P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz KOBUŁTY (178) Warszawa 2012 Autorzy: Aleksander Frankiewicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec * , Jerzy Król** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: : Joanna Szyborska-Kaszycka* *Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne „PROXIMA SA”, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 r. Spis tre ści I. Wst ęp (A. Frankiewicz) ...................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Frankiewicz) ......................... 4 III. Budowa geologiczna (A. Frankiewicz) .............................................................. 6 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Frankiewicz) ........................................................................ 10 1. Piaski i Ŝwiry.................................................................................................. 10 2. Kreda jeziorna ................................................................................................ 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Frankiewicz) ....................................... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Frankiewicz) .................. 17 VII. Warunki wodne (A. Frankiewicz) .................................................................... 20 1. Wody powierzchniowe................................................................................... 20 2. Wody podziemne............................................................................................ 21 VIII. Geochemia środowiska .................................................................................... 23 1. Gleby (P. Kwecko) ......................................................................................... 23 2. Osady (I. Bojakowska) ................................................................................... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ................................ 30 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ....................................................................... 32 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Frankiewicz) ............................................ 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Frankiewicz) ............................................. 39 XII. Zabytki kultury (A. Frankiewicz) ..................................................................... 44 XIII. Podsumowanie (A. Frankiewicz, J. Król) ........................................................ 44 XIV. Literatura .......................................................................................................... 46 I. Wst ęp Arkusz Kobułty Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym (plansza A i B) i Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu (plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). W celu opracowania mapy wykorzystano wykonany w 2006 roku arkusz Kobułty Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Kacprzak, Jasi ńska, 2006). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi” opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki pod- ło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne przy wskazywaniu optymalnych kierun- ków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego i surowcami mineralnymi. Analiza jej tre ści powinna stanowi ć nieodzowny etap realizacji postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa o ochronie środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodaro- wania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. 3 W celu opracowania mapy przeanalizowano materiały archiwalne i publikowane, oraz przeprowadzono konsultacje i uzgodnienia w: Centralnym Archiwum Geologicznym w War- szawie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego, Warmi ńsko-Ma- zurskim Urz ędzie Wojewódzkim, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie oraz w nadle śnictwach, urz ędach gmin i urz ędach powiatowych. W czasie zwiadu terenowego (wrzesie ń 2011 roku) zaktualizowano i zweryfikowano zebrane informacje. MG śP jest map ą seryjn ą sporz ądzon ą w ci ęciu arkuszowym na podkła- dzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych „1942”. Przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) wykorzystuj ą- cej i uzupełniaj ącej inne bazy danych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputero- wej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Kobułty znajduje si ę pomi ędzy 21 °00’ a 21 °15’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53 °40’ a 53 °50’ szeroko ści geograficznej północnej. Omawiany teren poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim i obejmuje po- wiaty: olszty ński z gmin ą Biskupiec, szczycie ński z gminami D źwierzuty i Świ ętajno oraz mr ągowski z gminami Sorkwity, Mr ągowo i Piecki. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2000) obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich, makroregionie Pojezierze Ma- zurskie, mezoregionie Pojezierze Mr ągowskie (fig. 1). W krajobrazie Pojezierza Mr ągowskiego moŜna wyró Ŝni ć dwie główne jednostki geo- morfologiczne: morenow ą wysoczyzn ę polodowcow ą z rozległymi powierzchniami szlaków sandrowych i subglacjalne rynny lodowcowe. Wysoczyzn ę urozmaicaj ą nieliczne kemy, pla- teau kemowe, moreny martwego lodu i formy akumulacji szczelinowej. Ozy i formy szczeli- nowe udokumentowano mi ędzy jeziorami Piłakno i Białe. Towarzysz ą one rynnie jeziora Stromek. Wzdłu Ŝ linii Grabowo – Borowski Las – Kobułty ze wschodu na zachód wysoczy- zn ę przecina wyra źny ci ąg moren czołowych fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Deniwelacje w ich obr ębie dochodz ą do 30 m. Południow ą cz ęść charakteryzowanego obsza- ru przecina drugi ci ąg moren czołowych. S ą to moreny fazy pozna ńskiej zlodowace ń północ- nopolskich. Deniwelacje w obr ębie tych form s ą mniejsze i nie przekraczaj ą kilkunastu me- trów. 4 rna msa Sy a n j a D M 14 j a Mr ągowo d Biskupiec a D . z e 842.82 J S o b ie p a n k a Kobu tył 842.81 Ba b a nt 842.83 z s u p R ł Szczytno a o z W o W . g S z a a z e ł k p J w T u a u s r z 842.87 o ś a l 1 2 Fig.1. Poło Ŝenie arkusza Kobułty na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica mezoregionu, 2 – jeziora Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregion: Pojezierze Mazurskie, mezoregiony: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie, 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.87 – Równina Mazurska Wysoczyzn ę morenow ą przecinaj ą dwie rynny lodowcowe. Centralnie poło Ŝona rynna ma przebieg zbli Ŝony do południkowego i znajduj ą si ę w niej jeziora: Pierwój, Stromek i Ba- bi ęty Wielkie. Druga rynna (sorkwicka) ma przebieg kr ęty, a w jej skład wchodz ą jeziora: Lampackie, Piłakno, Lampasz, DłuŜec, Białe, Gant, Tejsowo i Krawno. W obr ębie wysoczyzny i w rynnach subglacjalnych uformowały si ę dwa, zbudowane z piasków i Ŝwirów, szlaki sandrowe. Deniwelacje w obr ębie szlaków sandrowych s ą znaczne i wynosz ą 50 m. Jest to wynikiem deponowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych na bryłach martwego lodu. Po wytopieniu brył martwego lodu w powierzchni sandru powstały du Ŝe ob- ni Ŝenia i z tego wzgl ędu nosi on nazw ę sandru „dziurawego”. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza udokumentowano zbudowane z piasków i Ŝwirów moreny z wyci śni ęcia (Kacprzak, Lisicki, 1999). 5 Opisywany obszar znajduje si ę w granicach