Das Diarium Vigilii Abbatis (1766–1776) Stiftsarchiv Stams LIB_A_A 24

Edition des ersten Teils und Kommentar zum Erwerb des Stamser Pfarrhauses in Untermais

DIPLOMARBEIT

zur Erlangung des akademischen Grades eines Magisters der Theologie,

eingereicht bei Herrn Univ.-Prof. Dr. Nikolaus WANDINGER Institut für Systematische Theologie Studiendekan,

betreut von Herrn Univ.-Prof. Dr. Reinhard MESSNER Institut für Bibelwissenschaften und Historische Theologie der Universität Innsbruck,

verfasst von Michael ANDERL Stiftshof 1, A-6422 Stams.

Innsbruck, April 2017 2

3

Abb. 1: Portrait Abt Vigil Kranicher von Kranichsfeld (1766–1786) 4

5

Inhaltsverzeichnis

Vorwort 007

1 Einleitung 008

2 Die Handschrift 010 2.1 Beschreibung der Handschrift 010 2.2 Zur Edition 015 2.3 Zum Eigennamenverzeichnis 015 2.4 Zu den verwendeten Maßeinheiten 016

3 Am Diarium beteiligte Personen 018 3.1 Abt Vigil Kranicher von Kranichsfeld 019 3.2 P. Kassian Primisser 020 3.3 P. Rogerius Schranzhofer 025

4 Kommentar zum Erwerb des Stamser Pfarrhauses in Untermais 026 4.1 Stamser Besitz in Südtirol 026 4.2 Pfarre Mais – Ansitz Angerheim – Mayramort 027 4.3 Die 1765/66 in Mais tätigen Patres und die Südtiroler Verwaltung 033 4.4 Rückerwerb des Anwesens Mayramort durch Abt Vigil Kranicher 036 4.5 Verkauf von Grundstücken in Gratsch an das Benediktinerkloster Wessobrunn 042 4.6 Verpachtung einer Wiese an die Englischen Fräulein in Meran 048 4.7 Dispens a Pragmatica 053 4.8 Hausbeschreibung Mayramort und Bauarbeiten 058 4.9 Ein Inventar des Maiser Pfarrhauses von 1784 067

5 Die Familie Voglmayr 077 5.1 Jakob Andreas Freiherr von Voglmayr (–1708) 078 5.2 Adam Andreas Freiherr von Voglmayr 079 5.3 Anton Martin Freiherr von Voglmayr (1702–1772) 080 5.4 Vier Portraits von Mitgliedern der Familie Voglmayr 082 5.4.1 N.N. Freiherr von Voglmayr (1700–1730) 083 5.4.2 P. Leopold Freiherr von Voglmayr OFMCap (1708–1787) 084 5.4.3 Mag. Joseph Freiherr von Voglmayr SJ (1705–1771) 086 6

5.4.4 P. Christoph von Voglmayr OSM (1700–1761) 087 5.5 Genealogische Übersicht 089

6 Heutige Situation 090

7 Edition 091

8 Anhang 218 8.1 Eigennamenverzeichnis (Personen und Orte; Heilige und Kirchenfeste) 218 8.2 Dokumentenverzeichnis 257 8.3 Literaturverzeichnis 275 8.4 Abbildungsverzeichnis 280

7

Vorwort

Die vorliegende Arbeit entsprang dem Wunsch, sich mit der Geschichte des Stiftes Stams intensiver auseinanderzusetzen. Dass die Wahl des Themas gerade auf das Diarium des Abtes Vigil Kranicher fiel, war dem Zufall geschuldet. Im Nachhinein betrachtet möchte ich es fast als Fügung ansehen, da dadurch so manches zutage gefördert werden konnte, das in den Veränderungen der Gegenwart erhellendes Licht auf das Pfarrhaus in Untermais wirft.

Ohne zu wissen, was mich im Laufe der Arbeit erwarten würde, habe ich mich mit meinem wenigen Wissen über das Stiftsarchiv, über die politische und kirchliche Geschichte Tirols im 18. Jahrhundert und so manches andere, jedoch mit Begeisterung und Leidenschaft an das Thema herangewagt. Gerade das Studium der Quellen hat mich aufgrund meiner anfangs nur rudimentären Fähigkeiten im Lesen der Kurrentschrift und der mangelnden Vertrautheit mit dem Sprachgebrauch der damaligen Zeit ungezählte Stunden gekostet. Nichtsdestoweniger habe ich durch die Beschäftigung mit diesem Thema unglaublich viel an Einsichten, Kenntnissen und Wissen gewonnen.

Bedanken möchte ich mich bei vielen Personen, namentlich vor allem bei Abt German Erd für das große Verständnis und die Gewährung vieler Freiheiten, beim Archivar des Siftes Stams OStR Mag. Karl Palfrader für die allseitige Hilfestellung, bei meinem Mitbruder P. Michael Falkner OCist, der mir aufgrund seines Wissens um dialektale Ausdrücke (der Vergangenheit) beim Übersetzen des Inventars von 1784 behilflich war, bei Prof. Dr. Reinhard Meßner für die kompetente Betreuung der Diplomarbeit, bei Prof. Dr. Florian Schaffenrath vom Institut für Sprachen und Literaturen, Bereich Gräzistik und Latinistik der Universität Innsbruck, für so manchen wertvollen Hinweis, bei fr. Matthias Reich OFMCap und den Mitarbeitern des Archivs der Kapuziner in Innsbruck, bei fr. Fero M. Bachorik OSM vom Archiv der Serviten in Innsbruck, bei Frau Dr. Martina Lehner, bei den Mitarbeitern des Stadtarchivs Meran und nicht zuletzt bei Josef Kretschmer und Sabrina Rejhons für die mühevolle Arbeit des Korrekturlesens.

8

1 Einleitung

Unter Abt Vigil Kranicher von Kranichsfeld (1766–1786) befand sich das Tiroler Zisterzienserstift Stams auf dem Höhepunkt seiner geistlichen, kulturellen und politischen Blüte. Und doch zeichneten sich am Horizont schon die ersten Gewitterwolken der anstehenden Veränderungen und Reformen an, die die Aufklärung mit sich brachte. Ein besonderer Glücksfall ist es, dass sich im Archiv des Stiftes ein Diarium1 erhalten hat, das die ersten zehn Regierungsjahre Kranichers umfasst. Es wurde vom damaligen Abtssekretär P. Kassian Primisser begonnen und kurz vor dessen Tod 1771 von seinem Nachfolger P. Rogerius Schranzhofer übernommen und weitergeführt. Neben Alltäglichkeiten wurden besondere Feste und Gäste, Klostereintritte, Professen und Weihen, Personalveränderungen, Bauarbeiten im Kloster und in den zugehörigen Pfarren, Rechtsstreitigkeiten, Reisen und Besuche in anderen Klöstern, aber auch wichtige Ereignisse der Kirchen- und Weltgeschichte etc vermerkt. Aufgrund der vielfältigen Beziehungen des Stiftes zu fast allen kirchlichen und weltlichen politischen Instanzen der damaligen Zeit über die Grenzen Tirols und Österreichs hinaus liest sich diese Handschrift fast wie ein „who is who“ dieser Epoche. Obwohl das Manuskript eine erstrangige Quelle zur Geschichte von Stift Stams in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts darstellt, wurde es bisher weder ediert noch systematisch untersucht.2

Die vorliegende Arbeit stellt insofern einen ersten Schritt dar, diesem Desiderat nachzukommen, indem der Text teilweise ediert, mit einem Eigennamenverzeichnis versehen und teilweise kommentiert wird. Dem beschränkten Umfang einer Diplomarbeit geschuldet, wird in der vorliegenden Untersuchung nur der erste Teil der Handschrift bearbeitet, der von 1766 bis zur Amtsübergabe Primissers an Schranzhofer im Herbst 1771 reicht.

Der Kommentar beschränkt sich auf die Vorgänge um das neue Pfarrwidum in Untermais. Bis 1766 diente der direkt neben der Pfarrkirche St. Vigil liegende Ansitz Angerheim als Pfarrhof. Aufgrund seiner Baufälligkeit entschied sich Abt Vigil dazu, das nahe gelegene Anwesen Mayramort bzw. Heiligenhof, das 1712 an Freiherrn Adam Andreas von Voglmayr in Erbpacht vergeben worden war, samt Mobiliar von dessen Nachfolger Anton Martin von Voglmayr zurückzukaufen und es als neues Widum adaptieren zu lassen. Zur Finanzierung

1 Stiftsarchiv Stams: LIB-A_A 24. 2 Der Autor der vorliegenden Arbeit verwendete das Manuskript teilweise für zwei Aufsätze: Martin Anderl, Orgel und Choral in der Liturgie der Zisterzienser vom Tridentinum bis zum Ende des 18. Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung des Stiftes Stams, in: Kurt Estermann (Hg.), Die Orgeln der Zisterzienserabtei Stift Stams (Teilband 1), Innsbruck 2016, 194–209; und ders., Die Musikpraxis im Stift Stams – Musizierende Konventualen und ihre Instrumente, in: Kurt Estermann (Hg.), Die Orgeln der Zisterzienserabtei Stift Stams (Teilband 2), Innsbruck 2016, 190–205. 9 dieser Unternehmung wurden verschiedene Grundstücke u.a. ein dem Stift gehöriges Weingut in Gratsch an das bayerische Benediktinerkloster Wessobrunn verkauft. Da das Anwesen in Mais als Pfarrhof genutzt werden sollte, wurde bei Kaiserin Maria Theresia in Wien um einen Nachlass der bei Grundstückskäufen sonst anfallenden Steuern angesucht. Um der Gemeinnützigkeit des Pfarrhofes Ausdruck zu verleihen, wurde dieses Gesuch von der Maiser Bürgerschaft gestellt.

Die Wahl fiel auf dieses Thema, da es 2016, also genau 250 Jahre nach dem Rückkauf dieses Hauses und seiner Nutzung als Pfarrhof, zu einer einschneidenden Veränderung gekommen ist. Das Anwesen soll zukünftig als italienische Musikschule genutzt und von der Stadt Meran ein großes Schulzentrum auf dem zugehörigen Areal errichtet werden.

Weitere archivalische Quellen sind die in der Handschrift Primissers als Belege angeführten Dokumente. Sofern sie sich noch im Stiftsarchiv befinden, wurden sie für die vorliegende Arbeit hinzugezogen. Ein Dokumentenverzeichnis am Ende der Arbeit listet alle wichtigen Dokumente auf. Licht auf manche Vorgänge wirft auch das Rechnungsbuch Ratiocinium Vigilii Abbatis,3 das so manche kleine Ergänzung bietet und zusätzliche Informationen liefert. Die Angaben im Diarium werden durch das Rechnungsbuch generell bestätigt und präzisiert.

Eine äußerst aufschlussreiche Quelle ist das 1784 abgefasste Inventar4 des Maiser Pfarrhauses, das ein repräsentatives Bild über die Ausstattung zur damaligen Zeit bietet und zu einer Verlebendigung der Vorstellung führt.

Im Stadtarchiv Meran befindet sich das Nachlassinventar5 von Anton Martin Freiherr von Voglmayr aus dem Jahre 1773. Gerade für die Geschichte der Familie Voglmayr und deren Besitzungen etc ist es eine Quelle von erstem Rang.

Die von Raimund Senoner edierten Annales Maisenses von P. Kasimir Schnitzer stellen eine weitere Quelle dar, vor allem für die Zeit vor 1766.6 Schnitzer exzerpierte aus Primissers monumentalen Annales Stamsenses alles, was sich auf die Stamser Besitzungen in Südtirol bezog, die im Amtshaus in Mais verwaltet wurden, und versah sie mit eigenen Ergänzungen. Leider enden seine Aufzeichnungen im Jahr 1765, also genau ein Jahr vor dem Beginn des Diariums. So manches interessante Detail steuern die Aufzeichnungen Schnitzers aber dennoch bei.

3 Stiftsarchiv Stams: CIST_I_Y, Ratiocinium Vigilii Abbatis 1766–1786. 4 Stiftsarchiv Stams: ARCH_G_XVI. 5 Stadtarchiv Meran: ISS 65. 6 Siehe Literaturverzeichnis am Ende dieser Diplomarbeit. Sowie das Original im Pfarrarchiv Untermais. 10

Aus Anlass der Restaurierung des Ansitzes Angerheim in Mais, des sogenannten Alten Widums, der sich neben der Pfarrkirche St. Vigil befindet, und der Adaptierung als Vereinshaus arbeitete Martin Laimer über die Geschichte dieses Ansitzes und streifte dabei auch kurz das Neue Widum, ohne jedoch näher darauf einzugehen.7

Eine unverzichtbare weitere Quelle ist schließlich das 1898 vom Salzburger Benediktiner P. Pirmin August Lindner (1848–1912) verfasste Album Stamsense seu Catalogus Religiosorum, das alle Konventualen des Stiftes Stams seit seiner Gründung bis zum Ende des 19. Jahrhunderts mit biographischen Angaben verzeichnet.

2 Die Handschrift

2.1 Beschreibung der Handschrift

Die Handschrift LIB_A_A 24 des Stiftsarchivs Stams trägt den Titel Diarium Vigilii Abbatis. Mit Diarium ist kein Tagebuch im gängigen Verständnis gemeint, sondern eher eine Art Kalender, in dem wichtige Ereignisse, Begebenheiten und Ähnliches festgehalten wurden. Geschrieben wurde es zudem nicht – wie dies der Titel vermuten ließe – von Abt Vigil (1722–1786) selbst, sondern von seinen beiden Sekretären P. Kassian Primisser (1735–1771) und P. Rogerius Schranzhofer (1746–1816). Das Diarium wurde lateinisch abgefasst, enthält aber immer wieder auch deutsche Passagen, meist Zitate aus Briefen, Exzerpte aus Verträgen und Archivalien sowie Flurnamen. Die lateinischen Passagen sind in lateinischer Schrift geschrieben, die deutschen in Kurrentschrift.

Die Aufzeichnungen beginnen mit dem 26. Mai 1766 und enden mit dem 8. September 1776. Der erste Abschnitt vom 26. Mai 1766 bis zum 17. Oktober 1771 (f. 01r–116v) wurde von Primisser verfasst, der zweite Abschnitt (f. 117r–204v) von seinem Nachfolger als Archivar Rogerius Schranzhofer. Neben den eindeutigen Angaben im Manuskript sieht man diesen Wechsel deutlich an der Handschrift beider Schreiber: Schranzhofer schreibt viel kleiner und geschwungener als Primisser, weshalb sich dadurch auch viel mehr Text auf jeder Seite befindet. Vergleicht man beider Schreibstil, so hebt sich derjenige Schranzhofers durch einen sehr viel eloquenteren und geschliffeneren Stil von dem Primissers ab, der in vielen seiner Formulierungen beinahe stereotyp und generell etwas „antiquiert“ wirkt.

7 Laimer, Angerheim, 662. 11

Insgesamt besteht das Papiermanuskript aus 25 Faszikeln mit unterschiedlicher Blattzahl im Format von ca. 33,5cm x 21,5cm (Höhe x Breite) und weist nach der vom Autor dieser Diplomarbeit vorgenommenen Bleistiftfoliierung 204 Folios auf. Dazwischen verstreut finden sich diverse Beilagen, z.B. Briefe, Zeitungen, Entwürfe etc.

Die ersten 14 Faszikel und die darin vorfindlichen Einlagen sind wie folgt aufgeteilt: f. 01r – 12v Faszikel 1 f. 13r – 30v Faszikel 2 f. 31r – 36v Faszikel 3 f. 37r – 44v Faszikel 4

- zwischen f. 38v und 39r: Einlageblatt mit einer Aufzeichnung von Reliquien „in domo Canonica Maiensi“;

- zwischen f. 42v und 43r: Einlageblatt mit der Prozessionsbeschreibung der Übertragung der Gebeine des hl. Placidus von der Maiser Pfarrkirche St. Vigil in die damalige Filialkirche St. Georg. f. 45r – 50v Faszikel 5

- zwischen f. 47v und 48r: Einlageblatt mit der Abschrift eines Briefes vom 22. 06. 1767 von Ignaz Kassian von Enzenberg an Abt Vigil. f. 51r – 56v Faszikel 6 f. 57r – 60v Faszikel 7 f. 61r – 70v Faszikel 8

- zwischen f. 65v und 66r: mehrere Einlagen: - 18. 03. 1768 Bestätigungsschreiben von Leopold Graf Künigl für Abt Vigil; - 18. 03. 1768 Entschuldigungsbrief von Abt Vigil an den Generalabt wegen seines Nichterscheinens beim Generalkapitel in Cîteaux; - Entwurf eines Briefes an Sophia Gräfin von Enzenberg;

- zwischen f. 66v und 67r: mehrere Einlagen: - Innsbrucker Mondtägige Zeitung, 18. 04. 1768, Nr. 3; 12

- Inschrift eines am 02. 08. 1765 anlässlich der Hochzeit von Erzherzog Leopold mit Maria Ludovica von Spanien errichteten Monuments. f. 71r – 78v Faszikel 9 f. 79r – 86v Faszikel 10 f. 87r – 94v Faszikel 11

- zwischen f. 88v und 89r: eingelegter Brief vom 25. 10. 1768 von P. Salomon aus Schwäbisch Hall an P. Julius Marcellus Lanzinger;

- zwischen f. 90v und 91r: Einlageblatt „R.P. Maximilianus [Riedmiller]“ mit Angabe von Gebetserhörungen zwischen 1767 und 1769;

- zwischen f. 92v und 93r: zwei Einlagen: - Innsbrucker Mittwochige Ordinari Zeitung, 12. 07. 1769, Nr. 56; - auf deutsch verfasster Lebenslauf von P. Benedikt Gienger. f. 95r – 106v Faszikel 12 [f. 105r – 106v leer]

- zwischen f. 100v und 101r: Kaiserl. Königl. Obristhofpostamts-Zeitung zu Innsbruck, 15. 08. 1770, Nr. 66 f. 107r – 112v Faszikel 13 [f. 112v leer] f. 113r – 120v Faszikel 14

Primisser und auch Schranzhofer haben immer wieder Zeichnungen eingefügt, die der Illustration des im Text Beschriebenen dienen sollten. Die verschiedenen Häuser, Gebäudeteile und Flächen sind in den Skizzen mit Nummern und einer entsprechenden Legende versehen. Manche Zeichnungen wurden auf Einlageblättern gemacht und befinden sich heute in andere Dokumente eingelegt, andere wiederum sind direkt zwischen den Text eingeschoben.

13

Folgende Zeichungen befanden bzw. befinden sich im ersten Abschnitt der Handschrift (bis f. 116v): f. 18v Das Zeichen auf den Stamser Grenzsteinen um das Anwesen Freundsheim. (Siehe Abbildung auf S. 107) f. 18v Anwesen Freundsheim mit den umliegenden Grundstücken. Angabe: „Delineationem totius silvae vide in agglutinata schedula.“8 (Siehe Abbildung auf S. 108) f. 36r Stamser Grundstücke in Gratsch (Siehe Abbildung auf S. 46) f. 36v Anwesen Mayramort und Querschnitte durch das Haus. Angabe in margine: „Vide tabulas appositas, ubi numeri significant sequentia“9 (Siehe Abbildungen auf S. 60, 62–64) f. 38r Kirche St. Martin und zugehöriges Anwesen in . (Siehe Abbildung auf S. 128) f. 54r Altarmensa von St. Valentin bei Meran. (Siehe Abbildung auf S. 147)

Der Text ist einspaltig geschrieben. Auf den recto-Seiten befindet er sich auf der linken Seite und nimmt etwa die Hälfte bis zwei Drittel der Seitenbreite ein, auf den verso-Seiten steht er auf der rechten Seite. Der freigebliebene Platz diente als Korrekturrand bzw. Platz für weitere Anmerkungen in margine wie Datumsangaben oder Signaturen von Dokumenten aus dem Stiftsarchiv.

Auffallend sind die vielen Streichungen und Schwärzungen von Textstellen. Dabei handelt es sich einerseits um Korrekturen Primissers, die meist einfach durchgestrichen sind, z.B. auf f. 2v, und andererseits um Eingriffe Abt Vigils selbst, der durch die Schwärzungen so manche Stellen zensiert hat. Von seiner Hand stammt die Anmerkung in margine auf f. 01r:

8 Befindet sich heute in Stiftsarchiv Stams: CIST_J_J. 9 Befindet sich heute in Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIVc_9. 14

Omnia, et singula, quae in hoc Diario Alles Einzelne, was in diesem Diarium bis usque ad annum 1771, eiusque anni 11. zum Jahr 1771, und zwar bis zum 11. Octobris inclusive, deleta sunt, propria Oktober desselben Jahres inklusive, manu delevi ipsus [sic!], vel, quia veritati gestrichen wurde, habe ich mit eigener minus consona, vel quia aliis Confratribus Hand gestrichen, entweder, weil es mit der iniuriosa, vel quia ex zelo nimis immaturo Wahrheit weniger übereinstimmt oder weil scripta fuere. Vigilius Abbas manu propria. es anderen Mitbrüdern gegenüber ungerecht oder mit allzu unreifem Eifer geschrieben war. Abt Vigil, eigenhändig.

Nach dem Tode Primissers hat Abt Vigil eigenhändig alle Stellen getilgt, die er nicht der Nachwelt überliefert wissen wollte. Diese Zensur war, so ist es einer entsprechenden Anmerkung Schranzhofers auf f. 117v zu entnehmen, der von Benedikt in seiner Regel als Mutter aller Tugenden herausgestellten discretio (Unterscheidungsgabe) geschuldet (vgl. RB 64,19). Auf f. 54v findet sich neben der neun Zeilen umfassenden Schwärzung der Hinweis am Rand „mendacium crassissimum“. Von wem die Bleistifteintragungen in der Handschrift, wie z.B. f. 68v „NB“, f. 18v, „+“ und andere Markierungen, Unterstreichungen und Textumrandungen stammen, ist unklar.

Primisser gibt am Ende fast jeden Eintrages einen Quellenvermerk an. Dabei handelt es sich um Briefe, Archivdokumente, schriftliche und mündliche Berichte oder Erzählungen und auch Primissers eigene Anschauung.

Die Belegangaben im Diarium (aber auch z.B. in den Annales Stamsenses bzw. Maisenses) beziehen sich auf das von Primisser betreute Stiftsarchiv Stams und sehen in der Regel folgendermaßen aus: Z.B. „Q. XIV. n.27.“ (f. 01r) oder „Arch[ivum]. Cist[a]. E 38.“ (f. 35v). Der Großbuchstabe gibt die Klasse (classis) an, die nächstfolgende lateinische oder arabische Zahl den Titel (titulus) und die mit „n.“ abgekürzte Nummer das mit derselben Nummer bezeichnete Dokument im jeweiligen Konvolut. Auf den Schubladenfronten klebt jeweils ein Zettel, der angibt, was in der Schublade zu finden ist, z.B. „G 5.b Supellex sacra“, oder im Beispielfall „Q 14. Chronica & Diaria Stamsensia“ bzw. „E 38. Nals“.10 Mündliche Berichte oder Erzählungen werden gewöhnlich mit „Rel[atus]“ oder „Relat[us]“ wiedergegeben, z.B. „Rel[atus] Rev[erendissi]mi Vig[ilii] Abb[atis]“ (f. 03v). Was Primisser aus eigener Anschauung oder vom Hörensagen weiß, kennzeichnet er mit „fm.“, „fam.“ oder ausgeschrieben als „fama“.

10 Zur Stamser Archivordnung siehe das Dokumentenverzeichnis am Ende dieser Diplomarbeit. 15

2.2 Zur Edition11

Der Text ist als buchstabengetreuer Fließtext ohne Übersetzung wiedergegeben. Folgende Grundsätze werden dabei angewendet:

o Randvermerke sind jeweils mit „[in margine:]“ gekennzeichnet; o Abkürzungen werden soweit möglich kommentarlos aufgelöst, z.B. Rev.mus = Reverendissimus, DD. = Domini; o die Belegangaben verbleiben in der originalen Abkürzungsweise; o konsequenter Ersatz von „j“ durch „i“, z.B. Maji = Maii, Josephus = Iosephus; o die Groß- und Kleinschreibung wird wie im Original beibehalten; o das hochgestellte „e“ über dem „u“ bei deutschen Texten wird neben den zugehörigen Vokal geschrieben, z.B. „Buechelbach“ (f. 08r, 13v); o arabische und römische Zahlenangaben bei Daten oder Geldbeträgen werden beibehalten; o Datumsangaben der Randglosse, die die Datumsangaben im Text verdoppeln, sind kommentarlos weggelassen; o Stundenangaben – von Primisser inkonsequent gehandhabt – sind vereinheitlicht, d.h. z.B. „hora 9 Vespertina“ (f. 108v) ist als „hora nona Vespertina“ wiedergegeben.

2.3 Zum Eigennamenverzeichnis

Das Eigennamenverzeichnis enthält alle Orts- und Personennamen, Ordensbezeichnungen und Kirchenjahresfeste, die in der Handschrift bis f. 116v inklusive vorkommen. Die Schreibung richtet sich nach den heutigen orthographischen Gepflogenheiten, die originalen lateinischen Ortsbezeichnungen werden mit ihrem heute verwendeten deutschen Namen wiedergegeben, z.B. wird „Oenotrium“ als „Nauders“ aufgeführt. Kirchen sind bei Primisser oft nur mit ihrem Kirchenpatron angegeben, z.B. „apud Sanctum Leonardum“ (f. 25v), sie finden sich im Verzeichnis unter z.B. „St. Leonhard (Meran)“.

Einige Personen nennt Primisser nur mit dem Nachnamen und eventuell einer Funktions- bzw. Berufsbezeichnung, z.B. „Reverendo Domino Consiliario Gstir“. Da diese Person im Zusammenhang mit Brixen erscheint, konnte sie durch die Diözesanschematismen der damaligen Zeit ausfindig gemacht werden. So wird z.B. im Schematismus von 1778 ein

11 Es wurden die „Grundsätze für die Textbearbeitung im Fachbereich Historische Hilfswissenschaften“ der Archivschule Marburg beachtet. 16

„Christophorus Styr“ aufgeführt, der „Consiliarius Ecclesiast[icus] Canon[icus] B[eatae] V[irginis] M[ariae] in Ambitu“ war. Im Verzeichnis wird gegen die Orthographie Primissers die im Schematismus vorgefundene Schreibung beibehalten. Manche Personen ließen sich bisher noch nicht ausfindig machen, wie einige Patres und Superioren verschiedener Klöster, die nur mit ihrem Vornamen genannt sind, oder z.B zwei Bedienstete von Abt Vigil: Der Kutscher „Simon“ (f. 27r) und der Kammerdiener „Xaver“ (f. 115v).

Nicht eigens aufgezählt werden Funktionsbezeichnungen oder Ämter, z.B. Reverendissimus, Abbas, Pater, Praeses und dergleichen.

Die Kirchenjahresfeste sind in der Regel gruppiert aufgelistet, d.h. Advent, Weihnachten, Quadragesima, Triduum sacrum, Ostern, Pfingsten und Marienfeste. Die Feiertage der Heiligen sind nur mit dem jeweiligen Heiligennamen aufgeführt. Von einer Aufzählung aller Vorkommen von „B[eata] V[irgo] M[aria]“ wurde abgesehen.

2.4 Maßeinheiten

In den verwendeten Dokumenten, vor allem in den Verträgen und im Inventar des Pfarrhauses Mais von 1784, kommen einige alte Maßeinheiten vor, die heute nicht mehr gebräuchlich sind. Oftmals werden die Begriffe auch noch nach „altem Maß“ oder „neuem Maß“ (bezogen auf die 1768 für Tirol erfolgte Einführung des Wiener Maßes) bzw. „Meraner Mäßerey“ und dergleichen unterschieden. Das Bild ist sehr verwirrend. Wilhelm Rottleuthner schrieb dazu 1882: „Es dürfte wohl schwerlich je in einem Lande von gleicher Ausdehnung so vielerlei verschiedenartige, dem Inhalte und dem Namen nach von einander abweichende Masse gegeben haben wie in Tirol und Vorarlberg.“12 Geschuldet ist dies nicht nur der Inkonsequenz der verschiedenen Tiroler Landordnungen, sondern auch der Tatsache, dass in den verschiedenen Landesteilen verschiedene Ordnungen galten, die sich z.B. am bayerischen Landrecht (Kufstein, Rattenberg, Kitzbühel, Eisack und Rienz), alemannischen Recht (Oberinntal und Lechtal), Salzburger Verordnungen (Zillertal) und ehemaligen Langobardischen und Römischen Recht (Südtirol) orientierten. Daneben gab es – gerade was die Grundstücke betraf – kein allgemeines Katasteramt, das für Ordnung sorgte, sondern zum Großteil nur die Urbare der meist geistlichen und adeligen Grundherren. Zudem spielten auch

12 Rottleuthner, Localmasse, 1. 17 die Systemlosigkeit des Mittelalters und die „Eifersucht, Eigenthümliches, wenn auch Schlechteres zu belassen und ja nicht mit fremdem, Besseren vertauschen zu wollen“.13

Ohne auf die historischen Entwicklungen und Verflechtungen im Detail eingehen zu wollen und zu können, sei nur festgehalten, dass die unterschiedlichen Maßangaben differenziert betrachtet werden müssen, je nach Entstehungsort und –zeit sowie Gültigkeitsbereich der Dokumente und Urkunden. Die wichtigsten öffentlichen Verordnungen wurden zwar 1525 (mit Ergänzungen 1532 und 1573) durch Kaiser Ferdinand getroffen, doch gestand die Tiroler Landordnung ihren Untertanen weiterhin die Verwendung verschiedener, über lange Zeit gewohnter Maße zu. Dies sorgte immer wieder auch für Unruhen und Aufstände, so etwa im Zusammenhang mit dem Südtiroler Bauernaufstand 1525, bei dem auch das Stamser Widum und das Amtshaus in Mais in Mitleidenschaft gezogen wurden. Erst auf Intervention Kaiserin Maria Theresias hin wurden ab 3. September 1768 die Wiener Maße auch für Tirol und Vorarlberg verbindlich eingeführt.14 a) Längenmaße 1 Innsbrucker Klafter (6 Fuß) 2,0045 Meter (1 Fuß = 0,3341 Meter)15 1 Bozner Klafter (6 Fuß) 2,015 Meter (1 Fuß = 0,3358 Meter) b) Flächenmaße 1 altes Tagmahd oder Mannemahd 802½ Wiener Quadratklafter = 28,86311 Ar 1 neues Tagmahd oder Mannemahd 500 Wiener Quadratklafter = 17,98326 Ar 1 alter Morgen (Pustertal) 802½ Wiener Quadratklafter = 28,86311 Ar 1 neuer Morgen (Wald, Weide) 500 Wiener Quadratklafter = 17,98326 Ar 1 Jauchert16 durchschnittlich 40,184 Ar 1 Starland17 11,166 Ar c) Flüssigkeitsmaße 1 Bozner Weinyhre18 77,810 Liter (= 12 Pazeiden) 1 Pazeide19 6,534 Liter 1 Bozner Mostyhre 82,104 Liter

13 Ebd. 6. 14 Vgl. ebd. 14. Ein Druckexemplar des Erlasses vom 3.9.1768 befindet sich ohne Signatur im Stiftsarchiv. 15 Ebd. 31. Auch alle nachfolgenden Maßangaben übernommen von Rottleuthner. 16 Von lat. iugum. 17 Krüger, Handbuch, 324. Starland bezeichnet die Fläche, auf der ein Star Getreide (Bozner Maß) ausgesät wurde. 18 Von lat. urna. 19 Von lat. paceda. 18

1 Meraner Mostyhre 80,570 Liter 1 Fuder (8 Bozner Yhrn) 622,480 Liter d) Trockenmaße 1 gewöhnliches Tiroler Star 30,943 Liter 1 Korn- oder Zinsstar 28,305 Liter (Ulten, Meran und Schlanders) 1 Mutt20 in Tirol durchschnittlich 44 Liter 1 Mutt (Meran alt) 42,457 Liter (4 Viertl à 4 Massl) 1 Metzen (Füssner Metzen) 23,113 Liter e) Gewichte 1 Pfund (Meran) 0,504347 Kilogramm (in 18 Unzen unterteil) 1 Pfund (Wien) 0,560060 Kilogramm 1 Pfund (Innsbruck) 0,561231 Kilogramm 1 Pfund (Stams) 0,561756 Kilogramm 1 Mutt (Ölmaß) 58,140 Kilogramm

3 Am Diarium beteiligte Personen

Drei Personen sind für das Diarium von besonderem Interesse, an erster Stelle natürlich der Hauptprotagonist der Aufzeichnungen und Zensor derselben, Abt Vigil Kranicher, an zweiter Stelle die beiden Schreiber der Handschrift Kassian Primisser und Rogerius Schranzhofer. Die folgenden drei Unterkapitel enthalten kurze Lebensläufe dieser drei Personen. Die Beschreibung Primissers fällt sachgemäß etwas länger und umfangreicher aus, da er der Schreiber des hier behandelten ersten Teiles des Diariums ist.

20 Von lat. modius. 19

3.1 Abt Vigil Kranicher

Vigilius Kranicher von Kranichsfeld wurde am 7. Februar 1722 in Innsbruck geboren. Seine Profess legte er am 13. August 1741 ab und erhielt am 24. September 1746 die Priesterweihe. Er war Theologieprofessor und ab 1752 Sekretär von Abt Rogerius Sailer (1694–1766). Von 1754 bis 1764 bekleidete er zehn Jahre lang das Amt des Priors und kehrte danach wieder auf den Theologischen Lehrstuhl zurück, und war Novizenmeister. Am 26. Mai 1766 wurde er zum 34. Abt der Oberinntaler Zisterze gewählt und am 27. Juli in Kaisheim von Abt Coelestin Meermoos (Abt von 1739–1771) benediziert. Kranicher starb am 7. Mai 1786 im Alter von 64 Jahren.21

An Geschwistern Abt Vigils werden im Diarium nur zwei genannt: Der drei Jahre ältere Bruder Oswald Sigismund Kranicher (1719–1776), der Guardian des Franziskanerklosters in Reutte war, und eine Schwester mit dem Namen Maria Anna (siehe f. 19v).

In Kranichers Amtszeit fällt die politische und kulturelle Blütezeit des Klosters in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts. Abt Vigil ließ den neuen Krankentrakt bauen, einige Räume im Kloster umbauen bzw. dekorieren. Die Stiftskirche und die Heiligblutkapelle stattete er u.a. mit neuen Orgeln aus, kaufte 1766 das von den Freiherren von Voglmayr gepachtete Anwesen Mayr am Ort in Mais als neues Pfarrwidum zurück und sorgte für eine Neuordnung der Verwaltung des Südtiroler Stiftsbesitzes. Er ließ verschiedene Pfarrkirchen, die von Stams betreut wurden, neu ausstatten, darunter die Pfarrkirche von Sölden (Gewölbefresken von Josef Anton Puellacher aus Telfs, 1779). 1778 ließ er ein Knabenseminar errichten, das der Ausbildung von Nachwuchssängern und Instrumentalisten für die Figuralmusik diente. Einige der Stamser Konventualen unterrichteten dort, so die Patres Stephan Paluselli, Benno und Thomas Aquinas Voglsanger. Eine der bedeutendsten Leistungen Kranichers war es sicherlich, die bereits unterschriebene Aufhebung des Klosters durch Kaiser Joseph II. abzuwenden.22

Abb. 2: Siegel und Unterschrift von Abt Vigil

21 Die biographischen Angaben sind dem Album Stamsense, 58, entnommen. 22 Vgl. Forcher, Stift Stams, 75. 20

3.2 P. Kassian Primisser

Kassian Primisser wurde am 14. April 1735 in Agums bzw. Prad am Stilfserjoch im geboren.23 Er besuchte das Gymnasium in Meran. Schon dort zeigte sich seine besondere Veranlagung, die ihn für das Archivwesen prädestinierte. Denn er machte es sich

„zur unabänderlichen Maxime, nichts zu lesen, ohne zugleich aus den vorzüglichsten Stellen nach seinem Ermessen und seinen Bedürfnissen Auszüge zu machen, und in dieselbe eine solche Ordnung zu bringen, daß er bey vorkommenden Gelegenheiten immer den geeigneten Gebrauch davon zu machen wußte.“24

Zum Studium kam er nach Innsbruck, und auch dort kam ihm sein systematisches Denken zugute. Dort hat er auch seine schon in Meran begonnene Landkarte von Tirol bei Pater Weinhart, Professor für Mathematik, bis zum Jahr 1753 verfeinert, lange bevor Peter Anich (1723–1766) mit der seinen um 1760 begonnen hat.25 Primissers Einkleidung in das Noviziat im Zisterzienserstift Stams erfolgte am 21. September 1755, seine Profess fand am 21. September 1756 statt. Noch vor seiner Priesterweihe am 22. September 1759 wurde ihm die Ordnung der Bibliothek, die ein „wüstes Aussehen“26 hatte, übertragen. Später bekam er auch

„die Obsicht über das Heiligthum des Stiftes, nämlich über Archiv und Kanzley mit der ausschließenden Vollmacht […]: ‚alles nach seinen Begriffen zu ändern, zu ordnen, und nach dem wissenschaftlichen Gebrauche anzuwenden.‘ Ein Auftrag und eine Arbeit, die seinem umfassenden Talente angemessen, für das Stift nothwendig, und für ihn eben so ergötzend als mühsam war.“27

Die von ihm aufgestellte Ordnung des Archivs hat sich in ihren Grundzügen bis heute erhalten. Interessant sind seine Regulae commentandi Tabularium seu registrandi Archivium,28 einerseits Exzerpte aus Jakob Wenckers (1668–1743) 1713 in Straßburg erschienenem Apparatus et Instructus Archivorum und andererseits eigene Gedanken und Überzeugungen. Die Beschreibung, wie ein Archivar zu sein hat und welche Aufgaben ihm obliegen, erscheint fast als Selbstcharakterisierung Primissers: Der Archivar (registrator), sei freigeboren oder von ehrbaren, nicht verrufenen Eltern geboren (ingenuus seu honestis natus parentibus non infamis), er sei guten Rufes (bonae famae), bescheiden (modestus), verschwiegen (taciturnus), zuverlässig (fidelis), sorgfältig (diligens), selten bei Gastmählern

23 Die biographischen Angaben sind, wenn nicht anders angegeben, dem Album Stamsense, 61ff, entnommen. 24 Archiv für Geographie, Historie, Staats und Kriegskunst, Wien 1817, 381. 25 Vgl. ebd. 382. 26 Ebd. 382. 27 Ebd. 383. 28 Stiftsarchiv Stams: CIST_J_JJ. 21 und Zusammenkünften anzutreffen (in conviviis et societatibus rarus), ein Greis von mindestens 30 Jahren (senex 30 saltem annos), klug (prudens), habe eine schöne Handschrift (bonus calligrapus), sei in verschiedenen Sprachen und in der Dialektik gebildet, ebenso in den Rechten, der Geschichte, Geographie und Genealogie (eruditus in linguis variis et Dialectica; item in Iuribus, in Chronologia, Geographia, Genealogia) und müsse andere, gut geordnete Archive gesehen haben (debet vidisse alia Archivia bene ordinata).29

Neben seiner Tätigkeit als Archivar und Bibliothekar war Primisser Sekretär der Äbte Rogerius Sailer und Vigil Kranicher. P. Kassian war ein recht genügsamer Mensch, wie sein Fratris Cassiani Primisser Substantia betiteltes Verzeichnis seiner Habseligkeiten in seiner Zelle belegt.30

Primisser hinterließ ein reiches Schrifttum, das sich im Stiftsarchiv erhalten hat. In seinem Nachlass findet sich eine Aufstellung – wohl im 19. Jahrhundert geschrieben –, die seine Schriften in 25 Kategorien einteilt. An dieser Stelle sei lediglich auf das Kompendium Tyrolis Latina31 hingewiesen, in der Grundlegendes zu seinem Werk, seinem Stil und der Stellung innerhalb der lateinischen Literatur Tirols festgehalten ist, wenn auch nicht alle Werke Primissers darin erfasst sind.32 Den Gipfel seines Schaffens stellen sicherlich die neun Folianten starken Annales Stamsenses dar, die die Geschichte des Klosters von seinen Anfängen bis zum Beginn des 18. Jahrhunderts enthalten. Das Album Stamsense vermerkt deshalb nicht zu Unrecht, dass er der am meisten gefeierte aller Klosterchronisten (neben Abt Paul Gay (1587–1638), P. Wolfgang Lebersorg (1570/71–1646), u.a.) war und kein zweiter ihm gleichkäme.33 Viel zu früh aufgezehrt, starb er am 19. Dezember 1771 im Alter von nur 36 Jahren.

Eine der ersten Würdigungen Primissers hinterließ sein Nachfolger als Sekretär, Rogerius Schranzhofer, auf f. 117v–118r des Diariums. Dort findet sich auf f. 117v in margine der Bleistiftvermerk: „utinam Stamsium plurimos Cassianos, paucos haberet Rogerios!“ – „Hätte Stams doch sehr viele Kassianos, [aber nur] wenige Rogerios!“ Schranzhofer lieferte mit den 1811 für die bayerische Akademie der Wissenschaften geschriebenen „Nachrichten von dem Leben und dem Werk“ eine umfassende Darstellung Primissers.34 Auf diese beruft sich der

29 Stiftsarchiv Stams: CIST_J_GG, Notata Varia. 30 Stiftsarchiv Stams: CIST_J_GG, Notata Varia. 31 Korenjak, Tyrolis Latina. Zu Primisser v.a. 761–767, 783–784. 32 Ein ausführliches Werkverzeichnis Primissers ist für die Fortsetzung der Bearbeitung des Diariums im Rahmen einer Dissertation vorgesehen. 33 Album Stamsense, 61: „Historiographus Monasterii longe celeberrimus, nulli secundus.“ 34 Archiv für Geographie, 381. 22 anonyme Nekrolog von 1817, der dem am 8. Februar 1815 in Wien verstorbenen Bruder Primissers, Johann Baptist Primisser, „k.k. Rath und ehemaliger Schloßhauptmann zu Ambras, Prof. und Bibliothekar zu Innsbruck“,35 gilt, und mit einem dreiseitigen Exzerpt aus Schranzhofers „Nachrichten“ beginnt.

Nachfolgend sei die kurze Lebensbeschreibung Primissers im Diarium wiedergegeben. Schranzhofer zeichnet darin das Bild eines fleißigen, klugen und doch parteiischen Menschen, dem Ordnung und Prinzipien über alles zu gehen schienen. Sein Eifer und seine Leidenschaft ließen ihn vielleicht manchmal über das Ziel hinausschießen. Interpretiert man die Bemerkungen von Schranzhofer (und auch die Eingangsbemerkung von Abt Vigil) richtig, dann schien Kassian Primisser die Gelassenheit zu fehlen, von gewissen Prinzipien abzurücken, wenn die Umstände es erforderten. Dieser Charakterzug schmälert jedoch nicht das Lebenswerk dieses hochbegabten und vorbildlichen Ordensmannes, das einen unumstößlichen Beweis seiner imposanten Arbeitsleistung, seines enormen Wissens und seiner vielfältigen Begabungen als Archivar, Bibliothekar, Historiker, Geometer und Sekretär darstellt.

35 Ebd. 23

Die undevicesima Venerabilis Pater Prior Am 19. schickte der ehrwürdige Pater nuntium expressum misit Oenipontum ad Prior eine Express-Nachricht nach infirmandam mortem Reverendi Patris Innsbruck, um den Tod des hochwürdigen Cassiani, quae contigit hac die circa Pater Kassian zu bestätigen, der sich an meridiem. Vixit homo octo menses ultra diesem Tag um die Mittagsstunde annum tricesimum sextum, Religiosus ereignete. Er lebte als Mensch acht quindecim, Presbyter duodecim annos. Monate über das 36. Lebensjahr hinaus, Laboribus adeo tenaciter insistebat, ut, si als Religiose 15, als Priester 12 Jahre. Er forte ad mensam aulicam, vel ad aliam hielt so beharrlich an seinen Arbeiten fest, recreationem vocatus fuerit, cum dass, wenn er zufällig zum Essen im Saal indignatione et amaritudine animi [des Abtes] oder zu einer anderen acceperit. Scripsit Annales Stamsenses Erholung gerufen wurde, er [es nur] mit fuso calamo et erudito, eosque perfecit Unmut und Bitterkeit der Seele akzeptierte. usque ad annum 1703. Quin et alia multa Er schrieb die Annales Stamsenses mit scripsit et annotavit, sed non ductu fließender und gelehrter Feder und obedientiae, non ex pura intentione, non vollendete sie bis zum Jahr 1703. Ja, auch cum sancto zelo disciplinae regularis, ut vieles andere hat er geschrieben und videre licet in hoc ipso Diario, cui plurima angemerkt, aber nicht durch den tum falsa, tum humili Religioso minime Gehorsam geführt, nicht aus reiner convenientia immiscuit, putans tamen, Intention, nicht mit dem heiligen Eifer der omnia vera, omnia sancta esse, omnia klösterlichen Disziplin, wie man in diesem necessario iuxta suam opinionem nulla Diarium selbst sehen kann, dem er habita ratione, Matris virtutum, manches Falsche und für einen demütigen Discretionis, disponenda et dirigenda esse. Religiosen keineswegs Passende hineinmischte, freilich im Glauben, dass alles wahr, dass alles heilig sei, dass alles notwendigerweise nach seiner Meinung ohne Rpcksicht auf die Discretio, die Mutter aller Tugenden, anzuordnen und zu anführen sei.

Caeterum erat vir probus, scrupulosus et Im Übrigen war er ein bewährter Mann, vix non perplexus quoad statum internum, gewissenhaft und höchst verwickelt in solitudinis amans, exercitiis religiosis seinem Inneren, die Einsamkeit liebend, apprime studens: erga Confratres suos (eos den geistlichen Übungen in höchstem nempe, quos suis principiis inhaerere Grade zugetan; gegen seine Mitbrüder credebat) officiosus et familiaris: extraneis (jene nämlich, von denen er dachte, sie viris scientificis imo et Praelatis, quos circa hängen seinen Prinzipien an) dienstbereit quosdam in historia occurrentes und vertraut; bei auswärtigen Wissen- difficultates consulit, ob suam eruditionem, schaftlern und sogar Prälaten, die er zu et praeclarum scribendi stilum spectabilis. gewissen in der Geschichtsschreibung begegnenden Schwierigkeiten konsultierte, ob seiner Gelehrsamkeit und seines herausragenden Schreibstils angesehen.

24

Quae omnia ideo annotare volui, ut facili Dies alles wollte ich deshalb anmerken, conatu quis colligere possit cuius tenoris damit man leicht erkennen kann, wessen quaedam eiusdem Scripta sint, et quam Geistes gewisse seiner Schriften sind und fidem mereantur. welchen Glauben sie verdienen.

Antequam discesserit Reverendissimus Bevor der Abt nach Innsbruck aufbrach, Oenipontum Eidem Pater Cassianus piae gab ihm Pater Kassian seligen Andenkens memoriae exhibuit informationem de Statu einen Bericht über den Zustand des archivi, quam in infirmitorio scripsit. Archivs, den er auf dem Krankenbett explicat ibi, quid in Archivo laboraverit verfasst hatte. Darin erklärt er, was er im cum Reverendo Patre Stanislao, quid Archiv zusammen mit dem hochwürdigen laborandum adhuc restet: et cur Annales Pater Stanislaus gearbeitet hatte und was Stamsenses conscripserit, antequam an Arbeiten noch aussteht, und er gibt die Repertorium seu perfectam Registraturam Motive bekannt, weshalb er die Annales confecerit, motiva promit. Verum Stamsenses verfasst hatte, noch bevor er Reverendissimus iussit eum animae suae das Repertorium oder die endgültige providere, et sepositis curis omnibus Registratur erstellt hatte. Aber der Abt domui suae disponere, ut sic mature Sacris befahl ihm, sich um seine Seele zu sorgen, morientium Sacramentis praemuniri possit. und – alle Sorgen vergessend – sein Haus Quod et fecit; utut nunquam persuaderi zu ordnen, damit er so zur rechten Zeit mit potuit, ut credat, se in tanto periculo fore den heiligen Sterbesakramenten versehen constitutum. Reverendissimus ipsemet werden könne. Dies tat er, auch wenn er eidem extremam unctionem tribuit sexta überhaupt nicht überzeugt werden konnte decima huius. Tandem die supra memorata zu glauben, dass er in solch einer Gefahr pressus nimia angustia pectoris, et malo schwebe. Der Abt selbst gab ihm die letzte hydropisis suffocatus obiit. Requiescat in Ölung am 16. dieses [Monats]. Am oben pace! genannten Tag schließlich starb er durch große Herzbeschwerden niedergedrückt, und durch die Wassersucht erstickt. Er ruhe in Frieden!

25

3.3 P. Rogerius Schranzhofer

Rogerius Schranzhofer wurde am 18. Januar 1746 in Innichen geboren.36 Seine Profess legte er am 25. August 1765 ab, am 21. Dezember 1768 wurde er zum Priester geweiht. Er war bereits Archivgehilfe P. Kassians und ab dessen Erkrankung sein Nachfolger als Archivar und Bibliothekar. Ab 1786 war er Sekretär des Stamser Kommendatarabtes Augustin Nagele (1753–1815) aus dem Kloster Gries, bis er 1787 dortselbst zum Kommendatarabt bestellt wurde. berichtet, Schranzhofer „hintertrieb mit Umsicht und Klugheit die Aufhebung des Stiftes, setzte durch weise Sparsamkeit dasselbe in blühenden Stand, und traf überhaupt viele Einrichtungen, die geeignet waren, dem Stifte [Gries] die verlorne Zuneigung der Mitwelt wieder zu gewinnen.“37 Als P. Sebastian Stöckl 1790 zum neuen Abt von Stams gewählt wurde, ging Schranzhofer nach Mais als Kaplan an St. Valentin und war dann von 1803 bis 1807 Pfarrer von St. Peter. Anschließend kehrte er ins Kloster zurück und starb dort am 11. August 1816 im Alter von 70 Jahren. In seinen letzten beiden Lebensjahren litt er an einer schwachen Gesundheit, hervorgerufen durch einen Schlaganfall.

Von Schranzhofer stammen unter anderem folgende Werke:38

o Kanzelreden am Feste des hl. Vigilius, Bischofes und Martyrers, Diöcesan- und Kirchenpatrones zu Mais, Bozen 1791. o Valentins des Rhätier-Apostels Reisen, Aufenthalt und Grabstätte zu Mais. Bozen (Mais) 1794, 73 + 43 Seiten, Octavo. (Der Anhang enthält: „Wann zeigt sich die erste Spur der Stadt Meran?“) o Abhandlung über das Herculanum in Tirol oder die ehem. Stadt Maja, jetzt Mais. (Hormayr, „Tiroler-Almanach“, Wien 1805). o Die Mönche von Stams und Wessobrunn, in: Sammler für Geschichte und Statistik von Tirol, Innsbruck 1808, 229–251.)

36 Alle biographischen Angaben sind dem Album Stamsense, 66, entnommen. 37 Beda Weber, Tirol, 270. 38 Vgl. die Angaben im Album Stamsense, 66. 26

4 Kommentar zum Erwerb des Stamser Pfarrhauses in Untermais

4.1 Stamser Besitz in Südtirol39

Meinhard II. stattete das von ihm gegründete Kloster Stams 1273 mit der Pfarre Mais und „allen ihren Besitzungen und Einkünften“40 aus. Zum „Pfarrsprengel […] zählten die heute eigenständigen Pfarren Ober- und Untermais, Sinich und Hafling. Gegen Meran und Schenna bildeten die Passer bzw. die Naif die Grenze. […] Gegen Südwesten erstreckte sich das Pfarrgebiet bis an die Etsch und die Marlinger Brücke. Im Südosten bildete der Sinichbach die Grenze zu Burgstall.“41 Der Kirchenpatron Vigilius zeigt an, dass die Pfarre Mais im Bistum Trient lag. Die Passer bildete die natürliche Grenze zum Bistum Chur. Die Verleihung der Pfarre an die Stamser Zisterzienser ist wohl auch im Zusammenhang mit dem Machtausbau Meinhards zu sehen, der damit „dem Bistum Trient endgültig den bisherigen nördlichen Vorposten“42 entriss.

Als weitere Pfarre kam die Kirche St. Martin in Mals zwischen 1278 und 1321 dazu, zu der eigene Pfarrrechte, ein Friedhof, ein Pfarrhaus und ein Mesnerhaus gehörten.43 Primisser erwähnt sie auch in seinem Diarium und zeichnet einen Plan des zugehörigen Hauses samt Gärten. Dabei ist er fasziniert von der schönen Lage des Hauses und schreibt darüber, dass es günstig gelegen sei und eine äußerst liebliche Aussicht Richtung Süden habe (sita est in loco commodo et prospectum habet amoenissimum versus meridiem; f. 37v).

Das Patronatsrecht über die Pfarre St. Peter bei Dorf Tirol kam 1290 dazu, zu ihren Besitzungen gehörten „neben Gratsch die kleine Ortschaft Pfelders im hintersten Passeiertal. Ihr grundherrlicher Besitz erstreckte sich weiters über sieben Höfe in [Dorf] Tirol bzw. je acht Höfe in Algund und Riffian.“44

Die Stamser Besitzungen im Burggrafenamt weiteten sich immer mehr aus, so gehörten schließlich Güter in Lana, Burgstall, Schenna, Passeier, Tirol, Partschins und Naturns dazu. Auch im Vinschgau besaß das Stift Höfe und Grundstücke in Schnals, Kastelbell, Latsch, Tarsch, Goldrain, Morter, Schlanders, Göflan, Laas, Eyrs, Schluderns, Tartsch und Schleis.

39 Der Begriff ‚Südtirol‘ wird hier und im Folgenden nicht im politischen Sinne als Äquivalent für die ‚Autonome Provinz Bozen – Südtirol‘ sondern als Synonym für das frühere ‚Athesia‘ bzw. ‚Etschland‘ verwendet. 40 Laimer, Angerheim, 650. 41 Ebd. 647. 42 Ebd. 650. 43 Vgl. ebd. 652. 44 Laimer, Angerheim, 653. 27

Von dort bezog man überwiegend Korn, Gerste und Roggen.45 Die Ortsaufschriften der Schubladen im Stiftsarchiv zeugen noch heute eindrücklich von den enormen Besitzungen des Klosters.

4.2 Pfarre Mais – Ansitz Angerheim – Mayramort

Die Pfarre Mais war das Kernstück der Südtiroler Besitzungen der Grundherrschaft Stams, wo sich auch das Amthaus als Verwaltungssitz für die Güter im Etschland befand. Es ist zu vermuten, dass das erste Widum in der Nähe der Pfarrkirche St. Vigil gelegen war.

„Widum und Amtsgebäude scheinen bereits ursprünglich unter einem Dach vereint gewesen zu sein. 1427 ist ein Widumsneubau belegt, welcher vermutlich erstmals den Filiationssitz der Herren von Angerheim und Neuberg mit einbezog. In nächster Nähe des spätromanischen Wohnturmes hatten die Stamser bereits 1318 Fuß gefaßt.“46

Neben der Verwaltung für die schwäbischen Besitzungen in Füssen galt das Amtshaus in Mais als „zweites Nebenamt des Klosters und war Anlaufstelle für sämtliche Südtiroler Besitzungen. Die klösterlichen Verwaltungsaufgaben besorgten während des 14. und 15. Jahrhunderts in der Regel zwei Ordensleute, der Amtmann und sein Gehilfe.“47

Im Mai 1525 wurde das 1427 neu gebaute Widum von aufständischen Bauern geplündert und verwüstet. Es war so arg „in Mitleidenschaft gezogen, dass es unbewohnbar geworden war.“48 P. Simon Gäßler (ab 1544 Abt von Stams) kümmerte sich zwischen 1526 und 1538 als Pfarrer und Ökonom um den Wiederaufbau des Pfarr- und Amtshauses sowie um die Reparatur der Stamser Mühle und diverse Baumaßnahmen in Gratsch.49 Das heutige Anwesen Angerheim geht in seinen Strukturen auf diese Umbau- und Reparaturmaßnahmen der Renaissancezeit zurück. Bei den Restaurierungsarbeiten der 1990er Jahre traten auch viele der originalen Bemalungen aus dem 16. Jahrhundert wieder zutage.50

Weitere 130 Jahre später scheint der bauliche Zustand des Alten Widum wiederum derart ruinös gewesen zu sein, dass es Abt Vigil Kranicher geeigneter erschien, ein neues Haus zu kaufen, als den Alten Widum reparieren zu lassen. Sicherlich mag hier neben den wirklichen baulichen Umständen auch ein gewisses Repräsentationsbedürfnis mit hineingespielt haben.

45 Vgl. ebd. 46 Ebd. 655. 47 Ebd. 48 Ebd. 659. 49 Siehe Ebd. 660. 50 Siehe Stampfer, Wandmalereien, 680–689. 28

Seine Wahl fiel auf den nur wenige hundert Meter entfernt gelegenen Ansitz Mayramort, über den das Kloster zwar die Grundherrschaft ausübte, der jedoch seit 1712 von Abt Franziskus Lachemayr (1658–1714) an Adam Andreas Freiherr von Voglmayr, Kellner von Tirol, verpachtet war. Davor war er von Adam Hafner und seiner Frau Magdalena Kitzinger bewirtschaftet worden, auch waren bereits 1693 einige diesem Hof zugehörige Grundstücke zu verschiedenen Fruchtgenießern abgezogen worden, wie die Annales Maisenses zu berichten wissen.51 In den Regesten sind alle im Archiv befindlichen Dokumente zum Anwesen Mayramort und den damit zusammenhängenden Grundstücken verzeichnet.52 Daraus ist u.a. ersichtlich, dass dieser Mayrhof erst am 19. Januar 1675 vom oberbayerischen Augustiner-Chorherrenstift Au am durch Kauf um die Summe von 1600 Gulden in die Stamser Grundherrschaft übergegangen ist.53

Der Hof Mayramort wird auch im „Dorfpuech“ der Gemeinde Untermais genannt, einer Foliohandschrift des 17. Jahrhunderts mit 16 Blättern.54 In diesem Dorfbuch geht es um die Rechte und Pflichten des Dorfmeisters und der Gemeindemitglieder das Jahr hindurch, aber auch um Strafen bei Verfehlungen oder Säumigkeiten. Unter anderem heißt es darin: „Es seind drei schusswahl durch das dorf, die sollen iren aufgang haben, ainer zwischen Mair am Ort stuck und Stambser weingart und der ander zu dem Gruebhof, und der drit schusswahl zwischen dem Dorfhof und des Suppan turn.“55 Es geht dabei um die Waale, d.h. die oberirdischen Wasserleitungen, die zur Bewässerung der Äcker, Felder und Gärten dienten. Einer dieser Waale verlief anscheinend zwischen Mayramort und dem Weinberg des Stiftes Stams. Nach den Wochentagen geordnet und nach Tag und Nacht getrennt, erhalten alle Höfe ihre jeweilige Wasserration. Auch hier sind sowohl der Hof Mayramort als auch der alte Pfarrhof genannt:

„Item Mayr am Ort hat ain furch wasser am sontag den ganzen tag zu seinen gietern. […] Am montag. […] Item, so hat der widumb zu Mais ain furch wasser den ganzen tag, hinz der schaten der sunnen über den Tragwahl geet. […] Am mitwochen. […] Item, so hat Mayr am Ort zwo firch wasser den ganzen tag. […] Am freitag. […] Item der widumb zu Mais und gieter drei firch wasser den ganzen tag, hunz der schaten der sunnen yber den Tragwahl geet.“56

51 Annales Maisenses, pag. 345. 52 Siehe auch das Dokumentenverzeichnis am Ender dieser Diplomarbeit. Aufgund des knappen Umfangs einer Diplomabeit kann nur kursorisch auf den Inahlt dieser Dokumente und die Geschichte des Hofes eingegangen werden. 53 Stiftsarchiv Stams: CANC_E_XXXIVc_1. 54Wiedergegeben bei Zingerle, Weisthümer, 119ff. 55 Ebd. 122. 56 Ebd. 126–127. 29

Unter Kaiser Leopold I. erfolgte 1683 eine weitere Dorfordnung, in der auch der am 29. Dezember 1537 zwischen dem damaligen Abt Pelagius Baur (Abt von 1525–1540) und dem Adel und der Gemeinde Mais geschlossene Vertrag genannt wird, in dem die Bezahlung des Pfarrers und seiner „Gesellpriester“ bei der Spendung von Sakramenten und dem Abhalten von Begräbnissen geregelt ist.57

Am 20. September 1712 wurde, wie oben bereits kurz vermerkt, Adam Andreas von Voglmayr der Hof Mayramort von Abt Franziskus Lachemayr in Erbpacht verliehen.58 Der im Stiftsarchiv liegende Verleihbrief führt detailgenau, mit einer an Pedanterie grenzenden Präzision die zum Anwesen gehörenden Flächen und Zehentrechte auf. „Stück für Stück wird aufgezählt und ausführlich vermerkt, an wessen Gut das Pachtstück nach den verschiedenen Himmelsrichtungen stößt.“59 Auch hier gilt, was Konrad Linder zu den Stamser Erbleiheverträgen festgehalten hat. Es lassen sich folgende Teile unterscheiden:

• „1. Die Verleihung des Erbbaurechtes mit Angabe des Leiheobjektes, der genauen Grenzen und Pertinenzen; • 2. die Verpflichtung des Beliehenen, das Grundstück (Hof, Lehen) in gutem Stande zu erhalten; • 3. die Festsetzung des jährlichen Zinses; • 4. Bestimmungen über die Veräußerung des Erbbaurechtes durch den Beliehenen (Baumann); • 5. Währschaftsversprechen von Abt und Konvent des Stiftes als Grundeigentümer.“ 60

Auch die bei Linder genannten gegenseitigen Verpflichtungen der beiden Vertragspartner sind im Vertrag enthalten. „So ist der Beliehene verhalten:

• 1. Zur Zahlung des Grundzinses und auch anderer Abgaben; • 2. zur Instandhaltung des Gutes sowie zur Vornahme von Meliorationen, falls solche im Vertrage ausdrücklich ausbedungen sind; • 3. zur Einholung des grundherrlichen Konsenses bei Veräußerung seiner Rechte und, da sich das Kloster vertraglich das Vorkaufsrecht gesichert, ist er verpflichtet, ihm einen Monat Bedenkzeit zu lassen. Im Falle eines Ankaufes durch die Grundherrschaft hat diese zugleich ein Recht auf ermäßigten Preis;

57 Ebd. 139. 58 Stiftsarchiv Stams: ARCH_O_XXXIVc_14; bzw. CANC_O_XXXIVc_17. 59 Linder, Klostergrundherrschaft, 69. 60 Ebd. 67. 30

• 4. zur Zahlung der Landessteuern und öffentlichen Abgaben; • 5. im Falle einer Nichteinhaltung der vorgenannten Punkte entsprechende Sühne zu leisten und das Gut zu verlassen.

Der Lehensherr, Prälat und Konvent von Stams, wird durch den Leihevertrag verpflichtet:

• 1. Dem Beliehenen die Nutzung des Leihegutes zu gestatten und ihn in den Besitz einzuweisen, bzw. ungehindert einziehen zu lassen; • 2. denselben im Besitze zu schirmen, ihm Währschaft zu leisten.“61

Das Stift blieb somit weiterhin Grundherr (Dominus directus; vgl. f. 25r des Diariums) des Hofes Mayramort, während die Familie Voglmayr in Erbpacht den Fruchtgenuss hatte (usufructuarius; vgl. f. 25r des Diariums). Das Anwesen bestand aus Folgendem:

„Nemblichen die Paurecht und Gerechtigkheit deß Mayr am Orth Hoffs in Unter Maiß Landtgerichts Meran gelegen, so da ist ain Behausung, Hofstatt, Stadl (rev:) Stallung, Torggl, Pachofen, Keller und Kraut Garten. Item in zwey Stück hechen Stär Landt Ackher Feldt, Mehr ohngefehrt drey Tag Mad Fruehe-Anger mit Obßpaumb alles an, und bey ein ander in ainen Infang in besagten Unter Mayß […] Widerumben vier Tagmad Fruehe, und vier Tagmad Spattwüsen auf den Meraner Mayrhöfen“62

Voglmayr hatte das Erbbaurecht, und konnte

„sambt waß darzue und darein gehörend nuzen und niessen, Pauen und besseren, und kheines weegs gefährlichen lezeren, davon ohne Unßer Vorwüssen und Consens nichts verkhauffen, noch anderen dergleichen zu thuen gestatten bey Straff und Verluest der Paumannß-recht und Fälligkheit nach Landtsrechten“.63

Seine konkreten Verpflichtungen waren es:

• 32 Yhren (Meraner Maß) guten und gerechten Most abzuliefern, • gute Landwehrung zu betreiben, • den jährlichen Grundzins abzustatten, • den Amtmann samt Pferd für vier Tage einzuquartieren, oder stattdessen 6 Gulden 30 Kreuzer zu bezahlen; • sich dem Kloster als Lehensherrn gegenüber ehrerbietig zu verhalten, • allen Schaden und Nachteil zu verhindern,

61 Ebd. 62 Stiftsarchiv Stams: ARCH_O_XXXIVc_14. 63 Ebd. 31

• und all das zu tun, was für Pächter üblich ist.64

Zum Hof gehörten weitere Grundstücke, die bereits an andere Pächter vergeben waren:65

• ein Ackerfeld von ungefähr 7 Starland und ein Stück von ungefähr 4 Starland an Johann Achmiller, Apotheker; • ein Acker („Infang“) von 12 Starland, eine Frühwiese66 von 4 Tagmahd und eine Wiese („Neüwüß“) von 2 Tagmahd an Georg Trater Pratenberger67; • ein Acker von 3,75 Starland („Krumpackher“) und 4 Tagmahd Spätwiese an Bartholomäus Spittaler Weißplater in Labers; • ein Acker von 5 Starland („Creüzackher“) an Georg Jenewein; • ein Acker von 3 Starland („ScheibÄckherle“), ein Acker („Vorgässl“) von 2 Starland und eine 2 Tagmahd Wiese an Georg Oberprayrer Nesmayr; • ein Acker von einem Futter Starland und ein Acker („Ger-Äckherle“) von 3 Starland an Hans Paur, Einwohner und Tagwerker in Meran; • zwei Auen: eine davon ist die Kriegsau „enhalb“ der Etsch, die andere die Au „beym Sämerstein obern Voerstoel oder Voerstler genannt“.

64 Vgl. ebd. 65 Vgl. ebd. 66 Wiesen wurden danach bezeichnet, ob sie früh oder spät im Jahr gemäht werden konnten. Manche Wiesen konnten auch öfters im Jahr geerntet werden, was eigens vermerkt wurde, z.b. „welche 3 Gras trägt“. 67 „Pratenberger“, „Weißplater“ usw. sind Hofnamen. Siehe Tarneller, Hofnamen. 32

4.3 Die 1765/66 in Mais tätigen Patres und die Südtiroler Verwaltung

Waren bis zu Ende des 15. Jahrhunderts in der Regel Weltpriester als Pfarrer von Mais bestellt, so wurde von 1494 bis in die Gegenwart die Pfarrstelle Mais ausschließlich mit Stamser Konventualen besetzt. Der Pfarre standen dabei ein Pfarrer und ein Ökonom vor, deren Aufgabenbereiche klar benannt und geregelt waren. Dem Ökonom oblag dabei die wirtschaftliche Verwaltung des Amtes Mais, d.h. aller Südtiroler Besitzungen des Klosters.

In den Annales Maisenses findet sich eine Aufstellung der 1765 in Mais tätigen Patres (pag. 394–395):

• Meinhard Gremlich (1694–1766), Ökonom von Mais, Beichtvater und Benefiziat zu St. Valentin, • Alberich Faber (1711–1781), Pfarrvikar zu St. Peter, • Zacharias Fischer (1716–1780), emeritierter Professor, Benefiziat zu St. Georg, • Jeremias Amort (1720–1799), Kooperator in Mais, • Petrus Stadler (1717–1792), Pfarrer von St. Vigil in Mais, • Johannes Gislanzoni (1724–1780), Kurat in Pfelders, • Cölestin Faber (1723–1794), Kooperator zu St. Peter, • Nivard Graber (1729–1795), Kooperator in Mais, • Amadeus Ehinger (1734–1808), Subcustos, Katechet, Beichtvater und Prediger.

Petrus Stadler war bereits 1761 Pfarrer von Mais geworden. Abt Vigil Kranicher, damals noch Prior, hielt am 17. November 1761 die Einführungsansprache für P. Petrus.68 Er genoss anscheinend das Vertrauen von Abt Vigil, da er allein bei allen Stellenveränderungen auf der Maiser Pfarrstelle blieb, wohingegen alle anderen immer wieder versetzt wurden. Erst 1784 gab er die Pfarrstelle ab. Aus diesem Anlass wurde auch ein Inventar des Pfarrhauses aufgestellt, das sich im Archiv des Stiftes erhalten hat. Es wird in Kapitel 4.9 dieser Diplomarbeit wiedergegeben und kurz besprochen.

Für mehr Verwirrung und Unmut sorgte jedoch P. Meinhard Gremlich, wie das Diarium berichtet. Er verstarb am 21. Juli 1766 und muss ein ziemliches Chaos hinterlassen haben. Zwei Tage bevor Abt Vigil am 24. Juli 1766 in großer Eile zu seiner Benediktion nach Kaisheim aufbricht, da sich die Post verzögert hatte, kommt die Nachricht vom Tod des P. Meinhard in Stams an (f. 07v):

68 Stiftsarchiv Stams: ARCH G_XVI_133. 33

Die 16. Iulii Maiis Reverendus Pater Am 16. Juli wurde in Mais der Meinhardus Gremlich Administrator hochwürdige Pater Meinhard Gremlich, Urbarii nostri Athesini febri calida obrutus, der Administrator unseres Urbars im malo in horas crescente, tandem Etschland, von einem heißen Fieber morientium Sacramentis rite munitus obiit niedergedrückt, während das Übel die 21. Iulii mane: et nuntius de obitu stündlich wuchs, verstarb er schließlich Stamsium missus, huc advenit in festo mit den heiligen Sakramenten ordentlich Sanctae Magdalenae post caenam. versehen früh am 21. Juli: und die nach Stams geschickte Nachricht seines Todes kam hier am Fest der Hl. Magdalena [22. Juli] nach dem Abendessen an.

Nach erfolgter Benediktion durch Abt Cölestin Meermoos von Kaisheim kehrte Abt Vigil am 7. August nach Stams zurück und feierte mit den Klosterangehörigen und der umliegenden Bevölkerung seine Abtsweihe. Die Festesfreude wurde durch einen Brief aus Mais, der tags zuvor angekommen war, ein wenig gedämpft: P. Petrus schreibt dem Abt, dass es notwendig sei, unverzüglich nach Mais zu kommen, und das von P. Meinhard hinterlassene Chaos zu inspizieren und zu ordnen.

Omnia illo die erant iubilis plena: nisi quod Alles war an diesem Tag des Jubels voll: Reverendissimus pridie literis accepisset a außer dass der Hochwürdigste tags zuvor Vicario Maiensi, necessarium esse, ut einen Brief des Maiser Vikars erhalten absque omni mora Maias veniat, et hatte, es sei notwendig, dass er ohne jeden relictam a Patre Meinhardo confusionem Aufschub nach Mais komme, und die von ipse inspiciat, ordinetque. Haec res P. Meinhard hinterlassene Konfusion gaudium nostrum nonnihil temperavit. selbst inspiziere und ordne. Diese Sache dämpfte unsere Freude nicht wenig.

Neun Tage später, am 16. August, wurden die Ämter im Kloster neu vergeben bzw. teilweise bestätigt, tags darauf ordnet der Abt auch die Maiser Ämter neu: P. Johannes Nepomuk Gislanzoni, zuvor Kurat in Pfelders, wurde neuer Benefiziat in St. Valentin, und P. Fortunat Tanner (1728–1796) Kooperator in Mais, anstelle von P. Nivard Graber, der als Pfarrer nach Stams zurückbeordert wird.

Erst gute zwei Monate später, am 25. Oktober, kam Abt Vigil nach Mais. Mit dabei war sein Sekretär Kassian Primisser, der sich als Archivar und Bibliothekar des Stiftes um die Neuordnung des Maiser Urbars und der Dokumente kümmerte. Am 29. Oktober sichtete er das Archiv (Tabularium) und erneuerte es nach der Stamser Archivordnung (f. 23v–24r), fuhr am 31. Oktober damit fort (f. 24r), und schloss die Arbeiten bis zum 11. November ab (f. 25r): 34

Die 29. caepi ego perlustrare Tabularium, Am 29. begann ich das Tabularium quod a morte Reverendi Patris Meinhardi durchzusehen, das seit dem Tode des nonnihil fuerat turbatum. Hinc illud hochwürdigen Paters Meinhard nicht denovo, secundum Ordinem Tabularii wenig durcheinandergebracht worden war. Stamsensis, disposui, rubricas addidi, et Daher habe ich jenes erneut geordnet, Catalogo seu Regesto novo inscripsi. gemäß der Ordnung des Stamser Tabulariums, habe Rubriken hinzugefügt, und den Katalog bzw. die Regesten neu geschrieben. Nach der Neuordnung des Maiser Archivs, das für die Verwaltung der Südtiroler Güter von zentraler Bedeutung war, vergab Abt Vigil das Ökonomat neu. Aufgrund der mit P. Meinhard gemachten Erfahrungen wurde die Obsorge jedoch in weltliche Hände gelegt, und der aus Montan stammende Richter Anton Florentin Wolf als Urbarsverwalter bestellt (f. 24v). Seine Dienstordnung wurde ihm am 8. Januar 1768 schriftlich übergeben. Im Diarium ist sie folgendermaßen festgehalten (f. 65r–65v):

1.° Urbaria sibi extradita in optima 1. Die ihm ausgehändigten Urbare dispositione conservet, iura Monasterii bewahre er in bester Ordnung, die Rechte sollicite accuret, neque ullum in eis des Klosters besorge er pünktlich, und dispendium fieri admittat; census tam lasse nicht zu, dass in ihnen irgendein feudales quam capitales, aliosque reditus Verlust geschehe; die Feudal- und diligenter colligat; et Reverendo Patre Kapitalsteuern, und andere Einkünfte Vicario Maiensi contradat; singulis annis sammle er gewissenhaft; und übergebe sie officii sui rationem reddat. dem hochwürdigen Pater Vikar von Mais; jedes Jahr gebe er einen Rechenschafts- bericht seines Amtes.

2.° Curiam quoque gerat Urbarii 2. Er kümmere sich auch um das Malser Malsensis, quod quidem Theresiae Holerin Urbar, das jedoch Theresia Holer bis ans ad dies vitae commissum est: mutationes Lebensende anvertraut ist: er überwache bonorum subiectorum observet, earumque die Veränderungen der untergebenen copias exigat, et Instrumenta Güter, und fordere deren Kopien ein, und Concessionum scribat et caetera. erstelle die Bewilligungsschreiben und so weiter.

3.° Praesenti Reverendissimo Domino 3. Dem gegenwärtigen hochwürdigsten Abbati, vel Reverendo Patri Vicario Herrn Abt, oder dem hochwürdigen Pater Maiensi omnem debitam reverentiam atque Vikar von Mais gebe er alle schuldige obedientiam exhibeat, omniaque praestet, Reverenz und Gehorsam, und erfülle alles, quae ad fidelem Administratorem decent. was sich für einen treuen Verwalter ziemt.

35

4.° Curam etiam, si ita a Reverendo Patre 4. Er kümmere sich auch, wenn es so vom Vicario iubeatur, gerat bonorum hochwürdigen Pater Vikar befohlen wird, Monasterii propriorum, et si Nalsium, um die eigenen Güter des Klosters, und Andrianum, vel ad alia loca magis remota wenn ihm aufgetragen wird, nach Nals, in negotiis Monasterii iter facere iussus Andrian oder in andere weiter entfernte fuerit, equum a dicto Patre Vicario petat et Orte wegen Geschäften des Klosters zu accipiat; emphytentis, si opus sit et reisen, fordere und erhalte er von quatenus dominio directo incumbit, besagtem Pater Vikar ein Pferd; den auxilium praestet. Leibeigenen, wenn es notwendig ist und sooft es der Grundherrschaft obliegt, leiste

er Hilfestellung.

5.° Pro mercede sua accipiat habitationem 5. Als Lohn erhalte er eine Behausung im in domo Officiali Maiensi; partem horti Amthaus in Mais; einen Teil des Gartens eiusdem domus, et vinum quod in eo desselben Hauses, und den ganzen Wein, crescit integrum; pabulum pro una vacca der darin wächst; Weide für eine zu sustentanda; annuos 100 florenos 30 steria unterhaltende Kuh, jährlich 100 Gulden, siliginis, 4 tritici, 2 hordei, 2 polentae et 30 Star Winterweizen, 4 Star Weizen, 2 Turcici. 2 Star Gerste, 2 Star Buchweizen und 2 Star Türken (=Mais).

6.° Taxa sigillorum ad Reverendissimum, 6. Die Siegelgebühren gehören dem scripturae vero ad ipsum Administratorem Hochwürdigsten, die Schreibgebühren pertineat. aber dem Administrator selbst.

Im Archiv ist ein Exemplar dieser Dienstordnung vorhanden, sowie eine zweite Niederschrift aus dem Jahr 1776.69

Die Maßnahmen Abt Vigils und die Neuaufstellung des Archivs durch Kassian Primisser waren Reaktionen auf die bisherige eher unwirtschaftliche und wohl auch ineffiziente Arbeitsweise der Südtiroler Verwaltung durch die eigenen Klosterangehörigen und anderen Administratoren. Der Abt besuchte auf dieser und den nachfolgenden Reisen fast alle wichtigen Besitzungen und ordnete Reparaturen und Verbesserungen an. Die Betreuung der Malser Güter entzog er am 2. April 1767 dem bisherigen Verwalter Johannes Dellmann und übergab sie Joseph Hueber im Namen seiner Frau Theresia Holer (f. 37r).

Auch die in Südtirol tätigen Patres wurden immer wieder versetzt, teilweise von einer Südtiroler Pfarrstelle zur nächsten, teilweise wurden sie auch wieder ganz nach Stams in die Klostergemeinschaft (ad gremium, f. 89r) zurückgeholt.

69 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIV_20 und ARCH_E_XXXIV_21. 36

4.4 Rückerwerb des Anwesens Mayramort durch Abt Vigil Kranicher

Abt Vigil entsprach der Bitte seines Mitbruders P. Petrus, unverzüglich nach Mais zu kommen, erst gute zwei Monate später. So brachen er und Kassian Primisser am 19. Oktober von Hall aus, wo Abt Vigil seine Schwester Maria Anna und seinen Neffen Johann Franz Glasser, die aus Prag gekommen waren, verabschiedete, gen Südtirol auf (f. 20r). Die Route führte sie zunächst über den Brenner nach Brixen, wo sie einen mehrtägigen Aufenthalt beim damaligen Fürstbischof Leopold von Spaur (1696–1778) einlegten (f. 20v–23r). Dort besuchten sie am 23. Oktober die Brixener Tertiarschwestern, die die Reliquie des hl. Placidus für die Kirche St. Georg in Obermais schmückten (f. 22v). Am 24. Oktober brachen sie von Brixen auf und kamen am nächsten Tag in Mais an, wo sie bis zum 13. November blieben. Von dort reisten sie wieder über Brixen zurück, denn Fürstbischof Leopold hatte Abt Vigil beim Abschied zur Feier seines Namenstages am 15. November nach Brixen eingeladen.

Am 26. Oktober feierte Abt Vigil morgens die Messe in der Kirche Maria Trost und fuhr nach dem Mittagessen nach Meran zu Baron Anton Martin von Voglmayr (1702–1772) und anschließend zum Institut der Englischen Fräulein (f. 23v). Die Gründe für seine Besuche waren einerseits mit Baron Voglmayr über den Rückkauf des Anwesens Mayramort zu verhandeln, und mit der Oberin der Englischen Fräulein, Anna Barbara Gräfin von Enzenberg, über den Verkauf einer Wiese. Es ist durchaus anzunehmen, dass im Vorfeld schon brieflich darüber gesprochen worden war. Für den 28. Oktober schließlich lud er Vertreter des Maiser Adels zum Mittagessen ein (f. 23v). Hier wurde wahrscheinlich über sein Vorhaben gesprochen, den Hof Mayramort von Baron Voglmayr zurückzukaufen und als neuen Pfarrhof zu verwenden. Vielleicht wurde hier auch die Idee geboren, dass die Maiser das Ansuchen um die Dispens von der Pragmatischen Sanktion selbst stellen.

Das durchdachte und planvolle Vorgehen des Abtes zeigt, dass er die Verhältnisse dort bestens gekannt haben muss, und über alle Umstände informiert gewesen ist, denn als Prior hatte er stets mit allem zu tun und war schon des Öfteren in Mais gewesen. Zudem war es ihm wichtig, in gutem Einvernehmen mit dem Adel und der Gemeinde Mais zu handeln. Die Tatsache, dass er die Messe vor dem Besuch bei Baron Voglmayr in der Kirche Maria Trost feierte, bringt seine tiefe Marienverehrung zum Ausdruck – er förderte den Kult der Mutter vom Guten Rat auch in Stams und ließ den Altaraufbau in der Heiligblutkapelle erneuern – und lässt darauf schließen, dass er für die anstehenden Verhandlungen zum Erwerb des neuen Pfarrhofes die Gottesmutter um Rat gebeten hat. 37

Die Zwischenzeit bis zum Abschluss des Kaufvertrages nutzte Abt Vigil für vielfältige Erledigungen. So fuhr er zusammen mit P. Petrus Stadler, P. Johannes Gislanzoni und P. Kassian Primisser nach Lana, wo sie 100 Yhren Wein, jede für 9 Gulden 30 Kreuzer, und nach Nals, wo sie weitere 41 Yhren alten Weines à 10 Gulden kauften. Zudem besichtigte Abt Vigil in Nals das Stamserhaus, das wegen eines Dachschadens schon ziemlich gelitten hatte, und ordnete dessen Reparatur an (f. 24r). Weitere Mittagessen mit verschiedenen Leuten folgten:

o am 1. November mit Meraner Offizialen und Adligen (f. 24r), o am 3. November beim Algunder Pfarrer Joachim Lobenwein, zusammen mit P. Petrus und P. Kassian (f. 24v), o am 4. November mit dem Stadtpfarrer von Meran, dem Churer Kanonikus Simon von Buchenberg (f. 24v), o am 5. November zusammen mit P. Cölestin Faber in St. Peter (f. 24v), o am 6. November in Mais mit den umliegenden Geistlichen (f. 24v), o am 7. November bei den Kapuzinern in Meran (f. 24v), o und am 8. und 9. November bei den Englischen Fräulein, da der Neffe der Superiorin, Franz Graf von Enzenberg, dort zu Besuch war (f. 24v–25r). o Während der Abt am 9. November bei den Englischen weilte, wurde der Meraner Magistrat unter dem Tischvorsitz des Meraner Stadtpfarrers in Mais verköstigt.

Diese Essen dienten vorwiegend dazu, die jeweils Eingeladenen für sich einzunehmen und die Zustimmung zum Kauf von Mayramort zu erwirken. Bei den Kapuzinern handelte es sich wahrscheinlich um einen Antrittsbesuch, während das Essen in St. Peter einen äbtlichen Kontrollbesuch darstellte: Primisser vermerkt in seinem Diarium ausdrücklich (f. 24v), dass der Abt alles in gutem Zustand vorgefunden hätte und anschließend nach Mais zurückgekehrt sei (omnibus in bono statu inventis rediit Maias). Das Essen in Algund hingegen diente auch dazu, mit dem damaligen Verwalter des Malser Urbares Johannes Dellmann und mit Theresia Holer und deren Sohn zu sprechen.

Am 12. November schließlich fand die Vertragsunterzeichnung mit Anton Martin Freiherrn von Voglmayr statt. Die endgültige Ratifizierung des Vertrages wurde aber noch bis zur Abstimmung im Stamser Konvent zurückgestellt (f. 25v). Tags darauf traten Abt Vigil und Kassian Primisser die Rückreise nach Stams an. Ihr Weg führte sie zuvor noch nach Andrian, wo sie das Stamserhaus inspizierten, und den neuen Wein verkosteten (f. 25v). Der Einladung des Fürstbischofs Leopold von Spaur folgend, kamen sie am 14. Oktober in Brixen an und 38 feierten am darauf folgenden Tag dessen Namenstag. Bei dieser Gelegenheit wurde auch über die Errichtung der Kuratie Obsteig gesprochen (f. 26r). P. Kassian nutzte die Gelegenheit zum Besuch des Brixner Archivs und zu einer Unterredung mit Joseph Resch (f. 26v). Wieder nach Stams zurückgekommen, unterbreitete der Abt am 25. November in der Rekreation dem versammelten Konvent den zur Abstimmung vorgesehenen Kaufvertrag und erläuterte ihn:

„Die 25. post prandium hora secunda Am 25. betrat der Abt nach dem Reverendissimus ingressus Recreatorium Mittagessen um 14 Uhr die Rekreation und conveniri iussit Venerabilem Conventum: befahl dem löblichen Konvent, sich zu et proposuit, se tractasse cum Perillustri versammeln. Und er legte dar, dass er mit Barone Antonio Martino de Vogelmayr dem hochangesehenen Baron Anton ratione curiae Mayramort emendae pro Martin von Voglmayr bezüglich des für 11500 fl. quia Domus oeconomica, utpote 11500 Gulden zu kaufenden Hofes ruinosa, si restaurari deberet pro congruae Mayramort verhandelt habe, weil das habitatione Confratrum longe pluris statura Wirtschaftshaus, das ja ruinös ist, wenn es esset: praeterea hac emptione debitum als angemessene Wohnung für die 1000 fl. et census 900 fl. tandem obtineri Mitbrüder restauriert werden sollte, sehr posse: de caetero quidquid pecuniae mutuo viel mehr kosten würde. Außerdem könne accipi debebit ad domum penitus dieser Kauf schließlich für 1000 Gulden exsolvendam; census ex ipsis curiae Schulden und 900 Gulden Zins erhalten proventibus facile lucrandos esse: [in werden. Was im übrigen immer an Geld margine: neque etiam multum mutuari gegenseitig anzunehmen sein wird, kann debere, si vinea in Gratsch, aquae periculo zur Entschuldung des Hauses verwendet proxime exposita Wessofontanis vendatur.] werden; der Zins, der aus dem Hof selbst Mobilia domus separatim emta pro 500 fl. hervorschaue, sei leicht zu lukrieren. sed aestimanda saltem 2000 fl. iam a [Denn es müsste nicht viel getauscht secularibus redimi non posse. Tum a werden, wenn der Weinberg in Gratsch, singulis consensum et ratificationem der der Gefahr des nahen Wassers exquisivit. Et unanimiter consenserunt, ausgesetzt ist, den Wessobrunnern verkauft gratiasque egerunt pro inito hoc tam utili würde]. Das Mobiliar des Hauses, das contractu. fm.“ separat für 500 Gulden gekauft wurde und dessen Wert jedoch mindestens 2000 Gulden geschätzt wird, könne von den Weltlichen nicht mehr zurückgenommen werden. Danach ersuchte er jeden einzelnen um Zustimmung und Ratifizierung. Und einstimmig pflichteten

sie [alle] bei, und dankten für das Eingehen dieses so nützlichen Kontraktes. Mündlich.

39

Da die Restaurierung des Ansitzes Angerheim sehr viel kostspieliger gewesen wäre als der Ankauf des neuen Hauses, und man zudem durch den Verkauf des ohnehin ungünstig gelegenen Gratscher Weinbergs an das Kloster Wessobrunn genügend Geld erhalte, um den Kauf des neuen Hauses tätigen zu können, stimmte der Konvent geschlossen zu. Auch der am 31. März 1767 erfolgte Verkauf der Stamser Mühle70 in Mais für 1500 Gulden dürfte zur Finanzierung des neuen Pfarrwidums beigetragen haben (f. 36v).

Die Abtsrechung vom November 1766 führt folgende Posten auf:71

o „für Mobilien des Baron Voglmayrischen Mayramort Hofes, welchen cum ratificatione Venerabilis Conventus zu 11500 Gulden an das Kloster erkaufet, extra Kauf 500 Gulden, o für den gantzen Hof Leikauf 180 Gulden, o für Reis Unkosten in das Ötschland hin und her inclusive des trünckgelds, welches sowoll dort dem Ehrhalten und Bauleuthen, als auch in der fürstlichen Residenz zu Brixen, allwo mein quartier gehabt, und 11 mahlzeiten hindurch ausnemmend höchste gnaden empfangen, ausgelegt habe 289 Gulden 37 Kreuzer.“

Wie diesem Rechnungsbuch und auch dem Diarium zu entnehmen ist, hat Abt Vigilius das Mobiliar sogleich bar bezahlt.

Im Stiftsarchiv Stams finden sich sowohl das Original des Kaufvertrages vom 12. November 1766,72 sowie eine gleichlautende Kopie unter den nachgelassenen Schriften Kassian Primissers, der lediglich die Namensangaben am Ende des Vertrags ermangeln.73 Der Wortlaut des Vertrags:

„Zuwissen seye hiemit angefiegt, dass zu Ende dises Briefs stehenden Dato, Entzwischen dem Hoch- und Wohlgebohrnen herrn herrn Antoni Martin Voglmayr zu Thier- und Hochenburg Freyherr zu Fercklechen der Raemisch-Kayserlich-Kaeniglich- Apostolischen Mayestet et caetera et caetera Ober-Oesterreichischen Regiments Rath, Creyshauptmann im Viertlburggrafamt, und Vintschgaue, unnd Kellern zu Tyrol an Meran, Verkauffern aines, Dann Ihro Hochwuerden und Gnaden dem Wohlgebohrnen herrn herrn Vigilio eines Hochloblichen Exempten herrn Closters Ordinis sancti Bernardi zu Stambs, derweillig wuerdigistregierenden herrn herrn Abbten und Praelathen Ihro Raemisch-Kayserlich-Kaeniglich-Apostolischen Mayestet et caetera et

70 An der Außenfassade der Stamser Mühle findet sich noch heute die älteste erhaltene Darstellung des Stamser Stiftswappens (ca. 1490/1500). Siehe Hye, Wappen in Tirol, Abb. 570. 71 Stiftsarchiv Stams: CIST_I_Y, Ratiocinia Vigilii Abbatis, pag. 8. 72 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIVc_9. 73 Stiftsarchiv Stams: CIST_J_GG. 40 caetera Rath, und Erb Hof Caplan, auch einer loblichen Tyrolischen Landtschafft zum Engern Ausschuss wirckhlichen Steur Deputirten, und eines Loblichen Convents als Kauffern Andern Thaills, nach Hochen Adl, unnd Tyrolischen Lants Rechten verabgeraedt worden nachstehender

Khauffs Contract.

Nemblichen verkhaufen Hochwohlgedacht Ihro Gnaden Herr Herr Baron von Voglmayr, fuer sich, und Hoch die seine Erben, mit alspaldiger abtraetung des eigenthumbs auch verspraechender Gwehrschafft, wie solche nach hochen Adl, und Lants Rechten gebreichig, und verpindlichisten sein kann, vorwohlgeprisenen herrn Closter zu Stambs auf staett, und weltebig. Die Paurecht, und Gerechtigkeit des Mayr am orth Hofs in Untermais Landtgerichts Meran ligende, so da bestehet in einer wohlerpauten Behausung, Hof, Hofstath, Keller, Torggl, Stadl, vnd re: Stallung, sambt deren Zue- und Ingepeyen, nebst einem besondern klein erpauten Staeckhl fir einen Pauman, oder Arbeither. Item Garthen, Fruheanger wohl mit Obspaemb besezet, auch Ackher, und Weinpau, alles in ainem Einfang, und Maur gelegen, darzue in diser Paurecht, und in gegenwertigen Kauf gehaerth eine fruehewisen von ungefehr Saechs Tagmad gross auf Sau Mern nechst am Sanct Leanhardt Kirchen ausser der Statt Meran ligend, wie nicht weniger der zu diesen Hof zuegethailte Perg nebst all ybrigen Rechten, unnd Gerechtigkeiten besonders des Waesser-Wassers, so alle Sontag zu obgemelten Anger zu gaudiren kommet, auch beyhabender Alpens Gerechtigkheit, nichts davon ausgenommen. Waryber yber besagten Hof, und Wisen Lobliches Closter zu Stambs von selbs die Grundtherrschafft fiehret, allwohin man von dieser Verwendung am Gruntzins zuentrichten schuldig ware, yber abzug 1 Gulden 52 Kreuzer 2 fr. (?) so herr Johann Achmiller des Raths zu Meran, aus disen Hof geniessenden Ackher ehehin zugeben obligiert ist, noch 3 Gulden 37 ½ Kreuzer[,] sodan ist man schuldig ob disen Hof in den Landesfuerstlichen Kellenamt an Vogtey Zins Jaehrlichen im gemainen Wimmath Mosst vier Yhren, fuetter Vier Staer, Heen ain, Ayr zechen, es ist zwar auf disen mayr am orth Hof die beschwerde einer Hoffuehr nacher dem Hauptschloss Tyrol gelegen, welche aber schon lengstens verwechslet, und abgekhaufft, alsdann dem Michaelen Tratter Strobl auf Tyrol auf seinen Inhabenden Hof yberladen, und andurch der Mayr am orth Hof gaenzlichen befreyet worden, sambt all ybrigen darauf hafftenden Gemeindsbeschwerden sye haben Nomen wie sye wollen, in specie die Steurn von Andrei nechstkhomend an zuybernemmen, vmb ein entzwischen denen Hochen Theillern yber abzug vorstehender Beschwerden Accordirten Kaufs Quantum Per benentlichen Ainliff Taussent finfhundert Gulden, Id est -- 11500 Gulden -- Kreuzer.

Und zum verehrten Leydkauf Vierzig Species Ducaten so dato par erlegt worden. Extra ist unter die Hochen Contrahirenden Theilleren, die Einverstendnus umb die in den Haus befintlichen Mobillien getrofen, und beederseits hierumb contento gegeben worden. An disen Kaufgelt hat allforderist abzugehen, und zu defalciren kommen, Jenne Schults Forderungen so Lobliches Closter Stambs an Ihro Gnaden herrn herrn Verkhaufer zu praetendiren, und in Summa abgeraitermassen betragen, Aintaussent 41

Neinhundert Gulden: sage, -- 1900 Gulden -- Kreuzer. Weitters werden Loblichen Englischen Institut in Meran zu bezahlen, hierumben Lobliches Closter die Liberation beyzupringen Capitalla 4 pro Cento mit dem Interesse Lauf Martini 1766 am yberpunden, Viertausend Gulden, Id est -- 4000 Gulden -- Kreuzer. Betragt gegenwertige Yberpindung finftaussent Neinhundert Gulden, Id est, -- 5900 Gulden -- Kreuzer. Yber deren Abzug Kaufschillings Resst noch behanget finfftaussendt Sechshundert Gulden, Scribo -- 5600 Gulden -- Kreuzer. Disen Kaufsrest offeriren sich Hochwirdiger Gnediger herr herr Praelath et caetera auf nechst komende Liechtmessen, jedoch ohne mitgehender Verzinsung, untereinst, und par zubezahlen.

Warbey es durchgehents verbliben, und zu bekraefftigung dessen die allseitig Hoche Faertigungen erfolget, und derentwaegen zwey gleich lautende Instrumenta ausgefaertiget, und hievon jeden Hochen Theill eines behendiget worden. Beschechen im Loblichen Pfarr-widumb Mais den 12ten November 1766. In beysein hernachstehender herren und gezeigen.

Anton Martin Voglmayr als Verkhauffer manu propria

Vigilius Abt als Kauffer, jedoch auf Ratification Meines Convents zu Stambs manu propria

Josef Corbinian Lobenwein als ersuchter gezeig

Franz Georg Sagburg alß gezeyg

Das dieser Contract von dem gantzen Venerablen Convent ratificiert worden, bescheint [?] hiemit mit Eigener Handschriftt, und Priorat Sigill

P. Julius Lanzinger pro tempore Prior“

Abb. 3: Unterschrift und Siegel von Anton Martin von Voglmayr und Abt Vigil.

42

4.5 Verkauf von Grundstücken in Gratsch an das Benediktinerkloster Wessobrunn

Um den Kauf des Hofes Mayramort für das Kloster finanziell möglichst reibungslos zu gestalten, verkaufte man der Benediktinerabtei Wessobrunn ein nicht unbedeutendes Stück Weinberg in Gratsch. Die Beziehungen zwischen beiden Klöstern reichen bis in die Anfangszeit der Tiroler Zisterze zurück.74 Das 1064 erneut als Benediktinerabtei gegründete Kloster Wessobrunn war zu Beginn des 14. Jahrhunderts in arge Geldnöte geraten und inkorporierte sich, nicht zuletzt auf Druck Kaiser Ludwigs des Bayern hin, den dieser mit Waffengewalt ausübte, am 31. Juli 1323 dem sehr viel jüngeren Stams. Erst aufgrund der Intervention durch den Augsburger Bischof Friedrich wurde diese Inkorporation rückgängig gemacht, und alle Mönche kehrten in ihre jeweiligen Heimatklöster zurück.75

Ein größerer Austausch von Grundstücken erfolgte 1725, bei dem Stams einige Güter in Südtirol gegen die Wessobrunner Besitzungen im Oberinntal eintauschte.76 Im Stiftsarchiv haben sich einige Dokumente zu diesem Vorgang erhalten, darunter auch der Tauschbrief vom 7. März 1725.77 Des Weiteren erfolgte 1731 ein erneuter Verkauf in Gratsch und am 2. November 1752 einigte man sich in einem Rechtsstreit um ausstehende Zehnten zwischen beiden Klöstern.78 „Der Besitz in Gratsch hatte für Wessobrunn solche Bedeutung, daß nicht nur die Ökonome, sondern auch die Äbte sich häufiger dort aufhielten“.79 Die vielfältigen und dichten Beziehungen zwischen beiden Klöstern bestanden also schon über lange Zeit, als die Wessobrunner 1767 das umfangreiche Stamsergut in Gratsch, das direkt neben den bisherigen Wessobrunner Besitzungen lag, erwarben.

Aus einem Brief von Abt Ulrich Mittermayer (Abt von 1760–1770) von Wessobrunn, den dieser am 31. Januar 1766 an den Stamser Abt Rogerius Sailer schrieb,80 geht hervor, dass es seit mindestens 1765 Gespräche über den Erwerb dieses Stamsergutes in Gratsch gab. Abt Rogerius hatte zuvor am 11. Januar 1766 nach Wessobrunn geschrieben.81 Am 17. April 1766 jedoch verstarb Abt Rogerius, der schon länger an der schwersten Gicht litt (morbo podagrico vehentissimo)82. So kamen die Verkaufsverhandlungen ins Stocken bzw. vorerst gar zum Erliegen. Wie das Diarium berichtet, kam es dann am 29. November 1766 zwischen Abt Vigil

74 Vgl. hierzu Schranzhofer, Mönche, 229–251. 75 Vgl. Andrian-Werburg, Wessobrunn, 95–96. 76 Ebd. 58. 77 Stiftsarchiv Stams: APP_K_LXIX_1; sowie ARCH_E_XXIII_3. 78 Andrian-Werburg, Wessobrunn, 270. Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_4. 79 Ebd. 80 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_5a. 81 Ebd. 82 Album Stamsense, 52. 43

Kranicher und dem Wessobrunner Ökonomen P. Paulus Nagl (1711–1776)83 in Stams zu einem Gespräch über den Verkauf des Weinbergs (f. 27v). P. Paulus versprach Abt Vigil, seinen Abt vom Kauf des Weinbergs zu überzeugen (promisit Abbati suo suggerere, ut emat vineam in Gratsch Stamsensem). Wahrscheinlich hatte Abt Vigil P. Paulus schon bei seinem Maiser Aufenthalt Anfang November dort getroffen und ihm den Verkauf des Weinguts in Gratsch erneut mündlich unterbreitet. P. Paulus befand sich Ende November auf der Reise nach Wessobrunn und machte noch einmal Station in Stams. Zusätzlich sandte Abt Vigil dem Wessobrunner Abt einen Brief auf Weihnachten, in dem er das Angebot schriftlich wiederholte. Dies geht aus dem Antwortschreiben Abt Ulrichs vom 24. Dezember 1766 hervor.84

In beiden Briefen Abt Ulrichs geht es vor allem um eine Senkung des veranschlagten Kaufpreises von 5000 Gulden für das Grundstück und 1000 Gulden für den Zehnten. Die Argumente, die er dafür ins Feld führt, sind die zusätzlichen Kosten für Post, Kanzlei und die Dispensationstaxe, sowie der finanzielle Verlust, den er sich „auf den Hals zieche“.85 Dies war den unterschiedlichen Währungen in Bayern und Österreich geschuldet. Darüberhinaus sei das Stamsergut

„eintweder aus Nachlässigkeit, oder aus Eigennutz des Baumanns sehr ruinieret, und abgeschlaizet worden, so, daß es nach, und nach gäntzlich muß gerrichtet werden, und also yber 1000 Gulden Unkösten verschlucken wird, biß der erhoffte Nutzen sich zuzeigen anfanget.“86

Und weil beim Stamsergut selbst keine Wiese dabei sei, müsse er zusätzlich auch noch eine solche erwerben. Dies alles sollte zu einem Preisnachlass anregen, den, wie ihm ein guter Freund aus Meran geschrieben habe, das Stift Stams ohne den geringsten Nachteil für sich gewähren könne.87

Unabhängig davon, ob seine Schilderung nur von taktischen Erwägungen diktiert war, scheint es um das Stamsergut nicht zum Besten bestellt gewesen zu sein. Abt Vigil dürfte insofern die Gelegenheit genutzt haben, um das heruntergewirtschaftete Grundstück loszuwerden und dadurch zugleich einen finanziellen Beitrag zum Erwerb des Mayrhofes in Untermais zu erhalten. Er kam den Wessobrunnern in einigen Punkten entgegen, so einigte man sich u.a. auf einen Nachlass von 500 Gulden auf den Kaufpreis, sowie um eine spezielle Abrede auf

83 Siehe Lindner, Schriftsteller des Benediktinerordens, 184. 84 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_5b. 85 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_5a. 86 Ebd. 87 Vgl. ebd. 44 den Leutkauf88 und darauf, dass die Verpflichtungen, die auf dem von Rudolf Milser gestifteten Teilstück lagen, weiterhin beim Kloster Stams verblieben. Dies ist dem Kaufvertrag vom 23. Februar 1767 zu entnehmen.89 Nachfolgend der Kaufbrief im Wortlaut:90

„Zuwissen sey hiemit angefieget jedermänniglichen, daß unter heutigem zu Ende stehenden Dato zwischen Seiner Hochwürden und Gnaden dem Hochwürdigen, Hochwohlgebohrnen Herrn Herrn Vigilio, des Ertzherzoglichen hochbefreyten Unser lieben Frauen und Sanct Johannsen Gotteshauses und Klosters Stams in Oberinnthal, des heiligen und befreyten Cisterzienser Ordens wohlregierenden Abte und Prälathen, Ihrer K.KA. Majestät Rath und Erbhofcaplann auch einer loblichen Tirolischen Landschaft zum engern Ausschusse wirklichen Deputierten, und dessen unterhaben Convent als Verkaufern eines, Dann Seiner Hochwürden und Gnaden dem hochwürdigen, hochwohlgebohrnen Herrn Herrn Udalrico, des hochloblichen befreyten Gottshauses und Klosters Sanctorum Apostolorum Petri et Pauli zu Wessenbrunn Oberlands Bayern, Ordinis Sancti Benedicti et caetera und auch dessen unterhabenden Capitel als Kaufern anders Theils, nach Tirolischen Landsrechten abgeredt und aufgerichtet worden nachstehender

Kaufs-Contract.

Nämlichen verkaufen Seine Hochwürden und Gnaden Herr Prälat und Lobliches Convent Stams für sich und alle Dero Nachkommen, mit alsbaldiger Abtretung des Eigenthums und Verstreichung der Gewährhaft nach bester Forme der Landsrechten, als frey, ledig und Lutheigen91

Die Grund- und Baurechte des Stamsergutes zu Gratsch Landgerichts Meran liegend; welches von ungefähr 34 Starland 40 Klaffter deren 20 Starland die Praite genannt, kauflichen von Stephan Tschaupen Anno 153892 das übrige aber nemlich das Gereut93 [oder der Stamser genannt; Zusatz in Primissers Abschrift] von 10 Stärland 40 Klaffter, und das Lanstuckel94 von 4 Starland, theils Kaufsweise von Ingramen von Partschins Anno 1311,95 theils Stiftweise von Rudolfen Mülser Anno 1335,96 an das Kloster Stambs gelanget, und bis anher ruhiglich dabey geblieben, welch alles zusammen von

88 Vgl. Linder, Klostergrundherrschaft, 121. Das dort gegebene Beispiel des „vererten und [...] verzörten leutkauff“ zeigt an, dass es sich dabei um Geld handelt, das für ein den Kauf abschließendes Essen und Trinken ausgegeben wurde. So heißt es z.B. in der Urkunde ARCH_O_XXXIVc_2 „Leykauf [...] und Zehrung“. 89 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_7. 90 Exzerpte des Wessobrunner Kaufbriefs und des Briefs von Herrn Seeger aus Wien wurden von Kassian Primisser im Diarium am Ende des Jahres 1767 festgehalten (f. 59v–60r). 91 Lutteigen meint von allen Abgabeverpflichtungen frei. 92 Stiftsarchiv Stams: APP_E_XIX_4. Der Kaufbrief trägt das Datum 30. Juli 1539. Im Wessobrunner Kontrakt fälschlich mit 1538 angegeben. 93 Der Name kommt von der Art und Weise, wie das Gebiet bewirtschaftbar gemacht wurde. „Reuten“ meint die Rodung von Gehölzen. Vgl. Tarneller, Hofnamen, 15; sowie Linder, Klostergrundherrschaft, 57. 94 Vgl. Tarneller, Hofnamen, 148. Angabe zum Egghofer bzw. Langut. 95 Stiftsarchiv Stams: APP_E_XIX_2. 96 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_1. 45

aller Grundzinsbarkeit, und Zehenten, (alß welche in die dem Kloster Stams incorporierte Pfarr Sanct Peter bey Tirol gehörig, von Hoch verkauffendem Theile aber als gemelter Pfarrkirchen Herrn, mit samt dem Gute krafft dises verkauffet wird,) gäntzlich frey und ledig; nicht aber von anderen Beschwerden, als Steüren und Reparations-Beytragen zu dem benachbarten Köstengraben in Gratsch et caetera. Betreffend die Cohaerenzen dess grossen Stueckes von 30 Starland 40 Klaffter (massen das Länstückl von 4 Starland abgeräudert, und besondre Cohaerenzen hat) sind solche gegen Morgen die Zechent Torggl97 auf Sanct Peter gehörig, hernach der gemeine Weg, und jenseit dessen das Piessengut dem Winckler gehörig, gegen Mittag der Mayrgaß Wein Gart, Herrschafftgut, und das Piessen Gut, gegen Abend der gemeine Weg, und unter demselben des Köstenbamers98 Langacker, gegen Mitternacht wiederum der gemeine Weg, und ausser demselben des Platers hinter der Kirch Acker, und der Hueberbrait99 Acker, daß Länstückl aber gränzet Morgens an gemeinen Weg, und enthalb dessen an den Vallgatterer100 Acker, Mittags an das Weinmosser Äckerl, Abends wiederum an Vallgatter Acker, Mitternachts an das Leitergut101 und den Saltenhofer102 Acker. Für so beschriebenes Stamsergut in Gratsch ist zwischen den Hochen Theillen Kaufgelt in Tirolischer Landswährung zuerlegen accordiert worden, Viertausend Fünfthundert Gulden, das ist -- 4500 Gulden -- Kreuzer. Dann besonders für den trocknen, und nassen Zechent, in gemelt Tirolischen Land Cours ein Tausend Gulden, das ist -- 1000 Gulden -- Kreuzer. Macht zusammen Fünftausend Fünfhundert Gulden, sag er -- 5500 Gulden -- Kreuzer. Des Leütkauffs halber haben sich Hochgemelte Theile besonders einverstanden.

Obschon auf dieses Stamser Gut in Gratsch, soweit es von Rudolff Mülser herrührt, einige gestifftete obligationes hafften, und fundieret seind, so will der verkaufent Hoche Theil dieselbigen dem kaufenten gleichwohl, zu besonderer Freundschaffts Bezeügung, nicht aufbuerden, sondern auf sich nemmen, und bey Hoch desselben Loblichen Kloster Stambs verbleiben lassen.

Das Kaufgelt haben Seine Hochwürden und Gnaden Herr Kaufer auf künfftig Michaelis in paare Gelte zuerlegen, oder von selber Zeit an à Vier per cento zu verintereßieren versprochen. Zu Bekräfftigung, und Urkunde dessen Allen, seind zwey gleichlautente Instrumenta verfasset, mit beyderseits Hochen Fertigungen bekräfftiget, und hievon jedem Hochen Theile eines behandiget worden.

Beschechen von Seiten dess kaufenten Hochen Theils in dessen befreyter Abbtey zu Wessobrunn den drey und zwainzigisten Februarij im Jahr des Herrn Aintausend Siebenhundert Sieben- und Sechzig.

Ulrich Abbt manu propria“

97 Vgl. Tarneller, Hofnamen, 146. 98 Vgl. ebd. 148. 99 Vgl. ebd. 147. 100 Vgl. ebd. 145. 101 Vgl. ebd. 145. 102 Vgl. ebd. 148. 46

Für den 30. März findet sich ein weiterer Diariumseintrag, der einerseits den mittlerweile rechtsgültig getätigten Verkauf bestätigt und andererseits eine Skizze des vorhandenen Gutes beisteuert (f. 35v–36r). P. Alberich Faber, Pfarrer von St. Peter, bewirtete Abt Vigil zu Mittag. Kassian Primisser war schon am frühen Morgen dorthin aufgebrochen, um das zusammenhängende Ganze des Stamser Weinguts zu kartographieren. Er zog dabei die zwei Pächter des benachbarten Wessobrunner Gutes heran, die ihm die Grenzen aufzeigen konnten. Anschließend hielt er die Skizze im Diarium fest (f. 36r).

Abb. 4: Skizze des Stamsergutes in Gratsch. 47

Ebenfalls im März 1767 suchten die Wessobrunner um eine Dispens von der Pragmatischen Sanktion an (siehe Kapitel 4.7 dieser Arbeit). Eine Abschrift der darin angeführten Gründe hat sich im Stiftsarchiv Stams erhalten.103 Die positive Beantwortung des Ansuchens gestaltete sich jedoch nicht so einfach, da die umliegenden Gemeinden anscheinend gegen den Kauf protestierten (f. 46r). Primisser gibt als Quelle für diese Information einen Brief des Meraner Stadtschreibers Jakob Weber vom 22. Juni 1767 an. Wie auch beim Stamser Ansuchen in Bezug auf Mayramort, forderte Kaiserin Maria Theresia Informationen von der Regierung, die Regierung von der Provinz (damit ist wahrscheinlich das Kreisamt gemeint), und diese wiederum vom Magistrat und der Meraner Präfektur. Es ist anzunehmen, dass, analog zum Stamser Fall in Mais, eine Versammlung mit Vertretern der umliegenden Gemeinden stattgefunden hat.

Unbeschadet des schwebenden Ansuchens vermerkt Abt Vigil in seinem Rechnungsbuch, dass er am 5. Oktober die komplette Kaufsumme von den Wessobrunnern erhalten habe: „den 5.ten von Lobl. Kloster Wessobrunn Oberlands Bayrn weg demselben verkaufften Weingut in Gratsch den ganzen Kaufschilling 5500 Gulden“.104

Über den Sommer 1767 zog sich noch die Frage des zusätzlichen Wiesenkaufs hin (siehe Kapitel 4.6 dieser Arbeit), die spätestens am 22. Oktober gelöst werden konnte. Am Vormittag verpachtetete Abt Vigil zusammen mit P. Petrus Stadler den Englischen Fräulein die Wiese auf neun Jahre und war anschließend beim Wessobrunner Ökonomen P. Paulus zum Mittagessen eingeladen (f. 55r). Tags darauf fand ein Mittagessen in St. Peter statt, zu dem der dortige Pfarrer und Stamser Konventuale P. Alberich Faber eingeladen hatte. Anwesend waren neben P. Alberich und Abt Vigil der Pfarrer von Meran (und Dorf Tirol), der Churer Domkanonikus Simon von Buchenberg sowie Freiherr von Brandis. Es ist vorstellbar, dass Abt Vigil bei diesem Essen vesucht hat, sowohl den Meraner Pfarrer, als auch Baron Brandis für seine und damit die Wessobrunner Sache zu gewinnen. Beider Votum war vielleicht nicht ganz unwichtig, um die Gemeindevertreter, die gegen die Erteilung der Dispens waren, zu überzeugen. Mit Datum vom 11. Dezember 1767 erfolgte schließlich die allerhöchste Bewilligung.105 Dem Schreiben des Stamser Agenten in Wien ist zu entnehmen, dass die Dispensationstaxe 25 Gulden pro 1000 Gulden der Kaufsumme betrug:106

103 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_8b. 104 Stiftsarchiv Stams: CIST_I_Y, Ratiocinia Vigilii Abbatis, pag. 13. 105 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_8a. 106 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_9. 48

„Für die allergnädigst erlaubende Permutationen et caetera es betrefen diese geistliche, oder weltliche, muss allemal tax bezahlt werden, sonderseitlich, wan die Vereuserung an Ausländer beschiehet. Wäre dieser Verkauf an jemand, wo der allerhöchste Consens nit erforderlich gewesen, geschechen, würde dafür nichts zu bezahlen gewesen seyn. Weil aber das Stift Wessobrunn ohne landsfürstl. Consens es nit sicher besitzen könte, so verlangte man Anfangs von diesem als einem Ausländer 25 per Mille. Bey der ebenfalls a Sanctione prag[mati]ca eximirten Wiesen wird es bey einkommenden Gutachten gar keinen Anstand haben, und dafür die nemliche Tax à 15 pro mille vermutlichen dictiret werden.“

4.6 Verpachtung einer Wiese an die Englischen Fräulein in Meran

Ein kleiner Nebenschauplatz der bisher geschilderten Vorgänge ist die Verpachtung der mit dem Hof Mayramort erworbenen Wiese „Saumeer“ bei St. Leonhard außerhalb der Stadt Meran. Das Diarium berichtet, dass die Englischen Fräulein diese Wiese kaufen wollten. Abt Vigil suchte das erst 1723 begründete Institut107 in Meran gleich bei seinem ersten Besuch als Abt in Mais am 26. Oktober 1766 auf (f. 23v). Die Superiorin des Hauses war zu diesem Zeitpunkt Anna Barbara Gräfin von Enzenberg, die Schwester des damaligen Gubernial- Präsidenten Kassian Ignaz Graf von Enzenberg (1709–1772). Auch dessen 19-jähriger Sohn Franz Josef Graf von Enzenberg (1747–1821) besuchte zu Beginn seiner anstehenden Cavalierstour durch Europa seine Tante am 8./9. November 1766 in Meran (f. 24v–25r).

Zur selben Zeit verhandelte Abt Vigil mit Anton Martin Baron von Voglmayr über seinen Hof in Untermais. Am 12. November 1766 kamen beide überein, dass der Baron dem Kloster den Hof um 11500 Gulden überlässt, zusammen mit einem Obstgarten (pomaerium) und einer Wiese von 6 Tagmahd (diaetarum) bei St. Leonhard (f. 25r–25v). Die Ratifizierung des unterschriebenen Kaufvertrages wurde bis zum Votum des Konvents aufgeschoben, welche am 25. November durch die Unterschrift und das Siegel des Priors Julius Marcellus Lanzinger erfolgte (f. 27r–27v).108

Im Kaufvertrag ist die angesprochene Wiese folgendermaßen aufgeführt: „und in gegenwertigen Kauf gehaert eine fruehewisen von ungefehr Saechs Tagmad gross auf Sau Mern nechst am Sanct Leanhardt Kirchen ausser der Statt Meran ligend“. Diese Wiese kam bereits 1699 in den Besitz der Familie Voglmayr. Im damaligen Verkaufsbrief von Sebastian

107 Vgl. Weber, Meran, 39; 65–67. 108 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIVc_9. 49

Pranter an Adam Andreas Freiherr von Voglmayr vom 7. Mai 1699 heißt es laut Regest: „weiter 2 Stuek Wiesmad bey Sanct Leonhard zu Meran, deren eine herdieshalben des Haarwahls, so 3 Gras tragt, und die andere jenseits besagten Wahls, beyde bey 10 Tagmad, samt uebrigen Guetern und Zugehoerungen“.109

Haarwaal heißt der Algunder bzw. Gratscher Mühlbach im seinem unteren Teil. Die Wiese ist also dort zu verorten. Der Name Haarwaal leitet sich von „Flachs“, mundartlich „hoor“, her, das im Waal befeuchtet und anschließend gebrechelt wurde. Die Angabe, dass die Wiese „3 Gras trägt“ bedeutet, dass das Gras dreimal im Jahr geschnitten werden konnte. Dies lag wahrscheinlich an der guten Wasserzufuhr durch den Waal. Unterschiedlich groß sind jedoch die Flächenangaben in den Dokumenten. Während 1699 von (je?) 10 Tagmahd gesprochen wird, sind es 1766 nur mehr 6 Tagmahd. Es ist aber durchaus möglich, dass Baron Voglmayr dem Stift nur eine der beiden Wiesen verkaufte.

Zusätzlich zum obigen Diariumseintrag haben sich im Stiftsarchiv drei wichtige Dokumente erhalten: ein Schreiben des Wessobrunner Ökonomen P. Paulus Nagl vom 2. Juni 1767 an Gräfin Enzenberg, ein Brief derselben vom 13. Juli 1767 an Abt Vigil, und das Antwortschreiben des damaligen Priors vom 20. August 1767.110 Diese drei Dokumente beantworten alle Fragen, die das Diarium unbeantwortet lässt.

Um den Erwerb des Hofes Mayramort finanzieren zu können, stand Abt Vigil mit dem Ökonomen des Klosters Wessobrunn bezüglich des Verkaufs des Stamsergutes in Gratsch in Kontakt. In seinem Brief vom 2. Juni 1767 an die Oberin der Englischen Fräulein in Meran, Gräfin Enzenberg, schrieb der Ökonom P. Paulus, dass diese Verkaufsverhandlungen sattsam bekannt seien. Sein Kloster sei am Kauf der Voglmayrischen Wiese interessiert, weil sie für das neu zu erwerbende Gut unentbehrlich und notwendig sei. Der Prälat von Wessobrunn möchte dem Ansinnen der Englischen Fräulein, diese Wiese zu erwerben, aber nicht vorgreifen oder gar entgegentreten, da er wüsste, dass die Oberin die Schwester des Gubernialpräsidenten Enzenberg sei, und das Kloster Wessobrunn bei diesem um Dispens aus der Pragmatica angesucht habe.111 Die Wessobrunner wollten sich einen positiven Bescheid dieses Ansuchens also nicht vermasseln. Ebensowenig seien sie daran interessiert, den Kaufpreis durch ihr Kaufansuchen künstlich in die Höhe zu treiben. P. Paulus müsse nur

109 Stiftsarchiv Stams: ARCH_O_XXXIVc_6; vgl. CANC_O_XXXIVc_13. 110 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIV_19. Primisser hat im Diarium leider nicht darauf hingewiesen. Als Quellenangabe scheint bei ihm nur „fama“ auf. 111 Vgl. ebd. Brief von P. Paulus. 50 demnächst Bescheid bekommen, ob er in der Sache weiterverhandeln, oder sich um eine andere Wiese umsehen solle.112

Gräfin Enzenberg schrieb daraufhin am 13. Juli an Abt Vigil, ob er wüsste, dass es einen Befehl des Kreisamtes gebe, besagte Wiese nicht an ein ausländisches Kloster zu verkaufen. Dahinter stand die damals wohl berechtigte Sorge, die sich auch in entsprechenden Verlautbarungen und Gesetzen Kaiserin Maria Theresias äußert, den weltlichen Besitz zu erhalten und den Ertrag davon im Inland verbleiben zu lassen. Gräfin Enzenberg bot dem Kloster einen Preis von 300 Gulden pro Tagmahd, d.h. bei 6 Tagmahd insgesamt 1800 Gulden. Zudem bestritt sie, dass es sich bei der Wiese um eine Frühwiese handelt. Falls der Konvent von Stams damit einverstanden sein sollte, könne der Maiser Verwalter damit beginnen, die Wiese genau zu vermessen und den Kaufvertrag aufzusetzen.113

Wie das Diarium berichtet, hat Prior Julius Marcellus Lanzinger daraufhin im August 1767 einen Brief an Anna Barbara Gräfin Enzenberg geschrieben, in dem er mitteilt, dass das Kloster bei einem Verkauf wenigstens 2000 Gulden für die Wiese haben wolle (f. 49r):

112 Vgl. ebd. 113 Vgl. ebd. Brief von Gräfin Enzenberg. Siehe auch Tarneller, Hofnamen, 151. Hier findet sich der Vermerk: „1755 Spatwise Saumergen ins Lechen Gratschberg gehörig (Joachim Spieß, schon 1548 zinste Simon Spies in Pens vom Weingarten in Gratsch genant im Rain)“. Dieser Hinweis könnte auch erklären, weshalb Barbara von Enzenberg behauptete, dass es sich bei der Wiese nicht um eine Frühwiese handele. 51

Eodem die Venerabilis Pater Prior proprio Am selben Tag schrieb der Ehrwürdige et Conventus nomine scripsit ad Dominam Pater Prior in seinem und des Konvents Barbaram Baronessam de Enzenberg Namen an Frau Barbara Baronin von Superioram Domus Anglicanae Merani: Enzenberg und Oberin des Englischen quod pratum dictum Saumeer apud Hauses in Meran: dass er die Wiese, Sanctum Leonhardum ibidem vendi non genannt Saumeer bei St Leonhard nicht possit, nisi saltem pro 2000 fl. verkaufen könne, wenn nicht für wenigstens 2000 Gulden.

In seinem Brief vom 20. August antwortete Prior Julius Marcellus Lanzinger Gräfin Enzenberg, dass die Frühwiese im Kaufvertrag mit Baron Voglmayr wirklich so bezeichnet ist, und es sich deshalb um eine solche handelt. Um die Höhe des Kaufpreises der Wiese für Stams günstig zu verhandeln, brachte er einige Argumente ins Spiel: Es gebe keine für das Stift dringende Notwendigkeit, diese Wiese zu verkaufen, sie würde aus reiner Verehrung den Englischen Fräulein gegenüber abgetreten. Nach Rücksprache mit Abt und Konvent habe man sich jedoch entschlossen, 100 Gulden auf den Preis von 2100 Gulden nachzulassen. Die Tatsache, dass die Wiese fast 6 Tagmahd groß ist, dreimal gemäht werden könne und in der sichersten Lage situiert sei, ließ seiner Ansicht nach den veranschlagten Kaufpreis nicht zu hoch erscheinen. Für weniger als 2000 Gulden würde die Wiese nicht abgegeben werden.114

Die Englischen Fräulein haben sich auf diesen Kaufpreis anscheinend nicht eingelassen, sondern sind am 22. Oktober 1767 mit Abt Vigil und dem Maiser Pfarrer P. Petrus Stadler dahingehend übereingekommen, dass die Wiese vorerst nur auf neun Jahre gepachtet wird (f. 54v):

114 Vgl. Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIV_19. Brief von Prior Julius Marcellus Lanzinger. 52

Die 22. Octobris Reverendissimus cum Am 22. Oktober ging der Abt zusammen Reverendo Patre Petro adiit Superiorissam mit dem Hochwürden Pater Petrus zur Virginum Anglicanarum, eique concessit Oberin der Englischen Fräulein, und ad novennium fructus prati nostri apud gestand ihr für neun Jahre die Früchte Sanctum Leonardum siti. unserer bei St. Leonhard gelegenen Wiese zu.

Die dann folgenden neun Zeilen der Handschrift wurden von Abt Vigil durchgestrichen. Am Rand findet sich zusätzlich der Vermerk: „Mendacium crassissimum“ – „Eine äußerst grobe Lüge“. Da diese Zeilen absatzlos anschließen, ist zu vermuten, dass sie mit der Verpachtung in Zusammenhang stehen, wobei der Inhalt wohl nicht mehr zu eruieren ist.

Im Kanzleiarchiv des Stiftes hat sich lediglich eine Abschrift des endgültigen Vertrages vom 2. November 1767 erhalten, der die verhandelten Bedingungen präzisiert:115

„Kraft dieses wird einem hochloblichen Institut-Hause der Englischen Fräulen an Meran et caetera jene Fruhwiese, welche bey Sanct Leonhard ausser der Stadt Meran gelegen und dem sogenannten Mayr am ort-Hofe in Untermays incorporiert ist, bestandsweise auf neun Jahre verlassen um jährlichen Bestandzins pro 66 Gulden. Indoch mit Vorbehalt des Stümmel- und Felbband-Holzes; auch mit Überbindung der so genannten Pofel-116 und andern Steuern und Anlagen.

Gegeben in unserer befreyten Abtey zu Stams den 2. November 1767.

Vigilius Abt manu propria.“

115 Stiftsarchiv Stams: CANC_O_XXXIV_206. 116 Mit „Pofel“ bzw. mundartlich „poufl“ bezeichnet man minderwertige Ware und im landwirtschaftlichen Zusammenhang den dritten Grasschnitt. Siehe Finsterwalder, Mundarten I, 94. 53

4.7 Dispens a Pragmatica

Genauso wie das Benediktinerkloster Wessobrunn bei seinem Kauf der Gratscher Güter um eine Dispens von der Pragmatischen Sanktion bei der Regierung angesucht hat, so bemühte sich das Stift Stams um eine ebensolche in Bezug auf das neu erworbene Anwesen in Untermais.

Unter der Pragmatischen Sanktion versteht man im heutigen Sprachgebrauch fast ausschließlich die am 19. April 1713 veröffentlichte kaiserliche Erbfolgeregelung durch Karl VI. Es fallen jedoch sehr viel mehr Gesetze unter diese Kategorie, denn es handelt sich dabei um herrscherliche Erlässe, die „vi pragmaticae“ erlassen wurden und im allgemeinen damaligen Sprachgebrauch als „sanctiones pragmaticae“ bezeichnet wurden.117 Auch z.B. landesherrliche Ordnungen fielen hierunter.

Um welches Gesetz es sich im vorliegenden Fall handelt, konnte ich bislang leider nicht gänzlich eruieren. Es findet sich bei Primisser nur ein kleiner Hinweis in seiner eigenen Abschrift des Wessobrunner Kaufvertrages. Dort ist folgender Zusatz zu lesen:

„Weiters da vi Pragmaticae [durchstrichen: de Leopoldo Imperatore de anno 1679] die liegenden Güter der Gottshäuser, welche seit anno 1679 an selbe gekommen, von jedem Seculari pro pretio taxato abgelöset werden können, als haben Seine Hochwürden und Gnaden Herr Kaufer die Dispensa[tio]nem bey allerhöchsten Orte zu erwirken allein auf sich genommen.“

Das entsprechende Gesetz ist also laut Diarium im Jahr 1679 von Kaiser Leopold I. erlassen worden.118 Es handelt sich dabei wohl um eine Art Vorkaufsrecht für weltliche Untertanen. Wenn ein Kloster oder Stift ein Grundstück verkaufen oder kaufen wollte, war es möglich, dass ein Weltlicher zum selben Preis den Vorzug erhielt. Dahingehend ist auch der im Diarium angesprochene Vorfall in Füssen zu verstehen, bei dem Abt Vigil versuchte, ein Haus, das Abt Pelagius Baur (Abt von 1525–1540) 1533 für 550 Gulden verkauft hatte, um den Preis von 700 Gulden zurückzukaufen (f. 108r). Herr Stein, der Anwalt der Stadt Füssen, sagte jedoch, er können diesen Kauf nicht gestatten, da es den Tiroler Klöstern nicht erlaubt sei, Besitz zu haben, und er der generellen Meinung sei, die Klöster dürften überhaupt nichts besitzen. Der schwäbische Urbarsverwalter Joseph Anton Alatsee versuchte hingegen zu beweisen, dass das Kloster Stams immer noch der Grundherr über das Haus sei, da es die Grundherrschaft darüber niemals aufgegeben habe. Es trat dann ein anderer Bieter auf, der das

117 Vgl. hierzu: Vismara, Pragmatica sanctio, Sp. 166. Hofmann, Rechtsgelahrtheit, 280–281. 118 Dem Verfasser der vorliegenden Arbeit war es noch nicht möglich, das Gesetz im Wortlaut ausfindig zu machen. 54

Haus um 750 Gulden kaufen wollte. Alatsee erwirkte für die Stamser zumindest noch eine Fristverlängerung. Wie die Causa letztlich ausging, ist im Diarium leider nicht vermerkt.

Es war den Klöstern jedoch möglich, eine Dispens von allerhöchster Stelle zu erwirken und, insofern diese erteilt wurde, sich durch die Bezahlung einer Dispensationstaxe freizukaufen, deren Höhe von der Kaufsumme abhing. Für die Erteilung einer Dispens musste ein Ansuchen an die Regierung geschickt werden, in der die Gründe geschildert wurden, weshalb die Dispens erfolgen solle. Das Ansuchen konnte auch nach bereits erfolgtem Kauf erfolgen, wie die hier behandelten Vorgänge zeigen.

Im Stiftsarchiv haben sich einerseits die Ansuchen der Wessobrunner um die Dispens und die erfolgte Erteilung erhalten,119 als auch – in anderem Zusammenhang – ein Ansuchen der Stamser und die Antwort darauf.120 Die laut Regest vorliegende Bittschrift der Gemeinde Mais, im Falle des Kaufes von Mayramort die Dispens zu erteilen,121 fehlt jedoch im Archiv. Andere damit zusammenhängende Dokumente haben sich aber glücklicherweise erhalten.122

Kassian Primisser berichtet, Abt Vigil habe am 12. Dezember 1766 eine (Kopie der?) Bittschrift der Maiser Bürgerschaft, d.h. des Adels und der Gemeinde Mais123 an die Kaiserin überreicht bekommen, in der es darum geht, dem Kloster Stams die Dispens zu erteilen, da das Alte Widum ob seines hohen Alters nicht mehr restauriert werden könne, und stattdessen der Hof Mayramort als Neues Widum gekauft wurde (f. 29v). Auf wessen Betreiben das Bittgesuch letztlich zustande kam ist nicht mehr zu eruieren. Für die beteiligten Parteien Stift und Gemeinde war es jedenfalls eine „Win-Win-Situation“, von der beide profitierten. Zudem stellte es einen geschickten Schachzug dar, die Gemeinde selbst in Wien anfragen zu lassen, weil dadurch der Aspekt der Gemeinnützigkeit dieses Erwerbs sehr viel deutlicher zum Ausdruck kam. Ein ähnliches, damit zusammenhängendes Argument, führte auch Abt Vigil gegenüber seinem Konvent an: Das Alte Widum sei so baufällig, dass es billiger sei, ein neues Haus zu kaufen (f. 27r–27v).

Am 28. Februar 1767 fand in Anwesenheit von Kreishauptmann Graf Triangi eine Versammlung in Mais statt.124 Neben dem Pfarrer von Mais, P. Petrus Stadler, als Vertreter des Abtes, waren als Vertreter des Adels und der Gemeinde Mais Freiherr von Coreth, Baron

119 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_8 und ARCH_E_XXIII_9. 120 Stiftsarchiv Stams: ARCH_I_II_11 und ARCH_I_V_11. 121 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIVc_8. 122 Stiftsarchiv Stams: ARCH_G_XVI_135. 123 Siehe auch Laimer, Angerheim, 647. 124 Stiftsarchiv Stams: ARCH_G_XVI_135b. 55

Priami, die Herren Rolendin und von Knilleberg, die beiden Dorfmeister von Ober- und Untermais, sowie Johann Mosner und der Anwalt Joseph Pernhard anwesend. Triangi hatte den Auftrag (mit Datum vom 17. Februar) erhalten, in Mais nachzufragen, wie das Gesuch zu beantworten sei. Von seiten der Gemeinde wurde ihm erklärt, dass man weiterhin einstimmig dafür sei, wenn folgende beide Punkte erfüllt würden:

1. Die Gemeinde Mais brauche weder jetzt noch zukünftig irgendetwas zum Umbau oder zur Reparation des Neuen Widums beitragen. 2. Die auf dem Anwesen liegenden Verpflichtungen sollen weiterhin ausnahmslos bestehen bleiben.

Der Gemeinde entstehe dabei durch den „schenen, und dauglichen Widumb ohne mindisten weder gegenwertigen, noch zuekhönftigen Entgelt, oder beytrag zur nothwendigen unterkhunft Ihrer Seelsorgeren“125 ein großer, nicht zu leugnender Nutzen.

In seinem Gutachten fasst Triangi nochmals alle Argumente zusammen, und rät zu einem positiven Bescheid.126 Er habe zudem den Alten Widum, der „einzig in 4 Mauren“ besteht, selbst inspiziert, und könne versichern, dass die Renovierungskosten, die in diesem Falle die Gemeinde Mais tragen müsse, nicht gering seien. Dem Beginn seiner Argumentation legt er die Überlegung zugrunde, weshalb die pragmatische Sanktion in Bezug auf den Erwerb von geistlichen Gütern erfolgt war:

„So bin ich der unvorgreiflichist, geringfiegist, doch standhaften Meinung, das Finis primarius der allermildreichist landsfirstlichen Intention, warumb solche allerhögste Sanctio Pragmatica die ewige Losung deren von der Geistlichkheit erkhaufften, ligenden Güetteren ganz vorsichtig vorschreibet, und gestattet, damit die in handen der geistlichkheit gleichsamb ad manus mortuas gekhomene stabillien, zum schaden, und nachtheill des weltlichen Unterthans nicht auf ewigen weltzeiten zu verbleiben haben sollen.“127

Hier zeigt sich ein volkswirtschaftliches Denken, das langsam immer mehr mit den Privilegien der Kirche bricht, und stattdessen versucht, die Eigenständigkeit und den Wohlstand der weltlichen Bürger zu verbessern. Der Begriff der Toten Hand (manus mortua) ist eine rechtliche Bezeichnung für Eigentum, das dem privatrechtlichen Verkehr entzogen und damit aus der Erbfolge ausgeschlossen ist, was vor allem für kirchliche Besitzungen zutrifft. Einzelne Gesetze, vor allem aber der Reichsdeputationshauptschluss von 1803 und

125 Ebd. 126 Ebd. 127 Ebd. 56 die Aufhebung der Grundherrschaft (Grundentlastung) 1848 waren radikale Einschnitte, die den vermeintlichen Nachteil und Schaden beendet haben, der der Volkswirtschaft aus dem grundherrlichen Besitz der Kirche erwachsen war.

Triangi jedoch kommt in seinem Schreiben zum Schluss, dass der Kauf des Anwesens Mayramort durch Stams „nit nur kheinen schaden“,128 sondern der Gemeinde vielmehr Nutzen und Ansehen bringe.

Primisser vermerkt im Diarium sowohl die am 25. April 1767 erteilte Zustimmung der Kaiserin zum Gesuch (f. 44v), als auch gibt er den Text des Briefes wieder, den Kassian Ignaz Graf von Enzenberg als Gubernial-Präsident am 23. Mai an Abt Vigil geschrieben hat.129

Die zu bezahlende Dispensationstaxe betrug laut erhaltener Quittung130 287 Gulden und 30 Kreuzer, was 25 Promille des Kaufswertes von 11500 Gulden darstellt. Dazu kamen noch 12 Kreuzer Postporto. Im Rechnungsbuch von Abt Vigil findet sich sub dato 5. Mai 1767 folgender Eintrag: „deto Pragmatical-Dispensationstaxa wegen erkaufften Mairamorthof in Mais, und Herrn von Seeger Agenten zu Wien regal 323 Gulden 28 Kreuzer.“131

Im Wessobrunner Ansuchen um die Dispens werden mehrere Gründe geltend gemacht:132

o Mehrere Konventualen des Klosters betreuten zwei wichtige und bedeutende Wallfahrten, deren eine vom Haus Wittelsbach gefördert werde, und bräuchten von daher eine entsprechende Verpflegung. o Das bisherige Weingut in Gratsch werfe nicht so viel ab, wie zu erwarten wäre, deshalb müsse schon seit vielen Jahren für teures Geld Wein zugekauft werden. o Diesem Umstand könnte durch den Kauf des Stamsergutes abgeholfen werden, da es einerseits direkt an das Wessobrunner Gut anstößt, und weil es andererseits um einen anständigen Preis in Tiroler Währung gekauft würde. o Das Kloster Wessobrunn diene dem Erzhaus Österreich schon seit vielen Jahren und habe 1750 eine Zollbefreiung für Weinfuhren über 200 Yhren erhalten.

Zudem suchten die Wessobrunner um die Erlaubnis an, zum Stamsergut eine Wiese hinzu erwerben zu dürfen, da bei diesem keine Wiese inbegriffen sei. Es bestünde auch bereits ein

128 Ebd. 129 Stiftsarchiv Stams: ARCH_G_XVI_135a. 130 Ebd. 131 Stiftsarchiv Stams: CIST_I_Y, Ratiocinia Vigilii Abbatis, pag. 21. 132 Vgl. Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_8b. 57

Angebot des Michael Gässler, drei Tagmahd Früh- und Spätwiese vom Vallgattererhof um 500 Gulden kaufen zu können.133

Wie dem Bewilligungsschreiben zum Kauf vom 11. Dezember 1767 zu entnehmen ist,134 war vor allem der Übergang von einer Toten Hand zur anderen ein wichtiges Argument. Anscheinend kam aber der Kauf der Vallgattererwiese nicht zustande, da das Schreiben davon spricht, das Kloster Wessobrunn dürfe „zwey Stuck Wein Gut nebst einer Wiesen von dem Kloster Stambs erkauffen“.135 Der Wiesenkauf wurde jedoch nur vorbehaltlich einer weiteren Entscheidung gestattet. Welche Wiese die Wessobrunner letztlich kauften, konnte bisher nicht festgestellt werden, denn wie in Kapitel 4.6 geschildert, pachtete das Institut der Englischen Fräulein in Meran die ehemals Voglmayrische Wiese, die eigentlich die Wessobrunner kaufen wollten. Herr Seeger, der Stamser Agent in Wien, schrieb – zeitgleich zur Erteilung der kaiserlichen Bewilligung, von deren tatsächlicher Abfassung er anscheinend noch nichts wusste – am 16. Dezember 1767 an Kassian Primisser, dass die Bewilligung sicherlich erfolgen werde und in Bezug auf die Wiese mit einer Taxe von voraussichtlich 15 Promille zu rechnen sei.136

Ein anderes Stamser Ansuchen um Dispens (vgl. ff. 61v, 65v, und 69v–70r) betrifft einen späteren, mit dem obigen Verkauf bzw. Kauf nicht in Zusammenhang stehenden Vorgang, und wird hier nicht weiter behandelt.

133 Vgl. ebd. 134 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_8a. 135 Ebd. 136 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXIII_9. 58

4.8 Hausbeschreibung Mayramort Bauarbeiten

Im März 1767 reisten Abt Vigil und P. Cassian erneut nach Untermais, um das neugekaufte Haus zu besichtigen, sowie die nötigen Umbauarbeiten zu veranlassen und in Auftrag zu geben. Am 25. März 1767 aßen sie im Alten Pfarrhof zu Mittag und inspizierten danach den neu gekauften Hof Mayramort (f. 35v). Auch im Rechnungsbuch des Abtes finden sich für den März einige Einträge:137 „Den 24.ten für erkauffung einer Fruehe Wiesn zu Nals pro 553 Gulden 36 Kreuzer, auf welche, weill ein andres schlechtes Wiesl zu Mais verkaufft, darauf gegeben 103 Gulden 36 Kreuzer. Item zum neuen Widumsgebaü in Mais beygetragen 56 Gulden 24 Kreuzer.“

Primisser hielt im Diarium fest, dass die im Maiser Ortsteil „Hagenach“ verkaufte Wiese den Namen „Pfannenstiel“ trägt und der Preis der Nalser Wiese – im Gegensatz zur Angabe im Rechnungsbuch – bei 536 Gulden lag (f. 35v). Der im Stiftsarchiv befindliche Kaufvertrag bestätigt Primissers Angabe.138 Die 17 Gulden Differenz sind deshalb wohl für den Leitkauf und die Zehrung zu veranschlagen.

Am 31. März 1767 wurde auch die Stams zugehörige, zwischen Thiergarten und dem neuen Widum liegende Mühle für 1500 Gulden an den dortigen Müller verkauft (f. 36v). Das Rechnungsbuch Abt Vigils bestätigt dies: „den 16ten von verkauffter so genannten Stamser Mühl in Maiß 1500 Gulden.“139 Am selben Tag, nach der Feier der Messe, besuchen Abt Vigil und P. Kassian das zukünftige Pfarrhaus erneut. Der Abt diktiert, welche Veränderungen vorgenommen werden müssen, damit die Religiosen darin angenehm wohnen können, und P. Kassian fertigt in diesem Zuge einen genauen Plan des Anwesens an, den er in vier Tafeln festhält (f. 36v): Einen Grundstücksplan mit allen Gebäuden, Flächen und angrenzenden Gegebenheiten und jeweils einen Bauplan von Erdgeschoss, mittlerem und oberstem Stock. In den Zeichnungen hat Primisser zahlreiche Nummern eingetragen, deren Bedeutung er im Diarium festgehalten hat (f. 36v–37r). Die Pläne geben Aufschluss darüber, wie das Anwesen nach den Vorgaben Abt Vigils umgebaut werden sollte, hielten aber nicht den damals noch vorhandenen Bau- bzw. Nutzungszustand fest. Aufschlussreich ist der Vergleich mit dem jetzigen Zustand des Hauses im Jahr 2016, da in den letzten 200 Jahren einige Veränderungen vorgenommen worden sind. Im Wesentlichen ist der Zustand von damals jedoch bis heute erhalten geblieben. Es gibt eine Photographie, die um die

137 Stiftsarchiv Stams: CIST_I_Y, Ratiocinia Vigilii Abbatis, pag. 20. 138 Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXVIII_16. 139 Stiftsarchiv Stams: CIST_I_Y, Ratiocinia Vigilii Abbatis, pag. 13. 59

Jahrhundertwende 1900 entstanden ist, und das Anwesen in Untermais zeigt (siehe Duschek, Meran, 200). Deutlich ist darauf zu erkennen, dass sowohl die Flächennutzung mit Rebpataunen und Garten, sowie die Gebäude gleichgeblieben sind.

Die erste Abbildung zeigt das komplette Grundstück mit allen darauf befindlichen Gebäuden und gibt die Nutzung der Flächen an:

1. Domus officialis. 1. Amtshaus. 2. Domus canonica vetus. 2. Altes Pfarrhaus. 3. Rivus Nudelbach 3. Nudelbach. 4. Ecclesia Sancti Vigilii. 4. Kirche St. Vigil. 5. Turris parochialis. 5. Kirchturm. 6. Sacristia. 6. Sakristei. 7. Domus aedilis. 7. Wohnung des Amtsmanns. (?) 8. Via communis ad Beatam Virginem. 8. Öffentliche Straße nach Maria Trost. 9. Ecclesia Beatae Virginis Mariae. 9. Kirche Maria Trost. 10. Portae minores ad Domum Canonicam 10. Kleine Tore zum neuen Pfarrhaus. novam. 11. Via versus Meranum. 11. Straße nach Meran. 12. Portae maiores ad Domum Canonicam 12. Große Tore zum neuen Pfarrhaus. novam. 13. Atrium. 13. Atrium. 14. Domus servorum. 14. Angestelltenhaus. 15. Stabula et horreum. 15. Stadl und Scheune. 16. Aedicula gallinarum. 16. Hühnerhäuschen. 17. Puteus. 17. Brunnen. 18. Fons vivus. 18. Brunnen mit fließendem Wasser 19. Hortus. 19. Garten. 20. Hortus calefactorius. 20. Heizbarer (Winter)garten. 21. Agri et vineta. 21. Äcker und Weinberg. 22. Pomerium. 22. Obstgarten. 23. Ambulacrum vitibus tectum. 23. Spazierweg mit Weinreben gedeckt. 24. Solarium. 24. Söller. 25. Prata. 25. Wiesen. 26. Via ad Ecclesiam Sancti Vigilii. 26. Straße zur Kirche St. Vigil. 27. Domus canonica nova, dicta 27. Neues Pfarrhaus, genannt Mayramort. Mayramort.

60

Abb. 5: Grundstück und Anwesen Mayramort.

Neben dem Wohnhaus (domus canonica nova) befanden sich ein Angestelltenhaus (domus servorum), der Stadl und die Scheune (stabula et horreum), ein Hühnerstall (aedicula gallinarum) sowie ein Brunnen mit fließendem Wasser (puteus, fons vivus). Der Garten besaß einen beheizbaren Wintergarten (hortus calefactorius) und am Ende des mit Weinreben bedeckten Spazierwegs befand sich ein Söller (solarium). Alle diese Gebäude haben sich bis heute so erhalten. Die damals mit Weinreben besetzten Grünflächen und der Obstgarten werden teilweise noch als solche genutzt, der Rest ist ziemlich verwildert und zugewachsen. 61

Die nächsten drei Abbildungen zeigen die Baupläne der einzelnen Stockwerke im Wohnhaus, und benennen die Nutzung der Räume. ex tabula secunda. aus der zweiten Abbildung.

1. Aula 1. Aula. 2. Abbatia. 2. Abtei. 3. Cubiculum Abbatis. 3. Schlafzimmer des Abtes. 4. Conclave interius Abbatis. 4. Inneres Zimmer des Abtes. 5. Conclave famulorum. 5. Bedienstetenzimmer. 6. Scala. 6. Treppe. 7. Lux e tecto incidens. 7. Licht, vom Dach einfallend. 8. Conclave hospitum. 8. Gästezimmer. 9. Scala ad tectum. 9. Treppe zum Dach. 10. Conclave utensilium. 10. Gerätezimmer. 11. Loca secreta. 11. Stille Örtchen (= WC) 12. Sacellum. 12. Kapelle. 13. Infirmitorium. 13. Krankenzimmer. 14. Camera infirmitorii. 14. Zimmer des Krankenpflegers. 15. Altare. 15. Altar. ex tabula tertia: aus der dritten Abbildung

1. Scala. 1. Treppe. 2. Aula. 2. Aula. 3.–5. Conclavia Parochii. 3.–5. Zimmer des Pfarrers. 6. Refectorium. 6. Speisesaal. 7. Loca secreta. 7. Stille Örtchen. 8. Conclavia Beneficiatorum. 8. Zimmer der Benefiziaten. 9. Conclavia Cooperatorum. 9. Zimmer der Kooperatoren. 10. Conclavia hospitum. 10. Gästezimmer. ex tabula quarta: aus der vierten Abbildung

1. Ianua domus. 1. Haustüren. 2. Aula. 2. Aula. 3. Hypocaustum famulitum. 3. Beheizter Raum für die Diener. 4. Camera. 4. Kammer. 5. Pennarium. 5. Schreibstube (von lat. Penna = Feder?) 6. Culina. 6. Küche. 7. Scala ad cellam Vinariam. 7. Treppe zum Weinkeller. 8. Scala ad mediam contignationem. 8. Treppe zum mittleren Stockwerk. 9. Cella vinaria. 9. Weinkeller. 10. Torcularium. 10. Weinkelter. 11. Cellaria. 11. Kellerräume. 12. Ingressus ad torcularium. 12. Eingang zur Kelter. 62

Abb. 6: Bauplan des obersten Stockwerks des Pfarrhofes in Untermais.

63

Abb. 7: Bauplan des mittleren Stockwerks des Pfarrhofes in Untermais.

64

Abb. 8: Bauplan des Erdgeschosses des Pfarrhofes in Untermais.

Der Abt hatte eine eigene Wohnung im zweiten Stock, bestehend aus einem Wohn- und Arbeitsraum mit Kachelofen (abbatia), einem Schlafzimmer (cubiculum), einer inneren Kammer (conclave interius) und einem Zimmer für seinen Kammerdiener (conclave famulorum). Mit conclave sind Zimmer bezeichnet, die mit einem Schlüssel (cum clave) absperrbar sind. Daneben lagen ein Gästezimmer und der Aufgang zum Dachboden. 65

Der heutige Aufgang zum Dachboden befindet sich über der Treppe zum zweiten Stock. Das Schlafzimmer des Abtes sowie das mit „lux e tecto incidens“ beschriebene Zimmer sind heute der Flur, der zum Dachbodenaufgang führt. Das Abteizimmer wird heute noch von P. Cyrill Greiter bewohnt. In der inneren Kammer des Abtes befindet sich die heute die Bibliothek. Das Zimmer des Dieners wurde zuletzt von P. Benedikt Edelmair als Schlafzimmer genutzt. Am westlichen Ende des Stockwerks befinden sich die Hauskapelle, daneben das Krankenzimmer (infirmitorium) und das Zimmer des Krankenpflegers (camera infirmitorii), sowie die Toiletten. Die Hauskapelle wird heute auch noch als solche genutzt. Das ehemalige Krankenzimmer und das Zimmer des Krankenpflegers bewohnte zuletzt Abt Josef Maria Köll. Das bei Primisser angegebene Gerätezimmer (conclave utensilium) und der Aufgang zum Dachboden sind heute ein Gästezimmer.

Im mittleren Stockwerk befand sich die Wohnung des Pfarrers (conclavia Parochii), die aus drei Zimmern mit einem Kachelofen im mittleren Zimmer, und einer Toilette bestand. Daneben lagen die Zimmer der Benefiziaten (conclavia Beneficiatorum), d.h. der beiden Patres die St. Valentin und St. Georg betreuten, und der Kooperatoren (conclavia Cooperatorum), d.h. der beiden Patres die den Pfarrer in St. Vigil unterstützten, und zwei Gästezimmer. Die Benefiziaten und Kooperatoren teilten sich jeweils einen Kamin gemeinsam. Zusätzlich befand sich im mittleren Stock auch der Speiseraum der Patres (refectorium).

In diesem Stockwerk wurden bis heute die meisten baulichen Veränderungen vorgenommen. Das mittlere Zimmer der Pfarrerswohnung ist heute Flur und zusätzlich führt dort ein zweiter Treppenaufgang in dieses Stockwerk. Der Teil des Flurs zwischen dem Refektorium und den Zimmern der Kooperatoren wurde zu einem Zimmer abgetrennt und das Refektorium in zwei Schlafzimmer geteilt. Das östliche Schlafzimmer bildet zusammen mit dem neu entstandenen Zimmer eine Wohnung, die zuletzt P. Eugen Mattersberger bewohnte. Das südliche Zimmer der Pfarrerswohnung bildete mit dem westlichen Schlafzimmer eine Wohnung, in der zuletzt P. Gotthard Mieth lebte. Das westliche Benefiziatenzimmer (gegenüber dem Refektorium) wurde ebenso zu zwei Schlafräumen umgebaut. Deren westliches wurde zusammen mit dem nördlichen Zimmer der Pfarrerswohnung zu einer Wohnung zusammengelegt, die zuletzt P. Michael Glink bewohnte. Das andere bildet nun mit dem östlichen Benefiziatenzimmer eine Einheit. Die beiden Gästezimmer auf diesem Stockwerk wurden von der Pfarre Mais genutzt. 66

Im untersten Stock befanden sich die Küche (culina) mit zwei Nebenräumen (pennarium und camera), auch der Weinkeller (cella vinaria) und ein beheizbares Zimmer für die Angestellten (hypocaustum famulitum). Die Kelter (torcularium) hatte einen eigenen Zugang und drei anliegende Kellerräume. Unter dem Treppenaufgang zum ersten Stock befand sich die Stiege zu den beiden unteren Kellern.

Eine Torggl gibt es heute nicht mehr. Die Küche ist immer noch am selben Platz und das pennarium wird als Speisekammer genutzt. Die camera ist heute ein Sprechzimmer, und das hypocaustum das Bügelzimmer. Der Kellerraum westlich des Eingangs wird als Pfarrbüro genutzt, der dahinterliegende Kellerraum ist heute das Pfarrarchiv. Der Weinkeller und ein Teil der ehemaligen Torggl sind ein großer Saal, der restliche Teil der Torggl heute ein Speisezimmer. Der danebenliegende Kellerraum wurde etwas verkleinert, um für den zweiten Treppenaufgang zum ersten Stock Platz zu haben. Dieser verkleinerte Raum wird heute von der Pfarre genutzt.

Bis wann die Umbauarbeiten des Jahres 1767 abgeschlossen waren, ist im Diarium nicht festgehalten. Dort findet sich lediglich der Vermerk, dass die Maiser Patres am 13. Mai 1767 zum ersten Mal das Mittagessen im neuen Pfarrhaus einnehmen konnten (f. 44r). Die wichtigsten Adaptierungsarbeiten scheinen also innerhalb von zwei Monaten erfolgt zu sein.

Offen sind noch die Fragen, welche Handwerker und Künstler an der Umgestaltung beteiligt waren und ob sich im Pfarrarchiv noch weitere Unterlagen hierzu finden lassen. Dass man bei der Ausstattung nicht gespart hat, zeigen noch heute die künstlerisch beachtlichen Fresken und Malereien der Hauskapelle und des „Aula“ genannten Saales im obersten Stockwerk. Im Rechnungsbuch von Abt Vigil findet sich im Dezember 1767 folgender Eintrag:140 „den 27.ten dem Mahler, so die Kappelle und Zimmer in Mais gemahlt 63 Gulden“. Zu vermuten ist, dass hier der aus Telfs stammende Joseph Anton Puellacher (1737–1799) tätig war.141 Er wurde von Abt Vigil bereits 1766, zusammen mit dem ebenfalls aus Telfs stammenden Joseph Schöpf (1745–1822), damit beauftragt, das zukünftige Refektorium auszumalen (f. 02r). Puellacher malte ebenso die Fresken (Anbetung der Hirten, Darbringung im Tempel) in der von Abt Vigil ausgeschmückten Pfarrkirche in Sölden und im Jahr 1780 das Deckenfresko (Mariä Himmelfahrt) in der Filialkirche Maria Trost in Untermais, die schräg gegenüber dem Neuen Pfarrwidum liegt.142

140 Stiftsarchiv Stams: CIST_I_Y, Ratiocinia Viglii Abbatis, pag. 25. 141 Siehe auch Laimer, 500 Jahre Stamser in Mais, 117. 142 Siehe ebd. 67

4.9 Ein Inventar des Maiser Pfarrhauses von 1784

Aus dem Jahr 1784 hat sich ein interessantes und aufschlussreiches Inventar des Pfarr- und Amtshauses erhalten, das nach der Resignation des langjährigen Pfarrers P. Petrus Stadler von seinem Nachfolger P. Kasimir Sterzinger (1743–1785) und dem Urbarsverwalter Anton Simon Theur angelegt worden ist.143

Erstaunlich ist die Menge an vorhandenen Küchenutensilien inklusive Geschirr. Man konnte neben den in Mais vorhandenen Konventualen anscheinend ebenso eine stattliche Menge an Gästen beherbergen und verköstigen. Auch die Keller und Vorratskammern waren gut mit Wein, geräuchertem Fleisch, Speck und Getreide gefüllt. Im Stall befanden sich neben zwei Pferden auch elf Kühe, vier Stiere, sechs Kälber und sechs Ochsen. Um all das Vieh versorgen und die nötigen Arbeiten rund ums Haus erledigen zu können, waren sicherlich einige Angestellte nötig.

Nachfolgend wird das Inventar zweispaltig wiedergegeben. Die linke Spalte enthält den Originaltext. In der rechten Spalte werden – so weit dies möglich war – die heutigen deutschen Bezeichnungen angeführt. Manche Begriffe werden immer noch so oder ähnlich im Dialekt gebraucht, von daher ist eine Zuordnung mitunter naheliegend. Bei anderen Begriffen ist es sehr viel schwieriger, da sie heute vollkommen aus dem Sprachgebrauch verschwunden sind. Manche Begriffe lassen sich nur aus dem Zusammenhang erschließen.

Actum Pfarr-Widum Mays den dreyzehenden September, aintausend, Siebenhundert Vierundachtzig. Nach Beschehener Pfarrs Resignierung des hochwürdigen Paters Petrus Städler, haben Seine Hochwürden und Gnaden Herr Herr Vigilius best Regierender Praelat zu Stams et caetera den Auftrag anhero zue erlassen geruehet, daß von dem inzwischen bestelten Pfarrs-Provisorn dem Hochehrwürdigen Pater Casimir von Sterzingen, und dem Urbars Verwaldter Anton Simon Theur samtlich in dem Pfarr Widum Mays sich befündende Haus Geraethschafften in einer formlichen Beschreibung getragen werden sollen. Solchen hochgnaedigen Auftrag in der gehorsamsten Erfüllung zu bringen wurde alsogleich errichtet nachstehendes Inventarium.

143 Stiftsarchiv Stams: ARCH_G_XVI. Das Dokument wurde ohne weitere Nummerierung in einer der drei Schubladen mit der Aufschrift „G 16. Parochia Mais.“ abgelegt. 68

An Silber Zeig An Silberzeug

2: Schlechte par Meßer, und Gablen 2 schlichte Paar Messer und Gabeln 11: Ordinarj Loefl 11 ordinäre Löffel 2: Bret-Spiel, darin 12: par Meßer, und 2 Brettspiele, darin 12 Paar Messer und Gablen, auch Loefl. Gabeln, auch Löffel 1: großer Vorleg Loefl 1 großer Vorlegelöffel 6: par neüe Meßer, und Gablen von neuer 6 Paar neue Messer und Gabeln von neuer Fasson. Mode 4: Silberne Salz Pichslen 4 silberne Salzbüchsen 12: par Meßer, und Gablen mit schwarzen 12 Paar Messer und Gabeln mit schwarzen Heftern, auch Metallenen Loefl Griffen, auch metallene Löffel 7: par ordinarj Deto. 2 Paar ordinäre desgleichen 12: par Zinnene Deto. 12 Paar zinnene desgleichen 10: par Porzellanene Caffe-Schallen mit 10 Paar Kaffeeschalen aus Porzellan mit 2: Kandlen. 2 Kannen 14: schlechtere Detti. 14 einfachere desgleichen

Tisch Gwand Tischgewand

9: Duznt, und 7: Stück schene Tisch 9 Dutzend, und 7 Stück schöne Salvieter Tischservietten 8: Duznt ordinari Deti. 8 Dutzend ordinäre desgleichen 24: Groeßere, und kleinere schene 24 größere und kleinere schöne Tischtücher. Tischtücher 18: Deto schlechtere Ordinarj 18 schlichtere ordinäre desgleichen 9: par schen härbene Leintücher mit Spitz. 9 Paar schöne Leintücher mit Spitze 15: par ordinari ohne Spitz. 15 Paar ordinäre ohne Spitze 7: Tischtücher, so was groeber. 7 etwas gröbere Tischtücher 12: schlechtere Handtücher. 12 schlichtere Handtücher 7: deto schene mit Spitz 7 schöne desgleichen mit Spitze 10: aufgerichtete Gast Boether, jedoch 10 bezogene Gästebetten, jedoch ohne ohne Lein Gewand. Leinenbezüge 5: weitere Boether. 5 weitere Betten 7: Poelster. 7 Polster 58: Ellen härbenes Tuch. 58 Ellen härenes Tuch (= gröberes Leinen) 21: Polster- und Kiß-Ziechen 21 Polster- und Kissenbezüge 1: guet, und 1: schlechtere Madratzen. 1 gute und 1 schlechtere Matratze 42: zerschiedene Sessel. 42 verschiedene Sessel 2: Seidener Pretschäll Sessl. 2 seidene Pretschäll (?) Sessel 3: Seidene ordinari Sessl. 3 seidene ordinäre Sessel 1: Lederne Pretschäll Sessl 1 lederner Pretschäll (?) Sessel 1: grünes Känäpe 1 grünes Sofa 1: Holzernes Deto, so auch zu einer 1 hölzernes desgleichen, kann auch als Bett Boethstatt zu gebrauchen. benutzt werden 4: Hockerler. 4 kleine Hocker 69

2: ordinarj Pretschall Sessl. 2 ordinäre Pretschall Sessel 12: Strohene Sesselen. 12 Strohsessel 5: Steinene Tischlen 5 steinerne Tischchen 7: schlechtere ordinarj Deti 7 schlichtere ordinäre desgleichen 5: schene Kamoth-Kaesten 5 schöne Kommodenkästen 2: andre Kästen. 2 andere Kästen 7: Stiell 7 Stühle 24: geschnittene Glaeßer 24 geschnittene Gläser 39: zerschiedene ordinar*j Glaeßer 39 verschiedene ordinäre Gläser 19: groeßer, und kleinere Flaschen. 19 größere und kleinere Flaschen 30: groeßer, und kleinere Kärvinlen 30 größere und kleinere Kärvinlen 33: Gallantary Glaeßer. 33 Galanterie-Gläser 3: Seidene Decken. 3 Seidene Decken 6: Ordinarj Decken. 6 ordinäre Decken 2: groß unbrauchbare Krueg. 2 große, unbrauchbare Krüge 19: Porzellanene Confect Thaeller 19 porzellanene Konfektteller 4: Deto Lavor Schüßlen, mit 1: Krueg. 4 desgleichen Waschschüsseln, mit 1 Krug 1: Toepfe Geschirr von solcher Gattung. 1 Topfgeschirr von von solcher Gattung 25: Stück zerschiedene Taflen 25 Stücke verschiedene Tabletts 3: klein, und 1: großer Spiegl 3 kleine und 1 großer Spiegel 1: Kästl, darin ein wachsner Kreuz 1 Kästchen, darin 1 Wachsstock Ziehung

Die Kapelle ist unbeschrieben belassen Die Kapelle ist unbeschrieben belassen worden worden.

In Taflzimer Im Tafelzimmer

1: Uhr mit dem Kasten 1 Uhr mit Kasten 1: Kruzifix 1 Kreuz 8: zerschiedene Taflen 8 verschiedene Bilder 1: Tischl 1 Tischchen

In Hauß-Saal Im Haussaal

1: Kruzifix, nebst 2: Taflen. 1 Kreuz, und daneben 2 Bilder

In der Kuchl In der Küche

1: groß, und 2: kleine Thee Kandelen 1 große und 2 kleine Teekannen 2: Vorleg Loefl. 2 Vorlegelöffel 2: große Kaffe Kandlen 2 große Kaffeekannen 1: Zinerner Aufsatz. 1 zinnener Aufsatz 91: schene Thaeller. 91 schöne Teller 42: ordinarj Deto 42 ordinäre desgleichen

70

8: kleine Schüsselen, vor Seiner 8 kleine Schüsseln, für Hochwürden und Hochwürden, und Gnaden Gnaden (= Abt) 1: Zugger Aufsätzl 1 Zuckeraufsatz 2: Toepfe, und 4 Suppen Schüßlen 2 Töpfe und 4 Suppenschüsseln 4: groß lange Schüßlen 4 große, lange Schüsseln 44: zerschiedene Schüßlen 44 verschiedene Schüsseln 1: Einsatz mit 6: Toepflen. 1 Einsatz mit 6 kleinen Töpfen 8: ordinarj Schüßlen 8 ordinäre Schüsseln 1: Barbierer Schüßl 1 Rasierschüssel 1: Deto Kupferne 1 desgleichen aus Kupfer 4: kleine Schüßelen 4 kleine Schüsseln 1: Viertl, 2: Maaß, 1: Trünkl und 1 Viertel, 2 Maß, 1 Trink und 1: Fräggen Kandl neuer Maaßerey 1 Fräggenkanne neuen Maßes 1: Viertl, 2: Maaß, 3: Trüncken Kandlen, 1 Viertel, 2 Maß, 3 Trink und 1: Fräggen Kändele alter Masserey. 1 Fräggenkanne alten Maßes 4: groß Steinene Krüg 4 große Steinkrüge 4: Fräggen Krieglen (?) 28: Trünken Kriegler. 28 Trinkkrüge 2: übersilberte Leichter, mit ein Putzscherr 2 versilberte Leuchter, mit 1 Putzschere 8: Zinnene Deto. 8 desgleichen aus Zinn 1: Messinge Deto, mit 12: Putzscherrn. 1 desgl. aus Messing, mit 12 Putzscheren

In der Kuchl In der Küche 6: Messinge Pfannen 6 Pfannen aus Messing 1: Deto dürchl Pfann 1 desgleichen dürchl Pfanne 11: groeßer, und mittere ordinarj Pfannen 11 größere und mittlere ordinäre Pfannen 7: kleinere Deto 7 kleinere desgleichen 6: Seich Gätzlen 6 Siebkellen 10: Miesser 10 Miesser 9: Spittoeten Haefen. 9 Spitötten Töpfe 9: Erdene Haefen. 9 Tontöpfe 3: große, und 3: kleine Glogg Speißene144 3 große und 3 kleine Töpfe aus Haefen Glockenspeise 1: Kupferner Deto. 1 desgleichen aus Kupfer 2: Merser 2 Mörser 2: Caffe Mühlen 2 Kaffeemühlen 4: Pistötten Schüsslen 4 Pastetenschüsseln 3: Bloechlen 3 Bleche 1: Koesten Pfann 1 Kastanienpfanne 2: Kupferne Gatzen 2 kupferne Schöpfkellen 2: Kupferne Turthen Moedl 2 kupferne Kuchenformen 4: Bloechene Turthen Mödl 4 blechene Kuchenformen 9: groß Steinene Suppen Schüsslen. 9 große Suppenschüsseln aus Steingut

144 Glockenspeise ist das aus Zinnbronze bestehende Gussmaterial für Glocken. 71

2: Caffe Tätzlen (?) 1: grosse Waag 1 große Waage 2: kleinerne Deto 2 kleienere desgleichen 2: kupferne Tempf Pfanen 2 Dämpfpfannen aus Kupfer 2: kupferne Koeßl 2 Kessel aus Kupfer 6: Steinene plessn Schüsslen 6 Schüsseln aus Steingut 2: Boegl Eissen 2 Bügeleisen 3: Stächl 3 Stächl 1: Pratter 1 Bräter 3: träf Pfannen Koest 3 träf Pfannen Koest 2: Hohlnhüten Moedl 2 Hohlnhüten Formen 9: Spiss 9 Spiesse 4: Dreyfüß 4 Dreifüße 7: Hainzler 7 Hainzler 2: Wiegmesser 2 Wiegemesser 5: Häckler 5 kleine Hackbeile 1: Eisener Spiel Koeßl 1 eiserner Spülkessel 5: Eisene Leichter 5 eiserne Leuchter 3: Kupferne Reindlen 3 kupferne Backreindl 1: groß kupferne Schüßl 1 große, kupferne Schüssel 8: Wasser Schäfer 8 Wassertröge 1: Kupfernes Glaeßer Schäfl 1 kupferner Gläsertrog 1: Kupferne Wasser Hafen. 1 kupferner Wassertopf 3: Kupferne Trächter 3 kupferne Trichter 3: Gluet Pfandlen 3 Glutpfannen 1: Zines Gwürz Pichsl 1 Gewürzbüchse aus Zinn 1: Oehl Kandele 1 Ölkanne 1: Zugger Bichsl 1 Zuckerbüchse 6: Kaesten, und Truchen 6 Kästen und Truhen 5: Nudl Broetter 5 Nudelbretter 5: Mueltern 5 Backmultern 4: Platten. 4 Platten 2: Sturzene Plätlen. 2 Sturzplatten 4: Käßger 4 Käsger 17: Holzene Thaeller 17 Holzteller 7: Egere Flaschen 7 Egere (?) Flaschen 52: Milch Schüßlen 52 Milchschüsseln 1: Fleisch Peil 1 Fleischbeil 1: Feuer Hund. 1 Feuerhund (Gestell für Holzscheite) 8: klein Erdene Hafenler 8 kleine Haferl aus Ton

72

In der Volk Stuben In der Volksstube

2: Tisch 2 Tische 7: Taflen, 1: Kruzifix 7 Tabletts (oder Bilder?), 1 Kreuz 5: Stiell 5 Stühle 4: gute Spinroeder 4 gute Spinnräder 2: Haftl (?) 1: Milch Kasten 1 Milchkasten 1: anders Käst 1 anderes Kästchen

In der Puersch In der Puersch (?)

2: Truchen 2 Truhen 2: Kasten 2 Kästen 4: Brodt Rahmen 4 Brotrahmen 1: große Zünn Rahm 1 großer Zinnrahmen 60: Weber Spuellen 60 Weberspulen 1: Tisch, und 2: deto in dem untern Saal 1 Tisch, und 2 desgleichen im untern Saal 11: Ehehalten Boether, so ganz aufgericht, 11 Ehehaltenbetten, bezogen, mit Decken nebst den Decken. (Ehehalten = ledige Geschwister) 11: noch übrige par Leintücher 11 noch übrige Paar Leichtücher 9: Polster Ziechen 9 Polsterüberzüge 10: Volk Tischtücher 10 Volkstischtücher 8: Tischtücher zum nach Tisch 8 Tischtücher zum Nachtisch 6: Kaesten 6 Kästen 2: Hachlen 2 Hecheln (zum Hecheln von Flachs) 4: weidene Kroeben 4 Weidenkörbe 4: schlechte Boeth Ziechen 4 schlichte Bettbezüge

In tiefen Keller Im tiefen Keller

12: Pänzen, darin 40. Yhrn Maißer, und 12 Panzen, darin 40 Yhren Maiser und 6: Yhrn Nalser Wein 6 Yhren Nalser Wein

In obern Keller Im oberen Keller

7: Panzen, darin 27: Yhrn, 3: Pazeiden 7 Panzen, darin 27 Yhren, 3 Pazeiden Volk Wein. Volkswein 6: Stanglen gerauchtes Fleisch 6 Stangen Räucherfleisch 1: Stängl Würst. 1 Stange mit Würsten 4: Metzet Speck 4 Metzet Speck 144: Pfundt Unschlit 144 Pfund Talg 120: Pfundt Schmalz 120 Pfund Schmalz 5: Schmalz Stoetz 5 Schmalzkübel 2: Schrauf Kibl 2 Schraubkübel 1: Flaschen Kellerl, mit 2: Flaschen 1 Flaschenkellerl, mit 2 Flaschen

73

In der Torggl In der Kelter

28: Staender, halten ungefaehr 207: Yhrn. 28 Ständer, halten ungefähr 207 Yhren 1: Schleifstein 1 Schleifstein

In Korn Gewoelb Im Korngewölbe

3: Getraid Küsten 3 Getreidekisten 8: Stär Haaber 8 Star Hafer 2: Stär Visollen. 2 Star Grüne Bohne („Fisolen“)

In re Stall Im re Stall

2: Pferd. 2 Pferde

In der Schupfen Im Schuppen

1: Gütschl 1 kleine Kutsche (?)

In dem Keller in Amt Haus Im Keller des Amthauses

38: Yhrn Schank Wein 38 Yhren Schankwein 14: Zuemben 14 Zuber 2: Maaß Yhrnen 2 Meßyhren 1: Kupferne Pazeiden 1 kupferne Pazeide 2: Wein Schäfer 2 Weinbütten 2: Zeften145 2 Zeften (große Holzgefäße für Tischwein) 12: Maaß Krüeg 12 Maßkrüge 7: Trünkl, und 7 Trink- und 5: Fräggler Krüegl 5 Fräggler (?) Krüge 5: Pazeiden 5 Pazeiden 2: Wein Schäfer 2 Weinbütten 1: Wein Strük 1 Weinstrick 2: Hand Peil 2 Handbeile 1: großer Peil 1 großes Beil 1: Stauder Ketten (?) 1: eingemaurter Wasch Koeßl 1 eingemauerter Waschkessel 2: Brandwein Haefen 2 Branntweingefäße

In Wermuth Keller Im Wermutkeller

4: Messinge Ständer Piggen (?) 2: Deto Pänzen Piggen (?) 23: Yhrn Essich 23 Yhren Essig 5½: Yhrn Weißer Hoepf Wein146 5 ½ Yhren Weißer Höpfwein 61: Ständer halten ungefaehr : Yhrn 61 Ständer, halten ungefähr ... Yhren

145 Finsterwalder, Mundarten, 723. 146 Weber, Meran, 326. 74

4: Fuhr Yhrn von 36: Yhrn 4 Fuhryhren von 36 Yhren 3: Maaß Yhrn von 12: Yhrn 3 Meßyhren von 12 Yhren 13: Pottichen von 136: Yhrn 13 Bottiche von 136 Yhren 8: Kastleten von 56: Yhrn 8 Kastleten von 56 Yhren

In das Amthaus Im Amthaus

86: Stär Roggen 86 Star Roggen 54: neüe halbe Metzen Deto 54 neue halbe Metzen desgleichen 2: Stär Plenten147 2 Star Buchweizen 24: Stär Tirgg 24 Star Mais („Türken“) 27: Stär Waitz. 27 Star Weizen 60: Stär Gersten 60 Star Gerste 7: Fueter Stär 7 Futter Star 2: Muett, ½ Muett 2 Mutt, ½ Mutt 1: ganzer Metzen 1 ganzer Metzen ½: Metzen ½ Metzen Deto 3: Stär desglichen 3 Star ½: Stär ½ Star 1: altes Viertl 1 altes Viertel 1: Viertl Metzen 1 Viertelmetzen 1: achtl Deto 1 Achtel desgleichen 2: Brodt Rahmen 2 Brotrahmen

In der Kuchl In der Küche

1: re Schrein Koeßl (?) 2: schlecht Kupferne Kirbs Koeßl / (?) das noethige Milch Zeig das nötige Milchzeug

In Stall an Vieh Im Stall an Vieh

11: Khüe 11 Kühe 3: jaehrling Stier 3 Jungstiere (unter einem Jahr) 6: zügl Kaelber 6 Aufzuchtkälber 1: Jahr Stier 1 einjähriger Stier 3: par Ochsen 3 Paar Ochsen 1: Pork 1 Eber 11: re Schwein 11 re Schweine

In Zeig Kämerle In der Zeugkammer

6: Schungglen (?) 6: Ampletzen (?) 7: Stricken 7 Stricke 5: Vorbaeder (?)

147 Tarneller, Hofnamen, 17, Fußnote 1. 75

5: Schraithacken 5 Schreithacken 2: Schlöglhacken 2 Spitzhacken (?) 1: Hand Peil 1 Handbeil 2: Schnitzlmeßer 2 Schnitzmesser 5: Runggein (?) 7: Spörr Ketten 7 Sperrketten 7: Hey Gablen 7 Heugabeln 3: Spann Ketten 3 Spannketten 7: Tunget Gablen 7 Mistgabeln 5: Schauflen 5 Schaufeln 1: Eisen Stecken 1 Eisenstecken 2: Schlaif Schraufen 2 Schleifschrauben 5: Göcher 5 Köcher 5: Laiter Wagen 5 Leiterwagen 4: Tunget Zuigger 4 Mistwägen 3: Pflüg 3 Pflüge 10: Rechen 10 Rechen 10: Drischlen 10 Dreschflegel 2: gute Sengsen 2 gute Sensen 2: Reittern 2 Reitern (grobe Getreidesiebe) 1: Wann 1 Wanne 1: Windmihl 1 Windmühle 2: Egarten 2 Eggen (Zinkenegge) 2: Reit- und 5: andere Hauen 2 Reuthacken und 5 andere Hacken 4: Stein Porer 4 Steinbohrer 3: Hämer 3 Hammer 3: Eisen Steken 3 Eisenstecken 2: Stoß Ketten 2 Stoßketten 1: Stein Schlögl 1 Steinschlegel 1: Maurer Hamer 1 Maurerhammer 1: March Eisen 1 Markiereisen 5: Tengl Zeiger 5 Dengelhammer

In Pferdzeig Kamerl In der Pferdezeugkammer

1: par französische Gschürr nebst ihr 1 Paar französische Geschirre mit Zubehör Zugehörde 2: Gutschen Kamather mit den Zäm 2 Kutschenkummet mit Zaumzeug 3: Reit Sättel mit den Zäm 3 Reitsättel mit Zaumzeug 1: Fuhr Sattel 1 Fuhrsattel 4: Kamater 4 Kummet

76

Versucht man, die Raumbezeichnungen des Inventars von 1784 mit den Angaben Primissers zu verbinden, ergibt sich folgende Übersicht:

Inventar 1784 Primisser 1767

o Silberzeug o Tischgewand conclave utensilium (2. Stock)? o Kapelle sacellum (2. Stock) o Taflzimmer refectorium (1. Stock) o Haussaal aula (1. oder 2. Stock) o Kuchl culina (Erdgeschoss) o Volksstube hypocaustum famulitum (Erdgeschoss)? o Puersch domus servorum? o Tiefer Keller cella vinaria o Oberer Keller cella vinaria o Torggl torcularium (Erdgeschoss) o Korngewölbe cellaria (Erdgeschoss)? o Stall stabulum o Schupfen horreum

Die restlichen Angaben dürften sich alle auf das Amthaus beziehen:

o Keller im Amthaus o Wermutkeller o Amthaus domus officialis o Kuchl o Stall o Zeugkammer o Pferdzeugkammer

Angesichts der Gegenüberstellung stellt sich die Frage, wie vollständig die Aufzeichnungen im Inventar waren. So sind etwa die Zimmer des Pfarrers, der Kooperatoren und Benefiziaten nicht eigens erwähnt. In der Aufstellung findet sich zudem z.B. auch kein einziges Buch, obwohl anbetrachts der umfangreichen Bibliothek in Mais einiges vorhanden war.

77

5 Die Familie Voglmayr

Besitzer des Hofes Mayramort waren zwischen 1712 und 1766 die Freiherren von Voglmayr. In einigen Dokumenten des 17. und 18. Jahrhunderts im Stiftsarchiv Stams und im Stadtarchiv Meran sind Mitglieder dieser Adelsfamilie genannt. Darunter scheinen am häufigsten die beiden Namen Adam Andreas (bzw. André) und Anton Martin von Voglmayr auf. In der Regel betreffen die Stamser Dokumente hierzu den Hof Mayramort in Untermais, aber auch weitere Südtiroler Besitzungen.

Eine umfassende Darstellung zur Familie Voglmayr konnte ich bislang nicht ausfindig machen. Es gibt zwar einige genealogische Werke und Arbeiten zu Tiroler Adelsfamilien, die Familie Voglmayr ist darunter aber leider nicht zu finden. Im Genealogisch-Heraldischen Adelslexikon von Tirol und Vorarlberg von Joseph Sebastian Kögl148 z.B. ist nur ein äußerst knapper Aufriss enthalten, der jedoch zumindest Anton Martin von Voglmayr nennt, und ebenso die Tatsache, dass der Hof Mayramort 1766 von Stift Stams als neuer Pfarrhof erworben wurde. Mit Anton Martin starb die Meraner Linie anscheinend aus.

Die nachfolgenden Angaben stellen insofern lediglich eine erste kaleidoskopartige Sammlung an verschiedensten Einzelinformationen dar, die sich vielleicht später einmal zu einem Mosaik zusammensetzen lassen. Zu einer weiteren Recherche gehören an erster Stelle die Aufarbeitung der Archivalien in Stams, sowie die Einsichtnahme in Matrikeneinträge und weitere Dokumente (v.a. die das Kellenamt in Meran betreffenden „Bekennenbücher“), die sich im Tiroler Landesarchiv in Innsbruck, im Stadtarchiv Innsbruck und im Südtiroler Landesarchiv in Bozen befinden.

Die Familie Voglmayr scheint über zumindest drei Generationen das Kellenamt innegehabt zu haben. Wie Alexander Egen in seinem kleinen Beitrag zum Kellenamt schreibt,149 hatte der Keller von Tirol als Urbarsverwalter der landesfürstlichen Besitzungen, zu denen immerhin ein Drittel aller bäuerlichen Einzelgüter im Landgericht Meran gehörte, eine der bedeutendsten Hofbeamtenstellungen inne, mitunter sogar die Position des Landeshauptmanns in Personalunion. Sein Sitz war das Kellenamt, das sich in der Laubengasse an der Stelle des 1929/30 im faschistischen Baustil errichteten Meraner Rathauses befand. In der von Wolfgang Duschek und Florian Pichler zusammengestellten Chronik Meran wie es war 1900–1930 findet sich die Wiedergabe einer Photographie des

148 Kögl, Adelslexikon, 892–893. 149 Egen, Kellenamt, 109–117. 78

Gebäudes aus den Jahren 1923/1924.150 Das Ende des Kellenamtes war bereits durch die bayerische Aufhebung und Umwandlung in ein Rentamt im Jahr 1806 eingeläutet worden. Nach seiner Aufhebung wurde es den Fürsten von Thurn und Taxis als Ablöse für den Verlust des Postregals in Bayern übergeben.

Im 17. und 18. Jahrhundert können drei Angehörige der Freiherren von Voglmayr als Truchseß und Keller zu Meran angefürt werden:

o Jakob Andreas von Voglmayr, o Adam Andreas (bzw. André) von Voglmayr, o Anton Martin von Voglmayr.

5.1 Jakob Andreas Freiherr von Voglmayr (–1708)

Im Jahr 1682 wurde auf Veranlassung Kaiser Leopolds I. durch den damaligen Kellner auf Tirol, Jakob Andreas Voglmayr, der im Volksmund „Knappenloch“ genannte, 52 Meter lange Durchgangstunnel zwischen Dorf und Schloss Tirol von Schneeberger Bergknappen in den Fels geschlagen.151 Die eingemeißelte Inschrift ist ein Chronogramm und lautet: „LeopoLDVs I IMperator gLorIosVs VIae IstIVs aVtor“ „Kaiser Leopold I. ist der glorreiche Urheber dieser Strasse.“ Die römischen Zahlbuchstaben ergeben das Jahr 1681, also wohl das Jahr des Baubeginns. Am rechten unteren Rand steht der Name „Jac[obus] Andrea Voglmair“.

Abb. 9: Inschrift am Eingang zum Knappenstollen zwischen Dorf und Schloss Tirol.

150 Duschek, Meran, 274. 151 Trapp, Burgenbuch, 66. 79

1695 erfolgte die Erhebung in den erblichen Freiherrenstand.152 Dies wird auch durch das Nachlassinventar seine Enkels Anton Martin von Voglmayr aus dem Jahr 1773153 bestätigt. Auch über das Todesjahr von Jakob Andreas Voglmayr wird Auskunft gegeben, da sich dessen Nachlassinventar von 1708 im Besitz von Anton Martin befunden haben muss: „Inventarium 1708 von 30 Folis, weillend Herr Herr Jacob Andren von Voglmayrs seeligen“ (f. 10r des Inventars).

Im Jahr 1699 wurde in der Kelleramtskapelle das Wappen von Adam Andreas Voglmayr angebracht.154 Auch das Wappen von Anton Martin Voglmayr befand sich in diesem Gebäude, jedoch ohne Jahreszahl.155 Leider sind beide nicht mehr vorhanden, da das Gebäude 1929 dem neuen Rathaus weichen musste.

5.2 Adam Andreas Freiherr von Voglmayr

Bei Adam Andreas von Voglmayr handelt es sich höchstwahrscheinlich um einen Sohn von Jacob Andreas von Voglmayr. In den Stamser Urkunden taucht dieser vor allem im Zeitraum von ca. 1699–1712 auf. Alle Dokumente stehen im Zusammenhang mit dem Hof Mayramort in Mais.

1722 ließ er einen Antrag an die Hofkammer richten, in dem es um den „Einbau von Zimmern im oberen Saal des Südtraktes“156 von Schloss Tirol geht. Dieser Umbau wurde dann auch vom Bozner Baumeister Josef Delay und Meraner Werkleuten ausgeführt.157

Im Stift hat sich eine hölzerne Tafel zum Aufklappen erhalten, die mit Conspectus novus fundationum huius parochiae überschrieben ist, und die für die Kirche St. Vigil erfolgten Stiftungen aufzählt: Fundationes immediate Parochiales hodiedum existentes (direkte Pfarrstiftungen, die bis heute existieren). Entstanden sein dürfte die Tafel zu Beginn des 19. Jh. Als Nummer 37 findet sich folgender Eintrag: “XXXVII. Dominus Adam Andreas Liber Baro de Voglmayr 1736 dedit 100 fl: pro lumine ad Altare Sancti Joannis

152 Kögl, Adelslexikon, 892. 153 Stadtarchiv Meran: ISS 65, f. 04v: „Das Freyherrlich von Voglmayrische Deploma auf Jacob Andren von Voglmayr De Anno 1695.“ 154 Kögl, Adelslexikon, 892. 155 Ebd. 156 Trapp, Burgenbuch, 73. 157 Vgl. Trapp, Burgenbuch, 78. 80

Nepomuceni”.158 Adam Andreas von Voglmayr spendete 1736 also 100 Gulden für die Kerzen am Nepomuksaltar der Pfarrkirche. Der als Brückenheilige verehrte Volksheilige Johannes Nepomuk erfreute sich gerade im 18. Jahrhundert großer Beliebtheit. Leider ist spätestesten durch den Kirchenneubau Clemens Holzmeisters (1886–1983) aus den Jahren 1934–1936 von der barocken Anlage so gut wie nichts mehr erhalten geblieben.

5.3 Anton Martin Freiherr von Voglmayr (1702–1772)

Abb. 10: Unterschrift und Siegel von Anton Martin von Voglmayr

Über die Lebensdaten des Kellers zu Tirol an Meran und Kreishauptmann im Viertl Burggrafenamt und Vinschgau Anton Martin von Voglmayr lässt sich etwas mehr berichten. Denn am 28. Dezember 1772 informierte Joseph Ignaz Freiherr von Coreth Abt Vigil brieflich vom Tode seines Schwiegervaters Anton Martin von Voglmayr, der im 71. Lebensjahr an der Wassersucht verstorben sei.159 Aus dieser Angabe lässt sich das Geburtsjahr 1702 errechnen. In beiden Ämtern folgte ihm Anton Franz von Triangi nach. In dessen Anwesenheit wurde am 11. Januar 1773 neben der Testamentseröffnung auch die Inventür und Vermögens-Liquidation vollzogen, die sich im Stadtarchiv Meran erhalten hat.160 Aus diesem Inventar ist zu erfahren, dass Anton Martin von Voglmayr ab 1747 das Kellenamt und ab 1754 zusätzlich das Amt des Kreishauptmanns innehatte.161 Von beiden Ämtern war er erst im Oktober 1772 zurückgetreten. Er hinterließ neben seiner Gattin Maria Josepha Susanna, geborene von Eisank, 162 nur eine einzige Tochter, Maria Anna, die mit Joseph Ignaz Freiherrn von Coreth verheiratet war.

An erster Stelle werden die „brieflichen Gerechtigkeiten“ (ab f. 04v des Inventars) in 76 Punkten aufgezählt. Darunter befinden sich das Adelsdiplom von 1695, unzählige Kauf- und

158 37. Herr Adam Andreas Freiherr von Voglmayr gab 1736 100 Gulden für das Licht am Altar des Hl. Johannes Nepomuk. 159 Stiftsarchiv Stams: CIST_B_H. 160 Stadtarchiv Meran: ISS 65. 161 Ebd. fol. 01v–02r. 162 Vgl. Kögl, Adelslexikon, 196. 81

Verkaufsbriefe und Revers über Besitzungen (u.a. in Meran, Mais, Schenna, Siebenach und Terlan), eine von Anton Martin von Voglmayr selbst angefertigte Genealogie seiner Familie, diverse Hochzeitsverträge, Testamente und weitere Schriften. Daneben aber auch zwei Stams betreffende Dokumente: Der Verkaufsvertrag für Mayramort vom 12. November 1766 (f. 05v des Inventars) und unter Nummer 34 ein „Revers für Freyherrlichen ableiber von Loblichen Closter Stambs wegen einer wochentlichen H. Mess auf Ebig und haltung der armen seelen noven.“ (f. 09v des Inventars). Diese Messstipendien werden durch das Rechnungsbuch von Abt Vigil Kranicher bestätigt:163

o 18. Januar 1767: „Patre Romedio für gelesene Voglmairische Messen 17 Gulden 20 Kreuzer“ (pag. 18) o 25. Dezember 1767: „Reverendo Patre Romedio wegen gelesener Voglmairischer Wochen Messen 17 Gulden 20 Kreuzer“ (pag. 25) o 22. April 1768: „für 16 gelesene Voglmairsche Messen, so hinfüro das Priorat besorget 5 Gulden 20 Kreuzer“ (pag. 47)

Aus den im Inventar genannten Heiratsurkunden geht auch hervor, dass Anton Martin Voglmayr zweimal verheiratet war. Die erste Ehe ging er 1727 (f. 14r) mit einer Gräfin Hendl ein, die 1752 verstarb (f. 13r). Seine zweite Ehefrau heiratete er fünf Jahre später; der Heiratsvertrag trägt das Datum 12. Dezember 1757 (f. 13r). Seine Tochter Maria Anna war ebenfalls zweimal verheiratet. Die erste Ehe wurde 1751 mit Nikolaus Anton Freiherrn von Mamming164 geschlossen (f. 13r–13v), die zweite dann mit dem bereits erwähnten Joseph Ignaz Freiherrn von Coreth (f. 13v).

Die Nennung weiterer Eheverträge und die damit verbundenen Daten, lassen darauf schliessen, dass Anton Martin zumindest eine Schwester hatte, die wie seine Tochter Maria Anna hieß und 1727 Franz Sebastian von Zinneberg heiratete (f. 13v). Daneben ist wohl auch ein Onkel genannt, Christoph Freiherr von Voglmayr, der seine erste Ehe 1698 mit Maria Eleonora Freiin von Zech165 (f. 14r) und später noch eine zweite Ehe einging (f. 13v).

Ein weiteres im Inventar genanntes Dokument, die „Berechnungen der in Viertl Burggraf amt 1761 et 1762 Beschechenen gelters Verwechslungen“ (f. 12) spielen auf ein nicht unbedeutsames Ereignis an, bei dem letzten Endes auch Köpfe rollten.166 Die als „Maiser

163 Stiftsarchiv Stams: CIST_I_Y, Ratiocinia Viglii Abbatis. 164 Vgl. Kögl, Adelslexikon, 527. 165 Vgl. Kögl, Adelslexikon, 966. 166 Vgl. Zoller, Innsbruck, 182. 82

Rebell bzw. Meraner Tumult“167 bekannten Bauernunruhen gingen auf verschiedene Ursachen, wie die Zentralisierungsbestrebungen der politischen Verwaltung, der Einführung neuer Wegegelder und Zölle, der Überforstung, der teilweise unredlichen Aushebung von Rekruten für das Militär, vor allem aber auf die Münzabwechslung zurück. Am 13. Mai 1762 brach der Tumult in Mais aus, bei dem auch der dortige Pfarrer und Stamser Konventuale P. Petrus Stadler und ein weiterer Mitbruder involviert wurden. In Primissers nachgelassenen Schriften findet sich ein lateinisch geschriebener Bericht über dieses Ereignis, den Primisser aufgrund der Augenzeugenschilderung von P. Petrus verfasst hat.168 Die Rolle, die Anton Martin Voglmayr bei diesem Ereignis gespielt hat, bedürfte einer längeren Darstellung. Aus der Erzählung Primissers geht jedoch hervor, dass Voglmayr aus Ängstlichkeit die Sache klein halten wollte, und sie so dem Grafen Hendl übergeben wurde (Cum vero iste maioris mali metu publicationem detrectaret; commissa est Ilustrissimo Domino Comiti de Hendl).

5.4 Vier Portraits von Mitgliedern der Familie Voglmayr

Im Pfarrwidum von Untermais haben sich vier Portraits von weiteren Mitgliedern der Familie Voglmayr erhalten, die jeweils auf der Rückseite der Leinwand beschriftet sind. Der Maler der Bilder ließ sich bisher nicht feststellen, zudem ist auch unklar, auf welchem Weg die Gemälde in den Besitz des Klosters kamen. Eventuell gehörten sie zu den Mobilien, die Abt Vigil Kranicher 1766 für das Stift zusammen mit dem Gebäude erworben hatte. Die Aufschriften auf den Bildhinterseiten im Einzelnen:

1) Voglmayr Ae[tatis] 26. 1726 / [nachträglich:] Investitus 3. May 1723 / Mortuus 3. May 1730. 2) F. Leopold[us] Bar[o] Voglmayr / Capucinus Ae[tatis]. 19 An[n]o 1727. 3) Magister Joseph[us] Baro Voglmayr Soc[ietatis] Jesu / Aet[atis]. 24, A[nn]o 1729. 4) Voglmayr Ord[inis] Serv[orum] B[eatae] M[ariae] V[irginis] / Ae[tatis] 26 / Voglmayr 1736.169

Alle vier Portraitierten tragen ein Ordensgewand. Die Verwandtschaft zueinander ist aufgrund der Physiognomie nicht zu leugnen, denn sie ähneln sich in ihren Gesichtszügen sehr. Nachfolgend sei das Wenige zusammengetragen, das ich bisher eruieren konnte. Eine

167 Kollmann, Bauernunruhen, 2. 168 Stiftsarchiv Stams: CIST_J_GG; Notata varia. 169 Leider ist ein Teil der Beschriftung durch den Holzrahmen verdeckt, auf den das Bild aufgezogen ist. 83 detaillierte Einsichtnahme in die Matriken der Stadtpfarre St. Jakob in Innsbruck steht noch aus.

5.4.1 N.N. Freiherr von Voglmayr (1700–1730)

Abb. 11: Portrait N.N. von Voglmayr

Aus dem ersten Portrait ist leider nicht deutlich zu ersehen, welchem Orden der Dargestellte angehört. Aufgrund des schwarzen Habits ist jedoch zu vermuten, dass es sich um ein Mitglied des Benediktinerordens handeln könnte. Leider ist aus den Angaben der Bildrückseite nur zu entnehmen, dass die Dargestellte Person von 1700–1730 lebte. 84

5.4.2 P. Leopold Freiherr von Voglmayr OFMCap (1708–1787)

Abb. 12: Portrait P. Leopold von Voglmayr

Die Angaben auf der Bildrückseite geben den Namen des Dargestellten an, sowie den Orden, dem er zugehörte. Es handelt sich dabei um P. Leopold von Voglmayr, Mitglied des Kapuzinerordens. Zu ihm findet sich folgender Totenbucheintrag der Kapuziner aus dem Jahr 1787:170 „1787 in Bozen, Reverendus Pater Leopold von Innsbruck (Philipp Benitius Jakob Freiherr von Voglmayr), Confessarius [et] Catechista. Er trat jung in den Orden und wurde

170 Totenbuch der Nordtirolischen Kapuzinerprovinz vom Allerheiligsten Sakrament Bd. 1, 1. Jänner – 30- Juni, Innsbruck 1934. Freundliche Mitteilung von fr. Matthias Reich OFMCap. 85 ein demütiger Kapuziner. 64 Ordensjahre. 79 Lebensjahre.“ Im Mortuale findet sich folgender Eintrag:

1234. Perillustris Frater Leopoldus Oenipontanus Concionator. Provinciae Senior, ex Perillustri familia Liberum Baronum de Voglmayr ortus, nominatus Philippus Benitius Iacobus Rhetorices Studiosus, natus 18. Augusti 1708. Parentibus Perillustri, ac Generoso Domino Christophoro Antonio Liber Baro a Voglmair, a Tyerberg, et in Ferklehen, ac Perillustri, ac Gratiosa Domina Eleonora a Zech et caetera et caetera in Sacram Religionem susceptus à Praenobili Reverendo Patre Hartmanno Brixinensi M[o]n[aste]r[i]o Prov[incia]le,171 habitu indutus 4. Iunii 1723 a Reverendo Patre Aurelio Bruneggensi tunc temporis Guardiano Laufae, sequenti vero anno ob defectum aetatis physicae dilatus, ibidem Liberrime Sacram Professionem emisit die 18. Augusti post Laudes in manibus Venerabilis Patris Lamberti Delfsensis pro tunc Guardiani. Elegit cum Propheta regio abiectus esse in Domo Dei: psalmus 83. Per illustrem suam Prosapiam posuit in pulverem, unde desumpta est: Fratrum Minorum Capucinorum Ordinem tenera in Iuventute iam ingressus; Ex nobili stemmate ortus, et praeclaris naturae donis exornatus, seipsum in Sacra religione fecit ignobilem, vilissima quaequae, et abiecta amplectens; aegris, ac moribundis Confratribus insignem, vereque singularem exhibuit charitatem, diu, noctuque ipsis deserviens invicta patientia, vitamque propriam parvi pendens, ac pro fratribus periculo exponens: senio tandem confectus, variis miseriis corporalibus a multo iam tempore et ipse adflictus, ulceribus plenus, ac velut aurum in fornace probatus, et purgatus ad vitam adspiravit meliorem; quare in amaritudine animae naevos vitae anterioris, suamque deploravit fragilitatem humanam, ardentissimis suspiriis incessanter ad Deum clamando cum Rege Poenitente: delicta Iuventutis meae, et ignorantias meas ne memineris Domine! a fratribus tam praesentibus, quam absentibus humillime, ac profusis Lacrymis deprecatus est veniam: Sanctissimis Ecclesiae Sacramentis devotissime susceptis, apoplexia extinctus, corpus Sepulturae, et animam suo reddidit Creatori, Bulsani 3. Februarii hora tertia matutina. Annorum aetatis physicae 79. Religionis autem 64. Gubernante familiam Reverendo Patre Ioanne Baptista Malsensi Exdefinitore.“172

171 Auflösung der Abkürzung unklar. 172 Provinzarchiv der Kapuziner Österreich-Südtirol, Abteilung Nordtiroler Provinz (PANTP), Mortuarium Bd. III, 200–201; Eintrag 1234 zu: Leopold von Voglmayr. 86

5.4.3 Mag. Joseph Freiherr von Voglmayr SJ (1705–1771)

Abb. 13: Portrait Mag. Joseph von Voglmayr

Der im dritten Bild Abgebildete Joseph von Voglmayr war Mitglied des Jesuitenordens. Er wurde am 19. März 1705 in Innsbruck geboren, trat am 9. Oktober 1720 in den Orden ein und starb am 27. April 1771 in Hall.173

173 Catalogus Generalis Provinciae Germaniae Superioris et Bavariae Societatis Iesu 1556–1773, 456. Freundliche Mitteilung von Dr. Martina Lehner 87

5.4.4 P. Christoph Freiherr von Voglmayr OSM (1700–1761)

Abb. 14: Portrait P. Christoph von Voglmayr

Im Servitenorden gab es wenigstens zwei Mitglieder der Familie Voglmayr:174 Einerseits P. Simeon Voglmayr, geboren am 9. Januar 1673 in Meran, gestorben am 8. Januar 1749 in Maria Luggau, wohl ein Onkel des Abgebildeten, und andererseits P. Christoph Maria Voglmayr, geboren am 10. Juni 1700 in Innsbruck, und dort im Alter von 60 Jahren am 19. Mai 1761 verstorben. Seine Einkleidung erfolgte am 11. Juni 1715 im Kloster Fronleiten in der Steiermark, die Profess am 11. Juni 1716 ebenda und die Priesterweihe am 13. Juni

174 Freundliche Mitteilung von fr. Fero M. Bachorik OSM. 88

1723 in Bruneck durch den Brixner Fürstbischof Kaspar Ignaz Graf von Künigl (Bischof von 1702–1747).175 Er gehörte dem Konvent von Maria Waldrast an. Im Archiv der Serviten in Innsbruck hat sich, neben anderen Dokumenten, ein Auszug aus dem Taufregister vom 8. August 1715, geschrieben vom damaligen Stadtpfarrer an St. Jakob, Matthias Tausch, in dem auch die Eltern des als Christian Andreas Maria getauften P. Christoph angegeben sind, erhalten: Christoph Anton Voglmayr von Thierburg Freiherr zu Ferklehen und Maria Eleonora Zech von Deubach, Freifrau zu Sulz.

Die einzige Diskrepanz, die sich im Vergleich der archivalischen Angaben zu P. Christoph und den Angaben auf der Bildrückseite ergibt, ist das Geburtsjahr. Wenn, wie angegeben, der Portraitierte im Jahr 1736 26 Jahre alt war, dann muss das Geburtsjahr 1710 sein. Laut Taufregisterauszug wurde er jedoch im Jahr 1700 geboren. Anzunehmen ist eher ein Versehen oder eine Fehlinformation des Malers, der die Beschriftung vorgenommen hat, als ein derart gravierender Fehler des Pfarrers.

175 Die Bestätigungen der einzelnen Weihen (Subdiakon, Diakon, Priester) sind im Archiv der Serviten in Innsbruck aufbewahrt. 89

5.5 Genealogische Übersicht

Aufgrund der biographischen Angaben lassen sich die vier Portraitierten als Geschwister identifizieren. Sie sind vier Söhne des Ehepaares Christoph und Maria Eleonora von Voglmayr, geborene von Zech. Leider hat sich die genealogische Übersicht, die im Inventar Anton Martin Voglmayrs von 1773 genannt ist, bisher nicht ausfindig machen lassen. Sie würde genaueren Aufschluss über alle Verwandtschaftsverhältnisse und weitere Verwandte geben. Da sich die vier Bilder der Gebrüder Voglmayr in Untermais befunden haben, und in den hinterlassenen Unterlagen Anton Martin Voglmayrs am häufigsten die beiden Namen Jacob Andreas und Christoph erscheinen, scheint es mir naheliegend, ein direktes Verwandtschaftsverhältnis anzunehmen. Aufgrund dieser Annahme lässt sich folgende genealogische Übersicht geben:

Jacob Andreas (–1708), verheiratet mit ?? Kinder:

o Christoph Anton, verheiratet (1) mit Maria Eleonora Zech verheiratet (2) mit ?? Kinder: o N.N. (1700–1730) o Christian Andreas Maria „P. Christoph“ (1700–1761) o N.N. „P. Joseph“ (1705–1771) o Philipp Benitius Jakob „P. Leopold“ (1708–1787) o Anton Martin (1702–1772), verh. (1) mit N.N. Gräfin von Hendl (–1752) verh. (2) mit Josepha Susanna von Eisank Kinder: o Maria Anna, verheiratet (1) mit Nikolaus Anton Frhr. von Mamming verheiratet (2) mit Joseph Ignaz Frhr. von Coreth o Maria Anna o Adam Andreas, verheiratet mit ??

90

6 Heutige Situation

Die bisherige Beschreibung beschränkt sich vorwiegend auf die zweite Hälfte des 18. Jahrhunderts. Eine darüberhinausgehende Aufarbeitung der wechselvollen 250-jährigen Geschichte des Untermaiser Pfarrwidums und ihrer Bewohner bleibt weiterhin ein Desiderat.

Die Zeitläufte waren dem Leben in diesem Haus nicht immer recht gewogen. Von der großen Wertschätzung und den Zuwendungen z.B. des amerikanischen Ehepaares John Lawson Stoddard und Ida O’Donnell, die seit 1913 in Meran lebten und den Zisterziensern äußerst zugetan waren, sind nur noch Relikte vorhanden.176 Zwei Weltkriege, der Faschismus, die Abtretung Tirols an Italien und weitere Ereignisse machten vieles Gute zunichte. Sicher haben auch die Persönlichkeit der Patres in Mais, die oftmals schwierige Kommunikation mit dem Kloster in Stams und die – aus unsrem heutigen Blickwinkel betrachtet – Kurzsichtigkeit so mancher Entscheidung mit dazu beigetragen, dass man sich im Jahr 2016 enschliessen musste, neue Wege zu gehen. Gemessen an der Haussituation im 20. Jahrhundert erscheint die Entscheidung von Abt Vigil aus dem Jahr 1766, das Haus zu kaufen und in das neue Pfarrwidum umzuwandeln, geradezu visionär.

Von den ehemals mehreren Ordensleuten, die im Pfarrhaus zusammenlebten, und vom regen Leben und Austausch, wie die archivalischen Quellen erschließen lassen, ist nicht mehr viel übrig. Aktuell lebt nur mehr ein Mitbruder im Pfarrhaus, der zweite im Burggrafenamt tätige Stamser Pater wohnt im Pfarrhaus in Gratsch. Die personelle Decke wird immer dünner, nicht nur in Stams. Die Frage stellt sich, wie die Werte heute weitergegeben und weitergetragen werden können, die das Ordenscharisma der Zisterzienser ausmachen.

Es ist geplant, in den kommenden Jahren auf dem Gelände des Anwesens ein Schulzentrum zu errichten, das von der Stadtgemeinde Meran erbaut und betrieben wird. Das Pfarrhaus soll von einer italienischen Musikschule genutzt werden und die ehemaligen Wirtschaftsgebäude, die zum historisch ältesten Bestand gehören, würden dann zum „neuen“ Pfarrhaus umgebaut, in dem Räumlichkeiten für die Pfarre (Pfarrbüro, Pfarrsaal, etc), eine Wohnung für den Pfarrer und eine Gästewohnung vorgesehen sind.

Möge diese Entscheidung dazu beitragen, der Jugend durch schulische und musikalische Bildung Perspektiven zu öffnen, das Verständnis füreinander zu fördern und Zukunft gelingend und verantwortungsvoll zu gestalten. Damit wäre ein durchaus würdiger Umgang mit dem Erbe der Vergangenheit gefunden.

176 Forcher, Stift Stams, 339. 91

7 Edition f. 01r

[in margine: Omnia, et singula, quae in hoc Diario usque ad annum 1771, eiusque anni 11. Octobris inclusive, deleta sunt, propria manu delevi ipsus [sic!], vel, quia veritati minus consona, vel quia aliis Confratribus iniuriosa, vel quia ex zelo nimis immaturo scripta fuere. Vigilius Abbas manu propria.]

Anno 1766 die 26. Maii Praeside Reverendissimo Domino Caelestino Abbate Caesareensi et Stamsensis Monasterii Patre immediato, in Praesulem Stamsensem electus est VIGILIUS ex familia Praenobilium Granicher de Granichsfeld et caetera natus Oeniponti 1722 die 7. Februarii, professus 1741 die 13. Augusti, Sacerdos ordinatus 1746. Exinde ad studia missus Oenipontum Sacram Theologiam et Ius utrumque cum eminentiae laude absolverat: tum Sacrae Theologiae Professor et Reverendissimi Abbatis Rogerii a secretis fuit: anno 1754 die 17. Aprilis ad Prioratum evectus, hoc officium per decennium ferme, cum insigni zelo Domus DEI et Regularis Disciplinae tenuerat: demum anno 1764 die 3. Februarii iterum ad Cathedram Theologicam admotus, simul Confessarii Conventualis et Secretarii munera retinuerat. Vivat, et gubernet diu et feliciter!

[In margine: Q. XIV. n. 27.]

Die 27. Maii Domini Commissarii Caesareo-Regii Aloysius Comes de Saerentein, et Franciscus Xaverius de Reinhart post prandium hora secunda per postam discesserunt. [in margine: Acceperant a Reverendissimo Electo honorarium 42 Ducatorum et Secretarius eorum 12 Ducatos, sed relinquerunt famulitio nostro 12 Ducatos.] Ad prandium autem quam plurimi hospites adfuerunt; qui ad novam Electo dignitatem gratu- f. 01v landam advenerant. Reverendi Patres Albericus et Zacharias sumpto ientaculo versus Sanctum Petrum apud Teriolos abierunt.

Die 28. Maii reliqui Reverendi Patres Expositi ad Athesim redierunt.

Die 29. Maii utpote festo Corporis Christi Reverendissimus Dominus Visitator celebravit officium summum et Processionem solennem. Venerabilis Pater Prior portavit Sanctum Sanguinem, et officium in Ecclesia superiori cantavit. Reverendissimus autem noster Vigilius processionem comitatus est cum Conventu. Ad prandium datum est solatium; caena vero fuit regularis.

Die 30. Maii mane hora septima Reverendissimus Dominus Visitator intravit Capitulum, et sedit in medio, Reverendissimo Electo ad dexteram, Reverendo Patre Secretario ad sinistram assidentibus: ibique congregatis omnibus praeter conversos, statim dixit: Benedicite: loquamur de ordine nostro. Tunc Reverendus Pater Secretarius combussit scrutinium. Reverendissimus Praeses brevem sermonem habuit, quo tum Reverendissimum Electum de paterna sollicitudine ac discretione habenda, tum venerabilem Conventum de filiali amore, honore et obedientia erga novum Reverendissimum Patrem admonuit. Dein per Reverendum 92

Patrem Secretarium publicari fecit Chartam visitationis 12 punctis constantem. Post Capitulum abiit Nasseraeutam: accepto honorario 50 Ducatorum.

Die 31. Maii Reverendissimus Mobilia cellae prioris et libros transtulit ad Abbatiam; ubi etiam prima vice dormivit. fm. f. 02r

Die 1. Iunii advenit novum sigillum Reverendissimi, tribus scutulis constans: quorum primo insignia Ordinis Cisterciensis, secundo insignia Monasterii Stamsensis (hoc est, Beata Virgo sedens, Sanctus Ioannes cum agno, et Eques cataphractus) tertio et infimo insignia familiae de Granicher scilicet Grus argentea stans supra [in margine: auream lunam supinam tribus montibus nigris incumbentem] in area rubra, repraesentantur. fm et Epist. R. P. Ioach Platner.

Die 2. Iunii Reverendissimus Oenipontum abiit. Eodem die Murarii caeperunt fornicem infimum aedificii aulici dealbare: quia haec contignatio hactenus nunquam perfecta fuerat. Item eodem die Bibliotheca Conventualis libros transtulimus in Bibliothecam Abbatialem; quia ex illa Reverendissimus [in margine: statuerat] facere Sacristiam, ex Sacristia vero antiqua superiore Recreatorium seu Parlatorium, ut sic in Musaeo perpetuum silentium servari possit ac debeat. fm. Item conclave longum ad futurum Aulae triclinium ordinarium a Reverendissimo destinatum pingi caepit a [in margine: Iosepho Schaepf et Iosepho] Buelacher Pictoribus Delphensibus. fm.

Die 6. Iunii mane hora septima Oeniponto iterum advenit Reverendissimus noster: f. 02v ubi plausibus ac gratulationibus prorsus insolitis, tum a populo, tum ab Illustrissima Nobilitate, maxime vero ab Excellentissimo Gubernii Praeside Comite Enzenbergio, eiusque Coniuge Sophia exceptus fuerat, adeo, ut iidem Excellentissimi in contestationem gaudii sui convivium solennissimum instruxerint, ad quod Universa Nobilitas Illustrium convocata Reverendissimo nostro Tabulae praesidenti fausta omnia comprecabantur.

Die vero 5. Iunii Reverendissimus tractatus est lautissime ab Excellentissima Domina Comitissa de Hendl Vidua Sebastiani Comitis de Trapp olim Excelsae Camerae Vicepraesidis; quae Praesuli nostro pro honorario dedit tegumentum mensae cum 18 mappulis e subtili et pretioso Damasceno. Rel. R.mi Vig. Ab.

Eisdem diebus, quibus Oeniponte morabatur, Reverendissimus coemit [in margine: pretio admodum levi scilicet 200 fl.] a quodam Iudaeo Vestem muliebrem auro argentoque splendidissime ac pretiosissime contextam 30 ulnarum. Ex qua iamiam ornatus sacer conficitur. Relat. f. 03r

Die 7. Iunii Reverendissimus novos apparatus fecit ad structuras tum triclinii novi, tum contignationis infimae, tum novae sacristiae, tum Recreatorii et Musaei. fm. 93

Die 8. Iunii Reverendissimus fuit phlebotomus: cuius in honorem Musica sub prandio fuit facta. Ad caenam omnes Musici in aula Abbatiali tractabantur. fm.

Die 9. Iunii Reverendissimus visitavit Reverendissimum Dominum Parochum Delphensem et Canonicum Brixinensem de Zinnenberg. fm.

Die 10. Iunii Reverendissimus a Vicario Parochiali Silzensi invitatus, ad prandium cum quibusdam Reverendis Patribus de Conventu, abiit Silzium, ubi a Silzensibus honorifice exceptus, a Domino Vicario vero lautissime tractatus est. fam.

Die 11. Iunii Reverendissimus prima vice ut Abbas in mensa Regulari pransus est. fm.

Die 12. Iunii epistolae variae adventabant, quibus Reverendissimus Vigilius noster in Deputatum Provinciae Tirolensis eligebatur: sed vota nondum maiora erant. Non nemo enim iam antea quorundam vota pro se sollicitaverat, uti patet ex literis Reverendissimi Domini Antonii Praepositi Novacellensis. fm.

Die 13. Iunii Reverendissimus scripturas Reverendissimi Antecessoris relictas, quas hisce diebus ego Frater Cassianus disquisivi, lustrare dignatus f. 03v est, iussitque me etiam reliquas nonnihil confusas suo ordini restituere. fm.

Die 14. Iunii Reverendissimus se mihi specialiter gratiosum exhibuit, concedens mihi ad humilem usum horologium. fm.

Die 15. Iunii Reverendissimus me iussit subscriptiones Imaginum Abbatum Stamsensium, utpote valde mendosas corrigere, novo dein pennicillo accuratius suppingendas. Quod et feci.

Die 16. Operarii tabulata ex Musaeo amoverunt. Vesperi adventarunt literae ad Reverendissimum iucundissimae: nam et vota maiora pro actuali Provinciae Deputatione accepit.; et ab Illustrissimo Iosepho de Gentili honorarium oblatum est pretiosissimum, scilicet Corpus Sancti Prosperi Martyris. Rel. R.mi Vig. Abb.

Die 18. Reverendissimus vectus est Flaurlingam ad visitandum Reverendum Dominum Decanum: a quo prandio tractatus est. fm.

Die 19. Iunii venerunt literae ab Episcopo Brixinensi Celsissimo Leopoldo; quibus Reverendissimo nostro Vigilio tribuit facultatem absolvendi a casibus Episcopo reservatis, et delegandi etiam suis Religiosis facultatem absolvendi a certis casibus; item eidem Reverendissimo nostro concedit facultatem utendi Pontificalibus in omnibus Ecclesiis totius diaecesis Brixinensis; item praedicandi Verbum Dei in eisdem Ecclesiis omnibus: et hac omnia ad dies vitae ipsius Vigilii Abbatis. Litt. Autog. [in margine: Datum in Residentia nostra Brixinae Die Septima Mensis Iunii 1766. Leopoldus Episcopus manu propria.]

Die 20. hospitatus hic est Reverendus Dominus Decanus Flaurlingensis; qui et nuntiavit, Episcopum

94 f. 04r

Brixinensem initio mensis Iulii superiorem Oenivallem visitaturum esse. fm.

Die 24. Iunii festo Sancti Ioannis Baptistae Reverendissimus noster Vigilius prima vice Officium Summum solenniter celebravit in Ecclesia Monasteriali coram exposito Venerabili. Cum enim nondum benedictus esset, Infula uti non potuit. Pedo tamen usus est; et Infula decori gratia adhibita. Ad prandium datum est solatium in aula Conventuali. fm.

Die 25. Iunii advenerunt hospites complures Oeniponto et aliunde ad gratulandum Reverendissimo festum onomasticum, quod postero die in festum Sanctorum Ioannis et Pauli incidit. Ipso festo Reverendissimus Officium primum et Processionem solennissimam, olim a Bernardo II Abbate institutam, ipse celebravit. Ad prandium datum solatium, cui assederunt personae 99. Sub mensa facta est Musica cum Dramate lepido177. fm.

Die 27. hospites discesserunt, praeter Fratrem Iacobum Conversum Ordinis Servorum Beatae Virginis quem, cum pistor sit optimus, retinuit [in margine: Reverendissimus] ut pistrinum178 nostrum visitaret, et quid in eo reparandum sit, dictaret. fm.

Die 28. Iunii praedictus Frater Iacobus praesente Reverendissimo et aliis perlustravit pistrinum, et omnia in miserrimo statu esse deprehendit, in grande damnum monasterii. fm. f. 04v

Circa finem mensis Iunii Reverendissimus Dominus noster coemit frumenta ex Suevia pro 2000 florenis et ultra; quae necessitas, quamdiu monasterium nostrum stetit, raro aut nunquam contigit. Rel. R.mi Vig.

Die 3. Iulii Reverendissimus vendidit 4 equos iam nimium senes; et coemit tres alios iuniores: item his diebus emerat equum ad equitandum valde bellum, quem [in margine: probaturus] cum die 4. Iulii Silzium equitasset, et inde redux monasterio iam appropinquaret, auriga Abbatialis currum, quo ego cum aliis 2 Religiosis Silzium vectus fueram, nimia celeritate impulsa, temonem179 [in margine: fortuito] impegit femori 180Reverendissimi Abbatis, adeo, ut dein vix progredi aut stare potuerit. Eodem Vespere advenit Illustrissimus Dominus Comes de Hendl Praefectus Circuli superioris Oenivallis, cum filio suo. fm.

Die 7. Iulii hora prima post meridiem Reverendissimus ac amplissimus Dominus Vigilius Abbas noster Stamsensis ingressus Sacristiam, ibique in praesentia Reverendorum Patrum Amadei Ehinger Subcustodis, Cassiani Primisser Archivarii et Bibliothecarii, Stanislai Freysing, et Fratris Rogerii Schranzhofer, ante altare Beatae Virginis Mariae, in quo exposita erat inter ardentia luminaria Cista grandis quadrata rubro attalico [in margine: et argenteis fimbriis] circumvestita, et Sigillo Reverendissimi Domini Rogerii Abbatis nuper defuncti obsignata, genuflexus cum praesentibus aliquamdiu oravit. Dein surrexit, et Signatura fracta cistam aperuit:

177 lepidus: geistreich. 178 pistrinum: Mühle. 179 temo: Wagendeichsel. 180 femur: Oberschenkel. 95 f. 05r in qua invenit et lustravit Reliquias, hoc est, unum caput valde magnum et alia ossa varia, magna et parva [in margine: gossippio et sericeis ligaturis involuta]; simulque appositas schedulas, unam antiquam literis fractis circa medium seculi XIV, uti videtur, scriptam, et de litera ad literam sic sonantem: Istud caput fuit181 cuiusdam fratris huius domus professi, mire contemplacionis viri, cuius eximie sanctitatis experimentum erat gratia spiritus sancti, cuius suavitate dulciter affectus, et in Deo suo feliciter delectatus, ferebatur in ipsum, et in extasi ad minus quinquies in die raptus, primitias vite future beato gustu percipiebat. Cui et ego qui eius minister extiti, testomonium perhibeo tanto fiducialius, quanto verius ego ipse, qui hoc caput illuc reposui, sum expertus. Hanc schedulam ego Frater Cassianus Primisser Monachus et Sacerdos indignus, ibidem praesens, ad literam descripsi. Reliquae autem tres schedulae sunt recentioris scripturae, ex aliis documentis, traditionibus et coniecturis contestantes hunc fratrem, cuius sunt hae Reliquiae, fuisse Ioannem de Campidona, qui puer e turri prolapsus et exanimis spiritum receperat, dein Parochus Nesselwangensis, demum Monachus Stamsensis factus fuit. Ex minoribus particulis quinque accepit Reverendissimus, [in margine: easque] praesentibus distribuit. Caput hoc, uti et membra, valde pulcra et a putredine aliena esse observavimus. Odorem vero, quem alias spargere traduntur, non percepimus, fortassis quia tempestas pluvia erat. His lustratis et observatis Reverendissimus schedulas f. 05v suo loco reposuit; Iconismum autem Beati Ioannis de Campidona aeri in forma quarta incisum demimus, ut de novo incidi et vulgari possit. Tunc Reverendissimus clausit cistam et suomet Abbatiali sigillo obsignavit. Demum iterum genuflexus et aliquamdiu precatus discessit. fm.

Die 8. Iulii ego Frater Cassianus Oenipontum misi Rythmum in laudem Venerabilis Patris Ioannis Campidonensis Sacerdotis et Monachi Stamsensis, Adversionibus historicis explicatum; ut typis excudatur (quod Reverendissimus Dominus Rogerius Abbas curare promiserat, nunc autem Perillustris Reverendus Pater Ioachimus Platner Sacrae Theologiae Professor publicus suscepit) et Reverendissimo moderno Praesuli Vigilio dedicetur. fm.

Eodem die advenit Pictor Iosephus Welser, qui sequentibus diebus scripsit novas et correctas inscriptiones Abbatum Stamsensium; quorum Imagines Reverendissimus ex aula Conventuali transferri iussit in Dormitorium. fm. His diebus etiam apparata sunt omnia possibilia ad Principem Episcopum Brixinensem debito honore suscipiendum. Qui cum Flaurlingam venisset, Reverendissimus noster cum Venerabili Patre Priore illuc vectus est, et Principem oretenus invitavit sine pallio, cum solo pileo et canna, et pectorali palam pendente. Clementissimum se Princeps exhibuit, adeo ut etiam prior Abbati dexteram oscularetur. Relat. R.mi Vig. f. 06r

Die 15. Iulii post prandium ex vicinis Communitatibus Silz, Miemingen, Riez, Stams, et caetera convenerunt Iaculatores, similiter vestiti omnes, cum armis et instrumentis musicis ad Principem excipiendum. Qui dum Stamsio iamiam appropriabat, Reverendus Dominus

181 supra lineam „a“? 96

Decanus Flaurlingensis, a Consiliario Principis Saellio instigatus, praeivit, et Reverendissimum Abbatem seorsim deductum admonuit, ut Pectorale suum in praesentia Principis absconderet. At Reverendissimus, nequaquam id se facturum respondebat, utpote praeiudiciosum Exemtioni Monasterii, cuius privilegia indemnia182 servare iurasset: proinde, si Princeps hanc absconsionem praetenderet, non admissurum se illum ad se; sed meliora sperare de tam clemente Principe et caetera. His acceptis Decanus rediit in occursum Principis: qui paulo post Stamsium invectus est, nulla quidem campana sonante, at tormentis reboantibus, et clangentibus tubis, ac militaribus instrumentis Iaculatorum; qui eundem curru et equis 6 Stamsensibus ab aurigis Abbatis vectum ex utraque viae parte extra portam exteriorem stantes medium exceperunt. Sub porta substitit currus: et Venerabilis Pater Prior cum dimidia parte Conventus sine cucullis, admissus est ad osculum dexterae: dein ante portam interiorem exscendentem excepit Reverendissimus etiam sine cuculla, cum mozzetta et pectorali palam pendente. Expressiones Principis erant gratiae simul et modestiae plenae. f. 06v

Deinde ductus est ad contignationem supremam, unde a fenestris spectavit Iaculatores cum musica sua ingredientes in aream et arma praesentantes et caetera. Paulo post accessit Ecclesiam et oravit. Caenavit Princeps solus: eius comites vero cum Reverendissimo nostro. fm.

In Festo Sancti Patris Stephani Celsissimus confirmationis Sacramentum contulit Iuventuti tum Stamsensi, tum locorum vicinorum, etiam ex Oezia valle. Princeps pransus est in aula Abbatiali cum Reverendissimo et caetera. Prandio durante Symphonia Musica facta, et tormenta saepius explosa sunt. Post prandium Consiliarius Consistorialis Saellius praesente Celsissimo quaesivit ex Abbate nostro, qua licentia potuerit puerum ad Confirmationem ducere (adduxerat enim filium Iudicis Silzensis) cum a canonibus id prohibitum sit Monachis. Ad quod Princeps Abbatis loco respondit: Abbates in favorabilibus censeri Monachos, in odiosus non item; sicut Episcopi in favorabilibus censentur Clerici, non autem in odiosis. Relat. R.mi Vig. Ab.

Die 17. Iulii prandio productum est Drama musicum in honorem celsissimi Hospitis sub titulo: IngentIbVs pro gratIIs, praeterItIs atqVe fVtVrIs gratIas possIbIles agVnt reVerentes StaMesIa et VIgIlIVs BrIXInae et LeopoLDo. In contextu variae gratiae enumerabantur, quas f. 07r tum Stamesia a Brixina, tum Vigilius a Domo Spauria, tum uterque ab utraque acceperant, et caetera. Princeps autem tam honorificam gratiarum actionem gratissimam habuit, seseque ad quaelibet favorabilia Vigilio et Stamesiae in posterum praestanda clementissime obtulit. Dein etiam Reverendissimo Praesuli et Venerabili Conventui cum eximia laude commendavit et recommendavit suum famulum Dominem Ioannem Wild, ut in nostro monasterio ad Sacram Religionem susciperetur. Honestissimus iste Iuvenis iam ante quinquennium supplicarat Rogerio Abbati pro dicta gratia. Sed apud eundem ab aliis iniuriose denigratus, aliunde sibi prospicere iussus erat. At ille nihilominus continuo Stamsium suspirans, DEO disponente,

182 indemnis: ungeschädigt. 97

Celsissimi Brixinensis servitia suscepit, et ea occasione Stamsium veniens, Deum precabatur, ut se tandem consolari dignaretur. Itaque die 17. Iulii mane supplicabat Reverendissimo Domino Abbati pro gratia Sacrae Religionis. Mox accessit Celsissimum Principem pro recommendatione: quam statim obtinuit; statimque susceptus est a Reverendissimo Domino nostro Vigilio. fm. Eidem diei Vespere advenit Excellentissimus Dominus Gubernii Praeses Comes ab Enzenberg Meranum proficiscens.fm.

Die 18. Iulii Hospites post prandium discesserunt, cum multa gratiarum actione, et novarum oblatione. Celsissimus iam in curru sedens adhuc exclamavit: Deo gratias! fm. Ad caenam musici in aula tractati sunt. fm. f. 07v

Die 19. Iulii operarii muratores sua opera ab praesentia hospitum interrupta denuo prosecuti sunt. Sed quia subsequente hebdomada tria festa incidere sunt praevisa, dimissi usque ad 28. Iulii.

Die 16. Iulii Maiis Reverendus Pater Meinhardus Gremlich Administrator Urbarii nostri Athesini febri calida obrutus, malo in horas crescente, tandem morientium Sacramentis rite munitus obiit die 21. Iulii mane: et nuntius de obitu Stamsium missus, huc advenit in festo Sanctae Magdalenae post caenam. Relat.

Die 20. Iulii Reverendissimus tanquam Socium Curati misit in Pfelders Reverendum Patrem Fortunatum Tanner antea Custodem: quo in officio eidem substituit Reverendum Patrem Amadeum Ehinger ante Subcustodem, et hic Reverendum Patrem Marianum Freysing. fm.

Die 20. Iunii datum est a Francisco Abbate generali Cisterciensi Instrumentum confirmationis super Electione Reverendissimi Domini Vigilii Abbatis Stamsensis. Quod cum per postam ad Reverendissimum Caesareensem mitteretur, tribus septimanis in via retentum, sero advenit. Eo tandem accepto idem Caesareensis diem Benedictioni destinandum reliquit Reverendissimo nostro Benedicendo. Hic autem diem 27. Iulii elegit, sic tamen, ut Reverendissimus Benedicens rescribat, si ea designatio placeat. Rescripsit: at literae primum die 24. Iulii vespere allatae sunt; omnia scilicet parata esse ad designatam diem 27. Iulii. fm. f. 08r

Quare Reverendissimus Dominus noster Vigilius convasatis statim omnibus ad iter necesariis in viam se dedit eadem nocte hora undecima, una cum me Fratre Cassiano Primisser tanquam actuario, cum Cubiculario suo, et famulo, et Stabulario. fm.

Hora secunda matutina festi Sancti Iacobi venimus Nassereutam: indeque, remissis equis propriis, et assumtis stationariis, hora sexta Lermosam, hora septima Buechelbachium attigimus. Hic celebravimus Sacra, et ientaculum, seu verius prandium sumsimus apud Dominam Ottinn matrem Reverendissimi Domini Abbatis Faucensis Gerardi. Circa horam decimam digressi, per Heiterwangam venimus ad pylas Ehrenbergicus; ubi milites praesidiarii in Reverendissimi nostri honorem arma parata tenebat; perillustris vero Baro de [in margine: Hessberg] munimenti illius Gubernator summo cum gaudio eundem excepit. Dein per Reutam 98 ad Fauces Iulias (angustiae sunt, quibus Lycus183 fluvius inter duas cautes vix 15 pedes inter se distantes e Tiroli in Sueviam excurrit, et quas Caius Iulius Caesar equo, Sanctus Magnus vero Angelorum ministerio transsiluisse, feruntur) circa horam primam, Rosshauptam hora quarta, ad pagum Stetten hora circiter sexta venimus. In Stetten apud Emphytentam nostrum Carolum Jaeger cauponem et postarium ibidem caenavimus. fm. f. 08v

Ex Stetten hora septima abeuntes, hora decima Kaufburam ingressi, equis mutatis, inde perreximus Buchelunum (qui locus olim tam in temporalibus, quam in Spiritualibus ad Monasterium Stamsense pertinuerat, nunc autem ad Principem Episcopum Augustanum spectat domo castigatoria celebris) hinc denuo equis mutatis hora tertia discessimus. Media quinta proximam stationem in Schwabmuenchingen (pagus est longitudine dimidiam leucam aequens) attigimus. Inde circa mediam sextam digressi, hora circiter octava Augustam Vindelycum invecti, apud Dominum Iosephum Klauber Chalcographum celeberrimum descendimus. Reverendissimus in Sacello domestico Klauberiano, ego autem in Monasterio Sanctae Crucis Canonicorum Regularium Sancti Augustini celebravimus. Tum ientaculum apud eundem Klauberum sumsimus. Iconem Beati Ioannis Campidonensis aeri incidendam tradidi et commendavi. Reverendissimus noster literis invitarat Reverendissimos Dominos Iosephum Imperialis Monasterii ad Sanctum Udalricum, et Bartholomaeum ad Sanctam Crucem Praelatos ad assistendum futurae suae Benedictioni. Nunc autem et oretenus eosdem invitavit. Augustae egressi, media undecima eosdem Praelatos iam vidimus ante nos curru vehi. Cumque hora secunda in pago Westendorf generosus Dominus [in margine: Guillelmus] Bartl, Dilinganae Camerae Consiliarius eiusdemque loci Praefectus, Reverendissimi nostri Amicus intimus, nobis occurrit, et in domum suam invitatos, convivio lautissimo f. 09r nos excepit, cum Praelatis praedictis eorumque Sacellanis. Inde abivimus circa horam quartam, et hora sexta Danuberdam, hora septima Caesaream faustissimis avibus pervenimus. Sub porta exspectabat Reverendissimus Dominus Caelestinus huius Monasterii Imperialis Praelatus, cum omnibus Officialibus suis et quibusdam de Conventu; nostrumque Reverendissimum Benedicendum humanissime excepit, atque ad conclave Caesareum [in margine: tapetibus ex rubro] serico Damasceno undique contectum deduxit. Reliqui duo Abbates in alia conclavia viliora ducti sunt. Ad caenam in aula Abbatiali lautissime tractati sumus. Qua finita quilibet ad suum deputatum cubile digressi sumus. fm.

Die 27. Iulii, Dominica decima post Pentecosten hora media nona Reverendissimus Dominus Benedicens Cuculla indutus adivit Reverendissimum Dominum Benedicendum, eumque comitantibus suo Secretario Domino Simone Remele, et Reverendissimis Dominis Assistentibus, eorumque Sacellanis Reverendis Dominis Aemiliano Ordinis Sancti Benedicti et Georgio Kirchbauer Canonico Regulari et me Fratre Cassiano Primisser, aliisque, in Ecclesiam et altare, quod inter altare summum et chorum specialiter paratum erat deduxit. Ibi Reverendissimus Benedicendus in Cuculla eiusque Assistentes substiterunt, donec Reverendissimus Benedicens [in margine: faldistorio ex latere Evangelii erecto accessum ad

183 Lycus: der Lech. 99

Missam absolvisset. Dein Benedicens suis Pontificalibus, Benedicendus vero et Assistentes pluvialibus induti sunt. Benedicens autem progressus] f. 09v ad altare consedit in medio versus ad Benedicendum et populum. Ipso sedente, reliquis stantibus, Reverendus Pater Secretarius Simon alta voce legit et publicavit Instrumentum, quo Reverendissimus Cisterciensis electionem Reverendi Patris Vigilii Granicher in Abbatem Stamsensem confirmarat. Quo perlecto Reverendissimus Benedicens respondit: Deo gratias. [in margine: Dein reliqua in Actu Benedictionis observata sunt, quae Rituale Cisterciense praescribit.] Et assurgens preces consuetas super Electum cecinit, respondente choro. Facta etiam est Praesentatio ab Assistente seniore Praelato Sancti Udalrici: institutum examen consuetum, et promissio de observatione Regulae, Statutorum, bonae administrationis, obedientae erga Sanctam Matrem Ecclesiam, summum Pontificem, Praesules Cisterciensem ac Caesareensem, et caetera de qua obedientia praestitum quoque iuramentum a Reverendissimo Benedicendo. Post haec Reverendissimus Benedicendus deposito pluviali, induit tunicellam, manipulum, et casulam: cumque Benedicens Missam solennem de Sancta Trinitate [in margine: cum altera collecta speciali pro Benedicendo,] in Faldistorio usque ad Alleluia prosequeretur; ipse in suo Altari eandem Missam voce secreta eousque legit. Dein Reverendissimus Benedicens ad altare summum transiit, 2 sequentibus illuc Reverendissimis Benedicendo, Assistentibus et omnibus ministris: Benedicens in sella ver- f. 10r sus populum sedens, Reverendissimo Benedicendo super gradum altaris prostrato, reliquis vero stantibus, incepit Psalmos paenitentiales, quos cum reliquis astantibus absolvit cum Litaniis de Omnibus Sanctis. Quibus [in margine: aliisque precibus finitis] surrexit Benedicendus; et genuflexus ante Reverendissimum Benedicentem, sibique manus imponentem, suscepit sacram Benedictionem Abbatialem sub hac formula: Domine sancte, Pater omnipotens, aeterne Deus, affluentem spiritum tuae benedictionis + super hunc famulum tuum nobis orantibus, propitius infunde: ut qui per nostrae manus impositionem hodie Abbas constituitur, sanctificatione + tua dignus, a te electus permaneat; et nunquam postmodum a tua gratia separetur indignus. Dein aliis precibus persolutis Reverendissimus Benedicens accepta infula, Sacram Regulam tradidit Reverendissimo Benedicto cum formula: Accipe et caetera item Baculum pastoralem cum formula competente; item Annulum sub alia formula. Demum Benedicens Benedicto dedit osculum pacis, et ad Faldistorium rediit: et uterque Missam est prosecutus, nisi quod Benedictus verba consecrationis omiserit. Post orationem, Domine Iesu Christe qui dixisti et caetera Reverendissimus Benedictus solus sine pedo et bireto, quo hactenus usus fuerat, accessit ad altare summum, ibique genuflexus de manu Benedicentis accepit Sanctam Communionem sub una specie tantum; tum ad suum altare regressus missam secreto perfecit usque ad Benedictionem solennem, qua a solo Benedicente data, Benedictus Bireto tectus accessit ad summum altare. Ibi genuflexus a Be- f. 10v nedicente mitra tecto et sedente accepit Infulam, ac dicente: Imponimus Domine et caetera item Chirothecas cum formula, Circumda et caetera item Baculum cum formula, Accipe 100 plenam et caetera. Posthaec Reverendissimus Benedicens intonavit Te Deum; quem choro figurali solennissime prosequenti, campanis consonantibus, Benedictus infulatus praeeunte Sacrista cum cruce, et ceroferariis, comitantibus duobus Assistentibus item infulatis, sequentibus me Fratre Cassiano ad pedum ministrandum deputato, ac Assistentium Sacellanis, circuivit per Ecclesiam et populo benedixit. Regressus ad summum altare sedit in medio eius versus populum. Finito hymno Benedicens stans sine mitra iuxta Benedictum versus et collectam specialem cecinit. Dein Benedictus surgens de sella ad altare versus, cecinit benedictionem solennem seu Pontificalem: Sit nomen Domini et caetera et data benedictione accessit ad cornu epistolae cum mitra et baculo, ad Benedicentem, qui a cornu evangelii versus cornu epistolae respiciebat, conversus bis dixit cantando: ad multos annos et responderunt Ministri eadem verba sine cantu. Demum uterque, Benedicens in cornu Evangelii, Benedictus in cornu epistolae secreto legerunt Evangelium Sancti Ioannis. Actu finito Reverendissimus Benedicens [in margine: ad faldistorium], Reverendissimus Benedictus vero ad altariolum regressus, vestes sacras exuerunt. [in margine: Durante actu milites Caesareenses inter chorum et gradum absidis ex latere meridionali in armis steterant, et omnes Officiales temporales solenniter vestiti adfuerant.] Dein ego Missam celebravi ad intentionem, ut Deus confirmet Benedictionem Reverendissimo nostro recens impertitam. qua f. 11r finita eidem in suo conclavi gratulatus sum nomine totius Stamsii eandem Benedictionem, eiusdemque confirmationem apprecatus. Circa horam duodecimam accessimus ad mensam, cui praesedit Reverendissimus Neo-benedictus inter duos Reverendissimos Assistentes. [in margine: Inter duos portas aulae Abbatialis ab actu Benedictionis toto illo reliquo die in armis parati stabant milites Caesareenses in honorem Reverendissimi Neobenedicti; qui honor alias non nisi Principibus exhiberi solet.] Convivium fuit lautissimum, et Drama musicum sub titulo: Faedera nuptialia Ulissen inter et Penelopea;184 symphonia ad textum mire apposita, fuit productum. Postea ego lustravi Bibliothecam splendidissimam, et ordinatissimam, deducente Reverendo Patre Ottone Stader Bibliothecario et Archivario. Ad caenam iterum symphonia musica, sine textu facta est. fm.

Die 28. Iulii Reverendissimus Dominus Benedictus, et Reverendissimi Assistentes et caetera adhuc Caesareae hospitabantur. Sub prandio iterum musica facta, post prandium egressi sumus omnes ad cauponem, ubi varia vini genera degustavimus. [in margine: Antea tamen ego ex speciali gratia Reverendissimi Domini Caesareensis admissus sum ad Archivia huius Monasterii, eaque quoad maximam partem inordinata reperi. Quo tamen hactenus ordinata

184 In der Universitätsbibliothek findet sich unter der Signatur 02/III.7.4.55-2 eine Perioche mit dem gleichnamigen Titel: „Foedera Nuptialia, Ulyssen inter, & Penelopen renovata. Reverendissimo [...] Domino Sacri Romani Imperii Praelato, Amando, Liberi, ac Imperialis Monasterii Elchingensis Abbati Vigilantissimo, Patri suo Amandissimo, Musarum Maecenati plurimum Gratioso, Sub gloriosissimis Natae Virginis Mariae Auspiciis Professo Jubilaeo a devotissimo Conventu 11. & 12. Septembris Modulis Musicis praefigurata“. Als Komponist ist Johann Michael Schindele (vor 1737–) angegeben. Es ist unsicher, ob in Kaisheim diese Vertonung aufgeführt wurde, oder vom dortigen P. Wendelin eine eigene Vertonung bzw. Bearbeitung erstellt wurde, denn im Rechnungsbuch von Abt Vigil Kranicher findet sich auf pag. 4 folgender Eintrag: „Patri Wendelino Compositore Musices 2 [Species-]Dukaten (?) [=] 8 Gulden 48 Kreuzer“. Da während des Aufenthaltes von Abt Vigil in Kaisheim mehrere musikalische Darbietungen erfolgten, kann nicht mit Sicherheit gesagt werden, auf welche Auffühung sich sein Vermerk bezieht. 101 sunt, ex iis didici methodum utilissimam Registrandi.] Sub caena musica non fuit: sed post caenam comaedia producta est a comaedis Danuberda accitis in honorem Reverendissimi Benedicti. fm.

Die 29. Iulii, missis mature celebratis Reverendissimi Domini quatuor Praelati, et nos eorum Sacellani, et Officiales, curribus vecti sumus Leitheimium, ibique pransi. Est hoc castellum elegantissimum in loco edito, unde prospectus patet amplissimus in Sueviam et Bavariam. Pertinet cum adiacente pago ad Monasterium Caesareense. Ad caenam iterum musica facta est. fm. f. 11v

Die 30. Iulii ante prandium Reverendissimi hospites, et nos reliqui lustravimus supellectilem sacram: in qua praecipue est Hierotheca pretio et artificio et magnitudine admiranda, item calix eiusdem modi: item Reliquiae plures, et Infula Sancti Udalrici et caetera. Manuscripti etiam codices custodiuntur in Sacristia, sed non admodum multi. Sub prandio iterum musica. Post prandium reliquis ad castellum Berenbreit egressis, ego domi Chronica Monasterii Caesareensis manuscripta perlustravi, indeque quaedam ad Historiam Stamsensem pertinentia ipse excerpsi, plura Reverendo Patri Archivario Ottoni excerpenda mihique transmittenda commendavi, quod facere promisit. Sub caena denuo musica fuit. fm.

Die 31. Iulii mature missas celebravimus. Media octava Reverendissimo Domino Caesareensi valedicentes tandem (quia singularis propensio Reverendissimi Benedicentis erga Reverendissimum Benedictum discessum antea non admiserat) aegre dimissi, curribus vecti sumus in speciosum campum inferiorem, Parthenonem Monialium Cisterciensium sub Visitatione Caesareensi. Ibi perhumaniter excepti, in Sacello vidimus Imaginem Crucifixi miraculosam; quae licet alba sit et glabra, capite tamen et mento copiosos crines habet identidem succrescentes adeo ut statis temporibus resecari debeant. Ad prandium laute tractati, et musica recreati sumus. Dehinc versus Augustam iter prosecuti, venimus Langweidam, ubi Reverendissimus Caesareensem cum Praelato f. 12r

Sancti Udalrici, qui nobis abeuntibus Caesarea remanserat, in hospitio invenimus, eum solum in finem [in margine: illuc profectum,] ut Reverendissimum nostrum Vigilium singulari honori, ac benevolentiae signo prosequeretur. Hinc eum invitavit, ut ibi pernoctare, coenamque acceptare dignaretur. Sed Reverendissimo nostro gratias agente seque excusante, una circiter hora consederunt, et pro ultima vale combiberunt. Tandem, Reverendissimo Caesareensi solo ibi remanente, reliqui Praelati et nos sub crepusculo Augustam ingressi, in Canonia Sanctae Crucis caenavimus. Post caenam Reverendissimus de Sancto Udalrico cum suo Sacellano domum avectus est; nos vero remansimus et pernoctavimus. fm.

Die 1. Augusti Reverendissimus Vigilius celebravit apud Sanctam Hostiam miraculosam; ego vero apud Sanctum Udalricum in eius crypta, ubi sacrum corpus eius requiescit in sepulcro marmoreo. Ad prandium iterum refecti sumus ad Sanctam Crucem, cui etiam Reverendissimus de Sancto Udalrico cum Reverendo Patre Aemiliano interfuit; item ad 102 caenam. Post prandium circuivi ego civitatem et lustravi, quae visu digniora occurrerunt, praecipue Ecclesiam Cathedralem venerandae antiquitatis, et insolitae amplitudinis. fm.

Die 2. Augusti in Dedicatione Ecclesiae de Portiuncula Reverendissimus noster Vigilius deferente Reverendissimo Bartholomaeo Praelato de Sancta Cruce, qui apud Reverendos Patres Capucinos officium Pontificalem celebrare consueverat, prima vice in Pontificalibus officium cecinit, assistentibus Canonicis de Sancta Cruce. Ego ibidem celebravi. Ad prandium optime tractati sumus, eique adfuit etiam praedictus Reverendissimus f. 12v

Dominus Bartholomaeus [in margine: qui totum convivium instruxerat.] Eadem die Reverendissimus noster coemit quatuor equos Hungaros sexennes 320 florenis. Caenam sumsimus omnes in Monasterio Sancti Udalrici. fm.

Die 3. Augusti Reverendissimus et ego adivimus Moniales seu Domicellas Anglicanas, item Reverendos Patres Iesuitas: qui habent Ecclesiam pulcherrimam, et aulam Congregationis Marianae splendidissimam. Reversi ad Sanctam Crucem convasatis rebus nostris, vecti sumus ad Sanctum Udalricum; ibique Reverendissimus celebravit in crypta Sancti Udalrici, cum ego apud miraculosam Hostiam, quae in Canonia Sanctae Crucis in specie carnis asservatur, celebrassem. Lustravimus apud Sanctum Udalricum Ecclesiam, eiusque antiquitates, sepulcrum antiquum Sancti Udalrici, sepulchrum Sanctae Afrae, Reliquias Sanctae Dignae incorruptas, carne et cute adhuc contectas, Reliquias Sancti Simperti, et aliorum 4 Episcoporum Augustanorum, et alias quamplurimas; Calicem quoque, pectinem, patinam, vestes, Crucem mirabilem et alia Sancti Udalrici. Terram de eius sepulcro, quae gliribus pellendis adhiberi et conducere solet, Reverendus Pater Sacrista nobis distribuit. Pransi sumus ad Sanctum Udalricum admodum laute, sed sine musica. Post mensam ego lustravi Bibliothecam libris copiosissime instructam, praecipue manuscriptis: sed tempus non superfuit plura perlustrandi. Circa horam quintam Augusta discessimus et media octava venimus in Schwabmuenchingen; ubi caenati pernoctavimus. fm. f. 13r

Die 4. Augusti mane Kaufburam venimus hora nona. Ibi apud Moniales tertii Ordinis Sancti Francisci celebravimus: dein vidimus monumenta innumera aurea, argentea et cerea beneficiorum, quibus mirabilis Deus in Sanctis suis honorare dignatus est, et quotidie honorat sepulcrum famulae suae Venerabilis Matris Crescentiae, quae anno 1744 die 5. Aprilis in fama Sanctitatis obierat. Pransi apud Postarium hora prima abeuntes, venimus in Stetten circa mediam quartam. Cumque ut supra memoratum, hospita nuper pro caena pretium accepisset, nunc deprecata est. Hospes vero, ab Officiali nostro in Fuessen ante submonitus, suo et reliquorum emphytentarum nomine obtulit sex equos gratis, quibus usque in Fauces veheretur, quod et factum. Advenimus in monasterio Sancti Magni circa horam sextam. A Reverendissimo Domino Praesule Gerardo et caetera humaniter excepti, ad caenam tractati, et musica recreati sumus; ibique pernoctavimus. fm.

Die 5. Augusti lustravi Monasterii huius varia loca, Ecclesiam satis elegantem, capellam Sancti Magni, baculum [in margine: quotidianis fere beneficiis celebrem,] pectorale, calicem, 103 cucullam eiusdem Sancti, Refectorium pulchrum sed parvum, Bibliothecam, ubi plurima dantur Manuscripta, et caetera. Sub prandio iterum fuit musica. Media quarta discessimus, et media septima venimus Reutam ad Reverendos Patres Franciscanos: quorum f. 13v

Guardianus Praenobilis Reverendus Pater Oswaldus Sigismundus Granicher frater germanus Reverendissimi nostri Vigilii nos caena lautissima (dies erat illius onomastica) et musica lepidissima recreavit. Reverendissimus et ego in monasterio dormivimus, famuli in hospitio. fm.

Die 6. Augusti celebratis sacris, discessimus comitante eodem Patre Guardiano, praeequitante Reverendissimo Domino Praelato Faucensi, qui eodem mane e suo Monasterio advenerat ad Reverendissimum nostrum comitandum usque in Buechelbach. ubi cum circa horam decimam advenissemus, ab eodem Reverendissimo Faucensi prandio tractati sumus in domo suae matris adhuc viventis. Circa horam tertiam abivimus: et assumtis Lermosae equis stationariis circa sextam venimus Nassereutam. Hic Reverendissimum exspectabant Venerabilis Pater Prior Eugenius, Reverendi Patres [in margine: Benedictus] Joachimus, Maximilianus, Romedius et Frater Casimirus, ac Grammataeus Stamsensis, item Parochus Silzensis, et Curatus Haimingensis: quos omnes ad caenam tractavit idem Reverendissimus. fm. Adfuit etiam Dominus Alatsee Archigrammataeus Fraucensis, quem Reverendissimus pridie praemiserat ad annunciandum adventum ad diem 7. Augusti: sed post caenam per postam rediit in Fuessen. fm. f. 14r

Die 7. Augusti summo mane Venerabilis Pater Prior, [in margine: et Reverendus Pater Senior,] Reverendi Patres Maximilianus et Romedius cum Grammataeo Stamsium revecti sunt. Reverendissimus autem curru minore una cum Reverendo Patre Professore Ioachimo [in margine: quatuor equis propriis], nos reliqui curru maiore [in margine: 4 equis stationariis vecti], sequentibus aliis duobus curribus, quibus alii vehebantur, venimus in Maez. Ubi, cum ponti appropinquaremus, occurrerunt nobis equites; qui currum Reverendissimi medium assumebant. Primus omnium praeequitabat Magister postae Nassereutensis. Sequebantur equitum 4 paria: tum currum Reverendissimi stipabant hastiferi ex utroque latere, sequentibus aliis 4 equitum paribus. Curru dein maiore Reverendus Dominus Michael Schaffenrath Curatus Haimingensis, Praenobilis Dominus Sterzinger de Nassereut, ego Frater Cassianus, et Religiosus Frater Casimirus vehebamur; Curru tertio solus Reverendus Dominus Iosephus Holzer Parochus Silzensis, quarto Reverendi Domini Ignatius Purtscher Curatus Wildermiemingensis, et Iudas Thaddaeus Hirn. Ante pontem versus Maez ex utraque viae parte constituti erant Iaculatores Silzenses et caetera inter quos cum transissemus, venimus ad limen boreale pontis: in quo erecta erat porta triumphalis cum epigraphe: NeobeneDICto VIgILIo Vera a Deo BeneDICtIo. Interim ex utraque oeni parte tormenta explodebantur; tympana et f. 14v 104 tibiae militares resonabant. Cum autem pontem currus omnes transiissent: pedite, Silzenses in turmam collecti praeequitante Vexillifero subsequebantur Stamsium usque. Dehinc eodem ordine, consonantibus campanis, et reboantibus continuo tormentis, cum currus Reverendissimi ad sepem venisset, occurrit ei turma in habitu peregrinorum cum vexillo, in quo ex una parte Beata Virgo Mater boni Consilii et Sanctus Vigilius, ex altera insignia Reverendissimi picta erant. Ultimus peregrinorum ibat Antonius Beverada Italus, qui eodem die corpus Sancti Prosperi Martyris Stamsium attulerat, missum ab Illustrissimo Domino Iosepho Gentili nostro Romae Agente. Haec peregrinorum turma immediate ante secundum currum redibat. Supra clivum in viae plana utrinque usque ad portam extimam stabant cum armis Iaculatores et militiotae, ut vocant, [in margine: Stamsenses ac Delphenses,] ductore Praefecto Haertenbergico. Porta haec extima ornata erat arcu triumphali. Intra eam [in margine: usque ad portam mediam] eodem modo ex utraque viae parte in armis stabant [in margine: Riezenses.] Porta media alio arcu triumphali novissimo, et maximo ornata, exhibebat tria symbola ex insignibus Reverendissimi: hoc est, ex grue vigilante, desumpta et eiusdem Reverendissimi dotes explicantia, scilicet Indolem docilem, Industriam prudentem, et Amorem obsequiosum. Supra haec symbola erat scriptum: SaCrIs soLeMnIIs IVnCta f. 15r sInt gaVDIa! Infra vero sub gruebus volantibus: SoLo fVLIVs a More praeCeDIt soLVs. Et: ConsILIo VIgILante Latro non noCet. DIsCenDI natVra CapaCes feCerat. Intra hanc portam e curru Reverendissimus descendit, et cucullam indutus a Patre Priore et universo Conventu sibi obviante exceptus, ad osculum dexterae singulos admisit. Deinde praecedente cruce omnes cucullati processerunt ad Sacellum Sancti Sanguinis, Reverendo Patre Ioachimo et me in toga itineraria sequentibus. Sacellum ingressus Reverendissimus statim in scabello ornato genuflexus se ad Missam praeparavit. Tum surgens altare ascendit et Beatae Virgini Matri boni Consilii tanquam electae suae Administrationis Clavigerae obtulit munus votivum, scilicet duas claves, unam auream, alteram argenteam, pendentes e tabula rubro samadio tecta et margine argenteo ornata cum scuto argenteo: cui inscriptum est: Cor tibi dono meum, et famulorum corda tuorum. Haec ut corda regas, aurea clavis erit. [in margine: Altera clavis erit cistarum argentea custos. En, bona dono tibi, cordaque dono tibi.] Vexillum militare novum a Praefecto [in margine: Haertenbergico oblatum solenniter benedixit, idque eidem Praefecto tradidit cum consuetis caeremoniis Pontificalibus.] Tum Missam inchoavit: sub qua Musica figuralis facta est. Sub eadem Reverendus Pater Ioachimus et ego celebravimus. Postea Reverendissimum per plateam ad Abbatiam transeuntem totus Venerabilis Conventus comitatus est, parata arma tenentibus universis qui aderant, militiotis. In Abbatia Venerabilis Pater Prior Reverendissimum excepit sermone, cui gratiosissime respondit Reverendissimus, singulosque f. 15v denuo ad osculum dexterae admisit. Tum etiam hospitum praesentium [in margine: quos inter erat Reverendissimus Dominus Parochus Delphensis] gratulationes excepit. Post meridiem ad mensam accessimus: sub qua Musica producta est congrua Portae Triumphali, cum titulo: AVgVrIVM feLIX e grVIbVs praeVIIs reVerso a sVI beneDICtIone VIgILIo. Omnia illo die erant iubilis plena: nisi quod Reverendissimus pridie literis accepisset a Vicario Maiensi, 105 necessarium esse, ut absque omni mora Maias veniat, et relictam a Patre Meinhardo confusionem ipse inspiciat, ordinetque. Haec res gaudium nostrum nonnihil temperavit. Ad caenam iterum fuit solatium in aula Conventuali. fm.

Die 8. Augusti Reverendissimus pransus est in conventu: et lectum est Protocollum Electionis nuperae a Commissariorum Principalium Actuario Ioanne de Freysing compositum et cum eodem Reverendissimo communicatum: item lectum est Instrumentum Reverendissimi Domini Cisterciensis, quo eandem electionem confirmavit; item Instrumentum Benedictionis Reverendissimi Vigilii datum Caesareae 27. Iulii. fm.

Die 10. Augusti Reverendissimus quatuor minores ordines contulit Religiosis Fratribus Leopoldo Platner, Rogerio Schranzhofer, Longino Mueller et Augustino Trenkwalder, in altari seu capella Sancti Ioannis Nepomucensis. fm. f. 16r

[in margine: Anno 1766. Indict. Rom. 14 XIX Cal. Septemb. hoc est, 14 Augusti.]

Reverendissimus, perillustris ac amplissimus Dominus Vigilius Abbas Stamsii trigesimus quartus, hoc anno electus, et nuper benedictus, die 14. Augusti mane hora sexta caepit primum scrutinium in conclavi, quod vocatur Abbatia antiqua. In hoc scrutinio, seu potius consilio secreto e singulis scrutatus est, quid facto opus esset, ut Oeconomiae et Disciplinae Monasterii optime consuleretur. Absolutum est totum ante prandium. Postero die festo Assumptionis Beatae Virginis Mariae idem Reverendissimus Dominus officium summum cecinit in Pontificalibus. Vespere advenit Oeniponto plurimum Reverendus Pater Ioachimus Platner Sacrae Theologiae Professor publicus, quem Reverendissimus Dominus ad negotium quoddam secretum accierat.

Die vero 16. Augusti praelaudatus Reverendissimus Dominus Praesul media octava ingressus capitulum, post Praefationem (qua primum se excusavit de dilatione capituli hactenus facta, dein gratias egit pro singulari Conventualium erga se affectu; et collatis in suam personam votis et caetera) fecit Dispositionem sequentem: f. 16v

Frater Conversus Ioannes Waldner a cura Refectorii dimissus est, ut tanto diligentius compingendis libris insudet185; eique substitutus est Conversus Andreas Dobler. Reverendus Pater Stephanus Gasteiger factus est Catechista et Adiunctus ad Bibliothecam. Ego Frater Cassianus Primisser nominatus sum Abbatis Secretarius, Archivarius et Bibliothecae Praefectus, mihique ad Archivum adiunctus est Reverendus Pater Stanislaus Freysing. Reverendus Pater Amadeus Ehinger, ante Custos et Catechista, factus Cellarius: Reverendus Pater Romedius Schandl, ante Cellarius, factus Pistrinarius: Reverendus Pater Edmundus Hopfgartner, ante Pistrinarius, Conventui incorporatus, remansit Confessarius conventualis. Reverendus Pater Gerardus Schwab constitutus est Supprior: Reverendus Pater Desiderius Klebelsberg, Supprioratu dimissus. Reverendus Pater Aloysius Specker constitutus Professor Sacrae Theologiae secundarius, simulque Chori figurati Regens; Reverendus Pater Martinus

185 Lat. insudare: bei der Beschäftigung mit etwas schwitzen. 106

Sacrae Theologiae Professor primarius. Reverendus Pater Ignatius Lachemayr factus Vicarius parochialis ad Sanctum Ioannem Baptistam. Reverendus Pater Iulius Marcellus Lanzinger, antea Vicarius, evectus ad Prioratum, Reverendus Pater Eugenius Marquard ab eodem dimis- f. 17r sus, et Conventui incorporatus. Reverendus Pater Robertus Adler constitutus Director Fratrum et Magister Novitiorum. Reverendus Pater Urbicus Bernlochner confirmatus in officio Cantoris, uti et Reverendus Pater Guillelmus Weingartner: Succentores facti Reverendus Pater Engelbertus Fillinger et Religiosus Frater Leopoldus Platner. Reverendus Pater Maximilianus Riedmiller Custos, et Reverendus Pater Marianus Freysing Subcustos designati. Reverendus Pater Vincentius Gruenewald constitutus est ad munditiem186 Monasterii conservandam. Reverendus Pater Godefridus Egger, factus Confessarius Conventualis, et Director Conversorum. His statutis porro disseruit de Disciplina regulari observanda; maxime vero ingressum cellarum alienarum, item domorum exteriorum severe prohibuit. Demum se precibus Venerabilis Conventus commendans, data Benedictione, finivit Capitulum.

Soluto Capitulo Reverendus Pater Platner iussus est conficere Inventarium Prioratus. fm. Rel. R.mi Vig. Ab. Ad prandium [in margine: et caenam] in aula tractati sunt omnes ferme, qui nova officia susceperunt. fm. f. 17v

Die 17. Augusti Reverendissimus ad prandium dispensavit in silentio regulari: et Reverendus Pater Excellarius solito lautius nos tractavit, quia ultima vice. fm. Eodem die Reverendissimus misit [in margine: in Pfelders Reverendos Patres Eugenium tanquam Curatum, et Ignatium tanquam socium: Reverendum Patrem Ioannem antea Curatum constituit Beneficiatum ad Sanctum Valentinum in Mays: Reverendum Patrem Fortunatum vero Cooperatorem in Mays loco Reverendi Patris Nivardi, qui factus est Parochus vicarius in Stams. fm.]

Die 19. Augusti licet onomastica Venerabilis Patris Prioris Iulii Marcelli, nil tamen extraordinarii cibi aut potus datum est Conventui, propter Vigiliam Sancti Patris Bernardi. fm.

In Festo Sancti Patris Bernardi ad concionem dixit Reverendus Pater Iosephus Eppensteiner Societatis Iesu officium vero summum cantavit ipse Reverendissimus: qui dein solatium dedit ad prandium et caenam.

[in margine: Die 21. Augusti Reverendissimus consecravit calicem et patenam pertinentem ad capellam Sancti Viti apud Delfs. Diar. Sacristiae.]

Die 22 Augusti Reverendissimus Oenipontum vectus est ad Congressum, die 25.Augusti inchoandum. fm. Eodem die ego Frater Cassianus e claustro migravi in conclave Secretariatus. fm.

Die 25. Augusti Reverendus Pater Maximilianus Riedmiller missus est in Haimingen ut Provisor, donec Dominus Curatus, Oenipontum profectus, inde reverteretur. fm.

186 munditia: Sauberkeit, Ordnung. 107

Die 30. Augusti pridie Dedicationis Ecclesiarum nostrarum ex Maiis Reverendus Pater Nivardus Graber, nunc Parochus Vicarius in Stams. Is mihi Oeniponto attulit 400 Exemplaria Iconismi Venerabilis Ioannis nostri Campidonensis, quem [in margine: a Klauberis] Augustae recens et elegantius incidi curaveram. fm. f. 18r

Die 7. Septembris Oeniponto rediit Reverendissimus, mihique attulit reliqua 100 exemplaria Iconismi. fm.

Die 8. Septembris in festo Nativitatis Beatae Virginis Mariae Reverendissimus summum officium cantavit in Pontificalibus.

Die 10. Septembris Hospites advenerunt; et inter eos Dominus Praepositus Brixinensis qui varia expiscari conatus est circa Exemtionem Cisterciensium et Subiectionem erga suum Generalem, circa privilegia ab Alexandro VI Stamsio concessa, circa suffragia pro Canonicis Brixinensibus Stamsii fieri solita, et caetera sed respondi caute, Cistercienses subesse suo Generali, ut alii suo ordinario; privilegia ab Alexandro VI data fuisse diversa, quorum unum indifferens narravi; suffragia fieri in Capitulo per Absolutionem solennem, De profundis cum collecta. fm.

Die 12. Septembris Reverendissimus comitantibus Reverendo Patre Pistrinario Romedio Schandl, et me Fratre Cassiano Primisser Secretario, equo vectus est in Larchwald nemus laricum supra Obstaig situm: ibique tum limites eius lustravit, tum larices caedendes pro structuris dictavit colono nostro in Freundsheim Christophoro. Est f. 18v autem nemus praedictum circiter 3000 passus dissitum a Freundsheim versus occasum; et incipit in loco qui vocatur das Plätzel; ubi fixus est lapis iuxta unam laricem187 solitariam; versus austrum per sepem188 continuam distinguitur a pratis serotinis Waldensium, quae vocantur Walderrind, usque ad locum qui vocatur Jackhirmsladen: inde per sepem dividitur a prato Langenröhrlüss: dein versus occasum a prato Schurl: demum versus septentrionem a silva Eggenwald per viam communem. Sed, quod bene advertendum; bina vice apparet duplex via, antiqua et nova. Terminum vero constituit antiqua, prout contestati sunt ibidem praesentes Christophorus et Iacobus de Bayrwies, et ipsimet lapides terminales quatuor, signo Stamsensi [vide infra] signati et positi iuxta viam antiquam, iam paene obsoletam. Reverendissimus autem iussit viam novam fossis ac saxis obstrui, ut antiqua denuo in usum veniat. Longitudo silvae huius ab ortu in occasum habet passus 1156; latitudo maxima a meridie versus boream passus circiter 200. Delineationem totius silvae vide in agglutinata schedula. [in margine: vide Archiv. cist. M33, n.2.]

Abb. 15: Zeichen auf den Stamser Grenzsteinen um Freundsheim.

187 larix: Lärche. 188 saepes: Zaun, Hecke. 108

Abb. 16: Anwesen Freundsheim mit umliegenden Grundstücken.

109 f. 19r

Die 13. Septembris Pictori, qui supra ianuam novae Fornacis Musaei Sanctum vel Beatum quendam Ordinis nostri pingere a Reverendissimo iussus fuerat, dictavi Beatum Ioannem Campidonensem, in ecstati constitutum et influxum gratiae Spiritus prophetici percipientem, cum subscriptione:

B[eatus] Ioannes C[ampidonensis] Sac[erdos] et Mon[achus] Stamsensis. Quinque die vicibus Divino a Flamine doctus, Nos arcana doces: Stirpina sacra schola est. fm.

Die 14. Septembris celebratum est festum Sanctae Nominis Mariae, licet una occurreret festum Exaltationis Sanctae Crucis. fm.

Die 15. advenerunt Hospites, scilicet Coniux Paridis Comitis de Wolkenstein Praesidis Excelsae Regiminis Oenipontani. fm.

Die 18. Septembris Reverendissimus in cellas Novitiorum introduxit 4 futuros Novitios: quos die 20. Septembris sacro habitu investivit, scilicet Ioannem Wild, Franciscum Peluz, Antonium Schwarzkopf, et Iacobum Platnigg. fm.

Hoc eodem die accepi 500 exemplaria impressi Rythmi in laudem Venerabilis Patris Ioannis de Campidonensis. fm. f. 19v

Die 28. Septembris Reverendissimus consecravit campanulam pro agonizantibus pulsandam, in honorem Sanctorum Iosephi, Francisci Xaverii, et Antonii Patavini; quorum imagines exterius habet expressas, cum circumscriptione:

Ihr alle drey Helft in der Sterbenszeit! Steht jenen bey, Fuer welche man mich laeut! fm.

Die 1. Octobris Reverendissimus cum Patribus Maximiliano Custode, et Amadeo Cellario et me Fratre Cassiano Oenipontum profectus, ibidem invenit Germanam sororem suam Mariam Annam eiusque filiolum Ioannem Franciscum Glasser, qui Praga advenerant ad visendum et venerandum Reverendissimum Praesulem nostrum.

Die 2. Octobris hora media quinta Vespertina Reverendissimus vectus est ad Ecclesiam aulicam Sanctae Crucis ad copulandos sponsos Illustrissimum Comitem Felicem de Arz, et Felicitatem Comitissam de Welsberg antea Domicellam Caesarei Parthenonis Oenipontani; quae, ubi ordinis insignia assumserat, scilicet in templo aulico, ibidem et posuit; et ad nuptias transiit. Reverendissimus Pontificalibus indutus ministrantibus solis Franciscanis, nobis autem 110 spectantibus sponsos benedixit et coniunxit solennissime; quae solennitas mediam circiter horam duravit. fm. f. 20r

Die 3. Octobris Reverendissimus cum Domina Sorore et Nepote, et nos reversi sumus Stamsium. fm.

Die 17. Octobris post prandium Reverendissimus noster praenobilem Dominam Sororem suam [in margine: quae duos pretiosos annulos ad hierothecam Sancti Sanguinis appendendos donaverat,] et nepotem suum Oenipontum comitatus, postera die ibidem cum eisdem substitit, et alteram Reverendam Sororem Augustinam Societatis Sanctae Ursulae invisit. fm.

Die 19. Octobris idem eosdem Halam comitabatur, et pro ultimo vale tractabat prandio. Inde reversus una cum Fratre Cassiano eodem die usque in Schaenberg, postridie vero Sterzingam venit. A telonario Speluncensi de pedagio interpellatus, ei exhibuit confirmationem immunitatis de anno 1749, et quod ante a Religiosis Fratribus nuper ordinatis, item ab Antontio Beverada exegerat, repetiit. Responsum vero tulit, ut mandatum a Gubernio sibi impetrare dignaretur: sicque transire permissi sumus. fm.

Die 21. summo mane, qui in eodem hospitio apud auream Rosam189 [in margine: Sterzingae] diverterat Sacerdos quidam Brixinam abiit: qui licet minime requisitus in aulae Episcopali nuntiavit adventum propinquum Reverendissimi Domini Abbatis Stamsensis. f. 20v

Hinc celsissimus Princeps eidem in occursum misit suum Oeconomum aulicum; qui ad tres ferme leucas190 obviam est profectus. Sed quoniam serius Sterzinga abivimus et Mittewaldae pransi sumus: ille Brixinam reversus est. Post prandium vero circa horam quartam venimus in Varen; ibique obviam nobis a Celsissimo missus Dominus Director Coquinae Principalis, Reverendissimum nostrum nomine Principis sui salutavit, eumque ut statim ad aulam accederet, ibique hospitaretur, invitavit. Dein ipse Dominus Director curru vectus nobis praecessit, sequente super equum Cubiculario Reverendissimi, demum curru eiusdem Reverendissimi. Sic per civitatem invecti sumus usque ad aulam. In aula exscendens primum ab Officialibus Principis, dein ab ipso Celsissimo usque ad dimidium scalae obviam veniente exceptus est Reverendissimus, atque ad destinata conclavia deductus. Ubi cum aliquamdiu moratus esset, venit Celsissimus, ac familiari et vere gratiosissimo colloquio dignatus est Reverendissimum Dominum Abbatem. f. 21r

Inter alia ostendit se abhorrere a fundationibus novarum Curatiarum nominatim Obstagiensis; quam quidam plus iusto zelosi fundare conspirarant. Eadem occasione Reverendissimus praesentavit Celsissimo Dissertationes Historico-Criticas in varios Theologiae tractatus, a Reverendo Patre Ioachimo Platner [in margine: compositas]; item Rythmum in laudem Venerabilis Patris Ioannis Campidonensis, a me Fratre Cassiano, conscriptum, opuscula nuper

189 Gasthof Goldene Rose in Sterzing. 190 Lat. leuca: Meile. 111 typis edita: quae clementissime accepatare dignatus est. Dein Celsissimo digresso, Dominus Referendarius Thurner cum Reverendissimo nostro communicavit Memoriale Obstagiensium pro facultate erigendi Curatiam: quod postridie ego descripsi, Reverendissimus vero oretenus refutavit. Caenavimus sine Principe, qui a caena semper abstinere solet, sed cum Perillustri Domino Barone de Ballaus supremo Coquinario Principis, et paedicto Domino Thurner et caetera. Post caenam Celsissimus ad discursum advenit. Post quem, cubitum digressi sumus. Postera vero die mane hora nona celebravit Reverendissimus in Sacello f. 21v aulico: ubi paratum erat scamnum rubro samadio tectum pro Reverendissimo nostro (nam pro Celsissimo alio tapete, scilicet viridi Damasceno tectum fuerat) insuper paratum erat candelabrum pontificiale, et Canon Missae in medio expositus. Ad lavandas manus Officiales Principis aquam et tersorium ministrabant. Post hanc Missam ego celebravi. Circa horam decimam Reverendissimus a Celsissimo, comitantibus etiam Reverendo Domino Consiliario Gstir et Perillustri Domino Barone Ballaus, ductus est ad videndam novam structuram seminarii Clericorum, Domum Sancti Cassiani, quae est seminarium Gymnasistarum, et templum Cathedrale Beatae Virginis Mariae obdormientis: in quo audivimus organum diversarum vocum consonantium. Inde regressi prandio magnifico tractati sumus: ad quod Princeps in honorem Reverendissimi nostri invitaverat Dominos Canonicos Clari et Particella, Dominos Comitem de Platz Mareschallum Principis Brixinensis, et Baronem de Ballaus supremum Coquinae Praefectum et alium Baronem de Ballaus locum tenentem praesidum Roboretani et caetera. Sub f. 22r prandio audita est Musica satis faceta191 per unum instrumentum organicum, sed quod pluribus aequipollebat. Post prandium Celsissimus cum Reverendissmo nostro, et Dominis supradictis Mareschallo et Coquinario vectus est in Monasterium Novacellense. quo in itinere, cum Princeps se Coadiutore propediem indigere diceret, Praesul autem noster ioci gratia se ad hoc officium offerret; Celsissimus se inclinatum exhibuit ad eum sibi Coadiutorem eligendum, suadentibus idipsum praedictis Dominis Comite et Barone. Neocellae Praepositus octogenario maior, pectorale absconditum tenuit, nostro Abbate illud continuo palam exhibente. In reditu vidimus Domum Virginum Anglicanarum. Ad caenam tractati sumus ut heri. fm.

Die 23. Octobris, cum mane hora octava celebrasset Reverendissimus ut heri; circa mediam decimam, comitantibus Consiliariis Gstir et Tangl vecti sumus in Millet ad videndam renovationem Ecclesiae. In caemeterio vidi Marmor sepulcrale cum Inscriptione sequente: f. 22v

Nach Christi Geburt MCCCCXXVIIII an sanct Bartolomeus tag ist gestorben Alphart von Goldegg dem gott genedig sei.

191 facetus: anmutig. 112

Reversi visitavimus Religiosas Virgines tertii Ordinis Sancti Francisci: quae in sua Capella supra altare positam nobis monstrabant cistam Corporis Sancti Placidi Martyris pro Ecclesia Sancti Georgii Maiis destinatum. Item vidimus opera artis phrygiae elegantissima. Prandio adhibiti sunt praeter nos Reverendissimus Dominus Canonicus Hillebrand Consistorii Praeses, Reverendi Domini Consiliarius Tangl, Archivarius Aulicus Iosephus Reschius, et Bartholomaeus Oberhauser. Post prandium Reverendissimus noster ductus est in Castellum Kaestlan a Celsissimo, et Dominis Baronibus de Taxis et de Ballaus, aliisque. Unde reversi caenavimus ut heri. Cumque Celsissimus hospitem sibi gratissimum Abbatem nostrum ob urgentia ad Athesim negotia diutius retinere non posset; id saltem solatii sibi expetiit, ut Abbas ad 15. Novembris diem scilicet onomasticum Brixinam reverteretur. Quod appromissum est. fm. f. 23r

Die 24. Octobris mane media sexta Reverendissimus, hora sexta ego celebravimus in sacello aulico. Media septima Celsissimus sacrum fecit; dein Abbatem accessit ad valedicendum; dum interim ego a Reverendo Domino Archivario Iosepho Reschio, qui pridie mihi donarat Monumenta Veteris Ecclesiae Brixinensis a se collecta, ductus sum ad Cancellariam aulicam; ibique vidi quaedam diplomata perantiqua, necnon repertorium scripturarum, quae Stamsium concernunt et in Archivo aulico Brixinensi servantur. Hoc repertorium mecum in apographo communicare promisit; si quaedam alia ex Manuscriptis Stamsensibus ipsi remitterem. Inde accessi et ego Celsissimum, ab eoque accepi benedictionem. Abeuntes nos comitatus est Princeps usque ad scalam: ibique gratias egit Abbati nostro, quod apud se hospitari voluerit; eique dexteram osculatus est. fm.

Dum venissimus Colmanum, telonarius exegit pedagium, dicens, nequidem Excellentissimum Gubernii Praesidem exemtum esse. Negavit Reverendissimus se quidquam debere, eoquod Stamsium speciali immunitate gauderet. Telonarius id aegre credens, tandem permisit transitum. f. 23v

Azwangae pransimus. Inde progressis obviam venerunt Reverendi Patres Petrus Stadler Parochus Vicarius Maiensis et Ieremias Amort. Quibuscum Bauzanum ingressi, pernoctavimus. In via telonarius Renschensis exegit a me, qui anteriore curru cum Patre Ieremia vehebar, pedagium. Respondi nos esse Stamsenses, adeoque immunes a pedagio. Illo autem neminem prorsus immunem esse, clamitante, dixi, Reverendissimum posteriore curru subsequentem, responsurum esse. Sic transivimus. Telonarius autem non ausus est a Reverendissimo quidquam exigere. fm.

Die 25. Octobris mane Maias venimus.

Die 26. Reverendissimus celebravit apud Beatam Virginem de solatio. Post prandium [in margine: salutatus est a Nobilibus et Primoribus Maiensibus; dein] curru vectus est Meranum ad Dominum Baronem de Vogelmayr et Virgines Anglicanas.

Die 27. Reverendissimus post prandium obivit pagum Mays et caetera. 113

Die 28. prandio tractati sunt Nobiles Maienses: sed non omnes comparuerunt. fm.

Die 29. caepi ego perlustrare Tabularium, quod a morte Reverendi Patris Meinhardi nonnihil fuerat turbatum. Hinc f. 024r illud denovo, secundum Ordinem Tabularii Stamsensis, disposui, rubricas addidi, et Catalogo seu Regesto novo inscripsi. fm.

Die 30. Octobris Reverendissimus sumto ientaculo, una cum Reverendis Patribus Petro, Ioanne, et me, vectus est Lanam, ibique coemit vini urnas centum singulas pro 9½ fl. Inde rudissima via perreximus Nalsium: et lustravimus domum Stamsensem ibi sitam, ruinae, propter tectum lacerum, propinquam: quam proinde Reverendissimus restaurandam commisit Reverendo Patre Vicario Maiensi: Ibidem emit vini veteris 41 urnas [in margine: singulas pro 10 fl.] Dein merenda refecti per Andrianum et Torlianum redivimus Maias. fm.

Die 31. prosecutus sum dispositionem Archivi. fm.

Die 1. Novembris Reverendissimus prandio tractavit Milites officiales Meranenses cum aliis quibusdam Nobilibus. fm.

[in margine: Venerabilis Pater Prior Iulius ornatum sacrum nigri coloris cum pluviali fieri curavit, eoque primum utitur die 2. Novembris. Diar. Sacrist.]

Die 3. Novembris Reverendissimus cum Reverendo Patre Ieremia ascendit in montem Sancti Iosephi; et lustravit monasterium Hieronymitarum ibidem, et eremum Venerabilis f. 24v

Patris Onuphrii, qui eundem Ordinem Sancti Hieronymi primus in Germania invexisse traditur. Ad prandium descendit ad Perillustrem Reverendum Dominum Ioachimum Lobenwein Vicarium foraneum et Parochum Alguntensem: ad quem etiam Reverendus Pater Vicarius Maiensis et ego pransum venimus; et omnes laute et laete refecti [in margine: (postquam Reverendissimus cum Theresia Holerin eiusque procuratore Domino Dellman ratione Urbarii Malsensis tractasset, et dictae Theresiae filio Stechero Domum Malsensem ad annos elocasset)] transivimus ad Parthenonem Ordinis Sancti Dominici Steinacensem. Inde Maias redivimus. fm.

Die 4. Reverendissimus et Reverens Pater Vicarius pransi sunt apud Reverendissimum Dominum Parochum Teriolensem et Meranensem, Canonicum Curiensem de Buchenberg. fm.

Die 5. Reverendissimus ascendit cum Reverendo Patre Caelestino ad Sanctum Petrum; ibique pransus, omnibus in bono statu inventis rediit Maias. fm.

Die 6. Reverendissimus Maiis tractavit Personas Ecclesiasticas Viciniae: sed tum non comparuit Reverendissimus Dominus Parochus Meranensis. fm. 114

[in margine: Advenerunt quoque 4 Rustici Pfeldrenses a communitate Deputati, et supplicarunt Reverendissimo pro concessione Primissariae perpetuae, pro annuo augmento 30 fl. Concessit Reverendissimus sed ad placitum Abbatis revocabiliter.]

Die 7. Reverendissimus pransus est apud Reverendos Patres Capucinos.

[in margine: Eodem die 7. Maias venit Dominus Wolf Iudex Montaniensis: quem dein Reverendissimus constituit Exactorem restantium censuum Urbarii Maiensi et eiusdem Urbarii procuratorem.]

Die 8. hora media duodecima Meranum advenit Illustrissimus Dominus Comes Franciscus f. 25r ab Enzenberg, filius Praesidis Gubernii Oenipontani, iussus ab Augustissima Europae loca praecipua per Italiam, Galliam, Angliam, et Germaniam peragrare. Quare Reverendissimus noster, ad Virgines Anglicanas Meranum vectus, apud eas pransit; quia praedictus Dominus Comes ibidem diverterat et Reverendissimum nostrum invitarat. Est enim Superiorissa huius domus Anglicanae Amita192 ipsiusmet Comitis. fm.

Die 9. licet Reverendissimus pranderet apud Virgines Anglicanas; tamen apud nos tractati sunt Magistratus Meranenses, praesidente Tabulae Reverendissimo Domino Parocho Meranensi. fm.

[in margine: Hac die Stamsii Missam primam celebravit Reverendus Pater Casimirus Sterzinger praesente magna hospitum multitudine. Diar. Sacrist.]

Die 11. absolvi dispositionem et Regestum Tabularii. fm.

Die 12. [in margine: celebravi apud Sanctum Valentinum, dein descripsi statuta nova pro Religiosis in Mais degentibus.] Reverendissimus tractavit cum Perillustri Domino Antonio Martino Barone de Vogelmayr ratione curiae Mayr am Ort: cuius Monasterium Stamsense Dominus directus, dictus Baro autem usufructuarius est. Et convenerunt, ut curia ista cedat Mona- f. 25v sterio pro 11500 fl. adiunctis Pomaerio et prato 6 diaetarum sito apud Sanctum Leonardum extra Meranum: exclusis tamen mobilibus: quae Reverendissimus separatim coemit pro 500 fl. statim extraditis, cum prior contractus pro domo, pomaerio, et prato nonnisi ad Ratificationem Venerabilis Conventus factus sit. fm.

Die 13. Novembris Reverendissimus et Reverendus Pater Vicarius Reverendus Pater Ioannes, et ego mane missis celebratis vecti sumus Andrianum: ibique lustrata nostra domo, et gustatis novis vinis, apud Reverendum Dominum Curatum Simonem Mayr pransi. Bauzanum vespere venimus. fm.

192 Lat. amita: Tante väterlicherseits. 115

Die 14. Novembris mane Bauzano Colmannum profecti Reverendissimus et ego, ibi sacra fecimus, et pransi versus Brixinam iter prosecuti supra Clusinam obvios habuimus a Celsissimo Principe missos Aulae Magistrum, et Culinae Directorem. Cum quibus Brixinam invecti, a Celsissimo clementer excepti sumus, et in aula hospitati.

Die 15. onomastico Celsissimi Principis Leopoldi, Reverendissimus voluit gratulationem solenniter facere. Sed renunciari iussit Celsissimus se ipsum venturum f. 26r ad Reverendissimum Dominum Abbatem, ne suo incommodo debeat ascendere ad Principis conclave. Venit itaque Princeps, eique gratulatus est, sed brevissime, Reverendissimus Dominus Abbas. In Ecclesia et Sacello aulico parum aut nihil solennitatis adhibitum est: ad mensam vero tractatis sumus vere, ut aiunt, de Principe. Ante prandium ego descripsi Protocollum Consistoriale ratione Curatiae Obstagiensis: in cuius fundatione Obstagienses et caetera remissi sunt ad Reverendissimum Abbatem Stamsensem; sine cuius consensu fundatio admitti non possit. Post prandium descripsi Registraturam Archivi Brixinensis, quatenus Monasterium Stams eiusque incorporatas Ecclesias concernit, communicatam secreto a Perillustri Reverendo Domino Reschio Archivario et Historiographo Brixinensi. fm.

Die 16. perrexi in descriptione Registraturae. Post prandium vidimus Monetas antiquas, quae in Aula asservantur. Interfuimus Comaediae quam Celsissimus in honorem Reverendissimi Domini Abbatis Stamsensis produci iusserat. fm.

Die 17. post prandium, licet Celsissimus plurimum instaret, ut diutius remaneremus, nihilominus, accepta benedictione Bri- f. 26v xina abivimus; et vespere Sterzingam venimus: ubi pernoctantes, postridie celebrata apud Reverendos Patres Capucinos Missa circa meridiem Steinachium profecti, pransique, hora sexta vespertina feliciter Oenipontum appulimus. Reverendissimus non accessit ad caenam. fm.

Die 19. Oeniponti mansimus. Post prandium apud Reverendum Patrem Weinhart Mathematicum vidi Mappam Geographicam Tirolis mensam ac delineatam a nuper defuncto Petro Anich Rustico Berfusensi et insigni Mathematico: quam chartam nunc prosequitur Blasius Hueber eiusdem loci Rusticus et Geometra. fm.

Die 20. Oeniponto abivimus hora nona. In itinere non sine admiratione expertus sum in Reverendissimo Domino Abbate nostro exemplum modestiae singularissimum. Sane remunerabit Deus tantam modestiam felicissimo regimine. f. 27r

Supra Taerstenbachium obviaverunt nobis Venerabilis Pater Prior, Reverendus Pater Robertus, et Reverendus Pater Romedius: qui prandium apparaverant in Bettnau. Ubi hilarissime pransi sumus. 116

[in margine: Ibidem accepi literas ab Illustrissimo Domino de Gentili cum acclusa censura Augustini Mariotti causarum Sanctorum Patroni super Rythmo in laudem Venerabilis Patris Ioannis Campidonsis qua censet, Ioannem Campidonensem nonnisi coniecturaliter eundem esse cum eo, cuius sunt Reliquiae Stamsii asservatae; Beati titulum esse nimis novum, quam ut ad beatificationem aequipollentem sufficiat; caeterum Rythmum tuto legi et Amicis extradi posse. Autogr. Ep. Gentili data 5. Nov. 1766.

Stamsium versus cum Auriga Simon nuper conductus, trina vice a via aberrasset; iratus recusavit porro hoc officio fungi, petiitque dimissionem; quam et obtinuit postera die. fm.

Die 21. Reverendissimus pransus est in Refectorio sub silentio. fm.

Die 25. post prandium hora secunda Reverendissimus ingressus Recreatorium conveniri iussit Venerabilem Conventum: et proposuit, se tractasse cum Perillustri Barone Antonio Martino de Vogelmayr ratione curiae Mayramort emendae pro 11500 fl. quia Domus oeconomica, utpote ruinosa, si restaurari deberet pro congruae habitatione Confratrum longe pluris statura esset: praeterea hac emptione debitum 1000 fl. et census 900 fl. tandem obtineri posse: de caetero quidquid pecuniae mutuo accipi debebit ad domum penitus ensolvendam; census ex ipsis curiae proventibus facile lucrandos esse: [in margine: neque etiam multum mutuari debere, si vinea in Gratsch, aquae periculo proxime exposita Wessofontanis vendatur.] Mobilia domus separatim emta pro 500 fl. sed aestimanda saltem 2000 fl. iam a secularibus redimi non posse. Tum a singulis con- f. 27v sensum et ratificationem exquisivit. Et unanimiter consenserunt, gratiasque egerunt pro inito hoc tam utili contractu. fm.

Die 29. Novembris obiit Reverendus Dominus Christianus Winkler Parochus vicarius in Miemingen per annos prope 46. Quod cum summo mane nuntiatum esset Reverendissimo Abbati nostro, statim Venerabilem Patrem Priorem misit Miemingam ad obsignanda relicta. Eodem die iussit me scribere Praesentationes Reverendi Domini Iosephi Lucii Holzer Vicarii Silzensis ad Parochiam Miemingen; Reverendi Domini Iosephi Winterer Curati Umhusani ad Parochiam Silz; Reverendi Domini Michaelis Schaffenrath Curati Haimingensis ad Curatiam Umhausen; Reverendi Domini Ignatii Purtscher Curati Wildermiemingensis ad Curatiam Haimingen. fm. Eodem die advenit Reverendus Pater Paulus Oeconomus Wessofontanus, et promisit Abbati suo suggerere, ut emat vineam in Gratsch Stamsensem. Rel. R.mi Vig.

[in margine: Die 30. Novembris Reverendissimus consecravit ciborium pertinens ad Ecclesiam in Sautens, et calicem ad Ecclesiam in Bayrwis, et alium ad Ecclesiam in Wildermiemingen. Diar. Sacrist.]

Die 1. Decembris sepultus est Reverens Dominus Christianus Winkler, hoc ordine. Venerabilis Pater Prior cum 6 aliis Reverendis Patribus scilicet duobus Cantoribus Urbico et Guillelmo, duobus Professoribus Martino et Aloysio, et Vicario Stamsensi Nivardo, et me Fratre Cassiano ut Actuario transivit Miemingam. Ibi nos sex Missas celebravimus usque ad

117 f. 28r mediam nonam: dum interim Presbyteri seculares, scilicet Vicarii in Silz, Haimingen et Wildermiemingen, item Primissarii de Silz et Miemingen, et Landeck, et Iudas Thaddaeus Hirn; [in margine: et Duo Franciscani ex Delfs] item Consanguinei Defuncti, conveniebant. Tum Venerabilis Pater Prior pluviali in Sacristia indutus, praecedentibus 4 sacerdotibus et nobis 6 Religiosis, veste chorali indutis, transiit ad domum Canonicam. Ibi consuetis ex Sacerdotali caeremoniis peractis, Labaro praecedente, sequentibus et Responsorium Libera canentibus nobis Religiosis, funus translatum est a 4 praedictis Sacerdotibus Curatis de Haimingen et Wildermiemingen, et Primissariis de Silz et Miemingen, sequentibus vero Reverendo Domino Vicario Silzensi sine veste Chorali et secularibus Consanguineis, et populo reliquo. Intravimus per Portam maiorem Ecclesiae, et funere in medio eius collocato, cantavimus nos 7 Religiosi Nocturnum I et Laudes; dein Sepultura more Romano peracta est. Venerabilis Pater Prior deinde celebravit officium summum Requiem, quod Choraliter cum Organo cantatum est a nobis 6 Religiosis: quo finito Reverendus Dominus Vicarius Silzensis cantavit Officium alterum de Sancto Andrea cum collectis de Depositione et Adventu, nobis iterum choraliter respondentibus et caetera. Sub utroque officio in aris minoribus lectae sunt sex Missae. Absolutio denique ad sepulcrum infra gradum situm peracta a Venerabili Patre Priore. f. 28v

Omnibus completis nos Sacerdotes omnes et Forestarius Petrimontanus, frater Defuncti, ascendimus in Obermiemingen, atque apud Stationem laute pransi sumus, reliquis hospitibus in domo Canonica manentibus ac prandentibus. Circa horam quartam redivimus domum. fm.

Die 3. venerunt literae a Magnifico Domino Rectore Universitatis Oenipontanae invitatoriae ad celebrandum solenne officium votivum de Beata Virgine sine labe concepta. Sed non acceptavit Reverendissimus. fm.

Die 8. in festo Conceptionis Beatae Virginis Reverendissimus Officium summum celebravit in Pontificalibus. fm.

Die 11. fuerunt Exsequiae diei Tricesimi pro Reverendo Domino Christiano Winkler. Mane novem Sacerdotes et 4 Fratres transierunt Miemingam; et illi Sacra celebrarunt et applicarunt pro defuncto. Paulo ante horam nonam advenit et Reverendissimus curru vectus cum Iudice et Grammateo Stamsensi. Hora nona Reverendissimus cantavit Officium Requiem figuratum in Pontificalibus: quo absoluto Reverendus Dominus Iosephus Lucius Holzer alterum officium de Beata habuit, itidem figuratum a nostris Musicis. Dein Reverendissimus Pluviali nigro et Pontificalibus indutus fecit absolutionem ad sepulcrum. Porro in domo Canonica Reverendissimus qui me et Iudicem et Grammataeum secum retinuit, reliquis ad postam pransum dimissis, sibi praelegi fecit Testamentum defunc f. 29r ti Domini Vicarii, qui legata pia bene multa et insignia fecit, sed pro Stamsio nihil, licet Monasterio diversimode obligatus fuisset. Post prandium ventum est ad dispertitionem et 118 praecipue ad numerationem pecuniae, cuius summa non modica, circiter 8000 fl. in paratis relicta erat. Ad caenam Stamsium regressi revecti sumus. fm.

Die 12. Decembris Reverendissimus iterum ipse cum Iudice et Grammataeo, qui Actuarium agebat, et me Secretario, vectus Miemingam, exsecutionem testamenti continuavit. Ego scripturas perlustravi. Paulo antequam domum reverteremur, Reverendissimus ab haeredibus emit ligna, frumenta et faenum193 relicta; quod cum lustraret in horreo, assere194, cui insistebat, cedente, lapsus est cum magno periculo: sed, Deo laudes! damnum non fuit lethale. fm.

Die 13. cum Reverendissimus ob brachium laesum non posset Miemingam accedere, misit [in margine: Reverendum Patrem Pistrinarium] me Secretarium cum eisdem Iudice et Grammataeo. Tunc ergo dispertitio bonorum inter haeredes completa est. Et quidem tertiam partem Decimarum in Wildermiemingen, quam Defunctus a Rassleris coemerat, accepit excellentissimus Dominus Martinus Winkler Medicus, frater defuncti. Eiusdem tertiae partis dominus directus est Monasterium Stamsense. Post prandium toto actu completo, Dominus Grammataeus praelegit Protocollum: cui omnes acquie- f. 29v verunt; et singuli haeredes manu mihi Fratre Cassiano stipulata, testati sunt se cum facta exsecutione et caetera contentos esse. Tunc gratulatus sum omnibus: Dominus autem Martinus Winkler mihi (loco Reverendissimi) gratias egit nomine omnium; et pro habito labore insigne honorarium appromisit. Demum post haustum, assumtis nobiscum scripturis relictis, Stamsium revecti sumus. fm.

Die 7. Decembris Reverendissimus decrevit, Reverendum Dominum Iudam Thaddaeum Hirn, a Communitate Wildermiemingen nominatum praesentare ad Curatiam hanc. fm.

Die 12. Decembris Reverendissimus accepit Libellum supplicem Nobilitatis et Communitatis Maiensis ad Augustissimam; ut quia domus Canonica Maiensis restaurari ob nimiam vetustatem non possit, eadem Augustissima rati habere dignetur, emptionis Curiae Mayramort, et in Pragmatica dispensare. Autog.

Die 14. Decembris Aurifaber Oenipontanus attulit Calices 12 [in margine: argenteos et integre deauratos cum patenis,] et 36 Crateres argenteos: quos Reverendissimus de novo fieri curavit e veteribus refusis. fm.

Die 15. Decembris Reverendissimus consecravit praedictos 12 calices in Sacristia. Rel.

Die 16. Decembris primo quadrante post meridiem obiit Reverendus Pater Franciscus Egg, podagra et irremediabili humorum defluxu consumtus: Vir pius, Musicus optimus, Concionator excellens. Requiescat in pace!

193 Lat. faenum: Heu. 194 Lat. asser: Latter, Stange. 119 f. 30r

Die 17. Decembris mane hora decima sepultus est Reverendus Pater Franciscus, cum iam ante Vigiliae et Officium pro eodem celebrata fuerint. Ad prandium Reverendissimus dispensavit in silentio: dein eius Cubicularius Ioannes Heifler oriundus ex Oberguenzburg Campidonensis Principatus, supplicavit Reverendis Patribus Senioribus, ut se recommendarent Reverendissimo pro susceptione ad Sacrum Ordinem. Hi supplicarunt cum reliquis Conventualibus; et Reverendissimus eum suscepit.

[n margine: Die 18. Decembris 4 corda argentea oblata sunt ad altare Matris Boni Consilii quae 4 Patres ex nostris de suis depositis fieri curaverant. Diar. Sacrist.]

Die 19. post Vesperas Reverendissimus suum Cubicularium induxit in cellam Novitiatus; ante cuius ianuam eum adhortabatur ad devotionem et caetera eique donavit imaginem Crucifixi, item Beatae Virginis Matris boni Consilii, et Reliquium Sancti Ioannis Nepomuceni.

[in margine: Die 19 Decembris Leopoldus Episcopus Brixinensis dedit literas ad Vigilium Abbatem nostrum; quarum in fine: Brixen den 19ten Decembris 1766. Eur Hochwuerden dienst-freundtberaitwilliger Leopold Bischof manu propria. Post Scriptum. Bedanckhe mich nochmahlen vor die Verliebnehmung in Brixen. Gott wird solche Lieb villfaeltig belohnen: welche auch in das kunftig bey ergebendten Vmbstenden verhoffe.]

Die 21. Dominica quarta Adventus Reverendissimus ingressus Capitulum, ad Novitiatum investivit Ioannem Heifler. fm.

In Vigilia Nativitatis Domini Roma advenit Antonius Beverada cum corpore Sancti Caelestini Martyris quod misit Excellentissimus Dominus Gentili. fm.et Autogr. Inst.

[in margine: Iulii 26.] Augustissima postulat a Provincia Tirolensi 140000 fl. subsidii spontanei. Congressus indictus ad 25. Augusti, cui Reverendissimus Dominus Vigilius Abbas noster prima vice interfuit. Arch. S IV.

Die 1. Septembris obiit Petrus Anich Rusticus in Oberperfus, insignis Mathe- f. 30v maticus, quem anno superiore Augustissima nummo aureo e torque pendulo donaverat. Sepultus primum in caemeterio communi; sed anno 1767 iussu Excelsi gubernii elevatus et in Ecclesiam translatus, istoque tectus est Epitaphio:

Hic jacet Petrus Anich Oberperfusensis Sui temporis, conditionis ac gentis prodigium, Rusticus idem ac Tornator195, Cosmographus, Astronomus, Geographus, Geometra, Chalcographus, Mechanicus, et c[aetera] et c[aetera]

195 Lat. tornator: Drechsler. 120

Per omnia excellens: Quas artes non tam didicit, quam semet docuit, Et artefactis praestantissimis illustravit, De Patria optime meritus. Quam Iubente et Praemunerante Augustissima Prope totam dimensus Delineavit et descripsit: Benefactor aedis huius, Vir omni virtute magnus, Animi modestia maximus. Obiit caelebs I. Sept[embris]. A[nno] D[omini] 1766 aetat[is] suae 43 mense 7. Cuius memoriae Monumentum hoc posuit Excellentissimum Austriae Superioris Gubernium.

Das Wunder dieser Zeit, der Schatz so vieler Gaben Die Zier des Bauernstands ist, leider! hier begraben: Gedenk an seine Müh, von ihm gemessnes Land! Der Himmel war sein Werk: er lohne seiner Hand!

Peter Anich 43 ½ Jahr alt den 1. Sept[ember] 1766. Communicatum a Praefect[o] Haertenberg[ico] f. 31r

Anno ab Incarnatione Domini Millesimo septingentesimo sexagesimo septimo, Calendis Ianuarii Reverendissimus, Perillustris ac Amplissimus Dominus VIGILIUS Abbas Stamsensis Officium summum in Pontificalibus celebravit.

Postridie audivit Deputatos Communitatis Obstagiensis, Ioannem Stainer et alios quatuor, rogantes causam, ob quam Abbas Communitatem praedictam literis ad Consistorium Brixinense detulerit. Negavit Reverendissimus, se quidquam literarum dedisse ad Consistorium; fassus tamen, se gravamina contra fundationem novae Curatiae Obstagii nuper oretenus proposuisse Brixinae: dein de sinistra informatione ab ipsis Deputatis ad Consistorium missa conquestus est, plures falsitates ex ea demonstrans; eoquod ex omnibus illis, quos absque Sacramentis obiisse contigit; nemo ex incuria Sacerdotum eisdem privatus obierit, uti ex libro baptismali Miemingensi constat et caetera. Cumque Paulus Hirn 30 annos natus et ex Deputatis iunior cum inde- f. 31v cora rusticitate responderet: Ey! für verlogene Männer lassen wir uns nicht ansehen: eundem Paulum acri lixivio ita confudit, ut nec verbulum porro mussitare auderet. Reliquis vero ad 121 reverentiam et preces conversis, ultimato respondit; ut Curatiae [in margine: vel Capellania] Obstagii erigatur, se nunquam consensurum esse; ut autem ibidem aedificetur Ecclesia, et in Parochia Untermiemingen fundetur Cooperator, qui quidem in Untermiemingen resideat, ad Sacra vero peragenda singulis Dominicis et Festis, et aliquoties intra hebdomadam Obstagium accedat, non tantum se consensurum, sed etiam adiuturum, et ut Residentia Vicarii in Miemingen (quae curia Stamsio propria est) amplietur, permissurum. Deputati ante metuentes, ne ad solam Cooperaturam fundatores manum retrahant, non omnino consolati discesserunt. fm.

Die 5. Ianuarii Reverendissimus assumtis secum Reverendis Patribus Professoribus Martino Moser, et Aloysio Specker et me Cassiano Primisser Oenipontum profectus est. fm.

Die 7. Ianuarii mane hora octava Reverendissimus cum Magnifico f. 32r

Domino Nicolao Sterzinger facultatis Medicae Directore curru vectus est ad Universitatem: ubi in Stuba maiore clangentibus tubis exceptus est. Cumque Reverendus Pater Ioachimus Platner Sacrae Theologiae Professor publicus cathedram Praesidis, Reverendus Pater Casimirus Sterzinger praefati Dominis Directoris filius stationem Defendentis conscendissent; coram frequenti tum Senatus Academici, tum Illustrium, Religiosorum, et aliorum multitudine, Defendens peroravit Dedicationem thesium suarum ex Universa Theologia et Dissertationum XIV [in margine: in universos Theologiae tractatus] a Reverendo Patre Praeside nuper typis (impensis Magnifici Domini Parentis) mandatorum, ad Reverendissimum Dominum Abbatem nostrum. Qui dein respondit, encomia sibi facta a se declinando, denfensionem thesium Domini Directori ceu parenti Defendentis gratulando, Reverendos Patres Praesidem et Defendentem ad pergendum in suo conatu ad utilitatem et honorem Monasterii nostri, Argumentum honoris Magnifico Domino Rectori Universitatis Michaeli Menghino committendo. Tum Reverendus Pater Praeses invitavit hunc ad argumentandum: quod et fecit per dimidium horae. Dein idem Pater Praeses invitavit alios quatuor ad argumentandum succes- f. 32v sive, scilicet [in margine: Perillustrem Reverendum Dominum Antonium Gallum Wegeter Procancellarium,] Reverendum Patrem Hizler Societatis Iesu facultatis Theologiae [in margine: Decanum,] Dominum Lapaix facultatis Iuridicae Exdecanum, Dominum Gerstner facultatis Medicae Decanum. Quorum argumentis Reverendus Pater Defendens magna cum laude respondit. Media undecima discessum est. A prandio hora media tertia denuo conventum in Stuba maior. Ibi Reverendus Pater Praeses denuo invitavit simul ad argumentum successive Reverendum Patrem Iosephum Fasser Societatis Iesu facultatis Philosophicae Decanum, Perillustrem Reverendum Dominum Kopf Sacrae Scripturae Professorem, Perillustrem Reverendum Dominum Michaelem Blank Ordinis Praemonstratensis Sacrae Theologiae Professorem publicum, Reverendum Patrem Alexium Blank Ordinis Servorum Sacrae Scripturae Lectorem, et Reverendum Patrem Aloysium Specker Ordinis et Monasterii nostri professum et Sacrae Theologiae Professorem. Qui 122 ultimus deinde omnibus congruas gratias egit. Discessum est media quinta: cum Reverendus Pater Defendens omnibus maxima cum laude satis fecisset. Hac die enorme frigus exstitit. fm.

Die 8. Ianuarii pransi sumus apud Reverendos Patres Iesuitas, impensis Reverendissimi nostri Abbatis. Comparuerunt Excellentissimus Praeses Gubernii, Praesens Regiminis, Illustres complures, Senatores Academici, et Hospites alii, cum Iesuitis 18, universim personae 45. fm. f. 33r

Die 9. Ianuarii Magnificus Dominus Director Sterzinger prandio adhibuit et magnifice tractavit nos Stamsenses et Patrem Professorem Michaelem Blank. Post ea adivi Reverendum Dominum Reding Moderatorem Comitum de Wolkenstein: qui mihi ferventissimum desiderium significavit, ingrediendi sacrum ordinem Cisterciensem ubiubi, praecipue si occasio offerret, Stamsii. fm.

Die 10. Ianuarii adivi Bibliothecam: ubi advenit Reverendus Dominus Graser Ethicae Professor et Bibliothecae eiusdem Custos. Hic me rogavit, ut mitterem ei catalogum eorum Stamsensium libros ediderunt, aut luce dignos reliquerunt. fm.

Die 11. Ianuarii mane media octava Reverendissimus nobiscum tribus Oeniponto discessit; et hora undecima Flaurlingam venimus: ubi a Perillustri Reverendo Domino Decano laute tractati, Stamsium attigimus media septima. fm.

Die 15. Ianuarii ex novitiatu discessit Antonius Schwarzkopf; quia dicebat, se utpote melancholiae deditum in monasterio non habiturum sufficientem exhilarationem nec occupationem. fm.

Die 22. Ianuarii Reverendissimus aperuit listas corporum Sanctorum Prosperi et Caelestini praesente Notario Apostolico f. 33v

Iosepho Antonio Alatsee Archigrammataeo Faucensi, et Conventu fere toto in cucullis. fm.

Iosephus Comes de Hendl Praefectus Circularis superioris Oenivallis mittit Similia ad Reverendos Dominos Vicarios nuper praesentatos in Miemingern, Silz, Umhausen, Haimingen et Wildermiemingen; quibus vult, ut singuli supplicent Gubernio pro Investitura in temporalibus novarum Ecclesiarum suarum. Arch. G. 24 b.

[in margine: Die 22. Ianuarii Reverendissimus in Sacristia praesente Iosepho Antonio Alatsee Notario Apostolico Grammataeo Faucensi, item Iudice nostro, et Grammataeo et toto Venerabili Conventu recognovit Corpora Sanctorum Prosperi et Caelestini: eaque sigillo Abbatiali denuo consignata sub altari Sacristiae reposuit. fm.

Die 7. Februarii celebratum est Stamsii solennissime festum natale Reverendissimi Domini Abbatis nostri Vigilii, qui tunc annum aetatis 45 implevit, ea ratione, ut Officium summum pro eodem applicatum fuerit a Perillustri Reverendo Domino Ferdinando Holler Decano Flaurlingensi, et ad prandium datum sit solatium. Ad caenam fuit silentium regulare.fm. 123

Die 8. advenit Archigrammataeus Faucensis, ut ex monasterio Stamsensi quaedam documenta colligeret contra Electorem Bavariae, praetendentem, nullum esse ius Civitati Faucensi vel Episcopo Augustano ad viam commercialem ex Tiroli in Sueviam per oppidum Faucense, sed viam huiusmodi directam olim fuisse per Bavariam eiusque oppidum Schongaviam. Occasio litis196 inde erat, quod Episcopus f. 34r

Augustanus ante aliquot annos reparaverit viam ex Faucibus per Kaufburam versus Augustam; sicque vecturas commerciales ab itinere per Schongaviam ad novum illud allexerit. Nam Elector non solum novam viam sternere decrevit, caepitque a Schongavia per Schwarzenberg montem usque Reutam; sed etiam plaustra197 commercialia ex via Kaufburana violenter redire Schongaviam redire coëgit. Hinc Episcopus Augustanus de iniuria conquestus apud Electorem, recepit in responsis; si ab Episcopo praetendatur, oppidum Faucense habere ius emporiale aut itineris commercialis, id evidenter demonstrari debere; secus Electori liberum fore viam dirigere quacunque voluerit. Collegit proinde aliqua fundamenta contra haec attentatu bavarica; rediitque domum die 13. Februarii. fm.

Die 18. Reverendissimus Oenipontum profectus est una cum Reverendo Patre Aloysio Specker et me Fratre Cassiano: et postridie interfuit solenni disputationi ex universa Sacra Scriptura celebratae in Conventu Patrum Servorum Beatae Virginis praeside Patre Alexio Planch. Theses dicatae erant Celsissimo Episcopo Tridentino; qui Reverendissimo Abbati Stamsensi vices suas et argumentum honoris commiserat literis datis Tridenti Octavo Idus Februarii 1767; unde memorabilia verba ultima: supervacaneis obtestationibus supersedendum puto: id unice expostulans, ut vel hinc existimationis, et amoris, quibus te enixe prosequor, argumentum capias; eumque me esse tibi pro certo scias, quem modo me ingenue subscribo Reverendissimae Paterni- f. 34v tatis tuae. Ad servitia paratissimus Christophorus Episcopus Princepsque manu propria. Autog. Arch. Q V.

Die 21. Februarii Oeniponto reversus est Reverendissimus. fm.

[in margine: Die 22. Februarii Reverendissimus 4 calices novos pro Ecclesia nostra consecravit. Diar. Sacrist.]

Feria III Quinquagesimae producta est a Reverendis Patribus et Fratribus Studiosis tragaedia in Musaeo: item eadem feria V post Cineres. fm. Eadem Reverendissimus Calicem et patenam pro Ecclesia in Delfs consecravit. Diar.

Per Quadragesimam factus est apparatus materialium ad structuram novi infirmitorii. fm.

196 Lat. lis: Streit, Streitsache. 197 Lat. plaustrum: Fuhrwerk. 124

[in margine: Die 10. Martii data est a Gubernio Invitatio Reverendissimi Domini Vigilii Abbatis Stamsensis ad Societatem Agriculturae promovendae, nuper decretam et institutam ab Augustissima. Autog. Arch. S VII.]

Die 16. Martii Reverendissimus habuit scrutinium in Abbatia claustrali; idemque a media octava usque ad prandium totum absolvit. fm.

Die 17. Martii dispensatum est in silentio regulari ad mensam. fm.

Die 18. Martii Reverendissimus Capitulum ingressus significavit ingentem sua laetitiam et consolationem ex pridiano scrutinio haustam: quippe ex quo intellexerit omnes et singulos esse consolatos in Domino, Chorum et laudem Divinam alacriter peragi, silentium regulare, sobrietatem, aliasque religiosas functiones exacte observari et caetera. Tum ad pergendum et proficiendum in caepto virtutis itinere, cohortatus, se Venerabili Conventus precibus commendavit. fm. f. 35r

In festo Sancti Patris Benedicti Reverendissimus dispensavit ad mensam in silentio. Circa horam tertiam, assumtis me Fratre Cassiano et Domino Grammataeo nostro Edmundo Sailer, ad Athesim proficiscens, eadem die Humistam pervenit. Humistae pernoctavimus.

Sequenti die Dominica Oculi per viam molestissimam, luto scilicet ac nive f. 35v mollitam, Brutium, ubi pransimus, indeque Pfunsium venimus.

Die 23. Martii celebratis Pfunsii Sacris Fauces Vennonias,198 tractumque Oenotriensem, nivibus et frigore asperum, Gloriensem quoque pulvere molestum transeuntes, Schlandernam attigimus vespere, ubi refecti, mansimus illa nocte.

Mane sequenti Castellum bellum profecti, hic celebravimus et refecti sumus. Post meridiem circa mediam sextam Maias pervenimus.

In festo Annuntiationis Beatae Virginis Mariae mane apud Beatam Virginem Solatricem Sacra fecimus. Post prandium lustravimus nuper emtam domum Mayramort. Vespere advenit Dominus Antonius Florentinus Wolf Iudex Montanensis et Schnalsensis, nec non Officialis Urbarii Stamsensis ad Athesim.

Die 26. Martii [in margine: et sequentibus] a Iudice Montanensi et Grammataeo Stamsensi collata et ordinata sunt Urbaria et caetera item composita Instrumenta Elocationis199 curiarum nostrarum Nalsii et Andriani. Interim Reverendissimus lustravit quasdam vineas in Mays, et Reverendissimum Priorem Schnalsensem Merani decumbentem, et alios quosdam visitavit. Ratificavit quoque venditionem cuiusdam prati in Hagenach dicti Pfannenstiel, et emit aliud pratum in Nals pro 536 fl. [Fußnote 1); in margine: 1) Instrum. datum 27. Martii 1767. et 6 Apr. Arch. cist. E 38.]

198 Wohl Finstermünz. Vgl. Tarneller, Hofnamen, 19: „Venonesgowe“. Von lat. Fauces = Engpaß. 199 Verleihbriefe für Pächter der Stamser Höfe in Nals und Andrian. 125

Die 30. Martii Reverendus Pater Albericus Parochus Vicarius ad Sanctum Petrum convivio ex- f. 36r cepit in Gratsch Reverendissimum Dominum nostrum et caetera. Ego autem mane egressus sum illuc ad describendas cohaerentias Vineae Stamsensis ibi sitae et nuperrime Monasterio Wessofontanae venditae. Accitis proin colonis duobus Wessofontanis et terminos indicantibus reperi situm huiusmodi:

[Abbildung der Zeichnung siehe S. 46] f. 36v

Post convivium adivi Merani Illustrem Dominum de Hebenstreit, qui mihi concredidit nonnulla documenta concernentia Ecclesiam Sancti Valentini Maiis.

Die 31. Martii ad Reverendissimum Dominum Abbatem venit Molitor Molae Stamsensis sitae inter Thiergarten et Mayramort, et ab eodem coemit molam istam pro 1500 fl. Lectis Missis lustravimus denuo domum Mayramort. Et Reverendissimus quidem dictavit, quae in ea mutanda videbantur pro commoda habitatione Religiosorum: ego autem situm eiusdem undique emensus, annotavi. [Fußnote 1)] Accepto dein ientaculo ascendimus usque ad Castellum bellum, ubi pernoctavimus.

[in margine: 1) Vide tabulas hic appositas, ubi numeri significant sequentia, ex prima tabula: 1. Domus officialis. 2. Domus canonicae vetus. 3. Rivus Nudelbach. 4. Ecclesia Sancti Vigilii. 5. Turris parochialis. 6. Sacristia. 7. Domus aeditui. 8. Via communis ad Beatam Virginem. 9. Ecclesia Beatae Virginis Mariae. 10. Portae minores ad Domum Canonicam novam. 11. Via versus Meranum. 12. Portae maiores ad Domum Canonicam novam. 13. Atrium. 14. Domus servorum. 15. Stabula et horreum. 16. Aedicula gallinarum. 17. Puteus. 18. Fons vivus. 19. Hortus. 20. Hortus calefactorius. 21. Agri et vineta. 126

22. Pomaerium. 23. Ambulacrum vitibus tectum. 24. Solarium. 25. Prata. 26. Via ad Ecclesiam Sancti Vigilii. 27. Domus canonica nova, dicta Mayramort. ex tabula secunda. 1. Aula. 2. Abbatia. 3. Cubiculum Abbatis. 4. Conclave interius Abbatis. 5. Conclave famulorum. 6. Scala. 7. Lux e tecto incidens. 8. Conclave Hospitum. 9. Scala ad tectum. 10. Conclave utensilium. 11. Loca secreta. 12. Sacellum. 13. Infirmitorium. 14. Camera infirmitorii. 15. Altare.]

[Siehe Abbildungen S. 60, 62–64]]

Die 1. Aprilis circa meridiem Lasum venimus. Ibi Reverendissimus Emphythenti, cui inundatio duo iugera agri abstulerat, censum integrum remisit triennium. Refecti dein, Reverendissimus quidem per Schludernam, ego autem cum Iudice Montanensi per Pratum, Agumsium et Gloriam, Malsium venimus. Ubi Dominus Dellman, qui Urbarium Malsense loco Dominae Theresiae Holerinn hactenus administrarat, a Reverendissimo iussus est postridie rationem reddere, et scripturas afferre. f. 37r

[in margine:] ex tabula tertia: 1. Scala. 2. Aula. 3. 4. Conclavia Parochi. 5. 6. Refectorium. 7. Loca secreta. 8. Conclavia Beneficiatorum. 9. Conclavia Cooperatorum. 10. Conclavia hospitum. 127

Ex tabula quarta: 1. Ianua domus. 2. Aula. 3. Hypocaustum famulitum. 4. Camera. 5. Pennarium. 6. Culina. 7. Scala ad Cellam Vinariam. 8. Scala ad mediam contignationem. 9. Cella vinaria. 10. Torcularium. 11. Cellaria. 12. Ingressus ad torcularium.

Die 2. Aprilis, mane Dominus Ioannes Dellmannus venit, et allatis scripturis (excepto ratiocinio finali) ab administratione Urbarii Malsensis dimissus est. Urbarium porro cum bonis Sancti Martini quae hodie Vaegele-Lehen vocantur, administrandum commissum est Iosepho Hueber nomine uxoris suae Theresiae Holerinn. Eodem die plures venerunt emphythentae, qui ob inundationum damna censuum debitorum partem relaxari supplicarunt et impetrarunt, sed nonnisi ad tempus. Post prandium Reverendissimum nostrum visitavit Reverendissimus ac perillustris Dominus Adelbertus de Caprez Canonicus Curiensis et Parochus Malsensis. In discursu dicta sunt aliqua de Religioso Stamsensi Malsii suo tempore constituendo, qui bonis Stamsensibus invigilet et caetera. Et affirmavit Reverendissimus Canonicus, id sibi non tantum nihil praeiudiciosum, sed etiam magnopere gratum fore.

Die 3. Aprilis, sacris apud Patres Capucinos celebratis, visitavimus Reverendissimum Dominum Parochum. Inde exivimus ad lustrandam domum et Ecclesiam Sancti Martini. Domus ob priorum habitatorum tum negligentiam tum malitiam admodum desolata et tectum eius laceratum est. Hinc Reverendissimus Dominus Abbas, quae futurus colonus Iosephus Hueber reparare debeat, dictavit; in Ecclesiae sacristia ianuam versus caemeterium fieri iussit. Ecclesia haec est satis f. 37v magna; habet unicum altare, sed hodie absque Venerabili: habet et suggestum sacrum et scamna firma antiquae formae, et truncum oblatorum [in margine: ferreum] et vas aquae lustralis marmoreum. Turris est crassa et praealta, sed campanas tantum habet duas parvas. Inter Ecclesiam ac eius maenia spatium amplum interest: quod caemeterium consecratum esse nullus dubito. Nam ante fores Ecclesiae etiamnum iacet lapis sepulcralis cum excisa in eo triplici cruce, et cum in dicto spatio foditur, calvariae et ossa reperiuntur. Praeterea Ecclesiam hanc olim parochialem fuisse, multis argumentis certo convincitur: quanquam de Iuribus et oneribus parochialibus hodie nihil aliud exercet; nisi quod, dum aliqua persona e septem domibus, ex antiqua parochia adhuc restantibus, moritur, in Ecclesia Sancti Martini campanae compulsentur. Sunt autem septem illae domus sequentes. 128

1. Domus canonica Sancti Martini, hodie dicta Stamserhof vel Amthaus. 2. Domus Martini Thurner. 3. Domus Viduae Christiani Sattler. 4. Domus N. Nuzinger. 5. Domus Viduae Jacobi Veit. 6. Domus N. Mayr. 7. Domus Michaelis Veit, an Simonis Zerzer.

Domui nostrae contigua sunt horreum, stabulum, equile, hortus et duo pomaeria; sita est in loco commodo et prospectum habet amaenissimum versus meridiem. f. 38r

Vide subiectum typum, ubi significat 1. Ecclesiam Sancti Martini. 6. Horreum. 2. Sacristiam. 7. Stabulum. 3. Caemeterium. 8. Equile. 4. Sepulcrum lapide tectum. 9. Hortum. 5. Domum canonicum Sancti Martini. 10. Pomaeria.

Abb. 17: Kirche St. Martin und Stamser Anwesen in Mals. 129

Post prandium Reverendissimus ascendit pedes ad Monasterium Mariaemontanum: ubi ab Abbate et Priore et Cellario benigne quidem exceptus; sed sorditie cellae hospitum admodum offensus est. Mansimus ibi nocte illa et crastino mane. fm.

Sabbato Sitientes (quo Brixinae Frater Rogerius Schranzhofer in Subdiaconum, et Frater Miller in Diaconum ordinati sunt) post prandium ex Monte Sanctae Mariae pervenimus Oenotrium; ubi Reverendissimus duobus feudorum collectoribus feudatarios repraesentantibus feuda- f. 38v ontulit, scilicet Janellenlehen et Angerlehen, eisque census colligendi potestatem dedit.

Dominica Passionis mane Pfunsium descendimus: ubi missis celebratis, pransi sumus. Dein Brutium, ubi Simoni Schuechter frumenta censuaria colligendi potestas data est, et inde Zamsium venimus. Mane sequente Zamsii domum Stamsensem ibi sitam lustravimus, et quid in ea reparandum, dictavit Reverendissimus. Inde digressi vespere Stamsium feliciter reversi, et hic demum refecti sumus. fm.

Die 9. Aprilis Reverendissimus iussit me componere inscriptionem pro lapide fundamentali propediem construendi Infirmitorii. Et composui sequentem: [in margine: Notabene. Vide infra ad diem 22. Aprilis]

Pater Raphael Zaecklein Franco et professus Schaenthalensis, qui ante sesqui ferme annum sollicitaverat apud Reverendissimum Dominum Rogerium Abbatem Stamsensem pro admissione ad hoc nostrum Monasterium, lata inde repulsa, tandem ingressum pro voto invenit in Italia apud Reverendissimum Dominum Abbatem Casamarii, quod caenobium iacet in statu Pontificio et diaecesi Verulana. Accepit ergo a Reverendissimo Domino Abbate suo Augustino, cui multas molestias creaverat, Dimissoriales, uti et a Reverendissimo Domino Vicario Hieronymo Abbate Ebracensi; ea lege ut recta via Casamarium pergat, nec aliorsum ad mendicandum divergat.

[Einlage: Aufzeichnungen der Reliquien „in domo canonica Maiensi“] f. 39r

Hinc Reverendissimus Dominus Schaenthalensis Reverendissimum nostrum Vigilium literis datis 11. Martii monuit, petiitque, ut si dictus Pater Raphael Stamsium venerit, nihil pecuniarum ei tribuat, imo et eas quas habet, auferat, praeter eas quae ad itineris viaticum necessariae videbuntur, et caetera. [in margine: vide infra] Autogr. Litt. et fm.

[In margine: Februarius 22.]

Clemens XIII concessit Officium et Missam de Communi Virginum cum Lectionibus II Nocturni ac Orationibus propriis Beatae Elisabethae Achlin, vulgo dictae Bonae, Monialis tertii Ordinis Sancti Francisci pro Clero seculari et Regulari Civitatis Constantiensis, et Pagi Reuthe sub Ritu duplicis minoris, semiduplicis vero pro utroque clero reliquae dioecesis. Die 22. Februarii 1767. Decret. Impressum. Arch. 130

In nova domo Canonica Maiensi inventae sunt Reliquiae cum Authenticis sequentes:

Ex sacris ossibus Sanctae Theresiae Virginis Carmelitae intus parvam Thecam argenteam formae ovatae cum duplici chrystallo ab utraque parte bene clausam. 15 Iulii Anno 1740.

Numisma compositum ex Cineribus sacris ossium sancti Ioannis Nepomuceni Martyris nec non particulam ex eiusdem cineribus dono elargita ab Eminentissimo et Reverendissimo Domino Cardinale de Altham Clarae memoriae reverenter reposita et collocata in theca reliquiaria ex argento filograno eiusdem circumornata formae ovatae crystallo compacta funiculo serico rubri coloris colligata. 4. Mensis Augusti Anno 1740.

Os brachii Beati Fidelis a Sigmaringa Martyris Ordinis Minorum Sancti Francisci Capucinorum, olim anno 1691 die 3. februarii ab Illustrissimo et Reverendissimo Domino Udalrico Episcopo Curiensi ex tumba Eiusdem Beati Martyris f. 39v desumptum, Eiusque Authenticis litteris ac sigillo provisum, cuius particulam inde reverenter extractam, et in parva theca argentea, utraque parte Chrystallo munita, bene clausa ac funiculo serico coloris rubri colligata. Romae die 26. Aprilis 1729.

Ex sacris Ossibus Sancti Barnabae Apostoli intus thecam ovatam ex aurichalco chrystallo ab anteriori parte munitam et funiculo serico rubri coloris bene colligatam. Romae extra Portam Flaminiam die 24. Maii Anno 1730. de ossibus Sanctae Nothburgae Virginis[,] Brixinae 2. Augusti 1740.

Hactenus recensitas Reverendissimus Stamsium secum assumsit. Reliquae sunt ex Ossibus Sanctae Mariae Magdalenae Penitentis, Sanctae Elisabethae Reginae Lusitaniae ex una parte[,] ex altera Sancti Lazzari Episcopi, Sanctae Martae Virginis in parvulo reliquiario argenteo in forma ovata tabula cristallina in anteriori, et posteriori parte filo serico rubri coloris colligato. Datum Romae extra portam Sancti Ioannis hac die 5. Iunii 1715.

Ex ossibus Sanctae Marthae Sorellae Sanctae Mariae Magdalenae paenitentis et de Caputio Sancti Patris Francisci de Assisio positas in una parte in parvo reliquiario argenteo in forma Ovali cum crystallo a parte anteriori tantum, funiculo serico rubri coloris colligatas et caetera. Datum Romae extra portam Sancti Ioannis hac die 4. Februarii Anno 1716. de Ossibus Sanctorum Innocentium Martyrum in parvulo Reliquiario auricalco in forma ovata tabula cristallina a parte anteriori filo serico rubri coloris colligato. Datum Romae extra portam Sancti Ioannis hac die 9. Iulii 1313. alia particula eiusdem modi. ex ossibus Sancti Andreae Apostoli in parvo Reliquiario argenteo formae ovatae filograna circumornato, cum christallo ex utraque parte filo serico coloris rubri colligato. Datum Romae die 30. Mensis Ianuarii Anno 1724. cum alia particula de osse Sanctae Andreae Apostoli ex Monasterio Wessofontano. 131 maiorem partem Brachii Sancti Bonifacii Martyris et maiorem partem Cruris Sanctae Iucundae Martyris[.] Datum Romae die 25. Mensis Aprilis Anno 1685. ex Sacris Ossibus Sancti Antonii Patavini Confessoris intus Thecam ex auricalco elaboratam unica chrystallo munitam et funiculo serico rubri coloris bene colligatam. Datum Romae extra Portam Flaminiam hac die 15. Mensis Maii Anno 1730. Autographa omnia.

Clavus Clavo dexterae manus Domini attactus Viennae 2. Aprilis 1721. Est tantum Apographum. f. 40r

Die 13. Aprilis Reverendissimus 6 calices cum patenis pro Ecclesia nostra consecravit. Diar. Sacrist.

Die 16. Aprilis [in margine: in coena Domini] Reverendissimus mensae conventuali inserviit cum Patribus Pistrinario et Cellario. fm.

Die 17. advenit Reverendus Pater Raphael Zaecklein Religiosus Schaenthalensis, spe fretus, fore, ut sibi Stamsii stabilitatem figere liceat. Sed spe deceptus, eique per ferias Paschales hic hospitari concessum est. Causam discessus ex monasterio professionis ipse quidem hanc protulit: quod ante biennium circiter, in infirmitate quadam a Pharmacopaeo Schaenthalensi homine seculari et coniugato neglectus, et contra Medicorum praescripta medicinis contrariis paene enectus, insuper ab eodem, ac si lue venerea laboraret, diffamatus, hac autem calumnia a Medicis refutata, tamen a Pharmacopaeo satisfactionem et revocationem obtinere non potuisset. Accedebat, quod Electionem moderni Abbatis Schaenthalensis factiose et illegitime factam fuisse, detectum sit; item quod Abbas 3 Novitios invito Conventu ad professionem admiserit et caetera. Obtenta igitur ad Casammarii proficiscendi facultate, Pater Raphael ab Augustino Abbate sine curru, sine equo, sine comite, modico viatico 60 fl. ut aiebat, instructus, sarcina vestium suarum dorso oneratus, e Speciosa valle non tam dimissus quam expulsus, aegre tandem Kirchhemium200 Parthenonem Cisterciensis Ordinis venit: ubi pedes notabiliter laesos 16 diebus sanari Chirurgi opera permisit. Inde vectus Caesaream, augmentum viatici petiit; nec tamen obtinuit, nisi unum Carolinum, id est, 11 circiter fl., per modum Eleemosynae; ex metu, ne Abbas Schaenthalensis contra Caesareensem tricas, antea existentes, f. 40v magnis inflammandi occasionem inde sumeret. Biduo post curru Caesareensi vectus Augustam Vindelicum apud Sanctam Crucem quatriduo, tum in aliis Sueviae monasteriis hospitatus, tandem in die Parasceves Stamsium attigit. Haec partim ex ipsius Patris Raphaelis relatione, partim ex attestato Kirchhemiensi, partim ex literis Patris Secretarii Caesareensis.

[in margine:] 18. Aprilis Reverendissimus Dominus Dominus Abbas ad Archiducale Mausoleum candelabrum pendile ex orichalco confectum procuravit. Diar. Sacrist.

200 Zisterzienserinnenabtei Kirchheim im Ries (1267–1802/03). 132

Die 19. Aprilis in Dominica Paschae Reverendissimus Officium summum in Pontificalibus celebravit coram exposito Venerabili, quod posthac in festis solennioribus, scilicet 1. in Nativitate Domini, 2. in Circumcisione Domini, 3. in Epiphania Domini, 4. in Dominica Paschae, 5. in Dominica Pentecostes, 6. in festo Corporis Christi et per octavam, 7. in Dominica Quinquagesimae et biduo sequenti, 8. in Conceptione Beatae Virginis Mariae, 9. in festo Sancti Ioannis Nepomuceni, 10. in Nativitate Sancti Ioannis Baptistae, 11. in festo Sanctorum Ioannis et Pauli, 12. in festo Sanctae Annae, 13. in festo Nivium Beatae Virgnis Mariae et per octavam, 14. in festo Sancti Cassiani Martyris 15. in Assumtione Beatae Virginis Mariae, 16. in Nativitate Beatae Virginis Mariae semper exponendum statuit. Direct. Append. ad an. 1767. et fm.

Die 21. Aprilis pro admissione ad Sacrum Ordinem et monasterium nostrum supplicavit Nobilis Dominus Ioannes Sigismundus Franҫois Iuris Studiosus et iam designatus Archigrammataeus civitatis Bruntrutanae, unde ortus est. fm. f. 41r

In nomine sanctissimae Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, Amen. Anno Incarnationis Dominicae Millesimo septingentesimo sexagesimo septimo, Indictione Romana XV. sanctissimi Domini nostri Clementis Papae XIII Pontificatus anno Nono; augustissimi et invictissimi Caesaris Iosephi II ex Archiducibus Austriae, Imperii anno Tertio, Regni vero Romano-Germanici anno Quarto; augustissimae Imperatricis viduae, Reginae Apostolicae, Principis Comitis Tirolis et Monasterii Stamsensis Advocata clementissimae Mariae Theresiae Regnorum Hungarici et Bohemici et caetera nec non Regiminis universarum Ditionum Austriacarum anno Vigesimo octavo; reverendissimi ac illustrissimi Domini Francisci Trouvé, totius sacri Ordinis Cisterciensis Capitis et Superioris Generalis anno Decimo nono: Faventibus tunc Monasterio Stamsensi Celsissimis ac reverendissimis sacri Romani imperii Principibus Episcopis, Christophoro Sizzo Tridentino, Leopoldo Comite de Spaur Brixinensi, et Ioanne Antonio libero Barone de Federspil Curiensi; item Magnatibus excellentissimo ac illustrissimo Domino Cassiano Ignatio sacri Romani imperii Comite ab Enzenberg, excelsi Gubernii superioris et anterioris Austriae Praeside, et excellentissimo ac illustrissimo Domino Dominico Paride sacri Romani imperii Comite de Wolkenstein, Provinciae Tirolensis supremo Capitaneo ac Burggravio, et excellentissimo ac illustrissimo Domino Paride Ignatio sacri Romani imperii Comite de Wolkenstein, excelsi Regiminis oenipontani Praeside, et reverendissimo ac illustrissimo Domino Sebastiano Iosepho sacri Romani imperii Comite de Claris, Ecclesiae Cathedralis Brixinensis Canonico ac Dominii Petrimontani Dynasta, et illustrissimo Domino Iosepho Iacobo Comite de Hendl, Circuli Oenivallis superioris Capitaneo; item reverendissimo ac perillustri Domino Iosepho Ignatio libero Barone de Zinnenberg, Ecclesiae Cathedralis Brixinensis Canonico ac Parocho Delphensi; plurimum reverendo Domino Ferdinando Holer Decano in Flaurling et Parocho Pfaffenhofensi; admodum reverendo Domino Iosepho Lucio Holzer, Parocho vicario Miemingensi, admodum reverendo Domino Iosepho Winterer Parocho Vicario Silzensi; praenobili Domino Ioanne Baptista Breitenberger Praefecto Haertenbergico et Circuli oenivallis superioris in provincialibus Procuratore; denique nobili Domino Georgio Spreng Praefecto Petrimontano: Reverendissimus, perillustris ac amplissimus Dominus Dominus Vigilius huius no- 133 f. 41v minis primus, numero autem trigesimus quartus Abbas Archiducalis et exemti Monasterii Beatissimae Virginis Mariae et Sancti Ioannis Baptistae in Stams, sacri et exemti ordinis Cisterciensis, Sacrae Caesareae Regiae Apostolicae Maiestatis Consiliarius natus et Sacellanus Aulae haereditarino, necnon inclytorum Provinciae Tirolensis Statuum ad interiora Consilia Deputatus actualis, ex praenobili familia Granicherorum de Granichsfeld, anno sui laudatissimi Regiminis primo (quo eiusdem Monasterii professi Religiosi vivebant sequentes:

Venerabilis Pater Iulius Marcellus Lanzinger, Meranensis, Prior: Venerabilis Pater Benedictus Gienger, Halensis, Senior: Reverendus Pater Iosephus Castner, Oenipontanus: Reverendus Pater Desiderius Klebelsberg, Milensis: Reverendus Pater Edmundus Hopfgartner, Landeggensis, Confessarius Conventualis: Reverendus Pater Bernardus Gall, Milbacensis: Reverendus Pater Albericus Faber, Halensis, Parochus vicarius ad Sanctum Petrum apud Teriolos: Reverendus Pater Godefridus Egger, Oenipontanus, Director Conversorum et Confessarius Conventualis: Reverendus Pater Vincentius Gruenewald, Oenipontanus, Praefectus munditici: Reverendus Pater Vrbicus Bernlochner, Oenipontanus, Cantor summus: Reverendus Pater Maximilianus Riedmiller, Oenipontanus, Custos Sacrorum: Reverendus Pater Zacharias Vischer, Mallensis, Cooperator ad Sanctum Petrum: Reverendus Pater Ieremias Amort, Meranensis, Beneficiatus ad Sanctum Georgium Maiis: Reverendus Pater Robertus Adler, Halensis, Director Fratrum, Magister Novitiorum, et Confessarius Conventualis: Reverendus Pater Petrus Stadler, Halensis, Parochus vicarius Maiis: Reverendus Pater Eugenius Marquard, Halensis, Curatus vicarius in Pfelders: Reverendus Pater Guillelmus Weingartner, Appianensis, Cantor secundus: Reverendus Pater Ioannes Nepomucenus Gislanzoni, Oenipontanus, Beneficiatus ad Sanctum Valentinum Maiis: [in margine: Reverendus Pater Caelestinus Faber, Oenipontanus, Cooperator parochialis Maiis:] Reverendus Pater Ioachimus Platner, Bayrwisensis, Sacrae Theologiae Doctor et in alma Universitate Oenipontana Professor publicus ordinarius: Reverendus Pater Romedius Schandl, Thaurensis, Pistrinarius: Reverendus Pater Ignatius Lachemayr, Oenipontanus, Cooperator in Pfelders: Reverendus Pater Martinus Moser, Burghusianus, Sacrae Theologiae Professor: Reverendus Pater Fortunatus Tanner, Halensis, Cooperator parochialis Maiis: Reverendus Pater Engelbertus Fillinger, Oenipontanus, Succentor: Reverendus Pater Aloysius Specker, Sevatensis, Sacrae Theologiae Professor et Chori figurati Regens: Reverendus Pater Iacobus Holer, Humistensis, Hortulanus: Reverendus Pater

134 f. 42r

Gerardus Schwab, Halensis, Subprior: Reverendus Pater Nivardus Graber, Oenipontanus, Parochus vicarius ad Sanctum Ioannem Baptistam in Stams: Reverendus Pater Amadeus Ehinger, Oenipontanus, Cellarius Monasterii: Reverendus Pater Cassianus Primisser, Pratensis, Secretarius, Archivarius et Bibliothecae Praefectus: Reverendus Pater Stephanus Gasteiger, Meranensis, Catechista et Concionator in templo parochiali: Reverendus Pater Antonius Tausch, Oenipontanus, Praefectus vestiarii processionalis: Reverendus Pater Stanislaus Freysing, Oenipontanus, Adiunctus ad Archivum: Reverendus Pater Henricus Weiskopf, Grinsensis: Reverendus Pater Casimirus Sterzinger, Oenipontanus: Reverendus Pater Marianus Freysing, Oenipontanus, Subcustos Sacrorum: Frater Matthaeus Winkelhofer, Admontensis Styrus, Pharmacopaeus: Frater Leopoldus Platner, Sterzingensis, Subdiaconus, Succentor: Frater Rogerius Schranzhofer, Inticensis, Subdiaconus: Frater Longinus Miller, Tuberiensis, Diaconus: Frater Augustinus Trenkwalder, Oberhofensis, Subdiaconus: Conversus Dismas Kuen, Miemingensis: Conversus Georgius Zoller, Silzensis: Conversus Michael Neurauter, Stamsensis ex villa Tann: Conversus Ioannes Waldner, Meranensis: Conversus Andreas Dobler, Halensis: Conversus Dominicus Scherer, Maiensis)

Die X Calendas Maii, quae erat Feria quarta Octavae Paschatis, hora post meridiem quarta. In praesentia reverendorum Patrum ac religiosorum Fratrum in Monasterio tunx existentium; item praenobilis Domini Ioannis Ferdinandi Hoffingott de Rainau, Territorii Stamsensis Iudicis; nobilis Domini Francisci Edmundi Sailer, Grammataei ibidem, et Viti Platner, Cauponis ac Coloni Stamsensis, Huius Oratorii ac Domus infirmorum fundamentum, Caelo auspice, Pontificali cum solennitate posuit. Quod Aedificium Deus optimus maximus ad perfectionem perducere, omnigena tum corporali tum spirituali benedictione perfundere, in aeva diuturna conservare, omnesque in eo habitaturos ad maiorem sui Nominis gloriam aut restituere sanitati, aut, si secus expediat, in infirmitate consolari, in agone praecipue ultimo confortare, et post agonem in aeterna tabernacula dignetur suscipere. Amen.

Haec scriptura laminis plumbeis cooperta et lapidi fundamentali inclusa est, una cum monetis se- f. 42v quentibus:

I. Meinhardi II Principis Tirolis, serenissimi Fundatoris nostri Grossus simplex, aequivalens uni crucigero. 135

II. Ferdinandi Magnanimi Archiducis Austriae, Principis Tirolis Grossus triplex, aequivalens tribus crucigeris.

III. Rudolfi II Imperatoris Principis Tirolis, Grossus triplex, aequivalens tribus crucigeris.

IV. Maximiliani Archiducis, Principis Tirolis, Magistri Ordinis Teutonici, secundi Fundatoris nostri, dimidius florenus de anno 1602.

V. Mariae Theresiae Imperatricis Principis Tirolis, moneta aequivalens viginti crucigeris, de anno 1765.

VI. Francisci I Imperatoris Magnis Ducis Hetruriae, nati Ducis Lotharingiae, moneta aequivalens viginti crucigeris, de anno 1765.

VII. Maximiliani III Ducis Bavariae et sacri Romani imperii Electoris moneta aequivalens viginti crucigeris, de anno 1766.

VIII. Chinensis Imperii moneta, aequivalens decem Veronensibus seu dimidio crucigero.

IX. Chinensis moneta parvula, aequivalens circiter duobus Veronensibus seu decimae parti unius crucigeri.

His additae sunt sacrae Reliquiae: I. de ossibus cuiusdam Sanctae Virginis et Martyris ex Societate Sanctae Ursulae. II. de veste Venerabilis Monialis Crescentiae Virginis ex tertio Ordine Sancti Francisci, sanctitatis fama et miraculis gloriosae. fm.

Die 23. Aprilis Reverendus Pater Raphael Zaecklein Schaenthalensis, accepta a Reverendissimo benedictione et eleemosyna 3 Ducatorum, mane Oenipontem avectus est, inde in Italiam profecturus. Ad prandium tractati sunt Confratres Haleciani: quibus Reverendissimus annuntiavit, huic Confraternitati etiam accessisse excellentissimum Dominum Gubernii Praesidem Cassianum Ignatium Comitem de Enzenberg. fm.

Antonius Praepositus Novacellensis Praepositus Canonicorum Regularium Sancti Augustini et Abbas Lateranensis, qui natus Sterzingae nobili, sed tanto partu nobiliore Tyroleos oppido in ipsa Seraphici Ordinis Ecclesia 8. Februarii Anno 1684, electus Abbas anno

[Einlage: Prozessionsbeschreibung Mais] f. 43r

1737 die 26. Februarii, dein per 26 annos Deputatus actualis Tirolensis Provinciae de Patria optime meritus, hoc munus propter senium resignavit anno 1765, obiit die 8. Aprilis sub 11 noctis horam, prae mero ferme senio, anno scilicet aetatis 84, Professionis 65, Sacerdotii 60, Regiminis 30. Rotul. Arch. Q 7.

Die 3. Maii in festo pretiosissimi Sanguinis tantum adhuc frigus exstitit, ut omnes cellae et hypocausta calefieri debuerint. Noctu et mane ninxerat. Hora sexta subito serenum factum, at post processionem hora duodecima finitam iam denuo obductum est caelum, indeque usque ad 7. Maii continuo ferme nives ceciderunt. fm. 136

Die 5. Maii Reverendissimus mecum Oenipontem vectus postridie, Excellentissimum Gubernii Praesidem adiit: eique proposuit, 1. malle se castellum Freundsheimium ab Augustissima tanquam allodium accipere, simulque dare ducentos Ducatos, quam tanquam feudum pro Laudemiis, Quartis et caetera [in margine: prout Gubernium proiectaverat Decreto dato 28. Martii 1767.] 2. Capitaneum Reutensem Comitem de Hendl iniuriose postulasse, ut Abbas Stamsensis ad Investituras Vicariorum simul admittat Commissarios suae Maiestatis; cum Monasterium ex fundatione, et Concordiis a Principe approbatis, et continua ac quieta possessione habeat Advocatiam omnium Ecclesiarum incorporatarum. Respondit Praeses ad primum se curaturum, ut Freundsheimium tanquam allodium Stamsio f. 43v relinquatur: ad secundum Venisse nuper Normale ex aula Viennensi, Investituras Sacerdotum secularium non ad Ius Advocaticum, sed ad Maiestaticum pertinere; et ideo necesse fore in posterum, ut et Commissarii suae Maiestatis ad memoratas Investituras compareant; attamen provisurum se promisit, ut Abbas Stamsensis ab Augustissima constituatur Commissarius perpetuus ad Investiendos Vicarios Ecclesiarum Stamsio incorporatarum. Rel. R.mi D. Vigilii Ab.

Die 9. Maii ante prandium in Consessu Gubernii proposita est quaestio, an Monasterio Stamsensi Freundsheimium relinquendum sit tanquam allodium. Responderunt aliqui Consiliarii, relinquendum esse, sed reservato Principi iure perpetuae reluitionis, et Venationis ferarum maiorum. At excellentissimus Praeses respondit, relinquendum esse, reservato iure Venationis maioris, et praelationis, hoc est, ut siquando a Monasterio venderetur, prae omnibus Principi emendum offerri deberet. Cui sententiae et reliqui accessere; sicque literae Approbationis expeditae atque ad Augustissimam missae sunt. Rel: R.mi Vigilii Ab.

Eodem die post prandium Stamsium reversi sumus. fm.

Die 13. ego ad Dominum Vicarium parochialem in Miemingen attuli scripturas a defuncto Domino Christiano Winkler relictas, illuc pertinentes. Vespere Oeniponto advent Reverendus Pater Ioachi- f. 44r mus Platner. fm. Hac die Reverendi Patres Maienses prima vice pransi sunt in nova domo canonica. P. Petrus Vic.

Die 14. Reverendissimus cum eodem Patre Ioachimo abiit Caesaream, ut Reverendissimo Patri immediato gratularetur onomasin incidentem in 19. Maii. fm.

Die 15. iussu Reverendissimi caepi ex Bibliotheca transferre libros in aulam Conventualem; ut ex illa possint fieri conclavia hospitum: quam translationem finivi die 23. huius mensis. fm.

Die 17. Maii Maiis corpus Sancti Placidi Martyris solennissime translatum est ex Ecclesia parochiali Sancti Vigilii in Ecclesiam filialem Sancti Georgii Martyris. Ad hanc solennitatem invitatae Civitas Meranensis, Communitates Maerlingensis, Algundensis, Schennensis, Haflingensis, Burgstallensis et Teriolensis, (processionaliter) comparuerunt. Item ex 137 praesidiariis Merani militibus 24, Militiotae 24 Communitatis Maiensis, nec non Iaculatores 30 processionem ornabant, Musici Meranenses, explosa tormenta, compulsatae campanae solennitatis laetitiam augebant. Processio fiebat ab Ecclesia Sancti Vigilii ad Ecclesiam Sancti Spiritus; et inde ad [ecclesiam] Sancti Georgii. (P. Pet. Stadler Vic. Mai. ep. ad Cass. Primisser. Vide in adiecta Descriptione.

Dies 26. erat anniversaria Electionis Reverendissimi Domini Vigilii Abbatis Stamsensis: qui eodem die apud Sanctum Magnum in Faucibus hospitatus, magnificeque tum in Ecclesia tum in mensa tractatus est. Stamsii nihil celebritatis fuit, differendae ad diem octavam. Rel. R.mi D. Vig. Ab.

Die 27. hora quinta Vespertina prospere reversus f. 44v

Reverendissimus Dominus Abbas cum Reverendo Patre Ioachimo. fm.

Die 28. Maii in festo Ascensionis Domini Reverendissimus celebravit Officium summum coram exposito Venerabili. Post prandium Reverendus Pater Ioachimus Oenipontum avectus est. fm.

Eodem die Viennae obiit Augustissima Domina Iosepha Imperatrix et Iosephi II Imperatoris Coniux lectissima. Obiit morbo variolarum201, absque liberis. Paucis ante diebus illam visitaverat Augustissima Domina nostra Maria Theresia, tanquam febri, ut Medici asserebant, decumbentem. Haec autem advertit, non febri eam, sed variolis laborare, dulcissimeque osculata, Schaenbrunnam avecta est, ut salubri aura frueretur. Sed ipsa paroxismo quasi febrili correpta, Viennam revecta, variolis afflicta, atque in magnum vitae periculum adducta est. Huius rei nuntium die 4 Iunii Stamsii accepimus; cum mandato a Gubernio Oenipontano [in margine: Datum 1. Iunii 1767], ut publicae Supplicationes instituantur pro recuperanda Augustissimae Dominae nostrae sanitate. Itaque Reverendissimus Dominus Abbas supplicationes mandatas ad proxima festa Pentecostalia tum Venerabili Conventui tum omnibus subditis secularibus indici iussit. fm. et Novellae, et Mand. Gubern.

Die 25. Aprilis Augustissima Domina Maria Theresia resolvit, iussitque expediri Dispensationem a sanctione pragmatica pro Monasterio Stamsensi ratione curiae Heiligenhof seu Mayramort a perillustri Barone Martino de Vogelmayr coemptae, ut posthac sit Domus canonica in Mays. Intimatum a Gubernio Oenipontano datum 23. Maii 1767. Arch. G 6. f. 45r

Die 7. Iunii in festo Pentecostes [in margine: iussu Reverendissimi] mane hora sexta in choro Prima, Tertia, et Sexta sine cantu, Nona cum cantu sunt absolutae. Dein Missa matutina choralis a Venerabili Patre Priore cantata. Tum Reverendus Pater Vicarius parochialis consueta parochialia, Missam et concionem habuit apud Sanctum Ioannem. Inde populus processionaliter sonantibus campanis descendit ad Sacellum Sanctae Eucharistiae. Hora circiter media nona Reverendissimus Pluviali indutus, ex sacristia in idem Sacellum processit,

201 variola: Pocken, Blattern. 138 praeeunte Venerabili Conventu, sequentibus, qui infulam pedumque ferebant. Ibi incenso prius Sancto Sanguine incepit Rosarium Marianum alta voce germanice recitare: dein assumtum Sanctum Sanguinem sub Baldachino rubro tulit ad Ecclesiam Sancti Ioannis hoc processionis ordine. Praeferebatur imago Crucifixi lignea: tum primi ibant Viri laici ex toto territorio et parochia Stamsensi. Post eos ferculo portabatur [in margine: a 4 Sacerdotibus] imago thaumaturga Beatae Virginis Matris boni Consilii. Crux argentea Conventui praeferebatur. Post Conventum Ministri Altaris consueti in solennitatibus: Reverendissimus Sanctum Sanguinem portans cum Diacono, Subdiacono et caetera, sequentibus Officialibus secularibus. Agmen claudebat devotus femineus sexus praelata ei imagine quadam Beatae Viginis Mariae. In ascensu Rosarium unum absolvebatur. In Ecclesia data Benedictione Reverendissimus devotam orationem pro sanitate et incolumitate Augustissimae f. 45v

Dominae nostrae Mariae Theresiae alta voce recitavit. Dein ipse cum Conventu et omni populo septies Pater et Ave dixerunt. Dataque denuo Benedictione et inchoato Rosario, eodem ordine quo prius descendimus. Mox idem Reverendissimus officium summum in Pontificalibus celebravit in Ecclesia maiore coram Venerabili: quod iam mane hora quinta fuerat ibidem expositum. Post prandium venerunt literae assecurantes, Augustissimam iam extra mortis periculum esse.Nihilominus

Feria II Pentecostes mane hora quinta expositum est Venerabile, sed in Sacello. Horae minores, uti heri, persolutae. Officium Chorale nullum fuit. Hora octava Reverendissimus, totusque Conventus accessit ad idem Sacellum: unde processio instituta est ut heri, exceptis quae sequuntur. Ferculum Matris boni Consilii non fuit portatum, neque Sanctus Sanguis: sed Reverendissimus ibat post Conventum in Cucullo et Bireto, sequentibus tamen, qui infulam et pedum ferebant. Post hos Reverendus Pater Vicarius parochialis cum Pace et stola; tum officiales seculares et mulieres ut heri. Reverendus Pater Parochus vicarius in Sacello caepit Rosarium, quod in ascensu alta voce ab omnibus recitatum est. Apud Sanctum Ioannem Reverendissimus celebravit Missam privatam assistentibus Reverendo Patre Custode et qui ab infula et pedo erant. Sub Missa iterum Rosarium recitatum est, praeeunte Conventu, respondente populo. Post hoc Litanias Lauretanas et orationem aliam specialem pro sa- f. 46r nitate Augustissimae peroravit Reverendus Pater Parochus. Reverendissimus ante ultimum evangelium dedit Benedictionem Pontificalem cum mitra et baculo. Post Missam tertium Rosarium caeptum est: quod descendendo absolvimus. Hora nona Venerabilis Pater Prior officium summum figuratum celebravit, data ante et postea benedictione cum Venerabili. Ad prandium regulare silentium est servatum.

Feria III Pentecostes omnia peracta sunt, ut heri: nam et hoc die omissum est Officium matutinum chorale. fm.

Eadem die ad vesperum venerunt literae Vienna nuntiantes, Augustissimam iam convaluisse, decretumque ad festum Sancissimae Trinitatis solennissimum Te Deum. 139

Reverendus Pater Petrus Stadler Parochus vicarius Maiis a variis benefactoribus collegerat contributiones pecuniarias ad novum altare summum in Ecclesia parochiali Sancti Vigilii construendum. Hinc antiquum destructum est die 10. Iunii. P. Pet. Stadler ep. de 8 Iun. 1767.

Die 21. Februarii Viennae emanavit Resolutum, ut in posterum omnes libri [in margine: imprimendi a] Gubernio censeantur; theses vero a Directore cuiuslibet facultatis. Intimatio datum Oeniponti 28. Aprilis 1767. Autog. Arch. S. VII.

Mense Martio Reverendissimus Abbas Wessofontanus supplicavit Augustissimae nostrae pro dispensatione a Pragmatica ad tuto retinendam vineam in Gratsch, nuper a Monasterio Stams f. 46v coemtam, et ad pratum aliquod in futurum coemendum. Augustissima informationem petiit a Gubernio, Gubernium a Provincia, haec a Magistratu et Praefectura Meranensi. Vicinae autem communitates protestabantur contra. Ex litteris Domini Archigrammataei Meranensi Iacobi Weber de 22. Iunii 1767.

Augustissima Maria Theresia ad supplicationem Communitatis Maiensis dispensat a Pragmatica, quoad curiam Heiligenhof seu Amort:

Dem ehrwürdigen Herrn Vigilio, Abbten des Gottshauss Stams, der Röm. Kay. Kön. Apost. Maj. etc. etc. Rath, und Hof Kaplan. Stams. Von der Röm. Kay. König. Apostol. Maj. etc. etc. wegen hiemit in Gnaden anzufügen: Allerhöchst gedacht ihre Kay. König. Maj. etc. etc. hätten kraft eines sub 25ten aprilis abhin anhero eingelangten Hof Decreti in anbetracht deren von daraus angeführten Beweggründen dem Stift Stams Cistercienser Ordens den allerhöchsten Consens, und somit die Dispensationem a pragmatica, wie andurch beschiehet, allermildest zu ertheilen geruhet, die in dem Fleken Mais gleich neben der Pfarrkirche liegende Baron Voglmayrische Behausung erkaufen, und gegen eigene Kösten zur Wohnung für den Pfarrer, und dessen Cooperatores gegen deren zurichten lassen zu dörfen, dass ermeldtens Stift seinen Anbiethen gemäß ausser denen Casibus fortuitis die gewohnliche reparationes ohnentgeltlich bestreitten solle. Welches dem Herrn zum tröstlichen Wissen, und allergehorsamster Beobachtung hiemit eröffnet wird. Datum Innsbruk den drey und zwainzigsten Monats Tag Maji [in margine: Anno] 1767. C. I. von Enzenberg202 manu propria. Autog. Arch. G XVI. f. 47r

Die 14. Iunii festo Sanctissimae Trinitatis Reverendissimus ex spontanea devotione erga Augustissimam nostram pro recuperata valetudine solennissimum Te Deum celebravit hoc modo. Hora quinta matutina expositum est in altari summa [sic] Ecclesiae Monasterialis, mansitque usque ad horam decimam. Hora nona ipse Reverendissimus officium summum in Pontificalibus celebravit cum altera collecta de Gratiarum actione. Post consecrationem Venerabilis Pater Prior et Reverendus Pater Supprior in superiori Choro intonarunt Te Deum laudamus: quod figuraliter prosecutum est sonantibus omnibus Campanis et tormentis

202 Kassian Ignaz Bonaventura,Graf von Enzenberg (1709–1772). Gubernial-Präsident. 140 reboantibus. fm. Decretum Te Deum celebrandi datum 11. Iunii Stamsium advenit die 15. eiusdem.

Die 17. Iunii Iosephus II Imperator ad omnia Dicasteria Ditionum Austriacarum rescripsit, gratias agens pro insigni devotione, quam demonstrarunt in publicis supplicationibus pro recuperanda valetudine Augustissimae Matris suae peractis; promittens, se tantae pietatis semper gratiose memorem fore et caetera. Autog. Intim. Arch. S VII.

Die 18. Iunii processionem solennissimam Reverendissimus ipse celebravit. Hoc anno primum Oeniponti mos introductus est, ut singulis diebus per Octavam Corporis Christi fiat Processio solennis per urbem cum Venerabili. Relat. com. f. 47v

Die 24. festo Sancti Ioannis Baptistae Venerabile non fuit portatum processionaliter ad Ecclesiam superiorem, sicut ante triennium factum fuerat; sed post Officium summum a Reverendissimo celebratum, fuit repositum in Sacristia: tum ut alias ascendimus ad Sanctum Ioannem. Ad prandium fuit solatium, ad caenam mensa regularis. fm.

Die 26. onomastico Reverendissimi Vigilii nostri, processionem solennissimam ipse celebravit: Sanctum Sanguinem tulit, et officium in Ecclesia superiore celebravit Perillustris Reverendus Pater Oswaldus Granicher Guardianus Raeutensis germanus frater Reverendissimi. Ad prandium et caenam fuit solatium. fm.

Diei 27. summo mane Reverendissimus cum Reverendis Patribus Desiderio et Maximiliano Oenipontem profectus interfuit Exsequiis Augustissimae Iosephae Imperatricis; ad quas decreto dato 15. Iunii invitatus fuerat: ibique officium alterum cantavit post Requiem ab Abbate Wilthinensi cantatum. Nocte sequente Stamsium rediit. fm.

Die 3. Iulii post Vesperas Vigiliae sollennes pro eadem Imperatrice, et altera die laudes cum duobus officiis figuratis celebratae sunt Stamsii. fm.

[Einlageblatt Schreiben Enzenberg, vom 22. Juni 1767] f. 48r

Eodem die 4. Iulii Reverendissimus intravit Capitulum, et proposuit rationes, ob quas quatuor Iuvenes ad habitum Conversorum suscipere statuerit, scilicet Carolum Auer Chirurgum ex paterna cura erga filios praecipue infirmos, Ioannem Tarter ob Commendatitias Celsissimi Tridentini, Antonium Schilcher Serarium, et Isidorum Mayr Scriniarium propter necessaria aedificia, et conversorum Georgii ac Michaelis senium: Tum Candidatos ad induendum cum religiosa veste Dominum Nostrum Iesum Christum exhortatus, eos investivit. Soluto Capitulo Laudes Defunctorum in Choro sunt cantatae, dein Officium de Requiem a Venerabili Patre Priore et alterum a Reverendo Patre pro Iosepha Imperatrice celebrata. Reverendissimus vero celebravit retro altare ad Beatam Virginem et Novitiis sacram synaxim praebuit. fm. Circa meridiem Venerabilis Pater Prior et Reverendus Pater Urbicus abierunt, Monachium profecturi. fm. 141

Die 11. Venerabilis Pater Prior et Reverendus Pater Urbicus Monachis digressi sunt ad Parthenonem Althohenau Ordinis Praedicatorum ubi in fama Sanctitatis vivit Monialis Virgo Columba. Postero die, ibidem fuit festum Dedicationis: et Venerabilis Pater Prior invitatus summum officium cantavit, ministrantibus [in margine: Diacono] Reverendo Patre Urbico nostro, et subdiacono Patre Concionatore. Rel. R. P. Urbici. f. 48v

Idem contigit in festo Sanctae Annae, licet ne hoc quidem sit festum in albis. fm.

Die 27. celebratum est primum Anniversarium Benedictionis Reverendissimi Domini Abbatis nostri Vigilii. Ad prandium et caenam fuit solatium in aula Abbatiali.

Die 30. Reverendissimus consecravit duas campanas, alteram pertinentem ad Ecclesiam Sancti Antonii in Riez, alteram in Puezthal. Rel. R.mi Vig. Ab.

Die 5. Augusti festum Beatae Virginis Mariae ad nives celebratum est prima vice etiam in foro: et ad Vigilias surreximus hora tertia iussu Reverendissimi Domini Vigilii Abbatis: qui etiam nihilominus cantari iussit Missam Ducis. Horae 4 [in margine: ante eam] fuerunt recitatae in Choro. Concio hora octava; dein Summum a Venerabili Patre Priore cantata. Eodem modo factum est die 9., 10., et 13. Augusti. fm.

[in margine:] Die 6. Augusti Reverendissimus consecravit calicem cum patena et ciborium pro Ecclesia Grinsensi. Diar. Sacrist.

In festo Assumtionis Reverendissimus in Pontificalibus celebravit Benedictionem Herbarum, Processionem, et Officium summum; et hoc coram exposito Venerabili.

Die 18. Augusti Reverendissimus summo mane Oenipontum profectus, Anniversario f. 49r pro Francisco Imperatore interfuit et officium secundum celebravit: postridie mane Stamsium rediit, cum duobus Iesuitis, e quibus Pater Iosephus Eppensteiner in festo Sancti Bernardi concionem dixit.

Eodem festo Reverendissimus Officium summum celebravit, sed absque expositione Venerabilis. Ad prandium et caenam totus Conventus comedit in aula Abbatiali cum hospitibus. fm.

Eodem die Venerabilis Pater Prior proprio et Conventus nomine scripsit ad Dominam Barbaram Baronessam de Enzenberg Superioram Domus Anglicanae Merani; quod pratum dictum Saumeer apud Sanctum Leonardum ibidem vendi non possit, nisi saltem pro 2000 fl. fm.

Maria Hedwigis Podininn Ordinis Cisterciensis Monialis de Bona cella ab anno 1750 usque ad annum 1764 morbo quodam gravabatur, de cuius remedio Medici et Chirurgi iam desperabant. Tandem accepit oleum ex lampade ante imaginem Beatae Matris boni Consilii Stamsensem ardente. Hoc medicinae quae hactenus nullum unquam effectum habuerat, per 142 novem dies, quos specialiter cultui Matris boni Consilii impendit, miscuit; et diebus expletis convaluit. Hoc beneficium, sicut et alia plura in adversitatibus praecipue spiritualibus sibi collata, ipsa confessa est literis datis Gutenzell Anno 1767, ad Reverendum Patrem Martinum Moser Sacrae Theologiae Professorem Stamsii. Arch. G 9. f. 49v

Die 21. Februarii Augustissima mandavit, ut, sicut in reliquis provinciis haereditariis, ita et in Tiroli omnes Domus describerentur, id est, Castra, Ecclesiae, Capellae, Parochiae, Scholae, Hospitalia, Eremitoria, Curtilia, Casae, Excubiae, Molendinae, Turres, Fabricae et caetera eum in finem, ut exinde status politicus in futurum melius formari ac stabiliri possit. Intimatio data 12. Maii 1767. Impress. Arch. S, V.

Die 22. Iunii Viennae instituta est solennissima Gratiarum actio pro reconvalescentia Augustissimae, tanta cum pompa; ut Dominus de Seeger epistula ad Reverendissimum Dominum Abbatem data 22. Iulii scripserit: Derley Festivitaet wird schwerlich jemals gesehen worden: noch mehr zusehen seyn. Arch. S, VII.

Cum Huebenses in Oezia valle dimidia leuca203 inter Lengenfeldam siti, voluissent novam Capellaniam fundare; repulsam passi sunt tum Abbatem Stamsensem, tum a Consistorio Brixinensi. Decretum hinc datum 27. Iulii 1767. Arch. G XXVII, a.

Quoniam Medicus Caesareus van Swieten204 ad reconvalescentiam Augustissimae operam suam contulit: Provincia Tirolensis pro actione gratiarum eundem suscepit in Provincialem Tirolensem per Diploma amplissimum. Quod cum viderent aliae Provinciae, eidem Medico certatim munera fecerunt. Attamen Tirolense, quia primum, tum ipsi, tum Augustissimae longe acceptissimum fuit. Lit. P. Ioach. Platner de 17. Iul. 1767. f. 50r

Anno 1767 Clemens XIII Sanctorum Catalogo solenniter ascripsit

Sanctum Ioannem Cantium, Sanctum Iosephum Calasantium, Sanctum Iosephum Copertinum, Sanctum Hieronymum Aemilianum, Sanctum Seraphinum de monte Granario, Sanctum Ioannem Fremiotam de Chantal. Impr. Rel. Romae 1767.

Domina Theresia Greilin uxor Iosephi Tschott de Pfunds narravit Reverendissimo Domino Abbati et mihi, se pedibus diu ita laborasse, ut sanguis effracta cute copiosissime efflueret, nec sisti posset, donec ipsa omnibus paene viribus destituta decumberet. dumque id saepe et subito contigisset, nullumque prodesset remedium; Matrem boni Consilii Stamsensem invocavit, oleoque lampadis ante eius imaginem ardentis vulnus illivit: et fluxus cessavit, nec unquam exinde rediit. fm.

203 Lat. leuca: Meile. 204 Gerard van Swieten (1700–1772), Leibarzt Kaiserin Maria Theresias. 143

Die 5. Septembris structurae novi Infirmitorii impositum est tecti fulcimentum205, praesente Reverendissimo Domino Abbate et plerisque de Venerabili Conventu. fm.

Die 7. Reverendissmus Freundsheimium vectus ad disponendas reparationes: item die 9. fm.

Die 5. Septembris obiit religiosus ac devotus frater Conversus Georgius Zoller Silzensis scriniarius optime meritus: siquidem ipse Chori nostri parietes affabre elaboravit, structuras Domus [in margine: et Ecclesiae] in Alpibus, et in Pfelders, item Domum Canonicam in Umhausen suo tum labore tum directione f. 50v perfecit. Natus erat 18. Martii 1700, professus 26. Ianuarii 1727. Hydrope ac tympanite confectus, Sanctis Morientium Sacramentis rite munitus et usque ad ultimam diem inter graves dolores semper hilaris. fm.

Die 8. Septembris Reverendissimus officium summum celebravit in Pontificalibus coram exposito Venerabili. fm.

Die 17. Septembris Reverendissimus cum Reverendo Patre Petro, qui hesterno meridie Stamsium advenerat, Oenipontem vectus est: ubi die 20. eiusdem apud Patres Servitas in Pontificalibus celebravit Officium, et post prandium processionem solennem in honorem Scapularis nigri seu dolorosi Beatae Virginis Mariae. Ibidem ad concionem dixit Reverendus Pater Marianus Freysing noster. Rel. Nocte sequente Stamsium rediit.

[in margine: 21.]

In festo Sancti Matthaei Apostoli Reverendissimus summum officium celebravit in Pontificalibus. Sub eo professi sunt Fratres Franciscus de Paula Wild Sterzingensis, quem Celsissimus Princeps Brixinensis recommendarat, et Sebastianus Bellonz Wilthinensis. Vespere advenit Reverendissimus Dominus Praelatus Hospitalis Sancti Spiritus de Saxia in urbe Memminga. fm. Eodem die Brixinae Prexbyter ordinatus est Frater Longinus Miller. Format.

Die 23. Septembris piscinae Freundsheimenses expurgari caeptae sunt. Reverendissimo Abbati 4 subditi ex Tann et Windfang supplicarunt, ut eis liceret augiam et alios fundos incultos novare in agros et prata: quod eis non tantum concessit, sed etiam iniunxit, dictans varia ad agriculturam utilia. fm. f. 51r

Die 23. Septembris sub prandio Reverendissimus Reverendum Patrem Amadeum cum Reverendo Patre Vicario Petro Maias abire iussit. Qui eodem die circa horam tertiam hinc avecti sunt. Dein in Cellarium substituit Reverendum Patrem Marianum Freysing antea subcustodem, et huic Reverendum Patrem Antonium Tausch. fm.

205 Lat. tecti fulcimentum: Dachstuhl. 144

Cum Ignatius Staeckeler Caesareo-Regius Procurator Feldkirchae vinum fundatum ex vinea Blasenberg genuinum dare recusaret, nec etiam pecunias pro eo dare vellet: ad instantiam Reverendissimi Domini Abbatis Vigilii Excelsum Regimen Friburgense mandavit eidem Procuratori , ut in posterum Monasterio Stamsensi nach dem Stifft Brief de anno 1370 6 Saum Most, wie solcher in dem Blasenberg wachset in dem Herbst verabfolgen zu lassen, und falls nicht soviel gefaechset wurde, das residuum per jeglichen Saum mit 1 ff pfenning Costanzer Muenz zu verguethen. Freyburg den 5ten August 1767. Heinrich Freyherr von Kageneck. Autog. Arch. cist. N, 1.

Reverendissimus Dominus Iosephus Maria sacri Romani imperii Praelatus liberi Monasterii Sanctorum Udalrici et Afrae Augustae Vindelicorum mittit Reverendissimo Domino nostro Abbati Vigilio Particulam de ossibus Sancti Udalrici cum Authentica. Datum in Libero ac Imperiali Monasterio nostro ad Sanctos Udalricum et Afram Augustae Vindelicorum. Die 1. Augusti Anno Domini MDCCLXVII. Autog. Arch. cist. G, VI. f. 51v

Reverendissimus ac Illustrissimus Dominus Romedius Comes de Serentino Ecclesiae Cathedralis Brixinensis Canonicus et Praepositus a Clemente XIII nominatus Episcopus Augustopolitanus, Reverendissimum Abbatem ad assistendum suae Episcopali Consecrationi invitat sequentibus literis:

„Ihro Hochwuerden etc. Dem Hochwuerdigen Wohlgebohrnen Herrn Vigilio des H. Cistercienser ordens zu Stambs regierenden Praelaten der R.K.K. apostolischen Mayestaet etc. etc. Rath, und infulirten Erbhauss, und Hof Caplan. Hochwuerdig, Wohlgebohrner, hochgeehrtester Herr Praelat etc. Nachdeme von izt regierend Paebstlichen Heiligkeit Clemente XIII. unter 31. august abhin zu den Bistum Augustopolis in partibus, und Brixnerischen Suffraganeat erhebet, und dass in Assistentia zweener infulirten Herren Praelaten die Bischofliche Weyhe empfangen maege, allergnaedigst verwilliget worden, welche function auf den Eilften Tag kuenftigen Monats october in aldaiger Hochen Dom- Stifts Kirchen verangestellet ist; Als habe hiemit Eur Hochwuerden etc. gehorsamlich erbitten wollen meiner Bischoflichen Einweyhung Dero Assistenz in Pontificalibus angedeyen zu lassen, welch besondere Gnad mit meiner Wenigkeit in allem Vorfall zu demeriren unermangle, und in ausnehmender Hochachtung beharre. Brixen den 26. Septembris 1767. Euer Hochwuerden etc. Gehorsambster diener Romedi Ernennter bischof zu Augustopolis graf von Sarenthein manu propria. Autogr. Arch. cist. Q V. f. 52r

[in margine: Die 3. Octobris reversi sunt Reverendi Patres Ioachimus et Casimirus. fm.]

Die 4. Octobris festo Sancti Rosarii Reverendissimus mane hora octava quatuor Ordines Minores contulit Religiosis Fratribus Francisco Wild et Sebastiano Bellonz. Dein hora nona primitias in Sacello Sancti Sanguinis celebravit Reverens Pater Longinus Miller. fm. 145

Die 8. Octobris Reverendissimus una cum me Fratre Cassiano Primisser Secretario Oenipontem profectus; postridie inquilinum206 et curatorem domus nostrae Oenipontanae constituit Dominum Felicianum Fischer Bibliopolam Oenipontanum,207 ita ut Reverendum Patrem Professorem publicum in domo eadem retineat eique convictum det et caetera. Circa meridiem Oeniponte digressi, vespere Sterzingam venimus. Fm.

Die 10. Octobris mane hora nona Brixinae in aula Principis cum gaudio et honore susceptus est Reverendissimus. Facta Celsissimo reverentia celebravimus in Sacello aulico. Dein Reverendissimus Reverendissimum Dominum Romedium denominatum Episcopum Augustopolitanum aditurus, ipsummet obvium habuit. Qui cum eo regressus in conclave, maximas egit gratias pro obsequio assistendi suae consecrationi, vicissim Reverendissimus noster gratias egit pro gratiosissima invitatione ad assistendum. Pransi sumus in aula Principali: sed Celsissimus ob ieiunium consecrationi praemittendum solus prandebat. Post prandium advenerunt duo Canonici f. 52v

Regulares Neocellenses missi a suo Domino Praelato, consulentes, an crastina die cum mantello et veste talari comparendum sit. Respondit Reverendissimus noster; se quidem compariturum cum veste sua domestica; cumque in ordine Cisterciensi mantellum nigrum sit vestis domestica, cum eodem se compariturum: at vero quia mantellum violaceum Canonicorum Regularium non sit vestis domestica; suadendum esse, ut ab eo abstineat.

Die 11. Octobris hora sexta matutina in Sacello aulico celebravit Reverendissimus media septima Missae a me celebratae interfuit Celsissimus. Circa octavam Reverendissimus consecrandus et Reverendissimi Assistentes, scilicet Vigilius noster Abbas Stamsensis, et Leopoldus Praepositus Neocellensis, cum Celsissimo in uno curru sex equis vecti sunt ex aula ad templum Cathedrale, quod ingressi, sonantibus buccinis et tympanis, Celsissimus quidem coram ara maiori, reliqui vero in Sacello Sancti Cassiani induti sunt Pontificalibus: ubi Reverendissimus Dominus Vigilius pectoralem crucem, quam eousque palam pendentem tulerat, eisdem vestibus pontificalibus opertum. Infulae Assistentium nonhabebant cruculas, neque infula consecrandi, sed solius Consecratoris. Quilibet assistentium stipabatur a suo Secretario, et duobus Sacerdotibus secu- f. 53r laribus, nempe uno Ceremoniario et uno qui Pontificale ministrabat. Indutis omnibus Reverendissimus Consecrandus cum Assistentibus et caetera ex Sacello ad altare maius, in quo sellae insidebat Celsissimus Consecrator, processit; seditque in medio ante gradum versus altare, tectus Birreto: Assistentes vero sedebant a latere utroque conversis ad Consecrandum vultibus, tectique mitris. Tum surrexit Assistens primus Vigilius noster, et conversus ad

206 Lat. inquilinus: Mieter, Mitbewohner. 207 Felizian Fischer übernahm ab 1772 die ehemals Wolffsche Buchhandlung. Er war Onkel und Pate des späteren Innsbrucker Buchhändlers und Verlegers Felizian Rauch d.Ä. (1767–1832) und bewohnte das Stamserhaus gegenüber der Pfarrkirche St. Jakob. Siehe Span, Buchbesitz im Stubaital, 159 Fn. 113: „Catalogus librorum, oder Verzeichnis der Bücher, welche bey Felician Fischer katholischen Buchhändler das ganze Jahr zu Innsbruck in dem löbl. Stamsischen Haus auf dem Pfarrplatz, [...] zu haben sind. Im Jahre 1772“. 146

Celsissimum consecratorem, praesentavit Reverendissimum Dominum Romedium Comitem de Serentein et caetera rogans, ut Ordinem Episcopalem impertiri dignetur. Tum iussu Celsissimi a Reverendo Domino Iosepho Reschio Notario Apostolico alta voce publicata est Bulla Clementis XIII, qua eidem Domino Romedio Episcopatus Augustopolitanus208 in partibus infidelium sub metropoli Petracensi existens collatus erat et caetera dein et Breve Apostolicum indulgens, ut ab uno Episcopo et duobus minoribus Praelatis infulatis consecrari possit. Dein Celsissimus Consecrator de sublimitate et officio Ordinis Episcopalis aliquamdiu disseruit, examen morum instituit, et caetera peregit iuxta ritus Pontificalis Romani. Missa non erat solennis, sed privata de Dominica occurrente: sub qua tamen fiebat Musica. Post impositionem mitrae a Reverendissimo Assistente primario factam, Celsissimus into- f. 53v nuit Te Deum laudamus: quem hymnum prosequente choro figurali Reverendissimus consecratus comitantibus eius Assistentibus et caetera templum benedicendo obivit, regressusque ad altare summum Sedi impositus est. Post actum expletum Celsissimus ante altare summum, reliqui in Sacello Sancti Cassiani Pontificalibus exuti vestibus, dein omnes coram summa altari genuflexi in pavimenti recessum a sacra Missa recitaverunt privatim. Dein Reverendissimu consecratus [in margine: comitantibus] Reverendissimis Assistentibus, sequente Celsissimo Consecratore et reliquis ministris templo exierunt. Unde eodem ordine ad aulam Principalem revecti sunt. In conclavi Principis Princeps ipse primum dein Assistentes gratulabantur Reverendissimo Consecrato. Circa mediam primam ad mensam accessum est; quae duplex erat. Primae Celsissismus alteri Praenobilis Dominus Referendarius Thurner praesidebant. Hic post mensam me in Cancellariam deduxit, et nonnulla Stamsium spectantia describenda obtulit. Caenae Reverendissimus [in margine: noster Vigilius] non interfuit, sed statim dormitum concessit. fm.

Die 12. Octobris hora decima adii Reverendum Dominum Reschium: qui ex tertio tomo Annalium Sabionensium,209 nondum absoluto, mihi multa praelegit. Ad prandium hospites solennissime tractavit Reverendissimus Consecratus in palatio Praepositi. fm.

Die 13. Octobris Reverendissimus Dominus Vigilius, uti et f. 54r

Reverendissimus consecratus, et hospites reliqui Neocellam vecti, ibidem pransi sunt. Nobiles Oenipontani inde mox Sterzingam profecti, nos reliqui Brixinam reversi sumus. Ante portam Praepositurae Reverendissimus Consecratus Reverendissimo nostro Vigilio ad Athesim abiturienti valedixit, ultro hunc deosculans, osculumque recipiens. fm.

Die 14. prandio paulo maturius sumto Reverendissimus una cum Illustrissimo Domino Francisco Adamo Comite de Brandis210 Sacrae Caesareae Regiae Apostolicae Maiestatis Consiliario intimo actuali, et me Bauzanum profectus, die sequente Maias advenit.

208 Röm.- Kathol. Titularbistum Augustopolis in Phrygia. 209 Joseph Resch, Annales Sabionenses nunc Brixinenses, Tomus I, Augsburg 1755; Tomus II, Augsburg 1767. 210 Franz Adam Graf von Brandis. 147

Eodem die Viennae variolis211 obiit Serenissima Domina Iosepha Archiducissa desponsata Regi Neapolitano.

Die 16. cum Illustrissimo Domino Comite Brandisio accessi templum Sancti Georgii Maiis, vidimusque corpus Sancti Placidi Martyris splendide ornatum, novumque altare summum admodum elegans. fm.

Die 17. cum eodem accessi Ecclesiam Sancti Valentini, dein castra Neuberg, Romez, Greifenstein et caetera. fm.

Die 18. iterum celebravi apud Sanctum Valentinum et lustravi mensam lapideam altaris, quae longitudine 8, latitudine 4, crassitudine dimidium dodrantem212 aequat, et ubique valde friabilis est; atque ex una parte compositus frusto unius dodrantis ferreis compagibus annexo.

Abb. 18: Altarmensa St. Valentin bei Meran. f. 54v

Fassus quoque est aedituus, per 11 menses, quo id officium hactenus gesserat, plurimos advenisse peregrinos ad Sanctum Valentinum, omnesque in quacunque tribulatione Sanctum hunc Patronum invocaverunt, exauditos fuisse; maxime autem epilepticos et infantes phreneticos213.

Die 19. ascendi cum eodem Domino Comite in arcem Schennan.

Die 21. Octobris idem Dominus Comes equo vectus est mecum in castrum Brandeis primum, deinde in villam Tisens, ubi a subditis suis tanquam Dynasta explosis tormentis solenniter exceptus est, atque in castro suo Fallburg, quod est in vico Prissianensi, magnifice tractatus a Domino Praefecto N. de Schaepfer. Castrum hoc est pulcrum et ordinate constructum; sed non valde magnum, minus vetustum: Sacellum habet consecratum. fm.

[in margine: Eodem die Reverendus Pater Wenceslaus Mader in Sacello Domestico domus Canonicae Maiensis instituit stationes viae Sanctae Crucis. Rel.]

211 variola: Pocken bzw. Blattern. 212 dodrans: als Längenmaß ¾ Fuß, als Flächenmaß ¾ Morgen. 213 phreneticus: geisteskrank. 148

Die 22. Octobris Reverendissimus cum Reverendo Patre Petro adiit Superiorissam Virginum Anglicarum, eique concessit ad novennium fructus prati nostri apud Sanctum Leonardum siti.

[9 Zeilen durchstrichen, in margine: Mendacium crassissimum] f. 55r

Ad prandium tractavit in Gratsch Reverendus Pater Paulus Nagl Cellarius Wessofontanus. fm. in margine: et Rel. R.mi D. Vig. Ab.]

Die 23. ad prandium tractavit Reverendus Pater Albericus Vicarius ad Sanctum Petrum. Convivio interfuere Reverendissimus noster, Reverendissimus Dominus Simeon de Buchberg Canonicus Curiensis et Parochus Teriolensis ac Meranensis, et Illustrissimus Dominus Comes de Brandis; qui mecum per montem Sancti Zenonis et Teriolensem illuc ascenderat. fm.

Die 24. Reverendissimus a Domino Antonio Florentino Wolf Urbarii nostri Athesini Procuratore rationes de anno praeterito suscepit, eique obligationes in posterum observandas praescripsit, ad quas sese ille obligavit datis reversalibus. Idem susceptus est tanquam inquilinus domus nostrae officialis in Mays. Rel. R.mi D. Vig. Ab.

Eodem die ascendi in montem Sancti Iosephi ad Reverendos Patres Hieronymitanos: ubi vidi novam Ecclesiam valde elegantem, et eremum Venerabilis Patris Onuphrii fundatoris et primi incolae huius eremi, atque ordinis in Germania propagatoris. fm.

Die 25. excerpsi aliqui e proprio Curiensi. fm.

Die 26. mane Reverendissimus cum Reverendo Patre Petro per Nalsium, nos autem, scilicet Illustrissimus Dominus Comes Reverendus Pater Fortunatus, Reverendus Pater Amadeus et ego per Torlianum vecti sumus Andrianum: ubi visitatis vineis nostris apud Dominum Curatum [in margine: Simonem] Mayr pransi, dein Bauzanum venimus et pernoctavimus. Inde postero die Reverendi Patres Petrus et Fortunatus Ma- f. 55v ias reversi, nos autem reliqui Brixinam sumus profecti: ubi circa horam quartam advenimus. fm.

Die Sanctorum Simonis et Judae ego celebravi in Ecclesia cathedrali et altari Sancti Cassiani Martyris Reverendissimus vero in Sacello aulico, uti et Reverendus Pater Amadeus. Circa horam decimam ad Reverendissimum nostrum accesserunt Reverendus Dominus Bartholomaeus Oberhauser Praefectus Gymnasii et domus Sancti Cassiani cum suis convictoribus adolescentulis 22, gratias agens pro 52 fl. ad eiusdem domus structuram liberaliter et spontanee donatis. Donaverat idem Reverendissimus noster ad Seminarium Sacerdotum secularium 48 fl. pro quibus etiam gratias egit Reverendus Dominus Praefectus eiusdem N. Tangl. Pransi in aula, circa horam secundam Sterzingam versus abivimus. 149

Die 29. Octobris mane celebravimus apud Reverendos Patres Capucinos: dein vecti sumus in Moreith214, et lustravimus castrum splendidissimum Wolfsthurn, quod ad Barones de Sternbach pertinet, et nuper quoad contignationem215 supremum combustum fuerat. Reversi pransi sumus Sterzingae, indeque per postam usque Oenipontem vecti, ubi Illustrissimus Dominus Comes de Brandeis mansit, eadem nocte nostris equis Stamsium attigimus hora media sexta matutina. fm. f. 56r

In Festo omnium Sanctorum Reverendissimus interfuit Vigiliis, officium tamen summum celebravit Venerabilis Pater Prior. Post Vesperas instituta est consueta processio, non tamen ad caemeterium propter pluvias, sed immediate ad Capitulum: facta item processio ad Sanctum Ioannem, sed non circum Ecclesiam. Eodem die Reverendissimus Reverendum Patrem Gerardum Schwab Subpriorem constituit Succentorem loco Reverendi Patris Engelberti. fm.

Die 2. Novembris Reverendus Pater Casimirus Sterzinger pro cura animarum examinatus, iurisdictionem accepit. fm.

Die 5. Reverendissimus cum Reverendis Patribus Guillelmo, Gerardo et Mariano Oenipontum profectus, postero die Exsequiis interfuit pro Maria Iosepha Archiducissa nuper, 15. Octobris defuncta, celebravitque officium alterum. Decret. Gubern. de 2 Nov. 1767.

Die 7. reversus est Reverendissimus.

In festo Sancti Martini Missa Ducis non fuit cantata (avertat Deus, ne imprecationes in violatores huius fundationis latae, in nos ipsos recidant! si propter levissimam causam, hanc Missam cantare negligimus). ad Concionem dixit Reverendus Pater Marianus. Ad prandium fuit dispensatum in silentio. fm.

Die 12. Novembris ad prandium et caenam fuit dispensatum in silentio, idque loco solatio Patribus Confessariis quotannis dari soliti. fm.

Die 8. Novembris circa horam quartam post meridiem, Sanctis morientium Sacramentis rite munitus, placidissime defunctus est f. 56v

Religiosus Frater Matthaeus Winkelhofer clericus, [in margine: Admontensis Styrus,] Pharmacopaeus noster optime meritus, lenta phthisi, qua tres ferme annos vexatus fuerat, extinctus. Humanioribus literis studuerat in monasterio Admontensi: dein arti pharmaceuticae addictus, Lincii, Salisburgi et Oeniponti eam exercuit, cum laude peritissimi Botanici et pharmacopaei dexterrimi. Rel. Altera die post Vesperas sepultus. fm.

214 Mareit bei Sterzing. 215 Lat. contignatio: Stockwerk. 150

Die 14. Novembris Reverendissimus Reverendum Patrem Casimirum constituit Adiunctum ad Bibliothecam. Post prandium Oenipontum profectus cum Reverendis Patribus Iulio Priore, Vincentio, et Maximiliano. fm.

Die 15. Stamsii officium summum solennissime celebravit Perillustris Reverendus Dominus Ferdinandus Holer Decanus Flaurlingensis propter festum onomasticum Celsissimi Principis Episcopi Brixinensis Leopoldi, clementissimi fautoris nostri. Ad prandium fuit dispensatum in silentio. fm.

Oeniponti Reverendissimus in Pontificalibus praesedit actui Investitionis duarum Novitiarum apud Moniales Ursulinas; quarum altera erat Comitissa de Kuenigl filia Innocentii, altera Nobilis de Lorengo. Rel. Dein accepit Convocatorium Illustrissimi Domini Cisterciensis ad Capitulum generale inchoandum die 2. Maii anno 1768; una cum literis Reverendissimi Caesareensis, quibus sub rosa suam defuturo Capitulo generali sententiam communicavit; metuit, id inutile fore, se non compariturum et caetera. Arch. R. f. 57r

Die 17. Novembris in pluribus locis Tirolis nostrae aquarum inundationes insolitae contigerunt. Non procul Matreio in Elenbaegen terra diuturnis pluviis soluta et in Syllam216 delabens, domum secum devexit; et alias in illa vicinia vias publicas destruxit. Ex fama. Via inter Clusinam217 et Bauzanum218 multis in locis destructa est. Torrentes apud Gargazanum, Philippianum, et in Siebenaich tam enormiter exundarunt; ut montium frustra delapsa esse viderentur, prata in declivi sita subruta atque in planitiem delata, vineae partim demolitae partim saxis et luto oppleta fuerint. Bauzanum quoque summo in periculo fuit; et ne ab Hisarco219 ac Talfera220 fluminibus obrueretur, vix tandem impediri potuit. Rel. D. Ubaldi Huber Polling. Can. Caldaria221 quoque ab exundationibus passa est; longe autem plurimum Ennia seu Neumarctum222 municipium; cuius arva223 prope omnia sunt irreparabiliter destructa, adeo ut cives locum omnino deserere cogitarent. Ibidem, eiusque in vicinia homines circiter 150 desiderantur, aquarum impetu abrepti: quorum [in margine: corpora] fere quinquaginta inter saxa reperta sunt. Viginti personae in Ecclesiam Sancti Petri, in colliculo sitam, confugerant: ast Ecclesia ipsa subito aquarum delapsu ita est subruta, ut unacum hominibus deorsum praecipitaretur. Plaustra224 mercibus et vino onusta luto et saxis paene sepulta sunt, ut nec antrorsum nec retrorsum moveri possent. Via publica ibidem per 14 dies omnino impervia fuit: ut Legati Tridentini ad Congressum provincialem in diem 23. Novembris indictum

216 Lat. sylla: die Sill (Fluss). 217 Lat. Clusina: Klausen. 218 Lat. Bauzanum: Bozen. 219 Lat. Hisarco: der Eisack (Fluss). 220 Lat. Talfera: die Talfer (Fluss). 221 Lat. Caldaria: Kaltern. 222 Lat. Ennia: Neumarkt in Südtirol. 223 Lat. arvum: Acker-, Saatland. 224 Lat. plaustrum: Fuhrwerk. 151 f. 57v primum die 3. Decembris Oenipontum venire potuerint. Rel. et fama publ. Maiis quoque Romecius amnis excurrens vineis multa damna intulit, quae ad 8000 fl. aestimantur: Stamsensibus tamen non multum nocuit. P. Pet. Stadler epist.

In valle Venusta apud Vezanum a torrente delabente via destructa est, ut aurigae Stamsenses inde Schlandernam reverti cogerentur, donec illa repararetur. Anton. Wolf epist.

Die 24. Novembris Reverendus Pater Amadeus Ehinger et ego iussu Reverendissimi Oenipontum profecti sumus. fm.

Die 28. Novembis responsum est Caesaream ratione Capituli generalis, cum excusatione et ceter. fm.

Die 2. Decembris accessi Reverendum Patrem Ignatium Weinhart vidique in charta geographica Tirolis a Petro Anich delineata limites territorii Stamsensis versus occasum et boream nimis anguste positos, ita ut villa Staudach et pars montis Achberg ad Stamsium pertinens excluderentur. Curavi proinde ut corrigerentur, relictis tamen simul metis antiquis, quia et Silzenses in silvam et pascua Staudachensia, et Miemingenses in montem Achberg aliquid iuris praetendunt. fm.

Die 4. Decembris caeptus est Congressus Provincialis, ad quem loco Praepositi Michaelensis aegrotantis comparuit Praepositus Neocellensis Leopoldus. fm. f. 58r

Die 6. Decembris Oeniponti apud Reverendos Patres Capucinos caepta est solennissima Octava in honorem nuper Canonizati Sancti Seraphini Ordinis eiusdem fratris Laici. Et ad officium summum quidem eodem die peragendum invitatus erat Reverendissimus Dominus Iosephus Abbas Wilthinensis, qui tamen congressu Provinciali impeditus, illud suo Priori commisit. Ad concionem dixit Reverendus Dominus eiusdem monasterii Canonicus. fm.

Die 7. Decembris ibidem peroravit Reverendus Pater Albuinus Franciscanus: die 8., Reverendus Dominus Buol Parochus Axamensis: die 9., Reverendus Dominus Prior de Seefeld: die 10., Reverendus Pater Marianus Freysing Stamsensis; die 11., Reverendus Dominus Aloysius Wilthinensis: die 12., Reverendus Pater Societatis Iesu die ultima Reverendus Pater Benitius Ordinis Servorum Beatae Virginis. Notandum, quod Reverendissimus Abbas Stamsensis serius omnibus reliquis fuerit rogatus ad officium summum celebrandum, atque ad mittendum Concionatorem: qua re nonnihil offensus est; misit tamen Patribus Capucinis eodem die 10 cibos pro 15 fl. comparatos: officium autem summum celebravi ego Frater Cassianus. fam. et fm.

Die 14. Decembris accessi Excellentissimum Dominum Gubernii Praesidem, rogans, ut mihi subsidia ad Historiam Stamsensem ex Archivo aulico submittere dignetur: quod et promisit. fm. 152

Die 15. Decembris ego et Reverendus Pater Marianus Stamsium reversi sumus. Flaurlingae divertimus apud Reverendum Dominum Ferdinandum Holer Decanum: qui nos lauto prandio excepit; narravitque, Reverendissimum nostrum Brixinensibus gratissimum fecisse, quod f. 58v in erectionem novae Curatiae in Gurgels consenserit, ipsumque ius Patronatus Monasterio Stamsensi alias debitum in signum specialis Devotionis erga [in margine: Celsissimum Episcopum] Brixinensem, cesserit. fm.

Die 18. Decembris cum Reverendo Patre Pistrinario et Domino Grammataeo ascendi Freundsheimium et cohaerentias eius descripsi, dictante colono nostro ibidem, eum in finem, ut hodiernae cohaerentiae literis Venditionis, nomine Augustissimae expediendis inseri possint. fm.

Die 20. Decembris vespere advenit Reverendissimus cum hospitibus Sebastiano Comite de Lodron Canonico Salisburgensi et Brixinensi, et N. Felice Comite de Arsio. fm.

Die 21. Decembris mane circa horam nonam Reverendissimus ingressus Capitulum, quaesivit, num quis sciat aliquid, quod Novitium ad Sacram Professionem aspirantem, ab ea impedire possit. Nemine quidquam opponente, cantata sexta, Reverendissimus officium summum celebravit in Pontificalibus: sub quo vota solennia fecit, nominatusque est Ferdinandus Haeufler Guntianus Suevus, qui antea fuerat Cubicularius Reverendissimi Domini Rogerii, et moderni Domini Praesulis latinae linguae ignarus, sed optimus Arithmeticus, et mediocris Musicus, hinc quia et choro destinatus, albo habitu donatus est. Post prandium Reverendissimus cum eisdem hospitibus Oenipontum rediit, ad congressum Provincialem nondum solutum. fm. Unde, soluto Congressu, die 23. reversus est Stamsium. fm. f. 59r

Die 25. Decembris Reverendissimus interfuit Vigiliis, et post eas celebravit Officium summum de nocte. Interfuit officio de aurora, et de die iterum celebravit Officium summum coram exposito Venerabili. fm.

Die 26. Decembris fuit Concio ad Sanctum Ioannem. Non fuit hac die dispensatum ad prandium, sed in festo Sanctorum Innocentum [sic]. fm.

Eodem die Sanctorum Innocentium Reverendissimus scripsit ad Regimen Friburgense Anterioris Austriae, supplicans, ut [in margine: Caesareo Regius] Syndicus Feldkirchensis Staeckeler ad satisfaciendum adigatur pro restante superioris anni vino de Blasenberg, solvatque vinum non in natura, sed in moneta. fm.

Die 13. Decembris Reverendi Fratres Franciscus de Paula Wild, et Sebastianus Bellonz Subdiaconi ordinati sunt a Celsissimo Domino Leopoldo Episcopo Brixinensi Brixinae in Oratorio aulico. Format. Arch. Q III.

Die 19. Decembris Religiosi Fratres Franciscus de Paula Wild, et Sebastianus Bellonz Diaconi ordinati sunt a Reverendissimo Domino Romedio Episcopo Augustopolitano Brixinae in Ecclesia Sanctae Crucis. Format. Arch. Q. III. 153

Die 21. Decembris Reverendus Frater Franciscus de Paula Wild Sacerdos ordinatus est a Celsissimo Domino Leopoldo Episcopo Brixinensi Brixinae in oratorio aulico. Format. Arch. Q III. f. 59v

Toto hoc tempore, nempe a 12. Decembris usque ad 22. eiusdem iidem Fratres Franciscus et Sebastianus Brixinae in aula Principali hospitati et clementissime tractati sunt. Relat. et Epist. Cels.mi ad Vigilium Ab. Stams.

[in margine: Februarius 23.] Reverendissimus Dominus Abbas Vigilius et Conventus Stamsensis vendit Reverendissimo Domino Udalrico et Conventui Monasterii Wessofontani Ordinis Sancti Benedicti die Grund- und Baurechte des Stamsergutes zu Gratsch Landgerichtes Meran liegend von 34 Starland 40 Klaffter deren 20 Starland die Praite genannt, kauflichen von Stephan Tschaupen Anno 1538, das übrige aber nemlich das Gereut von 10 Stärland 40 Klaffter und das Baustückel von 4 Starland, theils kaufsweise von Jngramen von Kartschins Anno 1311, theils stiftweise von Rudolfen Mülser Anno 1335, an das Kloster Stambs gelanget, und bis anher ruhiglichen dabey geblieben. Kaufgelt 4500 Gulden. Dann besonders für den trocknen und nassen Zechent 1000 Gulden. Obschon auf dieses Stamsergut in Gratsch, soweit es von Rudolf Mülser herrühret, einige gestiftete Obligationes lasten und fundieret sind, so will der verkaufende hoche theil dieselbigen dem kaufenden gleichwohl, zu besonderer Freundschafftsbezeugung, nicht aufbürden, sondern auf sich nemmen, und bey hochdesselben loblichen Kloster Stambs verbleiben lassen. f. 60r

Geschehen von seiten des Kaufenten hochen Theils in dessen befreyter Abbtey zu Wessobrunn den dreyundzwanzigisten Februarii im Jahre des Herrn Aintausend Sibenhundert Sieben und Sechzig.

(Locus Sigilli) Ulrich Abbt manu propria. (Locus Sigilli) Pater Bonifacius Prior propria et Conventus nomine.

Autogr. Arch. cist. E, XXIII.

Dispensatione in Pragmatica, uti scripsit Dominus Seeger epistula de 16 Decembris, nulla erat opus, quia ab una manu mortua ad alteram translata est vinea: Consensus autem Augustissimae datus est 7. Novembris 1767. Resolutum Gubernii 11 Dec. 1767.

Die 4. Decembris celebratus est primus conventus Societatis agriculturae in aedibus Camerae; ibique electi Protector, Director, Cancellarius, Secretarius eiusdem et caetera [in margine: statutae Regulae.] Arch. cist. S.

[in margine: Originale describ…] Cum Reverendissimus Dominus Vigilius Abbas Principali Camerae Oenipontanae pro castello Freundsheim cum appertinentiis, si nempe Monasterio Stams ut proprium liberum cederetur, obtulisset tum ipsam summam mutui 5500 fl.; tum pretium reparationum hactenus factarum cedere, et insuper addere in promtis pecuniis 200 Ducatos, id est 833 fl. 20 kr. re hac Viennam delata, Augustissima Imperatrix et Regina 154 nostra, de consilio Camerae Viennensis dato 26. Augusti, clementissimum dedit Resolutum; ut castellum Freundsheim pro praedicta summa 5500 fl. et additione 833 fl. 20 kr. Monasterio Stamsensi uti proprium vendatur, reservato tamen iure primae emtionis, in eventum, quo Monasterium illud vellet alienare. Intimatio data Oeniponti 12. Septembris 1767. Quietatio vero de receptis 833 fl. 20 kr. die 20. Septembris 1767. Arch. cist. M. 34, n. f. 60v

[in margine: November 11.] Franciscus Adamus Baro de Flugi vendit Ecclesiae Sancti Valentini Maiis agrum 8 vel 9 sterialium situm infra arcem Knuelenberg pro 2300 fl. Apog. Instr. Arch. cist.GXVII 8.

[in margine: Iunius 25.] Ex Instrumento convocatorio Capituli generalis adverte: Porro cum res operosae nimis et arduae in iis sint terminandae, atque circa generalem ordinis reformationem regulandam, et iurium, Exemptionumque nostrarum primaevae ordinis existentiae coaevarum vindicandam possessionem, nec non circa speciales pro singulorum Vicariatuum causis definitiones edendas, bonumque singulorum Monasteriorum, tum privatum, tum commune meliori modo consulendum, summe momentosa sint agitanda negotia; quibus quidem maiora a saeculo audita non fuerunt, et forsan concipi nequeunt urgentiora: vi iurisiurandi sacro Ordini praestiti, et in virtute salutaris obedientiae nobis debitae, atque sub paenis ab ipso generali Capitulo infligendis, eos ad comparendum adstringimus, excepta sola infirmitatis necessitudine nobis et Capitulo Generali intimanda. Datum in nostro Cistercio, sub nostro secretariorumque signo manuali, et maioris nostri Contrasigilli impressione. Anno Domini Millesimo, Septingentesimo, sexagesimo septimo, die vero Vigesima quinta mensis Iunii. Signatum Frater Franciscus Abbas Generalis Cisterciensis Contrasignatum. Frater Alexander Denise, secretarius. Frater Ioannes Dreux a secretis. Arch. cist. R. f. 61r

Anno ab Incarnatione Domini Millesimo septingentesimo sexagesimo octavo, calendis Ianuarii Reverendissimus Dominus Vigilius Abbas Stamsensis constituit; ut posthac Officiales seculares, Iudex et Grammataeus, mensa Abbatiali non gauderent, nisi in summis festis, quibus ipse Abbas in Pontificalibus Officium celebrat; reliquo tempore sibi ipsis domi suae victum compararent: cuius loco idem Reverendissimus dare promisit Grammataeo quidem annuatim 100 fl. quotdiebus vero 2 mensuras vini; Iudici autem annuos 75 fl. et 2 mensuras vini quotidianas. Eodem die 1. Ianuarii Reverendissimus officium summum in Pontificalibus celebravit coram exposito Venerabili. In silentio dispensatum est ad prandium et caenam. fm.

Die 2. Ianuarii et deinceps semper in refectorio pransus est sub silentio Reverendissimus et omnes Officiales, nisi conspicui hospites adfuerint. Ad caenam vero diebus Dominicis f. 61v feriis secunda, tertia et quinta in refectorio aulico, cum officialibus, et quos alios invitare libuerit; reliquis diebus etiam in conventuali refectorio sub silentio refici, statuit. 155

Die 6. in festo Epiphaniae Domini Reverens Pater Franciscus de Paula Wild primum Missae sacrificium celebravit, sermonem sacrum praemittente Reverendo Patre Amadeo Ehinger Cellario. Hospites invitati erant Excellentissimus Dominus Comes Ioannes de Spaur, fratruelis Celsissimi Episcopi Brixinensi cum omni sua familia: sed Domina Comitissa febri [in margine: triduo ante] correpta, venire non poterant. Epist. Excusatoria eiusdem Ioannis Com.

Die 12. Reverendissimus Reverendum Patrem Casimirum Sterzinger constituit Professorem Philosophiae, eique discipulos tradidit Reverendum Patrem Franciscum et Fratrem Sebastianum. fm.

Die 13. Reverendissimus cum Reverendo Patre Francisco Oenipontem profectus est: ibi Excellentissimo Domino Gubernii Praesidi Viennam profecturo [in margine: commendavit] libellum supplicem ad Augustissimam, ut in Sanctione pragmatica vel Monasterium Stamsense ab ea vi fundationis exemtum declaretur, vel saltem dispensetur, deturque facultas bona immobilia pro 40000 fl. in vim fundationis coemendi. fm. f. 62r

Die 18. Ianuarii Oeniponto reversus est Reverendissimus. fm.

Die 20. Reverendus Pater Casimirus habuit principium solenne Philosophiae. Ad prandium dispensatum est in silentio. fm.

Die 31. Ianuarii cum 13 mensium dispensatione sacerdotio initiatus Frater Leopoldus Platner Brixinae a Celsissimo Principe Leopoldo: eodemque die Frater Rogerius Schranzhofer Diaconus ordinatus est a Reverendissimo Domino Romedio Episcopo Augustopolitano ibidem in Sacello Praepositurae.

Die 7. Februarii Reverendus Pater Leopoldus Platner Primitias celebravit, dicente ad concionem Reverendo Patre Stephano Gasteiger. Idem dies fuit natalis Reverendissimi Domini nostri Abbatis. Nihil tam solennitatis propterea factum. Reverendissimus cum Patre Neomysta et hospitibus in aula pransi sunt: in conventu fuit mensa regularis sub silentio.

Die 13. Februarii Reverendi Patres Stephanus et Casimirus Oezium profecti sunt tanquam Oratores sacri in triduana Devotione quinquagesimae.

Die 14. officium summum de Venerabili in Sacello Eucharistiae, ubi hoc triduo Venerabile exponitur, celebravit Reverendus Pater et Magnificus Dominus Ferdinandus Kopf Sacrae Scripturae Professor publicus Oeniponti, et nunc Universitatis Rector.

Die 19. Februarii advenit Iosephus Antonius Alatsee Archigrammataeus Faucensis, missus a Reverendissimo Domino Gerardo Abbate ad Sanctum Magnum ibidem; qui per literas quidem commendavit ipsummet Alatseum, ut susciperetur in Iudicem Stamsensem, sine mentione alicuius prae- f. 62v tensionis: simul tamen eidem Alatseo commisit, oretenus et per schedulam pro memoria; ut, cum Monasterium Sancti Magni a Weingartensi anno 1694 coemerit Urbarium in Lanau, ex 156

Archivo Stamsensi informetur, quo iure aut titulo monasterium Stamsense retineat [in margine: beneficium] Sancti Georgii sammt dessen gülten, güteren, Mortuario et caetera. wie zumahlen auch den freyberger Hoff zu Niderlana und den Wäldele guet, so doch vermög Brandisischer bereitung zu gedachtem Urbario Sancti Martini gehörige und expresse mit in den Kauffbrief de anno 1694 verkauflichen einkommend. Sed responderi oretenus iussit Reverendissimus noster praedicto Domino Abbati Faucensi; quodsi ei placeat hac de re quaestionem movere scriptotenus in iudicio, etiam a Stamsio responsum iri.

Die 23. Februarius Iosephus Antonius Alatsee supplices dedit Venerabili Patri Priori et Conventui; ut Ioannem Ferdinandum Hoffingott Iudicem Stamsensem per 48 annos bene meritum, nunc autem ob surditatem et grave senium ad officium inhabilem, ab officio dimittere, se in eius locum subrogare (id enim ipsi Conventus abitrio permiserat Reverendissimus) dignaretur.

Eodem die hora prima post meridiem Venerabilis Pater Prior Iulius Marcellus in Recreatorium convocavit totum Venerabilem Conventum exceptis Fratribus: ibique proposuit; Reverendissimum Dominum Abbatem Venerabili Conventui permisisse negotium, Praenobilem Dominum Ioannem Ferdinandum Hoffingott Iudicem Stamsensem, ob surditatem, aliasque senii infirmitates inha- f. 63r bilem declarandi, eundem ad officii resignationem adducendi, vel si resignare nolit, ab eodem dimittendi; iam autem, cum Dominus Iosephus Antonius Alatsee inimicorum suorum invidia ab officio Archigrammataei Faucensis extrusus sit, et sine aliquo officio sustentare se non possit, urgere necessitatem, vota Venerabilis Conventus circa prioris Iudicis destitutionem, et huius novi institutionem, colligendi. Tum iussu Venerabilis Patris Prioris ego Frater Cassianus Primisser Reverendissimi Domini Abbatis tunc Secretarius legi alta voce libellum supplicem eiusdem Iosephi Antonii Alatsee datum ad Venerabilem Conventum. Quo facto collegi et annotavi vota singillatim: et omnes dederunt affirmationem, ut emerito Iudici persuadeatur resignatio, vel si nolit resignare, praenuntietur ei dimissio post anni dimidium facienda. Deinde Venerabilis Pater Prior cum tribus Senioribus Reverendis Patribus Benedicto Gienger, Desiderio Klebelsberg, et Edmundo Hopfgartner; item Officialibus Romedio Schandl Pistrinario, Amadeo Ehinger Cellario, Mariano Freysing Subcellario et me Fratre Cassiano Primisser Secretario, accessit Reverendissimum Dominum Abbatem, eique nuntiavit vota Venerabilis Conventus; simulque rogavit, ut ipsum Hoffingott acciri iubeat, eique proponat, num velit resignare; vel si nolit, eidem dimissionem post anni dimidium faciendam denuntiet. Vocatus per Reverendum Patrem Pistrinarium comparuit. Cui Reverendissimus proposuit: Venerabilem Conventum a Domino Alatseo urgente necessitate per supplices rogatum concordibus votis statuisse; ut ipsi Iudici Hoffingott, licet per 48 completos annos optime merito, nunc tamen ob gravis f. 63v senii infirmitates, et praecipue ob surditatem inhabili, persuadeatur Resignatio officii, vel si resignare nolit, eidem denuntietur dimissio post anni dimidium facienda. Proinde sciret; si velit resignare et Stamsio manere, se porro ad dies vitae fruiturum habitatione, agris et pratis 157 uti hactenus, et consueta portione panis; si autem Stamsii manere nolit, se item ad dies vitae recepturum annuam pensionem 50 fl., si denique neutrum placeat, hoc ipso ei ab hoc die 23. Februarii indicta esto dimissio post anni dimidium facienda. His auditis Dominus Hoffingott petiit paucorum dierum deliberationem; quae et concessa est. Accitus dein Dominus Alatsee a Reverendissimo renuntiatus est Iudex Stamsensis, iussusque rebus ad Fauces dispositis Stamsium migrare.

Die postero 24. Februarii Ioannes Ferdinandus Hoffingott accessit Reverendissimum Dominum Abbatem, et in praesentia Venerabilis Patris Prioris, declaravit, se elegisse resignationem et cum receptione annuae pensionis 50 fl.; rogavit tamen ut ei fructus huius anni liceret percipere donec circa festum Nativitatis Oeniponti domicilium suum fixurus esset. fm.

Die 2. Februarii ex Italia Stamsium advenit Pater Raphael Zaecklein Monachus Schaenthalensis: qui sub specie desiderii maioris perfectionis monasterium Casaemarii ingressus, sed paucis post diebus inde egressus, Romae sollicitaverat pro licentia dimittendi habitum monasticum et vivendi ut Sacerdos secularis; prout scripsit Reverendus Pater Sacrae Theologiae Professor Schaenthalensis. Stamsii susceptus ut hospes, [in margine: obtulit Reverendissimo literas a Vice-procuratore generalis Ordinis ut ipse Patrem Raphaelen provideat de viatico usque in Speciosam valle.] postero die cum viatico 8 fl. dimissus est. fm. f. 64r

Die 3. Februarii Stamsii in Abbatia praesente Reverendissimo Domino Abbate Vigilio tanquam Ecclesiae Silzensis eiusque filialium [in margine: Patrono, Advocato et] Parocho habituali, inter Reverendum Dominum Benedictum Santer Vicarium Curatum in Saelda, et Iacobum Kneussel tanquam procuratorem Communitatis in Gurgels, ita conventum est; ut 1.° ad erectionem et fundationem novae Curatiae ad Sanctum Ioannem Nepomucenum in Gurgels, Curatus Saeldensis, qui alias a Gurglensibus annuatim 50 fl. circiter pro stola et funeralibus et caetera recipere solebat, adeoque tantundem annuae recompensationis posset exigere, ex eisdem 50 fl. remittat 26 fl. et annuis 24 fl. contentus sit: 2.° Curatus Saeldensis in festis tribus, nempe Patrocinii, Dedicationis, et Sanctorum Angelorum Custodum Parochialia in Gurgels ipse celebret, et stipendia pro eis recipiat. Hanc conventionem Reverendissimus Dominus Abbas ratam gratamque habuit, seque ipse subscripsit. fm. Arch. G. XXVI.

Miserat Reverendissimus Abbas noster circa anni elapsi finem ad Celsissimum Principem Episcopum Tridentinum pro honorario equum elegantem ac generosum: pro quo munere Princeps summas agit gratias, ipsumque Reverendissimum Tridentum invitat ad suam residentiam. Trient den 3.ten Jenners 1768. Allzeit dienst bereit willigster Christoph B.T. manu propria. Autog. Arch. Q. XI.

Hieronymus Brochetti Vicarius generalis Tridentinus per epistolam datam 17. Ianuarii 1768, rogat, ut Stamsenses procurent sibi authenticam descriptionem Bartholomaei Tridentini, cuius autographum exstat

158 f. 64v

Monasterio Georgiimontano ad Oenum. hinc scripsi ad Reverendissimum Abbatem Lambertum et obtinui non quidem autographum sed apographum paene coaevum, quod nunc describitur. fm.

[in margine: Ianuarius 6. Notabene pertinet ad 21. Decembris anni praecedentis]

Dem Hochwürdigen in Gott Herrn Vigilio Abbten, und Prelaten des loblichen Gottshauß, und Closter Stambs et caetera. Stambs. Hochwürdiger in Gott, besonders villgeliebter Herr Prelat! Mit Gelegenheit et caetera. Brixen den 21 Xbr 1767. Postscriptum (manu propria exaratum). Habe eine sondere Consolation gehabt den lieben Franz de Paula Wild ad Sacerdotium zu promovieren welcher auch nebst den frater Sebastian in examine alle satisfaction geben[.] bedankhe mich das Euer Hochwürden dero liebe fratres mir etwelche Täg anvertrauheten. Verhoffe auch dero gegenwarth bald wider zugeniessen[.] erholle obigen Wunsch und Recomandiere mich inderzeit ad omnia sancta dienstfreundtbereitwilliger Leopold Bischoff manu propria.

[in margine: Februarius 5.]

Excellentissimus Dominus Cassianus Comes ab Enzenberg Vienna scribit ad Reverendissimum Abbatem nostrum, recommendans ei, ut N. Kempterum Stamsii in praebendarium suscipiat. Datum Wien den 5ten febr. 1768. Schuldigster C. J. Graf Von Enzenberg. Sed respondit Reverendissimus multas ob rationes fieri id omnino non posse; nihilominus in respectu huius recommendationis se praedicto Kemptero daturum 100 fl. f. 65r

[in margine: Ianuarius 8.] Antonio Florentino Wolf Administratori Urbarii Stamsensis ad Athesim constituto Reverendissimus sequentem Instructionem praescripsit.

1.° Urbaria sibi extradita in optima dispositione conservet, iura Monasterii sollicite accuret, neque ullum in eis dispendium fieri admittat; census tam feudales quam capitales, aliosque reditus diligenter colligat; et Reverendo Patre Vicario Maiensi contradat; singulis annis officii sui rationem reddat.

2.° Curiam quoque gerat Urbarii Malsensis, quod quidem Theresiae Holerin ad dies vitae commissum est: mutationes bonorum subiectorum observet, earumque copias exigat, et Instrumenta Concessionum scribat et caetera.

3.° Praesenti Reverendissimo Domino Abbati, vel Reverendo Patri Vicario Maiensi omnem debitam reverentiam atque obedientiam exhibeat, omniaque praestet, quae ad fidelem Administratorem decent.

4.° Curam etiam, si ita a Reverendo Patre Vicario iubeatur, gerat bonorum Monasterii propriorum, et si Nalsium, Andrianum, vel ad alia loca magis remota in negotiis Monasterii 159 iter facere iussus fuerit, equum a dicto Patre Vicario petat et accipiat; emphytentis225, si opus sit et quatenus dominio directo incumbit, auxilium praestet.

5.° Pro mercede sua accipiat habitationem in domo Officiali Maiensi; partem horti eiusdem domus, et vinum quod in eo f. 65v crescit integrum; pabulum pro una vacca sustentanda; annuos 100 florenos 30 steria siliginis226, 4 tritici227, 2 hordei228, 2 polentae229 et 2 Turcici230.

6.° Taxa sigillorum ad Reverendissimum, scripturae vero ad ipsum Administratorem pertineat. Stambss 8. Jenner 1768. Aut. Arch. C. O.

Die 5. Martii hora septima matutina obiit Reverens Pater Longinus Miller Tuberiensis anno aetatis trigesimo. Eadem die Reverendissimus me Fratrem Cassianum Oenipontum misit: ubi Perillustri Domino Ioanni Ferdinando de Freysing dictavi puncta Memorialis componendi pro permutatione lacuum Heiterwangensium et caetera. Die postera adivi Excellentissimum Dominum Gubernii Vicepraesidem Comitem Leopoldum de Kuenigl: qui dixit mihi Stamsenses frustratos esse petitione sua, qua Monasterium a lege pragmatica vi fundationis exemtum declarari, vel saltem ad coemenda bona pro 40000 fl. dispensari petierant. Accessi quoque Excellentissimam Comitissam de Enzenberg, cuius iussu scripsi Notam sequentem, quam postridie ad ipsam Augustissimam mittere appromisit: Unterthänigste Nota et caetera.

[Einlagen:

- 18.03.1768 Bestätigungsschreiben von Leopold Graf Künigl für Abt Vigil; - 18.03.1768 Entschuldigungsbrief Abt Vigil an Generalabt wegen seines Nichterscheinens beim Generalkapitel in Cîteaux; - Entwurf eines Briefes an Sophia Gräfin von Enzenberg;] f. 66r

[in margine: Martius 7.]

Eodem die post prandium Stamsium reversus sum cum Magnifico Domino Nicolao de Sterzinger. fm.

Die 7. in festo Sancti Thomae Aquinatis Reverendus Dominus Ferdinandus Holer Decanus in Flaurling officium solenne celebravit: ad prandium in aula magna Conventus pars pransi sumus. fm.

225 Lat. emphytenta: Leibeigener. Die Leibeigenschaft wurde in Österreich erst 1782 aufgehoben. 226 Lat. siligo: Winterweizen. 227 Lat. triticum: Weizen. 228 Lat. hordeum: Gerste. 229 Lat. polenta: Gerstenkörner, hier jedoch eher Buchweizen (mundartlich „Plenten“). 230 Lat. turcus: Türke, in Tirol mundartliche Bezeichnung für Mais („Türkn“). 160

Die 8. Martii advenit nuper susceptus Iudex Stamsensis Iosephus Antonius Alatsee cum genero suo Iosepho Antonio Jung, quem Reverendissimus noster illius loco administratorem Urbarii Stamsensis in Suevia constituit. fm.

Die 17. Martii Dominica Laetare ad prandium in silentio fuit dispensatum.

Die 26. Martii loco diei prioris celebratum est festum Dolorum Beatae Virginis Mariae et in Vesperis pulsatum est organum pertotum.

Die 24. Martii Reverendissimus ante prandium caepit et absolvit scrutinium; post prandium fuit secunda petitio Novitiorum. f. 66v

Die Caenae Domini, Parasceves, et Sabbato sancto Reverendissimus in Pontificalibus Summum habuit officium: item Dominica Paschae coram Venerabili in ara maiori exposito. fm.

Die 5. Aprilis feria tertia Paschae, hora quinta matutina in Sacello Eucharistiae expositum est Venerabile Sacramentum pro avertenda secta Libertinorum, quorum maximum imminet periculum. Sed proh dolor! occasione huius devotionis liberae et quasi privatae omissa est devotio ex Ordine proscripta, [in margine:et alias apud nos consueta,] nempe cantatio Missae matutinae. fm.

Die 7. Aprilis in aula fuit convivium Confraternitatis Halecum. fm.

Eodem die venerunt literae a Reverendissimo Domino Desiderio Aulaeregiae in Bohemia Abbate, quibus nuntiat; ad futurum generale Capitulum a toto Vicariatu Bohemico deputatos esse duos, nempe Ossecensem, et Wellehradensem ex Moravia per correspondentias fuisse deputatos; duos item ex Silesia, Henrichoviensem et Raudensem. Datae 28. Martii. Arch. R.

Die 8. Aprilis Reverendissimus Oenipontum vectus est ad salutandum Excellentissimum Dominum Gubernii Praesidem, qui die 1. Aprilis Vienna redux advenerat. fm.

Die 11. Aprilis Reverendus Pater Robertus Adler caepit extraordinariam sitim sentire, et venter eius inflari ac indurescere. Malo hoc celeriter increscente, tandem die 16., mane morientium Sacramentis provisus, Marianum cursum adhuc integrum recitavit. Tum iussit sibi praelegi librum de praeparatione

[Einlagen:

- Innsbrucker Mondtägige Ordinari Zeitung, 18. April 1768, Num. 31. - Monumentum erectum ad pedem monti Schaenberg.] f. 67r ad bonam mortem: sub qua lectione continuo preces fundens; sibique usque ad ultimum halitum praesentissimus, hora decima matutina, rupta gangraena, piissime obiit; devotissimus Asceta, Organoedus et Chelista optimus; corpore tamen claudus, debilis, calculo, hernia, et podagra, aliisque infirmitatibus multis iam annis laborans et caetera. fm. 161

Cum Reverendissimus Dominus noster die 28. Decembris anni elapsi Regimini Friburgensi supplicasset, ut Syndicus Caesareoregius Feldkirchensis Staeckeler ad satisfaciendum adigatur pro restante superioris anni vino de Blasenberg et caetera hinc idem Regimen ad Abbatem rescripsit, dass ratione futuri diese sache duerch diesseitige Verordnueng vom 5. August anni elapsi allschon seine Erledigung erhalten habe. Es wird hingegen in ansechueng des Uembstandes pro anno 1766. kein Bedenken getragen, nach des Herrn Praelaten Auserung die 74 fl. 44 kr. zahlbar bey dem Renntamt Veldkirch auesfolgen zue lassen, wie dann uenter einem desfals das behörige angedachtes [?] kennt ergehet. Freybuerg den 16 Martij 1768. Der Röm. Kay. König. Mayts. Praesident uend Rähte der Regierueng uend Camer in Ö. Vorlanden. Vogt Freyherr von Suemeraueh. Arch. cist. D 1.

Post festa Paschalia caepta est constructio domus coloni nostri in Freundsheim: et operarum inspector constitutus Reverendus Pater Henricus Weisskopf. In monasterio autem domus infirmorum interius exteriusque dealbata, Sacellum vero interius pictum est a iuvene pictore Delphensi Iosepho Schaepf. fm.

Mansit Reverendissimus Oeniponti usque ad Adventum Serenissimae Reginae Sponsae Neapolitanae Carolinae: quae die 16. Aprilis advenit, iuxta appositas novellas. f. 67v

Die 1. Maii, utpote Dominica Cantate Cistercium convenerunt Abbates Ordinis nostri ad generale Capitulum postridie anchoandum. (Litt. Indict.)

Die 14. Maii, Oeniponto Stamsium advenit Excellentissima Domina Sophia Comitissa de Enzenberg et caetera festum suum onomasticum postridie apud nos celebratura. fm.

Die 15. Maii, Oeniponti mane Illustrissimus Dominus Ioseph Comes de Fieger [in margine: Dynasta Haertenbergicus] matrimonio copulatus est cum Illustrissima Domina Walburga Comitissa de Stubenberg. Dein novi coniuges, una cum Excellentissimo Domino Gubernii Praeside Comite de Enzenberg, Excellentissima Domina N. de Enzenberg Demana, et duabus aliis Domicellis fundationis aulicae et caetera conscensis curribus Stamsium vecti circa horam 10 advenerunt. Officium summum a Reverendo Patre Maximiliano (quia Prior aberat) figuraliter celebratum et pro Excellentissima Onomatizante applicatum est. Factae dein gratulationes a Reverendissimo Domine Abbate nostro, et iis, qui tunc advenerant, hospitibus et caetera. Pransum est in aula, cum musica: sed quia tempestas nonnihil frigida erat, caenatum in superiori hospitum habitatione. fm.

Die 16. Maii in festo Sancti Ioannis Nepomuceeni Venerabile expositum est in Sacello Eucharistiae; officium summum ab eodem Patre Maximiliano celebratum.

Eodem die Lengenfeldae in Oezia valle, ubi specialis viget devotio erga Sanctum Ioannem Nepomucenum, officium summum et processionem solennem celebravit Venerabilis Pater Prior noster, dicente ad concionem Reverendo Patre f. 68r

Amadeo Ehinger moderno Cellario. fm. Relat. 162

Die 17. Maii post prandium hospites iterum discesserunt bene contenti. Ante abitum Illustrissimus Dominus Comes de Fieger, hortante Excellentissimo Domino Praeside, mihi gratiose promisit, omnia, quae in Archivo Haertenbergico ad Annales Stamsenses illustrandos proficua fuerint inventa, mecum communicare, eumque in finem suis Officialibus dare mandata. Ad caenam Reverendissimus in Refectorio dedit solatium. fm.

In festo Pentecostes Reverendissimus Officium summum celebravit, exposito Venerabili. fm.

Feria II Pentecostes ad prandium fuit solatium in Refectorio, ad caenam silentium. fm.

Die 26. Maii anniversario Electionis Reverendissimi Domini nostri Abbatis Officium summum celebravit Perillustris Reverendus Pater Provincialis Franciscanorum; qui tunc Delphis commorabitur. Ad prandium et caenam fuit solatium in aula. fm.

Die 2. Iunii in festo Corporis Christi Processio solennis propter pluvias intra Ecclesiam celebrata est; officium secundum in Sacello Eucharistiae Venerabilis Pater Prior cantavit. Reverendissimus cum aliquot aliis ad prandium et caenam in Triclinio aulico refectus est. fm.

Die 4. Maii sub caenam advenit Reverendissimus Dominus Nicolaus Schmidler sacri Romani imperii Praelatus Zwifaltensis: qui monasterium Mariaemontanum visitaverat; et nunc Oenipontum tendebat. Cumque proxima die Dominica incideret festum pretiosissimi Sanguinis cum processione celebrandum: ad hanc solennitatem a Reverendissimo nostro invitatus condixit. Quare postridie a f. 68v prandio Oenipontum profectus, confectis ibi negotiis, die Sabbati rediit. Sed ipso festo die tempestas pluvia processionem impedivit. Pro concione dixit Reverendus Pater Marianus Freysing. Officium summum nec non processionem per ambitum claustri et Ecclesiam, in Pontificalibus celebravit Reverendissimus Zwifaltensis, cum precibus consuetis et Te Deum coram altari summo. Ad prandium et caenam fuit solatium in aula. fm.

Die 9. Maii mane abiit praedictus Reverendissimus hospes, vir mansuetus et modestissimus: qui publice narravit, se per annum integrum loquela prorsus destitutum eandem per patrocinium Sancti Zachariae recuperasse. Relat.

Die 25. advenit iuvenis Comes Franciscus Xaverius de Kuenigl, Innocentii Comitis et olim Regiminis Oenipontani Praesidis filius: qui per integros octo dies hic hospitatus est. fm.

Die 26. onomastico Reverendissimi nostri Vigilii, ipse celebravit consuetam processionem solennissimam. Eidem Venerabilis Pater Prior pro honorario onomastico obtulit effigiem ipsius in grandi tabula depictam, cum subscriptione sequente:

[in margine: Notabene] f. 69r

[Platz freigelassen, Bildunterschrift fehlt jedoch]

Ad prandium et caenam fuit solatium. fm. 163

Die 2. Iulii Oenipontum revectus est Dominus Comes de Kuenigl. fm.

Die 10. Iulii Dominica septima post Pentecosten Reverendissimus ingressus Capitulum exquisivit, an Venerabilis Conventus sciat aliquod impedimentum substantiale [in margine: quo Conversi Novitii arceantur a Sacra Professione,] omnibus autem, nullum se scire, respondentibus ingressus et Sacristiam. Interim Sexta cantata est: deinde in Pontificalibus officium summum de Sanctissima Trinitate celebravit, sub figurali Musica, quae in choro inferiori facta est. Psalmus Miserere cum organo, cantatus est, et quidem solum alterni versus. Caeterum observata sunt omnia, quae fiunt in professione Monachorum sola formulae, et versus Suscipe decantatione excepta. Professi autem sunt Fratres conversi Nicolaus Auer Wattenensis chirurgus, Christophorus Tarter Tridentinus aurifaber, Udalricus Schilcher Halensis, faber serarius, et Urbanus Mayr Affenhusanus, faber scriniarius. fm.

Die 16. Iulii Reverendissimus post prandium recreationis causa Alpes ascendit; ubi Venerabilis Pater Prior cum 3 aliis antea iam fuerat.

Die 22. Iulii in festo Sanctae Mariae Magdalenae hora sexta Prima, Tertia, Sexta recitatae, sola Nona statim cantata est. Missa Ducis non fuit f. 69v cantata, sed lecta de festo (licet non sit festum in Albis) et applicata. Hora octava in inferiore Ecclesia ad concionem dixit Reverendus Pater Stephanus per 3 horae quadrantes: dein Venerabilis Pater Prior officium celebravit apud Sanctum Sanguinem cum paucis Musicis. Media decima omnia erant completa. An operae pretium fuerit, cantum Horarum et Missae Ducis omittere, non diiudico. fm.

Die 23. Iulii Reverendissimus ex Alpibus rediit. fm.

Die 24. Iulii a Reverendissimo Abbate et Conventu datus est [in margine: sub Dato 24. Iunii] titulus mensae Ioanni Georgio Kuen Lengenfeldensi: pro quo tamen cautionem dederat ipsiusmet pater Bernardus Kuen praetor Lengenfeldensis die 20. Iunii anno 1768. Arch. Q VIII.

Die 17. Iulii propter plurium dierum pluvias Oenus ita increvit, ut pontem Magerbachensem abruperit. Sed et Acha fluvius Oeziae vallis duos pontes et viam inter Lengenfeldam et Umhusam destruxit. Athesis quoque in Valle Venusta plurima damna incolis tulit; pontem Vorstensem et inferius magnam partem fundi Maiensis abripuit: a Torliano usque ad Sigismundi coronam unum continuum lacum efformavit. fm. et epist. R. P. Petri Stadler.

[in margine: Februarius 22.]

Ad supplices literas, quibus Abbas et Conventus Stamsensis petiit, ut Augustissima Regina nostra Monasterium tanquam a lege pragmatica f. 70r vi fundationis exemtum declaretur, aut saltem, bona immobilia pro 40000 fl. comparandi licentia detur: respondit Augustissima de dato 22. Febr. dass eine General Erlaubniss, und 164 noch weniger eine immerwehrende dispensation a Pragmatica keines Weegs ertheilet werden kaenne, sonderen allenfalls das Kloster de casu in casum um die Erlaubniss anzuhalten habe. Welches dem Herrn zu allerunterthaenigst obliegender Beobachtung hiemit unverhalten wird. Datum Ynnsbruck, den 8ten März 1768. Leopold Graf Kinigl manu propria. Arch. cist. I.

Gubernium Oenipontanum proponit et concedit, ut Monasterium Stams e lacubus Heiterwangensibus infimum et minimum privative posthac possideat; duos vero superiores et maiores Principi soli relinquat, et insuper cedat iure suo ad 300 salmones231, annuos, et 2 centenarios carpionum232 ex lacu Spiegelfreudensi quovis quinquennio. Innsbruck den 18ten Jaenner anno 1769. Autogr.

Non placuit haec propositio Reverendissimo Domino Abbati nostro; sed supplicavit ut pro toto iure Monasterii in lacus Heiterwangenses et Spiegelfreudensem, eidem Monasterio ad proprium liberum cedantur duo lacus superiores Haidenses. Ad quod respondit Gubernium negative, voluitque ut Abbas piscatorem proprium posthac non habeat, sed a piscatore Principali certam quantitatem piscium percipiat; petitque determinationem huius quantitatis. Datum Ynnsbruck den 20.ten April 1768. Autogr.

Longe minus hoc placere potuit. Quare denuo supplicavit Abbas, ut vel duo f. 70v lacus Haidenses concedantur, vel Monasterium in suo iure, ut hactenus, relinquatur. Igitur Gubernium hac super re exquisivit consilium a Domino Urbano Antonio Jaeger supremo rei piscariae Praefecto: qui censuit Principi utilius fore, ut lacus Heiterwangenses et Spiegelfreudensem integros privative obtineret, vicissim Monasterio Stamsensi, duo lacus Haidenses cederentur. Milla den 2. Juny 1768. Apogr.

Tandem ergo decrevit Gubernium, ut inter Cameram Principalem et Monasterium nostrum permutatio fiat lacuum praedictorum; sic tamen ut praevie tum ab Abbate, tum a Camerae commissario, qualem constituit Ioannem Caietanum Zimmermann, tam Heiterwangae quam in Haida appertinentae visitentur atque ab aequis censoribus aestimentur. Innsbruck den 6.ten Juny anno 1768. Autogr. Simile decretum datum est ad memoratum Dominum Zimmermann Gubernii Secretarium. Hic ergo cum rei piscariae Praefecto Jaeger pro parte Camerae; Reverendissimus autem Abbas noster cum Reverendis Romedio Schandl [in margine: pistrinario] et Amadeo Ehinger cellario, nec non Iosepho Antonio Alatsee Iudice nostro pro parte Monasterii ad 15. Iunii Heiterwangae convenerunt. Ibi per Franciscum Antonium Strele praetorem Heiterwangensem taxat sunt

Domus piscatoris 290 fl. Navis 11 fl. Pratum 90 fl. Agrum 250 fl. universa 641 fl.

231 Lat. salmo: Forelle. 232 Lat. carpio: Karpfen. 165

Protocoll. f. 71r

Porro quia Monasterio a 4 annis debebantur annui 300 pisces ad genituram destinati; debitum hoc taxatum est 210 fl. Cessio autem eorundem piscium annuorum in futurum 15 fl. Annuus proventus 6 centenariorum 240 fl. Et ex lacu Spiegelfreudensi 10 fl. 50 kr.

Die 17. Iunii ambae partes Coronam seu Graun advenerunt: ubi postero die per Taxatores Oenotrienses233 Georgium Lang, Cyprianum Federspil et Dominicum Luz aestimata sunt

Pratum musci234 40 fl. Asservatorium piscium 30 fl. Domus cum appertinentiis 700 fl. universa 770 fl.

Annuus proventus ex lacubus 306 fl. 40 kr.

Die 20. Iunii Reverendissimus cum Domino Commissario et caetera Stamsium reversus est.

Die 21. Iunii haec tandem conventio facta est: ut

1.° Abbas et Conventus cedat Principi seu Camerae omne ius suum in lacus Heiterwangenses: Domum piscatoris cum asservatorio piscium et navi: pratum serotinum, ubi sita est praedicta domus: agrum in Geren: annuum pensum 300 salmonum235 geniturae destinatorum tam de praeterito quam in futurum: binos carpionum236 centenaries in quavis depiscatione ex lacu Spiegelfreudensi percipiendos:

2.° Princeps seu Camera cedat Monasterio Stamsensi superiores duos lacus Haidenses cum fluxu Athesis a sua origine usque ad infimum lacum: asservatorium piscium: domum cum atti- f. 71v nentiis et iuribus suis scilicet immunitate a steuris et communitate cum Reschenensibus in pascuis et lignis et caetera.

3.° utraque pars, id quod hoc modo cessum est, tanquam perfectum proprium et allodium teneat, deque eo libere disponere valeat:

4.° Documenta quaelibet pars cedens alteri extradat: Monasterium vero pro excessu pretii a se cessi nihil porro exigat aut praetendat:

5.° Princeps et eius Magistratus Monasterio efficax auxilium praestet ad tollendas piscium suffurationes in Haida.

233 Lat. Oenotrium: Nauders. 234 Lat. pratum musci: Feuchtwiese in moosigem Gebiet. 235 Lat. salmo: Forelle. 236 Lat. carpio: Karpfen. 166

6.° Abbas et Conventus ex humillima devotione erga Principem promittat albulas [in margine: Monasterio] superfluas ad Officium supremae rei piscariae in Mila mittere; proinde tamen pro binis libris237 albularum238 singulas libras carpionum vivorum ex eodem officio recipiat:

7.° Abbas et Conventus promittat singulis annis unum piscium centenarium pendere possessori dominii Oenotriensis, et alterum Monasterio Mariaemontano; insuper quoties et quamdiu Celsissimus Curiensis Episcopus Fuerstenburgi morabitur, eiusdem mensae de piscibus providere.

Stamss [sic] den 21ten Junij 1768. Vigilius Abbt manu propria. Pater Iulius Marcellus manu propria. Pater Edmundus Hopfgartner. Pater Urbicus Pernlochner. Pater Maximilianus Riedmiller. Pater Romedius Schandl. Pater Aloysius Specker. Pater Amadeus Ehinger. Pater Cassianus Primisser. Pater Marianus Freysing. Arch. cist. I. f. 72r

[in margine: Maius 23.]

Spauriorum Comitum familia Maiis bona complura possidet: e quibus sunt aliqua, quae Parocho Maiensi integras decimas semper tribuerant. Quia vero in descriptione eorundem bonorum facta anno 1690 erronee irrepsit, quod 3 quartae partes decimarum ad ipsum possessorem pertineant: tandem hoc anno 1768 Fiscus petiit, ut doceatur quo iure Parochus plus quam quartam partem accipiat. Responsum est, id fieri iure parochiali, et immemorialis consuetudinis. Arch. cist. G 16.

[in margine: Februarius 5.]

Epistola Illustrissimi Domini Abbatis generalis Cisterciensis ad Reverendissimum Dominum Vigilium Abbatem Stamsensem.

Reverendo admodum Domino Domino Abbati de Stambis, Ordinis cisterciensis. Cistercii 5. Februarii 1768. Reverende admodum Domine coabba et confrater noster Venerandissime.

Instantiam meam et invitationem pro personali Reverendae admodum Dominationis Vestrae ad proximum generale Capitulum assistentia iterum renovo, ac non inutilem aut infructuosam praesumo futuram. Viri bonam in lege voluntatem ac religionis Zelum habentes nobis maxime necessarii sunt ad ordinis firmamentum, ideoque Vestram Comparitionem desiderio desidero et summa fide exspecto. asseveratos et Certissimos vos volo quod omnes abbates voce decisiva dignitati suae ex charta charitatis necessario innata, Divionensisque parlamenti arresto sancita in ipso Capitulo fruentur. Vos gratanter amplecti summopere confido, qui omni meliori cum affectione et veneratione maneo

Reverendae admodum Dominationis Vestrae Humillimus et addictissimus servus Frater Franciscus239 Abbas generalis Cisterciensis. Autog. Arch. R.

237 Lat. libra: ein Pfund. 238 Lat. albula: „Weißfisch“ z.B. Rotauge, Rotfeder, Karausche. 167

Responsum Reverendissimi Abbatis nostri vide paulo infra. f. 72v

Abbates Claudius Casparus Cavabelin240 Firmitatensis et Bernardus Nicolaus Chaulatte241 Pontiniacensis, aliique primi Patres Ordinis Cisterciensis, qui Illustrissimo Cisterciensi et reliquis quoad potestatem Definitorum Capituli generalis contrarii fuerant, conventum nescio quem, Parisiis celebraturi adeundem etiam Abbates Circuli Austriaci, id est, Victoriensem, Landstrassensem, Stamsensem, Tennebacensem, Sithicensem, Runensem, et Priorem Neoburgensem in Stiria invitari fecerunt per decretum Consilii Regii Parisiensi datum 3. Augusti 1767. Decretum id ad Dufortium Legatum Gallicum Viennam missum 8. februarii 1768; idem Dufortius Stamsium misit die 26. Maii 1768. Ad quod tamen nemini quidquam responsum est: quid alii Abbates responderint non constat. Arch. R.

[in margine: Martius 18.]

Licet alias statutum et consuetum sit, ut ante Capitulum generale in Congregatione superioris Germaniae celebretur Nationale: Reverendissimus tamen Ebracensis ut Vicarius generalis et Congregationis Praeses nec mentionem ullam de huiusmodi Capitulo celebrandi ad reliquos Abbates fecit: neque etiam Commissarii nomine Congregationis Cistercium mittendi electi sunt: neque ulla inter Abbates eiusdem Congregationis correspondentia hac de re facta est, nisi quod Reverendissimus Caesareensis nostro Domini Abbati nuntiavit, se ab Ebracensi [in margine: aut alio] nec literam accepisse. Ipse quidem adversa et periculosa valetudine ab aditu Cistercii impeditus est: noster vero Reverendissimus per adventum Carolinae Sponsae Regis Siciliae, et sequenti prohibitione excelsi Gubernii. f. 73r

Scripsit Reverendissimus Dominus Abbas noster ad Abbatem Aulae Regiae in Bohemia [in margine: Desiderium,] petens informationem, quid faciant Abbates Bohemi circa Capitulum generale. Is autem respondit: Capitulum generale etiam ipsis universis et singulis fuisse indictum; Capitulum provinciale praevium ob angustiam temporis celebrari non potuisse; per correspondentias tamen ad idem deputatos fuisse Commissarios Abbates Ossecensem e Bohemia, Welehradensem e Moravia, Henrichoviensem et Raudensem e Silesia. Aulae Regiae 28. Martii 1768. Aut. Arch. R.

Quia in Monasterio Speciosae vallis inter Abbatem et Conventum dissidia agitabantur: Reverendissimus Caesareensis ut Pater immediatus visitationem eiusdem Monasterii commisit Reverendissimo Abbati Brunnbacensi: in qua Patres Prior, Supprior, Bursarius supremus, Cantor supremus, et Pistrinarius ab officiis suis depositi, egressu extra clausuram ad annum unum, extra caenobium vero ad tres annos interdicti sunt, atque omnium officiorum extra Monasterium inhabiles declarati. Epist. P. Simonis Remele dat. 16 Apr. 1768.

239 François Trouvé, Abt von Citeaux 1748–1797. 240 François III. Claude-Gaspard de Cannablin, Abt von La Ferté 1761–1783. 241 Nicolas Chaulatte, Abt von Pontigny 1764–1788. 168

[in margine Ianuarius 25.]

Anselmus Abbas Salemitanus in Directorem Collegii Abbatialis in Circulo Suevico electus est votis commendicatis. Ad collegium hoc etiam Abbatissae, Gutencellensis, Rubrimonasteriensis, et Baindensis ipsaemet comparuere; quia Salemitanus eis licentiam comparendi ab Illustrissimo Cisterciensi exoraverat. Hegbacensis adversa valetudine impedita est. Hac arte insolita, tum et blanditiis ac promissis vota maiora obtinuit Anselmus. Ep. P. Simonis Remele de 26 feb. 1768. f. 73v

Die 1. Maii Abbates Ordinis nostri universim LIV Cistercii convenere; ubi die postero caeptum est Capitulum generale. Domini Abbates ex Imperio et , ob defectum concordiae, Abbatum Galliae plurimi emanserunt. attamen per DEI gratiam hac vice omnia concorditer pertractata fuere. Commissarii Regii erant Illustrissimus Dominus Episcopus Sylvanectensis, Regius Elemozinarius, Dominus de Roquelaum, et Dominus Amelot Intendantius, et Praefectus Burgundiae, qui se valde gratos, praesertim germanis Dominis Abbatibus exhibuerunt. Primarii quatuor Domini Abbates Cistercii aderant, et exstraneis Domini Abbatibus singularem affectum omni ferente occasione sunt contestati; verum cum Reverendissimo Domino Generali nondum plene harmonisant, et iterato novos disgustus per diversas praetensiones ad aulam Parisiensem facessere attentant. Capitulo igitur die 18. Maii finito, Abbates Bohemi Ossecensis, et Wellehradnesis perrexere Cistercio Parisios ad Regem, et in via fuit illis commissa visitatio Canonica Monasterii Eboracensis in Franconia quae intra 4 dies feliciter fuit terminata. Haec Reverendissimus Aulaeregiensis Abbas Desiderius ad Reverendissimum Vigilium Stamsensem lit. dat. 28. Iunii 1768. Arch. R. Unde suspicor, e Congregatione nostra ne unum quidem Abbatem comparuisse: secus Visitatio Ebrachii non exteris Abbatibus fuisset commissa. Anselmus certe Salemitanus Cistercium profecturus iam Friburgo propinquarat; cum curru DEO disponente inverso, graviter in dextero brachio contusus est ita, ut ad proximum caenobium deportari debuerit, et paucis post diebus Salemium reverti. Ita R.mus Caesareensis ep. ad Vig. Ab. Stams. f. 74r

[in margine: Ianuarius 6.]

Pater Vicarius Generalis Monasteriorum ordinis Cisterciensium, sub suo Regimine constitutorum in Suevia (nempe Reverendissimus Dominus Caelestinus Abbas Caesareensis) Sanctissimo Domino Nostro Clementi Papae XIII. humillime supplicavit, quatenus indultum transferrendi festum Sancti Bernardi Abbatis a Die Vigesima Augusti ad Dominicam infra octavam eiusdem Sancti iam sub die XII. Novembris proxime praeteriti anni Monasterio sanctissimae Crucis supradicti ordinis prope Viennam in ab eadem Sanctitate sua concessum, extendere dignaretur ad omnia supradicta Monasteria; Sanctitas sua attentis circumstantiis utrique casui communibus, referrente me infrascripto Secretario gratiam petitae Extensionis cum una Missa solenni ipsius Sancti Bernardi, non ommissa tamen altera de Dominica, aut de Sancto concurrente post tertiam benigne concessit. Die Decima sexta Ianuarii anno Millesimo septingentesimo sexagesimo octavo. Fl. Cardinalis Chisius (Locus Sigilli) V. Macedonius Sacrae Rituum Congregationis Secretarius. Insuper Clemens XIII 169

Indulgentias pro festo Sancti Bernardi olim concessas, quoad Ecclesias Vicariatus Sueviae ad eandem Dominicam perpetuo transtuli et translatam declaravit. Datum Romae apud Sanctam Mariam maiorem sub annnulo Piscatoris die XXIX Ianuarii. MDCCLXVIII. Pontificatus Nostri Anno Decimo. V.D. Cardinalis Negronus. Arch. cist. R.

Die 30. Iulii ad Novitiatum suscepti et sacro habitu investiti sunt Ioannes Franciscus Franҫois Bruntrutanus Iurium Studiosus, Carolus Spiess Stamsensis et Iosephus Siller Schaenbergensis Physicae Studiosi. fm.

Die 4. Augusti Reverendissimus ad prandium in Conventu dispensavit. fm. f. 74v

Die 5. Augusti mane surrectum est ad Vigilias hora tertia. Prima hora sexta sine cantu, Tertia cum cantu, dein Missa Ducis item cum cantu celebratae sunt. Hora octava fuit sermo ad populum, dein Officium summum a Venerabili Patre Priore apud Beatam Virginem Mariam boni Consilii. Hora undecima Reverendissimus Oenipontum profectus est ad Congressum provincialem, postridie inchoandum. fm.

Die 20. Augusti hoc anno non fuit celebratum festum Sancti Patris Bernardi, sed iuxta Indultum Apostolicum pro Vicariatu Sueviae impetratum, translatum est in diem 21., utpote Dominicam. Hac die ad concionem dixit Reverendus Pater Aloysius noster, et officium summum celebravit Venerabilis Pater Prior. Ad prandium et caenam fuit solatium in aula Abbatiali. fm. f. 75r

Die 18. Augusti tanquam anniversario obitus Francisci Imperatoris Oeniponti officium Requiem Reverendissimus Wilthinensis, Officium gaudiosum Reverendissimus noster Stamsensis, celebrarunt. Rel.

Die 25. Augusti Oeniponte reversus est Reverendissimus. fm.

Die 3. Septembris vespere advenit Reverendissimus Dominus Iosephus Praesul Wilthinensis: qui postridie, tanquam festo Dedicationis Ecclesiarum nostrarum, officium solenne in templo monasteriali in Pontificalibus celebravit. In superiori ecclesia eius socius Dominus Ioachimus Lengauer Sacrae Theologiae Professor. Ad concionem vero dixit Reverendus Pater Stephanus noster. Ad prandium fuit solatium in aula Abbatiali: ad caenam mensa regularis cum silentio. fm.

Die 5. Septembris post prandium iterum abiit Reverendissimus Wilthinensis. fm.

Die 8. Septembris Officium summum in Pontificalibus celebravit Reverendissimus noster. fm.

Die 20. Septembris iussu Reverendissimi ego scripturas omnes, quas habuit novus Iudex noster Iosephus Antonius Alatsee, ex eius domo in Cancellariam seu Chartularium transtuli. fm. Eodem die vespere advenit Dominus Ioannes Caietanus Zimmermann Secretarius Gubernii et ab hoc deputatus Commissarius ad explorandos et novis lapidibus ac palis innovandos limites territorii Freundsheimensis. fm. 170

Die 21. Septembris idem Commissarius scriptis literis invitavit [in margine: Iudicem Silzensem] ad comparendum seu mittendum quendam ad hoc negotium ex parte dynastiae Petrimontani. Sed Iudex rescripsit [in margine: satis inurbane,] non videri opus esse, ut quenquam f. 75v mittat. Eodem die post prandium Reverendissimus cum dicto Commissario Freundsheimium vectus est: ubi quaedam ad opus crastina die inchoandam necessaria parari iussa sunt. Pro assistente ipsius Commissarii a Gubernio (ad instantiam Reverendissimi nostri) deputatus erat Subpraefectus Bayrwisensis Ioannes Mader. fm.

Die 22. Septembris mane circa horam septimam Commissarius una cum Reverendo Patre Romedio Schandl [in margine: Pistrinario] et me Fratre Cassiano Primisser Secretario Freundsheimium se contulit: ibique limites obire et catena mensoria242 metiri caepimus in angulo versus septentrionem et orientem, inde deorsum versus meridiem ausque ad confluentiam duorum rivorum Jaegerangerbach et Krebsbach; hinc versus occasum per diversas ambages usque ad introitum dictum Wedlegatter; ab hoc versus septentrionem usque ad angulum, quo seque in orientem flectitur; demum exinde usque ad primum terminum. Quia vero lapides et pali nondum parati erant, interim paxilli, numero 72, infixi sunt. Hora secunda post meridiem apud Subpraefectum pransi sumus cum Reverendissimo qui interea supervenerat; vespere autem Stamsium reversi. fm.

Die 23. Septembris iterum Freundsheimium, ut heri, profecti, eodem ordine pratum serotinum, quod est supra silvam Rinderhag, mensi sumus: cumque in ipso angulo versus boream et ortum lapidem vivum invenissemus valde magnum, ei signum Freundsheimicum insculpi iussimus, nempe [drei waagrechte Linien übereinander] quo signo et reliqui sex lapides et pali signati sunt. Superveniente dein f. 76r

Reverendissimo et labore peracto iterum apud Subpraefectum prandium sumsimus: sub quo advenit praefectus foresti Petrimontanus Ioannes Winkler qui a Commissario invitatus ad videndum, quid fiat, comparuit quidem; sed ipsi operi, scilicet determinationi limitum foresti Freundsheimensis interesse recusavit, obtendens, se a Dominis suis Comitibus de Claris ad huiusmodi negotia non habere potestatem nec commissionem; et sine hac se non audere interesse, eoquod eorundem Dominorum suorum indignationem metueret. Sic eo die nihil praeterea actum est. fm.

Die 24. Septembris Reverendissimus cum Commissario, et Reverendus Pater Pistrinarius mecum et cum Reverendo Fratre Rogerio Freundsheimium vecti, lapides decem et paxillos limitaneos LXII posuimus, signo Freundsheimico signatos. Insuper ego et Frater Rogerius situm loci per acum magneticam243 et quadrantem244 diversis stationibus observavimus pro delineatione Territorii Freundsheimensis facienda, secundum voluntatem Domini Comissarii:

242 Lat. catena mensoria: Maßschnur. 243 Lat. acus magnetica: Kompass. 244 Lat. quadrans: Quadrant, Vermessungsinstrument. 171 qui, quod forestum attinet, iudicabat commodissime pro limitibus statui posse versus orientem die Baumgartsbuehel … [unleserlich], versus occidentem die Lacheriss, versus septentrionem dorsum montis Lenberg, versus meridiem vero ipsos limites Freundsheimenses. fm.

Die 25. Septembris Dominus Commissarius Oenipontum reversus est. fm.

Die 27. Septembris iterum Freundsheimium me contuli et plura pro delineatione necessaria indagavi. fm. f. 76v

Die 29. absolvi delineationem Freundsheimii et Oenipontum misi. fm.

Die 3. Octobris advenerunt 4 Religiosi Wilthinenses, quos ad recreationem Stamsii faciendam misit eorum Abbas, petens, ut vicissim 4 Stamsenses ad suum monasterium mittantur, et eodem die post prandium missi sunt Reverendi Patres Urbicus, Martinus, Aloysius et Stephanus. fm.

Die 24. Septembris Brixinae Sacerdotio initiati sunt a Reverendissimo Episcopo Augustopolitano Reverendi Patres Agustinus Trenkwalder et Sebastianus Bellonz. Form.

Die 7. Octobris Iosephus Antonius Alatsee, qui die 23. Februarii in Iudicem nostrum susceptus fuerat, iterum dimissus est, partim ob nimiam eius egestatem et subditorum nostrorum ab eo aversionem, partim quia de processu illo, quem cum civitate Faucensi habuerat, absolutorium et sententiam finalem nondum obtinuit. Dimissus tamen est cum attestatione, quod de caetero fuisset homo officio Iudicis aptissimus; item cum denuo sibi concesso officio Urbarii Stamsensis in Suevia. fm.

Die 11. Octobris hora media decima ante meridiem Reverendissimus noster Pontificalibus indutus praesente toto Conventu benedixit novam domum infirmariae cum Sacello ibidem in honorem Sanctissimae Trinitatis, Beatae Virginis Mariae et Sancti Patris Bernardi. f. 77r

Benedictione peracta ipse primum in altari, quod tamen non stabile sed portatile est, sacrum celebravit: et post eum Venerabilis Pater Prior. Ad prandium fuit in refectorio dispensatum: cui etiam interfuit Rochus Jaeger, a Reverendissimo in Iudicem susceptus, quem sub prandendum Conventui tanquam Iudicem praesentavit. Post prandium circa horam tertiam Reverendissimus cum Reverendo Patre Aloysio Specker profectus ad Athesim. fm.

Die 8. Octobris Venerabilis Pater Prior Iulius Marcellus Lanzinger ex commissione Reverendissimi Oenipontem profectus, ibidem Sacellum domesticum curiae Stamsensis, cui Celsissimus Brixinensis nuper privilegium Oratorii publici tribuerat usque ad revocationem, benedixit in honorem sanctae Crucis. Relat.

Die 2. Septembris in Monasterio Beatae Mariae Virginis de Walderbach pie in Domino obiit Reverendissimus, ac Amplissimus Dominus Dominus Abbas Gerardus Baumann. Rotula Caesareens. 172

In festo omnium Sanctorum Reverendissimus noster Maiis in templo parochiali Sancti Vigili officium summum celebravit in Pontificalibus, quae ex Canonia Griessensi commodata fuerant. Ad Concionem praevie dixit Reverendus Pater Aloysius Specker Sacrae Theologiae Professor in monasterio nostro.

Die 2. Novembris Reverendi Patres Martinus Moser et Nivardus Graber, item Romedius Schandl ad Athesim iussu Reverendissimi profecti sunt. Ubi illi quidem Maiis remanere iussu sunt f. 77v ut cooperatores, iste vero Reverendissimum illinc redeuntem comitatus est. Brixinam venit Reverendissimus die 14. Novembris: et postridie Onomasin Celsissimi Principis celebravit. Inter prandendum Celsissimus ex singularissima gratia bibit in sanitatem et prosperitatem totius Stamsii. Eodem die Stamsii officium summum solenniter celebravit Perillustris Reverendus Dominus Decanus Flaurlingensis Ferdinandus Holer et ad prandium fuit in silentio dispensatum.

Die 18. Novembris vespere Reverendissimus Stamsium incolumis advenit, cum Cellariis Tegernseensi [in margine: Reverendo Patre Edmundo] ac Pollingano, Reverendo Domino Frigdiano. Qui duo hospites die 21. mane iterum abierunt. Hoc die ad prandium solatium propter recreationem Adventus praeviam. fm.

Die 22. Novembris ego Frater Cassianus Oenipontum profectus, meum germanum Ioannem Vienna adventantem exsepctavi: qui cum Illustrissimo Comite N. de Choteck advenit die 24.; inde postmodum cum eodem in Italiam, Galliam, Belgium, et inferiorem Germaniam profecturus. Eodem die Stamsium missus est ad subscribendum Contractus ab Augustissima [in margine: per resolutum Viennae datum die 19. Octobris] approbatus, Permutationis, qua Monasterium nostrum Principi seu Camerae cessit ius suum in Lacum Heiterwangensem pro duobus lacubus Heidensibus, initus die 17. Iunii, adiecto nunc ultimo articulo, ut si Stamsium hos lacus alienare voluerit, id faciat cum praescitu et annutu Principis.

Die 25. Novembris [in margine: in gratiarum actionem] pro felici successu huius permutationis Reverendissimus cum toto Conventu paulo ante horam duodecimam Chorum ingressus f. 78r intonavit Te Deum laudamus: quo finito alias consuetas orationes subiunxit. Postea ad prandium dispensatum est in silentio. Relat.

Die 26. Novembris Reverendissimus ingressus Capitulum sequentia disposuit: ut Reverendus Pater Ieremias Amort sit Director Conversorum, Reverendus Pater Caelestinus Faber sit vicarius parochialis ad Sanctum Ioannem, Reverendus Pater Stephanus Gasteiger Concionator Dominicalis, Reverendus Pater Marianus Freysing Concionator festorum praecipuorum, Reverendus Pater Henricus Weiskopf Concionator festorum Ordinarius, Reverendus Pater Stanislaus Freysing maneat Adiunctus ad Archivum, gaudeatque exemtione a Tertia, Sexta, Nona et Vesperis diebus non festis. Relat. 173

Die 29. Novembris Oeniponte Stamsium reversus sum.

Die 24. Novembris Reverendissimus consecravit campanam in honorem Sanctae Catharinae Virginis ad Ecclesiam Lermosensem. Relat.

Die 1. Decembris Reverendissimus cum Reverendis Patribus Maximiliano et Amadeo Oenipontem profectus, in festo Sancti Xaverii apud Patres Societatis Iesu officium summum in Pontificalibus celebravit, dicente ad concionem eodem Reverendo Patre Amadeo Ehinger. Relat.

Die 7. Decembris circa meridiem Stamsium advenit Reverendissimus cum eisdem Patribus. Idem postero die, tanquam festo Conceptionis Beatae Virginis Mariae officium suum in Pontificalibus celebravit. fm.

In festo Sancti Thomae Apostoli Brixinae in templo Beatae Virginis Mariae in ambitu in Sacerdotem ordinatus est Reverendus Frater Rogerius Schranzhofer a Reverendissimo Domino Romedio Episcopo Augustopolitano, Suffraganeo Brixinensi. Eum Brixinam comitatus fuerit Reverendus Pater Franciscus Wild. Uterque in aula Principali hospitio et mensa clementissime f. 78v excepti sunt. Cumque hinc abituri Celsissismo Principi valedicerent; is singulis eorum singulos thaleros in specie245 donavit in sui mnemosynon, et singularis omnino gratiae signum. Reversi die 23. Decembris Stamsium advenerunt en ipsa hora meridiana, qua Reverendus Pater Oswaldus Leis Superior Franciscanorum Delphensium, assistentibus Reverendo Patre Wenceslao Mader socio suo, et Reverendis Patribus Cantoribus nostris Urbico et Guillelmo viam Crucis in novis aedibus infirmorum benedixit.

Die 25. Decembris Reverendissimus primum et ultimum officium celebravit in Pontificalibus, et hoc ultimum coram exposito Venerabili. Officium chorale in Aurora Venerabilis Pater Prior habuit.

Die 26. Decembris horis minoribus in choro recitatis media octava Venerabilis Pater Prior celebravit officium in summo. Media nona processio facta est ad Sanctum Ioannem. Ibi ante officium ad concionem dixit Reverendus Pater Marianus Freysing. Tum hymnum Veni Creator Spiritus intonavit Neomysta Reverendus Pater Rogerius: eoque absoluto, primum Missae sacrificium de festo solenniter celebravit, Archidiacono Perillustri Reverendo Domino Ferdinando Holer Decano rurali Flaurlingensi. fm.

Die 27. Decembris Reverendissimus misit Venerabilem Patrem Priorem Iulium Marcellum Lanzinger, Reverendos Patres Romedium Schandl [in margine: Pistrinarium] et Amadeum Ehinger Cellarium, cum Iudice Rocho Jaeger et Piscatore nostro, qui hactenus Haiterwangae fuerat, ad lacus Haidenses, ad capiendam horum lacuum et rerum attintentium possessionem: ibi die 31. Decembris piscator antiquus dimissus; ratione domicilii pro novo tractatum est cum Communitate in Reschen et Graun. Rel.

245 Speziesthaler, entspricht 2 Gulden bzw. 120 Kreuzern. 174 f. 79r

ANNO 1769 die 1. Ianuarii Reverendissimus Dominus Abbas Vigilius officium summum celebravit in Pontificalibus coram exposito Venerabili Sacramento: et ad prandium dispensavit in silentio. Caena fuit regularis: cui et ipse interfuit. Officium matutinum habuerat Reverendus Pater Supprior, absente scilicet Venerabili Patre Priore, qui eodem die in Monasterio Montis Sanctae Mariae officium summum, deferente Reverendissimo illius loci Abbate Beda, celebravit, et una cum Reverendis Patribus Romedio et Amadeo perhumaniter tractatus, ad vesperum rediit in Graun. Ubi postero die novus piscator noster Georgius Zwerger in possessionem domus et caetera immissus est.

Item die 1. Ianuarii Stamsii hospes adfuit Reverendus Pater Daniel Forky ordinis Cistersciensis in monasterio Sanctae Crucis prope Viennam professus: qui ante annos fere quatuor Illustrissimi Internuncii ab Augustissima Constantinopolim missi comes fuit: Inde in Palaestinam profectus loca sacra visitavit, ac demum per Venetias redux, istac transiit, monasterium suum repetiturus. Abiit hinc eodem die post prandium.

In festo Epiphaniae Reverendissimus officium summum in Pontificalibus celebravit coram exposito Venerabili Sacramento.

Die 10. Ianuarii Reverendissimus Oenipontum profectus est: unde die 19. eiusdem Stamsium rediit. Interea Stamsii peracta est Distributio relictorum defuncti Iudicis Ioannis Ferdinandi Hoffingott, caepta die 11., finita 14. Ianuarii. Rel. f. 79v

Die 25. Ianuarii Tertia cantata est media nona, post hanc Officium, Sexta et Nona. Hora decima Reverendissimus intravit Refectorum [sic] Conventus: ubi etiam comparuere Venerabilis Pater Prior et officiales et totus Venerabilis Conventus, et Iudex nuper susceptus Rochus Bartholomaeus Jaeger, qui antea fuerat Scriba primarius Silzae, et Grammataeus Franciscus Edmundus Sailer. Ibique Reverendissimus Dominus Dominus Vigilius Abbas et caetera sedens in medio Refectorii coram se habens mensulam tectam, in qua stabat imago Crucifixi, cum duabus candelis accensis, praefatus est, se modo suscepturum homagium et iuramentum de officio rite administrando ab his duobus Officialibus secularibus. Tum praelegi iussit per Secretarium Instructionem Iudicis: qua perlecta Iudex genuflexus coram Crucifixo e scheda parata legit iuramentum fidelitatis et caetera tres digitos dexterae simul imponens libro Evangeliorum. Dein dexteram Reverendissimi osculatus adiit Venerabilem Patrem Priorem, dein Seniorem et singulos reliquorum, eisque dexteram iunxit. Eadem omnia facta sunt et observata circa Grammataeum. Demum utrique gratulatus est Reverendissimus et caetera. Egressus in Abbatiam cucullum deposuit: indeque in Refectorium regressus ad prandium, in silentio dispensavit. A prandio celebratum est annuum homagium subditorum: qua occasione simul Reverendissimus praedictum Rochum Bartholomaeum Jaeger colonis et subditis tanquam iudicem praeposuit, eique datis dexteris obedientiam promittere iussit. fm. f. 80r

Die 30. Ianuarii ad prandium Reverendissimus dispensavit in silentio regulari, datumque augmentum cibi et potus, ad instantiam Iudicis et Grammataei. 175

Die 31. Ianuarii fuit solatium ad prandium et caenam; quia feria V post Sexagesimam incidit festum Purificationis, quo fuit mensa regularis ad prandium et caenam.

Die 4. Februarii Reverendi Stephanus Gasteiger et Casimirus Sterzinger missi sunt Oezium ad praedicandum in triduo Quinquagesimae unde die 9. Februarii redierunt. fm.

Ios. Cal. Gentili litt. dat. Romae 28. Ianuarii 1769: „Nunc in lucem etiam prodiit dictorum (Neapolitani; Hispani et caetera) praetensio totaliter extinguendi societatem Iesu, sed vix in presenti Pontificatu poterit admitti. Vnde mala malis addentur, et unice in Deo sperandum.“ f. 80v

Dum Vesperae cantantur; venit nuntius, sanctissimum Dominum Papam Clementem XIII, die 2. Februarii obiisse. Is hactenus pro viribus restiterat persecutioni religiosorum Ordinum, maxime Iesuitarum: sed deinceps quid fiet?

Die Dominica I Quadragesimae mane hora octava Reverendissimus ingressus Capitulum habuit sermonem de passione Domini et caetera. Deinde proposuit, esse periculosa tempora, Religiosos et Clerum undique pericula et persecutiones manere, insuper venisse triste nuntium de morte sanctissimi Domini Nostri Papae Clementis XIII, ideoque iunctis viribus orandum esse, ut DEUS mala imminentia avertat. f. 81r

Die 5. Februarii, quae erat Dominica Quinquagesimae, celebratum est festum Sanctorum Ingenuini et Albuini. fm.

In hebdomada secunda et tertia Quadragesimae Reverendissimus Dominus Abbas noster suscepit ratiocinia Ecclesiarum incorporataram [sic] in parochiis Miemingen et Silz, item ratiocinia Confraternitatis Sancti Ioannis Baptistae in Stams de ultimis 4 annis. Rel.

Die 27. Februarii fuit secunda petitio Novitiorum. Post quam Reverendissimus constituit pro lectoribus mensae certos quosdam, exclusis reliquis, qui vel a matura vel a propria ignavia impediuntur. Deinde proposuit Venerabili Conventui, an pro sustentando altero sacerdote Conventuali nostro tanquam Cooperatore vel Primissario in Pfelders, consultum sit accipere Capitale fun- f. 81v dationis huiusmodi, quod ipsi Pfeldrenses et alii benefactores contulerant, aut in posterum conferent. Venerabilis Pater Prior dixit, providendum esse, ut alius quis hoc capitale suscipiat: quod et Reverendissimus se curaturum spopondit. fm.

Die 5. Martii in Dominica Laetare ad prandium fuit dispensatum in silentio. fm.

Eodem die ex Lengenfelda Oeziae vallis pago adventi Catharina Schaepfinn, virgo 27 circiter annorum cum patre suo et hero, cuius servitio addicta erat, et epistola Reverendi Domini Curati Lengenfeldensis Ignatii Recheis ad Venerabilem Patrem Priorem nostrum, rogantis; ut cum suspicio sit, praedictam Catharinam esse a daemonio obsessam, nec tamen per 176 exorcismos tum ab ipso Domino Recheis, tum a Curato Saeldensi Benedicto Santer liberari potuerit, exorcismis in nomine et virtute pretiosissimi Sanguinis Iesu Christi adhibitis eam curare dignetur et caetera. Catharina ipsa ante annos quatuor, cum forte viam faceret iuxta vicum Haimingen, sitibunda et lassa ad fontem venit, unde avidissime bibit; ab eoque tempore se a maligno hospite vexari sensit. Effectus autem externi ab aliis advertebantur singulis ferme hebdomadis semel. Vorabat lapides et lutum et huiusmodi quin ei noceret. Cibos interdum optimos glutire non poterat, sed exspuebat ex ore; alias si eosdem deglutiit, f. 82r mox eosdem revomuit. Herus [in margine: postmodum] idem in maleficii suspicionem adductus, cum adverteret eam glutire non posse, aut aqua benedicta ancillam aspergere, aut crucis signo os eius signare solebat; et tum commode glutire potuit absque vomitu. Praecipuum autem erat, quod frequenter et subito inter laborandum et alias, licet caeteroquin sanissima, in terram collaberetur et absque omni vitae signo per horae dimidium iaceret instar cadaveris immobilis. Hoc igitur incommodo quatuor ferme annos vexata, nuperrime, scilicet exeunte Februario votum concepit peregrinationis ad sanctissimum Christi sanguinem in Stams. Cumque hoc iter pater eius et herus, aliique omnimodis dissuaderent; aeris et viae incommoda et caetera caussantes, illa se retineri non est passa, certam habens fiduciam, si virtute pretiosissimi Sanguinis liberatum iri. Quare ne sola esset in via, praedicti duo viri eandem Stamsium comitantes, in via adverterunt, quotiescumque [in margine: praeter] imaginem Crucifixi transibant, illam iterum vexari. Venere ergo Stamsium usque ad ianuam Sacelli Sancti Sanguinis, ubi Catharina subito impetu in terram proiecta, absque signo vitae iacuit; donec iterum collectis sensibus elevata intravit sacellum. Vocatus deinde Venerabilis Pater Prior Iulius Marcellus Lanzinger, renuntiavit se venturum ad portam Abbatiae. Itaque Catharina e Sacello Sanctis Sanguinis ad portam praedictam deducta, ibi denuo corruit, iacuitque exanimis per dimidum. f. 82v

Venere interim Venerabilis Pater Prior et Reverendus Pater Subcellarius Marianus Freysing; qui ultra horae quadrantem eam omni spiritu et halitu destitutam spectarunt. Tandem paulatim respirare caepit, seseque erigere, et interrogata respondit, se tempore deliquii nec vidisse, nec audivisse, nec sensisse quemquam. Examinata a Venerabili Patre Priore de variis accurate et prudentissime respondit ad omnia. Suasit dein idem Pater Prior, ut ad Sanctam Confessionem se disponeret, et crastina die primae Missae hora quinta legendae interesset, dein etiam Missae ab ipso Patre Priore circa horam octavam legendae; post prandium autem veniret denuo, et tunc exorcismos adhibendos esse; insuper cum Medicus ordinarius Oeniponte propediem adventurus esset, suasit eidem Catharinae ut eum exspectaret, deque statu suo eidem loqueretur. Illa promisit omnia se facturam, at Medicum exspectare et cum eo loqui minime annuit, dicens se sanissimam esse, nec eius ope indigere. Confessa dein est [in margine: ordinatissime] Reverendo Patre Casimiro Sterzinger et examinata, an forte infirmitate [in margine: corporis] laboraret; sed is nullum corporalis infirmitatis indicium advertere potuit. Examinata est etiam Converso Nicolao Auer Chirurgo nostro, sed et hic nil infirmitatis observavit. Relat. V. P. Prioris [in margine: Reverens Dominus Ignatius Recheis Curatus Lengenfeldensis literis ad Iudicem nostrum Rochum Jaeger datis 2. Aprilis 1769 deinde haec 177 scripsit: Bey gelegenheith bithe Ihro hochwuerden Pater Prior und Pater Marian nebst haeflicher Empfehlung anzudeiten, dass die Catharina Schaepfin von ihren armseligen Zuestand vollkhomen liberiert und bey ihren Eltern ganz getraest lebe, welches als ein Miracl primae classis in das Wunderbuch der gnadenvollen Muetter vom gueten Rath khene eingeschriben werden.]

Die 6. Martii mane hora quinta Reverendissimus Pater Sebastianus Missam legit in altari pretiosissimi Sanguinis: cui etiam interfuit Catharina (quae tamen priore nocte dirissime246 vexata fuerat adeo, ut a sex robustis viris vix retineri potuerit; ne per fenestras se deorsum praecipitaret) et quidem quiete usque ad Canonem. Sub Consecratione iterum in terram collapsa est tanto impetu et periculo, ut adstantes, etiam pater f. 83r et herus eius, de vita desperarent. Vocatus igitur Venerabilis Pater Prior respondit, se mox descensurum. Cumque suas preces matutinas absolveret; iam veniunt [in margine: iidem] duo viri, pater et herus, in Prioratum, nuntiantes, Catharinam modo penitus esse liberatam. Nempe cum a Consecratione usque ad Sumtionem quasi mortua iacuisset, sub Sumtione sacerdotis, ipsa subito surgens alta voce dixit: Gottlob! jetzt bin ich von meinen zwen Plaggeistern völlig befreyt. Hoc nuntio percepto Venerabilis Pater Prior iussit Catharinam deduci ad portam Abbatiae. Ibi eandem denuo examinavit, iussitque veritatem sine fuco247 fateri. Illa autem respondit, se sibi visum esse [in margine: non auribus corporis, sed in-]timo animi sensu percipere Beatam Virginem Matrem boni Consilii sibi dicentem: Sey getrößt; iezt biß due von deinen zwen Plaggeistern befreyt; deren der eine dir zuegelassen worden, dich uend andere zue überlästigen, der andre aber dich zue verwirren. insuper dixit, se sensisse et vidisse utrumque daemonem ex se evolantem instar massae aut fumi subrufi248. Atque haec vera esse, asseveravit in vitam suam, mori potius parata, quam de iis dubitare. Actis proinde gratiis, et devotione erga Sanctum Sanguinem ac Matrem boni Consilii persoluta, post prandium cum patre et hero tam prospero eventu laetissimis, reversa est Lengenfeldam. Unde nunc exspectamus nuntium de constantia et veritate totalis liberationis. Relat. P. Prioris.

Die 7. Martii ad prandium fuit dispensatum in silentio. Officium summum habuerat Reverendus Pater Superior Delphensis. fm.

Die 10. Martii hora media quinta in choro solenniter cantatae sunt Vesperae et II Nocturnum pro exsequiis sancti Pontificis Clementis XIII. et postero die media nona Laudes, et dein f. 83v officium summum ab ipso Reverendissimo in Pontificalibus celebratum cum absolutione ad castrum doloris. fm.

Post prandium circa horam quartam Reverendissimus iussit convocari omnes Conventuales cum cucullis in Sacristiam. Hanc ipse quoque ingressus, brevem sermonem habuit, et

246 Lat. dirus: gräßlich, schrecklich, unheilvoll. 247 Lat. fucus: Schein, Verstellung. 248 Lat. subrufus: rothaarig. 178 proposuit, quod cum ossa Venerabilis Ioannis Campidonensis Sacerdotis et Monachi monasterii nostri olim in sacello infirmorum fuissent repositae, et ad magnam infirmorum consolationem cedat, si in novis aedibus infirmitorii eadem ossa asservarentur; propterea decreverit, Reliquias eiusdem Venerabilis Ioannis ex Sacristia in sacellum infirmorum transferre. Itaque hoc ordine e Sacristia in praedictum sacellum processum est. Praeferabatur Crucifixus, sequebatur Reverendus Pater Custos Maximilianus Riedmiller portans cistam clausam et obsignatam, in qua reconditae erant Reliquiae Venerabilis Ioannis, comitantibus ceriferariis. Tum ibant conversi, dein iuniores bini usque ad Reverendissimum Dominum Abbatem, qui ultimus ibat et ipse cucullatus. In sacello eadem cista reposita est supra altare; et Abbas cum omnibus reliquis genuflexus caepit alta voce recitare Hymnum de Venerabili Ioanne: O beate, Te amantes et caetera prosequentibus totum choris alternatim. Surgens dein Abbas fracto signaculo cistam aperuit; ibique primum reperit Caput viri grandis coronatum corona de floribus artificialibus et gossypio tectum quod reverenter exposuit in altari supra corporale, et denudatum osculatus est. Tunc accedentes singuli, Religiosi primum, dein et f. 84r

Laici, Iudex, Grammataeus, famuli et familiares nostri, qui frequentes aderant, osculo illud venerati sunt. Erat autem cista lignea foris et intus serico Atlantico vestita, et in ea tres capsae quadratae ex charta firma item serico foris et intus obductae tantae magnitudinis, ut totam cistam intus clauderent singulae plenae Reliquiis. Itaque supremam Reverendissimus extraxit et ossa denudata videnda exhibuit. Erant autem in suprema capsa praeter Caput, scapulae duae, claviculae duae, ossa femorum duo, radii brachiales duo, cum allis minoribus. Extraxit dein capsam mediam, ibique erant tibiae, pars spinae dorsi, costae octo, et complura alia. Infimam capsam non extraxit, sed ossa denadata in ipsa cista videnda exhibuit. Eratque ibi iterum pars spinae dorsi, item digiti manuum et pedum, aliaque minora ossicula. Caeterum ossa insignia singula erant ornata et vestita funiculis rubris ex serico et argento contextis, et gossypium flosculis artificialibus conspersum. Tradiderant Maiores nostri, haec sacra ossa, quandocunque aperiuntur, suavissimum odorem [in margine: supernaturalem] spargere. Attamen eo ipso quod plusquam naturalis est, nec semper, nec ab omnibus sentiri debet. Fassi sunt multi, se alium odorem non percepisse quam qualem dare solent ossa in cryptis: fassi tamen sunt aliqui, se odorem suavem percepisse. Sed hoc mihi privatim. Cumque Reverendissimus ossa reliqua reposuisset, et singulorum praesentium rosaria ad Sacrum caput attigisset; etiam hoc reposuit, ut ante fuerat. Clausum dein scrinium Abbatiali sigillo quadrupliciter communivit. addita exterius hac inscriptione.

CORPUS V[ENERABILIS] P[ATRIS] IOANNIS DE CAMPIDONA SAC[ERDOS] ET MON[ACHUS] ORD[INIS] CISTERCIENSIS IN STAMS.

Post haec ipse Reverendissimus scrinium reposuit subtus mensam altaris Sancti Bernardi. Recitatum dein alta voce Pater et Ave cum versu Ora pro nobis Beate Ioannes et caetera et collecta, Intercessio nos quaesumus et caetera. Sicque finitus hic actus. fm.

179 f. 84v

Dux Magnus Toscanae Leopoldus sequentibus diebus Romae exspectatur, qui abiturus est (et ut audio tanquam legatus a Caesare) Neapolin, ad examinandam aliquam causam, dicitur enim, et fama ubique volat, quod Rex Neapolis (qui ratione destitutus est) Reginae iam gravidae ex caeco irae impetu percusserit in ventrem, ita quidem, ut statim morbo affecta lectoque affixa fuerit, dicunt etiam, quod ante tempus pervenisset ad partum, sive potius abortum: hancque ob caussam [sic] debere Leopoldum Neapolim proficisci. Romae 4. Martii 1769. Ita scripsit ad Reverendum Patrem Casimirum Sterzinger nostrum fratrem suum Reverendus Dominus Antonius Sterzinger in collegio Romano studens.

Die 14. Martii Reverendissimus Oenipontum profectus est ad salutandum Illustrem Dominum Franciscum Comitem de Enzenberg nuper e peregrinatione reversum.

Inde die 16. eiusdem reversus,

Die 18. scrutinium habuit. fm.

Die 19. Dominica Palmarum circa horam octavam Reverendissimus ingressus Capitulum sermonem habuit de Religiosa paupertate. fm.

In triduo ante Pascha Reverendissimus ipse celebravit summum. fm.

Dominica Paschae Reverendissimus celebravit officium summum in Pontificalibus coram exposito Venerabili. fm.

Feria II Paschae ad prandium dispensatum est in silentio. fm.

Die 5. Aprilis, quo festum Sancti Benedicti celebrabatur, dispensatum est ad prandium in silentio; sed non in carnibus, propter feriam IV. fm. f. 85r

Die 6. Aprilis festum agebatur Sancti Iosephi. Reverendissimus in Conventu prandebat. Post prandium iussit omnes sacerdotes, non infirmos, convenire in Recreatorium. Quod ipse quoque circa horam mediam secundam ingressus, dixit, se conventum hunc indixisse, ipsumque comparuisse capitulariter. Proposuit: multas reperiri fundationes, quae hodie non servantur, licet fundus earum in suis saltem effectibus adhuc exstet; tempora hodie esse periculosa, utpote quibus homines praecipue mundani contra Religiosorum bona, iura et privilegia insurgunt: metuendam esse DEI vindictam, nisi obligationes nostras fundatas strictius observemus: bene statuisse Augustinum II Abbatem, ut singulis diebus, quibus hebdomadarius Missae Significativae Missam in libello fundationum determinatam non habet, Missa applicet pro benefactoribus defunctis in genere, quatenus hoc modo neglectus fundationum compensetur: hoc autem saluberrimum statutum hactenus a multis contemtum neglectumque fuisse. Haec praefatus, quaesivit: an obligatio, ut hebdomadarius Significativae singulis diebus a Missis determinatis vacuis applicet pro benefactoribus defunctis in genere, sit vera et gravis. Tum Venerabilis Pater Prior Iulius Marcellus Lanzinger, affirmavit, hanc obligationem veram et gravem esse. Idem dixit Venerabilis Pater Senior Benedictus Gienger: idem singuli reliqui confirmarunt. Deinde Reverendissimus Dominus Abbas Vigilius 180

Auctoritate Abbatiali, qua in Capitulo fungitur, declaravit, praedictam obligationem veram et gravem esse. Et Venerabilis Conventus eandem Declarationem acceptavit, et approbavit pro se et omnibus posteris suis f. 85v in perpetuum. Confectum desuper instrumentum Sigillo Abbatiali maiori et Contrasigillo Conventuali communitum, atque ab ipso Reverendissimo a Venerabili Patre Priore et singulis de Conventu Sacerdotibus subscriptum, in Archivo repositum est.

Eodem die, loco et caetera Reverendissimus proposuit consilium, quid circa enormem sacrorum a nonnullis nullius conscientiae sacerdotibus coacervatorum molem agendum sit. Cum enim anno 1765 [in margine: huiusmodi missarum] plura millia, quarum stipendia nequissimi praevaricatores contra paupertatis votum acceperant et expenderant, ad Patrem Confessarium fuissent delata; et Reverendissimus beatae memoriae Rogerius Abbas consensisset; ut hebdomadarii Missae Significativae diebus a Missis determinatis vacuis restantia illa sacra successive possent persolvere; tali autem modo Missae pro benefactoribus defunctis ignotis debitae negligerentur: idem Reverendissimus Dominus Abbas Vigilius iniustum esse censuit; ut Missae nonnisi ex caritate ad legendum susceptae impediant Missas ex titulo iustitiae debitas. Quod et Venerabilis Conventus iniustum esse dixit. Itaque statutum est, ut posthac hebdomadarii Significativae nullam Missam ex restantibus praedictis legant: sed Patres Confessarii reos adigant ut omnes omnino Missas vacantes ad obligationes restantes delendas applicent; quodsi renuerint facere, absolvi non possint, sed ad ipsum Reverendissimum remitti. fm.

Die 10. Aprilis Reverendissimus Oenipontem profectus, apud Excellentissimum Praesidem Gubernii effecit, ut nupera severissima mandata circa Fassiones fundationum, et Prohi- f. 86r bitionem pascuorum mitius, quam ab hominibus passim intelligebantur, explicarentur: obtinuit quoque, ut terminus prolongaretur, si ii, quorum interest, supplicare voluerint; ad magnam vicinorum consolationem. Rel. et Litt. ipsius R.mi D. Vigilii.

Die 15. Oeniponte reversus est Reverendissimus. fm.

Die 1. Aprilis Reverendissimus colonos nostros Stamsii habitantes in Abbatiam convocavit; et praesentibus ibidem Reverendis Romedio Pistrinario, Amadeo Cellario, et Cassiano Secretario, Domino Rocho Jaeger Iudice, et Francisco Sailer Grammataeo, illis prohibuit, ne in posterum pecora sua in campos Monasterii proprios ad pascua agant, sed solum in sua quisque prata: idque propterea, ne, dum anno sequente pecora domi servari debebunt iuxta decreta, feni penuria fiat. fm.

Die 7. Maii in festo Sancti Sanguinis mane hora sexta recitatis in choro horis, deinde media nona Reverendus Pater N. Zech Societatis Iesu qui heri cum Perillustri Reverendo Patre Rectore N. Eggs advenerat, ad concionem dixit egregie. Officium summum celebravit Reverendissimus in Pontificalibus. Deinde, cum antea copiosae pluviae cecidissent, subito serenato caelo processio consueta ad campos instituta est: sed propter ventum nimis validum 181 preces solitae non factae sunt ad altare in campis erectum, sed post reditum in Ecclesia cum Te Deum. Media prima absoluta est solennitas. Media secunda caeptum est prandium in aula Abbatiali: ubi et caena fuit. fm.

Die 8. mansere hic Reverendi Patres Iesuitae, et Reverendus Pater Gabriel Ordinis Sancti Hieronymi de Monte Sancti Iosephi. fm.

Die 9. post prandium Reverendissimus cum Reverendis Patribus Iesuitis et Gabriele Hieronymitano Oenipontem profectus, gratulabatur Excellentissimae Dominae de Enzenberg ad onomasin proxime venturam. fm.

Die 13. ad prandium reversus est Reverendissimus. f. 86v

Die 14. Maii in festo Pentecostes Reverendissimus celebravit officium summum in Pontificalibus coram exposito Venerabili: pransus est in Conventu sub silentio. Post prandium consecravit campanam in honorem Sancti Ioannis Nepomuceni ad ecclesiam parochialem Mittenwaldensem in Bavaria. fm.

Die 15. fuit ad prandium dispensatum in silentio. fm.

Die 16. Missa matutina non fuit cantata, propterea, quia in sacello Eucharistiae ab hora quinta usque ad decimam expositum erat Venerabile. fm.

Die 17. mane Venerabilis Pater Prior Iulius Marcellus Lanzinger ad balneum Praxense abiit cum socio Reverendo Patre Bernardo Gall: et cum eis Oenipontem profectus est ad argumentandum [in margine: apud Franciscanos] Reverendus Pater Aloysius Specker. Post prandium paulo ante horam primam Venerabilis Conventus ambulatum exivit: Reverendus Pater Franciscus Paulanus Wild post reliquos etiam exiit quasi Breviarium recitans. In reditu autem hic non comparebat, nec ad Vesperas, nec ad collationem, nec ad Completorium. Quaesitus ubique, non tamen repertus est; sed in eius cella schedula scripta IV Maii, qua testatur, se eo quod sibi locus Stams maxime displiceret et nec inimicis nec amicis fidendum sit, aliorsum abiturum, causam vero ipsum Brixinam missurum esse. Aufugerat interim trans montem ferreum: sed paenitentia tactus Reutae ad Patres Franciscanos divertit; et Perillustrem Reverendum Patrem Guardianum Oswaldum germanum Reverendissimi nostri rogavit, ut sibi Stamsium redeundi occasionem faceret. Hinc

Die 19. Maii ipse Pater Guardianus cum eodem Stamsium per postam vectus, circa mediam tertiam post meridiem advenit; et Pater Franciscus mox ad cellam suam deductus est. Hora quarta Reverendissimus adivit Recreatorium, ubi toto Conventu Congregato deliberatum, quid de reduce fugitivo agendum; conclusum, ut quia ipse paenitens sponte sua rediit, paena debita ei mitigetur. Vocatus Pater Franciscus adfuit et supplex coram omnibus veniam petiit, dicens, se hoc ex perturbatione fecisse. Remissa ergo ei paena carceris, iussus est ad suam cellam redire. fm.

Die 20. Reverendus Pater Franciscus accepit in Capitulo disciplinam verberum, et ad Sacra Exercitia missus est. Relat. et decret. R.mi 182 f. 87r

Die 24. Maii advenit Perillustris Reverendus Pater Edmundus Schmaus Franciscanus e Provincia Bavarica deputatus Generalis Commissarius ad visitandum Provinicam Tirolensem, cum suo Secretario et Reverendo Patre Guardiano Reutensi Oswaldo Granicher. fm.

Die 25. in festo Corporis Christi summum officium celebravit Reverendissimus qui et in processione portavit Venerabile: Sanctum Sanguinem autem tulit Perillustris Reverendus Pater Commissarius, et officium alterum ad Sanctum Ioannem celebravit. Ad prandium fuit dispensatum in silentio; nihil autem in cibo et potu plus solito datum. Vespere ex posta advenit nuntium, de Eminentissimo Cardinale Laurentio Ganganelli Ordinis Minorum Conventualium Sancti Francisci in Papam electo. fm.

Die 26. post prandium Perillustris Reverendus Pater Commissarius Oenipontem abiit ad proxime futurum Capitulum Provinciale. fm.

Die 29. [in margine: Literae] Domini de Gentili Roma advenerunt, Eminentissimum Cardinalem Laurentium Ganganellum Ordinis Conventualium Sancti Francisci in Papam die 19. Maii electum fuisse, dictumque Clementem XIV.

Die 1. Iunii celebratum est anniversarium [in margine: tertium] Electionis Reverendissimi Domini nostri Vigilii Abbatis, quod alias fuerat 26. Maii. Officium summum solenniter habuit Reverendus Pater Supprior. Ad prandium [in margine: et caenam] fuit solatium in aula Abbatiali. fm.

Die 4. Iunii Reverendissimus consecravit campanam.

Die 6. Iunii vespere advenit Excellentissimus Gubernii Praeses Cassianus Comes de Enzenberg cum filio suo Francisco, et Excellentissimo N. Comite de Migazzi fratre Cardinalis Migazzi Archiepiscopi Viennensis, et Excellentissimo Ioanne Comite de Spaur Gubernii Consiliario, et Excellentissimo N. Comite de Taxis supremo Postarum Praefecto eiusque uxore N. Comitissa de Wilscheck, et Perillustri N. Barone de Tschiderer. Caenatum est hora octava in aula Abbatiali sine musica. fm.

Die 7. [in margine: circa horam nonam advenit Reverendissimus Dominus Carolus Baro de Prastberg Canonicus Vratislaviensis, ad visendum monasterium nostrum.] Hospites tractati sunt in aula cum musica ad prandium et caenam. fm. f. 87v

Die 8. Iunii Excellentissimus Praeses cum Barone de Tschiderer mane post horam quartam denuo Oenipontem reversus est. Reliqui remansere hic ad prandium: post quod circa horam quartam et ipsi reversi sunt Oenipontem. fm.

Die 12. Iunii circa horam decimam advenere Excellentissimus Dominus Comes de Taxis cum Reverendissimo Domino Carolo Barone de Prastberg Canonico Vratislaviensi [in margine: qui nuntiaverunt, Excellentissimum Dominum Praesidem Oeniponte aegrotare; quae res Reverendissimum Abbatem et nos omnes non modice afflixit, quia Patronus noster praecipuus est. Praedictus Dominus Canonicus] Roma nuper reversus, aliquas Reliquias cum instrumentis 183 authenticis praesentavit Reverendissimo Domino nostro Abbati. Mansere hi Stamsii usque ad 14. huius; quo post prandium Reverendissimus Dominus Canonicus in Sueviam, Excellentissimus Comes Oenipontem abierunt. Rel.

Die 24. Iunii in festo Sancti Ioannis Baptistae Reverendissimus celebravit Summum coram Venerabili exposito. Ad concionem in ecclesia superiori dixit Reverendus Pater Caelestinus Faber Vicarius Parochialis. Officium autem celebravit Venerabilis Pater Prior. Ad prandium fuit solatium in aula [in margine: Abbatiali] ad caenam mensa regularis in Conventu; in aula vero mensa Abbatialis cum hospitibus duobus Patribus Servitis et Reverendo Patre Ioachimo nostro, qui vespere Oeniponte advenerant. fm.

Die 26. Iunii celebrata est processio solennissima: in qua Reverendissimus portavit Venerabile, Venerabilis Pater Prior Sanctum Sanguinem. Ad prandium hospites aderant copiosi, et mensae assidebant personae 94. Circa horam quartam caepta est tragaedia Conradini in solario aestivo pomaerii, quae durabat usque ad mediam octavam. Ad caenam iterum fuit solatium in aula. fm.

Circa mediam noctem Pater Franciscus enormiter insultavit Reverendo Patri f. 88r

Suppriori, et alia plura valde indecentia gessit, adeo, ut videretur insanus, et periculum timeretur, ne se ipsum perimeret. Hinc custoditus est usque in diem crastinum. Cum autem dein appareret, eundem ea partim ex malitia fecisse; Reverendissimus correctorio includi, et postero die in Vigilia Sanctorum Petri et Pauli disciplina virgarum [in margine: in Capitulo] feriri iussit, iterumque recludi. Rel. Eodem die Reverendissimus decrevit cancellariam renovare; quare utrumque Chartularium eius transtuli in aliud conclave. fm.

Die 1. Iulii ad intercessionem Venerabilis Patris Prioris correctorio dimissus est Pater Franciscus, statimque sine gradibus regularibus ad chorum et omnia admissus. fm.

Die 3. Iulii post Primam Reverendissimus ingressus Capitulum, ubi totus Venerabilis Conventus, exceptis Conversis, erat congregatus, capita quaedam ex sacra Regula praelegit, quae obligationem Abbatis ad punienda delicta inculcant. Tum proclamavit Patrem Vincentium Gruenewald, qui nuper sponte, stimulante conscientia, Reverendissimum Dominum Abbatem adierat, et libere fassus fuerat, seipsum esse, qui enormem Missarum summam collegerit, attamen se per hoc non peccasse, quia Superiores sibi optatas recreationes non semper indulserint et caetera praeterea damnum per eam collectionem monasterio illatum facile resarciri posse, si Abbas a superfluis expensis abstinere velit. Hanc igitur Patris Vincentii fassionem, propriamque sui stultam et iniuriosam defensionem, publice in Capitulo; simulque rememoravit, eundem Patrem Vincentium bis tentasse homicidium, semel scilicet dum ante aliquot annos ipsum Reverendissimum tunc adhuc Priorem cultro iam stricto necare voluit, et necasset, nisi ille mox aufugisset; iterum dum nuper mense Martio modernum Patrem Priorem in Prioratu necaturus, de cultro circumspexit. Propter haec igitur delicta et praecavenda in futurum pericula, Pater Vincentius

184 f. 88v depositis cuculla, cingulo et calceis, inclusus est interiori correctorio. Reverendissimus autem deinde omnes admonuit, ut pro salute delinquentis orare non omittant, simulque caveant, ne in similia delicta, DEO superbos deferente, incidant et caetera. Sicque solutum est Capitulum. fm.

Die 8. Iulii Reverendissimus cum Reverendo Patre Rogerio Oenipontem profectus est, ubi postero die, advenit serenissima Maria Amalia Archiducissa Austriae coniux futura Ferdinandi Ducis Parmae. De qua solennitate vide novellas publicas.

[Einlage: Brief an Pater Prior Iulius Marcellus] f. 89r

Die 13. Iulii Reverendissimus Oeniponte reversus est.

Die 15., etsi festum erat Sancti Henrici, nihilominus propter subsequens festum Sancti Patris Nostri Stephani fuit sermo in Capitulo.

Die 19. mane post horam octavam advenit Illustrissimus Dominus Comes Franciscus ab Enzenberg filius Praesidis Gubernii, cum Domicellis illustris Parthenii secularis Oenipontani. Pransi sunt in aula: et vespere media sexta iterum recesserunt Oenipontum. fm.

Die 22. Iulii in festo Sanctae Mariae Magdalenae hora sexta in choro dictae sunt sine cantu Prima, Tertia et Sexta; mox cantata Nona, et Missa Ducis more solito et debito. Hora octava in templo inferiori ad concionem dixit Reverendus Pater Marianus; tum officium summum habuit Venerabilis Pater Prior in Sacello Sancti Sanguinis. fm.

Die 26. Iulii in festo Sanctae Annae mane hora sexta in choro sine cantu dictae sunt Tertia et Sexta, cantata Nona et Missa Ducis. Hora octava in templo inferiori fuit sacer sermo dictus a Reverendo Patre Mariano. Officium summum in altari summo celebravit Reverendissimus in Pontificalibus de Beata. fm.

Die 27. ob anniversarium Benedictionis Officium summum celebravit Perillustris Reverendus Dominus Ferdinandus Holer Decanus Flaurlingensis. Ad prandium et caenam fuit solatium in aula. fm.

Die 30. Iulii Reverendissimus in Pontificalibus celebravit officium summum de Sanctissima Trinitate. sub quo ordinem nostrum solenniter professi sunt Religiosi Fratres Robertus Spiess, Stamsensis, et Vigilius Siller Schaenbergensis. fm.

Die 4. Augusti Reverendissimus per literas ad Reverendum Patrem Vicarium Maiensem et alios datas disposuit, ut Reverendus Pater Albericus Faber a Vicariatu Sancti Petri ad gremium redeat; huic in eodem Vicariatu Reverendus Pater Eugenius Marquard succedat; huic autem in Curatia Pfeldrensi Reverendus Pater Nivardus Graber substituatur: item Reverendus Pater Ignatius Lachemayr ad gremium revertatur. Ex litt. et Praesentat. 185

Eodem die circa horam quartam vespertinam factus est terrae motus, non tamen gravis, nec diuturnus, sed [in margine: quasi per dimidium unius Pater noster duravit. In aliis tamen locis, uti Oeniponte, Augustae, Danuberdae, Caesareae, Eichstadii et caetera fuit eadem hora admodum vehemens. fm. et Litt. P. Aug. Weiss Caesareensis. f. 89v

Die 26. Iulii mane Reverendissimus accepit imaginem pictam in tabula cuprea longitudine cubitum, latitudine paulo minus habentem vitro limpido et marginibus ornatum Sanctorum Vigilium et Romedium exhibentem, cum inscriptione tergo appicta, ut sequitur:

Reverendissimo, Perillustri ac Amplissimo domino VIGILIO Sacri ordinis Cisterciensis in Stambs Abbati Vigilantissimo in Consecratione Episcopali Assistenti primario hanc iconem Sanctorum Vigilii et Romedii dicat et dedicat. ADepta qVInto IDVs OCtobrIs EpIsCopaLI DIgnItate,249 Accepti per manuum impositionem Beneficii ad aras aeternum memor.

ROMEDIVS Episcopus Augustopolitanus suffraganaeus Brixinensis.

Die 5. Augusti festum Beatae Virginis Mariae ad nives celebratum est in choro et foro. Prima, Tertia, Sexta recitatae, Nona cantata, et mox Missa Ducis. Hora octava concio fuit: postquam Venerabilis Pater Prior Officium summum in Sacello Eucharistiae celebravit. Hoc modo actum est die 6., 10. et 13. Augusti propter Novenam devotionem. fm.

Die 6. Augusti Reverendi Patres Godefridus Egger et Henricus Weisskopf ad Athesim missi sunt, ille, ut Cooperator ad Sanctum Petrum, hic ut Cooperator seu Primissarius in Pfelders. fm.

Die 15. Augusti Reverendissimus Officium summum celebravit coram exposito Venerabili. fm.

Die 17. Augusti Reverendissimus Oenipontem profectus, postero die officium secundum pro anniversario Francisci Imperatoris in templo aulico in Pontificalibus celebravit: unde eiusdem diei vespere Stamsium reversus est. fm. Rel.

Die 19. Augusti vespere circa horam quintam advenit Reverendissimus Dominus Benno Abbas Benedictoburanus cum duobus Sacellanis nempe Cellario suo Patre Benedicto et Patre Aemiliano Professore linguarum Orientalium. Reverendissimus hospes deductus est ad cellas hospitum superiores. fm.

In festo Sancti Patris Bernardi praedictus Pater Aemilianus ad concionem dixit: Reverendissimus autem f. 90r

Benedictoburanus Officium summum in Pontificalibus celebravit, sine exposito Venerabili. Ad prandium fuit solatium in aula: et adfuere etiam alii hospites complures. Sub mensam

249 Das Chronogramm ergibt die Jahreszahl 1767. 186 producta est Musica in Reverendissimi hospitis honorem composita: ad caenam iterum solatium fuit. fm.

Die 21. et 22. ante prandium hospites lustrarunt memorabilia nostra: et post prandium iterum discesserunt. fm.

Die 23. Augusti hora prima post meridiem Reverendissimus ingressus Recreatorium tria proposuit [in margine: Reverendis Patribus congregatis.]

1. Quinam constituendi sint Confessarii conventuales. Data sunt vota scripta: et Reverendi Patres Iosephus Castner, Albericus Faber, et Aloysius Specker singuli acceperunt octo vota; alias nemo totidem. Hinc isti tres constituti sunt a Reverendissimo Confessarii Conventuales, manente nihilominus in hoc officio Reverendo Patre Edmundo Hopfgartner.

2. Cum nuper illis, qui Missas stipendiatas ad enormem cumulum collegerant, sicque totum Monasterium maxime gravarant, ex mera gratia permissa fuisset una Missa vacans per hebdomadem, postea tamen nonnemo conquestus fuisset, quod nonnisi unica Missa fuerit concessa, adeoque non possit coemi tabacum aut alia huiusmodi superflua: an proinde aequum sit, huiusmodi Monachis irreligiosis binas Missas vacuas concedere. Respondit Venerabilis Pater Prior, nequaquam duas esse concedendas, sed sufficere unicam, et hac quoque indignos esse homines illos qui Monasterium adeo gravare non erubescunt, et adhuc superfluis inhiant et caetera. Ita et plerique alii responderunt. Unus tamen dixit, duas esse concedendas; sicque sese suspectum reddidit.

3. Quid agendum cum Patre Vincentio, cum in carcere per hiemem detineri non possit. Responderunt omnes, includendum esse cellae cuidam calefactoriae, eique praebendum esse victum consuetum: nonnulli ei concedendam putarunt celebrationem Missae; plures non concedendam f. 90v esse dixerunt; sed ut saltem Missam audire possit, includendum esse cellae infirmitorum. Et acquiescente Reverendissimo discessum est. fm.

Die 26. Augusti sub caenam Reverendus Pater Vincentius iussu Reverendissimi e correctorio deductus est in cellam aliam inferioris dormitorii, non infirmitorii. Rel.

Die 27. Augusti Venerabilis Pater Prior Iulius cum Reverendo Patre Cellario maiore Amadeo Seefeldam profecti sunt, ut ille postridie in festo Sancti Augustini Officium summum celebraret, iste ad concionem diceret. Eodem die 27. Augusti Reverendus Pater Supprior hora prima pomeridiana convenire iussit omnes Sacerdotes in Recreatorium. Coram eis sic congregatis advenit ille, qui nuper de accumulatis Missis sese prodiderat, cucullatus; et prostratus coram Reverendo Patre Suppriore, iussusque surgere, fassus est culpam suam, et veniam precatus, rogavit; ut Venerabilis Conventus intercedere dignetur apud Reverendissimum Abbatem, quatenus erga ipsum clemens sit et paenam meritam mitiget. Eo igitur iussu Reverendis Patris Supprioris digresso, deliberatum et conclusum est, ut Deputati Reverendissimum accedant, et pro paena mitiganda intercedant. Quod et factum est. Post Vesperas autem Reverendissimus Prioratum ingressus, reum accersivit, paterneque admonuit; 187 cumque ille ad omnia se paratum exhiberet, Reverendissimus id solum ei iniunxit; ut, donec Missarum cumulus (circiter 500) expungatur, ipse pro nullo novo stipendio, sed pro antiquis semper legat, insuper pro nullo pretio unquam ludere praesumat. fm. et Rel.

Exeunte Augusto videri apud nos caepit Cometa cum cauda enormis longitudinis, ita ut totum tectum Bibliothecae longitudine aequare videretur. Ego eundem vidi die 6. Septembris mane a media tertia usque ad mediam quintam. fm.

Die 3. Septembris in festo Dedicationis Summum officium celebravit Venerabilis Pater Prior. Ad

[Einlage: „Reverendus Pater Maximilianus” mit deutschem Text] f. 91r prandium dispensatum. fm.

Die 4. Septembris mane circa horam octavam advenerunt Deputati Communitatis Silzensis, nempe [lacuna] in Abbatiam, a Reverendissimo invitati ad faciendam transactionem ratione augiae, in qua Stamsenses et Silzenses ius pascui hactenus commune habuerant. Cum enim ex mandato Augustissimae nupero omnes fundi, qui ad culturam agrorum seu pratorum redigi possunt, a Domino fundi coli et novari possint ac debeant sine contradictione eorum, qui ius commune pascui in eis prius habuere: hinc Reverendissimus, cum et mandato huic parere, et tamen Silzensibus gratiam specialem exhibere vellet; eisdem obtulit partem augiae pro recompensatione iuris eorum antiqui. Cumque Reverendissimus cum Reverendis Patribus Pistrinario, Cellario maiore, et me Secretario, ac Iudice nostro, nec non Deputati Silzenses ad locum ipsum venissent; Reverendissimus Silzensibus cedere addixit aream, a palude Drachenlake dextrorsum recta usque ad Oenum, antrorsum recta usque ad colliculum, qui est iuxta viam inter Oenum et Staudach, et insuper totam partem reliquam quae est supra hanc viam, proinde totam fere augiam quaestionis, [in margine: ea tamen conditione adiecta, ut pro singulis Tagmad ad annuatim pendant 3 cr. pro censu fundi, et 24 cr. pro contributione ad fabricam ripae.] Silzenses tamen nondum contenti, responderant, se haec ad communitatem prius debere referre. Et sic terminatio huius transactionis in aliam vicem dilata est. fm.

Die 5. Septembris Reverendissimus post prandium versus Benedictiburam [sic] iter aggressus est cum Reverendis Patribus Aloysio et Casimiro, Professoribus, et Mariano Cellario medio, ad festum Sanctae Anastasiae die 7. Septembris in Pontificalibus solennizandum et caetera. fm.

Die 7. Septembris Reverendissimus noster Abbas Vigilius in Monasterio Benedictoburano Ordinis Sancti Benedicti in Bavaria, in quo corpus Sanctae Anastasiae Virginis et Martyris devotissime asservatur et colitur, cuius etiam festum translationis eodem die celebratur, summum officium in Ponti- f. 91v ficalibus celebravit: cum antea ad concionem de eadem Sancta thaumaturga panegyrin dixisset Reverendus Pater Marianus Freysing noster Conventualis. Relat. 188

Die 8. Septembris Reverendissimus noster in eodem caenobio Benedictoburano, ob festum Nativitatis Beatae Virginis Mariae iterum officium summum Pontificaliter habuit. Relat.

Remansit Reverendissimus noster Benedictoburae eodem et sequenti die. Tum ad Monasterium Wessofontanum, hinc Pollingam divertit, ubique humanissime exceptus est. Relat.

Die 13. Septembris Reverendissimus vespere Stamsium reversus est. fm.

Die 16. Septembris Reverendissimus Oenipontem ad congressum Provincialem abiit cum Reverendis Patribus Mariano, Rogerio, et Sebastiano. fm.

Die 18. Septembris Reverendus Pater Ioachimus, Professor publicus Oeniponte Stamsium advenit, non admodum bene valens. fm.

Die 28. Septembris misi ad Reverendissimum Dominum Franciscum Taepselium Praepositum Pollinganum meam opinionem scriptam de origine tituli Ducum Meraniae, scilicet et nullam sententiam esse omnino certam, probabiliorem tamen videri illam, quae Duces Meraniae a Merania Athesina dictos affirmat. Petii simul rescire ipsius sententiam. fm.

Die 1. Octobris Reverendissimus Oeniponte reversus est, una cum Reverendissimo Domino Ignatius [in margine: Antonius] Barone de Enzenberg Ecclesiae Cathedralis Brixinensis Decano et Canonico, et Reverendissimo Domino Philippo Iosepho Comite de Tunn Canonico Tridentino [in margine: et Illustrissimo Comite de Arsio.] fm.

Die 2. Octobris mane advenere Reverenddissimus et Illustrissimus Dominus Comes de Clari Canonicus Brixinensis et Dynasta Petrimontanus, item Reverendissimus ac Amplissimus Dominus Ignatius Praepositus Sancti Michaelis ad Athesim Canonicus Regularis Sancti Augustini cum Reverendissimo et Illustrissimo Domino Comite de Trapp Canonico Tridentino. Qui omnes eodem die hic pransi sunt. Vespere Comes Clarius Silzam abiit negotia quaedam f. 92r

Dynastiae suae acturus: reliqui hic pernoctarunt, alteramque etiam diem transegerunt. fm.

Die 4. Octobris abiere Hospites excepto Reverendissimo Domino Decano Brixinensi: qui die 5. Octobris Flaurlingae apud decanum Ruralem pransus, vespere Stamsium rediit. fm. et Rel.

Die 6. Octobris et 7. idem Reverendissimus Dominus Decanus pransus est in Refectorio sub silentio regulari. fm.

Die 8. Octobris in festo Sanctorum Angelorum Custodum id Reverendissimus Dominus Decanus adiit ecclesiam superiorem Sancti Ioannis ad sermonem Sacrum, quem habuit Reverendus Pater Stephanus Gasteiger. Deinde Officium summum de Sanctis Angelis Custodibus celebravit in Sacello Eucharistiae; quia iuxta altare summum tunc pingebantur parietes, adeoque commode non poterat ibi haberi officium summum. fm. 189

His diebus Reverendissimo nostro renuntiatum est Reverendum Patrem Henricum in Pfelders non bene contentum vivere; proinde statuit Reverendum Patrem Ignatium Lachemayr quem nuperrime inde revocarat, illuc remittere, et Reverendum Patrem Henricum ad gremium revocare. Itaque die 9. Octobris mane idem Reverendus Pater Ignatius cum Reverendo Patre Stephano, qui Cooperator in Maiis destinatus erat, ad Athesim abiere. fm.

Die 10. Octobris ad Athesim missi sunt Reverendi Patres Maximilianus Riedmiller et Amadeus Ehinger, ille ut Beneficiatum ad Sanctum Valentinum ageret, hic ut vindemiis interesset. fm.

Die 12. Octobris Oeniponte advenerunt Excellentissimus Dominus Comes de Taxis supremus Postarum Director et caetera et Illustrissimus Dominus Comes de Kuen et caetera. Rel. et fm.

Die 14. Octobris Apparatus fiebat in Ecclesia nostra ad solennitatem sextuplicis Iubilaei crastina die celebrandam. Ad Vesperas compulsabantur campanae. Vesperae erant de die Octava Sanctorum Angelorum Custodum, et Venerabilis Pater Senior Benedictus Gienger, tanquam Sacerdos Iubilaeus tenebat summum, id est, canebat Capitulum et Collectas. Interea de Monte Sancti Georgii advenit Perillustris Reverendus Pater Leopoldus Gienger cognatus f. 92v

Venerabilis Patris Senioris Iubilaei nostri. fm.

Die 15. Octobris die Dominica XXII post Pentecosten, in quam simul incidit Ocatava Sanctorum Angelorum Custodum, et festum Sanctae Theresiae solennitas sic peracta est.

Die 16. Reverendissimus a prandio Dominus Decanus Oenipontum abit: reliqui hospites remanserunt. fm.

Die 17. ad prandium supervenere Illustrissimi Franciscus Comes de Enzenberg et caetera Friburgum proficiscens cum Illustri Domino de Grisch, futuro Referandario apud aulam Viennensem, N. Comes de Kuen, N. Baro de Ramboldshofen, N. de Triangi. fm.

Die 18. Hospites praedicti omnes abierunt, Reverendissimus autem Dominus Decanus Oeniponte reversus est. fm.

Die 19. Reverendissimus Abbas noster dispensavit ad prandium in silentio. Media tertia post meridiem, una cum Reverendissimo Domino Decano Brixinensi, ad Athesim iter aggressus est. fm.

Die 20. Novembris [in margine: circa meridiem] pie obiit Religiosus Frater Dismas Kuen Geschwendensis, Conversus, Sartor, et professus Iubilaeus; qui ultimis suae aetatis annis tribus omnino caecus caecitatem suam patissime tulerat, orationi unice intentus. Paucis ante diebus cum appetitu cibi et potus se destitui, et spirationem difficiliorem fieri sentiret; in domum infirmariam se duci ipse petiit; ubi Sanctis Morientium Sacramentis mature provisus est. Eodem die praesentata sunt duo Decreta Gubernii: quorum altero de 27. Octobris communicatur Memoriale Reverendissimi et Illustrissimi Domini Ioannis Sebastiani Comitis de Clari Dynastae Petrimontani, quo Stamsio contradicit ius venandi in silva supra Freundsheim usque ad iugum montis: altero de 1. Novembris communicatur eiusdem 190

Memoriale, quo Abbatem Stamsensem accusat, quod Silzensibus pro iure compascui in augia Staudachensi nolit condignam compensationem facere et caetera. fm. et autographa.

[Einlagen:

- Innsbrucker Mittwochige Ordinari Zeitung,12. Juli 1769. - Deutscher Lebenslauf von P. Benedikt Gienger.] f. 93r

Eodem die 20. Novembris Reverendissimus Maiis adhuc constitutas literas ad me Fratrem Cassianum dedit, quibus me Caesaream scribere et deinceps missionem Directoriorum deprecari iussit; siquidem directorium Monasterio Stamsensi accommodatum Oeniponte imprimendum curare ipse decreverit. Autogr. Scripsi ergo Caesaream 27. Novembris et Directorium Stamsense ad typos Oenipontanos misi 29. eiusdem. fm.

Die [in margine: 27. Novembris] circa horam quartam vespertinam ex Athesi reversus advenit Reverendissimus cum Reverendo Patre Cellario maiore Amadeo Ehinger, nuntiavitque, vindemias fuisse quoad qualitatem vinorum prorsus eximias, quoad quantitatem vero mediocres; inque bonis nostris circa 1200 urnas crevisse et caetera attulit quoque duos botros, qui in vinea nostra Nalsensi creverunt, barba rufa ultra dimidiam ulnam longa a natura instructos; quales non nisi rarissime, et annis fertilissimis crescere solent. fm.

Die 4. Decembris post prandium Reverendissimus habuit conferentiam super litibus a Comite de Claris nobis intentatis et caetera. fm.

Die 5. Decembris Reverendissimus me et Dominum Iudicem cum Reverendo Patre Casimiro Oenipontem misit. Ibi eodem die de praedictis litibus consultavimus Praenobilem Dominum Secretarium de Freysing: qui responsum suum, alias impeditus, distulit, at postea scriptum Stamsium misit. fm.

Die 6. Decembris ego cum Domino Iudice adivi Excellentissimum Dominum Gubernii Praesidem Comitem de Enzenberg; eique exposuimus, Dominum Comitem de Claris niti diversis falsis suppositis et caetera. Respondit, 1. exiisse Decretum, ut si Dominus fundi velit fundum excolere, alter eo ipso ius pascui, siquod in eo fundo habeat, amittat: attamen in huiusmodi casu Gubernium semper curasse concordationem et compensationem pro iure pascui faciendam: 2. se audivisse, Dominum Praelatum Silzensibus pro compensatione non plus f. 93v quam 50 aut 60 orgyias obtulisse; quod utique infra aequum esse videretur; licet Silzenses quamcunque compensationem uti gratiam respicere debeant: 3. si declaratio de proprietate fundi augiae Staudachensis ad Stamsium spectante in Gubernio iam resoluta, nondum sit expedita; expediendam eam fore, si in nova remonstratione a nobis mittenda, eiusdem declarationis nondum expeditae mentio fiat: 4. si autem dubium supersit de limitibus ipsius fundi; locum a quodam Commissario inspectari debere: 5. pro iure venandi in silva supra 191

Freundsheim gwarandiam [sic] seu evictionem praestandam nobis esse a Gubernio et caetera. fm.

Die 7. Decembris ego et Dominus Iudex Stamsium reversi sumus, Reverendo Patre Casimiro Oeniponte apud Dominum Parentem suum infirmum remanente. fm.

Die 8. Decembris in festo Conceptionis Beatae Virginis Mariae Reverendissimus officium summum celebravit coram exposito Venerabili. fm.

Die 12. Decembris celebratum est anniversarium solenne pro Henrico Rege, quod alias initio Aprilis celebrandum esset. Ad prandium Reverendissimus dispensavit in silentio. fm.

Die 14. Decembris Reverendissimus dispensavit in silentio, loco recognitionis, quae Reverendis Patribus Confessariis quotannis fieri solet. fm.

Die 15. Decembris in Abbatia ante et post prandium facta est computatio eorum, quae piscator noster in Reschen a Calendis Ianuarum hucusque tum accepit a Monasterio, tum huic misit, tum alias vendidit. Inventum est, eum hoc anno Stamsium misisse 31 centenarios piscium; universim autem ultra 40 centenarios cepisse. fm.et protocoll.

Die 16. Decembris concordatum est cum eodem piscatore, quoad commoda eius et obligationem et caetera uti in protocollo.

Die 18. Decembris idem fidelitatem Reverendissimo iureiurando appromisit. Rel. f. 94r

Die 16. Decembris post Vesperas Reverendissimus ascendit in Recreatorium Conventus, eoque omnes Sacerdotes convocari iussit. Tum proposuit, se paterno animo dolere, Patrem Vincentium tamdiu a congregatione Venerabilis Conventus separatum esse, nec Missas legere, nec obligatione chori satisfacere. Petiit proinde, ut Venerabilis Conventus deliberet, an dimittendus sit, an retinendus, ac suam mentem deinde declaret. Ipse interim abiit in Abbatiam. Reverendi Patres paucissimi sentiebant, eum retinendum esse uti hactenus separatum: aliqui volebant, simpliciter dimittendum esse: plures aiebant, dimittendum eum esse ad mensam regularem, ad Missa legendas et chorum, sed cum multis restrictionibus et cautelis. Haec ad Reverendissimum retulit Venerabilis Pater Prior. fm.

Die 18. Decembris post Primam Reverendissmus ingressus Recreatorium, omnibusque, etiam Clericis, congregatis, Reverendum Patrem Vincentium adduci iussit. Qui cucullo indutus advenit, et prostratus coram Reverendissimo culpam suam fassus; iussusque surgere humiliter deprecates est omnia peccata sua, ac emendationem seriam pollicitus. Dein a Reverendissimo paterne ad seriam et constantem emendationem admonitus, ei praelegi iussit statuta ipsi deinceps singulariter observanda; quae si vel leviter violaret, ad captivitatem perpetuam eum retrudendum esse. fm.

In festo Nativitatis Domini Reverendissimus primum et tertium officium in Pontificalibus celebravit, Missam in Aurora Venerabilis Pater Prior. fm. 192

In festo Sancti Stephani Martyris ad Sanctum Ioannem Reverendus Pater Marianus Freysing ad concionem dixit. Ad prandium fuit in silentio dispensatum. Rel. et fm.

Die 13. Decembris advenerunt ex valle Paznaunia duo mercatores fratres Franciscus et Petrus Handle. Hi petierunt a Reverendissimo et impetrarunt mercaturam Stamsensem his conditionibus, ut 1. Franciscus Stamsii domicilium figat et caetera. f. 94v

Hoc contractu stabilito Franciscus fidelitatem appromisit et caetera. Rel.

Die 31. Decembris, more antiquo ad caenam fuit in silentio dispensatum: et Venerabilis Pater Prior [in margine: nomine Conventus] per Venerabilem Patrem Seniorem deprecatus est Reverendissimo hic autem per Reverendum Patrem Cellarium maiorem Venerabili Conventui et caetera. fm. Sic feliciter finitus est annus 1769.

Die 30. Decembris eodem anno (licet in autographo errore calami scriptum sit Millesimo septingentesimo quinquagesimo nono) datum est Instrumentum mutuae confaederationis a Reverendissimo Domino Ignatio Praeposito Sancti Michaelis ad Athesim et Simone Thomasini Decano [in margine: et tota Canonia] cum Monasterio nostro Stamsensi: quo illi Stamsenses in perpetuum participes faciunt omnium bonorum operum suorum, simulque promittunt pro singulis defunctorum nostrorum sibi nuntiatis unam Missam applicare, et insuper 12 officia solennia annuatim pro defunctis confaederatis celebrari solita, etiam Stamsensibus communia faciunt et caetera. Autographum. f. 95r

ANNO DOMINI 1770 ineunte, novo Directorio Stamsensi iussu et auctoritate Reverendissimi Domini Vigilii Abbatis nostri edito, uti caepimus. fm.

Die 1. Ianuarii Reverendissimus Dominus Abbas officium summum celebravit coram exposito Venerabili Sacramento; et Venerabilis Pater Prior Iulius Marcellus Lanzinger missam matutinam cantaverat. Ad prandium fuit in silentio dispensatum, ad caenam non item. fm.

Die 6. Ianuarii in festo Epiphaniae iterum Reverendissimus officium summum coram exposito Venerabili et Venerabilis Pater Prior matutinum, decantarunt. fm.

Die 10. Ianuarii ad prandium advenit Reverendissimus Dominus Iosephus Ignatius Baro de Zinnenberg Parochus Delphensis, Canonicus Brixinensis, una cum Praefecto Haertenbergico N. Breitenberger et caetera. fm.

Adfuit quoque Religiosus Frater Conversus Hermannus Sancti Ordinis Cisterciensis strictioris observantiae in Valle Dusselana professus, missus a suo Abbate Ambrosio in forma Ordinis, et de expressa Illustrissimi et Reverendissimi Domini, Domini nostri Generalis Francisci Trouvé licentia, uemb aller Orthen eine Christliche Beysteuer, von wegen 5. Jährigen Kriegs Beschwerdten, Gelder Erpressuengen, Erschrecklicher, insuper, Contributions-Forderung, Völligem uend reperirten Viehstall, uend dies Jahr erlittenen Hagelschlag, et caetera bey 193 guetherzigen Leuethen ein zue sammlen. Datum im Closter Düsselthall die 18. Octobris 1769. (Locus Sigilli) Frater Ambrosius Abbas manu propria. Ex autographo.

Mansit hic per aliquot dies, et phlebotomia usus est. Cumque novum instrumentum Passus a Reverendissimo nostro peteret, concessum est et Datum f. 95v die 13. Ianuarii 1770, quo omnibus ad quos pervenerit, recommendatur. fm.

Idem Frater Hermannus hinc abiit die 15. Ianuarii Oenipontem, inde per Salisburgum in Stiriam, Austriam, et Bohemiam profecturus. Rel.

Circa anni elapsi finem et currentis initium in territorio Oenotriensi nives tam copiosae accumulatae fuerunt; ut aurigae nostri ex Athesi redeuntes transire non potuerint; sed plaustra Malsii exonerata, Maias debuerint revehere. Altera tamen vice, licet aegre, transvexere vina per redas. Aiunt, in Reschen nives tam altas esse, ut via communis supra domorum tecta transeat et caetera. Rel.

Die 18. Ianuarii Reverendus Pater Desiderius Klebelsberg lenta gangraena iam paene consumtus, ab ipso Reverendissimo Domino Abbate Sanctis morientium Sacramentis praemunitus; deinde in divinam voluntatem bene resignatus, die 20. Ianuarii mane circa horam nonam matutinam defunctus est. Corpus die postero post Vesperas, quae hora secunda caeptae sunt, ab eodem Reverendissimo licet tempestas pluvia esset, sepultum. fm. et Rel.

Die 22. Ianuarii post prandium Reverendissimus cum Reverendo Patre Caelestino Oenipontem profectus est, secumque tulit Replicas ad Gubernium contra Reverendissimum Dominum Comitem de Claris in causa Augiae Staudacensis, et Venationis Freundsheimensis. fm.

Die 27. Ianuarii Reverendissimus Oeniponte reversus, sub prandio advenit. fm. f. 96r

Die 1. Februarii caepta Postae dispositio per totam Tirolim, ita ut epistolae deinceps ponderari et iuxta pondus portorium solvi debeat, levius tamen intra Tirolim, maius pro literis in alias ditiones Austriacas missis, maximum pro missis in provincias alienas. Haec taxatio etiam Stamsium contingit: hinc transactio illa de annuis 40 flor. pro universis epistolis [in margine: Officio Postarum] simul solvendis, cessavit; quia proventuum postae cuiuslibet tertia pars Postario loci in posterum cedit. Rel.

Die 7. Februarii propter Natalem Reverendissimi Domini Abbatis Venerabilis Pater Prior habuit officium votivum solenne in summo: ad prandium et caenam fuit solatium; quibus adfuere hospites Liber Baro de Coreth ex Maiis et alii. fm.

Die 8. Februarii post horam nonam matutinam advenere Locatarii Decimarum Oezensium, quibus eadem decimae de novo ad quinquennium elocatae sunt, in Stuba Cancellaria Stamsensis, a Reverendissimo Domino Abbate, praesentibus Reverendis Patribus Romedio Schandl Pistrinario, Amadeo Ehinger maiore Cellario, et Cassiano Primisser Secretario, 194

Rocho Bartholomaeo Jaeger Iudice et Francisco Edmundo Sailer Grammataeo tanquam Actuario. Fm.

Die 10. Februarii circa octavam matutinam Reverendissimus Dominus Abbas in eadem Cancellaria, et eisdem praesentibus, colonis nostris Stamsensibus bona ab eis culta, ad novum quinquennium colenda elocavit. Insuper Thomae Schmid, qui nuper fuerat equorum praefectus, dimidium curiae Raethelhof in Tann; Christophoro Mader et in eventum mortis eius filio eius Antonio, dimidium bonorum Freundsheimensium, alterum vero dimidium eius cognato Alexio Mader colenda concessit. fm.

Ad prandium advenit Illustrissimus Dominus Comes de Hendl Circuli Oenivallis superioris Capitaneus: qui postea Reverendissimo legendum dedit Memoriale Silzensium contra Stamsenses ad Gubernium ratione pascuorum in Augia Staudachensi; multis f. 96v mendaciis refertum, nominatim quod Reverendissimus eis nonnisi 60 orgyias de augia cedere voluerit et caetera. fm.

Die 21. Februarii Oeniponte advenerunt Excellentissimus Dominus Comes de Taxis Postarum Praeses, eiusque frater iunior officialis militaris, item Illustrissimus Dominus Comes de Wolkenstein, etiam officialis militaris, et Perillustris Dominus Baro de Tschiderer Regiminis Consiliarius, ut aiunt, nuper factus. Manserunt hic altera et tertia die, quarta Oenipontem reversi sunt. fm.

Die 25. Februarii Dominica Quinquagesimae [in margine: in Sacello Eucharistiae Venerabile expositum est:] Prima et Tertia in choro recitatae sunt, mox Sexta cantata et Missa Ducis; tertio quadrante ad horam nonam Nona cantata est; tum officium summum votivum de Venerabili in sacello Eucharistiae a Venerabili Patre Priore cantatum. Sic et feria II et III. In mensa die Dominica concessum est solatium ad prandium et caenam. Post prandium a Conversis nostris ludebatur comaedia ridicula in solario aestivo pomerii. fm.

Die 26. Februarii ad prandium fuit in silentio dispensatum; caena fuit regularis: In aula tamen mensa Abbatialis. fm.

Ad conciones Quinquagesimales Oezium missi sunt hoc anno Reverendi Patres Ieremias Amort et Casimirus Sterzinger. fm.

Die 4. Martii Dominica I Quadragesimae Reverendissimus ingressus Capitulum sermonem habuit de paenitentia vera et ficta et caetera. Dispensavit in Tractu more solito, id est, ut non nisi primi duo et ultimi duo versus canerentur. De organo non est facta mentio, proinde officium summum sine organo cantatum, uti et sequentibus duabus Dominicis. fm.

Die 13. Martii Reverendus Pater Sebastianus Bellonz anno aetatis 25, phtisi, quam ultra annum iam

195 f. 97r passus fuerat, tandem consumtus, postquam pridie ab ipso Reverendissimo Sanctis Sacramentis fuisset munitus, atque in Divinam voluntatem omnino resignatus, obiit media duodecima noctis, assistente ei solo Reverendo Patre Stanislao Freysing. Saepe dixerat, se libenter mori, tantum ut a scrupulis et peccandi periculis liberetur. Attamen, cum confessionem generalem facturus, a suo confessario Reverendo Patre Edmundo interrogaretur, num aliquid grave eius conscientiam angeret, nihil se scire respondit. Fuit homo a cunabulis tenerrimae conscientiae ac vitae innocentis; et nihilominus affabilis et moderate iucundus, licet melancholia congenita eum maxime torqueret. Fuit Musicus tubicen, chelysta, et Tenorista; Studiosus quoque boni profectus, ut multa sibi ab eo polliceri Monasterium potuisset commodo; cuius tamen, nunc DEO sic disponente, nil nisi desiderium et frustrata vota retinemus. Requiescat in pace, et oret pro nobis!

Die 14. Martii Reverendissimus celebravit in Pontificalibus officium Requiem pro defuncto Reverendo Patre Sebastiano; et vespere ante horam quintam pro eodem Vesperae et Nocturnum I cantata sunt. fm.

Die 15. hora octava matutina sepultus est Reverendus Pater Sebastianus: tum Laudes, et officium secundum a Venerabili Patre Priore cantata. fm.

Die 16. Martii Reverendissimus Wildermiemingam adiit; ibique novum organaedum instituit et caetera. Rel.

Die 21. Martii ad prandium dispensatum est in silentio. fm.

Die 25. Martii Dominica Laetare caeptum est Stamsii Iubilaeum a Clemente XIV promulgatum, per XV dies ab Ordinario seu Loci Rectore designandos lucrandum; quod tamen, cum ex voluntate Reverendisimi Abbatis incipi debuisset Dominica Oculi, per errorem Venerabilis Patris Prioris denuntiatum est ad Dominicam Laetare. Rel. Quae [in margine: solennitas] dein instituta est ordine sequenti.

Die 28. Martii primo quadrante post quintam cantata Missa Ducis; hora sexta Meditatio; media septima Prima in Choro recitata sine Capitulo. Interim f. 97v e superiore Ecclesia procssionaliter, praelata cruce, et Reverendo Patre Vicario parochiali conducente, advenit populus. Idem Pater Vicarius coram altari genuflexus recitavit alta voce intentionem, ad quam devotio seu supplicatio haec instituta. Tum recitatis 7 Pater et Ave a Venerabili Conventu et populo, Reverendissimus e choro accedens altare, accipiensque reliquias Sanctae Crucis, incepit rosarium: quod prosequens populus et Conventus, in Sacellum Eucharistiae processerunt. Ibi celebrata est Missa consueta Confraternitatis; sub qua novum Rosarium caeptum et recitatum est cum litaniis Lauretanis, et precibus reliquis de Sancta Sanguine et Matre Boni Consilii. Iterum Reverendus Pater Vicarius intentionem quandam praelegit. Et 7 Pater et Ave recitata sunt. Iterumque Reverendissimus accedens altare, acceptis reliquiis, caepit Rosarium: quod prosequendo processum ad Sanctum Ioannem; ubi Reverendissimus Missam celebravit de feria: sub qua recitatum est Rosarium. 196

Postea Reverendus Pater Vicarius iterum aliam intentionem praelegit: et eo incipiente recitata sunt 7 Pater et Ave. Quibus finitis Conventus ad Ecclesiam inferiorem rediit. Sub his processionibus consonabant omnes campanae. Media nona erat Tertia, et reliqua in choro modo solito. Ad prandium non data est pietantia. Ad caenam nil nisi panis et vinum. fm.

Die 29. Martii a Gubernio advenit mandatum; ut, quia Dynasta Petrimontanus confinia inter se et Stamsenses in dubium vocet, Abbas supersedeat a novatione augiae in illis confinibus. autog.

Die 30. Martii omnia facta sunt, ut 28. eiusdem praeter sequentia. Meditatio media sexta, hora sexta Capitulum, unde procedendo more solito Psalmi paenitentiales recitati sunt. Interfuit ipse Reverendissimus. Post Litanias, venit processio populi, et caetera. Post prandium Reverendissimus cum Officialibus et Iudice ambulavit in augiam Staudacensem, misitque, qui limitem apud molendinum Maezense indagarent; sed non invenerunt. fm.

Die 31. Martii, omnia ut 28. huius. Meditatio tamen media sexta, hora sexta Prima et Tertia fuerant. fm. f. 98r

Eodem die 31. Martii Reverendissimus misit Iudicem nostrum Silzam, ut ibi primoribus Communitatis indiceret, decimas Silzenses ipsis porro non elocatum iri, tantoque minus; quia tota Communitas improvidis, et imo falsis delationibus Stamsense Monasterium tum apud Dynastam Petrimontanum, tum etiam apud ipsum Gubernium Oenipontanum accusarit, quasi Reverendissimus Dominus Abbas Silzensibus pro compensatione iuris pascui nonnisi 60 orgyias obtulisset, et insuper plus fundi praetenderet et caetera. Responderunt autem tunc Silzenses, se nihil scire de huiusmodi delationibus nomine Communitatis factis. Rel. ipsius D. Iudicis Rochi Jaeger.

Die 1. Aprilis Silzenses habuerunt Conventum Communitatis et Consilium, quid agendum sit. Rel. D. Iudicis.

Die Aprilis Silzenses Stamsium venerunt, iterum nomine Communitatis et Conventus nuper habiti protestantes, neminem quidquam scire de delationibus contra Stamsium factis; rogantes proinde, ut decimae et deinceps elocarentur; promittentes etiam, se daturos Attestatum, quod in praedictas delationes et caetera nullo modo influxerint et caetera. R. D. Iudicis.

Die 8. Aprilis [in margine: Dominicae Palmarum] Reverendissimus in Capitulo renovavit Statutum, ut nemo ultra 18 Missas residuas audeat retinere et caetera. In Tractu fuit dispensatum, et nonnisi duo primi ac duo ultimi versus cantati. fm.

Die 10. Aprilis post meridiem fuit haustus in Refectorio; et die 11. in aula; quibus et Reverendissimus et totus Conventus interfuit. fm.

Die 12., [in margine: 13. et 14.] Aprilis Reverendissimus ipse officia in summo peregit. fm.

Tempore huius Quadragesimae iuxta altare summum utrinque scenas instar portarum fieri, pingique curavit Reverendissimus, per quas nihilominus si tapetes reducantur, ad altaria Beatae Virginis Mariae, 197 f. 98v et Sancti Michaelis prospicitur. Item facta est ad infimum gradum presbyterii sepes lignea: quae diebus festis panno rubeo tegitur, uti et superiores presbyterii gradus. Item ad altare maius Sacelli Sancti Sanguinis factus est aditus novus iuxta aram Sanctae Annae. fm.

Die sancto Paschae ad officium matutinum quod Venerabilis Pater Prior celebravit, cantata sunt in choro Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, et Agnus Dei, recenter composita. Officium summum Reverendissimus celebravit coram exposito Venerabili Sacramento. fm.

Die 17. Aprilis, non fuit cantata Missa matutina, uti alias moris est. In sacello Sancti Sanguinis hora quinta mane expositum fuit Venerabile usque ad horam decimam pro exoranda a DEO frugifera tempestate et caetera. Nam usque [in margine: ad ultimum Aprilis] diem tantum frigus fuit, ut hypocausta omnia calefieri debuerint; et agricolae seminis autumnalis detrimentum metuerent, neque etiam vernales agriculturas possent inchoare. fm. et Rel.

Die 24. Aprilis advenerunt Deputati a Communitate Silzensi, offerentes Reverendissimo nostro Attestationem, a 58 Silzensibus subscriptam, quod in congressibus Communitatis nunquam proposita fuerit quaestio de augia Staudacensi, ac proinde inscia et invita communitate datas fuisse a quibusdam malevolis [in margine: querelas] ad Reverendissimum Dynastam Comitem de Claris, et ad Gubernium, quod Reverendissimus Abbas noster Silzensibus modicam augiae portionem obtulerit, et plus fundi quam aequum sit, sibi arrogarit et caetera. Autogr.

Die 25. Aprilis tanquam festo Sancti Marci processio Rogationum fuit statim post Primam solenniter a Venerabili Patre Priore pluviali violaceo, cum Ministris in Dalmaticis, uti in ritibus praescribitur, celebrata, subsequente Missa de Rogationibus. fm. f. 99r

Die 4. Maii hora secunda post meridiem in refectorio Abbatiali facta est concordatio cum Communitate Silzensi ratione divisionis Augiae Staudacensis, usque ad horam mediam sextam. Reliqua vide in protocollo.

Die 5. Maii post meridiem caelum serenari caepit, et

Die 6. in festo Sancti Sanguinis tempestas serenissima, ac processio celebrata a Reverendissimo praevio sermone sacro a Reverendo Patre Tiburtio Torrentensi Capucino dicto. Circa vesperum caelum denuo obductum est; et

Die 7. et 8. fuit frigus tempori huic incongruum.

Dies 9. Maii serena ac placida fuit. In altioribus locis tamen hoc adhuc tempore nives et glacies erant crassissimae, adeo, ut sata autumnalia multis in locis emortua sint, vernalia vero nequidem seri potucrint. fm. et Rel. fide dignorum.

Die 11. Maii Reverendissimus Oenipontem profectus est: indeque die 13. reversus. fm. 198

Die 15. Maii Officium a Reverendo Patre Suppriore celebratum est solenniter, pro Excellentissimis de Enzenberg et caetera.

In Rogationibus processiones litaniarum hoc anno celebratae sunt cum Pluviali et Dalmaticis. fm.

Die 3. Iunii festo Pentecostes Reverendissimus celebravit summum officium coram exposito Venerabili. fm.

Die 14. Iunii festo Sanctissimi Corporis Christi item celebravit summum et processionem; ad prandium dispensavit in silentio. fm.

Die 15. Iunii Missa Ducis lecta est de festo Sancti Viti, quia hora sexta expositum erat Venerabile: item die 17. Dominica infra Octavam. fm.

Eadem die Dominica Venerabilis Pater Senior noster Benedictus Gienger, dum in sacello infirmorum sacrum faceret, pervenissetque ad Sanctus; hemiplexia tactus, cessare debuit, et in lectum deferri. Mature igitur Sanctis Sacramentis munitus, mox et loquendi et glutiendi facultatem amisit. Cum enim gangraena accedens e quibusdam signis appareret, interrogatus, an sitiret, voce confusa sitim indicavit, porrectum tamen liquorem glutire non potuit. Tandem post diuturnum agonem in Domino obiit die 19. Iunii, hora sexta vespertina [in margine: anno aetatis LXXVI.] Requiescat in pace! Rel. f. 99v

Die 20. Iunii post meridiem hora secunda cantatae sunt Vesperae cum I Nocturno pro defuncto Patre Benedicto. fm.

Die 21. Octava Corporis Christi statim post Laudes in choro recitatae sunt Prima, Tertia et Sexta. Hora septima Nona cantata, secutum est officium summum figuratum, a Venerabili Patre Priore coram Venerabili more solito. Hora nona sepultum est corpus Reverendi Patris Benedicti. Post Vesperas fuerunt de eodem Vesperae et Nocturnum II. fm.

Die 22. Iunii tertio quadrante ad novem fuerant cantatae Laudes defunctorum et Officium I a Venerabili Patre Priore. Post Vesperas Vesperae et Nocturnum III. fm.

Die 23. Iunii secunda vice Laudes cum officio, et 25. Iunii tertia vice. fm.

Die 24. Iunii in festo Sancti Ioannis Baptistae Reverendissimus celebravit summum officium sine Expositione Venerabilis. Apud Sanctum Ioannem ad concionem dixit Reverendus Pater Tiburtius Perwanger Torrentensis Capucinus. Ad prandium et caenam fuit solatium in refectorio. fm.

Die 25. Iunii Oeniponte advenerunt Excellentissimi Domini Iosephus Sebastianus Comes de Taxis et caetera [in margine: cum coniuge sua, et aliis duabus domicellis,] Ioannes Comes de Spaur, N. Comes de Wolkenstein et caetera N. Baro de Tschiderer, N. Baro de Ranftelshofen et N. Baro de … 199

Die 26. Iunii mane media sexta exposito in summo altari Venerabili, recitatis in choro Prima et Tertia, Sexta cantata. Media octava cantata Nona, tum officium summum a Reverendissimo celebratum. Post hoc Processio solennissima, quia ei interesse volebant et domicellae, dispensata est, ut non fieret circum maenia monasterii ut alias consuetum, sed solummodo ad Sanctum Ioannem, uti in festo Corporis Christi. [in margine: In ea Reverendissimi pluviale sustinebant Excellentissimi Comites de Taxis et Spaur, baldachinum portabant Comes de Wolkenstein, Baro de Tschiderer, Baro de Ranftelshofen, et Comes a Kuen.] Ad prandium et caenam fuit solatium in aula Abbatiali. Hora media tertia cantatae Vesperae et Completorium. Hora quarta in solario pomaerii producta a iuvenibus Religiosis nostris tragaedia, quae duravit usque ad horam octavam. fm.

Die 27. Iunii hospites Nobiles abierunt. fm.

Die 28. hospites alii advenerunt. fm.

Die 29. hora prima a meridie cantatae sunt Ve- f. 100r sperae cum Completorio. Media tertia caepta est iterum tragaedia, quae duravit usque ad horam sextam. Tunc secuta est collatio in Refectorio. Media septima signum datum est ad salutationem Angelicam: ad Completorium autem nullum. fm.

Die 1. Iulii hora decima matutina Reverendissimus consecravit duas campanulas, unam pertinentem ad ecclesiam nostram parochialem in Stams in honorem Sanctorum Iosephi et Xaverii, alteram spectantem ad ecclesiam quandam in valle Pacenavia inhonorem Sanctorum Caroli Borromaei et Ursulae. fm.

Die 3. Iulii Reverendissimus noster Praesul Vigilius, ad officium Compromissarii steurarum, per obitum Domini Ignatii Praepositi Sancti Michaelis ad Athesim vacans, ab Ordinum Provinciae Deputatis electus et assumtus est. Quo per nuntium intellecto, mox altera die summo mane Oenipontem profectus est, ut ratiociniis steurarum, die 6. Iulii inchoandis interesset. fm.

Hoc tempore [in margine: nempe mense Iunio et Iulio,] insolitum erat frigus, quale mense Septembri vel Octobri solet esse. Et quia in alpibus nives nondum penitus liquefactae erant, nec gramen succrescebat; pecora ascendere non poterant. Ascenderant tandem die 12. Iulii vaccae, sed mox recentibus nivibus sunt exceptae. Die 14. Iulii dies erat prorsus serena et [in margine: mane] admodum frigida; post meridiem temperata. Speramus caniculares nonnihil molliores. fm.

His diebus accepit Venerabilis Pater Prior noster epistolam a Reverendo Patre Antonio Crammer Societatis Iesu, e Collegio Monacensi [in margine: 25. Iunii datam,] rogante, ut, cum sibi iniunctum sit Res sacras Augustanas, virosque in ea diaecesi sanctimonia vitae clariores conscribere, et inter alios etiam sibi innotuisset Venerabilis Ioannes Campidonensis et caetera ut plura de hoc beato viro edoceatur, siquid in Monasterii documentis supersit, vel eius vita sit typis vulgata. Respondendi provincia mihi iniuncta est. fm. et Epist. autogr. 200 f. 100v

Die 22. Iulii celebratum est festum Beatae Virginis Mariae de monte Carmelo; festum Sanctae Magdalenae in feriam tertiam translatum. Hora sexta tres Horae in choro recitatae, Nona cantata, et tunc Missa Ducis cantata. Hora octava ad concionem dixit Reverendus Pater Marianus Freysing. Summum officium in sacello Sancti Sanguinis celebravit Venerabilis Pater Prior. fm.

Die 24. Iulii ob festum Sanctae Magdalenae summum officium iterum celebravit Venerabilis Pater Prior in sacello Sancti Sanguinis. fm.

Die 26. Iulii hora sexta tres Horae in choro recitatae, Nona vero et Missa Ducis cantatae sunt. Hora octava sermonem sacrum habuit Reverendus Pater Tiburtius Torrentensis Capucinus de Humista. Venerabilis Pater Prior officium votivum de Beata celebravit in sacello Sancti Sanguinis. Ad prandium ex gratia Reverendissimi fuit dispensatum. fm.

Die 27. Iulii Venerabilis Pater Prior Missam votivam de Beata Virgine in summo celebravit propter anniversarium benedictionis Reverendissimi. fm.

Die 5. Augusti omnia facta sunt, ut 22. Iulii. post Completorium primum et secundum fuerunt Litaniae figuratae in sacello Sancti Sanguinis. fm.

Die 6. Augusti et sequentibus diebus Missae summae celebratae sunt choraliter in choro: quia ad Missas votivas solennes diebus privatis nulli fere seculares comparere soliti fuerant. fm.

In festis Sancti Laurentii, et Sancti Cassiani cantata sunt officia votiva a Venerabili Patre Priore in Sacello Sancti Sanguinis, uti etiam die Dominica, quae erat duodecima Augusti. Missae maiores privatim lectae sunt. Reliqua facta, ut die quinta Augusti. (Relatus et fama)

Die 14. Augusti officium summum de Vigilia Assumptionis figuraliter cantatum est in summo a Venerabili Patre Priore cum secunda collecta Fidelium, et tertia de Spiritu sancto, uti fieri debebat, sed eatenus non fuerat observatum. fm.

Die 15. Augusti officium matutinum in Summo, solenne vero in Sacello Sancti Sanguinis celebratum est.

[Einlage: Kaiserl. Königl. Obristhofpostamts-Zeitung zu Innsbruck. 15. August 1770, Nr. 66.] f. 101r

Die 19. Augusti hora nona matutina Reverendissimus Oeniponte redux advenit: qui eodem die ad prandium dispensavit in silentio ob onomasin Venerabilis Patris Prioris Iulii Marcelli. fm.

Die 26. Augusti tanquam festo Sancti Patris Bernardi ad concionem dixit Franciscanus quidam [in margine: Pater Dominicus Plankenstein] non admodum facunde. Ad prandium et caenam fuit solatium in aula. Officium summum celebravit Reverendissimus. fm.

Die 2. Septembris festo Dedicationis Ecclesiarum Stamsensium in ecclesia superiore sermonem sacrum habuit Reverendus Pater Tiburtius Torrentensis Capucinus de Humista. 201

Officium summum in inferiore Venerabilis Pater Prior, in superiore Reverendus Pater Vicarius parochus. Ad prandium fuit dispensatum in silentio. fm.

Die 7. Septembris advenere hospites duo Canonici Brixinenses Reverendissimus Dominus Decanus Ecclesiae Cathedralis [in margine: Ignatius] Antonius Baro de Enzenberg et caetera et Reverendissimus Dominus Philip Baro de Sternbach et caetera. fm.

Die 8. Septembris festo Nativitatis Beatae Virginis Mariae officium summum in altari summo coram expsito Venerabili celebravit praedictus Reverendissimus Dominus Decanus. fm.

Die 9. Septembris festo Nominis Beatae Virginis Mariae idem Decanus officium solenne celebravit in Sacello Sancti Sanguinis. fm.

Die 11. Septembris post prandium Reverendissimi hospites hinc discesserunt. Eodem autem vespere Silzam Oeniponte advecti sunt Commissarii a Gubernio deputati ad lustrandam augiam Staudacensem, et lites inter Stamsenses et Reverendissimum Dominum Dynastam Petrimontanum Comitem de Claris versantes componendas [in margine: Excellentissimus Dominus Ioannes Comes de Spaur, et Illustris Dominus de Laicharding, Gubernii Consiliarum.] Ipse quoque Dynasta tanquam Actor et Commissionis requisitor eodem advenit. fm.

Die 12. Septembris hora septima matutina Reverendissimus una cum Secretario suo, et Iudice Silzam vectus, Commissarios et Antagonistam salu- f. 101v tavit. Moxque ad locum controversum omnes accesserunt cum sex Deputatis a Communitate Silzensi, scilicet ad lapidem terminalem Iudicii Stamsensis infra sepem Silzensem. Ibi iussu Commissarii Actuarius Dominus de Zimmermann legit Propositionem, et mandatum Commissorium. Tum gratias egit Illustris Dominus Actor pro Commissione; uti et Reverendissimus noster. Quaesitum deinde est, quosnam Iurisdictionis Petrimontanae limites praetendat Actor. Qui respondit lineam Markriss et inde directe versus fornacem calciariam trans Oenum. Argumentum eius fuit negativum: Olim certe illa linea fuit meta Iudicii Petrimontani; ergo adhuc est, quia probari non potest, limites Iurisdictionis fuisse mutatos. At Stamsenses negabant illam lineam nunc esse Iurisdictionis limitem; sed llineam aliam, nempe a lapide [in margine: signato] supra Uezelbach versus antiquum pontem supra Staudach: idque tum ex testimonio Rudolfi de Eben probabant, tum etiam, quia villa Staudach [in margine: cum suis attinentiis] certe est in Iurisdictione Stamsensi; atque linea Markriss est longe infra Staudach et caetera. Sed quia Camerae Fiscalis aderat, et hac in re concordari posse negabat, Commissarii autem quoad hoc decidendi facultate carebant: ad alteram quaestionem transitum est: Quousque se extendat fundus Stamsensium. Et respondit Clarius, fundum extra insulam, quam olim Oeni sinus formabat, Silzensium esse; et probavit iterum negative; quod nempe in Transactione Anno 1427 facta fundus ipsius insulae Stamsio traditus fuerit, et fundi extra insulam nulla mentio facta. Stamsenses contra, fundum extra insulam suum esse et semper fuisse, probabant, ex decreto Commissoriali de anno 1612, et quia Stamsenses iam olim supra insulam Oeni ripam servabant. Ad Quaesitum deinde, quantum 202 districtum Abbas Stamsensis Silzensibus in vicem pascui amissi obtulerit, nihil respondit Actor: sed Reverendissimus Abbas ipsummet f. 102r districtum Commissariis demonstravit, scilicet 42 Iugerum: quam obrem maxime collaudarunt generosam liberalitatem Abbatis. Denique quaesitum est, quidnam oneris proinde ferre debeant Silzenses. Respondit, tacente Actore, reus, Reverendissimus noster: ut pro singulis falcaturis (Mannemad) Monasterio Stamsensi annuatim pendant 3 cr. tanquam censum fundi, et 24 cr. tanquam contributionem ad ripam conservandam; item ut viam publicam per eundem districtum ipsi conservent. His concertatis Reverendissimus cum suis Stamsium, reliqui Silzam reversi sunt. Vespere Domini Commissarii cum Actuario de Zimmermann et Fiscali de Schenk Stamsium advenerunt, ibique pernoctarunt. fm.

Die 13. Septembris Domini Commissarii novam concordiam, seu potius illius concordiae, quae die 3. Maii hoc anno facta fuerat, explanationem, Stamsio magis proficuam, composuere, a Gubernio dein ratificandam: cui Reverendissimus noster promte subscripsit: Reverendissimus Actor autem subscribere recusavit, donec Silzenses subditos suos ea super re consuleret. Itaque copia eiusdem proiecti ei tradita est; quam postea subscriptam ad Gubernium mitteret. Tum ipse Silzam; reliqui hospites Oenipontem rediere. fm.

Porro iuxta factam computationem, emolecmentum, quod Communitati Silzensi ex hac concordia provenit, in pretio capitali est 3075 fl. quod vero Stamsensibus 12000 fl. Ex schedula comput.

Illustrissimus Dominus Clarius porro habita cum Silzensibus conferentia, tandem eis persuasit, adesse severissimum Regiae Maiestatis mandatum (quod ab Abbate nostro tantum confictum plerique Silzenses hactenus existimarant) ut augiae incultae noventur, et in agros aut prata convertantur. Subscripsit etiam sententiae comissariali: et secuta est pax, incertum, quamdiu duratura. Rel. Iudicis Rochi Jaeger. f. 102v

Die 17. Septembris summo mane Reverendissimus Oenipontem profectus cum Excellentissimo Gubernii Praeside prius locuturus, quam Viennam, quo ab Augustissima Regina vocatus fuerat. Hic autem Oeniponte abiit die 24. Septembris. fm. et Relat. indub. Aiunt autem, omnes et singulos Guberniorum Austriacorum Praesides Viennam convocatos fuisse; eoquod Augustissima cogitaret Regimen Provinciarum haereditariarum filio suo Iosepho Imperatori resignare, sibique solam Tirolim retinere. Verumne hoc sit, tempus docebit.

Die 22. Septembris Novitiorum habitu albo induti sunt sex Iuvenes, Gualbertus Wolf Lasensis, Xaverius Schultheiss Riedensis, Antonius Paluselli Curtaciensis, Physici, Rochus Staeckl [in margine: Petnuiensis,] Rupertus Vogelsanger [in margine: Ioannensis,] Logici, et Ioannes Mader [in margine: Meranensis,] Retor simulque Pharmacopaeus. fm.

Festum Sancti Michaelis celebratum est sub ritu Sermonis, excepto tamen, quod Responsorium in Vesperis fuit minus, et Vigiliae ac Laudes sine cantu habitae. fm. 203

Die 10. Octobris Reverendissimus cum quibusdam Conventualibus Freundesheimii in nova domo prandio exceptus est a colono nostro Christophoro Mader, et hilarissime haec encaenia fuerunt peracta. fm.

Ibidem cum aliis Conventualibus prandere dignatus est die 15. eiusdem mensis. fm.

Die 17. Octobris Reverendissimus ad Athesim profecturus, Capitulum habuit; in quo brevi sermone Venerabilem Conventum ad religiosam minimorum observantiam adhortatus est, conquaerens, quod licet in ultimo scrutinio alii disciplinam optime constitutam, neque unquam alias tam bene ordinatam fuisse, asseverarent, alii contra pessime eandem constitutam dixerint. Deinde tribus Patribus nuper examinatis Iurisdictionem curae animarum impertiit et caetera. fm. f. 103r

Post prandium eodem die Humistam abiit, cum Reverendo Patre Cellario Amadeo Ehinger, qui proxima Dominica in Monasterio ad Secunditiam Missam Reverendissimi Domini Bedae Abbatis ad concionem dicturus erat. fm. et Literae Invitatoriae Perillustri Reverendi Patris Prioris Severini Landerer. Caeterum quoad disciplinam monasterii nostri supra memoratam, sciendum, hanc diversimode posse intelligi. Si enim per disciplinam intelligatur abstinentia a compotationibus, conventiculis, aliisque excessibus grandioribus; certe bona est, et melior, quam Seniorum nostrorum tempore fortassis unquam fuerit.

Die 6. Novembris ad prandium advenit Illustrissimus Dominus Comes Hendlius Capitaneus Circuli superioris Oenivallis, et attulit mandatum clausum, petiitque attestatum receptionis; quod Abbate absente datum est a Venerabile Patre Priore: qui illud [in margine: clausum] die 8. Novembris Maias per postam ad Reverendissimum misit. Mandatum vero concernebat novam Fassionem status cuiusvis Monasterii, ut apposito folio impresso.fm.

Die 11. Novembris festo Sancti Martini magnus fuit populi conventus. Ad prandium ex gratia Reverendissimi fuit dispensatum in silentio et caetera. fm.

Die 15. Novembris Festo Sancti Leopoldi, et onomastico Celsissimi Episcopi Brixinensis, eximii Stamsensium fautoris, Officium summum cecinit Perillustris Reverendus Dominus Ferdinandus Holer Decanus Flaurlinganus; et ad prandium in honorem Celsissimi fuit dispensatum. fm.

Die 26. Novembris Reverendus Dominus Michael Schaffenrath Curatus Umhusanus, ex singulari sua erga Stamsenses f. 103v affectione toti Venerabili Conventui dedit merendam pomeridianam, id est, damam delicatam cum haustu vini sufficientissimo; sub qua tamen omnes non tam dono, quam donatoris benevolentia delectabamur. fm.

Eiusdem diei vespere Reverendissimus cum Reverendo Patre Cellario, ex Athesi redux advenit. fm. 204

Die 28. Novembris propter recreationem Adventus praeviam, fuit solatium ad prandium et caenam. fm.

Die 1. Decembris post Vesperas Reverendissimus Recreatorium ingressus, coram Venerabili Conventu congregato exposuit; venisse nuper duo mandata universalia Augustissimae; quorum altero postulatur Fassio nova de statu Monasterii nostri et caetera altero, nequis deinceps professionem Religiosam ante annum 24 completam emittat, prohibetur. Utroque mandato per Secretarium lecto, quid praecipue circa primum agendum sit, consilium a Conventu petiit, die crastino dandum: et abiit. fm.

Die 2. Decembris post prandium Venerabilis Pater Prior habuit colloquium Dominica I Adventus consuetum in Refectorio. Quo finito Seniores et Officiales remanere iussit: tumque ipse, tum singuli sua dictaverunt consilia Secretario exceptante. Convenerunt in hoc, ut omnia et singula fidelissime in Fassione exponantur, uti praecipitur: quanquam mea opinione non haec quaestio fuit, an, sed quomodo haec Fassio sit facienda. Responsa haec scripta ad Reverendissimum delata sunt. fm.

Die 3. Decembris Reverendissimus Fratrem Secretarium cum Iudice Oenipontem misit ad indagandum, quidnam circa haec duo mandata alii Monasteriorum Superiores agant, quidve boni Patroni agendum censeant, praecipue an status activus mere sine passivo exponendus sit: sed omnes existimabant, etiam statum passivum annecti posse et debere. fm.

Die 8. Decembris Reverendissimus celebravit officium summum in Pontificalibus coram exposito Venerabili. fm. f. 104r

Die 11. Decembris celebratum est anniversarium solenne Henrici Regis cum eleemosyna regia. Ad prandium Reverendissimus dispensavit in silentio. fm.

Die 12. Decembris in Abbatia computati sunt proventus Monasterii nostri, pro Tabula Fassionis conficienda. fm.

Die 13. Decembris ad prandium Reverendissimus iterum dispensavit: quia Venerabilis Pater Prior Patribus Confessariis merendam erat daturus, cuius loco proin prandium augebatur. fm.

Die 16. Decembris Dominca Gaudete, ad prandium non fuit dispensatum, sed pietantia solum data. fm.

Die 17. Decembris Reverendissimus scripsit Reverendissimo Abbati Mariaemontano, gratias agens pro honoribus ab eo nuper acceptis, et maxime pro speciali gratia, qua is nuperrime aurigis nostris cumulata nive impeditis quinque iuga boum a Burghusio usque Oenotrium gratis commodaverat. Insuper addidit Praesul noster informationem de tabula Fassionis conficienda. fm.

Die 18. Decembris post prandium Reverendissimus Oenipontem profectus est, ad gratulationes festorum faciendas. fm.

Die 22. Decembris sub Vesperis Reverendissimus Oeniponte reversus, advenit. fm. 205

In nocte Natalis Domini Reverendissimus Missam solennem cantavit; uti et in Die, et hanc coram exposito Venerabile Sacramento. Missam de Aurora Venerabilis Pater Prior habuit. Eodem die Reverendissimus literas accepit ab excellentissimo Comite de Enzenberg, Gubernii Oenipontani Praeside, quibus suadetur, ut omnes Monasteriorum Tirolensium Superiores tanqum pro causa communi supplicent Augustissimae, quatenus Mandatum de professione ante annum 24 completum non emittenda, quod praesentes Novitios relaxetur et caetera. Epist. autogr. data

Die 26. Decembris Reverendissimus ad prandium dispensavit in silentio. fm. f. 104v

Die ultimi anni 1770 ad caenam in Conventu (Reverendissimus enim cum Pistrinario et duobus Cellariis caenabat in aula) Venerabilis Pater Prior [in margine: post lectionem meditationis] sermonem dixit de caritate proximi per horae quadrantem: dein dispensatum est more solito, et deprcationes factae. Ad Reverendissimum nomine Venerabili Conventus deprecatum missus est Reverendus Pater Bernardus Gall, quia duo Seniores Iosephus et Edmundus semper reficiebantur in aedibus infirmorum. Sic DEO optimo maximo favente pacifice finitus est hic annus. Utinam sequens non maiores secum turbas et turbines ferat! fm. f. 105r – f. 106v [vacant] f. 107r

Annus ab Incarnatione Verbi Divini Millesimus septingentesimus septuagesimus primus, a constructione claustri lignei in Stams (ut quae in autumno anni MCCLXXI contigit) annus est Quingentesimus. Sed quoniam loci Stamsensis acceptatio ab Ordine Cisterciensi facta, primus Abbas electus, et colonia ex Caesarea Stamsium deducta anno MCCLXXII ineunte hinc iubilaea Anni Quingentesimo solennitas in annum sequentem, MDCCLXXII transfertur.

[in margine: potius 1273]

In festo Circumcisionis Domini Reverendissimus Dominus Abbas Vigilius Missam solennem coram exposito Venerabili Sacramento celebravit: sub qua post consecrationem Te Deum cantabatur in choro figurali. Item in festo Epiphaniae, sed sine Te Deum.

Hoc die, 6. Ianuarii, advenit Pharmacopaeus Oenipontanus; qui Pharmacothecam nostram in ordinem redigeret. Laboravit in re usque ad 12. eiusdem: qua die post prandium Oenipontem reversus est.

Die 20. Ianuarii etsi propter festum sanctissimi Nominis IESU, festum Sanctorum Fabiani et Sebastiani in 22. huius transferretur; tamen Missa maior de festo fuit privatim celebrata in Summo; in altari vero Sancti Sebastiani Venerabilis Pater Prior Missam votivam solennem de Sanctis Marytribus cantavit; postquam Responsum Media vita cum suis consuetis precibus cantatum. fm.

Die 24. Ianuarii praecepta Fassio status realis et personalis Monasterii nostri, per postam ad Commissionem Fundationibus deputatam, transmissa est. fm. 206

Die 25. Ianuarii post meridiem celebratum est homagium annuum subditorum; novusque Tannensium, Haselacensium ac Windfangensium Praetor constitutus Simon Christel. fm. f. 107v

Paulo post festum Epiphaniae Reverendus Dominus Iudas Thaddaeus Hirn, Curatiam suam Wildermiemingensem (eoquod ipse diversis tum capitis tum stomachi infirmitatibus laboraret, et incolis minus esset acceptus) resignavit, primum quidem Flaurlingae coram Decano rurali, deinde etiam Stamsii coram Reverendissimo nostro: qui eidem resignanti hoc leniter exprobravit, quod non omnium primo sibi, Abbati Stamsensi, uti moris ac iuris semper fuit, resignationem fecisset. Relat. R.mi

Deinde die 24. Ianuarii ad eandem Curatiam Wildermiemingensem praesentatus est a Reverendissimo, absque nominatione a Communitate Wildermiemingensi facta, Reverendus Dominus Paulus Stoll Silzensis, tunc Cooperator Sterzingae. protogr.

Enormis et fortassis ab hominum memoria inaudita est annonae caritas in Bavaria et Suevia. Frumenta pro eisdem provinciis et Tiroli (utpote cui propria nunquam sufficiunt) ex Italia in tanta copia advehuntur, ut paene plaustra et iumenta deficiant. E Faucibus aurigae nostri panem attulere, qui dimidio crucigero emitur. Is tam parvus et levis est, ut unica vice glutiri posse videatur. E Valle Venusta frumenta superflua nonnisi Oenipontanis vendi, mandatum est. Relat. f. 108r

Februarii die 16. vespere ad Exercitia Sacra se recepit Reverendissimus Dominus Praesul, quae continuavit usque ad 25. Februarii.

Die 17. Dominica prima Quadragesimae fuit Capitulum a Venerabile Patre Priore celebratum, sed sine sermone solito. In Tractu dispensatum est quidem more solito. fm.

Die 25. Februarii Reverendissimus fecit scrutinium post meridiem: idque [in margine: postero] die absolvit. fm.

Die 9. Martii scripsit Reverendissimus ad Advocatum civitatis Faucensis, Dominum de Stein, se velle nomine Monasterii Stamsensis, tanquam Dominum feudi, redimere [in margine: pro 700 fl.] domum in eadem Civitate sitam, quam anno 1533 Pelagius Abbas pro 550 fl. vendiderat. fm. et litt. autogr.

Facta est ergo die 14. in senatusconsulto Faucensi licitatio, et recitatae sunt literae Stamsensis Abbatis. Tum ipse Steinius primus inter primos negavit, Stamsensi Moansterio proprietatem dictae domus permitti non posse, eoquod odiosum et exosum sit, Monasteria habere aliquid proprium, falso obtendens, nequidem in Tiroli Monasteriis aliquid proprium admitti. Qua utique re insigne suum contra Religiosos odium clare expressit; cum nemo hactenus sive in Tiroli sive alibi, cogitarit, Monasteriis bonorum suorum antiquam proprietatem et dominium directum adimere. Cumque Procurator noster Iosephus Alatsee singula refutaret, probaretque, Stamsio ius proprietatis in domum illam antiquissimum, nec unquam venditum esse; ille, cum aliud nil sciret, identidem reclamavit: his temporibus nimis exosum esse, ut Monasteria 207 habeant aliquid proprium (Et verum dixisset, si addidisset: sibi soli exosum esse). Prodibat dein alius licitator, qui 750 fl. dare volebat. Sed Procurator noster petebat spatium haec omnia ad Praesulem Stamsensem referendi: quod concessum est, et proxima licitatio ad 18. Aprilis indicta. Alatsee Ep. de 17. Mart. 1771. f. 108v

Die 21. festo Sancti Patris Benedicti ad prandium fuit dispensatum in silentio. fm.

Die 24. Dominica Palmarum Vesperae de Dominica cantatae cum organo propterea quod sequenti die in populo incidebat festum Annuntiationis. Hinc ipsa die 25. Vigiliae de feria celebratae hora tertia, ipso Reverendissimo suffragante, sine genuflexione ad formas. Prima hora sexta sub ritu sermonis cantata, dein Missa Ducis Requiem. Hora octava Tertia, dein officium feriale alternante organo, tum Sexta et Nona. Hora decima Vesperae feriales item cum organo. fm.

Eodem die 25. vespere paulo post horam septimam terrae motus factus est per spatium circiter unius Pater noster. Et nocte subsequente tantum frigus ingruit, ut fenestrae, sicut in alta hieme, glacie obtegerentur. fm.

Die 21. Martii Miemingae in templo parochiali aedituus post sacra emunctorium purgans, sordes super mappam altaris lateralis cadere permisit. Cumque in eis scintilla ignis superesset, ea successive magnum excitavit incendium, quo totum altare, excepta icone Beatae Virginis Mariae, conflagravit, templum reliquum fumo duntaxat denigratum, caeterum nihil laesum est. Relat.

Die 28., 29., et 30. Martii Reverendissimus officia in summo ipse celebravit. Hoc die 30. Vespere ex Maiis advenit Reverendus Pater Zacharias Vischer cum procuratore nostro Maiensi Antonio Wolf. fm.

Die 31. in festo Paschae Reverendissimus officium summum celebravit coram Venerabili exposito. fm.

Die 16. Martii Brixinae a Reverendissimo Domino Romedio Episcopo Augustopolitano Presbyter ordinatus est Frater Vigilius Siller. Formatae.

In die Caenae Domini hora nona Vespertina Frater Ioannes Waldner Conversus, Bibliopegus et Fenestrarius, qui eodem die puero adhuc pedes laverat, [in margine: et diu ante Sanctis morientium Sacramentis munitus fuerat,] bilis suffusione, artritide et hydrope confectus obiit. Campanae pro eo pulsatae non sunt: sed corpus in Parasceve post officium divinum delatum est in capitulum; et Sabbato sancto hora sexta matutina inde, post preces solitas, sine cantu tamen, dictas, elatus in caemeterium, non per Ecclesiam, sed portam Novitiorum. Psalmos paenitentiales quisque f. 109r privatim dicere iussus est. fm. 208

Die 1. Aprilis mane Reverendissimus accessit Venerabilem Patrem Priorem Iulium Marcellum Lanzinger; eumque, quia sub initium Quadragesimae pro dimissione a Prioratu bis supplicarat, gratiose inde dimisit. Ad prandium dispensatum fuit in silentio. fm. et Rel. R.mi

Die 2. Aprilis Reverendus Pater Iulius Missam solennem adhuc celebravit. Post prandium cum Domino Antonio Wolf procuratore nostro Maiensi, adhuc Humistam usque profectus est, Maias petiturus, ibique Beneficiatum ad Sanctum Valentinum acturus. fm.

Die 4. fuit officium et convivium Confraternitatis Halecianae.

Die 5. Aprilis Reverendissimus ingressus Capitulum, Fratres Conversos brevi adhortatione habita dimisit. Religiosum Fratrem Ferdinandum constituit adiuvam Reverendi Patris Pistrinarii. Tum sermone latino brevi, sed plane egregio, praecipua caenobio nostro vigentia vitia perstrinxit, simulationes, murmurationes, compotationes, congarritiones et caetera. Deinde officia omnia cassavit. Mox Reverendum Patrem Zachariam Fischer Professorem Theologiae Asceticae constituit, discipulos vero eius Reverendos Patres Franciscum Wild et Vigilium Siller, et Religiosum Fratrem Robertum Spiess. Reverendum Patrem Aloysium Specker in Chori regentem confirmavit; uti et Reverendos Patres Suppriorem, [in margine: Vicarium parochialem, Cantores,] Pistrinarium, Cellarium maiorem, Archivarium, eiusque Adiuvam [in margine: in suis officiis,] item Confessarios conventuales Iosephum, Edmundum et Albericum, quibus addidit Zachariam. Reverendum Patrem Marianum a Cellario dimisit, eique substituit Reverendum Patrem Antonium; huic vero tanquam Subcustodem Reverendum Patrem Augustinum Trenkwalder. Concionatores fecit primarium Reverendum Patrem Ieremiam Amort, Dominicalem Reverendum Patrem Henricum Weisskopf, et festivalem Reverendum Patrem Rogerium Schranzhofer; Directorem Conversorum Reverendum Patrem Ioannem Gislanzoni; denique Priorem [in margine: et Novitiorum Magistrum] Venerabilem Patrem Casimirum Sterzinger, antehac Theologie Professorem. fm.

Aderant hoc tempore duo hospites Religiosi Fratres Instituti Nazareni, quod Venerabilis Pater Ioannes Varella [in margine: ante biennium Ferrariae in fama sanctitatis defunctus,] circa annum 1750 fundaverat, Thomas Keczkés, et Franciscus Sigwarth, a Superiore generali suo f. 109v

Antonio Ferraria Olomucium missi, ambo natione Hungari. Quorum iunior Franciscus, cum per socium suum seniorem pro titulo mensae (nam ante Institutum a Sede Apostolica approbatum sine titulo ad sacros Ordines promoveri non possunt) supplicaret: id a Venerabili Patre Priore die 6. Aprilis post Vesperas Venerabili Conventui convocato proposuit, et vota exquisivit. Et his sigillatim datis XII erant affirmativa, ut titulus ei concederetur, XIII negativa. Quibus per Venerabilem Patrem Priorem et Secretarium ad Reverendissimum relatis, Reverendissimus etsi votum duplex dare posset, nullum tamen dedit, sed determinationem his duobus remisit. Cumque de pluribus circumstantiis prius ignotis me Secretarium informaret, ego accessi ad affirmativos, et sic vota maiora complevi, et iussus sum literas Tituli mensae expedire. Hoc ergo factum die sequente, et Titulus concessus hac ratione, ut Abbas et Conventus in eventum, quo Institutum Nazarenorum a Sancta Sede Apostolica omnino tolli contingeret, se obligarent ad victum et vestitum statui clericali congruum ei praebendum sub obligatione bonorum Monasterii, donec aliunde de sustentatione 209 congrua provisus fuerit: vicissim ipse per literas a se vidimatas et cum clausula obligatoria subscriptas sponderet, ea Abbati et Conventui praestare obsequia, quae statui et viribus eius fuerint congruentia, praecipueque in eventum, quo Institutum abrogaretur ac proinde ipse Mensae titulo frui deberet, obedientiam in omnibus, quibus aptus fore videbitur, exhibere; atque etiam, si Abbati, Conventui, et Successoribus eorum ita visum fuerit, sacrum Ordinem nostrum assumere ac profiteri. Testis subscriptus est Frater Titularii socius Frater Thomas Ketzkés, eiusdem Instituti. fm. et Instrum. autographum. f. 110r

Die 8. Aprilis Fratres Nazareni mane discesserunt versus Abuziacum [sic], inde in [in margine: Bavariam,] Austriam et Moraviam perrecturi. Relat.

Vespere accepi literas, patrem meum Antonium Primisser, textorem Prati apud Venostes, obiisse, omnibus morientium Sacramentis praemunitum, die 27. Martii. Requiescat in pace aeterna: Amen! Lit. Autog. datae 31. Mart. 1771.

Die 9. Aprilis Officium summum de Sancto Ambrosio, applicatum est pro eodem patre meo. Post Vesperas cantatae sunt primae Vesperae et Vigiliae pro defuncto Fratre Ioanne Converso: et diebus sequentibus reliqua pro ipso debita peracta. fm.

Die 14. Aprilis Primitias celebravit Reverendus Pater Vigilius Siller. Ad concionem egregie dixit ipsius germanus frater Gereon Siller Canonicus Praemonstratensis de Veldidena. Fuit insolitus populi concursus. fm.

Die 15. Aprilis obiit Reverendissimus Dominus Beda Abbas Mariaemontanus, septuagenario maior, apoplexia tactus. Et die 21. Aprilis huc advenit Reverendus Pater Supprior Mariaemontanus Caelestinus Hebenstreit, afferens rotulam defuncti Abbatis, et rogans nomine Conventus, ut Reverendissimus noster commissionem praesidii ad futuram electionem suscipere dignaretur. Consensu obtentu, postero die id per postam renuntiavit Venerabili Patri Priori et Conventui suo, ut statim Lucernam mitteretur ad Nuntium: ipse Pater Caelestinus post prandium Oenipontem abiit, eundem obitum Gubernio intimaturus, et facultatem novae Electionis rogaturus. fm. et Memorial. et Rotul.

Die 29. Aprilis festo Sancti Roberti, fuit prima phlebotomia. fm.

Die 2. Maii venerunt literae a Bursario Caesareensi Caelestino nuntiante, extremam Caesareenses pati frumenti penuriam; et rogante, ut Praesul noster frumenta [in margine: Italica] ad Athesim coemenda, suis plaustris et equis usque Abudiacum evehere dignaretur. Eisdem literis nuntiavit, Reverendissimum Dominum Praesulem Caelestinum iam a tribus septimanis ita valere, ut conclavi suo egredi non posset. Ep. P. Caelestini Burs.

Die 5. Maii in solennitate Sancti Sanguinis, tantus fuit populi concursus, ut nemo maiorem aut aequalem meminerit. Processionem et officium celebravit Reverendissimus Dominus Parochus Delphensis [in margine: Baro de Zinnenberg. fm.]

210 f. 110v

Die 15. Aprilis caepta est in Monasterii structura novi aditus ad chorum figuralem per sacellum Sancti Martini. Deinde Maio ineunte, ut chorus sacelli Mulsariani ampliari et elevari posset, operarii caeperunt tectum destruere. fm.

Die 5. Maii in solennitate pretiosissimi Sanguinis fuit solatium in aula ab hora secunda usque ad mediam sextam. Tunc Vesperae cum Completorio. Post septimam caena iterum in aula. Eodem die in processione circumlata est etiam imago Beatae Virginis Mariae, quae nuper in templo Miemingensi ambusta, sed flammis licet ante et retro omnia depascentibus non combusta, a statuario nostro Ioanne Reindl reparata fuerat. Mansit deinde in ecclesia nostra usque ad sabbatum sequens post Ascensionem: quo Miemingensis processionaliter accessarunt, et solenni officio in ara summa, ubi imago erat exposita, decantato, eandem venerandam imaginem solenniter ad ecclesiam suam Miemingam transtulerunt. fm.

Die 18. Maii advenit Reverendus Pater Fidelis Baurschafter professus et Novitiorum Magister Mariaemontanus cum literis Commissorialibus Nuntii Lucernensis ad Reverendissimum Abbatem Stamsensem, ut electioni futurae novi Abbatis praesideret. Relat.

Die 19. Maii in festo Pentecostes Reverendissimus Officium summum coram exposito Venerabili celebravit [in margine: et pro Reverendissimo Caesareensi Caelestino applicavit]. fm.

Die 20. scripsit Reverendissimus ad Secretarium Germanicum Cisterciensem Alfonsum Stadlerum, qui nuper Capitulum generale die 2. Septembris inchoandum praenuntiaverat, seque excusavit, quod comparere non posset, tum sua non satis firma valetudine, tum suo officio Compromissarii ac Deputati Provincialis, tum etiam enormi annonae caritate, caeterum sese penitus sententiis Illustrissimi Generalis in omnibus conformans. Protogr.

Die 24. Maii post Tertiam instituta est in Conventu processio ad petendam pluviam hoc modo Cantum primo Exsurge, et Litaniae, ut in diebus Rogationum, per claustrum praeeuntibus Subdiacono et Diacono, et agmen claudente Reverendissimo in pluviali violaceo. Absolutis Litaniis Responsorium processionale f. 111r cum antiphona pro pluvia, tum psalmus 146, dein versus aliqui congruentes, demum ab Abbate orationes plures ad eandem pluviam impetrandam directae. fm. Erat enim hoc tempore, id est, exeunte Aprili et toto mense Maio tanta siccitas, ut fruges terrae, defectu pluviae, maximam partem arescere timerentur. Hinc frequentes et fere quotidianae Supplicationes et processiones tum a populo Stamsensi, tum etiam a vicinis institutae: sed aeneum videbatur caelum usque ad ultimum Maii. Hoc die mane cecidit pluvia copia quidem, sed non diu. Hinc eo ipso die iterum supplicatio a Stamsensibus subditis facta, e templo parochiali ad Sacellum Sancti Sanguinis [in margine: ubi Sacrum celebratum,] exinde ad altare summum Basilicae, ubi alterum sacrum coram exposito Venerabili dictum; hinc demum ad templum parochiale, ubi tertium sacrum pro fidelibus defunctis peractum. fm. et Rel. 211

Die 26. Maii in festo Sanctissimae Trinitatis et anniversario Electionis Reverendissimi Officium solenne celebravit Perillustris Reverendus Pater Epiphanius Exprovincialis et Superior Delphensis. Ad prandium fuit solatium in aula: ad caenam silentium in refectorio. Aderat tunc etiam Reverendus Pater Stephanus Weiskopf Cellarius Mariaemontanus, qui constitutiones seu ritus eligendi Abbatem Mariaemontanum attulerat. fm. Rel.

[in margine: Eodem die in civitate Faucensi apoplexia tactus obiit Iosephus Antonius Alatsee syndicus noster ibidem fidelis, vir doctus et bonus, sed a pauperie sua multa perpessus. Rel. et litt. autogr.]

[in margine: Iunius. 6.]

In festo Sanctissimi Corporis Christi Reverendissimus celebravit officium summum et processionem: ad prandium dispensavit in silentio. fm.

Quia ineunte Iunio propter plures dies pluvios insolitum frigus incidit, et pruina frugibus nociva timebatur: hinc ad eam avertendam Reverendissimus in die Octava Corporis Christi supplicationem publicam instituit talem. Post Laudes continuo, sine cantu dicebantur Prima, Tertia, et Sexta. Hora septima populus ex ecclesia parochiali cum cruce procedebat ad basilicam. Ubi Reverendissimus Venerabile Sacramentum e Sacristia exportavit ad altare summum. Facta incensatione et benedictione per Pange lingua et caetera hinc Conventu praeeunte processum est ad altare Sancti Bernardi; ubi Conventus cecinit hymnum, O salutaris et caetera, tum data benedictio, ut alias in processione solenni. Similiter ad altare Sancti Martini cantatum, Panis angelicus et caetera et data benedictio. Deinde Venerabile portatum in Sacellum Eucharistiae: coram quo Reverendissimus celebravit Missam. f. 111v

Qua finita processio inde continuata ad aram Sancti Benedicti; ubi post cantatum, Ecce panis angelorum et caetera [in margine: et Evangelium] et datam benedictionem, processum ad altare omnium Sanctorum; ibique cantato, Bone Pastor et caetera Evangelium quartum et reliqua. Hinc demum ad altare maius reditum, ibique cantatae Lintaniae Omnium Sanctorum cum variis collectis. Denique data benedictio per Genitori et caetera. Et haec omnia sine organo aut alio instrumento musico. Tertio quadrante ad novem fuit Nona cantata: dein Officium summum a Patre Priore figuraliter celebratum. Ad prandium fuit dispensatum in silentio. fm. et Rel. Revera nulla venit pruina, sed frigus paulatim remisit. fm.

Die 13. Iunii Reverendissimus noster literas dedit Archipraesulem Cisterciensem excusatorias, quod ad Capitulum generale, ad quod tum generali Indictione, tum specialibus paternis literis invitatus fuerat, venire non possit, nempe ob valetudinem non sat firmam, ob negotia patriae, ob caritatem annonae. protog. et autog.

Die 14. Iunii hora prima post prandium fuit altera petitio 6 Novitiorum. Post quam datus est haustus. sub quo advenit Iudex Silzensis, nuntians, montem glaciatum in suprema Oezia valle indies et quasi in horas crescere, summumque imminere periculum Oezianae et Oenanae vallibus, si subito impetu erumperet et caetera. fm. 212

Die 11. Iunii missus est Reverendus Pater Iacobus Holer in Pfelders, futurus ibi Primissarius. fm.

Die 17. Iunii fuit tempestas valde frigida, ita ut nives tecta et superficiem terrae obtegeret; et Oeniponte ac eius vicinia nix alta caderet, quae non solum fruges minores, sed etiam arbores magno damno affecerit, et harum ramos depresserit et caetera. fm. et Rel.

Die 22. Iunii absolutum est frontispicium novum templi Monasterialis tam quoad structuras quam picturas.

Eodem die huc advenit Nobilis Dominus Iosephus Antonius Jung noster novus Procurator Urbarii Suevici. Cum hoc post prandium contulimus [in margine: Dominus Iudex, Dominus Grammataeus, et ego,] scripturas, quas secum attulit, f. 112r cum nostris; et examinavimus, quinam census eiusdem Urbarii ex locis et fundis certis, quinam ex incertis fluant: decrevimus etiam necessarium esse, ut ipse Dominus Procurator fundos incertos tum ex Regestis Magistratum Ehrenbergensis, Vilsensis, Faucensis, Oberdorfensis et caetera tum etiam ex ipsis vasallis census afferentibus diligenter inquirat, ac deinde librum Urbarii (Stockurbar) conscribat et caetera.

Die 24. Iunii in festo Sancti Ioannis Baptistae media Octava Reverendissimus officium summum celebravit coram exposito Venerabili. In templo superiore officium habuit Perillustris Reverendus Pater Hennig Mezger Prior Seefeldensis Ordinis Eremitorum Sancti Augustini, simulque post Credo, sermonem sacrum prorsus egregium. fm.

Die 26. Iunii officium solenne primum, et Processionem solennissimam celebravit Reverendissimus; alterum vero officium ad Sanctum Ioannem supradictus Pater Prior Seefeldensis, qui et Sanctum Sanguinem portavit. Ad prandium fuit solatium, ad caenam mensa regularis. fm.

Die 27. sub meridiem advenit nuntius ex Monasterio Mariaemontano, afferens epistolam Prioris et Conventus ad Reverendissimum nostrum; necdum eo pervenisse decretum Augustissimae et Gubernii de futura Abbatis electione. Itaque Reverendissimus noster praesenti tunc et Oenipontem abeunti Patri Ioachimo rem serio commendavit, ut apud Excellentissimum Gubernii Praesidem novam expeditionem sollicitet. Qui postero die obtinuit responsum, electionem ad 8. Iulii praefixam esse. Retulit hoc responsum [in margine: die 29. Iunii] Nuntius Mariaemontanus ad Reverendissimum nostrum: qui mox eundem post meridiem dimisit cum epistola ad Capitulum Mariaemontanum, nuntiante diem 8. Iulii electioni determinatum esse et caetera. fm.

Eodem die, qui Sabbatum et Sanctorum Petro et Paulo festus erat, ad prandium dispensatum est in silentio, propter vota nupera onomastica. fm. f. 112v [vacat]

213 f. 113r

Die 1. Iulii Reverendissimus Dominus Praesul noster Vigilius post prandium iter aggressus est ad Monasterium Mariaemontanum una cum Reverendis Patribus Aloysio Specker Sacrae Theologiae Professore, et Amadeo Ehinger Cellario maiore, tanquam futuris testibus, et me Secretario Fratre Cassiano Primisser. Pernoctavimus Zamsii. fm.

Die 2. Iulii matutina hora tertia Zamsio venimus Riedam (ubi apud Reverendos Patres Capucinos sacra fecimus) hinc in Tschupach (ubi bene pransi fuimus) atque hinc Pfundes, ubi pernoctavimus. fm.

Die 3. Iulii hora quarta matutina inde digressi per fauces Vennonias profecti; Curaunum (vernacule Graun) a Perillustri Reverendo Patre Priore Mariaemontano Severino Landerer et socio eius Othmaro Gatterer exceptus est Reverendissimus. Iidem nobiscum pransi, praecesserunt nos equites. Burghusiae Reverendissimus campanis consonantibus excipiebatur: et sub impetuosa pluvia praeiunctis bobus ad Monasterium evectus est. Ibi [in margine: paulo post horam sextam vespertinam,] iuxta portam a Conventu cucullis induto exceptus, et in Ecclesiam ad sepulcrum defuncti nuper Abbatis Bedae deductus, 6 Pater et Ave, cum Psalmo De profundis, et collecta Deus qui inter et caetera recitatis, ad locum Electioni destinatum accessit sequente Conventu: ubi brevi allocutione habita, Reverendissimus iussit me praelegere Commissorium Reverendissimi Domini Nuntii Lucernensis. Quo facto ipse ad diversorium suum (id est ad Prioratum) nos autem, Secretarius et Testes, ad nostra cubicula sumus perducti. Circa octavam horam caenam in aula Abbatiali sumsimus. fm. f. 113v

Die 4. Iulii quievimus. Post prandium ego accessi Bibliothecam; et ex antiquo Chronico Monasterii, circa annum 1550 conscripto, complura annotavi. fm.

Die 5. Iulii Reverendissimus dedit Reverendis Patribus Capitularibus audientiam ante et post prandium. Ego autem mane hora sexta vectus sum in patriam meam, vicum Pratensem et Agumsium, ubi sacrum celebravi et caetera. fm.

Die 6. Iulii ante prandium idem Reverendissimus continuavit audientiam Capitularium. Circa horam undecimam advenerunt Capitulares expositi, de et valle Passiria. Post vesperas Reverendissimus Mozetta et birreto indutus, accessit locum electioni destinatum, et exhortationem ad omnes Capitulares congregatos habuit. Dein iussit me praelegere Commissorium Reverendissimi Domini Nuntii Lucernensis: dein ex Concilio Lateranensi IV Cap. Quapropter et caetera tum ex Sancti Benedicti Regula capitulo de ordinando Abbate; denique ex Concilio Tridentino sess. 25 cap. 6 de Regularibus. Deinde me Fratrem Cassianum Primisser praesentavit Capitulo in futurum huius actus Notarium, et omnibus annuentibus, me Notarium creavit per formulam quidem consuetam, sed absque (alias consueta) traditione atramentarii, quia ex incuria nullum aderat paratum: quae tamen traditio non essentialiter necessaria videtur. Post haec iuravi ad Sanctas Dei evangelia, me in hoc actu officium Notarii fideliter peracturum. Testes quoque ad eundem electionis actum praesentati et acceptati Reverendi Patres Aloysius et Amadeus supra dicti, iurarunt fidelitatem et silentium. Interrogati demum Capitulares: qua 214 f. 114r via velint procedere, responderunt: Via scrutinii. Itaque iussi sunt eligere tres scrutatores, eosque perendie, ante actum electionis Reverendissimo Praesidi nominare. Sic hodie conclusa sunt praeliminaria; et circa septimam accessimus ad collatiunculam sive caenam. fm.

Die 7. Iulii mane circa horam decimam advenit Illustrissimus Dominus Commissarius Augustissimae Aloysius Comes de Serentein et caetera Gubernii Oenipontani Consiliarius, cum Actuario suo Domino N. de Sonnier, eiusdem Gubernii Secretario; atque a Capitularibus universis ante portam [in margine: (ubi eidem claves Monasterii porrectae sunt)] a Reverendissimo vero nostro infra scalam, qua de Claustro ad Abbatiam ac aedes hospitum ascenditur, exceptus est, ac porro ad habitaculum, quod conclave Principis vocant, deductus; ubi recedente Reverendissimo nostro, manentibus Capitularibus suam Commissionem exposuit. Prandium fuit in Refectorio, ac in silentio Regulari a Reverendissimo nostro est dispensatum. fm.

Die 8. Iulii mane paulo post horam septimam cum iam singuli Patres Electores sacra de Spiritu sancto celebrassent, Reverendissimus Praeses [in margine: cruce et Patribus Electoribus praeeuntibus,] Notario et Testibus vero subsequentibus e loco Electionis ad Ecclesiam et summum altare processit. Ubi cum se ad sacrum faciendum indueret, et iam Commissarius Caesareus subintravit, buccinis in superiore choro resonantibus. Sub eodem sacro musica in choro continuata est, et nos, Notarius et Testes, etiam de Spiritu Sancto celebravimus. Deinde exclusis ex ecclesia omnibus reliquis, Praeses cum Notario, Testibus et Conventu, eodem ordine ad locum Electionis processit, ac consedit. Nominatis ergo a Venerabili Patre Priore Scrutatoribus ac Electoribuus, caeptum est scrutinium, et primo statim, votis collatis electus f. 114v in Abbatem prodiit Reverendus Pater Franciscus Maria Dinsel Humista, Oenivallis superioris municipio oriundus, Iosephi Dinselii, de Angerburg, Patritii Tirolensis, et Barbarae de Cygnis in Freyenthurn, filius, antehac per annos complures Curatus ad Sanctam Ursulam loci Platten in Passiria. Qui cum aegre tandem consensisset, a Reverendissimo Praeside investitus est in spiritualibus per traditionem Sacrae Regulae Domini Benedicti, annuli et baculi pastoralis, in temporalibus per traditionem sigilli et clavium Abbatiae. Tum praestito a singulis homagio, processum est ad Ecclesiam, ibique hymnus Te Deum a Reverendissimo Praeside intonatus, sub eoque in altari stans versus populum praesentatus, et post versum Te ergo et caetera in choro inferiore installatus, demum cantatis praecibus, inde ad portam maiorem Ecclesiae deductus, atque ibi, recedente Praeside, Notario et Testibus, a Commissario Caesareo exceptus, et comitante Conventu per plateam ad Abbatiam deductus est; ubi idem Commissarius Neo-electo in signum Advocatiae claves tradidit, et oeconomiam sollicite commendavit, ac supremam protectionem obtulit et caetera. Dein gratulationes et mutuae visitationes factae sunt: dum ego interim iussu Reverendissimi nostri literas scripsi responsorias et excusatorias ad excellentissimum Dominum Capitaneum Provinciae, qui illum invitaverat ad colloquium inter Primores Provinciae die 13. Iulii instituendum et caetera. Post horam duodecimam ad prandium accessimus in aula cum toto Conventu, ubi Neo-electus in 215 medio Commissarius Caesareus a parte eius dextera, Reverendissimus Praeses a sinistra consederunt. fm.

Eodem die saepedictus Commissarius Caesareus optime contentus, circa horam quartam abiit, versus Curburgum ad Dominum Affinem suum excellentissimum Comitem Casparum Ignatium de Trapp et caetera. Relat. f. 115r

Die 9. Iulii Reverendissimus Praeses, mane circa horam decimam instituit Processum informativum super vita et moribus Neo-electi, itemque super statu Monasterii Mariaemontani, uti acta ipsius Processus clarius produnt, selectis in Testes Venerabili Patre Severino Landerer Priore, Reverendo Patre Guillelmo Saelder Sacrae Theologiae Professore, et Reverendo Patre Stephano Weiskopf Cellario, Actuario me Fratre Cassiano Primisser. Finitum est examen eodem die post prandium. fm.

Die 10. Iulii conscriptum est Instrumentum Electionis in duplo, eique subscripsere Reverendissimus Praeses, ego Notarius, Scrutatores, et Testes. [in margine: Composui item Instrumentum Processus informativi.] fm.

Die 11. Iulii mane Reverendi Patres Expositi discesserunt, et quidem ad vacantem curatiam Plattensem Reverendus Pater Fidelis Baurschafter. Ego eodem die scripsi epistolam nomine Reverendissimi nostri ad Nuntium Lucernensem et caetera. fm.

Die 12. Iulii mane expeditum, atque a Reverendissimo Praeside, me Notario, et tribus supradictis testibus subscriptum est Instrumentum Processus informativi. Mane ego ascendi ad rudera antiqui Castelli Castellatii supra caenobium III M.P. distantis. fm.

Die 13. Iulii mane hora quarta, Reverendissimi Praesules, et nos tres Stamsenses, ac quatuor Mariaemontani Religiosi, celebravimus. Deine [in margine: (postquam Reverendissimus noster 50 aureis, ego Notarius 5 aureis, singuli Testes ternis aureis, famuli quoque satis large fuissent honorati)] tribus curribus vecti sumus Coraunum; inde pedites ad lacum Reschinensem ascendimus, ubi tunc in domo nostra piscatoria horreum reparabatur. Reverendissimus Mariaemontanus navi transvectus in ripam occidentalem, curiam suam Pizensem ibi sitam lustravit. Ex Reschino regressi Coraunum, pransi, digressi sumus: et nos Stamsenses in Pfundes pernoctavimus. fm.

Die 14. celebravimus Riedae apud Patres Capucinos, de Sancto Bonaventura, cuius festum ibi sub ritu duplicis 2. classis agebatur. Ibidem pransi, Zamsium vespere attigimus, et noctem transegimus. fm.

Die 15. Humistae apud Patres Capucinos sacra fecimus. Deinde apud Consulem Georgium Holer pransi, circa sextam vespertinam Stamsium laeti revisimus. fm. f. 115v

Die 16. Iulii in festo Sancti Patris Nostri Stephani Officium summum habuit Venerabilis Pater Prior. Ad prandium Reverendissimus dispensavit in silentio. fm. 216

Die 19. Iulii Reverendissimus Oenipontem profectus est ad gratulandum iuniori Comiti de Enzenberg Francisco nuptias, die 15 Iulii cum N. [in margine: Comitissa] de Rost solennissime celebratas et caetera. fm.

Die 22. Iulii fuit concio in inferiori Ecclesia.

Die 23. Iulii mane Reverendissimus Oeniponte advenit, statimque famulum suum Xaverium, eo quod noctu nonnunquam evagasset, dimisit.

Die 25. Iulii post Completorium fuerant Litaniae figuratae in Sacello Eucharistiae, ubi primo pulsatum est novum organum ad idem sacellum factam. fm.

In festo Sanctae Annae Horae minores omnes fuerunt hora 6. tum Missa Ducis cantata. Concionem habuit N.N. Concionator Seefeldensis. fm.

Die 27. Iulii anniversario Benedictionis Reverendissimi officium solenne in sacello Eucharistiae habuit Venerabilis Pater Prior. Ad prandium fuit solatium in aula, caena regulariter. fm.

Die 29. Iulii Oeniponte advenerunt praedictus Dominus Comes Franciscus de Enzenberg cum uxore sua, Dominus Comes Iosephus de Lodron cum sua, quae illius soror erat; et harum sororum Patronus [?] N. [in margine: Comes] de Rost Canonicus et Decanus Cathedralis Curiensis. fm.

Die 31. Iulii idem Dominus Decanus officium solenne celebravit in sacello Eucharistiae, et adfuere hoc die plures hospites. Discessere dein omnes die 2. Augusti. fm. f. 116r

Eodem die 2. Augusti vespere allatae sunt literae Patris Petri Stadler Vicarii Maiensis, nuntiantis obitum Reverendi Patris Stephani Gasteiger cooperatoris sui. Qui die 29. Iulii morbo acuto correptus, cum altera die medicinam sumsisset, die tertia mane confessus est, et sacra synaxi refici petit: quem in finem cum Reverendus Pater Martinus in sacello domestico sacrum faceret, et sub sacro Venerabili Sacramentum aegro porrigere pararet, diceretque: Ecce Agnus Dei et caetera Pater Stephanus subito impetu in altum elevatus, recidit exanimis [in margine: anno aetatis 33.] Requiescat in pace. Fuit Concionator plane insignis, et alias vir eruditus, ac cibi potusque temperantissimus. Ep. P. Petri et fm.

Die 15. Augusti Reverendissimus officium solenne celebravit non in altari summo Ecclesiae Monasterialis, sed in sacello Eucharistiae. fm.

Die 16. Augusti fuit dispensatum in silentio ad prandium pro valedictione.fm.

Die 17. ad prandium publicavi e pulpito Lectoris Capitulum Generale, et Indulgentias eius tempore lucrandas, et excusationes Reverendissimi nostri et caetera. Sub Vesperis idem Reverendissimus abiit Oenipontem ad Congressum Provincialem. fm.

Die 24. Augusti hora 5 vespertina advenit Reverendissimus nuper electus Abbas Mariaemontanus Franciscus. fm. 217

Die 25. in festo Sancti Patris Bernardi idem Reverendissimus Mariaemontanus officium summum in Pontificalibus celebravit; cum prius Perillustris Reverendus Pater Prior Seefeldensis in laudem Sancti Bernardi ad populum egregie dixisset. Ad prandium fuit solatium in aula: ad caenam mensa regularis. fm.

Die 26. Reverendissimus Mariaemontanus post prandium Oenipontem abiit cum socio suo Patre Iosepho Prazner. fm. f. 116v

Die 11. Septembris Oeniponte huc reversus est Reverendissimus Dominus Mariaemontanus, et biduo hic substitit, ac

Die 14. mane abiit Humistam versus, cum suo Patre Iosepho Prazner, cui tradidi Instrumentum Processus Informativi, Venerabili Patre Priori praesentandum, ac in Archivo Mariaemontano reponendum. fm.

Die 20. Septembris Vespere Oeniponte advenit Reverendissimus noster, Comitiis nondum quidem solutis, sed suspensis; donec quaestione ad aulam Viennensem relata, et deliberata, denuo convocarentur. Rel.

Die 21. Brixinae Sacerdos ordinatus est Reverendus Pater Robertus Spiess, quoad aetatem Roma dispensatus. Format.

Die 22. solenniter professi sunt Fratres Ioannes Baptista Wolf Lasensis, Benedictus Schuldheiss Riedenses, Stephanus Palusceli Curtatienses, Sebastianus Staeckl Petnuiensis, Benno Vogelsanger ex oppido Sancti Ioannis Vallis Loicanae, et Dismas Mader Meranensis, Pharmacopaeus. fm.

Die 2. Octobris Reverendissimus noster Oenipontem abiit: ubi die quarta adventantem Archiducem Ferdinandum, qui Mediolanum ad nuptias cum Ducissa Mutinensi N. et ad Longobardiam Austriacam gubernandam adibat, excepit. Relat.

Die 3. Octobris infirmari caepi, et oculorum lumine magnam partem destitui per humores caput infestantes. Accessit sequentibus diebus tumor crurum et pedum, et angustia pectoris et caetera. fm.

Die 16. Octobris accessit Capitulum Reverendissimus et circa studium Theologicum et Philosophicum quaedam disposuit. Cantores quoque constituit novos Martinum Moser et Leopoldum Platner, Succentores Augustinum Trenkwalder et Fratrem Ferdinandum Heifler. fm.

Die 17. Octobris mane accessi Reverendissimum et intuitu mearum infirmitatum rogavi me sublevari ab officio Secretarii, et hoc in Reverendum Patrem Rogerium Schranzhofer transferri, retento mihi officio Archivarii. Et gratiose annuit Reverendissimus eodem die cum novo Patre Secretario ad vindemias profectus. fm.

218

8 Anhang

8.1 Eigennamenverzeichnis (Personen und Orte; Heilige und Kirchenfeste)

Albuin (OFM) 58r

Aloysius (OPraem) 58r

Ambrosius (OCSO)250 95r

Antonius (Nazarener General) 109r

Augustina (Ursulinen; IBK) 20r

Benedikt (OSB)251 89v

Benitius (OSM) 58r

Bonifaz (OSB) 60r

Cölestin (OCist)252 110r

Edmund (OSB)253 77v

Epiphanius (OFM)254 111r

Gabriel (OSH) 86r

Georg 48r

Hermann (OCSO)255 95r, 95v

Jacobus (Barwies) 18v

Jacobus (OSM) 04r

Michael (Senior) 48r

Simon (auriga)256 27r

Xaver257 115v

Achberg (bei Stams) 57v

Achlin, Elisabeth (Sel.) 39r

250 Abt des Trappistenklosters Düsselthal. 251 Benediktiner von Benediktbeuern. 252 Bursar des Zisterzienserklosters Kaisheim. 253 Benediktiner von Tegernsee. 254 Guardian des Franziskanerklosters Telfs. 255 Trappist von Düsselthal. 256 Kutscher von Abt Vigil. 257 Kammerdiener von Abt Vigil Kranicher. 219

Adler, Robert (OCist)258 17r, 27r, 41v, 66v

Admont 42r, 56v

Advent 28r, 77v, 103r

Dominica prima 103v

Dominica Gaudete (tertia) 104r

Dominica quarta 30r

Affenhausen 69r

Afra (Hl.) 12v, 51r

Agums 36v, 113v

Alatsee, Joseph Anton259 13v, 33v, 62r, 62v, 63r, 63v, 66r, 70v, 75r, 76v, 108r, 111r

Alatsee, Joseph Anton jun. 66r, 111r

Alexander VI. (Papst) 18r

Algund 24v, 44r

Allerheiligen 56r, 77r, 111v

Alpen 50r, 69r, 69v, 100r

Altham, Kardinal von 39r

Althohenau (Kloster) 48r

Ambrosius (Hl.) 110r

Amelot (Präfekt Burgund) 73v

Amort, Jeremias (OCist)260 23v, 24r, 41v, 78r, 96v, 109r

Amthaus (Mals) 37v

Anastasia (Hl.) 91r

Andreas (Hl.) 28r, 39v

Andres, Desiderius (OCist)261 66v, 73r, 73v

Andrian 24r, 25v, 35v, 55r, 65r

258 Album Stamsense, 57. 259 Urbarverwalter des Zisterzienserklosters Stams. Zuerst für Stams selbst, dann für das schwäbische Urbar. 260 Album Stamsense, 57. 261 Abt des Zisterzienserklosters Zbraslav (Aula Regia bzw. Königsaal; Abt von 1757–1770). 220

Angerlehen (Nauders) 38v

Angermayer, Ämilian (OSB) 09r, 12r

Anich, Peter 26v, 30r, 30v, 57v

Anna (Hl.) 40v, 48v, 89r, 98v, 115v

Antonius von Padua (Hl.) 19v, 39v

Arz-Arsio, Felix Graf von 19v, 58v, 91v

Auer, Nikolaus (Karl; OCist)262 48r, 69r, 82

Augsburg 08v, 11v, 12r, 12v, 17v, 33v, 34r, 40v, 51r, 89r, 100r

Englische Fräulein 12v

Hl. Kreuz (Kloster) 08v, 12r, 12v, 40v

Jesuiten 12v

Kapuziner 12v

Portiuncula (Kapelle) 12r

St. Ulrich und Afra (Kloster) 08v, 09v, 12r, 12v, 51r

Augustinereremiten 112r

Augustinus (Hl.) 90v

Augustinerchorherren 08v, 09r, 42v, 52v, 91v

Augustopolis in Phrygien 51v, 52r, 53r, 59r, 62r, 76v, 78r, 89v, 108v

Assisi 39v

Athesia 01v, 07v, 22v, 35r, 35v, 54r, 55r, 65r, 77r, 89v, 91v, 92r, 92v, 93r, 94v, 95v, 100r, 102v, 103v, 110r

Atzwang (Südtirol) 23v

Axams 58r

Baindt (Kloster) 73r

Barnabas (Hl.) 39v

Bartholomäus (Hl.) 22v

262 Album Stamsense, 67. 221

Bartholomäus Tridentinus 64r

Bartl, Wilhelm 08v

Barwies 18v, 27v, 41v, 75v

Baumann, Gerhard (OCist) 77r

Baumgartsbühel (Barwies) 76r

Baur, Pelagius (OCist)263 108r

Baurschafter, Fidelis (OSB) 110v, 115r

Bayern 11r, 33v, 73v, 86v, 87r, 91r, 107v, 110r

Belgien 77v

Bellonz, Sebastian (OCist)264 50v, 52r, 59r, 59v, 61v, 64v, 76v, 82v, 91v, 96v

Benedikt von Nursia (Hl.) 35r, 84v, 108v, 111v, 113v, 114v

Benediktbeuern (BEnediktinerkloster) 89v, 90r, 91r, 91v

Benediktiner 59v, 91r

Berenbreit (Burg) 11v

Bernhard von Clairvaux (Hl.) 17v, 49r, 74r, 74v, 76v, 84r, 89v, 101r, 111r, 116r

Bernlochner, Urbicus (OCist)265 17r, 27v, 41v, 48r, 71v, 76v, 78v

Beschneidung des Herrn (Circumcisio) 40v, 107r

Beverada, Antonius 14v, 20r, 30r

Blasenberg 51r, 59r, 67r

Bonaventura (Hl.) 115r

Bonifatius (Hl.) 39v

Böhmen 41r, 66v, 73r, 73v, 95v

Bozen 23v, 25v, 54r, 55r, 57r

Brandis (Burg bei Meran) 54v

Brandis (Adelsgeschlecht) 62v

Brandis, Franz Graf von 54r, 55r, 55v

263 Ebd. 26. Abt des Zisterzienserklosters Stams (Abt von 1525–1540). 264 Ebd. 67. 265 Ebd. 56. 222

Bratislava 87r, 87v

Breitenberger, Johann Baptist 41r, 95r

Brixen 03r, 03v, 04r, 05v, 06v, 07r, 18r, 20r, 20v, 21v, 22v, 23r, 25v, 26r, 26v, 30r, 31r, 38r, 39v, 41r, 49v, 50v, 51v, 52r, 54r, 55v, 56v, 58r, 58v, 59r, 59v, 61v, 62r, 64v, 76v, 77r, 77v, 78r, 86v, 89v, 91v, 92r, 92v, 95r, 101r, 103r, 108v, 116v

Englische Fräulein 22r

Franziskanerinnen 22v

Hl. Kreuz 59r

Seminar 21v, 55v

Brochetti, Hieronymus 64r

Bronnbach (Zisterzienserkloster) 73r

Brunnquell, Augustin 38v, 40r

Buch(en)berg, Simeon von266 24v, 55r

Buchloe 08v

Büchelbach 08r, 13v

Buol,267 58r

Burgeis 41v, 104r, 113r

Burgstall 44r

Burgund 73v

Caesar, Gaius Julius 08r

Cannablin, Claude-Gaspard de (OCist) 72v

Caprez, Adelbert von 37r

Casamari (Zisterzienserkloster) 38v, 40r, 63v

Cassian (Hl.) 40v, 52v, 53v, 55v, 100v

Castellum Castellatii (bei Marienberg) 115r

Castrum doloris 83v

266 Stadpfarrer von Meran und Churer Kanonikus. 267 Pfarrer von Axams. 223

Chaulatte, Nicolas (OCist) 72v

Chigi, Flavio II. (Kardinal) 74r

China 42v

Choteck, Johann Nepomuk Rudolf von 77v

Christa, Bartholomäus (Hl. Kreuz; Aug.) 08v, 12r, 12v

Christi Himmelfahrt (Ascensio) 44v, 110v

Christl, Simon 107r

Chur 24v, 37r, 39r, 41r, 55r, 71v, 115v

Churburg (Fürstenburg) 71v, 114v

Cîteaux 09v, 15v, 56v, 60v, 67v, 72r, 72v, 73v

Clari, Grafen von 76r

Clari, Sebastian Joseph Johann von 21v, 41r, 91v, 92v, 93r, 95v, 98v, 101r, 101v, 102r

Clemens XIII. (Papst) 39r, 41r, 50r, 51v, 53r, 74r, 80v, 83r

Clemens XIV. (Papst) 87r, 97r

Cölestin (Hl.) 30r, 33r, 33v

Columba (monialis) 48r

Coreth, Freiherr von 96r

Crammer, Anton (SJ) 100r

Cygnis in Freyenthrun, Barbara von 114v

Dellmann, Johannes 24v, 36v, 37r

Denise, Alexandre 60v

Deutscher Orden 42v

Deutschland 24v, 25r, 55r, 72v, 77v, 110r

Digna (Hl.) 12v

Dijon 72r

Dillingen 08v 224

Dinsel-Angerburg, Franz Maria v. (OSB)268 114v, 116r

Dinsel-Angerburg, Joseph von 114v

Dirschenbach 27r

Dobler, Andreas (OCist)269 16v, 42r

Dominikanerinnen 48r

Dufort, (frz. Diplomat) 72v

Donauwörth 09r, 11r, 89r

Drachenlacke (bei Stams) 91r

Dreifaltigkeit (Trinitas) 76v

Dreifaltigkeitssonntag (Trinitatis) 46r, 47r, 89r, 111r

Dreux, Jean 60v

Düsselthal (Trappistenkloster) 95r

Eben, Rudolf von 101v

Ebrach (Zisterzienserkloster) 38v, 72v, 73v

Egg, Franziskus 29v, 30r, 86r

Eggenwald 18v

Egger, Gottfried (OCist)270 17r, 41v, 89v

Ehinger, Amadeus (OCist)271 04v, 07v, 16v, 19v, 42r, 51r, 55r, 55v, 57v, 61v, 63r, 68r, 70v, 71v, 78r, 78v, 79r, 86r, 90v, 92r, ^ 93r, 96r, 103r, 113r, 113v

Ehrenberg 08r, 112r

Eichstätt 89r

Eisack (Fluss) 57r

England 25r

Englische Fräulein 12v, 22r, 23v, 25r, 49r, 54v

Elisabeth von Portugal 39v

268 Abt des Benediktinerklosters Marienberg (Abt von 1771–1782). 269 Album Stamsense, 65. 270 Ebd. 55. 271 Ebd. 61. 225

Ellbögen (Tirol) 57r

Enzenberg (Adelsgeschlecht) 99r

Enzenberg, Graf von 02v, 07r

Enzenberg, Anna Barbara Gräfin von272 49r

Enzenberg, Baronesse 67v

Enzenberg, Ignaz Cassian Bonav. von 41r, 42v, 46v, 64v, 67v, 87r, 93r, 104r

Enzenberg, Franz Joseph Graf von 24v, 25r, 84v, 87r, 89r, 92v, 115v

Enzenberg, Ignaz Anton Ferdinand von 91v, 101r

Enzenberg, Sophia Amalia Gräfin von 02v, 65v, 67v, 86r

Eppan 41v

Eppensteiner, Joseph (SJ) 17v, 49r

Erscheinung des Herrn (Epiphanie) 40v, 61v, 79r, 95r, 107r

Etsch (Fluss) 69v, 71r d‘Este, Maria Beatrice 116v

Europa 25r

Faber, Alberich (OCist)273 01v, 35v, 41v, 55r, 89r, 90r, 109r

Faber, Cölestin (OCist)274 24v, 41v, 78r, 87v, 95v

Fabian (Hl.) 107r

Fahlburg 54v

Fasser, Joseph (SJ) 32v

Finstermünz (Fauces Vennonias) 35v, 113r

Federspiel, Cyprian 71r

Federspiel, Ulrich Freiherr von 39r

Federspiel, Johann Anton von 41r

Feldkirch 51r, 59r, 67r

Ferdinand IV. 42v

272 Oberin der Englischen Fräulein in Meran. 273 Album Stamsense, 55. 274 Ebd. 59. 226

Ferdinand von Bourbon-Parma 88v

Ferdinand Karl von Österreich-Este 116v

Ferrara 109r, 109v

Fidelis von (Hl.) 39r

Fieger, Joseph Graf von 67v, 68r

Fillinger, Engelbert (OCist)275 17r, 41v, 56r

Fischer, Felician 52r

Flaurling 03v, 05v, 06r, 33r, 33v, 41r, 56v, 58r, 66r, 77v, 78v, 89r, 92r, 103r, 107v

Flugi, Franz Adam Baron von 60v

Forky, Daniel (OCist) 79r

Forst (bei Algund) 69v

François, Johann Franz Sigmund 40v, 74r

Franken 38v, 73v

Frankreich 25r, 72v, 73v, 77v

Franz I. von Toskana (österr. Kaiser) 42v, 49r, 75r, 89v

Franz von Assisi 39v

Franz Xaver (Hl.) 19v, 78r, 100r

Franziskaner 19v, 28r, 58r, 68r, 78v, 86v, 87r, 101r

Franziskanerinnen (Dritter Orden) 13r, 22v, 39r, 42v

Freibergerhof (Niederlana) 62v

Freiburg 51r, 59r, 67r, 73v, 92v

Freundsheim 18r, 18v, 43r, 43v, 50r, 50v, 58v, 60r, 67r, 75r, 75v, 76r, 76v, 92v, 93v, 95v, 96r, 102v

Freysing, Johann Ferdinand von 15v, 65v, 93r

Freysing, Marian (OCist)276 07v, 17r, 42r, 50v, 51r, 56r, 58r, 63r, 68v, 71v, 78r, 78v, 82v, 89r, 91r, 91v, 94r, 100v, 109r

275 Ebd. 60. 276 Ebd. 65. 227

Freysing, Stanislaus (OCist)277 04v, 16v, 42r, 78r, 97r

Fronleichnam 40v, 47r, 68r, 87r, 99r, 99v, 111r

Füssen 08r, 13r, 13v, 33v, 34r, 44r, 62r, 62v, 63r, 63v, 76v, 107v, 108r, 111r, 112r

St. Mang (Kloster) 13r, 44r, 62r, 62v

Gall, Bernhard (OCist)278 41v, 86v, 104v

Ganganelli, Lorenzo (OFM)279 87r

Gargazon (Südtirol) 57r

Gasteiger, Stephan (OCist)280 16v, 42r, 62r, 69v, 75r, 76v, 78r, 80r, 92r, 116r

Gatterer, Othmar (OSB) 113r

Gemelich, Bernhard (OCist)281 04r

Gentili, Joseph von 03v, 14v, 27r, 30r, 80r, 87r

Georgenberg (Benediktinerkloster) 64v, 92r

Geren (bei Heiterwang) 71r

Gerstner, Karl Anton von282 32v

Gienger, Benedikt (OCist)283 13v, 41v, 63r, 85r, 92r, 99r, 99v

Gienger, Leopold (OSB)284 92r

Gislanzoni, Johann Nepomuk (OCist)285 17v, 24r, 25v, 41v, 109r

Glasser, Johann Franz 19v

Glurns 35v, 36v

Goldegg, Alphart von 22v

Goldene Rose (Gasthof Sterzing) 20r

Graber, Nivard (OCist)286 17v, 27v, 42r, 77r, 89r

277 Ebd. 65. 278 Ebd. 55. 279 Kardinal, später Papst Clemens XIV. (1769–1774). 280 Album Stamsense, 64. 281 Ebd. 37. Abt des Zisterzienserklosters Stams (Abt von 1638–1660). 282 Vgl. Huber, Medizinische Fakultät Innsbruck, 29; bzw. Rogenhofer, Medicina, 113–116. Gerstner war auch als Komponist tätig, wie einige Exemplare seiner Werke im Musikarchiv Stift Stams belegen. 283 Album Stamsense, 51. 284 Benediktiner von St. Georgenberg-Fiecht. Bruder von P. Benedikt Gienger. 285 Album Stamsense, 59. 228

Graser, (Bibliothekar IBK) 33r

Gratsch 27r, 27v, 36r, 46r, 55r, 59v

Die Praite 59v

Stamsergut 59v

Graun (Reschen) 71r, 78v, 79r, 113r, 115r

Greifenstein (Burg bei Terlan) 54r

Greil, Theresia 50r

Greinwald, Frigdian (CRSA)287 77v

Gremlich, Meinhard (OCist)288 07v, 15v, 23v

Gries (Kloster) 77r

Grins 42r, 48v

Grisch, von 92v

Grünwald, Vinzenz (OCist)289 17r, 41v, 56v, 88r, 90r, 90v, 94r

Gschwent (Barwies) 92v

Günzburg 58v

Gurgl 58v, 64r

Gutenzell (Kloster) 49r, 73r

Häufler, Ferdinand (OCist)290 58v, 109r, 116v

Hafling 44r

Hagen (Untermais) 35v

Haide (Reschen) 70r, 70v, 71r, 71v, 77v, 78v

Haiming 13v, 14r, 17v, 27v, 28r, 33v, 81v

Haleciani (Bruderschaft) 42v, 66v, 109r

Hall 20r, 41v, 42r, 69r

Handle, Franz 94r, 94v

286 Ebd. 61. 287 Augustiner-Chorherr von Polling. 288 Album Stamsense, 53. 289 Ebd. 55. 290 Ebd. 67. 229

Handle, Peter 94r

Harding, Stephan (Hl.) 06v, 89r, 115v

Haslach (bei Stams) 107r

Hebenstreit, von 36v

Hebenstreit, Cölestin (OSB)291 110r

Heggbach (Zisterzienserinnenkloster) 73r

Heifler, Johannes 30r

Heiligblutreliquie (Stams) 45r, 45v, 47v, 69v, 81v, 82r, 83r, 87r, 87v, 97v, 112r

Heiligblutfest 43r, 68r, 86r, 99r, 110r, 110v

Heiligblutkapelle (Stams) 15r, 52r, 69v, 82r, 82v, 89r, 98v, 100r, 101r, 111r

Heiligenhof (Mais) 44v, 46v

Heiligenkreuz (Zisterzienserkloster) 74r, 79r

Heiliggeistkirche (Meran) 44r

Heinrich (Hl.) 89r

Heinrich von Kärnten 93v, 104r

Heinrichau (Zisterzienserkloster) 66v, 73r

Heiterwang 08r, 65v, 70r, 70v, 71r, 77v, 78v

Held, Hieronymus (OCist)292 38v

Hendl, Joseph Jakob Graf von 04v, 33v, 41r, 43r, 96r, 103

Hendl, Gräfin von 02v

Heßberg, Graf von 08r

Hieronymus (Hl.) 24v

Hieronymus Aemiliani 50r

Hieronymiten 24r, 24v, 55r, 86r

Hiltprandt, Karl Nikolaus 22v

Hillebrand, Beda (OSB)293 79r, 103r, 110r, 113r

291 Benediktiner von Marienberg. 292 Abt des Zisterzienserklosters Ebrach (Abt von 1741–1773). 230

Hirn, Judas Thaddaeus 14r, 28r, 29v, 107v

Hirn, Paul 31r, 31v

Hizler, (Pater SJ) 32v

Hl. Kreuz Augsburg (Kloster) 08v, 12r, 12v, 40v

Höllerer, Lambert (OSB)294 64v

Hörtenberg (Gerichtssitz) 14v, 15r, 30v, 41r, 67v, 68r, 95r

Hoffingott v. Rainau, Johann Ferdinand295 42r, 62v, 63r, 63v, 79r

Holer, Georg 115r

Holer, Jakob (OCist)296 41v, 111v

Holer, Theresia 24v, 36v, 37r, 65r

Holler, Ferdinand 33v, 41r, 56v, 58r, 66r, 77v, 78v, 89r, 103r

Holzer, Joseph Lucius 14r, 27v, 28v, 41r

Hopfgartner, Edmund (OCist)297 16v, 41v, 63r, 71v, 90r, 97r, 104v, 109r

Huben im Ötztal 49v

Huber, Ubald (RCSA) 57r

Hueber, Blasius 26v

Hueber, Joseph 37r

Imst 35r, 41v, 100v, 101r, 103r, 109r, 114v, 115r, 116v

Ingenuin und Albuin (Hll.) 81r

Ingram, (Kartschins) 59v

Inn (Fluss) 64v, 69v, 91r, 101v

Innichen 42r

Innsbruck 01r, 02r, 02v, 04r, 05v, 16r, 17v, 18r, 19r, 19v, 20r, 25r, 26v, 28v, 29v, 31v, 33r, 34r, 34v, 41r, 41v, 42r, 42v, 43r, 43v, 44v, 46r, 46v, 47r, 47v,

293 Abt des Benediktinerklosters Marienberg (Abt von 1732–1771). 294 Abt des Benediktinerklosters St. Georgenberg-Fiecht (Abt von 1732–1772). 295 Urbarverwalter des Zisterzienserklosters Stams. 296 Album Stamsense, 61. 297 Ebd. 54. 231

48v, 50v, 52r, 54r, 55v, 56v, 57v, 58r, 58v, 60r, 61v, 62r, 63v, 65v, 66v, 67r, 67v, 68r, 68v, 69r, 70r, 70v, 74v, 75r, 76r, 76v, 77r, 77v, 78r, 79r, 82v, 84v, 85v, 86r, 86v, 87r, 87v, 88v, 89r, 89v, 91v, 92r, 92v, 93r, 93v, 95v, 96v, 98r, 99r, 99v, 100r, 101r, 102r, 102v, 103v, 104r, 107r, 107v, 110r, 111v, 112r, 114r, 115v, 116r, 116v

Damenstift 19v, 89r

Franziskaner 19v, 86v

Hl. Kreuz (Hofkirche) 19v

Kapuziner 58r

Jesuiten 32v, 78r

Serviten 34r, 50v

Universität 28v, 32r, 41v, 62r

Ursulinen 20r, 56v

Inntal 04r, 04v, 96r, 111v

Italien 14v, 25r, 38v, 42v, 63v, 77v, 107v, 110r

Jackhirmsladen 18v

Jacobus (Hl.) 08r

Jäger, Karl 08r

Jäger, Rochus Bartholomäus298 77r, 78v, 79v, 82v, 86r, 96r, 98r, 102r

Jäger, Urban Anton 70v

Jägerangerbach (Barwies) 75v

Janellenlehen (Nauders) 38v

Jesuiten (Societas Jesu) 12v, 17v, 32r, 32v, 49r, 58r, 78r, 80r, 80v, 86r, 100r

Johanna Franziska von Chantal (Hl.) 50r

Johannes Baptista 04r, 41v, 47v, 87v, 99v, 112r

Geburt 40v

298 Richter des Zisterzienserklosters Stams. 232

Johannes Evangelista 10v

Johannes Nepomuk (Hl.) 15v, 30r, 39r, 40v, 64r, 67v, 86v

Johannes und Paul (Hll.) 04r, 40v

Johannes von Kempten 05r, 05v, 08v, 17v, 19r, 21r, 27r, 83v, 84r, 100r

Johannes von Krakau (Hl.) 50r

Johannesbruderschaft Stams 81r

Josefsberg (Meran) 24r, 55r, 86r

Joseph (Hl.) 19v, 84v, 100r

Joseph II. 41r, 44v, 47r, 102v

Joseph von Calasanz (Hl.) 50r

Joseph von Copertino (Hl.) 50r

Jucunda (Hl.) 39v

Kageneck, Heinrich Freiherr von 51r

Kaisheim 01r, 07v, 09r, 09v, 10v, 11r, 11v, 12r, 15v, 40r, 40v, 44r, 56v, 57v, 72v, 73r, 73v, 74r, 77r, 89r, 93r, 107r, 110r, 110v

Kaltern 57r

Kapuziner 12r, 24v, 26v, 37r, 39r, 55v, 58r, 99r, 99v, 100v, 101r, 113r, 115r

Karmel 100v

Kaufbeuren 08v, 13r, 34r

Franziskanerinnen 13r

Karl Borromäus (Hl.) 100r

Kartschins (Südtirol) 59v

Kastelbell 35v, 36v

Kastner, Augustin (OCist)299 85r

Kastner, Joseph (OCist)300 41v, 90r, 104v, 109r

299 Album Stamsense, 47. Abt des Zisterzienserklosters Stams (Abt von 1714–1738). 300 Ebd. 52. 233

Katharina (Hl.) 78r

Keczkés, Tamas 109r, 109v

Kempten 05r, 05v, 08v, 17v, 19r, 21r, 27r, 30r, 83v, 84r, 100r

Kempter, 64v

Kirchbauer, Georg 09r

Kirchheim am Rieß (Kloster) 40r, 40v

Klauber, Joseph 08v, 17v

Klausen (Südtirol) 25v, 57r

Klebelsberg, Desiderius (OCist)301 16v, 41v, 47v, 63r, 95v

Kneussel, Jakob 64r

Knillenberg Schloss bei Meran) 60v

Köstlan (Burg bei Brixen) 22v

Kopf, Ferdinand 32v, 62r

Kollmann (Südtirol) 23r, 25v

Komet „C/1769 P1 (Messier)“ 90v

Konradin von 87v

Konstantinopel 79r

Konstanz 39r, 51r

Kranabiter, Ignaz Petrus (CRSA) 91v, 94v, 100r

Kranicher von Kranichsfeld 02r, 41v

Kranicher, Maria Anna302 19v

Kranicher, Oswald Sigismund (OFM)303 13v, 47v, 86v, 87r

Kranicher, Vigilius (OCist)304 01r, 01v, 02v, 03r, 03v, 04r, 04v, 05v, 06v, 07r, 07v, 08r, 09v, 12r, 13v, 14r, 15v, 16r, 17r, 27v, 30r, 31r, 33v, 34v, 39r, 41r, 43v, 44r, 46v, 47v, 48v, 51r, 51v, 52v, 53r, 53v, 54r, 55r, 59v, 60r,

301 Ebd. 53. 302 Schwester von Abt Vigil Kranicher. 303 Guardian des Franziskanerklosters Reutte. Bruder von Abt Vigil Kranicher. 304 Album Stamsense, 58. Abt des Zisterzienserklosters Stams (Abt von 1766–1786). 234

61r, 64r, 64v, 68v, 71v, 72r, 73v, 79r, 79v, 85r, 85v, 86r, 87r, 89v, 91r, 95r, 100r, 107r, 113r

Krebsbach (Barwies) 75v

Kreszentia (Hl.) 13r, 42v

Kreuzerhöhun (14.9.) 19r

Kreuzherrenkloster () 50v

Kuen, Graf von 92r, 92v, 99v

Kuen, Bernhard 69v

Kuen, Dismas (OCist)305 42r, 92v

Kuen, Johann Georg 69v

Künigl, Gräfin von 56v

Künigl, Franz Xaver Graf von 68v, 69r

Künigl, Innozenz Graf von 56v, 68v

Künigl, Leopold Graf von 65v, 70r

Kurtatsch (Südtirol) 102v, 116v

La Ferté (Kloster) 72v

Laas (Südtirol) 36v, 102v, 116v

Lachemayr, Ignaz (OCist)306 16v, 17v, 41v, 89r, 92r

Lacheriss (Barwies) 76r

Laichardinger, Joseph Andre von 101r

Längenfeld 49v, 67v, 69v, 81v, 82v, 83r

Lana (Südtirol) 24r, 62v

St. Georg (Kirche) 62v

Landeck 28r, 41v

Landerer, Severin (OSB) 103r, 113r, 115r

Landsberg am Lech (Abudiacum)307 110r

305 Ebd. 52. 306 Ebd. 54. 307 Vgl. Anreiter, Gemeindenamen, 365. 235

Landstrass (Kloster) 72v

Lang, Georg 71r

Langenmantel zu Westheim, Joseph M.308 08v, 51r

Langenröhrlüss 18v

Langweid am Lech 11v

Lanzinger, Julius Marcellus (OCist)309 16v, 17v, 24r, 41v, 56v, 62v, 71v, 77r, 78v, 82r, 85r, 86v, 90v, 95r, 101r, 109r

Lapaix, (Universität IBK) 32v

Larchwald 18r

Lateran 42v, 113v

Laurentius (Hl.) 100v

Lazarus (Hl. Bischof) 39v

Lech (Fluss) 08r

Lehnberg (Obsteig) 76r

Leis, Oswald (OFM)310 78v

Leitheim 11r

Lengauer, Joachim (OPraem) 75r

Leopold (Hl.) 103r

Leopold II. Großherzog der Toskana 84v

Lermoos 08r, 13v,78r

Libertiner 66v

Linz 56v

Lizzi, Joseph von (OPraem)311 58r, 75r

Lobenwein, Joachim 24v

Lodron, Joseph von 115v

Lodron, Sebastian Franz Joseph von 58v

308 Abt des Benediktinerklosters St. Ulrich und Afra in Augsburg (Abt von 1753–1790). 309 Album Stamsense, 59. 310 Guardian des Franziskanerklosters Telfs. 311 Abt des Prämonstratenserstiftes Wilten (Abt von 1765–1778). 236

Lombardei 116v

Lorengo, von 56v

Lothringen 42v

Lungau 116v

Lutz, Dominik 71r

Luzern 110r, 110v, 113r, 113v, 115r

Mader, Alex 96r

Mader, Anton 96r

Mader, Christoph 18r, 18v, 96r, 102v

Mader, Johannes 75v

Mader, Dismas (Johannes; OCist)312 102v, 116v

Mader, Wenzel (OFM) 54v, 78v

Mähren 66v, 73r, 110r

Magdalena (Hl.) 07v

Magerbach 69v

Magnus (Hl.) 08r, 13r

Mailand 116v

Mais 15v, 17v, 22v, 23v, 24r, 24v, 25r, 29v, 35v, 36v, 39r, 41v, 42r, 44r, 44v, 46r, 46v, 51r, 54r, 54v, 55r, 55v, 57v, 60v, 65r, 69v, 72r, 77r, 89r, 92r, 93r, 95v, 96r, 103r, 108v, 109r, 116r

Heiligenhof 44v, 46v

Maria Trost 23v, 35v, 36v

Mayramort (Amort) 25r, 27r, 29v, 35v, 36v, 44v, 46v

St. Georg (Obermais) 22v, 41v, 44r, 54r

St. Valentin (Kirche) 17v, 25r, 36v, 41v, 54r, 54v, 60v, 92r, 109r

St. Vigil (Pfarrkirche) 36v, 44r, 46r, 77r

Mals 24v, 36v, 37r, 41v, 65r, 95v

312 Album Stamsense, 70. Apotheker (pharmacopaeus) im Zisterzienserkloster Stams. 237

Amthaus 37v

Kapuziner 37

St. Martin (Kirche) 37r, 37v, 38r

Stamserhof 37v

Vögele-Lehen 37r

Mareit 55v

Maria Amalia von Österreich 88v

Maria Josepha von Bayern 44v, 47v, 48r

Maria Josepha von Österreich 54r, 56r

Maria Karolina von Österreich 67r, 72v

Maria Magdalena (Hl.) 39v, 69r, 89r, 100v

Maria Theresia (Kaiserin) 41r, 42v, 44v, 45v, 46v

Maria Trost (Mais) 23v, 35v, 36v

Maria vom Berge Karmel 100v

Marienberg (Benediktinerkoster) 24v, 35v, 36v, 38r, 68r, 71v, 79r, 104r, 110r, 110v, 111r, 112r, 113r, 115r, 116r, 116v

Marienfeste

Mariä Empfängnis (8.12.) 28v, 40v, 78r, 93v

Mariä Geburt (8.9.) 18r, 40v, 91v, 101r

Mariä Himmelfahrt (15.8.) 16r, 40v, 48v, 100v

Mariä Namen (12.9.) 19r, 101r

Mariä Reinigung 80r

Mariä Schmerzen 66r

Mariä Schnee (5.8.) 40v, 48v, 89v

Mariä Verkündigung (?) 35v, 108v

Mariotti, Augustin 27r

Markriss (bei Stams) 101v

Markus (Hl.) 98v 238

Marling 44r

Marquardt, Eugen (OCist)313 13v, 16v, 17v, 41v, 89r

Marta (Hl. Jungfrau) 39v

Marta (Hl.) 39v

Martin (Hl.) 56r, 62v, 103r, 110v, 111r

Matrei (Wipptal) 57r

Matthäus (Apostel) 50v

Mayr, Simon 25v, 55r

Mayr, Urban (Isidor; OCist)314 48r, 69r

Mayr, (Mals) 37v

Mayramort (Mais) 25r, 27r, 29v, 35v, 36v, 44v, 46v

Maximilian III. von Bayern 42v

Maximilian III. (Deutschmeister) 42v

Mazedonien 74r

Meermoos, Cölestin (OCist)315 01r, 09r, 74r, 110r, 110v

Meinhard II. von Görz-Tirol 42v

Memmingen 50v

Kreuzherrenkloster 50v

Menghin, Johann Michael von316 32r

Meran 07r, 23v, 24r, 24v, 25r, 25v, 35v, 36v, 41v, 42r, 44r, 46v, 49r, 55r, 59v, 91r, 102v, 113v, 116v

Englische Fräulein 23v, 25r, 49r, 54v

Hl. Geist (Kirche) 44r

Hieronymiten 24r, 24v, 55r, 86r

Kapuziner 24v

Saumeer 49r

313 Ebd. 57. 314 Ebd. 67. 315 Abt des Zisterzienserklosters Kaisheim (Abt von 1739–1771). 316 Vgl. Huber, Medizinische Fakultät Innsbruck, 56ff. 239

St. Joseph (Berg) 24r, 55r, 86r

St. Leonhard (Kirche) 25v, 49r, 54v

Mezger, Hennig (OESA)317 112r

Michael (Hl.) 98v, 102v

Mieming 06r, 27v, 28r, 28v, 29r, 31r, 31v, 33v, 41r, 42r, 43v, 57v, 81r, 108v, 110v

Migazzi, Graf von 87r

Migazzi, Christoph Anton von318 87r

Milland 22r

Miller, Longinus (OCist)319 15v, 38r, 42r, 50v, 52r, 65v

Mils 41v, 70v, 71v

Milser, Rudolf 59v

Milserkapelle (=Heiligblutkapelle) 110v

Mittermayer, Ulrich (OSB)320 59v, 60r

Mittewald (Südtirol) 20v

Mittenwald (Bayern) 86v

Mons Ferreum (Fermont? Verwall?) 86v

Montan (Südtirol) 24v, 35v, 36v

Monza 116v

Moser, Martin (OCist)321 16v, 27v, 31v, 41v, 49r, 76v, 77r, 116r, 116v

Mötz 14r, 97v

Mühlbach 41v

München 48r, 100r

Mutter vom guten Rat 14v, 15r, 30r, 45r, 45v, 49r, 50r, 74v, 82v, 83r, 97v

317 Prior des Augustiner-Eremitenklosters Seefeld. Bei Lindner, Aufhebung der Klöster, 264, mit dem Vornamen „Hyacinth“ wiedergegeben. 318 Erzbischof von Wien (1757–1803). 319 Album Stamsense, 66. 320 Abt des Benediktinerklosters Wessobrunn (Abt von 1760–1770). 321 Album Stamsense, 60. 240

Nagl, Paulus (OSB)322 27v, 55r

Nals 24r, 35v, 55r, 65r, 93r

Namen Jesu 107r

Nassereith 01v, 08r, 13v, 14r

Nauders (Oenotrium)323 35v, 38r, 71r, 71v, 95v, 104r

Angerlehen 38v

Janellenlehen 38v

Nazarener (Scalzetti) 109r, 109v, 110r

Neapel 54r, 67r, 80r, 84v

Negroni, Andrea (Kardinal) 74r

Nesselwang 05r

Neuberg (Burg bei Meran) 54r

Neuberg (Zisterzienserkloster) 72v

Neumarkt (Südtirol) 57r

Neurauter, Michael (OCist)324 42r

Neustift (Kloster bei Brixen) 22r, 42v, 52v, 54r, 57v

Niederlana 62v

Freibergerhof 62v

Wäldelegut 62v

Niederschönenfeld (Kloster) 11v

Noris, Christoph Franz Sizzo de325 34v, 41r, 64r

Notburga (Hl.) 39v

Nudelbach 36v

Nuzinger, (in Mals) 37v

Oberdorf (in Schwaben) 112r

322 Ökonom des Benediktinerklosters Wessobrunn. 323 Vgl. Anreiter, Gemeindenamen, 365. 324 Album Stamsense, 55. 325 Fürstbischof von Trient (1762–1776). 241

Obergünzburg 30r

Oberhauser, Bartholomäus 22v, 55v

Oberhofen im Inntal 42r

Obermieming 28v

Oberperfuss 26v, 30r, 30v

Obsteig 18r, 21r, 26r, 31r, 31v

Odysseus 11r

Oberinntal 33v, 41r, 103r, 114v

Oberösterreich 30v, 41r

Österreich 41r, 42r, 47r, 72v, 74r, 88v, 95v, 96r, 102v, 110r, 116v

Österreichische Vorlande 67r

Olmütz 109v

Onuphrius, Holzer (OSH)326 24v, 55r

Ossegg (Zisterzienserkloster) 66v, 73r, 73v

Ostern (Pascha) 40r, 40v, 42r, 66v, 67r, 84v, 98v, 108v

Dominica Cantate 67v

Ötz 62r, 80r, 96r, 96v

Ötzer Ache 69v

Ötztal 06v, 49v, 67v, 69v, 81v, 111v

Ott, Frau327 08r

Ott, Gerhard (OSB)328 08r, 13r, 62r

Palästina 79r

Pallaus, Baron von 21r, 21v, 22v

Pallaus, Baron von (Rovereto?) 21v

Paluselli, Stephan (Anton; OCist)329 102v, 116v

326 Vgl. Lindner, Aufhebung der Klöster, 402. Zählung im Exemplar der Stiftsbibliothek Stams mit Bleistift nachgetragen, da im Druck falsche Seitenangaben. 327 Mutter von Gerhard Ott. 328 Abt des Benediktinerkloster St. Mang in Füssen (Abt von 1763–1778). 242

Paris 72v, 73v

Parma 88v

Particella, Johann Vinzenz 21v

Passeiertal 113v, 114v

Paznaun 94r, 100r

Peluz, Franz 19r

Penelope 11r

Perwanger, Tiburtius (OFMCap)330 99r, 99v, 100v, 101r

Peter und Paul (Hll.) 88r, 112r

Petersberg (Silz) 28v, 41r, 75r, 76r, 91v, 92v, 97v, 98r, 101r, 101v

Petra (Titularmetropolitansitz) 53r

Petrus (Hl.) 57r

Pettnau 27r, 102v, 116v

Pfaffenhofen im Oberinntal 41r

Pfannenstiel 35v

Pfelders 07v, 17v, 24v, 41v, 50r, 81r, 81v, 89r, 89v, 92r, 111v

Pfingsten (Pentecostes) 40v, 45r, 45v, 46r, 68r, 86v, 110v

Pfunds 35v, 38v, 50r, 113r, 115r

Pitztal 48v

Piz (bei Reschen) 115r

Placidus (Hl.) 22v, 44r, 54r

Plank, Alexius (OSM) 32v, 34r

Plank, Michael (OPraem) 32v, 33r

Plankenstein, Dominikus (OFM) 101r

Platt (im Passeiertal) 114v, 115r

329 Album Stamsense, 68. Bedeutendster Musiker des Zisterzienserklosters Stams. 330 Franziskaner, gebürtig aus Tarrenz. Berühmter Prediger. 243

Plattner, Joachim (OCist)331 02r, 05v, 13v, 14r, 15r, 16r, 21r, 32r, 41v, 43v, 44r, 44v, 49v, 52r, 87v, 91v, 112r

Plattner, Leopold (OCist)332 15v, 17r, 42r, 62r, 116v

Plattner, Veit 42r

Plattnig, Jakob 19r

Platz, Graf von 21v

Plätzel 18v

Podininn, Maria Hedwig 49r

Polling (Augustinerchorherrenkloster) 57r, 77v, 91v

Pontigny (Kloster) 72v

Porta Flaminia (Rom) 39v

Porta St. Ioannis (Rom) 39v

Portiuncula (Hl.) 12r

Portugal 39v

Prad am Stilfserjoch 36v, 42r, 110r, 113v

Prämonstratenser 110r

Prag 19v

Prags (Südtirol) 86v

Praite (Gratsch) 59v

Prastberg, Karl Graf von 87r, 87v

Prazner, Joseph (OSB) 116r, 116v

Primisser, Anton333 110r

Primisser, Johannes334 77v

Primisser, Kassian (OCist)335 03r, 04v, 05r, 05v, 08r, 09r, 10v, 14r, 16v, 17v, 18r, 19v, 20r, 21r, 27v, 29v, 31v, 34r, 35r, 42r,

331 Album Stamsense, 59. Professor für Theologie an der Universität Innsbruck. 332 Ebd. 65. 333 Vater von P. Kassian Primisser. 334 Bruder von P. Kassian Primisser. 335 Album Stamsense, 61. 244

44r, 52r, 58r, 63r, 65v, 71v, 75v, 77v, 86r, 93r, 96r, 113r, 113v, 115r

Prissian (Südtirol) 54v

Prosper (Hl.) 03v, 14v, 33r, 33v

Pruntrut (Schweiz) 40v, 74r

Prutz 35v, 38v

Puellacher, Joseph Anton336 02r

Purtscher, Ignaz 14r, 27v

Quadragesima 34v, 80v, 81r, 98r, 108r, 109r

Dominica prima 80v, 108r

Dominica Oculi 35r, 97r

Dominica Laetare 66r, 81v, 97r

Dominica Passionis 38v

Dominica Palmarum 84v, 98r, 108v

Quinquagesima 34v, 40v, 62r, 80r, 81r, 96v

Ramboldshofen (Ranftelshofen), Baron 92v, 99v

Rametz (Schloss bei Meran) 54r

Rassler, 29r

Rauden (Kloster) 66v, 73r

Recheis, Ignaz 81v, 82v

Reding, (IBK) 33r

Regularkanoniker 52v

Rein (Zisterzienserkloster) 72v

Reindl, Johann 110v

Reinhart, Franz Xaver 01r

Reiss, Ämilian (OSB)337 89v

Remele, Simon 09r, 09v, 73r

336 Maler aus Telfs (1737–1799). 337 Benediktiner von Benediktbeuern. 245

Resch, Joseph 22v, 23r, 26r, 53r, 53v

Reschen 71v, 78v, 93v, 95v, 115r

Reutte 08r, 13r, 34r, 39r, 43r, 47v, 86v, 87r

Franziskaner 13r, 86v

Ried (im Oberinntal) 102v, 113r, 115r, 116v

Kapuziner 113r, 115r

Riedmiller, Maximilian (OCist)338 13v, 14r, 17r, 17v, 19v, 41v, 47v, 56v, 67v, 71v, 78r, 83v, 92r

Rietz 06r, 14v, 48v

St. Antonius (Kirche) 48v

Rinderhag (Barwies) 75v

Robert (Hl.) 110r

Rötelhof (Thann) 96r

Rom 14v, 16r, 28r, 30r, 39v, 41r, 50r, 53r, 63v, 74r, 80r, 84v, 87r, 87v, 116v

Porta Flaminia 39v

Porta St. Johannis 39v

Santa Maria Maggiore 74r

Romecius (Fluss) 57v

Romedius (Hl.) 89v

Roquelaure, Armand de 73v

Rosenkranzfest 52r

Roßhaupten 08r

Rost, Baronin von 115v

Rost, Johann Franz Dionys Graf von 115v

Rottenmünster (Zisterzienserinnenkloster) 73r

Rudolf II. 42v

338 Album Stamsense, 56. 246

Säben 41v, 53v

Sailer, Franz Edmund339 35r, 42r, 79v, 86r, 96r

Sailer, Rogerius (OCist)340 01r, 04v, 05v, 07r, 38v, 58v, 85v

Sakramentskapelle (Stams) 45r, 61r, 66v, 67v, 68r, 86v, 89v, 92r, 96v, 97v, 111r, 115v, 116r

Salem (Zisterzienserkloster) 73r, 73v

Salzburg 56v, 58v, 95v

Santa Maria Maggiore (Rom) 74r

Santer, Benedikt 64r, 81v

Sarnthein, Aloysius Graf von 01r, 114r

Sarnthein, Romedius Graf von341 51v, 52r, 53r, 59r, 62r, 78r, 89v, 108v

Sattler, Christian (Mals) 37v

Saumeer (Meran) 49r

Sautens 27v

Schaffenrath, Michael 14r, 27v, 103r

Schandl, Romedius (OCist)342 13v, 14r, 16v, 18r, 27r, 41v, 63r, 70v, 71v, 75v, 77r, 78v, 79r, 86r, 96r

Schenk, von (Fiscus) 102r

Schenna 44r, 54

Scherer, Dominik (OCist)343 42r

Schilcher, Ulrich (Anton; OCist)344 48r, 69r

Schlanders 35v, 57v

Schlesien 66v, 73r

Schluderns 36v

Schmaus, Edmund (OFM) 87r

339 Schreiber (grammataeus) des Zisterzienserklosters Stams. 340 Album Stamsense, 52. Abt des Zisterzienserklosters Stams (Abt von 1742–1766). 341 Brixner Weihbischof und Titularbischof von Augustopolis in Phrygien (17.. – 17..) 342 Album Stamsense, 59. 343 Ebd. 65. 344 Ebd. 67. 247

Schmid, Thomas 96r

Schmidler, Nikolaus (OSB) 68r

Schnals (Kartause) 35v

Schönberg 20r, 74r, 89r

Schönbrunn (Wien) 44v

Schöntal (Zisterzienserkloster) 38v, 39r, 40r, 42v, 63v, 73r

Schöpf, Joseph345 02r, 67r

Schöpf, Katharina 81v, 82r, 82v, 83r

Schöpfer, von 54v

Schongau 33v, 34r

Schranzhofer, Rogerius (OCist)346 04v, 15v, 38r, 42r, 62r, 76r, 78r, 78v, 88v, 91v, 109r, 116v

Schuechter, Simon (Prutz) 38v

Schultheiss, Benedikt (Xaver; OCist)347 102v, 116v

Schutzengelfest 64r, 92r, 92v

Schürl 18v

Schwab, Anselm (OCist)348 73r, 73v

Schwab, Gerhard (OCist)349 16v, 42r, 56r

Schwaben 04v, 08r, 11r, 33v, 40v, 58v, 66r, 73r, 74r, 74v, 76v, 87v, 107v, 111r

Schwabmünchen 08v, 12v

Schwarzenberg (Berg) 34r

Schwarzkopf, Anton 19r, 33r

Sebastian (Hl.) 107r

Seefeld 58r, 90v, 112r, 115v, 116r

345 Maler aus Telfs (1745–1822). Malte u.a. die Fresken der Heiligblutkapelle in Stams. Sein gesamter zeichnerischer Nachlass liegt im Zisterzienserkloster Stams. 346 Album Stamsense, 66. 347 Ebd. 68. 348 Abt des Zisterzienserklosters Salem (Abt 1746–1778). 349 Album Stamsense, 61. 248

Seeger, von 49v, 60r

Senlis 73v

Seraphin von Montegranaro (Hl.) 50r, 58r

Serviten 58r, 87v

Sexagesima 80r

Siebeneich (Südtirol) 57r

Siegmundskron 69v

Sigwarth, Franz 109r, 109v

Sill (Fluss) 57r

Siller, Gereon (OPraem) 110r

Siller, Vigil (Joseph; OCist)350 74r, 89r, 108v, 109r, 110r

Silz 03r, 04v, 06r, 06v, 13v, 14r, 14v, 27v, 28r, 33v, 41r, 42r, 50r, 57v, 64r, 75r, 79v, 81r, 91r, 91v,92v, 93r, 93v, 96r, 98r, 98v, 99r, 101r, 101v,102r, 107v, 111v

Simon und Judas (Hll.) 55v

Simpert (Hl.) 12v

Sittich (Sticna; Zisterzienserkloster) 72v

Sizilien 72v

Sölden 64r, 81v

Sölder, Wilhelm (OSB) 115r

Söll, (Consiliarius Brixen) 06r, 06v

Sonnier, Heinrich Ignaz von 114r

Spanien 80r

Spaur (Adelsgeschlecht) 07r, 72r

Spaur, Johannes von 61v, 87r, 99v, 101r

Spaur, Leopold von351 03v, 06v, 25v, 30r, 41r, 56v, 59r, 62r, 64v

350 Ebd. 68. 351 Gelmi, Brixner Bischöfe, 196. 249

Specker, Aloysius (OCist)352 16v, 27v, 31v, 32v, 34r, 41v, 71v, 74v, 76v, 77r, 86v, 90r, 91r, 109r, 113r, 113v

Spiegelfreud (See) 70r, 70v, 71r

Spiess, Robert (Karl; OCist)353 74r, 89r, 109r, 116v

Spreng, Georg 41r

St. Antonius (Rietz) 48v

St. Georg (Lana) 62v

St. Georg (Obermais) 22v, 41v, 44r, 54r

St. Johann (im Pongau/Lungau) 102v, 116v

St. Johannes (Pfarrkirche Stams) 16v, 42r, 45r, 45v, 47v, 56r, 59r, 78r, 78v, 92r, 94r, 97v, 99v, 100r, 112r

St. Leonhard (Meran) 25v, 49r, 54v

St. Mang (Benediktinerkloster) 13r, 44r, 62r, 62v

St. Martin (Mals) 37r, 37v, 38r

St. Michael an der Etsch (Kloster) 57v, 91v, 94v, 100r

St. Peter (bei Dorf Tirol) 01v, 24v, 35v, 41v, 55r, 89r, 89v

St. Ulrich und Afra (Benediktinerkoster) 08v, 09v, 12r, 12v, 51r

St. Valentin (Mais) 17v, 25r, 36v, 41v, 54r, 54v, 60v, 92r, 109r

St. Vigil (Mais) 36v, 44r, 46r, 77r

Stad(l)er, Otto (OCist)354 11r, 11v

Stadler, Alfons (OCist) 110v

Stadler, Petrus (OCist)355 23v, 24r, 41v, 44r, 46r, 50v, 51r, 54v, 55r, 57v, 69v, 116r

Staeckeler, Ignaz 51r, 59r, 67r

Stainer, Johann 31r

Stams 01r, 03r, 04v, 05r, 05v, 06r, 06v, 07r, 07v, 08v, 09v, 11r, 11v, 13v, 14r, 14v, 16r, 17v, 18r, 18v,

352 Album Stamsense, 60. 353 Ebd. 67. 354 Archivar im Zisterzienserkloster Kaisheim. 355 Album Stamsense, 57. 250

19r, 20r, 23r, 23v, 24r, 25r, 26r, 27r, 27v, 28v, 29r, 29v, 31r, 31v, 33r, 33v, 34r, 34v, 35v, 36r, 36v, 37r, 38v, 39r, 39v, 40r, 40v, 41r, 41v, 42r, 43r, 43v, 44r, 44v, 45r, 46r, 46v, 47r, 47v, 49r, 49v, 50r, 50v, 51r, 51v, 52v, 53v, 55v, 56v, 57v, 58r, 58v, 59v, 60r, 61r, 61v, 62r, 62v, 63v, 64r, 64v, 65r, 65v, 66r, 67v, 68r, 69v, 70r, 70v, 71r, 71v, 72r, 72v, 73v, 74r, 75r, 75v, 76v, 77r, 77v, 78r, 78v, 79r, 81r, 82r, 84r, 86r, 86v, 87r, 87v, 89r, 89v, 91r, 91v, 92r, 92v, 93r, 93v, 94r, 94v, 95r, 96r, 97r, 97v, 98r, 100r, 100v, 101r, 101v, 102r, 103r, 107r, 107v, 108r, 110v, 111r, 115r

Stamsergut (Gratsch) 59v

Stamserhaus (Zams) 38v

Stamserhof (Mals) 37v

Staudach (bei Stams) 57v, 91r, 92v, 93v, 95v, 96r, 97v, 98v, 99r, 101r, 101v

Stecher, (Mals) 24v

Steiermark 42r, 56v, 72v, 95v

Steigenberger, Antonius (CRSA) 03r, 42v

Stein, Herr von 108r

Steinach (Dominikanerinnenkloster) 24v

Steinach am Brenner 26v

Stephan (Hl., Märtyrer) 94r

Sternbach, Freiherren von 55v

Sterzing 20r, 20v, 26v, 42r, 42v, 50v, 52r, 54r, 55v, 107v

Goldene Rose (Gasthof) 20r

Kapuziner 26v, 55v

Sterzinger, (Nassereith) 14r

Sterzinger, Anton356 84v

Sterzinger, Nikolaus Anton357 32r, 33r, 66r

356 Bruder von P. Kasimir Sterzinger. 251

Sterzinger, Kasimir (OCist)358 13v, 14r, 25r, 32r, 42r, 52r, 56r, 56v, 61v, 62r, 80r, 82v, 84v, 91r, 93r, 93v, 96v, 109r

Stetten 08r, 08v, 13r

Stöckl, Sebastian (Rochus; OCist)359 102v, 116v

Stoll, Paul 107v

Strele, Franz Anton 70v

Stubenberg, Walburga Gräfin von 67v

Styr, Christoph (Consiliarius Brix.)360 21v, 22r

Sumerau, Anton Thaddäus von 67r

Swieten, Gerard van 49v

Talfer (Fluss) 57r

Tangl, Georg 22r, 22v, 55v

Tanner, Fortunat (OCist)361 07v, 17v, 41v, 55r

Tarrenz 99r, 99v, 100v, 101r

Tarter, Christoph (Johannes; OCist)362 48r, 69r

Taufers im Münstertal 42r, 65v

Tausch, Anton (OCist)363 42r, 51r, 109r

Taxis, Felix Anton Freiherr von 22v

Taxis, Joseph Sebastian Freiherr von 87r, 92r, 96v, 99v

Tegernsee (Benediktinerkloster) 77v

Telfs 02r, 03r, 14v, 15v, 28r, 34v, 41r, 67r, 68r, 78v, 83r, 95r, 110r, 111r

Franziskaner 28r, 78v

Tennenbach (Zisterzienserkloster) 72v

Terlan 24r, 55r, 69v

357 Vgl. Huber, Medizinische Fakultät Innsbruck, 29ff. 358 Album Stamsense, 65. Sohn des Professors für Medizin Nikolaus Anton Sterzinger. 359 Ebd. 68. 360 Catalogus personarum [...] Dioecesis Brixinensis, Brixen 1778, 9. 361 Album Stamsense, 60. 362 Ebd. 67. 363 Ebd. 64. 252

Tirol 03r, 08r, 30r, 33v, 41r, 41v, 42v, 43r, 49v, 57r, 57v, 87r, 96r, 102v, 104r, 107v, 108r, 114v

Tirol (Dorf) 24v, 41v, 44r, 55r

St. Peter (Kirche) 01v, 24v, 35v, 41v, 55r, 89r, 89v

Tisens (Südtirol) 54v

Thann (bei Stams) 42r, 50v, 96r, 107r

Thaur 41v

Theresia (Hl., Karmelitin) 39r

Theresia von Avila (Hl.) 92v

Thiergarten 36v

Thomas (Apostel) 78r

Thomas von Aquin (Hl.) 66r

Thomasini, Simon 94v

Thun, Philipp Josef Michael von 91v

Thurner, Jacob Christoph von 21r, 53v

Thurner, Martin (Mals) 37v

Töpsl, Franz (CRSA; Propst Polling) 91v

Toskana 42v, 84v

Trapp, Graf von 91v

Trapp, Kaspar Ignaz von 114v

Trapp, Sebastian Graf von 02v

Trappisten 95r

Trenkwalder, Augustin (OCist)364 15v, 42r, 76v, 109r, 116v

Triangi, von 92v

Triduum Sacrum

Cena Domini 66v, 108v

Parasceve 66v, 108v

364 Ebd. 66. 253

Sabbato sancto 66v, 108v

Trient 34r, 41r, 48r, 57r, 64r, 69r, 91v, 113v

Trouvé, François (Generalabt) 07v, 41r, 60v, 72r, 95r

Tschaupp, Stephan 59v

Tschiderer, Baron von 87r, 87v, 96v, 99v

Tschott, Joseph 50r

Tschuppach (Gasthof bei Pfunds) 113r

Ützelbach (bei Stams) 101v

Ulrich (Hl.) 11v, 12v, 51r

Umhausen 27v, 33v, 50r, 69v, 103r

Ungarn 12v, 41r, 109v

Unschuldige Kinder (Hl.) 39v, 59r

Untermieming 31v

Ursula (Hl.) 100r, 114v

Ursulinen 42v

Vahrn (Südtirol) 20v

Varela y Losada, Juan Antonio (Hl.) 109r

Veit (Hl.) 99r

Veit, Jakob (Mals) 37v

Veit, Michael (Mals) 37v

Velehrad (Zisterzienserkloster) 66v, 73r, 73v

Venedig 79r

Veroli 38v

Vezzan (Südtirol) 57v

Vigilius (Hl.) 14v, 89v

Viktring (Zisterzienserkloster) 72v

Vilpian (Südtirol) 57r

Vils 112r 254

Vintschgau 57v, 69v, 107v, 110r

Vischer, Zacharias (OCist)365 01v, 41v, 108v, 109r

Vögele-Lehen (Mals) 37r

Voglsanger, Benno (OSB; Abt Benediktb.) 89v

Voglsanger, Benno (Rupert; OCist)366 102v, 116v

Voglmayr, Anton Martin Baron von 23v, 25r, 27r, 44v, 46v

Vorderösterreich 41r, 59r

Wäldelegut (Niederlana) 62v

Waldensium 18v

Walderbach (Zisterzienserkloster) 77r

Walderrind 18v

Waldner, Johann Baptist (OCist)367 16v, 42r, 108v, 110r

Wattens 69r

Weber, Jakob 46v

Wedlegatter (Barwies) 75v

Wegeter, Anton Gallus 32v

Weihnachten 30r, 40v, 94r, 104r

Missa in Aurora 78v, 94r, 104r

Missa in Die 104r

Weingarten (Benediktinerkloster) 62v

Weingartner, Wilhelm (OCist)368 17r, 27v, 41v, 56r, 78v

Weinhart, Ignaz (SJ) 26v, 57v

Weiss, Augustin (OCist) 89r

Weißkopf, Heinrich (OCist)369 42r, 67r, 78r, 89v, 92r, 109r

Weißkopf, Stephan (OSB) 111r, 115r

365 Ebd. 56. 366 Ebd. 69. 367 Ebd. 58. 368 Ebd. 57. 369 Ebd. 65. 255

Welsberg, Felicitas Gräfin von 19v

Welser, Joseph 05v

Wenzl vov Sternbach, Joh. Philipp Alois 101r

Wessobrunn (Benediktinerkloster) 27r, 27v, 36r, 39v, 46r, 55r, 59v, 60r, 91v

Westendorf 08v

Wien 39v, 43r, 44v, 46r, 49v, 54r, 60r, 61v, 64v, 66v , 72v, 74r, 77v, 79r, 87r, 92v, 102v, 116v

Wilczek, Maria Josepha Charlotte von 87r

Wild, Franz de Paula (OCist)370 50v, 52r, 59r, 59v, 61v, 64v, 78r, 86v, 87v, 88r, 109r

Wild, Johannes 07r, 19r

Wildermieming 14r, 27v, 28r, 29r, 29v, 33r, 97r, 107v

Wilten 47v, 50v, 58r, 75r, 76v, 110r

Windfang (bei Stams) 50v, 107r

Winkelhofer, Matthäus (OCist)371 42r, 56v

Winkler, Christian 27v, 28v, 43v

Winkler, Martin 29r, 29v

Winkler, Johannes 76r

Winterer, Joseph 27v, 41r

Wolf, Anton Florentinus372 24v, 35v, 55r, 57v, 65r, 108v, 109r

Wolf, Johann Baptist (Gualbert; OCist)373 102v, 116v

Wolfsthurn (Schloss bei Ratschings) 55v

Wolkenstein, Grafen von 33r

Wolkenstein, Graf von 19r, 96v, 99v

Wolkenstein, Dominik Paris Graf von 41r

Wolkenstein, Paris Ignaz Graf von 41r

370 Ebd. 67. 371 Ebd. 64. 372 Urbarverwalter des Stamser Urbares in Südtirol. 373 Album Stamsense, 68. 256

Zacharias (Hl.) 68v

Zaecklein, Raphael (OCist) 38v, 39r, 40r, 40v, 42v, 63v

Zams 38v, 113r, 115r

Stamserhaus 38v

Zanna zu Königstein, Leopold von 52v, 57v

Zbraslav (Aula Regia; Zisterzienserkl.) 66v, 73r, 73v

Zech, (SJ) 86r

Zenoberg (bei Meran) 55r

Zerzer, Simon (Mals) 37v

Zimmermann, Johann Kajetan 70v, 75r, 101v, 102r

Zinnenberg, Joseph Ignaz von 03r, 41r, 95r, 110r

Zisterzienser 02r, 07v, 09v, 11v, 18r, 33r, 40r, 41r, 41v, 46v, 49r, 51v, 52v, 60v, 72r, 72v, 73r, 74r, 84r, 89v, 95r, 107r, 110v, 111v

Zoller, Georg (OCist)374 42r, 50r

Zwerger, Georg 79r

Zwiefalten (Benediktinerkloster) 68r, 68v

374 Ebd. 54. 257

8.2 Dokumentenverzeichnis Die Ordnung des Stamser Archives in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts geht allem Anschein nach auf Kassian Primisser zurück. Grundsätzlich gibt es, wie auch in Primissers Regulae commentandi Tabularium beschrieben,375 eine Aufteilung in Rotulae Appensae (aufgerollte Urkunden), Cancellaria (Kanzlei) und Tabularium (Archiv). Die darin befindlichen Dokumente sind in den Bänden der Regesten verzeichnet: Regestum Cistarum Cancellariae Stamsensis, Regestum Cistarum Tabularii Stamsensis und Regestum Rotularum Appensarum Tabularii Stamsensis. Eingeteilt werden die Dokumente in verschiedene Klassen, Titel und Nummern. Kanzlei und Archiv sind fast identisch aufgestellt.

Die Klassen von Archiv und Kanzlei orientieren sich zuerst an geographischen Gegebenheiten, so werden z.B. alle damaligen Nordtiroler Besitzungen östlich des Stiftes (d.h. Inntal, Innsbruck und Umgebung, Westliches Mittelgebirge, Stubaital, Wipptal und angrenzende Täler bis zum Brenner) unter die Klasse A gefasst, die westlichen Besitzungen (Ötztal, Pitztal, Oberes Gericht, Paznaun, etc) unter die Klasse B, und die Gebiete um das Stift herum (Stams, Mieminger Plateau bis Obsteig) unter die Klasse C, usw. Den einzelnen Klassen wird eine zweite, identisch aufgebaute Klasse zugewiesen, z.B. der Klasse A die Klasse K, usw. Jeder Ort innerhalb einer Klasse wird mit einem Titel, d.h. einer Nummer versehen, so z.B. in der Klasse A: 1. Pfaffenhofen, 2. Oberhofen, 3. Flaurling, usw. Normalerweise befinden sich bei den jeweiligen Titeln mehrere Dokumente, die zu einem Konvolut zusammengeschnürt sind. Die Dokumente in den Konvoluten sind in der Regel durchnummeriert, jedoch ohne strikte chronologische Reihenfolge.

Nach dem Tode Primissers wurde zwar noch mit dessen Ordnungsprinzipien weitergearbeitet, jedoch verlor sich diese mit der Zeit immer mehr. Zudem sind die Dokumente heute teilweise auf mehrere Räume verteilt, was eine entsprechende Signaturenvergabe erschwert.

Die folgende Aufstellung bezieht sich deshalb grundsätzlich auf die Angaben in den Archiv- und Kanzlei-Regesten, den Signaturenlisten des derzeitigen Archivars OStR Karl Palfrader und auf eigene Ergänzungen. Aufgelistet sind sowohl die für die vorliegende Arbeit benutzten und teilweise transkribierten Dokumente, der Vollständigkeit und Übersicht halber jedoch auch weitere Dokumente, die sich auf die jeweilige Thematik beziehen. Unter LIB-A finden sich die Bücher im Archivraum, APP bezeichnet die Rotulae Appensae, ARCH die Dokumente im Archiv, CANC die Dokumente in der Kanzlei und CIST die Schubladen unterhalb der Rotulae Appensae. In der Kanzlei befinden sich weitere nicht oder nur schlecht

375 Stiftsarchiv Stams: LIB-C J_JJ. 258 erfasste Dokumente (v.a. gedruckte Regierungserlasse, Rechnungslegungen, etc), die jedoch teilweise alte Signaturen aufweisen. Sie werden im Folgenden mit der alten Signatur bzw. ohne Signatur mit der Nennung des Standorts aufgeführt.

Stiftsarchiv Stams Signatur Datum Titel/Inhalt bzw. Regest LIB-A A 24 1766–1767 Diarium Vigilii Abbatis LIB-A A 25 1699–1713 Diarium Abt Franziskus Lachemayr LIB-A Regestum Cistarum Tabularii Stamsensis LIB-A Regestum Cistarum Cancellariae Stamsensis LIB-A Regestum Rotularum Appensarum Tabularii Stamsensis CIST I_Y 1766–1786 Ratiocinia Vigilii Abbatis CIST I_ZB 20. Jh Findbuch zu den Ratiocinia, erstellt von Walter Senn. ARCH G_XVI 13.09.1784 Inventar des Maiser Pfarrhauses CIST B_H 28.12.1772 Brief Baron Coreth an Abt Vigil wegen des Todes von Anton Martin Baron von Voglmayr CIST J_GG Mitte 18.Jh Fratris Cassiani Primisser Subsidia CIST J_JJ Mitte 18.Jh Regulae commentandi Tabularium seu registrandi Archivium CIST J_J 12.09.1766 Zeichnung Freundsheim

Aus den Regesten: Classis E. Titulus XIX. Gratsch. APP. E_XIX_2 12.11.1311 Instrumentum, quo Ingramus filius quondam Domini Calchochide de villa Partschines Monasterio vendidit pro marcis 45 pro marca qualibet 10 libras veronensium computando unam vineam iecantem in loco, qui dicitur Gratsch plebis Sancti Petri iuxta Tirol, cui cohaerenta duabus partibus viae communes, a tertia parte bona Dominae Angelae Bonerinne de Merano, et bona haeredum quondam Muelserii. E_XIX_4 30.07.1539 Kaufbrief Klosters Stams von Stephan Tschaupp376 und Barbara Stadlerin seiner Hausfrauen Preis 500 Mark Zahlberner eines Stuck Acker von 20 Staarland in

376 Tarneller, Hofnamen, 151. 259

Gratsch die Praite genannt, daß doch ihm Verkaufer solches Stuck, weil der Kaufschilling desto geringer, auf 32 Jahr zu Bstand gelassen werde, darum ein ordentlicher Bstandsbrief aufgerichtet werden sollte. Datum am Mittwoch nach Sanct Jacobb des heiligen Zwölfbotten Tag 1539.

Classis E. Titulus XXIII. Gratsch. ARCH. E_XXIII_1 15.11.1335 Kopie Stiftungsbrief Rudolf Milser über Güter in Gratsch E_XXIII_3b 07.03.1725 Tausch-Contract zwischen den Klöster Waessenbrunn und Stams, wodurch dieses demselben abgetrettne dem ehvor nach St. Peter abzufuehrenden Weinzehent aus folgenden 3 Weinstueken und Aekern, als dem sogenannten Hausacker, so ohne das Stegäkerl, so nach Algund zehentbar, und 2 Gaerten, die ehvor zehentfrey, und mit im Hausaker begriffen, 14 Staarland importiert, item aus dem so genannten Praitaker, so 6 Staarland ausmacht, und aus dem Lanaker von 9 Staarland; dargegen jenes unsrigem ueberlassen alle und jede Grundguelten und Afterzinse samt allen zuegehörigen Rechten im Ynthal und andren verschiedenen Orten zu Tyrol nach lauth des extradierten Urbars. Copia Vidimata. E_XXIII_3a 07.03.1725 Samt gruendlicher Information herinn begriffener Zehent Anlag in Gratsch Kloster Waessenbrunn betreffend. E_XXIII_4 02.11.1752 Stamsischer Vergleich mit Waessenbrunn wegen truknen Zehent aus obigen 3 Weinstueken. E_XXIII_5a 31.01.1766 Zwey Schreiben Ulrichs Abtes zu Wessenbrunn an Stams wegen vorhabenden Kauf des Stamserguts daselbst. Datum. Erster den 31 Jänner 1766. E_XXIII_5b 24.12.1766 Zweyter den 24 December 1766. Original. E_XXIII_6 23.02.1767 Stamsischer Verkauf dasiges Stamserguts von 34 Staarland, deren 20 die Praite genannt, erkauft worden, die übrigen Stueke aber, als das Gereut von 10 Staarland, und das Länstuekl von 4 Staar theils kaufs, theils stiftweise ueberkommen, pro 4500 Gulden samt dem Zehent pro 1000 Gulden. E_XXIII_7a 23.02.1767 Kaufbrief von Wessenbrunn um obermeltes Stamsergut. Original. E_XXIII_7b (Umschlagzettel zum Kaufbrief) 260

E_XXIII_8a 11.12.1767 Herrschaftliche Bewilligung obiges Kaufes von Allerhoechster Stelle. Original. E_XXIII_8b 1767 Auf eingeschickte Bittschrift von Wessenbrunn, so hier beygeschlossen ist. (Wessenbrunnische Momenta das Stamsergut in Gratsch zu erkaufen, und die Dispense a Pragmatica zu erwirken.) E_XXIII_9 16.12.1767 Bericht von Herrn Seeger als Stamser Agenten zu Wien, daß das Kloster Waessenbrunn als Auslaendisch die Allerhoechste Bewilligung obigen Kaufs zuerhalten 15 pro 1000 Gulden erlegen muesse. Copia.

Classis E. Titulus XXIII. Gratsch. CANC. E_XXIII_3 23.02.1767 Verkauf dasiges Stamserguts von 34 Staarland, dern 20 die Praite genannt, erkauft worden, die uebrigen Stueke aber, als das Gereut von 10 Staarland, und das Länstuekl377 von 4 Staar theils Kaufs- theils Stiftweise ueberkommen, an Kloster Wessenbrunn pro 4500 Gulden samt den Zehent pro 1000 Gulden. 05.10.1767 Samt der Quittung bezahlter Kaufs-Summae. Copia. E_XXIII_4 1767 Extract obermeltes verkauftes Stamsergut betreffend.

Classis E. Titulus XXXIV. Untermays. ARCH. E_XXXIV_19 20.08.1767 Verkaufs Vorschlag von Kloster Stams an lobliches Institut der englischen Frauen zu Meran (auf beygeschlossenes vorlaeufiges Anhalten von belobtem Englischen Hause. Datum den 13. July 1767. Original.) um die sogenannte Vogelmayrische Fruhewies bey St. Leonhard ausser Meran. Copia. E_XXXIV_20 08.01.1768 Instructionspuncten fuer den Lasten- und Urbar- Verwalter in Mais, Herrn Anton Florentin Wolff. E_XXXIV_21 06.03.1776 Amts-Instruction wie oben.

Classis E. Titulus XXXIVc. Mayr am Ort hof. ARCH. E_XXXIVc_1 19.01.1675 Verkauf vom Kloster Au an Stams dasiges Mayrhofs,378 als Behausung, Hof, Hofstatt, Stadl, Stallung, Torggl, Pachofen, Baum- Kraut- und Weingaerten, Wiesmaeder,

377 Ebd. 146. 378 Ebd. 296. 261

Aeker, Wunn- und Waiden, Wasser und Wasser Leitung samt zugehoerigem 32 Yhren Mostzins. Kaufgelt 1600 Gulden. Copia. E_XXXIVc_1* 29.11.1599 Schätzung dasiger Gueter. Original. E_XXXIVc_2 19.01.1675 Cession vom obigen Kloster Au an Stams hier verzeichneter Grunds Forderungen aus obermeltem Hof. Original. 19.01.1675 Samt besonderem Verzeichnuß obiger Restanten. Copia. E_XXXIVc_3 19.01.1675 Stamsische Obligation Erkaentnuß um obigen Kauf, und Uebergab ermelter Grunds Forderung. Copia. E_XXXIVc_4 02.03.1675 Hochfuerstliche Ratification von Salzburg obermeltes Verkaufes. Original. E_XXXIVc_5 08.03.1669 Vidimierte Abschrift der naemlichen Bewilligung vom Bayrischen Churfuersten. Datum den 8 Maertzen 1669. 20.01.1675 Vidimata den 20 Jaenner 1675. E_XXXIVc_6 08.09.1677 Quittschein um von Stams an Kloster Au bezahlte 75 Gulden 4 Kreuzer. Original. E_XXXIVc_7 09.01.1706 Tausch Uebergab von Georgen Oberprayrer jener Tagmad Wiesen, so er von Sebastian Pranter aus dasigem Hof erkauft, und nach Stams grundzinsbar ist, an besagtes Kloster, welches dembselben uebergeben 1 Tagmad Spathwies auf den Mayser Ängern gelegen, doch mit Vorbehalt 6 Kreuzer Grundzinses nach Mayser Wydumb. Copia. E_XXXIVc_8 1766 Vom Adel und Gemeinde zu Mays eingereichte Bittschrift um Dispensatzion in Pragmatica zur Erkauffung des Hofes Mayramorth. E_XXXIVc_9 12.11.1766 Kaufbrief des Mayramorther Hofes. Original. E_XXXIVc_10 03.02.1767 Endsquittung pro 11500 Gulden fuer den erkauften Mayramort-Hof. Original.

Classis E. Titulus XXXIVc. Mayr am Ort hof. CANC. E_XXXIVc_1 19.01.1675 Verkauf vom Kloster Au an Stams dasiges Hofs: als Behausung, Hof, Hofstatt, Stadl, Stallung, Torggl, Pachofen, Baum, Kraut, und Weingarten, Wiesmaeder, Aeker, Wunn und Waiden, Wasser und Wasser Leithung samt zugehörigen 32 Yhren Mostzins. Kaufgelt 1600 Gulden. E_XXXIVc_2 22.10.1674 Vidimierte Abschrift Churfuerstlicher Bewilligung von Bayern um obigen Verkauf. 262

20.01.1675 Das Vidimatum. E_XXXIVc_3 19.01.1675 Cession vom Kloster Au an Stams einiger Grunds Foderungen aus dasigen Hof. 19.01.1675 Samt besonderem Verzeichnuß obiger Restanten. E_XXXIVc_4 19.01.1675 Schuld-Obligation von Stams um obigen Kauf, und Uebergab besagter Grunds Foderungen.

Classis E. Titulus XXXVIII. Nals. ARCH. E_XXXVIII_16 27.03.1767 Stamsischer Kauf von Hannsen Gänterer um 6 Staarland, so zuvor Aker gewesen, jezt aber ein Wies ist, und 3 Gras traegt, nebst beystaendigen Akerl und Reben. Kaufgelt 536 Gulden. Original. E_XXXVIII_17 06.04.1767 Stamsischer Kauf von Hannsen Gänterer um ein Stuk Aker und Weinbau bey 5 Staarland auf der sogenannten Naser Haid gelegen. Kaufgelt wie oben, und Leykauf 4 Dukaten pro 17 Gulden 36 Kreuzer. Original. Nebst beygeschlossenen Schreiberey Conto.

Classis G. Titulus XVI. Parochia Mays. ARCH. G_XVI_135c 13.11.1763 Schreiben dasiges Pfarrers wegen angefoderten Kirchen Raittungen daselbst. Original. G_XVI_135 13.05.1767 Item Dispensations-Taxe a Pragmatica wegen Erkaufung des neuyen Widum in Mays. G_XVI_135a 23.05.1767 Instrumentum Dispensationis a Pragmatica. Original. G_XVI_135b 13.03.1767 Cum Prothocollo Capitanei Circuli Illustrissimi Domini de Triangi, ejusque parere ad excellentissimum Gubernium.

Classis I. Titulus II. Privilegia politica varia. ARCH. I_II_11 1768 Bittschrift ad Thronum pro dispensatione a Pragmatica fuer Erkauffung um 40000 Gulden Guetern, welche von Waßerschaeden verungluecket worden seind. Nebst diesfalls erflossen allerhoechster Resolution.

263

Classis I. Titulus V. Privilegium, ut bona Stamsensium nemo potest confiscare. ARCH. I_V_11 1768 Stamsische Beschwerde und Vorschuezung dasiger Freyheiten um Erhaltung der Dispensation in der Prägmätischen Verordnung. Copia.

Classis K. Titulus LXIX. Wessenbrunnisches Urbar in communi. APP. K_LXIX_1 07.03.1725 Tausch- und Wexlbrief entzwischen beyden loblichen Klöstern Stams und Wessenbrunn in Ober-Payern gelegen, kraft welchen dies letztere dem ersten crediert seine in dem Innthal habende Grundgülten, wie solche hiebey folgen; das Kloster Stams hingegen dem Kloster Wessenbrunn auf ewige Weltzeit nachsichet den Weinzehent aus dessen drey Stucken in Gratsch bey Meran als von dem sogenannten Hausacker, so ohne das Stegeräckerlein, welches nacher Algund zehentbar, und zwo Gärten, die vorhin zehentfrey, und mitten in Hausacker begriffen 14 Staarland seyn. Item von dem Acker die Praite genannt, welcher über 6 Staarland ausmachet. Und dann aus dem Länacker,379 so 9, alle drey aber bey 30 Staarland ausmachen.

Classis K. Titulus LXIX. Wessenbrunnisches Urbar in genere. ARCH. K_LXIX_2 11.04.1725 Gerichtliche Urkunde der Pflichtleistungen von den ehemaligen Wessobrunnischen Grundholden, so aber nach geschlossenem Tausch ihren Zins unserem Kloster darzureichen sich verpflichtet haben. K_LXIX_3 22.12.1731 (Steuervergleich zwischen Wessobrunn und Stams)

Classis O. Titulus XXIII. Gratsch. APP. O_XXIII_1 08.02.1533 Zween Briefe, in welchem Stöphan Tschaupp aus diesem 05.02.1534 bemelten Stuck die Praitte genannt, ist 12 Manngraben Weingarten und 12 Staarland Aker, stossen Morgens daran der Herrschaft und Hanns Pünter in Algunt Güter, Mittags und Abends die gemeine Straß, Mitternachts des Klosters Güter, verkauft erstens Christan Mesmayr 20 Ueren Weingilt jährlichen Zinses, Preis 240 Gulden. Datum am Samstag nach Sanct Blasien Tag 1533. Andertens Christan Mayren Mesner zu Plaus auch 15 Ueren Preis 115 Gulden. Datum am Sanct Agathen Tag 1534.

379 Ebd. 146. 264

Classis O. Titulus XXIII. Gratsch. ARCH. O_XXIII_33 26.04.1752 Hof-Kammer-Befehl an Freyherrn von Voglmayr um Bemaerkung dasiges Vallgattereräckerls,380 so nach St. Magdalenen gehoert. Vidimata Copia. 01.06.1753 Item. Urkund beschehener Bemaerkung. Vidimata. O_XXIII_34 29.04.1726 (Den Köstengraben in Gratsch betreffend)

Classis O. Titulus XXXIV. Untermays. Thiergarten. Orthof. APP. O_XXXIV_49 02.07.1713 Revers Herrn Johann Achmillers um folgenden von den Lachartingerischen erkauften Güter: als ungefähr 7 Staarland Aker, und ein besonderes Stücklein ungefähr 4 Staarland, beyde mit Reben besetzt in den Schallhöfen Untermaisers Refier liegend, stosst Morgens daran ein zum Himblberger,381 und ein anderes zum Poschenhof gehöriges Stücklein, Mittags Franz Träplisch, anitzt sein Achmillers Gut, Abends Ställele Gut, und gemeiner Weeg, auch theils an das Sibenzechners und bemelten Himblbergers anderes Stücklein. Zinst 11 Ueren Most, Theilzins 6 Kreuzer, und in die 6 Gulden 30 Kreuzer von 2 Staarland verglichener Massen 15 Kreuzer dem Lehentrager zu Handen et caetera. 08.03.1726 Item die Verleichung von oberist Jägermaister Ambt dieses aufgestukten Grunds, welcher gegen Morgen 60 ½ Klafter, dern jedes zu 8 Werchschuh gereithet, und liegt an dem Bläzen entern Greitenbach, Mittags 55 Klafter an obbemelten Bläzen liegend, Abends 34 Klafter an der zum Runggenhof gehörigen Wiesen stossend, Mitternachts 63 ½ Klafter an Hanns Hörwarters und Herrn Pögls Wiesen stossend, so in allem 7 Tagmad minder eines Klafters ausmacht, also daß das Kloster solchen Grund ... genüssen, oder nach Gefallen verwenden möge et caetera. Doch daß dem gemachten Vergleich nachgelebet, und nicht darwider gehandlet werde.

Classis O. Titulus XXXIV. Untermays. CANC. O_XXXIV_206 02.11.1767 Bestands Verlaß von Stams an das Englische Hauß um die Fruehwies bey St. Leonhard auf 9 Jahre gegen jaehrlichen Bestands Zins pro 66 Gulden.

380 Ebd. 145. 381 Ebd. 293. 265

Classis O. Titulus XXXIVc. Mayr am Ort Hof. ARCH. O_XXXIVc_1 04.05.1600 Verkauf von Catharina Tiblin an Andreen Gappaurer und Susannam Koflerinn dasiges Hofs mit Behausung, Hof, Hofstatt, Stadl, Stallung, Torggl, Pachofen, Baum- und Krautgärten, mehr ein Muehl samt geegem Stein und Stampf, nebst einer Stube, Kuche und Kämmerl, ferner 10 Staarland Aker mit Reben besezt, und 4 Tagmad Wies mit Obsbaeumen, alles beysamm in einem Zaun, item ein Stuk Äkerl von 3 Staarland, das Geräkerl genannt, und ein Stuk Wies von 4 Tagmad, mehr ein Stuk Wies von 2 Tagmad auf Mayser Anger, aber ein Stuk Spathwies auf den Ruensten, mehr ein Stuk Aker von 12 Staarland mit Reben belegt, und 4 Tagmad Wies beysamm, der Infang382 genannt, wieder ein Stuk Aker von 5 Staar Samen mit 3 Rebpataunen383 belegt, auf Ramez384 genannt. item ein Stuk Aker von 1 Staarland, genannt im Temblpayr, mit 2 Pataeunen besezt, mehr ein Stuk Aker von 5 Staarland mit 5 Pataeunen belegt, genannt im Schalhof,385 und ein Stuk Aker von 3 Staarland daselbst, darin ein Pataun und Tuellen Weingarten sind, genannt der Krumpaker, wieder ein Stuk Aker von 3 Staar Land, darin ein Pataun und ein Tuell Weingarten, genannt das Scheibäkerl, mehr ein Wiesl bey ¼ Tagmad, im Pflanzer genannt, item ein Tagmad Wies auf den Greiten untern Schmid gelegen. aber 8 Tagmad Wies beym Siechenhaus auf den Mayerhoefen. Letztlich die so genannte Kriegau enhalb der Etsch, und wieder ein Au beym Sämmerstein ob den Voerstler, nebst allseitigen Koherenzen. Giebt dem Kloster Au386 jaehrlichen Grundzins in gemeinem Wimmet387 4 Fuder Most, das ist 32 Yhren, und dem Kellenambt Vogteyzins 7 Yhren, 4 Staar Futter, 1 Gulden, 1 Henne und 10 Eyer. auch dem Kloster auf St. Georgen Berg388 7 Yhren Most Zins. Sammentliches Kaufgelt 4100 Gulden und Leykauf 25 Gulden. O_XXXIVc_1* 03.01.1681 Auszug einiger Steur Quittungen von dasigen Hof de annis 1665 et -66. Copia Vidimata.

382 Ebd. 15. 383 Ladurner-Parthanes, Perglwerk, 23ff. 384 Tarneller, Hofnamen, 311. 385 Ebd. 292. 386 Augustinerchorherrenstift Au am Inn. 387 Wimmet = Ernte- bzw. Weinlesezeit. Siehe auch das Tiroler Landlibell. 388 Benediktinerkloster Georgenberg-Fiecht im Inntal. 266

O_XXXIVc_2 08.08.1693 Verkauf von Magdalena Hafnerinn an Simon Linder dasiges Hofs: als ein Aker in Schallhoefen389 bey 5 Staarland, der Krumpaker genannt, pro 300 Gulden, ferner ein Akerl bey 2 Staarland an obigen Aker stossend. Giebt Zehent Unsrer Lieben Frauen Kirche zu Mays pro 140 Gulden, mehr ein Äkerl bey 2 Staarland, an naechst obiges stossend. Giebt Zehent dem Pfarr- Wydumb zu Mays, pro 140 Gulden. Sodann ein Aker, der Langaker, von 6 Staarland, an vorige Gueter stossend, pro 420 Gulden. Letztens ein Spathwies auf den Mayser Ängern naechst an Weeg beym ersten Steig von 4 Tagmad groß, pro 800 Gulden. Giebt nebst andern Beschwerden nach Stams 15 Yhren Most jaehrlichen Grundzins. Leykauf 6 Gulden und Zehrung halben Theil als 4 Gulden 30 Kreuzer. Copia Vidimata. O_XXXIVc_2* 08.08.1693 Abermaliger Verkauf von obiger Hafnerin in hier bemelter Gueter aus dasigem Hof. Copia Vidimata. O_XXXIVc_2** 29.12.1696 Verkauf von Simon Linder an Ernreichen Lachardinger eines Stuk Akers bey 7 Staarland, mehr eines anderen Stuekels von 4 Staarland, darinn 5 Staar Korn ueber Herbst angebaut worden, welche beyde Stueke an Weinbau stark abgekommen, und in Schallhoefen390 liegen, auch in dasigen Hof gehoert, doch daraus verkauft worden gegen jaehrlichen Grundzins nach Stams 11 Yhren Most. Kaufgelt 925 Gulden, Leykauf 11 Gulden und Zehrung 2 Gulden. Original. O_XXXIVc_3 13.07.1698 Grundherrliche Betreibung beklagter Grundholden daselbst zur gebuehrenden Beysteur der pactierten Gastierung des Proebsten. Copia Vidimata. O_XXXIVc_3* 19.12.1698 Extract vorgangener Theil mit Magdalenae Kizingerin Adam Hafners dasiges Mayrs Ehewürthin Erben. Copia Vidimata. O_XXXIVc_4 26.01.1699 Verkauf von Carlen Ahrquim Statt seiner Ehewürthinn Annae Prauninn an Annam Hafnerinn ihrer ererbten 3 Theilen aus dasigen Hof, so nach Stams grundzinsbar. Kaufgelt 1446 Gulden 42 Kreuzer, Leykauf 1 Species- Dukaten, und Zehrung zur Discretion. Copia Vidimata. O_XXXIVc_5 09.04.1699 Tausch Uebergab von Sebastian Pranter des Oberbrunnenguts in der Vill Gerichts zum Stein unter Lebenberg391 liegend, samt beyhabenden Guetern, auch einer Los-Neuwies, item Haus und Zugebaeuden, auch

389 Tarneller, Hofnamen, 292. 390 Ebd. 292. 391 Das Gericht Stein unter Lebenberg liegt in der heutigen Gemeinde Tscherms. 267

Garten, samt uebriger Zugehoerde. Giebt nebst andern Oblagen ins Kloster Fuessen392 auf Martini 33 Kreuzer, 2 Huener und 1 Schaaf jaehrlichen Grundzins. item 4 Tagmad Spathwies, die er von Hannsen Eggmann aus seiner Mayrpuzen Wiesen erkauft hat, an Balthasarn Deprida und Annam Hafnerinn, die darfuer obernannten Drittheil aus dasigen Hof gegeben. Original. O_XXXIVc_6 07.05.1699 Verkauf von Sebastian Pranter an Freyherrn Adam Andreen Voglmayr dasiges Hofs: als Behausung, Stadl, Stallung und andern Zugebaeuden, auch Garten, dann den Infang, bey 10 Staarland Aker und 3 Tagmad Fruehanger, weiter 2 Stuek Wiesmad bey Sanct Leonhard zu Meran, deren eine herdieshalben des Haarwahls, so 3 Gras tragt, und die andere jenseits besagten Wahls, beyde bey 10 Tagmad, samt uebrigen Guetern und Zugehoerungen. Ist nach Stams mit Grundrechten terworffen (?), und soll zu Wimmets Zeiten einen Propsten halten, oder dafuer das Gelt erlegen, weiter in das Kellenambt an Meran 7 Yhren Most, 4 Staar Fuetter, 1 Gulden 15 Kreuzer, 1 Haenn, und 10 Eyer Vogteyzins, und dem Kloster Sanct Georgenberg 7 Yhren Most. Kaufgelt 5000 Gulden, Leykauf 4 Species Dukaten. Original. O_XXXIVc_7 29.05.1699 Verkauf von Sebastian Pranter an Georgen Oberprairer zweyer Akerlen, dern eines das Scheibäkerl in Schallhoefen393 bey 3 Staarland, das andere das Vorgaessl bey Vorgässl bey 2 Staarland, und 2 Tagmad Spathwies auf Mayser Änger, letztlich ein Wiesl aus Altgreiten bey 1 Tagmad groß, welche Stueke in dasigen Hof gehoeren, und nach Stams grundzinsbar sind. Kaufgelt 600 Gulden, Leykauf 1 Dukaten pro 4 Gulden und Zehrung 4 Gulden. Copia Vidimata. O_XXXIVc_7* 29.05.1699 Verkauf von obigem Pranter an Franzen Neuhauser394 2 Äkerlen als das Geräkerl bey 3 Staarland, und das Tirgäkerl bey 1 Fuetter Staarland, so auch nach Stams grundzinsbar. Kaufgelt 200 Gulden, Leykauf 8 Gulden und Zehrung 4 Gulden. Copia Vidimata. O_XXXIVc_8 03.06.1700 Revers Franzen Neuhausers um 4 Yhren Most zum dasigen Hof aus seinen von Sebastian Pranter erkauften 2 Aekerlen, deren eines das Geräkerl bey 3 Staarland aussern Passwuerth naechst an der Landstrasse liegend, und das andere das Tirgäkerl von 1 Fuetter Staarland

392 Benediktinerkloster St. Mang in Füssen. 393 Tarneller, Hofnamen, 292. 394 Ebd. 295. 268

zwischen der Schaffer, und Poschenwies. deren aber er auf beschehenen Kauf Freyherrn Voglmayr 3 Yhren demselben ins Kellenambt, und 1 Yhren nach Sanct Joergenberg395 zugeben verspricht. Original. O_XXXIVc_9 19.12.1700 Quittung Sebastian Pranters um von obigen Freyherrn Voglmayr bezahlten Kaufschilling pro 5000 Gulden. Original. O_XXXIVc_10 28.10.1701 Verkauf von Franzen Neuhauser an Kasparn Paur obiger 2 Aekerlen, wie Nummer 8 giebt nach Stams 6 Kreuzer jaehrlichen Grundzins, zinst auf 3 Yhren Most ins Kellenambt, und 7 Yhren nach Sanct Joergenberg.396 Kaufgelt 355 Gulden und fuer heurige Besaeung 5 Gulden, Leykauf 4 Gulden. Copia Vidimata. O_XXXIVc_11 10.01.1702 Uebergab von oftermelten Freyherrn Voglmayr an Antonien Trater seiner schuldigen Hof-Fuehren auf dessen Strobl-Hof397 zu Tyrol, doch gegen gewohnlichen Niederlaggelt, und zur Vergleichung hat er 9 Gulden, item 5 Staar Roggen, und zu parem Leykauf 34 Kreuzer. Original. O_XXXIVc_12 17.05.1702 Bewilligung von loblicher Kammer lezt erwehntes Vergleichs. Original. O_XXXIVc_13 14.11.1707 Stamsische Bewilligung an obigen Freyherrn Voglmayr der Wasserleithung durch den Tiergarten zu seinem Hof allda gegen Recognition eines Kopauns, sollte aber das Kloster der nemlichen gelegenheit sich bedienen so soll auch die Recognition aufgehoben seyn. Original. O_XXXIVc_14 20.09.1712 Stamsischer Verlaß an Freyherrn Adam Andreen Voglmayr um dasigen Hof zum Erbbaurecht, als Behausung, Hofstatt, Stadl, Stallung, Torggl, Pachofen, Keller und Krautgarten, item in 2 Stueken 10 Staar Land Akerfeld, mehr bey 3 Tagmad Fruhänger mit Obsbaeumen, wieder 4 Tagmad Fruh- und 4 Tagmad Spathwiesen auf den Meraner Mayrhoefen, wodurch der Haarwahl gehet; nebst zwoer Auen, als die Kriegsau enhalb der Etsch und die Au beim Sämerstein obern Voerstoel oder Voerstler genannt. Item folgende zugehoerige Gueter: als von Hannsen Achmiller das Lachardingerische Stuk Aker bey 7 Staarland, und ein besonderes Stuekl bey 4 Staarland beyde mit Reben besezt in Schallhoefen;398 von Georgen Trater der

395 Benediktinerkloster St. Georgenberg-Fiecht im Inntal. 396 Benediktinerkloster St. Georgenberg-Fiecht im Inntal. 397 Tarneller, Hofnamen, 162. 398 Ebd. 292. 269

sogenannte Infang-Aker bey 12 Staarland zu naechst unter der Landstrasse ob der Mayser Änger mit jungen Reben besezt, neben 4 Tagmad Fruhwies naechst daran mit Obsbaeum, und Pantfelbern belegt, so vorhero mit einer Maur umgeben gewest: mehr von besagtem Trater die Neuwies von 2 Tagmad zu unterst der Mayser Änger liegend: von Barthlmeen Spittaler Weißplater auf Läbers399 der Krumpaker von 3 ¾ Staarland: auch 4 Tagmad Spathwies auf Mayser Änger in Tirggin genannt: aber von Georgen Jenewein der sogenannte Kreuzaker bey 5 Staarland: mehr von Georgen Oberprayrer das sogenannte Scheibäkerl in Schalhoefen von 3 Staarland, aber daselbst das Vorgässl von 2 Staarland Aker, und 2 Tagmad Wies in Mayser Änger: item ein Wiesl auf Altgreiten bey 1 Tagmad groß; letztens von Hanns Pauren 1 Futter Staarland Aker mit Weinreben obern Schaffnerhof,400 nebst allseitigen Koherenzen, nebst dem Geräkerl von 3 Staarland mit jungen Reben belegt. Dafuer soll er jaehrlichen Grundzins 32 Yhren Most Meraner Maesserey geben, auch Statt der 4 Taeg- und naechtlicher Aushaltung eines Ambtmanns samt dem Pferd jaehrlich 6 Gulden 30 Kreuzer zinsen. Original. 20.09.1712 Item Revers Besagten Freyherrns Voglmayrs um obige Baurecht. Datum wie oben. Original. O_XXXIVc_15 27.10.1712 Lehenerlaß von Stams an Georgen Trater des so genannten Infang Akers zunaechst unter der Landstrasse ober Mayser Änger liegend, mit jungen Reben besezt, auch 4 Tagmad Fruhwies naechst daran stossend, mit Obsbaeumen und Pandfelbern belegt, so vorhero mit einer Maur umgeben gewest; mehr die Neuwies von 2 Tagmad zu unterst der Mayser Änger liegend, nebst allseitigen Koherenzen. Soll bey vorzuhabender Verwendung vor andern an Stams ein Monat zuvor, und um 1 Pfund Berner401 naehner (?) kaeuflich antragen, auch dafuer jaehrlichen Grundzins erlegen 12 Yhren Most Meraner Maesserey und 6 Kreuzer Theilzins, auch fuer Verpflegung 4 Taeg und Naecht des Amtmanns samt dem Pferd jaehrlich 15 Kreuzer von 2 Staarland. Original. O_XXXIVc_16 Mai 1757 Vergleich um die Wasser Leithung zu dasigen Hof aus dem Schaffnerhof, doch diesem ohnschädlich. Original.

399 Ebd. 288. 400 Ebd. 291. 401 Vgl. Linder, Klostergrundherrschaft, 125. 270

O_XXXIVc_17 28.12.1759 Vertrag Matthiasen Torgglers als Maria Haidischer Kinder ynhabens um ernannten Infang Aker von 12 Staarland, auch obermelte 4 Tagmad Fruehwies naechst daran, zinst von besagtem Aker nach Stams jaehrlich 11 Yhren Most und von 4 Tagmad Frueh, und von 2 Tagmad Neuwies zur Koestung des Wimmet Präbstens 12 Kreuzer die zwar von 33 Jahren ausstehen, doch selbe neu ergaenzen will. Original. O_XXXIVc_18 27.11.1763 Revers Antonien Jeneweins, wodurcher jene 2 Tagmad Neuwies, die er zu seinen erkauften Sibenzoechnergut402 genossen, in dasigen Hof gehoeren, und hiefuer 4 Kreuzer Theilgrundzins zu geben verspricht. Original.

Classis O. Titulus XXXIVc. Mayr am Ort hof. CANC. O_XXXIVc_1 18.10.1583 Bestands Verlaß vom Kloster Au an Fridrichen Häring und Catharinam Yblinn seine Hausfrau dasiger Baurecht: als Haus, Hof, Hofstatt, Stadl, Stallung, Tennen Torggl, auch Baum, und Krautgarten, samt einen Aker ums Haus von 10 Staarland, darinn Pataeunnen und andres Weingewaechs angelegt, alles beysamm in einen Zaun gelegen, mehr das Geräkerl von 3 Staarland mit Pataeunen, und ein Stuek Wies von 4 Tagmad die Tirgwies genannt, auch beysamm, mehr ein Wies von 2 Tagmad auf Mayser Änger gelegen, item ein Stuek Spathwies auf den Ruensten, item ein Stuek Aker von 12 Staarland samt den Pataeunen nebst 4 Tagmad Wies, alles beysamm, genannt der Infang; mehr ein Stuek von 5 Staar Saam, darinn 3 Pataeune auf Ramez; item ein Stuk Aker von 1 Staarland, genannt im Temblpair, darinn 2 Pataeune, item ein Stuek Aker von 2 ½ Staarland, darinn 1 Pataun und ein Zeil angelegt, im Vorgässl; mehr ein Stuek Aker mit Pataeunen im Schallhof von 9 Staarland; mehr ein Stuek Aker von 3 Staarland auch im Schallhof, darin 1 Pataun und Tillen403 Weingart genannt der Krünpaker: mehr ein Aker von 3 Staarland, darin 1 Pataun und Tillweingart, genannt das Scheibäkerl; mehr ein Wiesl bey ¼ Tagmad im Pflaezn genannt, mehr 1 Tagmad auf den Greiten untern Schmid gelegen, mehr ein Stuek Wies von 8 Tagmad beym Siechenhaus; mehr die so genannte Kriegau enhalb der Etsch; mehr ein Au beym Sämerstein obern Forstler gelegen, nebst allseitig Koherenzen und uebriger Zugehoerde. Giebt obigem Kloster jaehrlichen

402 Tarneller, Hofnamen, 292. 403 Ladurner-Parthanes, Perglwerk, 36. 271

Grundzins 4 Fuder Most von 32 Yhren weissen Wein, und soll dasigen Probsten samt Roß 4 tag lang verpflegen. O_XXXIVc_2 26.10.1612 Bestands Revers Hannsen Jacob Kellners um obigen Hof. Zinst wie oben. O_XXXIVc_3 28.04.1630 Tausch Abred Georgen Kizingers um sein sogenanntes Payräkerl mit Reben belegt beym Rumpgut404 gelegen, und in dasigen Hof gehoerig, an Georgen Raetter, der dafuer uebergeben ein Äkerl von 1 Fuetter Staarland im Schallhoefl gelegen, und an obermelten Hof stossend, ist nach St. Valentin grundzinsbar. O_XXXIVc_4 11.12.1675 Abraittung mit Adamen Hafner um dasigen Hof. O_XXXIVc_5 15.12.1691 Verkaufs Vorschlag von Adamen Hafner um dasigen Hof samt dessen hier verzeichneten Guetern gegen Einlassung ausstaendiger Grund, und Afterzinse. O_XXXIVc_6 08.08.1693 Verkauf von Magdalena Hafnerinn an Simon Linder aus dasigem Hof folgender Gueter: als der sogenannte Krumpaker in Schallhoefen bey 5 Staarland pro 300 Gulden, ferner ein Äkerl an obigen Aker stossend bey 2 Staarland, giebt den Zehent Unsrer Lieben Frau Kirche zu Mays pro 140 Gulden, mehr ein naechst anliegendes Akerl bey 2 Staarland, giebt Zehent dem Pfarr- Wydumb zu Mays pro 140 Gulden, sodann der Langaker bey 6 Staarland an obige Gueter stossend pro 420 Gulden, leztens bey 4 Tagmad Spathwies auf den Mayser Änger naechst beym ersten Steig an Weeg liegend pro 800 Gulden. Giebt nebst andern Beschwerden nach Stams 15 Yhren Most Grundzins. Leykauf 6 Gulden und Zehrung die Helfte als 4 Gulden 30 Kreuzer. Copia Vidimata. O_XXXIVc_7 08.08.1693 Verkauf von besagter Hafnerinn an Michaelen Jenewein und Elisabethen Thurnerinn seiner Ehewürthin aus dasigem Hof folgender Gueter: als ein Aker auf Ramez bey 5 Staarland pro 75 Gulden, aber der Infangaker bey 12 Staarland naechst unter der Landstrasse ob die Mayser Ängern samt einigen jungen Reben pro 240 Gulden, weiter 4 Tagmad Fruehwies naechst daran stossend mit Obsbaeumen und Pantfelbern besezt so vorher mit einer Maur umgeben pro 800 Gulden, leztens 2 Tagmad sogenannte Neuwies zu unterst der Mayser Anger, daraus 1 Tagmad der Pfarrkirche zu Mays 12 Kreuzer Afterzins giebt pro 200 Gulden. Leykauf, Zehrung und Datum wie lezt zuvor.

404 Tarneller, Hofnamen, 292. 272

O_XXXIVc_8 14.11.1693 Grundherrliche Verwilligung und Vergleich mit obigem zwenen Kaeufern als Linder und Jenewein. O_XXXIVc_9 13.07.1698 Verbuendnuß dasiger beklagten Grundholden wegen ausstaendiger pactierten Beysteuer fuer gastierung des Probstes daselbst, wodurch sie von Staarland 7 ½ jaehrlich zu geben und den Ausstand zu ersetzen versprechen. O_XXXIVc_10 09.04.1699 Verkauf von Sebastian Pranter des oberbruenninguts in der Vill gerichts zum Stein unter Lebenberg, samt beyliegenden Guetern, und einer Los, Neuwies, item Haus und Zugebaeud, nebst Garten und uebriger Zugehoerde. Giebt neben auch Oblagn ins Kloster Fuessen 33 Kreuzer, 2 Huener, und 1 Schaaf Grundzins. Item von Hannsen Eggmann aus seinen Mayrpuzen405 Wiesen erkaufte 4 Tagmad Spathwies an Balthasarn Deprida und Annam Hafnerin, die darfuer uebergeben 3 hier bemerkte Theile aus dasigem Hof (so mit der Lehentragerey und Schuldigkeit einen Propsten beym Wimmet zu halten beschwert, auch in das Kellenamt zu Meran 7 Yhren Most, und auf Martini 4 Staar Fuetter und 1 Gulden 12 Kreuzer und besonders nach Sanct Georgenberg 7 Yhren Most.) gegen Einnamm einer Aufgab pro 100 Gulden. Copia Vidimata. O_XXXIVc_10* 09.04.1699 Erbtheilung zwischen Balthasarn Deprida und Annam Hafnerinn dessen Ehefrau um einen Hof; so daher gehoert, und mit Lehentragerey und Verpflegung des Probsten ... [kaum lesbar]. O_XXXIVc_11 11.04.1699 Verkauf von Sebastian Pranter an Franzen Neuhauser 2 Aekerlen, als das Geräkerl bey 3 Staarland aussern Passwuerth406 naechst an der Landstrasse, und das Tirgäkerl bey 1 Fuetter Staarland zwischen der Schafer und Schen Wies, beyderseits zu dasigen Hof gehoerig. Kaufgelt 200 Gulden, Leykauf 8 Gulden und Zehrung 4 Gulden. O_XXXIVc_12 27.04.1699 Grundherrlicher Verbott des obermelten Tausches wegen uebergangenen Ersuech Stamsischer Grundherrschaft. O_XXXIVc_13 07.05.1699 Verkauf von Sebastian Pranter an Freyherrn Adam Andreen Voglmayr dasiger Baurecht mit aller Zuegehoerde: als Behausung, Stadl, Stallung und andere Zugebaeude, auch Garten, dann der Infangaker bey 10 Staarland und 3 Tagmd Frueanger, mehr 2 Stuek Wiesmad bey Sanct Leonhard zu Meran, deren eines her

405 Ebd. 506. 406 Ebd. 292. 273

dieshalben des Harwahls, so 3 Gras traegt, und anderes jenseits des Wahls, beyde bey 10 Tagmad samt uebrigen Zuegehoerungen. Sol zue Wimmet Zeit einen Propsten halten, oder dafuer das Gelt erlegen, weiter in das Kellenambt zu Meran 7 Yhren Most, 4 Staar Fuetter, 1 Gulden 15 Kreuzer, 1 Haenne und 10 Eyer Vogteyzins und nach Sanct Joergenberg 7 Yhren Most geben. Kaufgelt 5000 Gulden, Leykauf 4 Species-Dukaten. Copia Vidimata. O_XXXIVc_14 10.12.1700 Quittung Barthlmeen Eggers um von besagten Voglmayr bezahlte 60 Kreuzer Kaufgelt und 2 Gulden Leykauf um erkauften Grund oder Pataun neben dasiges Hofs Behausung von seinen Pedrängischen Kindern. O_XXXIVc_15 27.08.1709 Befehl von OÖ. Regierung daß Hanns Achmiller aus seinen von Lachartingerischen Erben erkauften Weingut daselbst keine Benuzung haben solle ohne grundherrliche Bewilligung von Stams. O_XXXIVc_16 05.10.1709 Abermalige Inhibierung fuer Franzen Achmiller bis auf Vergleich mit obiger Grundherrschaft. O_XXXIVc_17 20.09.1712 Bestands Verlaß von Stams an Freyherrn Adam Andreen Voglmayr um dasigen Hof: als Behausung, Hofstatt, Stadl, Stallung, Torggl, Pachofen, Keller und Krautgarten, item in 2 Stueken 10 Staarland Aker, mehr bey 3 Tagmad Fruhaenger mit Obsbaeumen, wieder 4 Tagmad Frueh, und so viel Spathwies auf Meraner Mayerhoefen, wodurch der Harwahl gehet, nebst 2 Auen, als die Kriegsau enhalb der Etsch, und die Au beym Sämerstein obern Voerstoel oder Voerstler genannt. Item folgende Gueter: als von Hannsen Achmiller das Lachardingerische Stuek Aker bey 7 Staarland, und ein besonderes Stuekl bey 4 Staarland beyderseits mit Reben besezt in Schallhoefen: aber von Georgen Trater der sogenannte Infangaker bey 12 Staarland zu naechst unter der Landstrasse ob der Mayser Aenger mit jungen Reben besezt, nebst 4 Tagmad Fruehwies naechst daran mit Obsbaeumen und Pantfelbern belegt, so vorhero mit einer Maur umgeben gewest; mehr von obigen Trater die Neuwies von 2 Tagmad zu unterst der Mayser Änger, weiter von Barthlmeen Spittaler Weißplater auf Läbers der Krumpaker von 3 ¾ Staarland, und 4 Tagmad Spathwies auf Mayser Änger die Tirgin genannt; ferner von Georgen Jenewein der sogenannte Kreuzaker bey 5 Staar Land; merh von Georgen Oberprayrer das sogenannte Scheibäkerl in Schallhoefen von 3 Staarland, aber daselbst das Vorgassl von 2 Staarland Aker, und 2 274

Tagmad Wies in Mayser Änger; item ein Wiesl auf Altgreiten bey 1 Tagmad; leztens von Hanns Pauren 1 Fuetter Staarland Aker mit Weinreben besezt obern Schafferhof gelegen, nebst allseitigen weitern Koherenzen, auch das Geräkerl von 3 Staarland mit jungen Reben belegt. Soll 32 Yhren Most jaehrlichen Grundzins, und statt der 4 Taeg, und Naechtlicher Verpflegung dasiges Ambtmannes samt seinem Pferd 6 Gulden 30 Kreuzer erlegen. O_XXXIVc_18 27.10.1712 Bestands Verlaß von Stams an Georgen Trater um den sogenannten Infangaker zu naechst unter der Landstrassen ob der Mayser Änger liegend, und mit jungen Reben besezt, auch 4 Tagmad Fruehwies naechst daran mit Obsbaeumen und Pantfelbern belegt, so vorhero mit einer Maur umgeben gewest; mehr die Neuwies von 2 Tagmad zu unterst der Mayser Änger, nebst allseitigen Koherenzen. Soll dieß alles bey vorzuhabender Verwendung vor andern an Stams ein Monat zuvor, und um 1 Pfund Berner naehner (?) kaeuflich antragen, und 12 Yhren jaehrlichen Grund, auch 6 Kreuzer Theilzins erlegen, und für 4 Taeg, und Naechtlicher Pflegung des Ambtmanns samt seinem Pferd jaehrlich von 2 Staar Land bezahlen. O_XXXIVc_19 1760–1761 Verzeichnuß der Ausgaben fuer den Wasserwahl daselbst von Jahren 1760 et –61.

Stadtarchiv Meran HGSU 55 07.10.1712 Verleich-Brief No. 383 ISS 65 11.01.1773 Nachlassinventar Anton Martin Freiherr von Voglmayr

Provinzarchiv der Kapuziner Österreich-Südtirol, Abteilung Nordtiroler Provinz (PANTP) Mortuarium Bd. III Totenbuch der Nordtirolischen Kapuziner-Provinz vom Allerheiligsten Sakrament Bd. 1, 1. Jänner – 30. Juni, Innsbruck 1934

275

8.3 Literaturverzeichnis

ANDERL, Martin (Michael), Orgel und Choral in der Liturgie der Zisterzienser vom Tridentinum bis zum Ende des 18. Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung des Stiftes Stams, in: Kurt Estermann (Hg.), Die Orgeln der Zisterzienserabtei Stift Stams (Teilband 1), Innsbruck 2016, 194–209.

Ders., Die Musikpraxis im Stift Stams – Musizierende Konventualen und ihre Instrumente, in: Kurt Estermann (Hg.), Die Orgeln der Zisterzienserabtei Stift Stams (Teilband 2), Innsbruck 2016, 190–205.

ANDRIAN-WERBURG, Irmtraud Freifrau von, Die Benediktinerabtei Wessobrunn (Das Bistum Augsburg 2 Germania Sacra Neue Folge Bd. 39), Berlin 2001.

ANONYMUS, Nekrolog [auf Kassian Primisser], in: Archiv für Geographie, Historie, Staats- und Kriegskunst 8 (1817), 381–383.

ANREITER, Peter u.a. (Hg), Die Gemeindenamen Tirols. Herkunft und Bedeutung, Innsbruck 2009.

BEIMROHR, Wilfried, Die Matriken (Personenstandsbücher) der Diözese Innsbruck und des Tiroler Anteils der Erzdiözese Salzburg (Tiroler Geschichtsquellen Bd. 17), Innsbruck 1987.

CATALOGUS PERSONARUM ecclesiasticarum et locorum dioecesis Brixinensis, Brixen 1778.

EGEN, Alexander, Das Kellenamt in Meran. Ein Beitrag zur Rechts- und Verwaltungsgeschichte Tirols, in: Tiroler Heimat 42 (1978), 109–117.

ESTOR, Johann Georg / HOFMANN, Johann Andreas, Der Teutschen Rechtsgelahr[t]heit andrer Teil, Marburg 1758.

FINSTERWALDER, Karl / SCHATZ, Josef, Wörterbuch der Tiroler Mundarten Bd. I, A–L (Schlern-Schriften 119), Innsbruck 1955.

Dies., Wörterbuch der Tiroler Mundarten Bd. II, M–Z (Schlern-Schriften 120), Innsbruck 1956.

FORCHER, Michael, Stift Stams. Ein Tiroler Juwel mit wechselvoller Geschichte, Innsbruck 2016.

GELMI, Josef, Die Brixner Bischöfe in der Geschichte Tirols, Bozen 1984. 276

Ders., Geschichte der Kirche in Tirol, Innsbruck 2001.

GRANICHSTAEDTEN-CZERVA, Rudolf, Beiträge zur Familiengeschichte Tirols (Schlern- Schriften 131), Innsbruck 1954.

GREITER, Karl / NOTHDURFTER, Hans, Das Kloster der Dominikanerinnen zu Maria Steinach in Algund, Bozen 1991.

HAIDACHER, Christoph, Die älteren Tiroler Rechnungsbücher. Analyse und Edition, Innsbruck 1993.

Ders. (Hg.), Pater Wolfgang Lebersorgs Chronik des Klosters Stams, Edition und Übersetzung (Tiroler Geschichtsquellen 42), Innsbruck 2000.

HAMMER, Heinrich, Joseph Schöpf (Veröffentlichungen des Ferdinandeums 3_51:139–338), Innsbruck 1907.

HUBER, Heinz, Geschichte der medizinischen Fakultät Innsbruck und der medizinisch- chirurgischen Studienanstalt (1673–1938), Wien / Köln / Weimar 2010.

HYE, Franz-Heinrich, Wappen in Tirol – Zeugen der Geschichte (Schlern-Schriften 321), Innsbruck 2004.

Ders., Die Wappen des alten Tiroler Adels bis zum Übergang Tirols an Bayern 1805/1806 (Schlern-Schriften 353), Innsbruck 2010.

INSTANZEN-SCHEMATISMUS für Tyrol und Vorarlberg: mit einem Kalender und Post- Stationen durch Tyrol, Innsbruck 1805.

KÖGL, Joseph Sebastian / STANGER, Olaf (Hg), Genealogisch-heraldisches Adelslexikon von Tirol und Vorarlberg (2 Bde), (Schlern-Schriften 364), Innsbruck 2015.

KOLLMANN, Johann, Bauernunruhen im Burggrafenamte im Jahre 1762 (Landwirtschaftliches Museum Brunnenburg Schriften 3), Tirol bei Meran 1973.

KOMPATSCHER, Gabriela / KORENJAK, Martin, Biographisches Schrifttum, in: Korenjak, Martin / Schaffenrath, Florian / Šubarić, Lav / Töchterle, Karlheinz (Hg.), Tyrolis Latina. Geschichte der lateinischen Literatur in Tirol Bd. II, Von der Gründung der Universität Innsbruck bis heute, Wien / Köln / Weimar 2012, 778–806. 277

KORENJAK, Martin u.a. (Hg), Tyrolis Latina. Geschichte der lateinischen Literatur in Tirol (2 Bde), Wien / Köln / Weimar 2012.

KRÜGER, Johann Friedrich, Vollständiges Handbuch der Münzen, Maße und Gewichte aller Länder der Erde, Quedlinburg / Leipzig 1830.

LADURNER-PARTHANES, Matthias, Vom Perglwerk zur Torggl. Arbeit und Gerät im Südtiroler Weinbau, Bozen 1972.

LAIMER, Martin / MATTERSBERGER, Eugen / PIRCHER, Pius, 500 Jahre Stamser in Mais. Geschichte, Kunst, Architektur und Seelsorge, Lana 1994.

LAIMER, Martin, Geschichtliche Notizen zum Ansitz Angerheim, in: Der Schlern 71, 11 (1997), 645–662.

LINDER, Konrad / GRASS, Nikolaus (Hg), Beiträge zur Geschichte der Klostergrund- herrschaft Stams O. Cist. Unter besonderer Berücksichtigung der Leiheformen, Innsbruck 1958.

LINDNER, August, Die Aufhebung der Klöster in Deutschtirol 1782–1787. Ein Beitrag zur Geschichte Kaiser Josephs II., Innsbruck 1884.

Ders., Die Schriftsteller und die um Wissenschaft und Kunst verdienten Mitglieder des Benediktiner-Ordens im heutigen Königreich Bayern. Von 1750 bis zur Gegenwart, Regensburg 1880.

[Ders.,] Album Stamsense seu Catalogus Religiosorum, Salzburg 1898.

Ders., Monasticon Metropolis Salzburgensis antiquae. Verzeichnisse aller Aebte und Pröpste der Klöster der alten Kirchenprovinz Salzburg, Salzburg 1908.

RITUALE Usibus et Observantiae, Innsbruck 1775.

ROGENHOFER, Gert, Medicina Oenipontana: Magistri annorum 1673–1810, Diss., München 1975.

ROTTLEUTHNER, Wilhelm, Die alten Localmasse und Gewichte nebst den Aichungs- vorschriften bis zur Einführung des metrischen Maß- und Gewichtssystems und der Staatsaichämter in Tirol und Vorarlberg, Innsbruck 1883. 278

SCHAFFENRATH, Florian (Hg.), Die Briefe des Priors Benedikt Stephani aus Stams (1640– 1671), (Tiroler Geschichtsquellen 51), Innsbruck 2006.

SCHNITZER, Kasimir, Die Annalen von Mais entnommen den Annalen von Stams des P. Kassian Primisser und ergänzt durch Notizen aus Tagebüchern, Aufzeichnungen und Briefen von Äbten und Mitbrüdern. Mais 1808, ediert von Raimund Senoner, Meran 2003.

SCHRANZHOFER, Rogerius, Die Mönche von Stams und Wessobrunn, in: Sammler für Geschichte und Statistik von Tirol, Innsbruck 1809, 229–251.

SPAN, Michael, Ein Tal mit Büchern? Privater Buchbesitz im Stubaital zwischen 1750 und 1800, in: Tiroler Heimat 80 (2016), 141–170.

SPIELMANN, Fortunat, Stams, in: Benedikt Gsell / Leopold Janauschek (Hg.), Xenia Bernardina, Beiträge zur Geschichte der Cisterzienser-Klöster der österreichisch-ungarischen Ordens-Provinz, Wien 1891, 373–392.

STAMPFER, Helmut, Neu entdeckte Wandmalereien im Ansitz Angerheim, in: Der Schlern 71, 11 (1997), 680–689.

STOLZ, Otto, Geschichte der Verwaltung Tirols (Forschungen zur Rechts- und Kulturgeschichte Bd. 13), Innsbruck 1998.

STOWASSER, Josef Maria / PETSCHENIG, Michael / SKUTSCH, Franz, STOWASSER. Lateinisch–deutsches Schulwörterbuch, auf der Grundlage der Bearbeitung von 1979 von R. Pichl u.a. neu bearbeitet und erweitert, Wien 1994.

STRNAD, Alfred A. (Hg), Studia Stamsensia. Beiträge zur 700. Wiederkehr der Weihe von Kirche und Kloster der Zisterze Stams, (Innsbrucker Historische Studien 6), Innsbruck / Stams 1984.

Ders. / WALSH, Katherine (Hg), Studia Stamsensia II. Aus Kultur und Geistesleben der Oberinntaler Zisterze in Mittelalter und früher Neuzeit, (Innsbrucker Historische Studien 16/17), Innsbruck / Stams 1995.

ŠUBARIĆ, Lav / SCHAFFENRATH, Florian / KENNEL, Patrik, Geschichtsschreibung, in: Korenjak, Martin / Schaffenrath, Florian / Šubarić, Lav / Töchterle, Karlheinz (Hg.), Tyrolis Latina. Geschichte der lateinischen Literatur in Tirol Bd. II, Von der Gründung der Universität Innsbruck bis heute, Wien / Köln / Weimar 2012, 726–777. 279

TARNELLER, Josef, Die Hofnamen im Burggrafenamt und in den angrenzenden Gebieten (Archiv für Österreichische Geschichte Bd. 100), Wien 1909.

TORGGLER, Albert, Angerheim. Wiederaufbau eines Ansitzes in Meran-Untermais, in: Arx Bd. 18, 1 (1996), 11-13.

TRAPP, Oswald, Tiroler Burgenbuch – II. Burggrafenamt, Bozen 1973.

VISMARA, Giulio, Art. Pragmatica sanctio, in: Lexikon des Mittelalters Bd. VII, München 1995, Sp. 166.

WEBER, Beda, Das Land Tirol. Mit einem Anhange: Vorarlberg. Ein Handbuch für Reisende. Zweiter Band. Südtirol, Innsbruck 1838.

Ders., Meran und seine Umgebungen. Oder: Das Burggrafenamt von Tirol, Innsbruck 1845.

WENCKER, Jakob, Apparatus et Instructus Archivorum, Straßburg 1713.

WOLFSGRUBER, Karl, Das Brixner Domkapitel in seiner persönlichen Zusammensetzung in der Neuzeit 1500–1803, Innsbruck 1951.

ZINGERLE, Ignaz von / EGGER, Josef, Die Tirolischen Weisthümer IV. Theil: Burggrafenamt und Etschland, Wien 1888.

ZOLLER, Franz Carl, Geschichte und Denkwürdigkeiten der Stadt Innsbruck und der umliegenden Gegend, Innsbruck 1825.

280

8.4 Abbildungsverzeichnis

Alle Photographien, die sich in dieser Diplomarbeit finden, wurden – wenn nicht anders angegeben - vom Autor der vorliegenden Arbeit gemacht.

S. 03 Abb. 1: Portrait von Abt Vigil Kranicher. Museum Stift Stams. Photo: Sebastian Forcher.

S. 19 Abb. 2: Unterschrift und Siegel von Abt Vigil Kranicher. Stiftsarchiv Stams: CANC (noch ohne Signatur).

S. 41 Abb. 3: Unterschrift und Siegel Anton Martin von Voglmayr und Abt Vigil Kranicher. Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIVc_9.

S. 46 Abb. 4: Zeichnung Stamsergut in Gratsch. Stiftsarchiv Stams: LIB-A_A 24, Diarium Vigilii Abbatis, f. 35v–36r.

S. 60 Abb. 5: Lageplan Anwesen Mayramort in Untermais. Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIVc_9.

S. 62–64 Abb. 6–8: Drei Baupläne der Stockwerke im Neuen Pfarrwidum in Untermais. Stiftsarchiv Stams: ARCH_E_XXXIVc_9.

S. 78 Abb. 9: Photographie der Inschrift am Knappenloch bei Schloss Tirol.

S. 80 Abb. 10: Unterschrift und Siegel Anton Martin von Voglmayr. Stiftsarchiv Stams: ARCH_O_XXIII_33.

S. 83 Abb. 11: Portrait N.N. Freiherr von Voglmayr. Museum Sitft Stams (ohne Inv.-Nr.).

S. 84 Abb. 12: Portrait P. Leopold Freiherr von Voglmayr OFMCap. Museum Sift Stams (ohne Inv.-Nr.).

S. 86 Abb. 13: Portrait Mag. Joseph Freiherr von Voglmayr SJ. Museum Stift Stams (ohne Inv.-Nr.).

S. 87 Abb. 14: Portrait P. Christoph Freiherr von Voglmayr OSM. Museum Stift Stams (ohne Inv.-Nr.).

S. 107 Abb. 15: Zeichen auf den Stamser Grenzsteinen um Freundsheim. Stiftsarchiv Stams: LIB-A_A 24, Diarium Vigilii Abbatis, f. 18v.

S. 108 Abb. 16: Zeichnung Anwesen Freundsheim und umliegende Grundstücke. Stiftsarchiv Stams: CIST_J_J. 281

S. 128 Abb. 17: Zeichnung Kirche St. Martin und Stamser Gut in Mals. Stiftsarchiv Stams: LIB-A_A 24, Diarium Vigilii Abbatis, f. 38r.

S. 147 Abb. 18: Zeichnung Altarmensa von St. Valentin bei Meran. Stiftsarchiv Stams: LIB-A_A 24, Diarium Vigilii Abbatis, f. 54r.

282

283

EIDESSTATTLICHE ERKLÄRUNG

Ich erkläre hiermit an Eides Statt, dass ich die vorliegende Diplomarbeit selbständig angefertigt habe. Die aus fremden Quellen direkt oder indirekt übernommenen Gedanken sind als solche kenntlich gemacht.

Die Arbeit wurde bisher weder in gleicher noch in ähnlicher Form einer anderen Prüfungsbehörde vorgelegt und auch noch nicht veröffentlicht.

Michael Anderl

Innsbruck, April 2017