoby podano dla całego zło Ŝa, Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, kj – kreda jeziorna, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 6: C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie), C1, C2, B – kategorie rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, Rubryka 7: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, N* – ma koncesj ę, nieeksploatowane, G* – eksploatowane od 2011 roku; Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sr – rolnicze Rubryka 10: 2 – rzadkie w skali całego kraju i skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne, Rubryka 11: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe, Rubryka 12: L – ochrona lasów, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska, W – ochrona wód podziemnych.

11 Zło Ŝe „Rogale” udokumentowano w dwóch polach – A i B, jednak zasoby bilansowe posiada tylko pole A. Nadkład w zło Ŝu, w polu A (zaznaczone na mapie) stanowi ą: gleba, piaski drobnoziarniste i piaski gliniaste. Zło Ŝe „Gisiel-Dymer” składa si ę z dwóch pól – Gisiel i Dymer. Na arkuszu Kobułty znajduje si ę tylko fragment pola Gisiel. Seria zło Ŝowa przykryta jest warstw ą piasków ró Ŝno- ziarnistych, gliniastych o grubo ści od 0,2 do 3,6 m, średnio 1,40 m. Zło Ŝe „Szczepankowo” poło Ŝone jest w zachodniej cz ęś ci omawianego terenu. Wi ększa jego cz ęść znajduje si ę na s ąsiednim arkuszu D źwierzuty. Kopalina przykryta jest warstw ą piasków ró Ŝnoziarnistych gliniastych. Bezpo średnio od północy do zło Ŝa „Szczepankowo” i od południa do zło Ŝa „Gisiel - Dymer” przylega zło Ŝe „Gisiel”, w którym kopalin ą s ą piaski wodnolodowcowe z domieszk ą Ŝwirów wyst ępuj ące w formie pokładu, przykryte piaskami, piaskami gliniastymi i glinami (Zaprzelski, 2006a). Zlokalizowane na zachód od miejscowo ści Kobułty zło Ŝe „Kobułty” udokumentowano w kat. C 2 na obszarze wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz osadów czołowomorenowych (Marciniak, 1985a). Składa si ę ono z dwóch pól – A i B. Nadkład w zło Ŝu stanowi gleba, średnioziarniste i gruboziarniste piaski gliniaste oraz piaski ró Ŝnoziar- niste przewarstwione piaskami gliniastymi. Na północny wschód od miejscowo ści Mi ętkie, na obszarze piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych przykrytych glinami zwałowymi, udokumentowano w kat. C 1 zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Mi ętkie” (Kokoci ński, 2002; Olik 2006). Nadkład nad seri ą złoŜow ą stanowi gleba, piaski gliniaste i gliny. W południowo-zachodniej cz ęś ci terenu znajduje si ę 11 złó Ŝ piasków i piasków ze Ŝwi- rami.

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Jabłonka” (kat. C 1) udokumentowano na obszarze wyst ępo- wania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz piasków, Ŝwirów i głazów moren czoło- wych. Seria zło Ŝowa znajduje si ę pod nadkładem gleby i piasków gliniastych (Kardaszewski, 1980; Zaprzelski, Krupi ński, 2009a). Zło Ŝa piasków „Jabłonka” (udokumentowane kart ą rejestracyjn ą) (Stolarski, Strzelczyk,

1980) i „Jabłonka dz. 109/2” (udokumentowane w kat. C 1) (Kokoci ński, 2003) wyst ępuj ą na obszarze sandru zbudowanego z piasków i Ŝwirów. Kopalina w zło Ŝu „Jabłonka” wyst ępuje pod nadkładem gleby, a w zło Ŝu „Jabłonka dz. 109/2” pod nadkładem gleby, piasków gliniastych i pylastych.

12 Bezpo średnio od północy do zło Ŝa „Jabłonka” przylegaj ą zło Ŝa „Targowo I” i Targowo I/1. W obu zło Ŝach kopalin ą s ą piaski i Ŝwiry moren czołowych wyst ępuj ące w formie pokła- du, przykryte piaskami i piaskami gliniastymi (Zaprzelski, Krupiński, 2009c, 2010a; Zaprzel- ski, 2010 a,b). Od zachodu ze zło Ŝem „Jabłonka” graniczy zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Jabłonka III”. Ko- palin ę stanowi ą piaski i Ŝwiry moren czołowych o mi ąŜ szo ści przykryte gleb ą i Ŝwirami gliniastymi (Zaprzelski, Krupi ński, 2009b). Na południe od wsi Targowo udokumentowano zło Ŝa piasków ze Ŝwirami „Targowo”, „Targowo II” i „Targowo III”. W zło Ŝu „Targowo” i przylegaj ącym do niego od zachodu zło- Ŝu „Targowo II” piaski i Ŝwiry moren czołowych wyst ępuj ące w formie pokładu zalegaj ą pod gleb ą, piaskami gliniastymi, Ŝwirami gliniastymi i glinami piaszczystymi (Zaprzelski, 2006b, 2011; Zaprzelski, Krupi ński, 2010b). W przylegaj ącym od wschodu do zło Ŝa „Targowo” zło- Ŝu „Targowo III” kopalin ą s ą piaski i Ŝwiry moren czołowych przykryte piaskami drobno- ziarnistymi, pylastymi i glinami piaszczystymi (Zaprzelski, 2010c). Zło Ŝe piasków ze Ŝwirami „Jabłonka II” udokumentowano w 2006 roku na północny wschód od wsi Jabłonka (Bobel, 2006) jako zło Ŝe „Jabłonka”, a w 2008 ju Ŝ jako „Jabłonka II” (Bobel, 2008). W 2010 roku wykonano dodatek zmieniaj ący zasoby bilansowe zło Ŝa (Bobel, 2010b). Kopalin ę stanowi ą piaski ze Ŝwirami moren czołowych, przykryte gleb ą, piaskiem i glin ą zwałową. W 2010 roku z cz ęś ci zło Ŝa „Jabłonka II” wydzielono zło Ŝe „Jabłonka II/1”, w którym kopalin ę równie Ŝ stanowi ą stanowi ą piaski ze Ŝwirami moren czołowych, przykryte gleb ą, piaskiem i glin ą piaszczyst ą (Bobel, 2010a). Kopalina ze wszystkich złó Ŝ jest lub b ędzie wykorzystywana na potrzeby budownictwa i drogownictwa. Wszystkie zło Ŝa zawieraj ą kopaliny pospolite, powszechnie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia ich ochrony do złó Ŝ klasy 4. Zestawienie parametrów geologiczno-górniczych złó Ŝ oraz parametrów jako ściowych kruszywa naturalnego przedstawiono w tabeli 2. Zło Ŝa „Rudziska”, „Rogale” i „Mi ętkie” zaliczono do klasy A, czyli złó Ŝ małokonflik- towych. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kobułty” zaliczono do klasy B, czyli konfliktowych, mo Ŝli- wych do eksploatacji po spełnieniu okre ślonych wymaga ń, gdy Ŝ 90% powierzchni zło Ŝa po- rasta las. Pozostałe zło Ŝa zaliczono równie Ŝ do klasy B ze wzgl ędu na zlokalizowanie tych złó Ŝ w obr ębie obszaru ochronnego GZWP nr 213.

13 Tabela 2 Zestawienie parametrów geologiczno-górniczych złó Ŝ i jako ściowych kruszywa piaskowo-Ŝwirowego Po- Mi ąŜ szo ść Grubo ść Punkt Zawarto ść Gęsto ść Warunki wierzch zło Ŝa nadkładu piaskowy pyłów mineral- nasypowa w Nr hydro- Nazwa zło Ŝa nia zawarto ść ziaren nych stanie za- zło Ŝa geolo- zło Ŝa do 2,0 mm gęszczonym giczne (ha) (m) (m) (%) (%) (T/m 3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 pole B: 2,2–8 pole B 0,8– pole B: 64,6– pole B: 0,8– pole B: 1,9– cz ęść . 1 Rudziska 10,5 ,7 4,0 71,7 13,2 2,0 zawod. śr. 4,5 śr. 1,8 śr. 66,8 śr. 4,5 śr. 1,94 pole A: 9,0– pole A: pole A: 65,2– pole A: 18,8 0,4–2,5 75,1 pole A: 0,5–3,6 1,95– 2,03, śr. 13,7 śr. 1,2 śr. 69,0 śr. 1,7 śr. 1,97 2 Kobułty 77,87 suche pole B: 2,1– pole B: pole B: 62,0– pole B: 0,5–6,2 pole B: 17,1 0,3–10,0 75,7 śr. 3,0 1,85– 2,02, śr. 11,4 śr. 1,4 śr. 68,5 śr. 1,96 pole A: pole A: cze ść . pole A: 2,3– 36,2–57,4 pole A: 0,7–5,8 3 Rogale 19,07 0,2–1,9 1,95– 2,10, zawod. 6,5 śr.3,6 śr. 49,1 śr. 2,2 śr. 0,4 śr. 2,02 180,5 (pole Gisiel: Gisiel- 2,5–8,3 0,2–3,6 5 104,2 suche śr. 60,0 śr. 1,6 śr. 2,02 Dymer śr. 4,2 śr.1,4 pole Dymer: 76,3) Szczepan- cze ść . 2,5–13,7 0,2–4,5 0,4–5,3 6 151,7 śr. 53,7 śr. 2,02 kowo zawod. śr. 5,75 śr. 1,6 śr. 1,9 cze ść . 2,6–9,7 0,2–2,0 29,9–66,75 0,9–2,9 7 Jabłonka 28,1 b. d. zawod. śr. 5,93 śr. 0,78 śr. 53,53 śr. 2,08 4,3–6,7 0,2–0,7 50,0–97,0 0,7–4,8 1,7–2,1 8 Jabłonka 5,5 suche śr. 6,0 śr. 0,4 śr. 84,0 śr. 3,0 śr.1,84 Jabłonka dz. cze ść . 2,6–8,5 0,4–1,2 68,5–89,3 1,3–1,7 1,79–2,21 9 1,91 109/2 zawod. śr. 4,98 śr. 0,85 śr. 77,94 śr. 1,38 śr. 1,94 cze ść . 6,7–16,5 0,9–5,8 56,3–75,5 1,3–2,4 1,71–1,97 10 Mi ętkie 1,58 zawod. śr.10,49 śr. 2,15 śr. 65,4 śr. 1,9 śr. 1,85 cze ść . 2,0–5,7 0,5–1,3 55,2–97,4 1,4–4,4 11 Targowo I 7,63 b. d. zawod. śr. 3,4 śr. 0,97 śr. 72,9 śr. 2,9 cze ść . 2,1–4,4 0,5–1,0 58,7–81,3 1,4–4,0 1,86–1,94 12 TargowoI/1 17,6 zawod. śr. 3,4 śr. 0,83 śr. 71,5 śr. 2,9 śr.1,89 2,3–8,2 0,8–1,6 48,0–53,0 1,2–1,6 2,04–2,14 13 Jabłonka III 1,34 suche śr. 7,4 śr. 1,3 śr. 49,9 śr. 1,5 śr. 2,11 cze ść . 8,2–18,8 0,2–0,2 57,9–76,0 0,95—3,6 1,77–1,97 14 Targowo II 1,98 zawod. śr. 11,8 śr. 0,2 śr. 68,1 śr. 2,4 śr. 1,86 2,0–15,4 0,2–1,3 54,3–95,7 0,8–2,7 15 Targowo 9,45 suche b. d. śr. 9,28 śr. 0,6 śr. 66,7 śr. 1,5 2,0–11,6 0,6–2,5 63,7–95,7 0,8–4,9 16 Targowo III 8,18 suche. b. d. śr. 4,8 śr. 1,4 śr. 78,9 śr. 3,1 cze ść . 3,0–14,0 0,4–1,2 40,7–80,8 1,3–3,8 1,78–2,16 17 Jabłonka II 3,44 zawod śr. 6,77 śr. 0,86 śr. 61,9 śr. 2,6 śr. 1,92 cze ść . 5,3–14,0 0,6–1,2 40,7–80,8 1,3–3,4 1,78–2,16 18 Jabłonka II/1 1,99 zawod śr. 10,1 śr. 0,9 śr. 60,7 śr. 2,1 śr. 1,92 2,0–14,8 0,2–4,5 45,0–96,0 1,1–13,0 19 Gisiel 167,2 suche. śr. 1,79 śr. 6,3 śr. 1,2 śr. 79,2 śr. 3,5

14 2. Kreda jeziorna

Zło Ŝe kredy jeziornej „Piłaki” poło Ŝone jest na terenie le śnym w środkowo-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu. Składa si ę z trzech odr ębnych pól o ł ącznej powierzchni 13,15 ha. Powierzchnie poszczególnych pól przedstawiaj ą si ę następuj ąco: pole A–11,05 ha, pole B–

1,66 ha i pole C–0,44 ha. Zło Ŝe udokumentowano w kat. C 1 (Zdrojewska, 1989). MiąŜszo ść serii zło Ŝowej wynosi: pole A – 1,0–7,7 m, śr. 4,18 m, pole B – 2,3–6,3 m, śr. 3,42 m, pole C – 1,9–6,3 m, śr. 4,44 m. Przykryta jest ona warstw ą torfu z domieszk ą piasku oraz gytii o grubo ści 0,1–1,0 m, śr. 0,23 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi średnio 0,08. Kopalina charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami: zawarto ść CaO – 40,38–45,60%, średnio 41,61%, zawartość MgO – 0,25–0,43%, średnio 0,33%,. zawarto ść

SiO 2 – 2,33–5,13%, średnio 3,38% oraz wilgotno ści ą naturaln ą od 61,2 do 76,90%, średnio 72,47%. Zło Ŝe zaliczono do bardzo konfliktowych, z powodu bezpośredniego graniczenia z rezerwatem faunistycznym „Piłaki”.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Kobułty eksploatowanych jest sze ść złó Ŝ piasków i Ŝwi- rów: „Jabłonka”, „Mi ętkie”, „Targowo”, „Targowo II”, „Jabłonka II” i „Jabłonka II/1” oraz zło Ŝe piasków „Jabłonka dz. 109/2”. UŜytkownik zło Ŝa „Jabłonka” posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 2018 roku oraz wyznaczony obszar (8,1 ha) i teren górniczy (10,5 ha). Kopalina wydobywana jest jednym poziomem eksploatacyjnym, z rozległego kilkuhektarowego wyrobiska stokowo- wgł ębnego za pomoc ą koparki, a nast ępnie na miejscu poddawana przeróbce. W zale Ŝno ści od zapotrzebowania kruszywo jest sortowane, łamane i płukane. Do płukania Ŝwiru i piasku uŜywa si ę wod ę z wyrobiska. Znaczne zasoby oraz dobra jako ść kopaliny daj ą mo Ŝliwo ść jej wykorzystanie w skali regionalnej. Średnie roczne wydobycie kopaliny w 2010 roku wynosiło 25 tys. t. (Szuflicki i in. (red.), 2011). Zło Ŝe „Mi ętkie” jest u Ŝytkowane na podstawie koncesji na eksploatacj ę wa Ŝnej do li- stopada 2016 roku. Posiada zatwierdzony obszar i teren górniczy (o powierzchniach odpo- wiednio 2 i 3 ha). Eksploatowane jest metod ą odkrywkow ą, jednym poziomem wydobywczym, systemem zabierkowym. W wyniku dotychczasowej eksploatacji powstało wyrobisko wgł ębne o ścianach wysoko ści 4–6 m. W 2010 r. ze zło Ŝa wydobyto 8 tys. ton piasków i Ŝwi- rów (Szuflicki i in. (red.), 2011), które sprzedawane jest bez przeróbki.

15 Zło Ŝe „Targowo” eksploatowane jest okresowo, sposobem odkrywkowym, systemem zabierkowym. U Ŝytkownik zło Ŝa posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do lutego 2027 r. Wyznaczono obszar (9,45 ha) i teren górniczy (11,5 ha). W wyniku dotychczasowej eksploatacji powstało wyrobisko wgł ębne o ścianach wysoko ści 5 m. W 2010 r. ze zło Ŝa nie prowadzono wydobycia (Szuflicki i in. (red.), 2011). Kruszywo sprzedawane było bez przeróbki. Odkrywkow ą eksploatacj ę zło Ŝa „Targowo II” rozpocz ęto w 2011 roku. UŜytkownik zło Ŝa kruszywa naturalnego „Targowo II” posiada koncesję na wydobycie wa Ŝną do kwietnia 2021 roku oraz ustanowiony obszar (2 ha) i teren górniczy (3,6 ha). Kruszywo sprzedawane jest bez przeróbki. Zło Ŝe „Jabłonka dz. 109/2” eksploatowane jest od 2004 roku. U Ŝytkownik posiada koncesj ę wa Ŝną do 2029 roku oraz wyznaczony obszar (1,87 ha) i teren górniczy (3,67 ha). Kopa- lina wydobywana jest jednym poziomem eksploatacyjnym, za pomoc ą koparki, do zwiercia- dła wody. W 2010 r. ze zło Ŝa wydobyto 4 tys. ton piasku (Szuflicki i in. (red.), 2011), które sprzedawane jest bez przeróbki. Zło Ŝe „Jabłonka II” jest u Ŝytkowane na podstawie koncesji na eksploatacj ę wa Ŝnej do stycznia 2024 roku. Posiada zatwierdzony obszar i teren górniczy (o powierzchniach odpo- wiednio 1 i 1,57 ha). Jest to zło Ŝe eksploatowane metod ą odkrywkow ą. W 2010 r. ze zło Ŝa wydobyto 17 tys. ton piasków ze Ŝwirami (Szuflicki i in. (red.), 2011), które sprzedawane s ą bez przeróbki. Zło Ŝe „Jabłonka II/1” jest u Ŝytkowane na podstawie koncesji na eksploatacj ę wa Ŝnej do pa ździernika 2025 roku. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 2 ha. Jest to zło Ŝe eksploatowane metod ą odkrywkow ą, jednym poziomem wydobywczym, systemem zabierkowym. W 2010 r. ze zło Ŝa wydobyto 11 tys. ton piasków ze Ŝwirami (Szuflicki i in. (red.), 2011), które sprzedawane s ą bez przeróbki. UŜytkownik zło Ŝa kruszywa naturalnego „Targowo I/1” mimo posiadania koncesji na wydobycie wa Ŝnej do wrze śnia 2020 roku oraz ustanowiony obszar (o powierzchni 1,76 ha) i teren górniczy (4 ha) nie rozpocz ął eksploatacji. Eksploatacja zło Ŝa „Szczepankowo” została zaniechana w 1990 roku, a wyrobisko zre- kultywowano w kierunku le śnym Na eksploatacj ę kredy jeziornej ze zło Ŝa „Piłaki” nie wyraził zgody Minister Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Le śnictwa. Powodem decyzji było bezpo średnie s ąsiedz- two rezerwatu faunistycznego „Piłaki”. Pozostałe udokumentowane zło Ŝa nie posiadaj ą koncesji i nie s ą eksploatowane.

16 Oprócz eksploatacji koncesjonowanej, prowadzonej na terenie udokumentowanych złóŜ, na obszarze arkusza Kobułty ma miejsce niekoncesjonowane pozyskiwanie kruszywa piaskowo-Ŝwirowego. Piasek ze Ŝwirem i piasek był eksploatowany w ostatnim roku w 9 punktach, które zostały naniesione na map ę. Dla 3 z nich sporz ądzono karty informacyjne punktów wyst ępowania kopaliny. S ą to najcz ęś ciej niewielkie rozmiarowo wyrobiska wgł ęb- ne, stokowe lub stokowo-wgł ębne, gdzie kopalina była eksploatowana r ęcznie. W okolicach miejscowo ści Jabłonki wyrobiska zaro śni ęte s ą traw ą, a w jednym z nich znajduje si ę niele- galne składowisko odpadów.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Kobułty przeprowadzono szereg prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego, surowców ilastych ceramiki budowlanej, tor- fów i kredy jeziornej. Po analizie dost ępnych materiałów geologicznych (Bujakowska, 1996 a, b, c; Gurz ęda, 1996; Juszczak, 1996; Samocka, 1996; Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Kobułty (Kacprzak, Lisicki, 1999) wyznaczono 19 ob- szarów prognostycznych (17 dla wyst ępowania torfów, 1 dla wyst ępowania piasków i 1 dla wyst ępowania piasków i Ŝwirów), 14 obszarów perspektywicznych dla wyst ępowania torfów i 7 obszarów perspektywicznych dla wyst ępowania piasków ze Ŝwirem. Przy wyznaczaniu wymienionych wy Ŝej obszarów uwzgl ędniono walory przyrodniczo-środowiskowe charakteryzowanego terenu. W zachodniej cz ęś ci terenu obj ętego arkuszem wyznaczono obszary prognostyczne dla wyst ępowania torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). S ą to torfowiska niskie z torfem mechowi- skowym, olesowym, szuwarowo-olesowym, mechowiskowo-turzycowiskowym i mechowiskowo-olesowym. Parametry ilo ściowe i jako ściowe torfów przedstawiono w tabeli 3. Torf mo Ŝe zosta ć wykorzystany w rolnictwie i ogrodnictwie. Na charakteryzowanym terenie, wyznaczono 14 obszarów perspektywicznych dla wyst ępowania torfów, w tym dwa torfów i kredy jeziornej, które spełniaj ą kryteria bilansowo ści (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Są to torfy niskie (mechowiskowo-turzycowiskowe, szuwarowe, olesowe i szuwarowo-olesowe) o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 4,0 m i średniej popielno ści 12,4%. Obszary te znajduj ą si ę na terenach pełni ących funkcje rolnicze i wodochronne. Z tego wzgl ędu ewentualne dokumentowanie ich zasobów, a nast ępnie wydobycie powinno zosta ć poprzedzone dokładn ą analiz ą wpływu eksploatacji na środowisko naturalne.

17 W okolicach miejscowo ści Rogale, w miejscu wyst ępowania utworów wodnolodowcowych (sandrowych) zlodowace ń północnopolskich, wyznaczono obszar prognostyczny

(nr XIV) piasków i Ŝwirów. Stanowi on pole B udokumentowanego w 1974 roku w kat. C 2 zło Ŝa „Rogale”, którego zasoby nie zostały zatwierdzone przez KZK ze wzgl ędu na gorsze parametry jako ściowe i zło Ŝowe oraz znaczn ą rozpi ęto ść parametrów skrajnych (Tulska, 1974). Po przeprowadzeniu bardziej szczegółowych bada ń mo Ŝliwe jest jednak udokumento- wanie zło Ŝa piasków i Ŝwirów spełniaj ącego kryteria bilansowe (tab. 3). Obszar prognostyczny (nr XIX) dla wyst ępowania piasków wyznaczono na południe od miejscowo ści Orzyny, w miejscu wyst ępowania piasków wodnolodowcowych (sandrowych) zlodowace ń północnopolskich. W 1980 roku udokumentowano tu kart ą rejestracyjn ą zło Ŝe piasków „Orzyny” (Antolak, Bandurska-Kryłowicz, 1980), które nie figuruje w „Bilansie zasobów kopalin...” i nie ma zatwierdzonych zasobów. Wykaz obszarów prognostycznych wraz z parametrami jako ściowymi kopalin przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Grubo ść kom- Numer Po- Wiek kom- gru- Zasoby pleksu litolo- Zastoso- obszaru wierz- Rodzaj pleksu litolo- Parametry bo ść w kat. D giczno- 1 wanie na chnia kopaliny giczno- jakościowe nad- (tys. m 3, surowcowego kopaliny mapie (ha) surowcowego kładu tys. t*) (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 p – 10,0% 1,80–2,40 I 1,0 t Q – 21 Sr r – 40,0% śr.–2,10 p – 18,0% 1,80–3,40 II 1,8 t Q – 51 Sr r – 40,0% śr.–2,90 p– 10,0% 1,40–3,50 38 III 1,3 t Q – Sr r – 40,0% śr.–3,00 p –15,0% 2,80–3,80 IV 2,0 t Q – 66 Sr r – 45,0% śr.–3,30 p – 10,0% 1,65–2,05 V 1,0 t Q – 18 Sr r – 30,0% śr.–1,86 p – 10,0% 2,95–3,60 VI 2,5 t Q – 84 Sr r – 30,0% śr.–3,27 p – 15,0% 1,00–2,30 VII 2,5 t Q – 39 Sr r – 40,0% śr.–1,65 p – 10,3% 1,90–5,50 VIII 4,5 t Q – 68 Sr r – 26,0% śr.–3,71 p – 15,0% 3,00–4,05 IX 3,5 t Q – 123 Sr r – 50,0% śr.–3,52 p – 18,00% 2,70–3,20 X 1,0 t Q – 30 Sr r – 30,0% śr.–2,95 p – 18,00% 1,70–2,10 XI 4,5 t Q – 88 Sr r – 40,0% śr.–1,95 p – 15,00% 1,80–2,60 XII 1,3 t Q – 26 Sr r – 40,0% śr.–2,23

18 1 2 3 4 5 6 7 8 9 p – 18,00% 2,05–2,65 XIII 1,5 t Q – 35 Sr r – 40,0% śr.–2,36 f 2,5: 26,3–65,8, śr. 52,0% p.m.– 0,8–5,4, XIV 10,1 pŜ Q 0,6 2,0–3,5, śr. 2,6 534* Sb, Sd śr. 2.5% cnu – 1,95–2,10, śr. 2,015 T/m 3 p – 14,00% 1,25–2,05 XV 9,9 t Q – 163 Sr r – 35,0% śr.–1,65 p – 12,00% 1,40–2,10 XVI 3,4 t Q – 60 Sr r – 30,0% śr.–1,78 p – 5,60% 1,40–4,80 XVII 6,0 t Q – 165 Sr r – 30,0% śr. 3,09 p – 13,60% 4,75–5,70 XVIII 4,7 t Q – 247 Sr r – 40,0% śr.–5,21 p.p. – 82,8–96,9, śr. 89,1% p.m. – 2,8–6,8, śr. 4,6% 1,3–4,0, XIX 4,41 p Q 0,4 221* Sb, Sd gnz – śr. 1,745 śr. 2,9 m T/m 3 gnl – śr. 1,535 T/m 3

Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, t – torfy, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 5: kruszywo piaskowo-Ŝwirowe: f 2,5 – zawarto ść frakcji do 2,5 mm, cnu – ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym, p.p. – punkt piaskowy zawarto ść ziaren do 2 mm), p.m. – zawarto ść pyłów mineralnych, gnz – g ęsto ść nasypowa w stanie zag ęszczonym, gnl – g ęsto ść nasypowa w stanie lu źnym, torf: p – popielno ść , r – stopie ń rozkładu Rubryka 9: surowce skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sr – rolnicze

Obszary perspektywiczne dla wyst ępowania piasków i Ŝwirów wyznaczono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Kobułty (Kacprzak, Lisic- ki, 1999) i zwiadu terenowego. S ą to tereny: na północ i zachód od wsi Kamionka, w okolicach Rutkowa, w okolicach zło Ŝa „Jabłonka” oraz dwa w okolicach miejscowo ści Mi ętkie. Dwa obszary w okolicy wsi Kamionka zostały wyznaczone w obr ębie piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych wypełniaj ących rynny subglacjalne o gł ęboko ści dochodz ącej do 30 m. W okolicach Rutkowa wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry ozów i akumulacji szczelinowej, a w rejonie zło Ŝa „Jabłonka” piaski i Ŝwiry czołowo morenowe o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 15 m. Obszary w rejonie Mi ętkiego s ą miejscami wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 16 m miejscami przykryte glinami zwałowymi. W latach sze ść dziesi ątych i siedemdziesi ątych ubiegłego wieku, w miejscu wyst ępowa- nia piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, prowadzono szereg prac poszukiwawczych za kruszywem naturalnym. Po przebadaniu du Ŝych obszarów w północno-zachodniej i w połu- dniowej cz ęści terenu obj ętego arkuszem, kilka obszarów (okolice Rudzisk, na zachód od zło Ŝa „Kobułty”, na południe od Kamionki, okolice Ł ąki Dymerskiej i Jabłonki) uznano za

19 negatywne ze wzgl ędu na przewarstwienia piasków gliniastych i pylastych (Juszczak, 1996; Kaczorek, 1965; Tulska, 1970). Wynikiem negatywnym zako ńczyły si ę równie Ŝ poszukiwania piasków i Ŝwirów w okolicach miejscowo ści Maradki i Borowe. Stwierdzono tu piaski i Ŝwiry niespełniaj ące kryteriów bilansowo ści (przewarstwienia piasków gliniastych i glin) (Samocka, 1996). Na południe od miejscowo ści Borki Wielkie prowadzono prace poszukiwawcze surow- ców ilastych ceramiki budowlanej. Stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych i ich rezydu- ów, które nie spełniaj ą wymogów stawianych surowcom do produkcji wyrobów ceramicz- nych (Kaczorek, 1964).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Kobułty le Ŝy w zlewniach I rz ędu Wisły i Pregoły. W dorzeczu Wisły poło Ŝona jest centralna cz ęść omawianego terenu. Pozostała cz ęść le Ŝy w dorzeczu Pregoły obejmującym zlewni ę II rz ędu Łyny i zlewnie III rz ędu rzek Guber i Wad ąg. W hydrografii opisywanego obszaru charakterystyczne s ą liczne jeziora. Najwi ększymi z nich s ą: Ra ńskie (290 ha, gł ęboko ść 7,8 m) i Babi ęty Wielkie (250 ha, gł ęboko ść 65 m) na południu, Lampackie (280 ha, gł ęboko ść 34 m), Piłakno (260 ha, gł ęboko ść 56,6 m), Stromek (150 ha, gł ęboko ść 2,5 m), Pierwój (130 ha, gł ęboko ść 26 m) i Lampasz (80 ha, gł ęboko ść 21,5 m) na północy oraz na wschodzie Dłu Ŝec (120 ha, gł ęboko ść 19,8 m) i Białe (340 ha, gł ęboko ść 31 m), którego cz ęść znajduje si ę za wschodni ą granic ą arkusza. Jeziora te, z wy- jątkiem wytopiskowego Jeziora Ra ńskiego, maj ą charakter rynnowy. Sie ć rzeczn ą tworzy głównie rzeka Babant, przepływaj ąca w rynnie z północnego zachodu na południowy wschód oraz system cieków ł ącz ących jeziora w pozostałych rynnach. Są to dopływy Krutyni i Wielkich Jezior Mazurskich. Na zachodzie bierze swój pocz ątek rzeka Dymer, która prowadzi swe wody na zachód do Łyny, przez Dadaj, Pis ę i Wad ąg. Jako ść wody w rzekach i jeziorach jest monitorowana przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Według danych z 2007 roku, woda w jeziorach Ra ńskim i Gant była jako ści zadowalaj ącej (III klasa) (o klasyfikacji zdecydowała zawartość fosforu całkowitego oraz st ęŜ enie azotu wiosn ą i latem) a w Jeziorze Stromek dobrej jako ści (II klasa) (Raport…, 2008) (Rozporz ądzenie…, 2004). Badania stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (rzek i jezior) w 2009 roku (w roku 2010 nie badano jako ści wód na terenie arkusza Kobułty) wg Rozporz ądzenia Mini-

20 stra Środowiska z 2008 r. (DzU nr 162 poz. 1008) dotyczyły jeziora Babi ęty Wielkie. Wody spełniały wymagania II klasy (stan ekologiczny dobry) (Raport…, 2010).

2. Wody podziemne

Według regionalnego podziału hydrogeologicznego (Paczy ński (red.), 1995) obszar arkusza Kobułty znajduje si ę w regionie mazurskim makroregionu wschodniego Ni Ŝu Polskie- go. W ramach jednolitych cz ęś ci wód podziemnych obszar arkusza zlokalizowany jest w rejonie mazowiecko-mazursko-podlaskim (II) (Paczy ński, Sadurski red., 2007). Na charakteryzowanym terenie u Ŝytkowe poziomy wodono śne zwi ązane s ą z dwiema plejstoce ńskimi warstwami wodono śnymi. Górn ą warstw ę, zwi ązan ą z piaszczysto-Ŝwiro- wymi osadami zlodowace ń północnopolskich, wyst ępuj ącą pod niewielkim nadkładem gliny zwałowej udokumentowano na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza. Jej strop wyst ępuje na rz ędnych 130–150 m n.p.m. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej zawiera si ę zazwyczaj w przedziale od 10 do 20 m. Przewodno ść warstwy wodono śnej uzale Ŝniona jest od jej mi ąŜ szo ści i wykształce- nia litologicznego i jedynie w południowej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza przekracza 200 m 2/24h. Na całym charakteryzowanym obszarze wydajno ści potencjalne studni wierconych nie przekraczają 70 m 3/h. Najwi ększych wydajno ści (do 70 m 3/h) mo Ŝna spodziewa ć si ę w rejonie miejscowo ści Targowska Wola, Targowo, Orzyny, Mi ętkie oraz na północny zachód od Kobułt. Wydajno ści rz ędu 10–30 m 3/h wyst ępuj ą najprawdopodobniej na północ od linii, któr ą wyznaczaj ą miejscowo ści: Rutkowo, Rybno, Grodziska oraz na południe od obszaru le Ŝą cego po północnej stronie Rynny Sorkwickiej. Na pozostałej cz ęś ci obszaru arkusza, z charakteryzowanej warstwy wodono śnej mo Ŝna spodziewa ć si ę wydajności rz ędu 30– 50 m 3/h (Ułanowicz, 2002). Z uwagi na brak o środków przemysłowych stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych tego poziomu w wi ększo ści okre ślono na średni i niski. Jedynie w pobli Ŝu wi ększych miejscowo- ści (Kobułty, Kamionka, Orzyny) zlokalizowanych w rejonie płytkiego wyst ępowania wód podziemnych wyznaczono strefy wysokiego stopnia ich zagroŜenia. Doln ą warstw ę wodono śną udokumentowano na obszarach, gdzie warstwa górna ma niewielkie rozprzestrzenienie lub niewielk ą mi ąŜszo ść . Stanowi ona podstawowe zaopatrzenie w wod ę podziemn ą dla miejscowo ści: Ra ńsk, Gr ądy, Kozłowo. Jej strop wyst ępuje na rz ęd- nych 85–105 m n.p.m., a mi ąŜ szo ść zawiera si ę w przedziale 10–20 m. Przewodno ść charakteryzowanej warstwy osi ąga warto ści od 100 do 200 m 2/24h. Wydajno ści potencjalne studni wierconych zawieraj ą si ę w przedziale 30–50 m 3/h (Ułanowicz, 2002).

21 Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych tego poziomu w wi ększo ści okre ślono na niski i średni, miejscami na bardzo niski. Na obszarze arkusza Kobułty stwierdza si ę głównie wody o dobrej i średniej jako ści. Wpływa na to przede wszystkim podwy Ŝszona w stosunku do wymaga ń dla wód do picia, zawarto ść zwi ązków Ŝelaza i manganu, które wyst ępuj ą w ilo ściach do 4 mg Fe/dm 3 i 0,3 mg Mn/dm 3. Wymaga to prostego uzdatniania w celu wykorzystania wody do celów pitnych. Na charakteryzowanym obszarze wody podziemne maj ą nisk ą i średni ą mineralizacj ę wynosz ącą 250–400 mg/dm 3 suchej pozostało ści i s ą to wody typu wodorow ęglanowo- wapniowego. Zawarto ść chlorków, generalnie nie przekracza 20 mg Cl/dm 3, siarczanów 3 3 40 mg SO 4/dm , a amoniaku 0,6 mg N–NH 4/dm . Zwi ązki Ŝelaza wyst ępuj ą w wodach podziemnych przewa Ŝnie w ilo ściach do 4 mg Fe/dm 3, a manganu do 0,3 mg Mn/dm 3. Wysokie st ęŜ enia Ŝelaza < 5 mg/dm 3 stwierdzono w rejonie miejscowo ści: Gr ądy, Ra ńsk i Jeleniewo (Ułanowicz, 2002). Uj ęcia o najwi ększych zatwierdzonych (powy Ŝej 50 m 3/h) zasobach eksploatacyjnych zlokalizowane s ą w: Milukach (60,1 m 3/h), Rozogach (52,5 m 3/h), Maradkach (51,6 m 3/h), Mojtynach (66,1 m 3/h), Rogalach (50,0 m 3/h), Rutkowie (56,0 m 3/h), Ra ńsku (51,0 m 3/h), Targowie (160,0 m 3/h, Targowskiej Woli (66,0 m 3/h) i Mi ętkich (66,0 m 3/h). S ą to uj ęcia ko- munalne, komunalno-przemysłowe i przemysłowe. Południowo-zachodnia cz ęść omawianego obszaru le Ŝy w obr ębie Zbiornika Wód Pod- ziemnych Olsztyn (GZWP 213), który posiada dokumentacj ę warunków hydrogeologicznych (Nowakowski, Szelewicka (red.), 2007). Jest to czwartorz ędowy mi ędzymorenowy zbiornik porowy o ogólnej powierzchni 1 577,2 km 2. Jego obszar ochronny obejmuje 1 696,7 km 2. Szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika wynosz ą 300,9 tys. m 3/d, a średnia gł ęboko ść uj ęć 59 m. W obr ębie arkusza Kobułty wyznaczono obszar ochronny GZWP 213 miejscami wykraczaj ący poza jego granice (fig. 3). Niewielka północno-zachodnia, cz ęść znajduje si ę w obszarze głównego zbiornika wód podziemnych – Zbiornik Morenowy Biskupiec (GZWP 208), Południowo-wschodni ą cz ęść obszaru obejmuje trzeciorz ędowy zbiornik Subniecka Warszawska (GZWP nr 215), o sza- cunkowych zasobach dyspozycyjnych 250 tys.m 3/d i średniej gł ęboko ści uj ęcia 160 m. Do- tychczas nie wykonano dla tych zbiorników dokumentacji hydrogeologicznych (fig. 3).

r 2 T na , 0 sar K 8

m a

Sy r

j ,

2 a K 0

5 D

0 5

j a Mr ągowo d Biskupiec a

J Q S o b ie p a n k a 2 1 3 Q Kobu tył B a b a n Tr,K t 215

Q z

u R p ł o Szczytno a z o 2 W W g S 1 . a a z z 6 ł k p e w J u a s T

z u a Q ro ś l

12 3 4 5

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Kobułty na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego, (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym, 5 – jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd (Tr), kreda (K), 208 – Zbiornik Morenowy Biskupiec, czwartorz ęd (Q), 213 – Zbiornik Mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q), 215 – Niecka Warszawska, trzeciorz ęd (Tr), kreda (K), 216 – Sandr Kurpie, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt-

23 kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 178 – Kobułty, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP–AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin–Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV–AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z u Ŝyciem spektrometru Perkin–Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS–100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych lo- sowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

24 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 178 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Kobułty bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 178 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Kobułty

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19–59 27 27 Cr Chrom 50 150 500 3–8 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 17–34 28 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–6 3 3 Pb Ołów 50 100 600 6–12 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 178 – Kobułty 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 178 – Kobułty do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

25 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącające si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej

26 odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in. 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązujące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal-

27 gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3–cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC–MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

28 kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior: Krawna, Lam- packiego, Piłakna, Babi ęt Wielkich, Ra ńskiego, Gantu i Stromka. Osady jezior charakteryzują si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich wartości tła geochemicznego. Nieznacznie podwy Ŝszonymi zawarto ściami cynku , kadmu i ołowiu wy- ró Ŝniaj ą si ę osady jeziora Piłakno, a podwy Ŝszon ą zawarto ści ą rt ęci osady jezior Babi ęt Wiel- kich, Ra ńskiego, Gantu i Stromka. Odnotowano zawarto ść wielopier ścieniowych w ęglowodo- rów aromatycznych w osadach jeziora Stromek jest znacznie ni Ŝsza w porównaniu do przeci ęt- nie spotykanej w osadach jezior, w osadach pozostałych jezior jest znacznie wy Ŝsza, zwłaszcza w osadach jeziora Ra ńskiego. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA w osadach jezior s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Mini- sterstwa Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tabela 6). Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Babi ęty Krawno Lampackie Piłakno Ra ńskie Gant Stromek Parametr Wielkie 1991 r. 1998 r. 2007 r. 2011 r. 2011 r. 2011 r. 2009 r. Arsen (As) <3 5 9 4 6 14 <3 Chrom (Cr) 1 10 11 5 11 5 1 Cynk (Zn) 25 52 97 50 98 63 25 Kadm (Cd) 0,5 0,5 1,3 0,7 0,8 0,7 <0,5 Mied ź (Cu) 1 6 9 8 15 9 8 Nikiel (Ni) 2 7 7 5 10 6 3 Ołów (Pb) 8 18 49 28 39 36 11 Rt ęć (Hg) 0,06 0,04 0,076 0,141 0,154 0,221 0,135 * WWA 11 WWA n.o. n.o. n.o. 1,936 4,245 2,244 0,618 ** WWA 7 WWA n.o. n.o. n.o. 1,587 3,534 2,105 0,657 PCB *** n.o. n.o. n.o. < 0,0007 0,0034 0,0014 0,0011

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3–cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organiczne.

29 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 27 do około 56 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 41 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 25 do około 49 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 40 nGy/h.

30 178 W PROFIL ZACHODNI 178 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5965623 5954745 5963598

5961505 m m 5959904 5949736 5957720

5955752 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 31

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5965623

5954745 5963598

m 5961505 m 5959904 5949736 5957720

5955752 0 1 2 3 4 5 0 5 10 15 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Kobułty (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

31 W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą mało zró Ŝnicowane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu 35–45 nGy/h). W profilu zachodnim jest to spowodowane tym, Ŝe wzdłu Ŝ tego profilu pomiarowego dominuje jeden typ utworów – piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. Najwy Ŝsze warto ści promieniowania gamma w tym profilu s ą zwi ązane z torfami (ok. 45–56 nGy/h). W profilu wschodnim gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego oraz osady wodnolodowcowe zwi ązane z tym samym zlo- dowaceniem charakteryzuj ą si ę podobnymi warto ściami promieniowania gamma (ok. 30– 45 nGy/h). Najni Ŝsza pomierzona warto ść promieniowania gamma w tym profilu najprawdopodobniej pochodzi od osadów kemów (iły, mułki, piaski i Ŝwiry) zalegaj ących lokalnie na glinach zwałowych. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,8 do 10,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 2,2 do 13,8 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ eń cezu w obu profilach (ok. 10–14 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ę- dzy Olsztynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniej- szych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk.

32 Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜszo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 –9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1 x 10 –9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 –7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Kobułty Mapy hydrogeologicz- nej Polski w skali 1:50 000 (Ułanowicz, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyzna-

33 czono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Kobułty około 80% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegają: − tereny przykryte osadami holoce ńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, gytii i kredy jeziornej, piasków humusowych i namułów den dolinnych, piasków i mułków jeziornych, a tak Ŝe piasków i glin deluwialnych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinie Babantu, Sadzi, wzdłu Ŝ kanału Dymerskiego, w strefach brze Ŝnych wi ększych jezior (m.in. Ra ńskiego, Piłakno, Białego, Pierwój, Stromki), jak równie Ŝ w zagł ębieniach wytopiskowych; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, wyst ępuj ące w okolicach miejscowo ści: Popowa Wola, Przytuły, Kamionka oraz na obszarze sandrowym, jak równie Ŝ w zagł ębieniach dolin rzecznych odwadniaj ących wysoczyzn ę, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − obszary w bezpo średnim otoczeniu jezior: Ra ńskiego, Białego, Babi ęt Wielkich, Lampac- kiego, Piłakna, Stromka, Pierwója, Lampasza, Dłu Ŝca i innych mniejszych (250 m od lu- stra wody); − obszar ochronny czwartorz ędowego zbiornika GZWP nr 213 „Olsztyn” w południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza (Nowakowski, Szelewicka, 2007); − obszary obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska” (PLB 280008) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „ Ostoja Piska” (PLH 280048); − teren rezerwatów przyrody „Piłaki” oraz „Kulka”; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha;

34 − obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych w południowej cz ęś ci arkusza oraz na wschodnim i zachodnim brzegu Jeziora Babi ęty Wielkie (Grabowski red., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 20% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 7). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ń- skie gliny zwałowe, których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na podstawie Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Kacprzak, Lisicki, 1999, 2007). Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), wyst ępujące w postaci płatów o znacznej wielko ści. Pod wzgl ędem litologicznym s ą to gliny silnie piaszczyste, jasnobr ązowe lub br ązowe. Analiza przekrojów geologicznych oraz hydrogeologicznych wskazuje, Ŝe mi ąŜ szo ść tych glin jest zmienna i waha si ę od 10 m (Popowa Wola), 6–14 m (Rogale, Gr ądy) do 8–14 m (Kolonia Rudziska). Lokalnie w sp ągu omawia- nych glin wyst ępują starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe stadiału środkowego tego samego zlodowacenia, zwi ększaj ące mi ąŜ szo ść pakietu słabo przepuszczalnego do 17– 20 metrów (Gr ądy, Popowa Wola). Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono lokalnie w niewielkich rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworz ących NBG wyst ępuj ą przepuszczalne osady piaszczyste o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Tworz ą je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe powstałe na glinach zwałowych. Lokalizacja składowisk w tych rejonach wymaga ć b ędzie usuni ęcia 1–2 m warstwy piaszczystej zalegaj ącej w stropie utwo- rów słabo przepuszczalnych. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych o mi ąŜ- szo ści przekraczaj ącej 2,5 m: wodnolodowcowych, lodowcowych, morenowych (moreny czo- łowe i moreny wyci śni ęcia), kemowych oraz sandrowych okre ślono jako pozbawione natural-

35 nej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę b ę- dzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe u Ŝytkowe pi ętro wodono śne zwi ązane z wodono śnymi utworami zlodowace ń środkowopolskich oraz południowopolskich (Ułanowicz, 2002). Na obszarze wyznaczonych POLS strop warstwy wodono śnej poło Ŝony jest na gł ębo- ko ści od 10 do 106 metrów. Stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śne- go (GPU) na niemal całym analizowanym obszarze wysoczyznowym okre ślono jako średni, ze wzgl ędu na do ść dobr ą izolacj ę i wyst ępowanie potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń. Sto- pie ń niski wyznaczono jedynie w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza (J ędrychowo, Wólka Bagnowska, Grabowo), ze wzgl ędu na du Ŝej mi ąŜ szo ści nadkład izoluj ący główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Lokalnie, w rejonie miejscowo ści Kobułty, Kolonia Kobułty oraz Orzy- ny, stopie ń zagro Ŝenia GPU okre ślono jako wysoki. Warunki hydrogeologiczne w rejonach przypowierzchniowego wyst ępowania osadów słabo przepuszczalnych nie powinny wpływa ć na funkcjonowanie prawidłowo zaprojektowanego składowiska odpadów. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Wyró Ŝniono je ze wzgl ędu na ochron ę przyrody (w południowej cz ęś ci arkusza Spy- chowski Obszar Chronionego Krajobrazu, w cz ęś ci północno-wschodniej zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Rzeka Babant i Jezioro Białe”, na północnym-zachodzie zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Kobułckie Wzgórza”). Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalno ści <1x10 –9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Osadów takich brak jest w strefie przypowierzchniowej. W przypadku konieczno ści budowy składowiska tego typu odpadów na terenie arkusza, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izola-

36 cyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Budowa składowiska odpadów b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W granicach arkusza brak jest składowisk odpadów komunalnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Obszary spełniaj ące wymagania przyj ęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowied- niej dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejonach, w których w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły. Na podstawie przeprowadzonej analizy mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe najlepsze warunki lokalizacyjne dla budowy składowisk odpadów wyst ępuj ą w rejonie Gr ądów oraz Popowej Woli. Naturalna bariera geologiczna, zbudowana z pakietu glin zwałowych osi ąga tam mi ąŜszo ść około 17–20 m. S ą to obszary pozbawione ogranicze ń warunkowych. Wyst ępuj ący na preferowanych terenach czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny charakteryzuje si ę średnim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk zlokalizowano trzy wyrobiska zwi ązane z niekoncesjonowan ą eksploatacj ą kruszywa naturalnego w rejonie Jędrychowa i Kobułtów. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanej niszy w morfologii terenu, mog ą by ć one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Wskazane odpowiednim symbolem wyrobiska posiadaj ą punktowe ograniczenie ze wzgl ędu na sąsiedztwo zabudowy wiejskiej. Wszystkie wyrobiska zlokalizowane s ą na obszarach nieposiadaj ących naturalnej warstwy izolacyjnej.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze obj ętym arkuszem Kobułty dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlanego. Zgodnie z Instrukcj ą... (2005) warunków podło Ŝa budowlanego nie wyznaczono na: obszarach wyst ępowania złó Ŝ kopalin, rezerwatów przyrody, obszarach le śnych, rolnych w klasie I–IVa oraz ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Na podstawie kryteriów przyj ętych w Instrukcji (2005) zastosowano dwa podstawowe wydzielenia warunków budowlanych obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo.

37 Korzystne warunki budowlane wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni wyst ępują nieskonsolidowane, spoiste grunty morenowe zlodowace ń północnopolskich. S ą to gliny piaszczyste, wyst ępuj ące w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Stwierdzono je na du Ŝym obszarze od miejscowo ści Borki Wielkie do Mi ętkich, w okolicach Rybna oraz w północno- wschodniej i wschodniej cz ęś ci omawianego terenu. Korzystne warunki budowlane charakteryzuj ą tak Ŝe obszary, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą Ŝwiry oraz piaski grube i średnie, średnio zag ęszczone, a zwierciadło wody stwierdzono na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m. Utwory te zwi ą- zane s ą z akumulacj ą wodnolodowcow ą. Stwierdzono je w okolicach: Rudzisk, Ł ąki Dymer- skiej, J ędrychowa, Rogali, na zachód od jeziora Dłu Ŝec i w okolicach Jabłonki. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo panuj ą na obszarach wyst ępowania słabono śnych gruntów organicznych takich jak: torfy, gytie, piaski humusowe i namuły den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych, w rejonach wyst ępowania utworów deluwialnych, słabono śnych gruntów spoistych oraz na obszarach płytkiego wyst ępowania wód podziemnych. Du Ŝe obszary wyst ępowania gruntów organicznych wyst ępuj ą w dolinach rzek: Babant, Sadzia, Sobiepanka i Babi ęcka Struga, okolicach miejscowo ści Gajne oraz licznych mniejszych zagł ębieniach bezodpływowych na całym omawianym terenie. Z wyst ępowaniem gruntów organicznych mo Ŝe wi ąza ć si ę zwi ększenie agresywno ści wód gruntowych w stosunku do betonu. Niekorzystne warunki budowlane wyznaczono równie Ŝ w rejonach wyst ępowania pia- sków i glin deluwialnych. S ą to niewielkie obszary na zachód od Jeziora Lampackiego oraz na zachód od Targowa. W północnej cz ęś ci terenu obj ętego arkuszem, na zachód od Jeziora Lampackiego, stwierdzono słabono śne grunty spoiste. S ą to mułki i iły zastoiskowe. Utwory te wyst ępuj ą w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym. W wymienionych obszarach warunki budowlane utrudnia równie Ŝ płytkie wyst ępowanie wód gruntowych. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo wyznaczono tak Ŝe na południe od miejscowo ści Targowo, w obni Ŝeniu powstałym po wytopieniu bryły martwego lodu. Jest ono wypełnione niewielkiej mi ąŜ szo ści utworami deluwialnymi. Zwierciadło wody podziemnej wyst ępuje tu na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. W okolicach Wólki Bagnowskiej i na zachód od miejscowo ści Rogale, w obr ębie moren z wyci śni ęcia stwierdzono zaburzenia glacitektoniczne (Kacprzak, Lisicki, 1999). W przypadku projektowania w tym rejonie przed rozpocz ęciem inwestycji nale Ŝy wykona ć dokumentacj ę geologiczno-in Ŝyniersk ą. Niekorzystne warunki budowlane panuj ą tak Ŝe na trzech obszarach predysponowanych do wyst ąpienia ruchów masowych (osuwisk) wyznaczonych w południowej cz ęś ci arkusza

38 (Grabowski i in., 2007). Jeden obszar zlokalizowany jest w północnej cz ęś ci brzegu Jeziora Ra ńskiego, a dwa pozostałe na wschodnim i zachodnim brzegu Jeziora Babi ęty Wielkie. Ewentualne posadowienie obiektów budowlanych w tym rejonie wymaga przeprowadzenia dodatkowych bada ń i ocen geologiczno-in Ŝynierskich, okre ślaj ących zmienno ść budowy pod- ło Ŝa i stateczno ść skarp.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Wa Ŝnym bogactwem terenu obj ętego arkuszem Kobułty s ą lasy porastaj ące czyste, nie- ska Ŝone obszary. Lasy zajmuj ą powierzchni ę 35%, a jeziora około 3% powierzchni arkusza. Du Ŝe znaczenie w gospodarce odgrywaj ą urodzajne gleby klas bonitacyjnych I–IVa. Zajmuj ą one zachodni ą cz ęść omawianego terenu i wykształcone s ą na glinach zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Zaliczono je do kompleksów: pszennego dobrego, pszennego wadliwego oraz Ŝytniego bardzo dobrego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne o składzie granulometrycznym piasków gliniastych na glinach lekkich, glin lekkich na glinie średniej oraz glin całkowitych. Znaczne powierzchnie ł ąk na glebach pochodzenia organicznego są zlokalizowane w okolicach miejscowo ści: Dymer, Kamionka i Targowska Wola. Wyst ępuj ą tam gleby torfowe i murszowo-torfowe, gdzie na gł ęboko ści około 1 m zalega kreda jeziorna oraz gleby mułowo-torfowe i torfowo-mułowe, pod ścielone gyti ą. W granicach charakteryzowanego obszaru ustanowiono dwa rezerwaty przyrody – „Pi- łaki” i „Kulka”. Rezerwat „Piłaki” zlokalizowany jest na południe od jeziora Piłakno. Celem ochrony jest zachowanie i ochrona noclegowisk Ŝurawi w okresie wiosennej i jesiennej migracji. Ob- szar rezerwatu jest miejscem Ŝerowania i gniazdowania co najmniej 30 gatunków ptaków oraz jest siedliskiem storczyków. Rezerwat „Kulka” zlokalizowany jest w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru i ci ągnie si ę w ąskim pasem, o maksymalnej szeroko ści 30 m, wzdłu Ŝ wschodniego brzegu jeziora Ł ęsk. Teren rezerwatu chroniony jest w celu zachowania ze wzgl ędów nauko- wych i dydaktycznych fragmentu lasu mieszanego ze stanowiskami flory pontyjskiej i ro ślin chronionych. Wyst ępuj ą tu dwa zespoły le śne – gr ąd b ędący subatlantyckim nizinnym lasem dębowo-grabowym oraz bór mieszany, w którym dominuje sosna i d ąb. W obu zespołach le śnych wyst ępuje bogate podszycie, które stanowi leszczyna i berberys.

39 Rozporz ądzeniami Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody na omawianym terenie za pomniki przyrody uznano 27 drzew i 1 głaz narzutowy. Chronione s ą głównie d ęby i lipy. Du Ŝą warto ść przyrodnicz ą posiada rosn ąca w J ędrychowie magnolia drzewiasta. (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów przyrody, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony powiat dzenia (powierzchnia ha) 1 2 3 4 5 6 Sorkwity 1 R Piłaki 1991 Fn ,,Piłaki” (52,45) mr ągowski Dźwierzuty 2 R Orzyny 1955 L ,,Kulka”(12,4) szczycie ński Biskupiec 3 P Pierwój 2001 PŜ, 1 d ąb bezszypułkowy olszty ński Sorkwity 4 P Jędrychowo 1959 PŜ, 1 magnolia drzewiasta mr ągowski Sorkwity 5 P Rozogi 1992 PŜ, 1 d ąb szypułkowy mr ągowski Sorkwity 6 P Borowski Las 1952 PŜ, 15 sosen pospolitych mr ągowski Dźwierzuty 7 P Rogale 1997 PŜ, 1 d ąb bezszypułkowy szczycie ński Sorkwity 8 P Rybno 1992 PŜ, 1 d ąb szypułkowy mr ągowski Sorkwity 9 P Rybno 1992 PŜ, 3 d ęby szypułkowe mr ągowski Piecki PŜ, 1 lipa z wbitymi hakami 10 P Babi ęta 1986 mr ągowski i 3 z dziuplami – barciami Sorkwity 11 P Kozłowo 1992 PŜ, lipa drobnolistna mr ągowski Dźwierzuty 12 P Zalesie 1984 Pn, G, granit szary, szczycie ński Dźwierzuty 13 P Ra ńsk 1989 PŜ, 1 jałowiec pospolity szczycie ński Dźwierzuty 14 P Mi ętkie 1997 PŜ, 1 jałowiec pospolity szczycie ński Biskupiec ,,Parlezkie Wzgórza’’ 15 U Parleza Mała 1998 olszty ński (244,54) Biskupiec, Sorkwity ,,Kobułckie Wzgórza’’ 16 Z Kobułty 2000 olszty ński, mr ągowski (2 005) Sorkwity, Mragowo ,,Jeziora Sorkwickie’’ 17 Z Sorkwity 2000 mr ągowski (4 460) Biskupiec, Sorkwity, Jędrychowo, Dźwierzuty, Piecki, Świ ę- ,,Rzeka Babant i Jezioro Białe’’ 18 Z Jeleniowo, tajno 2000 (12 458) Ra ńsk mr ągowski, olszty ński, szczycie ński

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody; Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, L – le śny, rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej, rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy.

40 W granicach charakteryzowanego obszaru ustanowiono jeden u Ŝytek ekologiczny, „Par- lezkie Wzgórza”, zlokalizowany w jego północno-zachodniej cz ęś ci. Stanowi on wyj ątkowo ciekawy pod wzgl ędem geomorfologicznym i przyrodniczym obszar wzgórz morenowych poło Ŝonych w centralnej cz ęś ci Pojezierza Mazurskiego. W granicach arkusza le Ŝą fragmenty trzech zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Sorkwity i Jezioro Lampackie le Ŝą w granicach zespołu przyrodniczo-krajobrazowego ,,Jeziora Sorkwickie”. Celem utworzenia tego obiektu była potrzeba ochrony górnej cz ęś ci dorzecza Krutyni i zabezpieczenie pod wzgl ędem ochrony przyrody i krajobrazu najpopular- niejszego kajakowego szlaku Europy. Na obszarze tym wyst ępuje kilkana ście gatunków ro- ślin chronionych, a spo śród rzadkich ptaków nale Ŝy wymieni ć: orlika krzykliwego, pustułk ę i bociana czarnego. Północno-zachodnia cz ęść omawianego arkusza le Ŝy w granicach zespołu przyrodniczo- krajobrazowego ,,Kobułckie Wzgórza”. Do ść charakterystyczna jest w nim jest szata ro ślinna. Na cz ęś ci wzgórz wyst ępuje ro ślinno ść kserotermiczna, a na śródle śnej polanie kolonii Ru- dziska na uwag ę zasługuje stanowisko rokitnika. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą nast ępu- jące gatunki fauny: orlik krzykliwy, krogulec, kobuz, pustułka, dzi ęcioł zielony i zagroŜony wygini ęciem derkacz. Ł ąki wsi Rudziska s ą w okresie l ęgowym wa Ŝnym Ŝerowiskiem bociana białego. Najwi ększ ą powierzchni ę ma zespół przyrodniczo-krajobrazowy ,,Rzeka Babant i Jezio- ro Białe”. Obiekt ten obejmuje centraln ą i wschodni ą cz ęść charakteryzowanego obszaru. W granicach zespołu stwierdzono kilkadziesi ąt ści śle chronionych gatunków ro ślin. Stwier- dzono tu: podkolan biały, lister ę jajowat ą, kruszczyk błotny, widłak wroniec. Spo śród boga- tego świata zwierz ąt nale Ŝy wymieni ć: rybołowa, bociana czarnego, puchacza, perkoza rdza- woszyjego. Południowo-zachodnia cz ęść charakteryzowanego obszaru le Ŝy w granicach Spychow- skiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obszar ten utworzono rozporz ądzeniem wojewody warmi ńsko-mazurskiego w 2003 roku na powierzchni 12 101,8 ha w celu ochrony zadrzewie ń śródpolnych, nadwodnych, zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów wodno błotnych. Cały teren arkusza zlokalizowany jest w granicach obszarów wchodz ących w skład systemu ECONET. Wschodnia cz ęść le Ŝy w obr ębie obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzyna- rodowym – Puszczy Piskiej (14M), zachodnia – Zachodniomazurskiego (13M). Oba poł ączo- ne s ą z Obszarem Wschodniomazurskim (15M) korytarzem ekologicznym o znaczeniu euro- pejskim – Korytarzem Mazurskim (7m) (fig. 5).

41 rna msa Sy a n j a D 7m

M 14

a Mr ągowo d Biskupiec a

J S o b ie p 1 a 3 n k M a Kobu tył B ab a nt

p R ł

a Szczytno o z W o W . g S z a a z e ł k p J w T u a u s ro z ś a l

13M 17m 2 3

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Kobułty na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13 M– Obszar Zachodniomazurski, 14 M – Obszar Puszczy Piskiej, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa:7 m – Korytarz Mazurski, 3- jeziora

W ramach systemu NATURA 2000 na obszarze arkusza znajduje si ę obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska” (w którym wyst ępuje co najmniej 37 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 12 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi) i specjalny obszar ochrony siedlisk „ Ostoja Piska” (17 rodzajów siedlisk z zał ącznika I Dyrektywy Siedli- skowej i 16 gatunków z zał ącznika II) (tabela 9). Przez obszar arkusza przebiega popularny w całej Europie szlak kajakowy – szlak Kru- tyni.

42 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzch- Typ ob- Kod punktu obszaru w granicach arkusza Lp. i symbol ozna- nia obszaru szaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod czenia na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 szczycie ński, Świ ętajno, Dzwierzuty PL 344 PLB Puszcza Piska warmi ńsko- 1 D 21°28’24’’E 53°39’15’’N 172 802,2 PL 622 280008 (P) mazurskie mr ągowski Mr ągowo, Piecki, PL 623 Sorkwity, szczycie ński, Świ ętajno, Dzwierzuty

PLH Ostoja Piska PL 622 warmi ńsko- 2 K 21°21’42’’E 53°33’35’’N 53 826,6 mr ągowski Mr ągowo, 280048 (S) PL 623 mazurskie Piecki, Sorkwity

Rubryka 1: D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO; 43 43 Rubryka 3: w nawiasie symbol obszaru na mapie S – specjalny obszar ochrony siedlisk; P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Na obszarze obj ętym arkuszem Kobułty najstarsze ślady bytno ści człowieka pochodz ą sprzed około 9000 lat. Z tego okresu są równie Ŝ osadzane w strzałach i dzirytach ko ściane ostrza, odnajdywane najcz ęś ciej przy kopaniu torfu i pracach melioracyjnych, gdy Ŝ przedmio- ty z materiałów organicznych mog ą tak długo przetrwa ć tylko w korzystnych warunkach torfowo-bagiennych. Znalezisk z epoki neolitu jest znacznie wi ęcej ni Ŝ z epok wcze śniejszych. W tym czasie ludno ść zacz ęła uprawia ć ziemi ę, co w badaniach archeologicznych uwidoczni- ło si ę odkryciami szcz ątków osad i prostych narz ędzi – motyk i kopaczek. Na mapie zazna- czono stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznawczej lub te, które maj ą własn ą for- mę morfologiczn ą (kopce, kurhany, osady pó źno średniowieczne, grodziska i cmentarzyska). W granicach arkusza Kobułty znajduje si ę wiele cennych i zabytkowych obiektów. S ą to głównie: ko ścioły, cmentarze, dwory i parki podworskie. Z cennych zabytków na omawianym terenie nale Ŝy wymieni ć zlokalizowane w Kobuł- tach: ko ściół pw. św. Józefa, cmentarz przyko ścielny, ruiny ko ścioła ewangelicko-augs- burskiego, spichlerza z XVIII wieku oraz ruiny zespołu dworskiego wraz z parkiem. W Bor- kach Wielkich rang ę zabytku uzyskał zespół pałacowy z II połowy XVII w. wraz z cmenta- rzem oraz kapliczka przydro Ŝna. W Mojtynach znajduje si ę zało Ŝony w XIX w. park dworski. W Rybnie znajduj ą si ę dwa zabytkowe ko ścioły: ewangelicko-augsburski i rzymsko- katolicki, przy których zlokalizowane s ą cmentarze, oraz wybudowany na przełomie XVIII i XIX w. zespół dworski wraz z parkiem. W Rozogach znajduj ą si ę dwa cmentarze ewangelicko-augsburskie oraz park dworski z XIX w. Z zabytków nale Ŝy wymieni ć tak Ŝe: cmentarze ewangelickie w J ędrychowie i Ma- radkach oraz parki dworskie w Jędrychowie, Kozłowie i Targowie, zespoły pałacowo- dworskie z parkami w Zalesiu i Rogalach, ko ścioły w Ra ńsku i Targowie oraz dwór w Popo- wej Woli.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Kobułty jest terenem o wybitnych walorach przyrodniczo-krajobrazowych. Znaczna jego cz ęść le Ŝy w granicach wielkopowierzchniowych obszarów chronionych wchodz ących w skład systemu NATURA 2000 i Econet. Ustanowiono trzy zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, dwa u Ŝytki ekologiczne i jeden obszar chronionego krajobrazu. W ramach systemu NATURA 2000 na obszarze arkusza znajduje si ę obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska” i specjalny obszary ochrony siedlisk „Ostoja Piska”. Za-

44 chodnia cz ęść arkusza wchodzi w skład mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego 13M („Ob- szar Zachodniomazurski”) a wschodnia w skład mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego 14M („Obszar Puszczy Piskiej”) sieci ECONET–Polska. Na obszarze obj ętym arkuszem wa Ŝnym bogactwem naturalnym jest kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe udokumentowane w 17 złoŜach o znaczeniu lokalnym i ponadlokalnym oraz jedno zło Ŝe kredy jeziornej. Koncesjonowan ą eksploatacj ą obj ęte s ą obecnie zło Ŝa piasków ze Ŝwirami „Mi ętkie”, „Jabłonka”, „Jabłonka II”, „Jabłonka II/1”, „Targowo”, „Targowo II” oraz zło Ŝe piasków „Jabłonka dz. 109/2”. Po uwzgl ędnieniu walorów przyrodniczych wyznaczono 17 obszarów prognostycznych i 14 perspektywicznych dla wyst ępowania torfów oraz 1 prognostyczny i 9 obszarów perspektywicznych dla wyst ępowania piasków ze Ŝwirem. W przypadku dokumentowania, a nast ęp- nie eksploatacji kopalin ze złó Ŝ nale Ŝy zwraca ć szczególn ą uwag ę na sposób zagospodarowania terenu. Potencjalna eksploatacja powinna w sposób mo Ŝliwie najmniejszy negatywnie oddziaływa ć na środowisko naturalne. Wa Ŝną, rozwijaj ącą si ę gał ęzi ą gospodarki jest turystyka. Jest ona zwi ązana z obecno- ści ą czystych wód i lasów. Wa Ŝne o środki wypoczynkowe zlokalizowane s ą w miejscowo- ściach: Maradki, Wola Maradzka, Borowski Las i Borowe. Pr ęŜ nie rozwija si ę agroturystyka, a nad jeziorami powstaje wiele domków letniskowych. Urodzajne gleby stwarzaj ą korzystne warunki do rozwoju rolnictwa. Wody pitne ujmowane s ą z utworów plejstoce ńskich. Ich jako ść jest średnia. Stwier- dzono podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i manganu. W granicach arkusza Kobułty wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Brak jest obszarów spełniaj ących wymagania dla lokalizowania składowisk odpadów komunalnych. Wymagania przewidziane dla projektowania składowisk spełniaj ą gliny zwałowe stadia- łu górnego zlodowacenia wisły, wyst ępuj ące powszechnie na powierzchni obszarów wyso- czyznowych. Najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w okolicy Gr ądów i Popowej Woli, gdzie mi ąŜ szo ść kompleksu glin zwałowych dochodzi do 17– 20 metrów. UŜytkowe poziomy wodono śne na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza charakteryzuj ą si ę średnim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych.

45 Na mapie zlokalizowano trzy wyrobiska kruszywa naturalnego, które mog ą by ć w przy- szło ści rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne utworów słabo przepuszczalnych, ich mi ąŜ szo ść , rozprzestrzenienie, jak i skal ę ewentualnych zaburze ń glaci- tektonicznych. W granicach arkusza Kobułty warunki budowlane utrudniaj ą wyst ępuj ące w dolinach rzek i obni Ŝeniach bezodpływowych grunty organiczne, deluwia. W rozwoju terenu nale Ŝy d ąŜ yć do zrównowa Ŝonego wykorzystania wszystkich bo- gactw naturalnych.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. ANTOLAK B., BANDURSKA–KRYŁOWICZ H., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (drobnego) „Orzyny” gm. D źwierzuty. Archiwum Urz ędu Marszał- kowskiego Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13 – 35.

BOBEL T., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków ze Ŝwirem „Jabłonka" w kat. C 1 w miejsc. Jabłonka. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOBEL T., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków ze Ŝwirem „Jabłonka II” w kat.

C1 w miejsc. Jabłonka. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOBEL T., 2010a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków ze Ŝwirem „Jabłonka II/1”

w kat. C 1, miejsc. Jabłonka, gm. D źwierzuty, pow. szczycie ński, woj. warmi ńsko- mazurskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOBEL T., 2010b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków ze Ŝwirem

„Jabłonka II” w kat. C 1 w miejscowo ści Jabłonka, gm. D źwierzuty, pow. szczycie ń- ski, woj. warmi ńsko-mazurskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

46 BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. BUJAKOWSKA K., 1996a – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych woj. olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem ochrony środowiska gmina D źwierzuty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., 1996b – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych woj. olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem ochrony środowiska gmina Piecki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., 1996c – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych woj. olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem ochrony środowiska gmina Świ ętajno. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro–carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), K. POCHOCKA–SZWARC, W. MORAWSKI., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 1996 – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin woj. olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska miasto i gmina Mr ągowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137– 174 INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ń- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

47 JUSZCZAK E., 1996 – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin woj. olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska miasto i gmina Biskupiec. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., JASI ŃSKA A., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Kobułty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., LISICKI S., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Kobułty – materiały archiwalne. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KACZOREK M., 1964 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami iłów ceramicz- nych pod k ątem ich przydatno ści do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOREK M., 1965 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac poszukiwawczych za zło- Ŝami kruszywa naturalnego w woj. olszty ńskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KACZOREK M., 1967 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1+B zło Ŝa kruszywa naturalnego (pospółki) w Szczepankowie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOREK M., 1968 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Dymer–Gisiel” (stopie ń rozpoznania zasobów kategoria C 2). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KARDASZEWSKI S., 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z rozpoznaniem kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jabłonka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KOKOCI ŃSKI M., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku,

piasku ze Ŝwirem, Ŝwiru i otoczaków) „Mi ętkie” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOKOCI ŃSKI M., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku,

piasku ze Ŝwirem) „Jabłonka dz. 109/2” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2000 – Geografia fizyczna Polski. Pa ństwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa.

48 LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363–383. LIRO A. (RED), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus–based Sediment Development and evaluation of consensus–based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems . Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31.

MARCINIAK A., 1985a – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Kobułty gm. Biskupiec, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MARCINIAK A., 1985b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Rudziska gm. Biskupiec, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201–230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY–metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON–EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine com- munities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3):189–209.

49 NOWAKOWSKI C., SZELEWICKA A. (red.), 2007 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych Olsztyn GZWP nr 213. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. OLIK J., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Mi ętkie” w kat. C 1 w miejscowo ści Mi ętkie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństwo- wy Instytut Geologiczny. Warszawa PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2007 roku. 2008 – WIO Ś Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku. 2010 – WIO Ś Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony, Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.,

50 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284 z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SAMOCKA B., 1996 – Inwentaryzacja złó Ŝ kopalin woj. olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gmina Sorkwity. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. SŁOWA ŃSKI W., 1971 – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 ark. Pisz. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. STOLARSKI M., STRZELCZYK G., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jabłonka”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Warmi ńsko-Ma- zurskiego, Olsztyn. STACHY J.(red.), 1987 –Atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

51 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro–organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. TULSKA I., 1970 r. – Orzeczenie o mo Ŝliwo ści wyst ępowania zło Ŝa kruszywa naturalnego w rej. Ł ąka Dymerska–Kobułty, Jemłu ń, W ęgój. Archiwum Urz ędu Marszałkow- skiego Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn.

TULSKA I., 1974 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Roga- le” gm. Biskupiec i D źwierzuty woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. UŁANOWICZ M., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Kobułty (178). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity). Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. ZAPRZELSKI Z., 2006a – D okumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kisiel”

w kat.C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 2006b – D okumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Targo-

wo” w kat.C 1 w miejscowo ści Targowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

52 ZAPRZELSKI Z., 2010a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Targowo I” w miejsc. Targowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2010b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Targowo I Pole PV” w miejscowo ści Targowo, gm. D źwierzuty, pow. szczycie ński, woj. warmi ńsko-mazurskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2010c – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Targowo III” w miejsc. Targowo . Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

ZAPRZELSKI Z., 2011 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku ze Ŝwirem) „Targowo” miejsc. Targowo, gm. D źwierzu- ty, pow. szczycie ński, woj. warmi ńsko-mazurskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZAPRZELSKI Z., KRUPI ŃSKI K., 2009a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ja- błonka" w miejscowo ści (obr ęb ewidencyjny) Targowo, gm. D źwierzuty, pow. szczycie ński, woj. warmi ńsko-mazurskie . Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZAPRZELSKI Z., KRUPI ŃSKI K., 2009b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego Ŝwirowo-piaskowego „Jabłonka III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., KRUPI ŃSKI K., 2009c – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku ze Ŝwirem) „Targowo I” w miejscowo ści Targowo, gm. Dźwierzuty, pow. szczycie ński, woj. warmi ńsko-mazurskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., KRUPI ŃSKI K., 2010a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piasku ze Ŝwirem „Targowo I/1” w miejsc. Targowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., KRUPI ŃSKI K., 2010b – Dokumentacja geologiczna w kat.C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego, piasku ze Ŝwirem „Targowo II” w miejsc. Targowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZDROJEWSKA E., 1989 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „Piła- ki” gm. Sorkwity. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa..