OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE GMINY

Opracował: mgr Wojciech Zaczkiewicz

Warszawa, luty 2008 r

SPIS TRE ŚCI:

1. WST ĘP...... 3 2. WYKAZ WYKORZYSTANYCH MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH..4 3. POŁO ŻENIE I UKSZTAŁTOWANIE TERENU ...... 6 4. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ...... 9 5. WARUNKI GEOLOGICZNE STREFY PRZYPOWIERZCHNIOWEJ ...... 11 6. SUROWCE MINERALNE ...... 15 7. WODY POWIERZCHNIOWE...... 16 8. WODY PODZIEMNE ...... 18 9. WARUNKI KLIMATYCZNE...... 31 10. GLEBY...... 40 11. SZATA RO ŚLINNA I ŚWIAT ZWIERZ ĘCY ...... 43 12. PRAWNA OCHRONA ŚRODOWISKA ...... 64 13. OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO, JEGO ZAGRO ŻEŃ I MO ŻLIWO ŚĆ ICH ELIMINACJI ...... 75 14. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA ...... 81 15. WALORYZACJA FUNKCJONALNO – PRZESTRZENNA...... 84 16. OCHRONA KRAJOBRAZU I ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO WRAZ ZE WSKAZANIAMI DO KONCEPCJI ROZWOJU FUNKCJONALNO – PRZESTRZENNEGO GMINY ...... 89 17. WNIOSKI I ZALECENIA ...... 92

DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA ...... 95

______2

1. WST ĘP Opracowanie ekofizjograficzne podstawowe w skali 1:25 000 zostało wykonane na potrzeby sporz ądzania studium oraz planów zagospodarowania przestrzennego Gminy Bielsk Podlaski. Zrównowa żony rozwój i ochrona środowiska to jedne z podstawowych zasad, które powinny by ć przestrzegane przy zagospodarowaniu gminy. Zasady te powinny by ć realizowane mi ędzy innymi poprzez: a) zapewnienie warunków utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonalnej gospodarki zasobami środowiska; b) zachowanie prawidłowych proporcji przy przeznaczaniu terenów na poszczególne cele oraz przy okre ślaniu zada ń zwi ązanych z ich zagospodarowaniem, pozwalaj ące na zachowanie lub przywrócenie na nich równowagi przyrodniczej i prawidłowych warunków życia; Wy żej wymienione wymagania w stosunku do studium, powinny by ć okre ślone na podstawie niniejszego opracowania ekofizjograficznego. Cel ten b ędzie realizowany poprzez przeprowadzenie na obszarze Gminy Bielsk Podlaski diagnozy stanu i funkcjonowania poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego, a w dalszej kolejno ści poprzez przedstawienie ogólnej oceny przydatno ści terenów dla ró żnych sposobów zagospodarowania i ich roli w kształtowaniu struktury funkcjonalno-przestrzennej gminy. Obowi ązek prawny sporz ądzenia opracowania ekofizjograficznego na potrzeby studium oraz planów zagospodarowania przestrzennego wynika z art. 72 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008r. Nr 25 poz. 150). Zakres opracowania okre śla Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie opracowa ń ekofizjograficznych (Dz. U. Nr 155 poz.1298). Post ępowanie metodyczne niniejszego opracowania zostało podzielone na pi ęć etapów: a) Prace kameralne polegaj ące na przestudiowaniu materiałów archiwalnych. b) Wizj ę w terenie, inwentaryzacj ę przyrodnicz ą umo żliwiaj ącą weryfikacj ę uzyskanych wcze śniej danych archiwalnych w zakresie aktualizacji stanu

______3

poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego oraz sposobu zagospodarowania. c) Na podstawie dost ępnych zdj ęć lotniczych, aktualizacj ę map topograficznych w skali 1:25 000. Mapy te wykonane zostały w połowie lat 80-tych, konieczne wi ęc było ich uaktualnienie głównie w zakresie zasi ęgów terenów zabudowanych, lasów oraz stoj ących wód powierzchniowych. d) Opracowanie tekstowe ujmuj ące diagnoz ę stanu i funkcjonowania elementów środowiska przyrodniczego, zidentyfikowanych w granicach opracowania, w którym znalazła si ę ocena ogólna terenów dla ró żnych sposobów użytkowania; e) Przedstawienie problematyki uwarunkowa ń ekofizjograficznych na 4 planszach tematycznych wykonanych na kopii mapy topograficznej w skali 1:25 000: ‹ warunków gruntowych; ‹ warunków wodnych; ‹ walorów i zagro żeń środowiska przyrodniczego; ‹ rejonizacji warunków ekofizjograficznych.

2. WYKAZ WYKORZYSTANYCH MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH Przy sporz ądzaniu niniejszego opracowania wykorzystano informacje zawarte w ni żej wymienionych dokumentach i materiałach archiwalnych: 1. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Bielsk Podlaski (1997 r). 2. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Bielsk Podlaski (2005 r). 3. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Bielsk Podlaski na lata 2004-2011 (IZR, 2004 r). 4. Program Ochrony Środowiska dla miasta Bielsk Podlaski na lata 2004-2011 (2004 r). 5. Plan Gospodarki Odpadami dla Gminy Bielsk Podlaski na lata 2004-2011 (IZR, 2004 r). 6. Sprawozdanie z realizacji Planu Gospodarki Odpadami dla gminy Bielsk Podlaski na lata 2004-2011 (2007 r).

______4

7. Strategia Zrównowa żonego Rozwoju Gminy Bielsk Podlaski (2003 r). 8. Informacja o stanie środowiska na terenie powiatu bielskiego (WIO Ś, 2007 r). 9. Program Ochrony Środowiska woj. podlaskiego na lata 2007-2010 (IZR, 2006 r). 10. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski (wraz z obja śnieniami) w skali 1:50 000 ark. Bielsk Podlaski (S. Brud, M. Kmieciak, PIG, 2006 r.). 11. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski (wraz z obja śnieniami) w skali 1:50 000 ark. (M. Kmieciak, PIG, 2003 r.). 12. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski (wraz z obja śnieniami) w skali 1:50 000 ark. Brze ścianka (S. Kurek, M. Preidl, PIG, 2005 r.). 13. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski (wraz z obja śnieniami) w skali 1:50 000 ark. Orla (S. Brud, J. Boratyn, PIG, 2006 r.). 14. Mapa Hydrogeologiczna Polski (wraz z obja śnieniami) w skali 1:50 000 ark. Bielsk Podlaski (R. Janina, M. Glejach-Budlasszewska, PIG, 2004 r.). 15. Mapa Hydrogeologiczna Polski (wraz z obja śnieniami) w skali 1:50 000 ark. Plutycze (M. Ułanowicz, PIG, 2004 r.). 16. Mapa Hydrogeologiczna Polski (wraz z obja śnieniami) w skali 1:50 000 ark. Brze ścianka (M. Ułanowicz, PIG, 2004 r.). 17. Mapa Hydrogeologiczna Polski (wraz z obja śnieniami) w skali 1:50 000 ark. Orla (B. P ęczkowska, Z. Figiel, PIG, 2004 r.). 18. Raport o stanie środowiska dla woj. podlaskiego. (WIO Ś, 2006 r). 19. Natura 2000 standardowy formularz danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO), dla obszarów spełniaj ących kryteria obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW) i dla obszarów specjalnej ochrony (SOO), (MO Ś, 2007 r.). 20. Obszary chronione w Polsce (IO Ś, 2001 r). 21. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA (Fundacja IUCN, 1994 r). 22. Ha ćki – zespół przyrodniczo-archeologiczny na Równinie Bielskiej (J.B. Fali ński, A. Ber, Z. Kobyli ński, W. Szyma ński, A. J. Kwiatkowska-Fali ńska, PIG, 2005 r). 23. Obszary zagro żenia powodziowego – rzeka Narew (MGG-P, 2004). 24. Mapy glebowo-rolnicze gminy Bielsk Podlaski w skali 1:5000. 25. Operaty urz ądzeniowe lasów gminy Bielsk-Podlaski w skali 1:5000. 26. Zespoły le śne Polski (J. M. Matuszkiewicz, PWN, 2005 r). 27. Publikowane w internecie materiały GUS.

______5

We wrze śniu 2007 r, na potrzeby niniejszego opracowania, przeprowadzono wizj ę terenow ą.

3. POŁO ŻENIE I UKSZTAŁTOWANIE TERENU poło żona jest w południowej cz ęś ci województwa podlaskiego. Zajmuje powierzchni ę 43014 ha, w skład gminy wchodzi 61 wsi. Gmin ę zamieszkuje (wg stanu na 31.12.2006 r) 7 468 osób, 3 705 m ęż czyzn i 3 763 kobiet. Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski, teren gminy poło żony jest w obr ębie makroregionu Nizina Północnopodlaska. Jej północna cz ęść nale ży do mezoregionu Dolina Górnej Narwi, natomiast cz ęść centralna i południowa znajduje si ę w mezoregionie Równina Bielska. W obszarze gminy istotn ą rol ę odgrywaj ą przyrodnicze struktury funkcjonalno- przestrzenne tworz ące jej system ekologiczny. Do głównych obszarów (struktur) systemu ekologicznego gminy nale żą : a) Ekosystemy le śne, bagienne, ł ąkowe, polne i wodne doliny rzeki Narwi – stanowi ące wieloprzestrzenny element systemu przyrodniczego o znaczeniu regionalnym. b) Ekosystemy le śne, bagienne, wodne i polne dolin rzek Strabelki, Białej, Orlanki i Łoknicy – stanowi ące wieloprzestrzenny element systemu przyrodniczego o znaczeniu ponadlokalnym. c) Kompleksy le śne, a w tym: ‹ wielkopowierzchniowe ekosystemy le śne wraz ze strefami sukcesji le śnej (głównie zachodnia i północna cz ęść gminy), jako wielkoprzestrzenny element systemu przyrodniczego o znaczeniu ponadlokalnym; ‹ pozostałe lasy wraz ze strefami sukcesji le śnej jako elementy drobnoprzestrzenne systemu przyrodniczego gminy o znaczeniu lokalnym. d) Pozostałe mniejsze doliny cieków wodnych i obni żeń terenowych jako elementy drobnoprzestrzenne systemu przyrodniczego o znaczeniu lokalnym. e) Elementy wspomagaj ące i współdziałaj ące w zakresie funkcjonowania systemu ekologicznego gminy: zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne oraz zespoły zieleni pólnaturalnej.

______6

Jak wspomniano wy żej, przewa żaj ąca cz ęść Gminy Bielsk Podlaski położona jest w obr ębie Równiny Bielskiej. Główne wyst ępuj ące tu jednostki morfologiczne to: ‹ wysoczyzna morenowa falista; ‹ równiny wodnolodowcowe i sandrowe; ‹ równiny zastoiskowe; ‹ na niewielkiej powierzchni wysoczyzna morenowa płaska; ‹ doliny głównych cieków powierzchniowych. Jednostki te urozmaicone s ą licznie wyst ępuj ącymi drobnymi formami morfologicznymi takim jak: ‹ wzgórza morenowe; ‹ kemy; ‹ wzgórza akumulacji szczelinowej; ‹ wydmy; ‹ zagł ębienie bezodpływowe i przepływowe; ‹ dolinki erozyjno-denudacyjne. Równina Bielska to lekko falisty obszar moreny dennej, miejscami jest silnie zdenudowany – mo żna j ą wtedy okre śli ć jako płask ą. Wysoko ści na wysoczy źnie wahaj ą si ę od nieco poni żej 135 m. n. p. m. (cz ęść północna) do około 167 m.n.p.m. (cz ęść południowa i wschodnia). Na północ od Bielska Podlaskiego znajduje si ę rozległa, płaska równina zastoiskowa urozmaicona licznymi, niewielkimi (8 – 12 m wysoko ści wzgl ędnej), lecz wyra źnie zaznaczaj ącymi si ę w morfologii kemami. Na południe od tej strefy wyst ępuje pas wzgórz czołowomorenowych (okolice Augustowa, Stryk, Kolonii Brze ścianki), zaznaczaj ących maksymalny zasi ęg lądolodu stadiału środkowego zlodowacenia Warty. Wysoko ści wzgl ędne tych wzgórz wynosz ą 10 – 20 m. W pasie moren czołowych, w rejonie wsi Hołody zaznacza si ę podłużna, w ąska forma powstała w wyniku akumulacji szczelinowej. Prawie płaski grzbiet wzniesienia osi ąga wysoko ść około 150 m.n.p.m., lecz jest forma ju ż silnie zdenudowana, gdy ż wysoko ści wzgl ędne osi ągaj ą w tym rejonie około 3 m. W kierunku południowym rozciąga si ę rozległa wysoczyzna morenowa falista, uformowana podczas stadiału dolnego zlodowacenia Warty. Na jej powierzchni licznie wyst ępuj ą głazy narzutowe. Pod wzgl ędem petrograficznym s ą to głównie granity ale mo żna równie ż spotka ć gnejsy, rapakiwi oraz kwarcyty.

______7

Przy południowej granicy gminy w rejonie wsi Dubia żyn wyst ępuj ą trzy wzniesienia kemowe, które wiekowo s ą starsze od tych z okolic Bielska Podlaskiego i wsi Nałogi. Ich wiek datowany jest na stadiał dolny zlodowacenia Warty. Wysoko ści wzgl ędne tych form morfologicznych wahaj ą si ę od 15 do 20 m, wyst ępuj ą w okolicy dawnego zagł ębienia wytopiskowego, stanowi ącego dzisiaj fragment doliny Białej. Wymiary kemów z okolic Dubia żyna s ą zdecydowanie wi ększe od wcze śniej opisanych form, osi ągaj ą do 1 km średnicy. Du żą form ą pochodzenia wodnolodowcowego jest plateau kemowe, znajduj ące si ę w rejonie wsi . Długo ść tego wzniesienia przekracza 4 km, szeroko ść 1 - 1,5 km, a wysoko ść wzgl ędna osi ąga 11 m. Wzniesienie oznacza si ę mało urozmaicon ą powierzchni ą. Od północnego-wschodu otacza go wysoczyzna morenowa, od południowego-zachodu stoki wzniesienia obni żaj ą si ę łagodnie ku równinie wodnolodowcowej. W rze źbie terenu całej gminy, szczególnie w jej centralnej cz ęś ci wyst ępuj ą liczne niecki wytopiskowe. S ą one zró żnicowane zarówno je śli chodzi o wielko ść jak i o kształt. Zagł ębienia odznaczaj ą si ę niewielkimi zakl ęsło ściami oraz płaskimi podmokłymi dnami. Gł ęboko ść zagł ębie ń nie przekracza 10 m, w cz ęś ci z nich rozwin ęły si ę torfy. Północn ą cz ęść gminy Bielsk Podlaski obejmuje dolina Narwi. Jej dno odpowiada tarasowi zalewowemu i ł ączy si ę z dnami dolin dopływów tej rzeki. Taras zalewowy ma zró żnicowan ą szeroko ść wahaj ącą si ę od kilkuset metrów do ponad 1,5 km. Le ży ona na wysoko ści 0,5 - 3,0 m nad poziomem rzeki, a jego wysoko ść wzgl ędna zwi ększa si ę wraz z biegiem rzeki. Wysoko ść bezwzgl ędna powierzchni tarasu kształtuje si ę w granicach 121 m.n.p.m. do prawie 127 m.n.p.m. Tras jest wykształcony symetrycznie i po obu stronach koryta ma prawie tak ą sam ą szerokość . Na jego powierzchni wyst ępuj ą liczne starorzecza, tworz ące miejscami gęst ą sie ć w ąskich zagł ębie ń o długo ści 100 – 200 m. Dna dolin pozostałych głównych cieków przepływaj ących przez gmin ę maj ą na ogół przebieg przybli żony do kierunku S-N. Charakteryzują si ę bardzo zró żnicowan ą szeroko ści ą od kilkudziesi ęciu do prawie 1000 m. Bardzo cz ęsto s ą zatorfione, ich zasi ęgi cz ęsto pokrywaj ą si ę z zasi ęgami dolin wód roztopowych. Wzdłu ż doliny Narwi, prawego brzegu doliny Orlanki oraz w zachodniej cz ęś ci gminy duże powierzchnie zajmuj ą równiny wodnolodowcowe. Le żą one przewa żanie 6 – 8 m poni żej otaczaj ących je obszarów wysoczyznowych. Rozmieszczenie osadów

______8

wodnolodowcowych wskazuje na pierwotny przebieg dolin wód roztopowych schyłku zlodowacenia Warty. W pobli żu dolin, w strefach akumulacji piasków i żwirów jak równie ż na skłonach wysoczyzny morenowej utworzyły si ę formy pochodzenia eolicznego. S ą to nieregularne równiny piasków przewianych, na których uformowały si ę miejscami niewielkie wydmy o wysoko ściach wzgl ędnych do 3 m. W obr ębie niecek wytopiskowych rozwin ęły si ę równiny torfowe. Torfowisko znajduj ące si ę na południe od wsi , zajmuj ące powierzchni ę około 2,5 km 2, jest eksploatowane przez miejscow ą ludno ść jako materiał opałowy. Rze źba terenu całej gminy jest stosunkowo mało przekształcona antropogenicznie. Mo żna wymieni ć w tym kontek ście grodzisko z okolic wsi Ha ćki. Zostało one usytuowane na pagórku kemowym, który sztucznie nadbudowano. Inne formy antropogeniczne to wyrobiska po piaskach i żwirach, liczne w północnej cz ęś ci gminy oraz w rejonie wsi Augustowo, gdzie zlokalizowane jest wysypisko odpadów komunalnych. W krajobrazie zaznaczaj ą si ę równie ż liniowe formy antropogeniczne: nasypy i wykopy drogowe oraz kolejowe, a w szczególno ści nieczynna linia kolejowa Bielsk Podlaski – Białowie ża.

4. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ Obszar gminy Bielsk Podlaski, w przewadze poło żony jest w obr ębie Obni żenia Podlaskiego, stanowi ącego wydłu żon ą nieck ę w zasi ęgu Platformy Wschodnioeuropejskiej. Północny skraj gminy znajduje si ę w granicach wyniesienia Mazursko – Suwalskiego, które równie ż wchodzi w skład Platformy Wschodnioeuropejskiej. Strop skał krystalicznych wyst ępuje na gł ęboko ści około 800 m p.p.t. i obni ża si ę w kierunku południowym. Na sfałdowanym podło żu krystalicznym zalega dwudzielna pokrywa osadowa. Starsza obejmuj ąca paleozoik o mi ąż szo ści niewiele ponad 100 m i młodsza, mezozoik obejmuj ąca utwory od triasu do kredy o mi ąż szo ści ponad 330 m. Strop morskich margli mastrychtu (kreda górna) stanowił wyrównan ą powierzchni ę. Odbywała si ę płytkomorska sedymentacja w ęglanowa i trwała bez luk sedymentacyjnych najprawdopodobniej do pocz ątku paleogenu.

______9

Na pocz ątku paleogenu nast ąpiła faza erozji, sedymentacja została wznowiona w najwy ższym paleocenie. Zbiornik morski w dalszym ci ągu był płytki i w dalszym ci ągu ulegał wypłycaniu. Na przełomie paleogenu i neogenu zbiornik morski stopniowo zanikał, zacz ęły powstawa ć klastyczne osady lagunowe. W miocenie odbywała si ę akumulacja w zbiorniku śródl ądowym . Pod koniec neogenu zacz ęła dominowa ć erozja – zako ńczył si ę etap sedymentacji jeziornej. W okresie tym powstały szerokie, płaskie powierzchnie denudacyjne, urozmaicone osta ńcami. We wczesnym czwartorz ędzie, w strefach odmłodzonych zlu źnie ń tektonicznych, zało żona została pierwotna sie ć dolin rzecznych, zachowanych jako paleodoliny. Podczas kolejnych zlodowace ń l ądolód pokrywał całkowicie omawiany obszar. Osady zlodowace ń najstarszych (zlodowacenia Narwi i cz ęś ciowo Nidy) zachowały si ę tylko w obni żeniach powierzchni podczwartorz ędowej. W okresie poprzedzaj ącym transgresj ę l ądolodu zlodowacenia Sanu 1, powierzchnia omawianego obszaru została zrównana. Lądolód tego zlodowacenia pozostawił po sobie poziom osadów wodnolodowcowych i glin zwałowych. W interglacjale ferdynandowskim, w centralnej cz ęś ci obszaru została uformowana gł ęboka dolina rzeczna, wcinaj ąca si ę zarówno w starsze osady czwartorz ędowe, jak i w utwory trzeciorz ędowe. Dolina ta została wypełniona mi ąż sz ą seri ą osadów rzecznych i jeziornych. Podczas zlodowacenia Sanu 2 obszar gminy ponownie znalazł si ę pod przykryciem l ądolodu, który w północnej i centralnej cz ęś ci pozostawił, mi ąż szy poziom glin zwałowych oraz osadów wodnolodowcowych. W południowej cz ęś ci obszaru osady zwi ązane ze zlodowaceniem Sanu 2 zostały zniszczone w wyniku intensywnej erozji rzecznej podczas interglacjału wielkiego. Na skutek akumulacyjnej działalno ści rzek powstała wówczas seria osadów piaszczysto-żwirowych. Lądolód zlodowacenia Odry ponownie pokrył cały omawiany obszar, pozostawiaj ąc ci ągły poziom glin zwałowych i pod ścielaj ące go osady zastoiskowe oraz dwa poziomy utworów wodnolodowcowych. Podczas zlodowacenia Warty lodowiec dwukrotnie wkraczał na omawiany rejon. L ądolód stadiału dolnego (stadiału Rogowca) pokrył go w cało ści. Uformowały

______10

si ę wówczas zasadnicze elementy rze źby i budowy geologicznej wysoczyzny morenowej w południowej cz ęś ci omawianego obszaru. W stadiale Wkry l ądolód pokrył północn ą i centraln ą cz ęść gminy, mniej wi ęcej do linii – Augustowo – Bielsk Podlaski, pozostawiaj ąc pas moren czołowych i rozległe równiny wytopiskowe, urozmaicone pagórkami kemowymi na ich zapleczu. Wody z topniej ącego l ądolodu uformowały równin ę sandrow ą, odpływaj ąc ku południu dolinami wód roztopowych. Doliny te obecnie wykorzystywane s ą przez przepływaj ące z południa na północ rzeki (Biała, Łoknica, Orlanka itd.). W interglacjale eemskim, w licznych jeziorkach powstałych w misach wytopiskowych zachodzi sedymentacja biogeniczna. Podczas zlodowace ń północnopolskich omawiany obszar znajdował si ę pod silnym wpływem procesów peryglacjalnych. Świadcz ą o tym liczne wielogra ńce, pokrywy pyłowe, poziomy wymarzania otoczaków, kliny mrozowe o kilkumetrowych rozmiarach i pokrywy osadów stokowych. Rze źba uległa niewielkiemu przemodelowaniu — pagórki morenowe i kemowe ulegały denudacji, a drobne zagł ębienia były zasypywane. W efekcie procesów denudacyjnych zachodz ących w warunkach peryglacjalnych, na zboczach powstawały pokrywy osadów deluwialnych. W zanikaj ących zbiornikach jeziornych osady były rozmywane i przewiewane. W dolinach rzecznych tworzyły si ę tarasy nadzalewowe, powstawały wydmy i równiny piasków przewianych. W holocenie nast ąpiło wypełnienie drobnych zagł ębie ń i dolinek osadami mineralno-biogenicznymi, a w dolinach wi ększych rzek (Biała, Nurzec, Orlanka) uformowały si ę tarasy zalewowe.

5. WARUNKI GEOLOGICZNE STREFY PRZYPOWIERZCHNIOWEJ Najstarsze osady odsłaniaj ące si ę na powierzchni to gliny zwałowe , nale żą ce do stadiału dolnego zlodowacenia Warty. Wyst ępuj ą one w południowej i południowo-zachodniej cz ęś ci gminy. S ą to osady zró żnicowane litologicznie. Mo żna wyró żni ć gliny brunatne – ilaste oraz szare – bardziej piaszczyste. Utwory te maj ą zmienn ą mi ąż szo ść od około 5 m do prawie 10 m. Wśród glin na wysoczy źnie wyst ępuj ą liczne piaski, żwiry i głazy lodowcowe, tworz ące nieregularne soczewy, obecnie cz ęsto eksploatowane w celach gospodarczych.

______11

W okolicach Dubia żyna, w morfologii terenu, wyra źne zaznaczaj ą si ę pagórki kemowe . Kem poło żony najbardziej na południe w stosunku do pozostałych, zbudowany jest z piasków drobnoziarnistych z pojedynczymi głazami oraz laminowanych piasków pylastych. Pozostałe dwa zbudowane s ą z piasków i z piasków ze żwirami. W obni żeniach, wykorzystywanych dzi ś przez niewielkie cieki wodne wyst ępuj ą piaski i żwiry wodnolodowcowe , tworz ące pokrywy o mi ąż szo ści do kilkunastu metrów. Ich wiek jest okre ślany na schyłek stadiału dolnego zlodowacenia Warty. Z faz ą transgresji l ądolodu stadiału środkowego zlodowacenia Warty zwi ązane s ą iły, mułki i piaski zastoiskowe . Osady te na powierzchni występuj ą na wschód od Bielska Podlaskiego, ich mi ąż szo ść osi ąga kilkana ście metrów. Wykształcone s ą w postaci szarych iłów, mułków ilastych oraz piasków pylastych i piasków drobnoziarnistych. Gliny zwałowe zaliczane s ą do stadiału środkowego zlodowacenia Warty. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą we wschodniej i północnej cz ęś ci gminy. Gliny te charakteryzuj ą si ę du żym zró żnicowaniem litologicznym. Przewa żaj ą szarobrunatne gliny piaszczyste, jednocze śnie powszechne s ą gliny pylaste – zielonkawe oraz charakterystyczne, silnie ilaste gliny – o barwie wi śniowej. Wspomniane wy żej gliny, miejscami pokrywaj ą piaski, żwiry i głazy lodowcowe . S ą to z reguły piaski gruboziarniste i żwiry, bardzo słabo sortowane z gniazdowymi skupieniami silnie piaszczystych glin brunatnych. Na linii Kolonia Brze ścianka – Stryki – Augustowo – Łoknica, wyst ępuj ą liczne formy marginalne, reprezentowane przez moreny czołowe i moreny z wyci śni ęcia . Są one zbudowane z piasków, żwirów, głazów i glin zwałowych. Najlepiej rozpoznana forma w Augustowie zbudowana jest w sp ągowej cz ęś ci z grubookruchowych żwirów o mi ąż szo ści 6 – 8 m. W cz ęś ci środkowej dominuj ą serie piaszczysto-żwirowe o wielkoskalowym warstwowaniu przek ątnym, tworz ące pakiet kilkunastometrowej mi ąż szo ści. Cz ęść stropowa jest bardzo zró żnicowana. Wyst ępuj ą tu zarówno pakiety glin zwałowych, żwirów grubookruchowych jak i piasków drobnoziarnistych oraz mułków. Dla form tych charakterystyczne s ą kilkunastometrowe paleozagł ębiena wypełnione osadami zastoiskowymi typu iłów warwowych. Liczne s ą tak że uskoki synsedymentacyjne, fałdy spływowe i rozmycia erozyjne.

______12

Wszystkie opisane powy żej typy osadów składaj ą si ę na rozległy sto żek fluwioglacjalny, utworzony u czoła lodowca, wyznaczaj ący maksymalny zasi ęg stadiału środkowego. Na północ od wsi Hołody, niewielk ą powierzchni ę zajmuj ą piaski i żwiry akumulacji szczelinowej. Osady te wyst ępuj ą w obr ębie wzgórza wznosz ącego si ę około 3 m ponad otaczaj ący je obszar równiny zastoiskowej. Forma ma bardzo regularny przebieg w postaci ramion krzy żuj ących się pod k ątem 40 o. Dłu ższe rami ę ma długo ść około 2 km. Wzgórze to buduje głównie materiał drobnoziarnisty: zwi ęzł ę piaski drobne i pylaste. Tylko miejscami spotyka się tu wkładki żwirów. Osady te s ą laminowane poziomo i smu żyście, co świadczy o stosunkowo słabym przepływie. Kemy zbudowane z mułków, piasków, żwirów i glin zwałowych ze stadiału środkowego zlodowacenia Warty, co czyni je bardzo charakterystycznym elementem rze źby okolic Bielska Podlaskiego. Zbudowane głównie z materiału drobnoziarnistego. S ą to typowe kemy limnoglacjalne, przykryte osadami rezydualnymi glin zwałowych. Cz ęsto mo żna w nich obserwowa ć uskoki zwi ązane z zanikiem podparcia lodowego. W rejonie kraw ędzi morfologicznej na linii Ha ćki – wyst ępuj ą kemy w formie j ęzorów, świadcz ące o kierunku akumulacji materiału ablacyjnego i wzrostu mi ąż szo ści martwego lodu. Nieco inny charakter maj ą kemy wyst ępuj ące w zachodniej cz ęś ci gminy, w rejonie wsi Nałogi. Zbudowane s ą one z glin i osadów gruboziarnistych w stropie, z wyra źnie zaznaczaj ącymi si ę strukturami świadcz ącymi o wysokiej energii przepływaj ących wód. Piaski i żwiry wodnolodowcowe schyłku stadiału środkowego s ą szeroko rozprzestrzenione w środkowej i północnej cz ęś ci gminy. Wyst ępuj ą wokół moren czołowych oraz na obrze żach dolin roztopowych. Mi ąż szo ść tych osadów jest bardzo zmienna – w rejonie wsi Stryki minimum 10 m, do poni żej 2 m (okolice Malinowa, Hryniewicz Małych). Najmłodszym osadem stadiału środkowego s ą mułki, iły i piaski wytopiskowe i zastoiskowe, wyst ępuj ące mi ędzy pagórkami kemowymi. Utwory te reprezentowane s ą przez mułki, piaski pylaste z przewarstwieniami iłów warwowych. Ich mi ąż szo ść osi ąga 15 m. Interglacjał emski rozpoczyna si ę seri ą mułków jeziornych i torfów. Seria ta wyst ępuje jednak pod przykryciem młodszych osadów deluwialnych, st ąd trudno okre śli ć ich rozprzestrzenienie.

______13

Na podstawie bada ń zostały udokumentowane dwa stanowiska osadów interglacjału emskiego we wsiach Ha ćki i Proniewicze. Stanowisko w Ha ćkach poło żone jest na wierzchołku „j ęzora kemowego” na wysoko ści 146-148,5 m.n.p.m. Pod przykryciem holoce ńskich osadów antropogenicznych oraz osadów deluwialnych, na gł ęboko ści 3-3,5 m.p.p.t. wyst ępuje seria mułków organicznych i torfów. Natomiast w rejonie Proniewicz, pod przykryciem piaszczystych namułów wypełniaj ących zagł ębienie, na gł ęboko ści około 5 m wyst ępuj ą mułki organiczne. Nale ży przypuszcza ć, że wiele z zagł ębie ń wypełnionych jest w sp ągu osadami interglacjału emskiego. Osady zlodowacenia Wisły (zlodowacenie północnopolskie) reprezentowane są wył ącznie przez piaski, żwiry i mułki rzeczne tarasów nadzalewowych 2 – 4 m. Są to typowe utwory rzeczne, akumulowane w okresie wzgl ędnego podniesienia bazy erozyjnej podczas zlodowacenia Wisły. Przewa ża materiał piaszczysto-żwirowy, warstwowany przek ątnie i poziomo. Piaski charakteryzuj ą si ę bardzo dobrym stopniem obtoczenia. Zako ńczenie formowania tego tarasu zbiegło si ę prawdopodobnie ze zmianami klimatycznymi w pó źnym glacjale, kiedy doszło do spadku wilgotno ści i aktywno ści erozji dennej rzek. Z tym okresem wi ąż e si ę uruchomienie procesów eolicznych – przewianie stropowych partii piasków tarasowych, a nawet utworzenie niewielkich wydm. Procesy te na przełomie zlodowacenia północnopolskiego i holocenu przebiegały z du żą intensywno ści ą. Na obszarach zbudowanych z piasków i żwirów powstawały pola piasków eolicznych i wydmy. Na terenie gminy mo żna wyró żni ć dwie fazy powstania wydm. Pierwsza trwała od pó źnego glacjału, kiedy przewiewane były piaski tarasów nadzalewaowych Białej. Wydmy wkroczyły tak że na tarasy zalewowe, by po jakim ś czasie ulec „zatopieniu” podczas akumulacji holoceńskich mułków i torfów. Drug ą faz ą uruchomienia procesów eolicznych był okres średniowiecznej kolonizacji tego obszaru. Dokumentują to gleby kopalne z okolic miejscowo ści Stryki i . Na powierzchni wysoczyzny morenowej wyst ępuj ą piaski, mułki i gliny deluwialno-jeziorne oraz deluwialne. Utwory deluwialno-jeziorne to relikt jeziorek powstałych w zagł ębieniach po bryłach martwego lodu. S ą to osady drobnoziarniste o mi ąż szo ści do 2 m. W strefach skłonów wyniesie ń i zagł ębie ń terenu obserwuje si ę

______14

osady powstałe z rozmywania, wietrzenia i przemieszczania grawitacyjnego glin zwałowych (dyluwia). Najcz ęś ciej s ą to pokrywy pyłowe o małej mi ąż szo ści, maksymalnie do 2 m. Najstarsze ogniwo holocenu to mułki (mady), piaski i żwiry tarasów zalewowych. Wyst ępuj ą przede wszystkim w dolinie Narwi oraz przyuj ściowych odcinkach jej dopływów. Osady te wci ęte s ą w utwory tarasów nadzalewowych lub w starsze utwory lodowcowe, cz ęsto przykryte s ą torfami. Ich mi ąż szo ść waha si ę w granicach 6 – 8 m. W sp ągu s ą to piaski drobno i średnioziarniste, z wkładkami mułków i namułów organicznych. Wy żej to najcz ęś ciej ci ęż kie ilaste gliny aluwialne o mi ąż szo ści do 4 m, cz ęsto z torfami w stropie. Miejscami w utworach tych pojawiaj ą si ę piaski gruboziarniste ze żwirami. Licznie wyst ępuj ące na tym terenie dolinki i obni żenia wypełniaj ą piaski humusowe, namuły, namuły piaszczyste i torfiaste akumulowane przez wody płyn ące. Osady te osi ągaj ą maksymaln ą mi ąż szo ść do 3 m. Wyst ępuj ące na terenie gminy torfy maj ą najcz ęś ciej niewielk ą mi ąż szo ść , a ich cechy jako ściowe nie wskazuj ą na mo żliwo ść eksploatacji szerszej ni ż lokalna. Wyst ępuj ą one przede wszystkim na tarasach zalewowych rzek. Silne zatorfienia dolin rzecznych i zbiorników wodnych mo żna wi ąza ć z okresami ocieple ń w preboreale i okresie atlantyckim.

6. SUROWCE MINERALNE Na terenie gminy Bielsk Podlaski zostały udokumentowane nast ępuj ące zło ża1:

‹ kruszywa naturalnego drobnego (piaski) - " l" o zasobach zarejestrowanych 76,0 tys. ton;

‹ kruszywa naturalnego grubego -"Dubia żyn" o zasobach zarejestrowanych 479 tys. ton.

Z materiałów geologicznych wynika, że w gminie Bielsk Podlaski brak jest złó ż kruszywa naturalnego, surowców ilastych o znaczeniu przemysłowym.

______15

Na podstawie danych geologicznych wydzielono obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego dla potrzeb lokalnych 1:

‹ – zasoby szacunkowe – 100 tys. m 3

‹ – zasoby szacunkowe – 200 tys.m 3

‹ Chraboły l – zasoby szacunkowe – 200 tys.m 3

‹ Chraboły ll – zasoby szacunkowe – 200 tys.m 3

‹ Ploski – zasoby szacunkowe – 200 - 300 tys. m 3

7. WODY POWIERZCHNIOWE Sie ć rzeczna na terenie gminy jest dobrze rozwini ęta. Główn ą rzek ą jest Narew, która płynie ze wschodu na zachód w północnej cz ęś ci omawianego obszaru. Zlewnia Narwi o powierzchni (na obszarze Polski) 53 873 km 2 posiada cechy typowe dla zlewni nizinnej. Rzeka ma charakter meandruj ący, tworz ąc rozległ ą podmokł ą i bagienno-torfow ą dolin ę. Obszar doliny Narwi jak i niewielkich powierzchniowo terenów przyległych zagro żony jest powodz ą. Jednak żadne tereny zwartej zabudowy poło żone w gminie Bielsk Podlaski nie znajduj ą si ę w zasi ęgu wielkiej wody o prawdopodobie ństwie 1%. Przez południowo-zachodni ą cze ść gminy przebiega dział wód powierzchniowych pomi ędzy Narwi ą i Bugiem. Do najwi ększych lewobrze żnych dopływów Narwi, przepływaj ących przez gmin ę Bielsk Podlaski nale żą rzeki: Łoknica, Orlanka i Biała (dopływ Orlanki) oraz w cz ęś ci zachodniej Strabelka i Wał ęga. Rzeki te maj ą na ogół przebieg z południa na północ. Płyn ą przez rozległe obszary zagł ębie ń wytopiskowych jak równie ż wykorzystuj ą dawne doliny wód roztopowych. Tab.1 Przepływy charakterystyczne w podstawowych przekrojach głównych rzek gm. Bielsk Podlaski. Przepływ Rzeka Pow. Przepływy charakterystyczne nienaruszalny Przekrój w km 2 w (biologiczny) m3 /s w m 3 / s

NNQ SNQ SQ

1 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Bielsk Podlaski na lata 2004-2011

______16

Narew 1978,0 0,95 1,89 7,93 1,25 uj.Orlanki Orlanka uj. 262,5 0,11 0,22 Białej uj. do 1,25 0,42 520,5 0,21 0,44 Narwi Biała uj. do 202,0 -- 0,137 0,454 - Orlanki Łoknica u j. do - 183,0 0,082 0,144 0,682 Narwi Według: Programu Ochrony Środowiska dla Gminy Bielsk Podlaski

Na terenie gminy brak jest du żych naturalnych zbiorników wód powierzchniowych, natomiast bardzo licznie wyst ępuj ą niewielkie stawy i oczka wodne. W obowi ązuj ącym studium wskazano potencjalne tereny, w rejonie wsi Łoknica i Ogrodniki, do utworzenia zbiorników wodnych małej retencji. Sie ć hydrograficzn ą uzupełniaj ą małe dopływy głównych rzek oraz system rowów melioracyjnych. W rejonie wsi Stryki znajduj ą si ę źródliska rzeki Wał ęgi i Lubki, które nale żą do zlewni Narwi oraz rzeki Bronki nale żą cej do zlewni Bugu. Jako ść wód powierzchniowych na terenie gminy jest zła. Zjawisko to jest zwi ązane z jednej strony z nieuregulowan ą gospodark ą ściekow ą na wi ększo ści terenów zwartej zabudowy, jak równie ż ze spływem powierzchniowym zanieczyszcze ń z otaczaj ących doliny rzeczne pól, powstaj ących w wyniku post ępuj ącej chemizacji rolnictwa. Rzeka Narew na odcinku przepływaj ącym przez gmin ę Bielsk Podlaski prowadzi wody klasy IV (stan wód jest niezadowalaj ący). Próbki wody były badane w przekroju na wysoko ści miejscowo ści Ploski i stwierdzono podwy ższone (ponad normatywne) zawarto ści tlenu roz., azotynów oraz fosforu organicznego. Natomiast ze wzgl ędu na warto ści wska źników ChZT-Cr, ChZT-Mn oraz liczb ę bakterii coli typu feralnego, wody Narwi w tym przekroju zostały zakwalifikowane do V klasy czysto ści (wody złej jako ści). Rzeka Biała prowadzi wody IV klasy czysto ści w przekroju powy żej Bielska Podlaskiego oraz V klasy czysto ści w przekroju poni żej tego miasta. Wska źnikami klasyfikuj ącymi w badanych punktach były: barwa (powy żej Bielska Podlaskiego), wska źniki tlenowe (tlen rozpuszczony, ChZT , Mn ChZT ),wska źniki mikrobiologiczne (ogólna liczba bakterii grupy coli i liczba bakterii Cr coli typu kałowego) oraz wska źnik biogenny - fosforany (poni żej Bielska).

______17

Wyniki bada ń wykazywały wyra źny, negatywny wpływ odprowadzanych ścieków z Bielska Podlaskiego, które powoduj ą degradacj ę wód rzeki Białej. Ocena, ze wzgl ędu na przydatno ść do bytowania ryb, wykazała że wody rzeki Białej w badanych punktach pomiarowych nie spełniają kryteriów jakim powinny odpowiada ć wody do bytowania ryb w warunkach naturalnych. Ocena podatno ści wody rzeki Białej na eutrofizacj ę wykazała przekroczenie warto ści granicznych wska źników stosowanych przy ocenie eutrofizacji wód powierzchniowych, powy żej których wyst ępuje eutrofizacja wód, w punkcie pomiarowym poni żej Bielska. Badania rzeki Orlanki przeprowadzono w profilu uj ściowym w miejscowo ści Chraboły. Klasyfikacja ogólna wód wykazywała IV klas ę ze wzgl ędu na warto ści: BZT , 5 ChZT , amoniaku, azotu Kjeldahla, fosforanów, liczby bakterii grupy coli typu Mn kałowego oraz ogólnej liczby bakterii grupy coli. V klas ę czysto ści wykazywały warto ści: barwy i ChZT . Klasa czysto ści rzeki nie uległa zmianie w porównaniu do Cr wcze śniejszych bada ń. Ocena wody, ze wzgl ędu na przydatno ść do bytowania ryb, wykazała że wody rzeki nie spełniaj ą kryteriów, bytowania ryb w warunkach naturalnych ze wzgl ędu na podwy ższone warto ści BZT , azotu amonowego, niezjonizowanego amoniaku, 5 azotynów, fosforu ogólnego oraz niskie st ęż enie tlenu rozpuszczonego (ocena analogiczna jak w 2004 roku). Ocena podatno ści wody na eutrofizacj ę wykazała przekroczenie warto ści kryterialnej fosforu ogólnego (w poprzednim badaniu nie stwierdzono przekrocze ń).

8. WODY PODZIEMNE W rejonie gminy Bielsk Podlaski wyst ępuj ą dwa główne pi ętra wodono śne – czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Główne u żytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą w obr ębie utworów czwartorz ędowych i zwi ązane s ą z osadami piaszczystymi zlodowacenia środkowopolskiego oraz południowopolskiego jak równie ż interglacjałem mazowieckim. W pi ętrze trzeciorz ędowym wyst ępuj ą poziomy wodono śne o funkcji podrz ędnej.

______18

Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne W obr ębie utworów czwartorz ędowych mo żna wydzieli ć trzy poziomy wodono śne: jeden przypowierzchniowy oraz dwa mi ędzymorenowe. I poziom wodono śny (przypowierzchniowy). Poziom ten na obszarach wysoczyzny, poza dolin ą rzeki Białej w rejonie Bielska Podlaskiego nie ma znaczenia u żytkowego. Wyst ępuje lokalnie i jest zwi ązany z osadami aluwialnymi zdeponowanymi w dolinach rzecznych w okresie zlodowacenia Wisły lub z osadami piaszczystymi zlodowacenia Warty. Tworz ą one pokrywy o zmiennym rozprzestrzenieniu i mi ąż szo ści do 10 m. Ze wzgl ędu na ograniczone rozprzestrzenienie utworów wodono śnych ilo ść wody mo żliwa do uzyskania z tego poziomu jest mała. Eksploatowany on jest studniami kopanymi i abisynkami przez u żytkowników indywidualnych. Zwierciadło tego poziomu jest swobodne, lokalnie lekko napi ęte i stabilizuje si ę maksymalnie na gł ęboko ści 5 m. Zasilany jest on bezpo średnio z opadów atmosferycznych lub na drodze przesi ąkania przez niewielkiej mi ąż szo ści osady słaboprzepuszczalne, drenuje go rzeka Biała. Poziom ten ma poł ączenie z wodami przypowierzchniowymi doliny Narwi. W dolinie Narwi wody wyst ępuj ą w warstwach piaszczystych, których mi ąż szo ść nie kwalifikuje do wykorzystania dla zaopatrzenia w wod ę. I mi ędzymorenowy poziom wodono śny Charakteryzuje si ę nieci ągłym rozprzestrzenieniem, w rejonie Bielska Podlaskiego pozostaje w wi ęzi hydraulicznej z gł ębszym poziomem mi ędzymorenowym. Zwi ązany jest z osadami fluwioglacjalnymi zlodowacenia Odry i Warty. Wyst ępuje on na gł ęboko ści od kilkunastu do 30 m. W jego nadkładzie mog ą wyst ępowa ć gliny zwałowe, pyły piaszczyste lokalnie iły. Współczynnik filtracji waha si ę w szerokim zakresie od 8 do 42 m/24h. Poziom mi ędzymorenowy ma poł ączenie z głównym u żytkowym poziomem wodono śnym doliny Narwi, który zwi ązany jest z piaskami i żwirami o ró żnej granulacji. Współczynnik filtracji tych osadów waha si ę w granicach 2,2 do 14,3 m/24h. Przewodno ść warstwy wodono śnej wynosi od kilkunastu do 200 m 2/24h. Zwierciadło wody napi ęte stabilizuje si ę na wysoko ści 130 – 145 m.n.p.m., a podstaw ą drena żu wód podziemnych jest rzeka Narew. II mi ędzymorenowy poziom wodono śny Charakteryzuje si ę w przewadze ci ągłym rozprzestrzenieniem i pełni rol ę głównego poziomu u żytkowego. Zwi ązany jest z piaskami i żwirami zlodowacenia

______19

Warty i Odry oraz interglacjału mazowieckiego. Najpłycej wyst ępuje na południe od Bielska Podlaskiego, gdzie został nawiercony na gł ęboko ści 18 m, natomiast we wsi na gł ęboko ści 31 m, w rejonie tym prawdopodobnie oba poziomy mi ędzymorenowe s ą poł ączone i tworz ą warstw ę wodono śną o mi ąż szo ści 40 – 50 m. Na północ od Bielska Podlaskiego poziom ten zalega na gł ęboko ści 50 – 60 m. Izolowany jest od powierzchni pakietem glin zwałowych o grubo ści do 40 m. Współczynnik filtracji mie ści si ę w przedziale 8 – 28 m/24h. Nawiercone zwierciadło wody stabilizuje si ę na rz ędnych 130 – 145 m.n.p.m.

Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne Rozpoznanie trzeciorz ędowego pietra wodono śnego jest słabe. Uj ęte jest ono miedzy innymi otworem studziennym na terenie zakładu „HOOP” w mie ście Bielsk Podlaski. Na gł ęboko ści 117 m nawiercono oligoce ńskie piaski drobnoziarniste i średnioziarniste o mi ąż szo ści 26,5 m le żą ce na mułowcach kredy. Na trzecim 3 stopniu pompowania pomiarowego uzyskano wydajno ść Q 3=101,1 m /h przy depresji 38,94 m, współczynnik filtracji wynosi 5,6 m/24h. Poziom trzeciorz ędowy został uznany za poziom u żytkowy na niewielkim obszarze na terenie miasta Bielsk Podlaski. Na terenie gminy na północ i północny-wschód od miasta utwory trzeciorz ędowe rozpoznano w otworach kartograficznych jako mioce ńskie piaski z węglem brunatnym. Natomiast w kierunku południowym od miasta Bielsk Podlaski osady czwartorz ędu le żą bezpo średnio na marglach kredowych.

Rejonizacja warunków hydrogeologicznych 2. Rejon 1 – zajmuje północno-zachodni ą cz ęść gminy. Charakteryzuje si ę wyst ępowaniem jednego u żytkowego poziomu wodono śnego pod kompleksem glin zwałowych o mi ąż szo ści przekraczaj ącej 50 m (lokalnie 100 m). Warstw ę wodono śna tworz ą piaski ró żnoziarniste i żwiry. Posiada on korzystne parametry hydrogeologiczne, które poprawiaj ą si ę w kierunku wschodnim. Jego mi ąż szo ść waha si ę od 10 do 40 m. Przewodno ść waha si ę w zakresie 1000 – 1500 m 2/24h, wydajno ść potencjalna otworów studziennych od 50 m 3/h do ponad 120 m 3/h. Moduł

2 Obja śnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, ark.: Bielsk Podlaski, Plutycze, Brze ścianka, Orla.

______20

zasobów dyspozycyjnych wynosi 40 – 60 m 3/24h×km 2, a moduł zasobów odnawialnych 80 – 120 m 3/24h×km 2. Wody na obszarze tej jednostki, w przewadze charakteryzuj ą si ę średni ą jako ści ą i wymagaj ą prostego uzdatniania. Rejon 2 – ma najwi ększe rozprzestrzenienie na terenie gminy, rozci ąga si ę stosunkowo w ąskim pasem od północnej do południowej granicy. Znaczne powierzchnie obejmuje równie ż w zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Charakteryzuje si ę wyst ępowaniem jednego u żytkowego poziomu wodono śnego zwi ązanego z piaskami i żwirami wodnolodowcowymi zlodowacenia Wilgi i Odry oraz interglacjału mazowieckiego. Poziom ten stwierdzono na gł ęboko ści od 15 m w cz ęś ci południowej i zachodniej do około 50 w cz ęś ci północnej. Izolowany jest kompleksem glin o zró żnicowanej grubo ści od kilkunastu do prawie 50 m. Mi ąż szo ść osadów wodono śnych jest znaczna. W cz ęś ci południowej osi ąga 50 m, a na zachodzie spada poni żej 20 m. Poziom wodono śny charakteryzuje si ę dobrymi parametrami hydrogeologicznymi. Współczynnik filtracji mie ści si ę w przedziale 8 – 32 m/24h. Przewodno ść zmienia si ę w zakresie 150 – 1000 m 3/24h, potencjalna wydajno ść otworów studziennych od 30 do ponad 120 m 3/h. Moduł zasobów dyspozycyjnych wynosi 65 – 75 m 3/24h×km 2, a moduł zasobów odnawialnych 95-110 m 3/24h×km 2. Wody na obszarze tej jednostki, w przewadze charakteryzuj ą si ę średni ą jako ści ą i wymagaj ą prostego uzdatniania. Jedynie w rejonie Grabowca oraz na południowy-wschód od Bielska Podlaskiego wyst ępuj ą wody lepszej jako ści. Rejon 3 – obejmuje centraln ą i zachodni ą cz ęść gminy. W obr ębie tej jednostki na gł ęboko ści 40 – 100 m wyst ępuje u żytkowy poziom wodono śny o mi ąż szo ści 8 – 40 m, przewodno ści 40 – 500 m 2/24h i wydajno ści potencjalnej otworów studziennych 10 – 120 m 3/h. Utwory wodono śne wykształcone s ą w postaci piasków ró żnoziarnistych ze żwirem. Ze wzgl ędu na dobr ą izolacj ę głównego poziomu u żytkowego (40 m do powy żej 50 m), moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 80-100 m 3/24h×km 2, a dyspozycyjnych na 40 – 60 m 3/24h×km 2. Wody tego poziomu charakteryzuj ą si ę średni ą jako ści ą i wymagaj ą prostego uzdatnienia. Rejon 4 – obejmuje bardzo mał ą powierzchni ę w okolicach północnej granicy miasta Bielsk Podlaski. Charakteryzuje si ę wyst ępowaniem trzech poziomów u żytkowych,

______21

dwóch czwartorz ędowych i jednego trzeciorz ędowego. Główny poziom wodono śny, stanowi dolny poziom czwartorz ędowy, wyst ępuje na gł ęboko ści 35 – 45 m. Izolowany jest od powierzchni pakietem glin o grubości 15 – 25 m. Mi ąż szo ść osadów wodono śnych waha si ę w granicach 20 – 40 m, a warstwa wodono śna wykształcona jest w postaci piasków drobno i średnioziarnistych. Przewodno ść zmienia si ę w granicach 500 – 1000 m 2/24h i wydajno ści potencjalnej otworów studziennych 70 – 120 m 3/h. W rejonie 4 wyst ępuje nadległy poziom wodono śny zwi ązany z osadami aluwialnymi rzeki Białej. Warstw ę wodono śną stanowi ą piaski drobnoziarniste i pylaste. Swobodne zwierciadło tego poziomu zalega na gł ęboko ści 1 – 8 m. Trzeciorz ędowy poziom wodono śny został uj ęty otworem studziennym na terenie zakładu ”HOOP” w Bielsku Podlaskim – parametry tego poziomu zostały opisane wy żej. Wody podziemne rejonu 4 charakteryzuj ą si ę średni ą jako ści ą i wymagaj ą prostego uzdatniania. Rejon 5 – obejmuje centraln ą i zachodni ą cz ęść gminy. Charakteryzuje si ę wyst ępowaniem dwóch poziomów u żytkowych. Główny (gł ębszy) znajduje si ę na gł ęboko ści 30 – 55 m, izolowany jest od powierzchni pakietem glin zwałowych o grubo ści 15 – 25 m. Jego mi ąż szo ść zmienia si ę od 15 do 35 m. Warstwa wodono śna wykształcona jest w postaci piasków drobnoziarnistych, średnioziarnistych i żwirów. Współczynnik filtracji zmienia si ę od 15 do 25 m/24h, przewodno ść w granicach 500 – 1000 m 2/24h, natomiast potencjalna wydajno ść otworów studziennych 70 – 120 m 3/h. Podrz ędny poziom płytszy wyst ępuje na gł ęboko ści 5 – 20 m, ma mi ąż szo ść około 10 m. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 150 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 80 m 3/24h×km 2. Wody podziemne charakteryzuj ą si ę średni ą jako ści ą i wymagaj ą prostego uzdatniania. Rejon 6 – poło żony jest w południowo-zachodniej cz ęś ci gminy. Rol ę głównego użytkowego poziomu wodono śnego pełni pierwszy poziom mi ędzymorenowy, gł ębszy jest poziomem podrz ędnym. U żytkowy poziom wodono śny poło żony jest w przedziale gł ęboko ści 15 – 30 m, izolowany jest od powierzchni warstw ą glin o grubo ści 10 – 20 m. Parametry hydrogeologiczne s ą bardziej korzystne w cz ęś ci zachodniej i środkowej rejonu, gdzie mi ąż szo ść głównego poziomu osi ąga warto ść 25 m. Przewodno ść wynosi tutaj 500 – 1000 m 2/24h, wydajno ść potencjalna otworów

______22

studziennych 70 – 120 m 3/h, w cz ęś ci wschodniej w rejonie wsi spada ona do warto ści 50 – 70 m 3/h. Drugi poziom znajduje si ę na gł ęboko ści 40 – 60 m, prawdopodobnie lokalnie obydwa poziomy pozostaj ą ze sob ą w wi ęzi hydraulicznej. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 180 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 90 m 3/24h×km 2. Wody podziemne charakteryzuj ą si ę średni ą jako ści ą i wymagaj ą prostego uzdatniania. Rejon 7 – zajmuje bardzo mał ą powierzchni ę przy południowej granicy gminy. Rejon ten rozpoznany jest wył ącznie badaniami geofizycznymi – brak jest tu otworów studziennych. Wyst ępuj ą tu dwa u żytkowe poziomy wodono śne, przy czym poziom główny zalega na gł ęboko ści 20 – 30 m, jego mi ąż szo ść mie ści si ę w przedziale 20 – 40 m, przewodno ść 500 – 1000 m 2/24h, wydajno ść potencjalna otworów studziennych 70 – 120 m 3/h. Gł ębszy poziom ma mi ąż szo ść w granicach 20 – 40 m, a jego strop wyst ępuje na rz ędnych 60 – 65 m.n.p.m. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 95 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 65 m 3/24h×km 2. Wody podziemne charakteryzuj ą si ę średni ą jako ści ą i wymagaj ą prostego uzdatniania. Rejon 8 – znajduje si ę w północno-wschodniej częś ci gminy. Główny u żytkowy poziom wodono śny buduj ą czwartorz ędowe piaski ró żnoziarniste z domieszk ą żwirów. Strop piasków wodono śnych znajduje si ę na gł ęboko ści około 40 m, a zwierciadło wody stabilizuje si ę na rz ędnych 125 – 126 m.n.p.m. Poziom ten składa si ę z dwóch warstw wodono śnych o ł ącznej mi ąż szo ści około 30 m. Przedziela je pokład gliny zwałowej o grubo ści do 10 m. Współczynnik filtracji wynosi tu około 7,5 m/24h, przewodno ść około 200 m 2/24h, potencjalne wydajno ści otworów studziennych zmieniaj ą si ę w bardzo szerokim zakresie od 30 do 120 m 3/h. Poziom wodono śny izolowany jest od powierzchni warstw ą glin i mułków o mi ąż szo ści 35 m. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 109 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 75 m 3/24h×km 2. Wody podziemne charakteryzuj ą si ę średni ą jako ści ą i wymagaj ą zabiegów uzdatniaj ących z uwagi na podwy ższon ą zawarto ść żelaza i manganu. Rejon 9 – poło żony jest w południowo-wschodniej cz ęś ci gminy. Zwi ązany jest z mi ędzymorenowymi osadami czwartorz ędu, poziom podrz ędny został wydzielony w osadach trzeciorz ędu. Napi ęte zwierciadło wody głównego poziomu, stabilizuje si ę na rz ędnej 140 m.n.p.m. Kierunek spływu wód podziemnych zbli żony jest do zachodniego i odbywa si ę ku rzece Orlance. Główny poziom wodono śny wyst ępuje

______23

na gł ęboko ści 50 – 100 m, średnia mi ąż szo ść osadów wodono śnych wynosi 15 m, a współczynnik filtracji 7 m/24h, przewodno ść 105 m 2/24h, a potencjalna wydajno ść otworów studziennych 50 – 70 m 3/h. Poziom główny jest izolowany od powierzchni warstw ą osadów słabo przepuszczalnych, jego wody zaliczane s ą do średniej jako ści poniewa ż wykazuj ą podwy ższon ą zawarto ść manganu. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 20 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 15 m 3/24h×km 2. Rejon 10 – wschodnia cz ęść gminy. Główny poziom wodono śny znajduje si ę w piaszczysto-żwirowych osadach czwartorz ędu. Wyst ępuje tu napi ęte zwierciadło, które stabilizuje si ę na wysoko ści około 135 – 155 m.n.p.m. Kierunek przepływu wód zbli żony jest do północno-zachodniego. Osady wodono śne zalegaj ą na gł ęboko ści 50 – 100 m. Średnia mi ąż szo ść warstwy wodono śnej wynosi 20 m, a współczynnik filtracji 12 m/24h., przewodno ść 240 m 2/24h, potencjalna wydajno ść otworów studziennych 30 – 70 m 3/h. Wody tego rejonu s ą średniej jako ści, miejscami wyst ępuj ą przekroczenia dopuszczalnych warto ści jonów żelaza. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 40 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 20 m 3/24h×km 2. Rejon 11 – wschodnia cz ęść gminy. Główny poziom wodono śny znajduje si ę w piaszczysto-żwirowych osadach interglacjału mazowieckiego. Poziom podrz ędny zwi ązany jest z piaszczystymi utworami trzeciorz ędu. Napi ęte zwierciadło poziomu głównego stabilizuje si ę na wysoko ści około 140 – 145 m.n.p.m. Kierunek przepływu wód zbli żony jest do zachodniego. Osady wodono śne zalegaj ą na gł ęboko ści 50 – 100 m. Średnia mi ąższo ść warstwy wodono śnej wynosi 22 m, a współczynnik filtracji 10 m/24h., przewodno ść 220 m 2/24h, potencjalna wydajno ść otworów studziennych 30 – 70 m 3/h. Wody tego rejonu s ą średniej jako ści, miejscami wyst ępuj ą przekroczenia dopuszczalnych warto ści jonów żelaza i manganu. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 75 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 40 m 3/24h×km 2. Rejon 12 – zajmuje niewielki obszar w południowo-wschodniej cz ęś ci gminy. Główny poziom wodono śny znajduje si ę w piaszczystych osadach trzeciorz ędu. Poziom podrz ędny zwi ązany jest z piaskami i żwirami wodnolodowcowymi zlodowacenia Odry. Napi ęte zwierciadło poziomu głównego stabilizuje si ę na wysoko ści około

______24

150 m.n.p.m. Kierunek przepływu wód zbli żony jest do północno-zachodniego. Osady wodono śne zalegaj ą na gł ęboko ści 100 – 150 m. Średnia mi ąż szo ść warstwy wodono śnej wynosi 25 m, a współczynnik filtracji 4 m/24h., przewodno ść 100 m 2/24h, potencjalna wydajno ść otworów studziennych 70 – 120 m 3/h. Wody tego rejonu s ą średniej jako ści, miejscami wyst ępuj ą przekroczenia dopuszczalnych warto ści manganu. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 30 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 20 m 3/24h×km 2. Rejon 13 – poło żony jest w północno-wschodniej cz ęś ci gminy. Główny poziom wodono śny znajduje si ę w piaszczysto-żwirowych osadach czwartorz ędu. Lekko napi ęte zwierciadło poziomu głównego stabilizuje si ę na wysoko ści około 130 – 140 m.n.p.m, a podstaw ą drena żu jest rzeka Narew. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej dochodzi nawet do 100 m, a współczynnik filtracji 7 m/24h., przewodno ść do 320 m 2/24h, potencjalna wydajno ść otworów studziennych 70 – 120 m 3/h. Wody tego rejonu s ą średniej jako ści, wymagaj ą prostych zabiegów uzdatniaj ących. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 315 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 180 m 3/24h×km 2. Rejon 14 – obejmuje stosunkowo niewielki obszar północnej cz ęś ci gminy. Główny poziom wodono śny znajduje si ę w piaszczysto-żwirowych osadach czwartorz ędu. Zwierciadło tego poziomu zalega na wysoko ści około 130 – 135 m.n.p.m, a podstaw ą drena żu jest rzeka Narew. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej wynosi 35 m, a współczynnik filtracji 7,8 m/24h., przewodno ść do 280 m 2/24h, potencjalna wydajno ść otworów studziennych 70 – 120 m 3/h. Wody tego rejonu s ą zaliczane do średniej jako ści, wymagaj ących prostych zabiegów uzdatniaj ących. Moduł zasobów odnawialnych okre ślono na 360 m 3/24h×km 2, dyspozycyjnych na 150 m 3/24h×km 2.

Jako ść wód podziemnych Wody czwartorz ędowego pi ętra W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego, wody głównego u żytkowego poziomu wodono śnego najcz ęś ciej s ą średniej jako ści i wymagaj ą zabiegów uzdatniaj ących. Spowodowane jest przede wszystkim przekroczeniami zawarto ści żelaza i manganu, w okolicach miasta Bielsk Podlaski, przekroczenia te s ą znacz ące. Jedynie w

______25

północno-zachodniej i północnej cz ęś ci gminy wyst ępuj ą wody o dobrej jako ści, wymagaj ące jedynie prostych zabiegów uzdatniaj ących. Na południe od wsi Dubia żyn znajduje si ę jedyny (bardzo niewielki) na terenie gminy obszar, w którym wody głównego poziomu zakwalifikowane zostały do wód o bardzo dobrej jako ści niewymagaj ących uzdatniania. Wody głównego poziomu to wody typu HCO 3-Ca lub HCO 3-Ca-Mg Warto ści dla podstawowych wska źników przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco 3: Mineralizacja – 230 - 580 mg/dm 3 Twardo ść ogólna – 2,7 - 7,2 mval/dm 3 Barwa – 7 - 38 mg Pt/dm3 Chlorki – do 32 mg/dm 3 Azot azotanowy – do 1,7 mg/dm 3 Siarczany – do 50 mg/dm 3 Azot azotynowy – 0,001 - 0,009 mg/dm 3 Żelazo – do 5,4 mg/dm 3 Mangan – do 1,75 mg/dm 3 Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. z dnia 1 marca 2004 r.), wody z uwagi na zawarto ść : ‹ azotu azotanowego i azotynowego nale żą do I klasy jako ści – wody o bardzo dobrej jako ści: warto ści wska źników jako ści wody s ą kształtowane jedynie w efekcie naturalnych procesów zachodz ących w warstwie wodono śnej, ‹ chlorków i siarczanów nale żą do II klasy jako ści – wody dobrej jako ści: warto ści wska źników jako ści wody nie wskazuj ą na oddziaływania antropogeniczne oraz wska źniki jako ści wody, z wyj ątkiem żelaza i manganu, nie przekraczaj ą warto ści dopuszczalnych jako ści wody przeznaczonej do spo życia przez ludzi, ‹ żelaza i manganu nale żą do V klasy jako ści – wody złej jako ści: warto ści wska źników jako ści wody potwierdzaj ą oddziaływania antropogeniczne, woda nie spełnia wymaga ń okre ślonych dla wody przeznaczonej do spo życia przez ludzi.

3 Obja śnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Bielsk Podlaski

______26

Wody głównego u żytkowego poziomu wodono śnego na obszarze gminy Bielsk Podlaski znajduj ą si ę w strefach ro żnego stopnia zagro żenia zanieczyszczeniami. Obiektami uci ąż liwymi dla wód podziemnych s ą przede wszystkim składowiska odpadów, stacje paliw oraz obiekty produkcyjne skupione głównie w mie ście Bielsk Podlaski. W miejscowo ści Augustowo, zlokalizowane jest czynne składowisko odpadów komunalnych, obsługuj ące gmin ę i miasto Bielsk Podlaski. Jest to obiekt nowoczesny, w pełni zabezpieczony przed negatywnym oddziaływaniem na środowisko gruntowo-wodne (posiada dwuwarstwow ą izolacj ę). W jego s ąsiedztwie znajduje si ę nieczynne, gminne wysypisko śmieci, które poddawane jest zabiegom rekultywacyjnym. Obiekt ten, z uwagi na brak jakichkolwiek zabezpiecze ń mógł w przeszło ści, jak równie ż obecnie (po jego zamkni ęciu) powodowa ć zanieczyszczenie wód podziemnych. Co prawda w Programie Ochrony Środowiska dla miasta Bielsk Podlaski stwierdzono, że wykonane badania wód w rejonie zamkni ętego składowiska nie wykazały ich zanieczyszczenia. Jednak na podstawie jednorazowych pomiarów, bez sieci monitoringowej (której w rejonie wysypiska nie było) i regularnie prowadzonych bada ń, trudno jednoznacznie stwierdzi ć sposób oddziaływania nieczynnego wysypiska na środowisko gruntowo-wodne. Na terenie całej gminy znajduje si ę kilkana ście dzikich składowisk odpadów. Są one z reguły zlokalizowane w wyrobiskach poeksploatacyjnych ( żwirowniach i piaskowniach). Z uwagi na brak naturalnej izolacji podło ża, mog ą one powodowa ć niekorzystne oddziaływanie na wody gruntowe. Na obszarze tym dominuje niski i średni stopie ń zagro żenia degradacji głównego poziomu. Obszary o niskim stopniu zagro żenia charakteryzuj ą si ę dobr ą izolacj ą od powierzchni warstw wodono śnych i nielicznymi źródłami zanieczyszcze ń. Natomiast na terenach o średnim stopniu zagro żenia, liczniej wyst ępuj ą potencjalne źródła zanieczyszcze ń. Południowo-wschodnia i północno-zachodnia cz ęść gminy charakteryzuje si ę bardzo niskim stopniem zagro żenia degradacji wód głównego poziomu. Poziom ten jest izolowany od powierzchni grub ą warstwą osadów słabo przepuszczalnych, brak jest tu obiektów, które mogłyby zagrozi ć dla wód podziemnych. Prawie cały ten teren jest wykorzystywany rolniczo, lokalnie dla celów rekreacyjnych

______27

Wody trzeciorz ędowego pi ętra Wody trzeciorz ędowe zaliczane s ą do średniej jako ści ze wzgl ędu na podwy ższone zawarto ści manganu oraz barwy. Warto ści dla podstawowych wska źników tego pi ętra przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco 4: Mineralizacja – 200 - 265 mg/dm 3 Twardo ść ogólna – 3,2 - 4,3 mval/dm 3 Barwa – do 40 mg Pt/dm 3 Chlorki – 2,0 - 9,0 mg/dm 3 Azot azotanowy – do 0,5 mg/dm 3 Azot azotynowy – 0,28 - 1,04 mg/dm 3 Siarczany – do 24,00 mg/dm 3 Żelazo – 1,00 - 1,47 mg/dm 3 Mangan – do 0,13 mg/dm 3 Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. z dnia 1 marca 2004 r.), wody z uwagi na zawarto ść : ‹ azotu azotanowego, chlorków i siarczanów nale żą do I klasy jako ści, ‹ manganu nale żą do II klasy jako ści, ‹ azotu azotanowego i żelaza nale żą do IV klasy – wody niezadowalaj ącej jako ści: warto ści wska źników jako ści wody s ą podwy ższone w wyniku naturalnych procesów oraz słabego oddziaływania antropogenicznego.

W obr ębie gminy Bielsk Podlaski mo żna wyró żni ć kilka rejonów o zró żnicowanych warunkach wyst ępowania wód w strefie przypowierzchniowej. W cz ęś ci centralnej i północnej, w przepuszczalnych utworach aluwialnych, wodnolodowcowych, zastoiskowych i lokalnie lodowcowych wyst ępuje jeden ci ągły poziom wód gruntowych. W rejonach dolin, zagł ębie ń i obni żeń wody gruntowe zalegaj ą na gł ęboko ści 0 – 1 m.p.p.t. Wyst ępuj ą tu podmokło ści i zatorfienia, w okresach wiosennych roztopów jak równie ż wzmo żonych opadów cz ęsto zdarza si ę, że zwierciadło utrzymuje si ę na powierzchni terenu

4 Obja śnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Bielsk Podlaski

______28

Obszar zalegania wód gruntowych na gł ęboko ści 1 – 2 m.p.p.t. obejmuje zarówno tereny przyległe do dolin cieków powierzchniowych jak równie ż rozległe obszary równin wodnolodowcowych oraz zastoiskowych. Przy stosunkowo niedu żych deniwelacjach terenu, jak równie ż silnie rozwini ętym systemie dolin i obni żeń na obszarach tych, wody opadowe utrzymuj ą si ę na wysokim poziomie. Trzeba podkre śli ć, że i tak poziom ten jest sztucznie obni żony, głównie na skutek jego eksploatacji i zabiegów melioracyjnych. Obszary płytkiego zalegania wód gruntowych tzn. do gł ęboko ści 2,0 m.p.p.t. obejmuj ą znaczne powierzchnie w centralnej i północnej cz ęś ci gminy. Na terenach poło żonych w wi ększej odległo ści od dolin i obni żeń, swobodne zwierciadło wód gruntowych zalega na gł ęboko ści przekraczaj ącej 2,0 m.p.p.t. i nie stanowi istotnego utrudnienia przy lokalizacji nowej zabudowy (przy prowadzeniu robót fundamentowych czy wykopów pod infrastruktur ę techniczn ą). Wody gruntowe tego rejonu s ą zasilane głównie poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych, charakteryzuj ą si ę bardzo du żą amplitud ą waha ń, miejscami dochodz ącą do 1,0 m. Wody te z uwagi na płytkie poło żenie i brak izolacji s ą bardzo nara żone na degradacj ę. Najwi ększe zagro żenie dla tego poziomu stanowi ą tereny o nieuregulowanej gospodarce ściekowej, na których stosuje si ę szamba. Szamba te cz ęsto s ą nieszczelne, a ich opró żnianie odbywa si ę „na własn ą rękę” w bli żej nieokre ślone miejsca. Ścieki bytowe zwi ązane bezpo średnio z życiem człowieka charakteryzuj ą si ę podwy ższon ą m ętno ści ą, barw ą, odczynem zasadowym, utlenialno ści ą oraz wykazuj ą znaczn ą zawarto ść chlorków, siarczanów, azotu organicznego i amonowego, zawiesin. Organiczne składniki omawianych ścieków podlegaj ą stopniowo procesowi mineralizacji. Zanieczyszczenia infiltruj ące do podło ża i dalej do wód podziemnych podlegaj ą procesom samooczyszczenia, którego produktami ko ńcowymi s ą proste zwi ązki nieorganiczne, zazwyczaj dobrze rozpuszczalne w wodzie. Natomiast detergenty zawarte w ściekach bytowo-gospodarczych wykazuj ą du żą odporno ść na rozkład biologiczny. Na wody podziemne szczególnie niekorzystnie wpływaj ą tzw. detergenty twarde, tj trudnorozkładalne w procesach samooczyszczania. Zakładaj ąc, że procesy mineralizacji ścieków przebiegaj ą w atmosferze niedostatku tlenu, nale ży liczy ć si ę, że do wód podziemnych (w przypadku nieszczelno ści zbiorników czy przewodów) mog ą przenika ć białka, tłuszcze,

______29

węglowodany, azotyny, kwasy organiczne, aldehydy, siarczany, fosforany, amoniak oraz szereg kationów. Nieszczelne szamba i przewody mog ą by ć równie ż ogniskiem zanieczyszczenia bakteriologicznego wód podziemnych. Przenikanie i rozprzestrzenianie si ę w wodach podziemnych zanieczyszcze ń bakteriologicznych, jest uzale żnione od wła ściwo ści utworów przez które przes ącza si ę woda. Bakterie przedostaj ące si ę do wód z reguły mog ą w tym środowisku prze żyć jaki ś czas i przemieszcza ć si ę wraz z wodami podziemnymi. Z uwagi na panuj ące w strefie przypowierzchniowej warunki hydrodynamiczne (niewielkie spadki hydrauliczne, a co za tym idzie niewielkie pr ędko ści przepływu wód), ewentualne źródła ska żeń bakteriologicznych nie b ędą tutaj miały du żego zasi ęgu, lecz na małym obszarze mog ą wyst ąpi ć z du żą intensywno ści ą stanowi ąc istotne zagro żenie dla ludzi. Drugim czynnikiem powoduj ącym degradacj ę płytkich wód przypowierzchniowych jest rolnictwo. Stosowanie z du żą intensywno ści ą nawozów sztucznych i środków ochrony ro ślin w strefach, w których zalegaj ą nieizolowane wody na małej gł ęboko ści prowadzi do ich degradacji. Potencjalnym źródłem zanieczyszczenia wód strefy przypowierzchniowej s ą magazyny paliw płynnych oraz droga o du żym nat ęż eniu ruchu pojazdów (Białystok – Lublin), ale zagrożenie takie dotyczy przede wszystkim sytuacji nadzwyczajnych. Na terenach, gdzie w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą wody gruntowe o zwierciadle swobodnym, mo żna wyró żni ć rejony gdzie ci ągło ść tego poziomu jest zaburzona. Dotyczy to przede wszystkim wychodni osadów słaboprzepuszczalnych (glin zwałowych, iłów), s ą to obszary praktycznie pozbawione wód przypowierzchniowych. Natomiast tam, gdzie osady piaszczyste posiadaj ą stosunkowo niewielk ą mi ąż szo ść i na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2,0 m zalegaj ą utwory słaboprzepuszczalne, po intensywnych opadach lub w czasie roztopów, mog ą pojawia ć si ę lokalne i nieci ągłe poziomy wód gruntowych. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej jest bardzo zmienna i zale ży od gł ęboko ści zalegania stropu utworów słaboprzepuszczalnych. Z uwagi na mał ą zasobno ść i okresowe pojawianie si ę – poziom ten w zasadzie nie ma żadnego znaczenia gospodarczego. W cz ęś ci południowej (lokalnie w centralnej) gminy panuj ą zdecydowanie inne warunki hydrogeologiczne – brak jest tu jednego ci ągłego poziomu wód przypowierzchniowych. Uwarunkowane jest to oczywi ście budow ą geologiczn ą tego rejonu. Wyst ępuj ą tu zwarte powierzchnie glin zwałowych osadów słaboprzepuszczalnych. S ą to praktycznie tereny bezwodne w strefie

______30

przypowierzchniowej. Wody gruntowe mog ą pojawia ć si ę płytko tylko w rejonach wyst ępowania soczew osadów przepuszczalnych, przy czym są to poziomy bardzo mało zasobne, bez znaczenia gospodarczego. Lokalnie, w strefach silnego spiaszczenia od powierzchni glin zwałowych, w okresie opadów i roztopów, mog ą wyst ępowa ć płytkie wody gruntowe, które maj ą jedynie znaczenia dla stanu zdrowotnego szaty ro ślinnej oraz wła ściwo ści wilgotno ściowych gleb. W obr ębie zwartych wychodni glin zwałowych, znajduj ą si ę stosunkowo du że obszary, na których od powierzchni zalegaj ą osady przepuszczalne o małej mi ąż szo ści. Wyst ępuj ą w nich lokalne poziomy wodono śne o małym rozprzestrzenieniu i niewielkiej zasobno ści. Gł ęboko ść ich zalegania uwarunkowana jest przede wszystkim poło żeniem sp ągu słaboprzepuszczalnych utworów pod ścielaj ących, jak równie ż intensywno ścią zasilania przez opady atmosferyczne. Poziomy te w okresach suchych mog ą zanika ć.

9. WARUNKI KLIMATYCZNE Teren gminy znajduje si ę pod wpływem klimatu umiarkowanego przej ściowego z zaznaczaj ącymi si ę wpływami kontynentalnymi. Poło żony jest w regionie podlaskim – (obejmuj ący centraln ą i południow ą cze ść województwa podlaskiego) o najbardziej zaznaczonych cechach kontynentalizmu termicznego i du żym zró żnicowaniu opadowym. Wzdłu ż południowej granicy regionu klimatycznego stopniowo ust ępuj ą cechy kontynentalne klimatu na korzy ść warunków oceanicznych. Temperatura powietrza z wielolecia (1971 – 2000) wynosiła: 6,3°C, w okresie 1991 – 2000: 6,8°C. Województwo podlaskie le ży w chłodnym regionie Polski. Najchłodniejszym miesi ącem jest przewa żnie stycze ń, a najcieplejszym lipiec. Północna i środkowa cz ęść województwa charakteryzuje si ę najwi ększ ą w Polsce

(poza terenami górskimi) liczb ą dni pogody przymrozkowej bardzo zimnej (t max > 0 i tmin < -5°C). W skali roku przewa ża typ pogody ciepłej (5°C < t śr doby < 15°C), który utrzymuje si ę ponad 4 miesi ące. Pogoda bardzo ciepła średnio trwa 70 – 85 dni i utrzymuje si ę dłu żej na południu województwa. Raz na dwa lub trzy lata wyst ępuje gor ący typ pogody (t śr doby > 25°C).

Zmienno ść temperatur w okresie 1971 – 2005 wyniosła od – 30,6 do 35,2°C w Suwałkach i od – 35,4 do 35,5°C w Białymst oku.

______31

Średnia roczna pr ędko ść wiatru na terenie województwa (1971 – 2000) wahała si ę od 2,6 m/s do 3,7 m/s.

Wielko ść średniej opadów atmosferycznych z wielolecia 1971 – 2000 wyniosła 591 mm, w okresie 1991-2000 zmalała do 575 mm. Usłonecznienie w 2005 roku wyniosło 1810 – 1836 h, a średnie zachmurzenie od 4,9 do 5,1 oktantów (w skali min – max od 0 do 8).

Topoklimat Podstawowe znaczenie dla kształtowania si ę warunków topoklimatycznych, ma wymiana energii zachodz ąca na powierzchni granicznej mi ędzy atmosfer ą a podło żem. Zró żnicowanie topoklimatyczne terenu objawia si ę najsilniej w warunkach pogody radiacyjnej – bezchmurnej lub z małym zachmurzeniem, i bezwietrznej. Warto ści składowych bilansu cieplnego, a co za tym idzie ró żnorodno ść warunków topoklimatycznych zale żą od: rze źby terenu, rodzaju podło ża, jego pokrycia i uwilgotnienia, odsłoni ęcia horyzontu, itd. Czynniki wymienione na pierwszym miejscu odgrywaj ą najistotniejsz ą rol ę spo śród cech charakterystycznych podło ża. Prowadz ą do wyodr ębnienia typów klimatów- form wypukłych, płaskich i wkl ęsłych. Znaczny udział w modyfikacji naturalnych warunków klimatycznych obszaru ma wprowadzenie na ń zabudowy oraz rodzaj zagospodarowania przestrzeni. Tak że dominuj ącą funkcj ę w kształtowaniu klimatu przejmuj ą du że powierzchnie le śne. Na omawianym terenie warunki topoklimatyczne s ą kształtowane głównie przez czynniki: ‹ obecno ść w północnej cz ęś ci rozległej formy dolinnej; ‹ obecno ść du żych dolin przebiegaj ących przez cały teren gminy z południa na północ; ‹ wyst ępowanie na znacznych obszarach płytkich wód gruntowych (znaczne powierzchnie terenów zabagnionych i podmokłych); ‹ sąsiedztwo z obszarem miejskim Bielska Podlaskiego, ‹ obecno ść w cz ęś ci północnej i wschodniej du żych kompleksów le śnych; ‹ du ży udział terenów niezabudowanych, otwartych; ‹ niezbyt du że urozmaicenie rze źby terenu.

Topoklimaty płaskich terenów otwartych

______32

Tereny otwarte, zajmuj ą stosunkowo du że obszary w gminie. Obejmuj ą głównie grunty orne i nieu żytki. Charakteryzuj ą si ę one umiarkowanymi warunkami termiczno-wilgotno ściowym, zale żnymi od ekspozycji i pokrycia terenu. Wi ększe predyspozycje do tworzenia si ę zimnego powietrza maj ą tereny bardziej wilgotne – zbudowane z glin. Zaznacza si ę równie ż zró żnicowanie termiczne wynikaj ące z ró żnic nasłonecznienia zwi ązanych z ukształtowaniem terenu. Są to obszary umiarkowanie ciepłe i wilgotne. Maj ą one tendencje do przegrzewania powierzchni czynnej w czasie pogody słonecznej, co sprzyja lokalnej konwekcji. W lokalnych obni żeniach panuj ą warunki do tworzenia si ę krótkotrwałego zalegania w nocy zimnego powietrza i przymrozków natury radiacyjnej i radiacyjno-adwekcyjnej. Mog ą tu wyst ępowa ć du że wahania dobowe temperatur i wilgotno ści powietrza. Warunki nawietrzania są raczej dobre. W obr ębie topoklimatów terenów otwartych mo żna wyró żni ć jako specyficzny, mikroklimat obrze ży lasów (strefy ekotonu). Tereny bezpo średnio przylegaj ące do obszarów le śnych cechuj ą si ę ograniczonym dopływem promieniowania słonecznego, wi ększ ą zaciszno ści ą, cz ęstym wyst ępowaniem rosy i mgły po stronie zawietrznej lasu, podwy ższon ą wilgotno ści ą powietrza o ok. 20 – 30% i obni żon ą temperatur ą średnio o 1 – 1,5 0C. Ściana lasu jako przeszkoda dla wiatrów deszczono śnych mo że otrzymywa ć zwi ększon ą ilo ść opadów. Tereny przyle śne maj ą korzystne warunki bioklimatyczne i zdrowotne. W cieniu wiatrowym powietrze jest najbogatsze w aerozole a najubo ższe w aeroplankton. Maksymalny zasi ęg oddziaływania lasu si ęga do pi ęć dziesi ęciokrotno ści wysoko ści drzew (500 – 1000 m). Wyra ża si ę w ograniczeniu pr ędko ści wiatru i parowania potencjalnego oraz obecno ści fitoaerozoli leczniczych. Topoklimat stref zboczowych Są to obszary z niewielkim stopniem niebezpiecze ństwa przymrozków lokalnych pochodzenia radiacyjnego lub rodiacyjno-adwekcyjnego. W zale żno ści od ekspozycji zboczy charakteryzuj ą si ę zró żnicowanymi warto ściami całkowitego promieniowania słonecznego. Najwi ększe warto ści wyst ępuj ą na wyniesionych ponad dna dolin zboczach o wystawie południowej (SE – SW), o nachyleniu powy żej 50 °. Przeci ętnie odnosz ą si ę do wszystkich zboczy, z wyj ątkiem S i N o wystawach powy żej 50 °, oraz zboczy S i N o niewielkim nachyleniu. Warunki klimatyczne zboczy nale żą generalnie do najkorzystniejszych. Górne partie zboczy, o du żym nachyleniu i strefy kraw ędziowe cechuje wybitna aktywno ść

______33

dynamiczna powietrza. Dobowy przebieg temperatury wyró żnia si ę małymi amplitudami. Nie wyst ępuj ą ani uci ąż liwe upały ani radiacyjne przymrozki, s ą to obszary o najwi ększej wietrzno ści. Strefy kraw ędziowe i górne cz ęś ci stoku odznaczaj ą si ę du żą bod źcowo ści ą klimatu odczuwalnego, szczególnie przy pogodach wietrznych. Najbardziej komfortowe warunki bioklimatyczne panuj ą na stokach dobrze nasłonecznionych o niezbyt silnej wentylacji – tam lokalizowanie zabudowy niskiej jednorodzinnej jest korzystne.

Topoklimat form dolinnych i obni żeń Tereny te obejmuj ą stosunkowo du żą powierzchni ę gminy. Dna dolin cechuj ą si ę przeci ętnymi warunkami solarnymi i najmniej korzystnymi warunkami termicznymi. S ą to obszary o wysokim poziomie wód gruntowych, miejscami podmokłe, w znacznej cz ęś ci poro śni ęte ro ślinno ści ą ł ąkow ą, zaro ślami i cz ęsto wilgotnymi lasami. Stanowi ą du żą powierzchni ę paruj ącą w dzie ń. Przy dobrym nawietrzaniu dolin rzecznych stwarza to niekorzystne warunki termiczne. Obszary te są „chłodniejsze” w okresie wegetacyjnym, wyst ępuj ą wy ższe minima dobowe temperatury. Tereny te s ą najbardziej nara żone na wyst ępowanie przymrozków i tworzenie si ę zastoisk zimnego powietrza. Wilgotno ść powietrza jest do ść znaczna. Nocne spadki temperatury i towarzysz ący im wzrost wilgotno ści sprzyjaj ą cz ęstemu powstawaniu mgieł radiacyjnych. Topoklimat obszarów zalesionych Lasy kształtuj ą warunki klimatyczne i reguluj ą bilans wodny. Zwarta powierzchnia le śna powoduje łagodzenie dobowych i rocznych ekstremów temperatury powietrza. Wilgotno ść powietrza jest na ogół wy ższa, szczególnie w drzewostanie iglastym. Spada pr ędko ść wiatrów. Wzmo żona konwekcja nad powierzchni ą czynn ą lasu wpływa na wzrost opadów atmosferycznych. Najwi ększe wartości bioklimatyczne maj ą dojrzałe drzewostany sosnowe i dębowe oraz stare dr ągowiny na suchych siedliskach. W drzewostanach młodych, du że obci ąż enie dla organizmu stanowi ą upalne, bezwietrzne dni, oraz stany przegrzania. Wielkoprzestrzenne zbiorowiska le śne s ą cennymi obszarami zasilania i regeneracji powietrza.

______34

Topoklimat w strefach koncentracji zabudowy Kształtuje si ę w wyniku oddziaływania czynników urbanizacyjnych. Modyfikuj ąco wpływa: intensywna emisja zanieczyszcze ń do atmosfery, emisja ciepła odpadowego lub traconego w procesach technologicznych i grzewczych, zakłócenie naturalnej równowagi termiczno-wilgotno ściowej i radiacyjnej na skutek du żego udziału sztucznego podło ża i małej ilo ści zieleni, osłabienie wymiany powietrza przy zwartej zabudowie i zwi ększonym tarciu zró żnicowanego podło ża. Mo żna stwierdzi ć, że rodzaj zabudowy decyduje o przeci ętnych warto ściach promieniowania bezpo średniego i korzystnymi warunkami termiczno- wilgotno ściowymi. W ci ągu doby i w okresie zimy wyst ępuj ą wy ższe temperatury minimalne ni ż na obszarze otwartym. Zabudowa sprzyja rozwojowi lokalnej wymiany pionowej i poziomej powietrza, szczególnie w nocy, zmniejsza niebezpiecze ństwo wyst ępowania lokalnych przymrozków radiacyjnych. Ziele ń przydomowa optymalizuje warunki wilgotno ściowe i zmniejsza mo żliwo ść wyst ępowania niekorzystnych stanów przegrzania organizmu w lecie.

Stan czysto ści powietrza atmosferycznego i zagro żenie hałasem Ogólnie w całym województwie podlaskim odnotowywano pozytywne tendencje zmian st ęż eń dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i pyłu zawieszonego. Stan powietrza atmosferycznego na terenie gminy Bielsk Podlaski mo żna okre śli ć jako dobry, nie wyst ępuj ą tu przekroczenia dopuszczalnych norm. Najwi ększy wpływ na stan higieny atmosfery w gminie ma miasto Bielsk Podlaski, gdzie zlokalizowane s ą du że zakłady przemysłowe – obiekty mog ące emitowa ć zanieczyszczenia powietrza. Natomiast w obr ębie samej gminy brak jest istotnych, punktowych źródeł zanieczyszcze ń powietrza. Do substancji maj ących najwi ększy udział w emisji zanieczyszcze ń, pochodz ących głównie z procesów spalania energetycznego nale żą : dwutlenki w ęgla i siarki, tlenki azotu, tlenek w ęgla i pyły. Pozostałe rodzaje zanieczyszcze ń emitowane z zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie miasta to: wielopier ścieniowe w ęglowodory aromatyczne i alifatyczne(WWA), alkohole, octan etylu i ksylen oraz inne zanieczyszczenia.

Do zakładów kontrolowanych przez WIO Ś znajduj ących si ę w mie ście Bielsk Podlaskim nale żą :

______35

‹ „Mlekovita” Spółka z o.o. w Bielsku Podlaskim, ‹ Zakład Mi ęsny „NETTER” Czy żew Zakład w Bielsku Podlaskim, ‹ Przedsi ębiorstwo Drogowo – Mostowe „MAKSBUD” Sp. z o.o. w Bielsku Podlaskim, ‹ „SUEMPOL” Sp. z o.o. w Bielsku Podlaskim, ‹ Przedsi ębiorstwo Handlowo – Usługowe „RolMlek” J. Arnold, A. Siemie ńczuk w Bielsku Podlaskim Wyniki ostatnich kontroli tych obiektów przedstawiono poni żej 5:

„Mlekovita” Spółka z o.o. w Bielsku Podlaskim. Źródłem emisji zanieczyszcze ń do powietrza jest kotłownia zakładowa wyposa żona w 3 kotły o mocy 6,5 MW ka żdy. Spaliny odprowadzane s ą do powietrza za po średnictwem baterii cyklonów emitorem ceramicznym o wys. 60 m. Zakład posiada pozwolenie zintegrowane, dla instalacji: zakładu przetwórstwa mleka i produkcji wyrobów mleczarskich w Bielsku Podlaskim. Pozwolenie obejmuje m. in. warunki wprowadzania zanieczyszcze ń do powietrza. W wyniku kontroli stwierdzono, że zakład wywi ązuje si ę z obowi ązku prowadzenia (co najmniej dwukrotnie w ci ągu roku) pomiarów st ęż eń substancji zanieczyszczaj ących w gazach odlotowych z eksploatowanych kotłów. Przeprowadzony w trakcie kontroli obiektu pomiar emisji zanieczyszcze ń z kotła OKR – 5 Nr 1 nie wykazał przekrocze ń.

Zakład Mi ęsny „NETTER” Czy żew Zakład w Bielsku Podlaskim. Źródłami emisji zanieczyszcze ń do powietrza jest kotłownia zakładowa wyposa żona w 2 kotły o mocy nominalnej 2,2 MW ka żdy (wyposa żone w indywidualny odpylacz cynkowy), spaliny odprowadzane s ą kominem stalowym wolnostoj ącym o wys. 35 m. Źródło emisji stanowi ą tak że procesy technologiczne (parzenie i w ędzenie) w których używane s ą komory w ędzarnicze wyposa żone, w dymogeneratory oraz tzw. układy myjki dymu do ograniczenia emisji substancji zanieczyszczaj ących. Firma wywi ązuje si ę z obowi ązku wykonywania dwukrotnie w ci ągu roku pomiarów wielko ści emisji zanieczyszcze ń z eksploatowanych kotłów. Pomiary przeprowadzone w kwietniu i pa ździerniku 2006 r. nie wykazały przekrocze ń wielko ści dopuszczalnych ustalonych pozwoleniem Starosty Powiatowego. W dniu kontroli dokonano pomiaru wielko ści emisji zanieczyszcze ń do powietrza z komory w ędzarniczej. Przekrocze ń nie stwierdzono.

5 Informacja o stanie środowiska na terenie powiatu bielskiego

______36

Przedsi ębiorstwo Drogowo – Mostowe „MAKSBUD” Sp. z o.o. w Bielsku Podlaskim Źródłami emisji zanieczyszcze ń do powietrza s ą: wytwórnia mas bitumicznych wyposa żona w instalacje produkcyjn ą, zbiorniki magazynowe asfaltu oraz oleju opałowego oraz zespół dozowania kruszywa; kotłownia przedsi ębiorstwa, w której podj ęto działania maj ące na celu wymian ę dotychczas eksploatowanych kotłów na nowe opalane w ęglem kamiennym oraz składowiska kruszywa. Zakład posiada pozwolenie na wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza z wytwórni mas bitumicznych z dnia 19.06.2006 r. wydane przez Starost ę Powiatowego. Przekrocze ń nie stwierdzono.

„SUEMPOL” Sp. z o.o. w Bielsku Podlaskim Źródła emisji zanieczyszcze ń spełniaj ą wymogi techniczne. Zakład posiada pozwolenie na wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza z instalacji w ędzarniczej z dnia 12.07.2006 r. wydane przez Starost ę Powiatowego. Termin wa żno ści pozwolenia do 30.06.2016 r. Ze wzgl ędu na moc kotłów podmiot zwolniony jest z ustawowego obowi ązku posiadania decyzji o emisji dopuszczalnej. Przeprowadzony został w czasie kontroli pomiar emisji zanieczyszcze ń z instalacji w ędzarniczej. Przekrocze ń nie stwierdzono .

Przedsi ębiorstwo Handlowo – Usługowe „RolMlek” J. Arnold, A. Siemie ńczuk w Bielsku Podlaskim W zakładzie prowadzony jest obrót substancjami zubo żaj ącymi warstw ę ozonow ą (kontrolowanymi), obsługa techniczna urz ądze ń i instalacji zawieraj ących substancje kontrolowane. Podmiot posiada wymagane dokumenty dotycz ące prowadzonej działalno ści (aktualne świadectwo kwalifikacji, ewidencj ę substancji kontrolowanych, oznakowane urz ądzenia zawieraj ące substancje kontrolowane).

Bilansowe wielko ści emisji dla poszczególnych zanieczyszcze ń za 2006 rok przedstawiały si ę w powiecie bielskim nast ępuj ąco 5:

‹ dwutlenek azotu (NO ) – 98 ,0 Mg/rok; 2

‹ dwutlenek siarki (SO ) – 115,8 Mg/rok; 2

‹ tlenek w ęgla (CO) – 350,3 Mg/rok;

‹ dwutlenek w ęgla (CO ) – 54325,1 Mg/rok; 2

______37

‹ pył ogółem – 127,1 Mg/rok.

Istotnym problemem na terenie gminy s ą natomiast zanieczyszczenia liniowe – komunikacyjne pochodz ące z głównych dróg . Na omawianym obszarze nie prowadzono bada ń stanu higieny atmosfery w rejonach przyległych do głównych ci ągów komunikacyjnych. Wyznaczona na mapie zagro żeń strefa ich uci ąż liwego oddziaływania ma zasi ęg orientacyjny i ustalona została na zasadzie analogii z innymi drogami o podobnej charakterystyce, wzdłu ż których badania takie były prowadzone. Drogi o du żym nat ęż eniu ruchu pojazdów samochodowych (w tym samochodów ci ęż kich) stanow ą istotne zagro żenie dla zdrowia osób mieszkaj ących w strefie ich potencjalnego, uci ąż liwego oddziaływania. Pojazdy samochodowe s ą najwi ększym źródłem ska żenia środowiska, obci ąż aj ąc go blisko 15 000 zwi ązków chemicznych. Środki transportu drogowego odpowiedzialne s ą za emisj ę: ‹ 63% tlenków azotu, ‹ blisko 50% substancji chemicznych pochodzenia organicznego, ‹ około 80% tlenku w ęgla, ‹ 10-25% pyłów zawieszonych w powietrzu, ‹ 6.5% dwutlenku siarki. Europejska Agencja ds. Ochrony Środowiska stwierdza, że samochody odpowiadaj ą za 10 – 25% europejskiej emisji pyłów, ale ich wkład w zanieczyszczenie powietrza na poziomie gruntu jest najwi ększy, co wynika ze zjawiska wtórnego pylenia przez koła samochodów. Dodatkowo pojazdy samochodowe s ą najwi ększym emitorem toksycznych zwi ązków chemicznych, takich jak: 1,3-butadien, benzen i liczne karcenogeny zwi ązane z pyłami. W miejscach o szczególnie wysokim poziomie ryzyka, gdzie zanieczyszczenie powietrza jest wyj ątkowo wysokie (tereny przyległe do ruchliwych dróg, du że parkingi samochodowe, rejony w ęzłów komunikacyjnych i okolice stacji benzynowych), poziom zanieczyszczenia powietrza mo że by ć od 4 do 40-krotnie wy ższy od dopuszczalnych norm. Wydaje si ę, że jedynym mo żliwym działaniem prowadz ącym do poprawy stanu higieny atmosfery w rejonie głównych ci ągów komunikacyjnych, na terenie

______38

gminy Bielsk Podlaski jest zachowanie i uzupełnienie pasów zieleni izolacyjnej. W doborze drzew i krzewów, tworz ących strefy izolacyjne nale ży kierowa ć si ę zasad ą zgodno ści wprowadzanych gatunków z uwarunkowaniami krajobrazowymi, siedliskowymi i ich odporno ści ą na podwy ższone st ęż enie zanieczyszcze ń np. tlenków azotu (do takich gatunków mo żna zaliczy ć buk zwyczajny, daglezj ę zielon ą, dąb szypułkowy, grab zwyczajny, klon, jawor, modrzew, olch ę), W strefach potencjalnego uci ąż liwego oddziaływania ci ągów komunikacyjnych nale ży wykluczy ć upraw ę ro ślin sadowniczych i ogrodniczych oraz lokalizacj ę nowej zabudowy zwi ązanej ze stałym lub długotrwałym pobytem ludzi. Na terenie gminy Bielsk Podlaski brak jest istotnych punktowych źródeł emisji hałasu. Najwi ększe przedsi ębiorstwa funkcjonuj ące na terenie gminy to 6: ‹ zakład stolarski w Proniewiczach – gdzie prowadzone jest stolarstwo usługowo-produkcyjne, ‹ zakład krawiecki w Parcewie – krawiectwo lekkie, produkcja, ‹ zakład meblarski w Knorydach – produkcja mebli, ‹ tartak w Knorozach – usługi, ‹ PPHU ”ZNIKE” w Proniewiczach – produkcja zniczy, ‹ punkt uboju zwierz ąt w Lewkach oraz kilka baz zwi ązanych z obsług ą rolnictwa. W rejonie tych obiektów okresowo jako ść klimatu akustycznego mo że pogarsza ć si ę lecz nie dochodzi tam do przekroczenia dopuszczalnych norm. Najwi ększym zagro żeniem jest hałas komunikacyjny, dotyczy to głównych dróg oraz linii kolejowej. Badania ich uci ąż liwego oddziaływania w zakresie emisji hałasu nie były prowadzone, cho ć niew ątpliwie s ą to obiekty o znacznej uci ąż liwo ści dla s ąsiaduj ących z nimi terenów zabudowy mieszkaniowej. Z danych WIO Ś wynika, że np. w mie ście Bielsk Podlaski w rejonie drogi Białystok – Lublin poziom hałasu osi ąga warto ść 69 dB w porze dziennej (przy warto ści dopuszczalnej 60 dB) oraz 64 dB w porze nocnej (przy warto ści dopuszczalnej 50 dB). Podobna sytuacja jest w rejonie drogi nr 66 Bra ńsk – Bielsk – Kleszczele, cho ć przekroczenia dopuszczalnych norm s ą troch ę mniejsze.

6 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Bielsk Podlaski na lata 2004-2011

______39

Ograniczenie emisji hałasu mo że nast ąpi ć poprzez mi ędzy innymi modernizacj ę stanu nawierzchni drogi. W przypadku podj ęcia działa ń modernizacyjnych nale ży zwróci ć szczególn ą uwag ę na dobór nawierzchni wła ściwej dla rzeczywistej pr ędko ści pojazdów. Asfalty porowate zmniejszaj ą emisj ę hałasu dopiero przy pr ędko ściach znacznie wi ększych od 70 km/h, za ś tzw. „ciche asfalty” (nawierzchnia, która obni ża emisj ę hałasu o około 5 dB przy małej pr ędko ści pojazdów, V < 70 km/h) mog ą by ć stosowane w strefach zabudowanych. Zastosowanie cichych nawierzchni drogowych poprawi warunki akustyczne w środowisku zewn ętrznym o około 5 dB. Nie zapewni to jednak warunków komfortu akustycznego w tych punktach, w których poziom d źwi ęku przed zastosowaniem działa ń ochronnych jest wi ększy ni ż 60 dB w porze dziennej i 50 dB w porze nocnej. Zjawisko to dotyczy stref bezpo średnio przyległych do dróg. W takim przypadku skuteczn ą metod ą redukcji hałasu jest wymiana okien na dźwi ękoizolacyjne, które zapewni ą, warunki komfortu akustycznego wewn ątrz pomieszcze ń zamkniętych oraz wprowadzenie szpalerów zieleni izolacyjnej (podobnie jak w przypadku emisji zanieczyszcze ń). Równie ż transport kolejowy jest źródłem emisji hałasu na poziomie znacznie przekraczaj ącym warto ści normatywne zarówno w porze nocnej, jak i dziennej. Zasi ęg ponadnormatywnych warto ści obejmuje tereny wokół linii kolejowej do około 100 m. Do chwili obecnej pomimo niew ątpliwych uci ąż liwo ści, jakie wywołuje hałas pochodz ący od trakcji kolejowych nie prowadzono specjalnych bada ń dotycz ących tego problemu.

10. GLEBY Typy gleb i ich warto ść u żytkowa s ą bardzo ści śle zwi ązane z rodzajem podło ża z którego zostały wytworzone oraz panuj ącymi stosunkami wodnymi. Gmina Bielsk Podlaski wchodzi w skład Bielsko – Drohickiego regionu glebowo-rolniczego. W strukturze u żytkowania gruntów wyra źnie dominuj ą grunty orne – ok. 46,51%, sady zajmuj ą jedynie 0,14% 7. Gleby tego regionu wykazuj ą niewielkie zró żnicowanie przestrzenne. Ponad 60% gleb zostało wykształconych z glin. W okolicach Bielska Podlaskiego wyst ępuj ą równie ż w du żych kompleksach gleby pyłowe najcz ęś ciej pod ścielone glin ą.

7 Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Bielsk Podlaski

______40

Pod wzgl ędem typologicznym dominuj ą tu gleby opadowo-glejowe z du żym udziałem brunatnych i czarnych ziem. Grunty kl.III a, III b, IV a, IV b zajmuj ą około 66,4% ogólnej pow. gruntów ornych. Tab.2 Bonitacja gruntów ornych (wł ącznie z sadami) Klasy bonitacyjne gruntów ornych (ha) Wyszczególnienie III a III b IV a IV b V VI VIZ

Powiat bielski 737 10137 17849 13480 14053 5716 309 Gmina Bielsk 213 3260 5150 4615 4662 1615 102 Podlaski Na podstawie Programu Ochrony Środowiska Gminy Bielsk Podlaski na lata 2004 – 2011

Zwarte kompleksy najlepszych gleb wyst ępuj ą w okolicy wsi: , Parcewo, Augustowo, Skrzypki Du że, , Pasynki i Zubowo. W północnej, nadnarwia ńskiej cz ęś ci gminy w okolicach wsi Plutycze, Chraboły, Ploski wyst ępuj ą nieco gorsze, bardziej zró żnicowane warunki glebowe. Rejon gminy Bielsk Podlaski nale ży do jednych z najlepszych w województwie pod wzgl ędem jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Z uwagi na bardzo dobre warunki glebowe, gmina ma du że mo żliwo ści produkcyjne. Koncentracja u żytków zielonych na terenie gminy Bielsk Podlaski wyst ępuje w dolinie rzeki Narwi i jej dopływów (rz. Biała, Orlanka, Łoknica), a w szczególno ści w okolicach wsi Stupniki, Ko żyno, , Chraboły, Rzepniewo, Sobótka, Lewki i na południe od wsi Ploski. Na terenie całej gminy dominuj ą u żytki zielone średnie.

Tab.3 Bonitacja u żytków zielonych Klasy bonitacyjne u żytków zielonych (ha) Wyszczególnienie III IV V VI VIZ

Powiat bielski 3760 19843 12356 2712 225 Gmina Bielsk 1209 6039 3641 1009 87 Podlaski Na podstawie Programu Ochrony Środowiska Gminy Bielsk Podlaski na lata 2004 – 2011

Gleby kompleksu pszennego bardzo dobrego na terenie gminy Bielsk Podlaski nie wyst ępuj ą. Najlepsze gleby w gminie zaliczane s ą do kompleksu pszennego dobrego s ą to przede wszystkim czarne ziemie zdegradowane i gleby szare, gleby brunatne

______41

wła ściwe, wyługowane i kwa śne, miejscami bielicowe. Gleby te wytworzone z pyłu i gliny poło żone na terenie płaskim. Posiadaj ą one płytki lub średniogł ęboki poziom próchniczy, dobr ą pojemno ść wodn ą i struktur ę. S ą to gleby lekkie i łatwe do uprawy. Wyst ępuj ą przede wszystkim w okolicach wsi Dobromil. Du że powierzchnie gleby tego kompleksu znajduj ą si ę równie ż w rejonach Parcewa, Sierakowizny, Skrzypek Małych i Zawad. Gleby kompleksu pszennego wadliwego – wyst ępuj ące sporadycznie na omawianym obszarze. Posiadaj ą one płytki poziom próchniczy, dobr ą struktur ę, s ą przepuszczalne i przewiewne. Grunty orne tego kompleksu s ą okresowo suche. Niewielkie ich powierzchnie znajduj ą si ę w okolicy wsi Biała. Kompleks żytni bardzo dobry – jest powszechny na terenie gminy. Charakteryzuje si ę du żą zasobno ści ą w składniki pokarmowe. Gleby te zajmuj ą poło żenie płaskie o dobrym odpływie, jednak w pewnych okresach mog ą być zbyt wilgotne. Nale żą do łatwych i lekkich w uprawie. Najwi ększe rozprzestrzenienie maj ą w okolicach: wsi Knorydy, Nałogi i Augustowo. Kompleks żytni dobry – oznacza si ę du żą przepuszczalno ści ą, mał ą przesi ąkliwo ści ą oraz niedu żą zdolno ści ą magazynowania wód opadowych. Gleby tego kompleksu s ą cz ęsto spotykane w rejonie wsi: Biała, Ha ćki, Hryniewicze Małe oraz Pasynki. Kompleks żytni słaby – to gleby odznaczaj ące si ę du żą przepuszczalno ści ą oraz mał ą zasobno ści ą magazynowania wód opadowych. Gleby tego kompleksu wyst ępuj ą powszechnie na terenie gminy. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą w rejonie wsi Chraboły. Kompleks żytni bardzo słaby ( żytnio-łubinowy) – gleby te maj ą du żą przepuszczalno ść wód opadowych oraz mał ą zdolno ść do ich magazynowania. Charakteryzuje si ę on trwałym niedoborem wilgotno ści. Du że powierzchnie gleb tego kompleksu spotykane s ą w rejonie wsi: Stupniki, , Deniski, Rzepniewo, Nałogi, Mi ękisze. Na obszarach płaskich i w lokalnych obni żeniach terenu, gdzie jest słaby odpływ wód, wyst ępuje kompleks zbo żowo-pastewny mocny. S ą to gleby wytworzone głównie z pyłów o dobrej pojemno ści wodnej, s ą przepuszczalne i niezbyt przewiewne z uwagi na podwy ższony poziom wód gruntowych. Gleby tego kompleksu powszechne s ą w rejonie wsi , cz ęsto również wyst ępuj ą w

______42

okolicach wsi: Bolesty, Grabowiec, Proniewicze, Skrzypki Du że, Mokre oraz . Gleby kompleksu zbo żowo-pastewnego słabego s ą wytworzone z piasków, zajmuj ą płaskie poło żenie o słabym odpływie, charakteryzuj ą si ę okresowym nadmiernym zwilgoceniem. Najwi ększe powierzchnie tych gleb znajduj ą si ę w rejonie wsi Stupniki, Treszczotki i Brze ścianka. Dla użytków zielonych średnich (bardzo cz ęstych na terenie gminy) charakterystyczne s ą gleby brunatne wła ściwe i deluwialne. Wyst ępuj ą tu gr ądy popławne i podmokłe. Na u żytkach tych dominuj ą trawy średniej warto ści pokarmowej, znikoma ilo ść ro ślin motylkowych oraz zioła i chwasty. Obszary te po przeprowadzeniu melioracji maj ą mo żliwo ść awansu do kompleksu pierwszego. Natomiast dla użytków zielonych, słabych i bardzo słabych , (równie ż cz ęstych na omawianym obszarze) charakterystyczne s ą siedliska gr ądów popławnych i gr ądów podmokłych. W poro ście ł ąk dominuj ą trawy średniej i niskiej warto ści pokarmowej, turzyce, chwasty i zioła. Na obszarach zaliczonych do tego kompleksu wyst ępuj ą zakrzaczenia utrudniaj ące ich u żytkowanie. Po przeprowadzeniu melioracji i zabiegów piel ęgnacyjnych istnieje mo żliwo ść awansu do wy ższego kompleksu.

11. SZATA RO ŚLINNA I ŚWIAT ZWIERZ ĘCY Na terenie gminy podstawowe znaczenie dla kształtowania struktury przyrodniczej maj ą lasy oraz doliny rzeczne. Lasy nie s ą równomiernie rozmieszczone najwi ększe ich zwarte kompleksy znajduj ą si ę w północnej i zachodniej cz ęś ci gminy.

Tab.4 Powierzchnia gruntów le śnych (le śnictwo wszystkich form własno ści) Lasy ogółem 8 620, 3 ha

Grunty leśne publiczne ogółem 4 624,3 ha Grunty leśne publiczne Skarbu Państwa 4 617,7 ha Grunty leśne publiczne Skarbu Państwa w zarządzie Lasów 4 566,7 ha Państwowych Grunty leśne prywatne 4 071,0 ha Wg GUS -2006 r

______43

Tab.5 Le śnictwo poza skarbem pa ństwa

Lasy ogółem 4 077,6 ha

Grunty leśne publiczne ogółem 4 624,3 ha Grunty leśne prywatne ogółem 4 024,0 ha Grunty leśne prywatne osób fizycznych 4 566,7 ha Grunty leśne prywatne wspólnot gruntowych 36 ha Grunty leśne gminne 6,6 ha

Wg GUS -2006 r

Lasy ogółem w gminie Bielsk Podlaski zajmuj ą nieco ponad 20% ogólnej powierzchni, co przy średniej wojewódzkiej 31,62% kwalifikuje j ą do gmin o małej lesisto ści. Na terenie gminy zdecydowanie dominuj ą siedliska świe że, co wi ąż e si ę z wyst ępowaniem wi ększo ści lasów na glebach ubo ższych – bielicowych i rdzawych wytworzonych z piasków. Siedliska wilgotne wyst ępuj ą w rozproszeniu i zwi ązane s ą z terenami dolin i obni żeń, gdzie cz ęsto spotykane s ą podmokło ści. Opisywany rejon jest ubogi pod wzgl ędem zró żnicowania gatunkowego lasów. Znajduje si ę on w zasadzie poza zasi ęgiem świerka, buka i jodły. Rol ę gatunków głównych pełni ą: Sosna zwyczajna, D ąb szypułkowy oraz Olsza czarna. Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) – spotykana jest na ka żdym siedlisku, szczególnie charakterystyczna jest dla siedlisk ubogich. Na siedliskach świe żych bogatych, mo że stanowi ć domieszk ę z Brzoz ą brodawkowat ą, rzadziej Lip ą drobnolistn ą i Grabem zwyczajnym w drzewostanach d ębowych. Na ubogich siedliskach wilgotnych i bagiennych tworzy drzewostany z domieszk ą Brzozy omszonej, rzadziej Olchy czarnej, a na żyznych bagiennych mo że stanowi ć domieszk ę w drzewostanach olchowych lub olchowo-brzozowych. Dąb szypułkowy (Quercus petraea) – na siedliskach żyźniejszych i wilgotniejszych oraz Dąb bezszypułkowy (Quercus robur) – na siedliskach ubo ższych pełni ą wa żną rol ę lasotwórcz ą na tym terenie. Drzewostany d ębowe spotykane s ą na siedliskach L św i Lł. Na siedliskach LM św i LMw d ąb jako gatunek współpanuj ący wyst ępuje z Sosn ą zwyczajną i Brzoz ą, brodawkowat ą i omszon ą, a na siedlisku Lw – z Olsz ą czarn ą i

______44

brzoz ą. Na siedliskach ubo ższych stanowi ć mo że pojedyncz ą domieszk ę w drzewostanach sosnowych. Olsza czarna (Alnus qlutinosa) – Wyst ępowanie drzewostanów olszowych zwi ązane jest z żyznymi glebami bagiennymi i wilgotnymi siedlisk Lb, Lłb i Lw. Na innych siedliskach mo że stanowi ć jedynie niewielk ą domieszk ę. Z innych gatunków, maj ących znaczenie lasotwórcze na terenie, wymieni ć nale ży, spotykane na wi ększo ści siedlisk, Brzoz ę brodawkowat ą i Brzoz ę omszon ą. Jesion wyniosły ma cz ęsto znaczny udział na żyznych siedliskach lasów świe żych, wilgotnych i ł ęgowych. Na terenie gminy dominuj ą drzewostany młode w wieku do 40 lat, drzewa powy żej 40 lat stanowi ą nieco ponad 30% populacji ogólnej.

Jak wspomniano wy żej najwi ększe rozprzestrzenienie na terenie gminy maj ą bory świe że (B św). Siedliska ubogie świe że, bez wyra źnego wpływu wody gruntowej lub pod słabym jej wpływem. Runo buduj ą8: Borówka czarna – Vaccinium myrtillus Gajnik l śni ący – Hylocomium splendens Kosmatka owłosiona – Luzula pilosa Konwalia majowa – Convallaria majalis Fiołek psi – Viola canina Nawło ć pospolita – Solidago virgaurea Węż ymord niski – Scorzonera humilis Gruszyczka jednostronna – Orthilia secunda (Pyrola secunda) Pszeniec zwyczajny – Melampyrum pratense Gatunki cz ęste 9: Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica – Vaccinium vitis-idaea Widłoz ąb miotlasty – Dicranum scoparium Widłoz ąb falisty – Dicranum polysetum (D. undulatum) Gorysz pagórkowy – Peucedanum oreoselinum

8 Zespoły le śne Polski

______45

Tomka wonna – Anthoxanthum odoratum Izgrzyca przyziemna – Sieglingia decumbens Kosmatka licznokwiatowa – Luzula multiflora Drzewostany 9: Gatunki główne Ip. - So III bon. Gatunki dom. I p. – Brzb Podrost – Brz, So Podszyt: jrz, dbb, brz, jał., os

Równie ż powszechnie wyst ępuj ą bory mieszane świe że (BM św). Siedliska BM św cz ęsto tworz ą wi ększe kompleksy z siedliskami B św, zajmuj ąc nieco żyźniejsze fragmenty terenu. Runo buduj ą9: Konwalijka dwulistna – Maianthemum bifolium Szczawik zaj ęczy – Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna – Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Orlica pospolita – Pteridium aquillinum Malina kamionka – Rubus saxatilis Poziomka pospolita – Fragaria vesca Turzyca pigułkowata – Carex pilulifera Gatunki cz ęste 9: Borówka czarna – Vaccinium myrtillus Borówka brusznica – Vaccinium vitis-idaea Rokiet pospolity – Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Widłoz ąb falisty – Dicranum polysetum (D. undulatum) Gajnik l śni ący – Hylocomium splendens Siódmaczek le śny – Trientalis europaea Kosmatka owłosiona – Luzula pilosa Nawło ć pospolita – Solidago virgaurea Pszeniec zwyczajny – Melampyrum pratense Przetacznik le śny – Veronica officinalis Gorysz pagórkowaty – Peucedanum oreoselinum Drzewostan 9: Gatunki główne Ip. - So II bon.

______46

Gatunki dom. Ip. - Dbb, Brzb, Os Gatunki II p. – brak Podrost - So, Dbb, Brzb Podszyt - jał., jrz, krusz. Zbiorowiska borów mieszanych i borów świe żych wyst ępuj ą na siedliskach piaszczystych, na fragmentach równin sandrowych lub piaszczystych, zdenudowanych wysoczyzn. W zbiorowiskach tych tworzą si ę umiarkowanie kwa śne gleby bielicowe lub rdzawe bielicowane, rzadziej brunatne lub płowe bielicowane, o słabo zaawansowanym procesie bielicowania, bez wyraźnych wpływów wód gruntowych na górne horyzonty profilu.

W strefach wysokiego zalegania wód gruntowych wyst ępuj ą bory mieszane wilgotne (BMw) . Runo tych lasów 9: Widłak jałowcowaty – Lycopodium annotinum Toje ść pospolita – Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) Konwalijka dwulistna – Maianthemum bifolium Orlica pospolita – Pteridium aquilinum Szczawik zaj ęczy – Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna – Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Gatunki cz ęste 9: Borówka czarna – Vaccinium myrtillus Rokietnik pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Gajnik l śni ący – Hylocomium splendens Siódmaczek le śny – Trientalis europaea Widłoz ąb falisty – Dicranum polysetum (D. undulatum) Drzewostan 9: Gatunki główne Ip. - So II bon., Dbs Gatunki dom. I p. - Brzo, Brzb Gatunki IIp. i podrost – Brzo, Os Podszyt - jrz, lesz.

______47

Bór mieszany wilgotny zwi ązany jest z siedliskami piaszczystymi do ść ubogimi, pozostaj ącymi pod wpływem wód gruntowych, stagnuj ących na gł ęboko ści ok. 1 m. Tworz ą si ę w tych warunkach rozmaite gleby glejowe i bielicowo-glejowe. Bory mieszane to układy przej ściowe mi ędzy lasami li ściastymi (gr ądami) a borami typowymi. Dopływ światła słonecznego, uwilgocenie i warunki przewietrzania s ą zbli żone do tych, jakie panuj ą w borach typowych. Produktywno ść tlenu jest średnia lub wysoka (dwukrotnie wi ększa ni ż w borach suchych). Powietrze zawiera znaczne ilo ści ozonu. Jonizacja powietrza jest du ża, z nieznaczn ą przewag ą jonów dodatnich. Wydzielanie substancji lotnych podobnie jak w borach suchych jest du że i o zbli żonym składzie. Zatrzymywanie pyłów przez bory mieszane jest wysokie. Natomiast niewielka jest zdolno ść tłumienia hałasu i hamowania pr ędko ści wiatru. Bioklimat borów mieszanych jest niejako poł ączeniem walorów typowych dla układów borowych i gr ądowych. S ą to zbiorowiska, pod wzgl ędem bioterapeutycznym i psychoregulacyjnym, uniwersalne. Ze wzgl ędu na zmniejszon ą w porównaniu z borami suchymi i gr ądami bod źcowo ść bioklimatu, przy równoczesnym znacznym st ęż eniu substancji bakteriobójczych i bakteriostatycznych, zbiorowiska te nadaj ą si ę do wypoczynku dla osób w ró żnym wieku i stanie zdrowia. W borach mieszanych jest równie ż stosunkowo małe zagro żenie alergenami pyłkowymi oraz uci ąż liwo ściami odzwierz ęcymi. Odporno ść boru mieszanego na u żytkowanie rekreacyjne jest na ogół znaczna, zarówno je śli chodzi o ro ślinno ść runa jak i gleby. Maksymalna naturalna chłonno ść wynosi średnio około 10 osób/ha/dzie ń. Mimo tej znacznej chłonno ści, zaleca si ę w tych lasach ograniczenie penetracji swobodnej, ze wzgl ędu na łatwo ść zniszczenia fauny i flory glebowej. Środowisko boru mieszanego nadaje si ę do wszystkich form wypoczynku. Warunki panuj ące w tego typu lasach s ą optymalne do lokalizowania w nich domów letniskowych, sanatoriów (zwłaszcza na styku z borem sosnowym świe żym), domów wypoczynkowych itp. Równocze śnie znaczna elastyczno ść siedlisk pozwala na ich dowolne kształtowanie. Jest to typ zbiorowiska uniwersalnego pod wzgl ędem zarówno bioterapeutycznym, jak i urz ądzeniowo- rekreacyjnym.

______48

Pewne znaczenie na terenie gminy odgrywaj ą lasy mieszane świe że (LM św) oraz lasy mieszane wilgotne (LMw) , Las mieszany świe ży – LM św Siedliska do ść żyzne, świe że, z gł ębokim poziomem wody gruntowej. Runo 9: Przylaszczka pospolita – Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa – Stellaria holostea Żurawiec falistolistny – Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Kupkówka Aschersona – Dactylis polygama (D. Aschersoniana) Perłówka zwisła – Melica nutans Prosownica rozpierzchła – Milium effusum Dąbrówka rozłogowa – Ajuga reptans Przytulia Schultesa – Galium schultesii Zawilec gajowy – Anemone nemorosa Fiołek le śny – Viola reichenbachiana (V. sylvestris ) Turzyca palczasta – Carex digitata Sałatnik le śny – Mycelis muralis Pszeniec gajowy – Melampyrum nemorosum Wiechlina gajowa – Poa nemoralis Gatunki cz ęste 9: Konwalijka dwulistna – Maianthemum bifolium Szczawik zaj ęczy – Oxalis acetosella Trzcinnik le śny – Calamagrostis arundinacea Malina kamionka – Rubus saxatilis Poziomka pospolita – Fragaria vesca Konwalia majowa – Convallaria majalis Drzewostan 9: Gatunki główne Ip. - Dbs, (Dbb), So I-II bon., Gatunki dom. I p. - Brzb, Os Gatunki II p. - pjd. Gb, So Podrost - gatunki wyst ępuj ące w drzewostanie Podszyt - jał., jrz, krusz., (lesz.) Las mieszany świe ży zwi ązany jest głównie z piaskami wodnolodowcowymi i piaskami rzecznymi tarasów plejstoce ńskich. Drzewostan sosnowo-dębowy lub

______49

sosnowy z drugim pi ętrem d ębowym i warstw ą krzewów do ść dobrze rozwini ętą. Lasy mieszane świeże zajmuj ą najubo ższe postacie gr ądów. Dopływ energii promienistej do dna lasu zale ży od zwarcia drzew i krzewów oraz pory roku, wahaj ąc si ę w szerokim przedziale od 1 do 70%. Uwilgocnie jest do ść znaczne z małymi wahaniami dobowymi. Odznacza si ę słabym przewietrzaniem, przewa żaj ą poziome ruchy powietrza, ruch pionowy wyst ępuje jedynie w prze świtach drzewostanu. Produktywno ść tlenu (głównie latem ) w gr ądach jest bardzo wysoka (czterokrotnie wi ększa ni ż w borach sosnowych). Wyst ępuje tu wysoka jonizacja powietrza, w której przewa żaj ą jony dodatnie. Skład chemiczny substancji wydzielanych przez ro śliny gradowe jest ogromnie zró żnicowany. Zdolno ść filtracyjno-detoksykacyjna gr ądu (szczególnie wielowarstwowego) jest bardzo du ża. Bioklimat gr ądowy jest pod względem bioterapeutycznym i psychoregulacyjnym odwrotno ści ą bioklimatu borowego. Działa on przede wszystkim pobudzaj ąco, wzmaga odporno ść organizmu, poprawia kr ąż enie, zwłaszcza mózgowe i podwy ższa ci śnienie tętnicze krwi poprzez zw ęż enie naczy ń obwodowych. W pewnym stopniu działa antyseptycznie (odka żaj ąco). Dłu ższe przebywanie latem w lasach gr ądowych jest przeciwwskazane dla osób z wyra źnym nadci śnieniem t ętniczym lub nadczynno ści ą tarczycy. Istotnym czynnikiem ograniczaj ącym u żytkowanie rekreacyjne gradów, zwłaszcza typowych i niskich (wilgotnych), jest w porze letniej wyst ępowanie kleszczy, jak te ż masowe pojawianie si ę komarów i gzów. Warunki bioklimatyczne znacznie si ę poprawiaj ą w strefie brzegowej lasów. Zagro żenie alergiczne przez pyłki ro ślinne jest znaczne w gradach z trawiastym runem. Gr ądy s ą średnio odporne na u żytkowanie rekreacyjne. Chłonno ść naturalna w zale żno ści od stopnia pokrycia i udziału gatunków bardziej odpornych, waha si ę w granicach od 6 osób/ha/dzie ń w gr ądach niskich do 15 osób/ha/dzie ń w trawiastych gradach wysokich. Użytkowanie rekreacyjne gr ądów typowych i niskich powinno by ć ograniczone ukierunkowane, głównie z przyczyn zdrowotnych. Nie powinno by ć w nich penetracji swobodnej. Gr ądy wysokie (suche) mog ą by ć wykorzystywane znacznie szerzej i to nie tylko jako miejsce spacerów, lecz równie ż jako pola biwakowe, tereny sportowe, zabawowe itp. Niewskazane jest jednak lokalizowanie w pobli żu gr ądów szpitali i sanatoriów oraz domów letniskowych ze wzgl ędu na zbyt intensywne, a zarazem jednostronne, oddziaływanie tych lasów na organizm ludzki.

______50

Las mieszany wilgotny (LMw ) — s ą to przesuszone w wyniku melioracji degeneracyjne postacie olsów i rzadziej ł ęgów. Siedliska zwykle wyst ępuj ące w s ąsiedztwie LM św. Runo 9: Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Sit rozpierzchły - Juncus effusus Zachyłka trójk ątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Skrzyp le śny - Equisetum sylvaticum Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Gatunki cz ęste 9: Trzcinnik le śny – Calamagrostis arundinacea Szczawik zaj ęczy - Oxalis acetosella Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Toje ść pospolita - Lysimachia vulgaris Sałatnik leśny - Mycelis muralis Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Drzewostan 9: Gatunki główne Ip. - Dbs II-III bon., Św I-II bon., Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os, Gatunki II p. – pjd. Gb Podrost - Kl, Gb, Lp Podszyt - lesz., krusz., trz., jrz, czm

Z obszarami dolin i obni żeń, na terenie gminy Bielsk Podlaski, zwi ązane s ą olsy (Ol) Siedliska olsowe zajmuj ą miejsca oddalone od bezpo średniego wpływu cieków wodnych, ale jednocze śnie tam, gdzie poziom wód gruntowych przez dłu ższy czas (ok. 200 dni w roku), pozostaje ponad powierzchni ą terenu. Struktura takiego lasu jest k ępowo-dolinkowa, z gatunkami szuwarowymi i gatunkami lasów li ściastych. Siedliska olsowe zajmuj ą wi ększe powierzchnie ni ż pozostałe siedliska bagienne.

______51

Runo 9: Turzyca błotna – Carex acutiformis Kosaciec żółty – Iris pseudoacorus Szczaw lancetowaty – Rumex hydrolapathum Porzeczka czarna – Ribes nigrum Tarczyca pospolita – Scutellaria galericulata Wi ązówka błotna – Filipendula ulmaria Krwawnica pospolita – Lythrum salicaria Karbieniec pospolity – Lycopus europaeus Knie ć błotna – Caltha palustris Szalej jadowity – Cicuta virosa Turzyca ciborowata – Carex pseudocyperus Turzyca brzegowa – Carex riparia Trzcinnik lancetowaty – Calamagrostis canescens Nerecznica błotna – Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Gatunki cz ęste 9: Psianka słodkogórz – Solanum dulcamara Turzyca długokłosa – Carex elongata Gorysz błotny – Peucedanum palustre Przytulia błotna – Galium palustre Turzyca pecherzykowata – Carex vesicaria Siedmiopalecznik błotny – Comarum palustre Niezapominajka błotna – Myosotis palustris Toje ść bukietowa – Lysimachia thyrsiflora Toje ść pospolita – Lysimachia vulgaris Drzewostan 9: Gatunki główne Ip. – Ol II bon. Gatunki dom. Ip. – Brzo, Brz, Js, Dbs Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – krusz., jrz, porz., czm, wb szerokolistne Lasy olsowe ze wzgl ędu na sw ą specyfik ę i niekorzystny klimat wn ętrza lasu nie nadaj ą si ę do wykorzystania turystyczno-rekreacyjnego.

______52

Bór suchy - Bs Zajmuje z reguły wierzchołkowe cz ęś ci wydm lub przewiane piaski starych tarasów rzecznych i wodnolodowcowych; miejsca najbardziej suche, z bardzo gł ębokim poziomem wody gruntowej. Tego typu lasy wyst ępuj ą prawie na terenie całej gminy w formie niewielkich płatów. Drzewostan sosnowy o rozlu źnionym zwarciu, ok. V klasy bonitacyjnej i bardzo złej jako ści technicznej. Warstwa krzaczkowatych porostów jest silnie rozwini ęta, a warstwa zielna zło żona jest głównie z krzewinek i w ąskolistnych traw o skupiskowym wyst ępowaniu. Runo 9: Chrobotek le śny – Cladonia sylvatica Chrobotek reniferowy – Cladonia rangiferina Chrobotek wysmukły – Cladonia gracilis Chrobotek widlasty – Cladonia furcata Chrobotek – Cladonia cornuta Porost islandzki – Cetraria islandica Widłoz ąb miotlasty – Dicranum scoparium Mącznica lekarska – Arctostaphyllos uva-ursi Macierzanka piaskowa – Thymus serpyllum Borówka brusznica – Vaccinium vitis-idaea Szczotkicha siwa – Corynephorus canescens Turzyca wrzosowiskowa – Carex ericetorum Trzcinnik piaskowy – Calamagrostis epigeios (sporadycznie) Drzewostan 9: Gatunki główne Ip. - So IV-V bon. Gatunki dom. I p. - Brzb (sporad.) Podrost - brak Podszyt - jał., so, brzb, jrz, wb piask. W skład boru suchego przewa żnie wchodz ą jednogatunkowe zbiorowiska sosny, czasami z domieszk ą brzozy (rzadko tak że świerka), w warunkach naturalnych o kilku podwarstwach, w warunkach sztucznych drzewostanów zwykle jednowiekowy, niekiedy z d ębem tzw. „podokapowym", o umiarkowanie lub słabo rozwini ętej warstwie krzewów (niekiedy silniejszy rozwój jałowca), z ubogim florystycznie i słabo zwartym runem krzewinkowym (rzadziej krzewinkowo- trawiastym) oraz z bogat ą i tworz ącą zwarty kobierzec warstw ą mszyst ą.

______53

Zmienno ść ekologiczna spowodowana jest dost ępno ści ą wody do warstwy korzeniowej. Miejsca najsuchsze (wydmy) zajmuj ą bory chrobotkowe, natomiast w nieckach deflacyjnych wyst ępuj ą – bory trz ęś licowe, a skrajnie bagienne. Oddziaływanie człowieka na te ekosystemy przejawia si ę poprzez zmian ę struktury wiekowej i gatunkowej oraz uruchomienie procesów degradacyjnych siedliska przez jego nadmierne u żytkowanie. Przejawem degradacji jest zubo żenie runa i wkraczanie takich gatunków jak Robinia i Klon jesionolistny. Dopływ energii promienistej do dna lasu jest du ży i bardzo du ży. Specyficzn ą cech ą o świetlenia warstwy rekreacyjnej jest jego wzgl ędna jednorodno ść przestrzenna, wynikaj ąca z wielokrotnego rozpraszania przez igły koron drzew. Uwilgocenie warstwy rekreacyjnej jest na ogół małe. Warstwa lasu dost ępna dla rekreacji jest dobrze przewietrzana. Przewa ża ruch konwekcyjny, dzi ęki czemu wymiana mas powietrza mi ędzy warstw ą koron a dnem lasu jest do ść znaczna. Bory suche charakteryzuj ą si ę wzgl ędnie nisk ą produktywno ści ą tlenu, która trwa przez cały rok. Do ść znaczna jest zawarto ść ozonu w powietrzu. Jonizacja powietrza warstwy rekreacyjnej jest mała a stosunek jonów dodatnich do jonów ujemnych waha si ę w granicach od 0,3 do 0,9. Przewaga jonów dodatnich mo że wyst ępowa ć na skraju lasu i w strefach oddziaływania zanieczyszcze ń. Wydzielanie substancji lotnych przez ro śliny, zwłaszcza wiosn ą i wczesnym latem jest bardzo du ża. Wła ściwo ści filtracyjno – detoksykacyjne zbiorowiska s ą na ogół niezbyt du że, uzale żnione od zwarcia i wieku drzewostanu. Niska jest zdolno ść hamowania wiatru i tłumienia hałasu oraz zdolno ść oczyszczania powietrza z zanieczyszcze ń pyłowych i chemicznych, zwłaszcza zwi ązków metali ci ęż kich. Jest to typ zbiorowiska oddziałuj ący leczniczo na choroby układu oddechowego. Substancje lotne, poza silnym działaniem dezynfekcyjnym, obni żaj ą ci śnienie krwi i wpływaj ą tonizuj ąco na układ nerwowy. Z borami suchymi ł ącz ą si ę jednak wyra źne przeciwwskazania zdrowotne. Dotycz ą one osób, zwłaszcza starszych, z niskim ci śnieniem t ętniczym, z niedoczynno ści ą tarczycy, jak te ż podatnych na migreny i szumy pochodzenia naczyniowego. Dłu ższe przebywanie w nich jest dla tych osób szczególnie niebezpieczne w dni upalne i bezwietrzne. Bioklimat ogranicza, nawet u ludzi młodych i zdrowych, sprawno ść ruchowa i spowalnia refleks. Odporno ść ro ślinno ści runa, jak i gleb jest bardzo mała. Maksymalna dopuszczalna turystyczna chłonno ść naturalna waha si ę w zale żno ści od wieku drzewostanu i pokrycia runa od 4 do 8 osób na 1ha w ci ągu dnia w sezonie letnim.

______54

Użytkowanie rekreacyjne borów suchych powinno by ć ograniczone ze wzgl ędu na jednostronnie korzystne warunki bioklimatyczne, nisk ą odporno ść siedliska i zagro żenie po żarowe. Wyst ępuj ące na terenie gminy: lasy mieszane bagienne, bory wilgotne, lasy świe że, olsy jesionowe zajmuj ą bardzo niewielkie powierzchnie i nie odgrywaj ą znaczenia w ogólnej strukturze terenów le śnych. Poza zbiorowiskami le śnymi bardzo du że znaczenie dla funkcjonowania systemu przyrodniczego gminy maj ą zbiorowiska ro ślinno ści wyst ępuj ące w dolinach i obni żeniach terenu. Szuwary Na obszarze gminy znajduj ą si ę ró żnorodne, ubogie florystycznie lecz bujne, wła ściwe (najcz ęś ciej z trzcin ą) zbiorowiska szuwarowe. Mog ą wyst ępowa ć tu samodzielnie zespoły, takie jak szuwary: trzcinowe, mannowe, tatarakowe, pałkowe, mozgowe. Zbiorowiska szuwarów zwi ązane s ą z siedliskami trwale lub cho ćby na dłu ższy okres czasu podtopionymi lub zalanymi wod ą do ok. 1 – 2 m gł ęboko ści. Szuwary wyst ępuj ą cz ęsto ale zwykle na niewielkich powierzchniach. Najczęś ciej spotykamy je w starorzeczach i odci ętych lub izolowanych od głównego nurtu odnogach rzeki. Cz ęsto tworz ą one kompleks przestrzenny z wiklinami nadrzecznymi. Zbiorowiska szuwarowe stanowi ą stadia sukcesji pierwotnej lub wtórnej spontanicznej (tak że niekiedy wtórnej warunkowanej) w procesie opanowywania środowiska wodnego przez ro ślinno ść , co prowadzi do l ądowacenia zbiornika. Zbiorowiska szuwarów wła ściwych w sukcesji pojawiaj ą si ę po zbiorowiskach wodnych. Poszczególne z nich zajmowa ć mog ą ró żne miejsca w sukcesji. Po nich wkraczaj ą zbiorowiska szuwarów turzycowych albo ro ślinność krzewiasta.

Torfowiska i bory bagienne Zbiorowiska te zwi ązane s ą rozległymi i płaskim zagł ębieniami terenu np. wyst ępuj ącymi na południe od wsi Ploski. Bór bagienny jest lasem wysokopiennym, w którego drzewostanie przewa ża sosna i brzoza. Warstw ę krzewów tworz ą krzewinki (Borówka pijanica i Bagno zwyczajne). Runo składa si ę głownie z torfowców i nielicznych traw i wielu drobnych ro ślin dwuli ściennych.

______55

Zbiorowisko boru bagiennego ści śle zwi ązane jest z torfami i wysokimi stanami wód gruntowych o zasilaniu deszczowym. Tworz ące si ę gleby nale żą do gleb torfowych. Odznaczaj ą si ę bardzo du żą kwasowo ści ą i skrajnym ubóstwem składników mineralnych. Dla borów bagiennych charakterystyczny jest lu źny drzewostan sosnowo- brzozowy, zwykle bez warstwy krzewów, z wysokimi (do ok. 80 cm) krzewinkami Bagna zwyczajnego i Borówki łochyni i ni ższymi innymi krzewinkami (Borówki: czernica i brusznica, wrzos i inne) oraz trawami i wełniank ą, z bardzo rozwini ętą, zró żnicowan ą przestrzennie na „k ępki" i „dolinki", warstw ą mszyst ą, tworzon ą w znacznej cz ęś ci przez gatunki torfowców. W rejonach zagł ębie ń wyst ępuj ą równie ż zbiorowiska wysokich ro ślin bagiennych, najcz ęś ciej du żych turzyc w formie k ęp z ro ślinami o wysoko ści 0,5-1m. Szuwary turzycowe stanowi ą zwykle nast ępny po szuwarach wła ściwych etap zarastania zbiorników wodnych, same ust ępuj ąc zbiorowiskom torfowiskowym niskoturzycowym, zaro ślom wierzbowym lub lasom bagiennym. Pod wpływem działania człowieka szuwary turzycowe mog ą przekształca ć si ę w zbiorowiska wilgotnych łąk. Zbiorowiskom tym towarzysz ą bardzo liczne fitoareozole i aeroplankton. W szczególnie du żych ilo ściach wyst ępuj ą zarodniki grzybów. Bioklimat tych zbiorowisk ma wysoce swoisty charakter. Z jednej strony du ża wilgotno ść powietrza i znaczne okresowe st ężenie alergenów (co nie sprzyja dłu ższemu przebywaniu), a z drugiej strony za ś – silne oddziaływanie bioterapeutyczne aerozoli, stwarza korzystne warunki dla organizmu człowieka. Ogólnie bior ąc zarówno środowiska borowe, jak i torfowiskowe działaj ą stymulująco i antyseptycznie na ludzi. Odporno ść na u żytkowanie rekreacyjne omawianych zbiorowisk jest bardzo mała. Zbiorowiska te nie nadaj ą si ę do długotrwałej penetracji, swobodna penetracja torfowisk jest wr ęcz niebezpieczna. Poruszanie si ę w obu tych zbiorowiskach powinno odbywa ć si ę wył ącznie po drogach (lub kładkach). Obecno ść tych zbiorowisk niesłychanie podnosi atrakcyjno ść krajobrazow ą stref wypoczynku.

Zaro śla wierzbowe. Są to zaro śla o wysoko ści zwykle 2 – 4 m zwarte, z runem zielnym i bujnym. Zbiorowiska wyst ępuj ące stale przy nurcie rzeki, we wszystkich tych miejscach gdzie znajduj ą si ę świe żo odło żone pokłady piasków rzecznych, a wi ęc przede wszystkim

______56

w obr ębie koryta rzeki mało przekształconej. Skutkiem zniszczenia lasów, zarastania łąk i z innych powodów zbiorowiska zaro śli wierzbowych wyst ępowa ć mog ą na siedliskach wtórnych na dawno ju ż utrwalonych madach piaszczystych. W kompleksy przestrzenne wchodzi najcz ęś ciej z: ł ęgami wierzbowo-topolowymi, szuwarami, ł ąkami zalewnymi i ziołoro ślami z nawłoci ą.

Łąki i pastwiska świe że i wilgotne Zespoły ro ślinno ści wyst ępuj ące na okresowo zalewanych piaszczystych madach rzecznych, u żytkowane jako ł ąki lub pastwiska. Są to zbiorowiska trawiaste o zró żnicowanej wysoko ści od ok. 0,2 do 1 m, cz ęsto ro ślinno ści trawiastej towarzysz ą drzewostany wierzbowe i topolowe. Bardzo istotne jest znaczenie higieniczno sanitarne tych zbiorowisk przez łatwe przyswajanie wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń, zarówno gazowych jak i metali ci ęż kich. W mniejszym stopniu absorbowane s ą przez nie pyły. Wielkie kompleksy ł ąk i pastwisk nie maj ą wi ększego znaczenia zdrowotnego. Naturalne ł ąki śródle śne działaj ą pobudzaj ąco na układ odporno ściowy i psychiczny, poprawiaj ą tak że funkcjonowanie układu krwiono śnego. Istotne przeciwwskazania dotycz ą przebywania ludzi wra żliwych na alergeny, których st ęż enie (głównie pyłków) jest znaczne. Drugim czynnikiem ograniczaj ącym jest masowe wyst ępowanie uci ąż liwych owadów. Łąki oraz pastwiska świe że, charakteryzuj ą si ę du żą chłonno ści ą naturaln ą dochodz ącą w zale żno ści od zagospodarowania do 100 osób/ha/dzie ń. Du ża elastyczno ść siedliska pozwala w zasadzie dowolnie modyfikowa ć i przekształca ć pokryw ę ro ślinn ą w układy o najwy ższej mo żliwej chłonno ści (pla że zielone i boiska sportowe). Półnaturalne ł ąki, zwłaszcza śródle śne i przywodne, mog ą by ć wykorzystywane bez ogranicze ń jako miejsce pla żowania, biwakowania, gier i zabaw oraz uprawiania sportu. Ze wzgl ędu na walory rekreacyjne nie nale ży przeznacza ć terenów zaj ętych przez te zbiorowiska pod zabudow ę.

W miejscach gdzie gleba nie jest jeszcze prawie wytworzona; cz ęsto na wydmach, w piaskowniach, nasypach, ugorach, w miejscach o zniszczonej pokrywie glebowo-ro ślinnej wyst ępuj ą murawy piaskowe ró żne. Stosunkowo cz ęste w kompleksach przestrzennych, głównie z przekształconymi lasami sosnowymi lub z ro ślinno ści ą ruderaln ą.

______57

Są to zró żnicowane murawy piaskowe tworzone przez w ąskolistne trawy z udziałem gatunków światłolubnych i psammofilnych, na ogół nietworz ące darni. Wśród nich wyst ępuj ą charakterystyczne Murawy szczotlichowe . - pionierskie zbiorowiska lu źnych piasków siedliska skrajnie ubogiego i o du żym nasłonecznieniu. Najlepiej radzi sobie tu niska, zbitok ępkowa trawa o szaroniebieskiej barwie Szczotlicha siwa, zwana kozi ą bródk ą. Jest ona znakomicie przystosowana do trudnych warunków. Ma rozbudowany system korzeniowy oraz potrafi odnawia ć si ę po zasypaniu piaskiem Siedliska te tworz ą lu źne i bardzo lu źne murawy trawiaste zwykle nie pokrywaj ące cało ści powierzchni gleby i nietworz ące darni.

Na uwag ę zasługuj ą, wyst ępuj ące w rejonie wsi Ha ćki zespoły muraw kserotermicznych. Skrawki ciepłolubnej ro ślinno ści murawowej wyst ępuj ące w Polsce maj ą charakter zubo żałych i zniekształconych fragmentów stepów i w odróżnieniu od "prawdziwych" stepów – nazywane s ą murawami kserotermicznymi. Zajmuj ą one siedliska o szczególnych warunkach mikroklimatycznych, wysokich temperaturach gleby i powietrza, du żym nasłonecznieniu i małej wilgotno ści, gdzie wyst ępuj ą gleby płytkie, maj ące charakter r ędzin, gleb brunatnych i czarnoziemów. Te zasadowe lub oboj ętne, bogate w w ęglan wapnia gleby s ą wybitnie ciepłe, co umo żliwia wzrost ro ślinom ciepłolubnym, a trudno ści zaopatrywania si ę ro ślin w wod ę, zwłaszcza w lecie, eliminuj ą bardziej wilgociolubne gatunki. Ro ślinami panuj ącymi na takich siedliskach s ą najcz ęś ciej k ępkowe trawy o w ąskich szczeciniastych li ściach, np. ostnice i kostrzewy, na siedliskach mniej skrajnych mog ą przewa żać bardziej wilgociolubne trawy o szerokich i płaskich li ściach, takie jak Kłosownica pierzasta czy stokłosa. Prócz traw, w murawach kserotermicznych wyst ępuj ą liczne, cz ęsto pi ęknie kwitn ące ro śliny dwuli ścienne, które nadaj ą murawom barwny i malowniczy wygl ąd. Wczesn ą wiosn ą rozpoczynaj ą kwitnienie Miłek wiosenny, Pi ęciornik piaskowy, Turzyca niska oraz Szczodrzeniec ruski i rozesłany. Maksimum rozwoju muraw przypada na pó źną wiosn ę i wczesne lato, wówczas do kwiatów o barwach żółtych doł ączaj ą białe (np. Zawilec wielkokwiatowy, Wisienka karłowata, Marzanki: pagórkowa i barwierska), ró żowe (np. Chabry: panno ński, driakiewnik i nadre ński), fioletowe (Dzwonki: syberyjski, bolo ński, jednostronny), bł ękitne (Przetaczniki: ożankowy, z ąbkowany i kłosowy), kremowe (Traganek szerokolistny i

______58

pęcherzykowaty) i inne 9. W drugiej połowie lata kwitnienie maleje, a niektóre gatunki zapadaj ą w stan spoczynku. Jesieni ą nast ępuje ponowne, lecz mniejsze o żywienie, w tym czasie zakwitaj ą np. Aster gaw ędka, Driakiew żółtawa, O żota zwyczajna. Murawy kserotermiczne charakteryzuj ą si ę unikalnym i bogatym składem florystycznym. Wiele z tych ro ślin obj ętych jest ochron ą gatunkow ą (np. Ostro żeń panno ński, Aster gaw ędka, Dzwonek bolo ński, Dzwonek syberyjski, Zawilec wielkokwiatowy, Len złocisty, Powojnik prosty i inne) lub s ą to gatunki rzadkie i zagro żone. Z ro ślin rosn ących na siedliskach kserotermicznych do "Polskiej Czerwonej Ksi ęgi Ro ślin" wpisane s ą m.in.: Ró ża galicyjska, Kosaciec bezlistny, Ostnica Jana, Storczyk purpurowy, Len włochaty, Wi śnia karłowata, Przetacznik zwodny, Przetacznik wczesny 10 . Ponadto murawy kserotermiczne stanowi ą lokalne "wyspy siedliskowe", przez co wzbogacaj ą ró żnorodno ść krajobrazow ą, a tak że gatunkow ą i biocenotyczn ą. Głównym zagro żeniem dla muraw kserotermicznych jest sukcesja, czyli naturalny proces zarastania krzewami i drzewami, ostatecznie prowadz ący do wykształcenia si ę lasu. Wchodz ące w murawy krzewy i drzewa zacieniaj ą światło żą dne ro śliny murawowe, hamuj ąc ich wzrost, a tak że ograniczaj ą parowanie glebowe, co umo żliwia rozwój gatunkom potrzebuj ącym wi ększej wilgotno ści. W miejscach przyrodniczo cennych, zagro żonych sukcesj ą, w celu zachowania warunków sprzyjaj ących rozwojowi gatunków kserotermicznych konieczn ą wydaje si ę by ć interwencja człowieka. W utrzymywaniu wtórnych muraw kserotermicznych wa żną rol ę odegra ć mo że umiarkowane i kontrolowane wypalanie, gdy ż eliminuj ąc gatunki krzewów i drzew hamuje si ę sukcesj ę. Jednak znaczenie wypalania jako czynnika powstrzymuj ącego sukcesj ę jest bardzo dyskusyjne i mogłoby by ć dopuszczalne jedynie sporadycznie pó źną jesieni ą lub wczesn ą wiosn ą i to na ograniczonej powierzchni. Naczyniowe ro śliny kserotermiczne na ogół dobrze znosz ą wypalanie, lecz ogie ń negatywnie wpływa na flor ę zarodnikow ą oraz na faun ę. Ponadto nadmierne wypalanie eliminuje bardziej wra żliwe gatunki, a sprzyja rozwojowi niektórych traw. Wpływ wypasu równie ż nie jest oceniany jednoznacznie, powoduje ubo żenie zbiorowisk i preferuje gatunki odporne na wydeptywanie. St ąd te ż panuje pogl ąd, że "najbezpieczniejszym" sposobem powstrzymywania sukcesji na zagro żonych zarastaniem terenach jest wycinanie krzewów i drzew oraz koszenie traw po okresie wysypywania nasion wi ększo ści ro ślin kserotermicznych. Ale

9 Ha ćki – zespół przyrodniczo-archeologiczny na Równinie Bielskiej

______59

równie ż koszenie nie mo że by ć jedynym zabiegiem stosowanym w czynnej ochronie muraw, bo niekiedy dla zachowania pewnych gatunków koniecznie jest tak że odsłanianie gleby. Na terenie gminy najwi ększe powierzchnie zajmuje ro ślinno ść pól uprawnych oraz ł ąki i pastwiska. Zabudowie zagrodowej towarzysz ą drzewa i krzewy ozdobne, pojedyncze drzewa owocowe. Najcz ęś ciej wyst ępuj ące gatunki drzew i krzewów ozdobnych to: Lipa drobnolistna, Brzoza brodawkowata, D ąb szypułkowy, Klon pospolity, Wi ąz, Jesion wyniosły, Lilak, Dere ń biały, Ró ża pospolita i Leszczyna. Sady najcz ęś ciej tworz ą jabłonie, grusze, śliwy, wi śnie cz ęsto spotykane s ą równie ż Orzech włoski. Roślinno ść towarzysz ąca zabudowie mieszkaniowej na ogół jest w dobrym stanie zdrowotnym i mimo wielu zastrze żeń odno śnie kompozycji poszczególnych zespołów ro ślin stanowi warto ściowy element szaty ro ślinnej. Na terenie całej gminy wielkie znaczenie przyrodnicze i krajobrazowotwórcze maj ą zadrzewienia, zakrzewienia i pojedyncze drzewa śródpolne. Rozbudowa układu drogowego, rozszerzenie stref budownictwa mieszkaniowego, tworzenie nowych obszarów usługowych wywiera zdecydowanie negatywny wpływ na krajobraz wiejski. O ile g ęsta sie ć zadrzewie ń utrudnia mechanizacj ę prac polowych to liczne badania dowodz ą o du żej ich roli w kształtowaniu równowagi biologicznej rolniczego środowiska wiejskiego jak równie ż ich wkład w upi ększanie krajobrazu. Zadrzewienia śródpolne mog ą mie ć ró żnorodn ą genez ę: ‹ z reliktów naturalnej ro ślinno ści le śnej; ‹ w wyniku spontanicznej kolonizacji dokonywanej przez drzewa i krzewy; ‹ przez nasadzenia jedo lub wielogatunkowych zadrzewie ń. Zespoły ro ślinno ści śródpolnej tworz ą najcz ęś ciej lipy, klony, topole, olsze, wierzby, wi ązy, d ęby i jesiony, natomiast spo śród krzewów dominuj ą tarnina, głóg, trzmielina, Bez czarny i koralowy, derenie, kalina itd. Zadrzewienia śródpolne pełni ą szereg wa żnych funkcji: ‹ maj ą działania wiatrochronne; ‹ hamuj ą erozj ę wietrzn ą; ‹ zmniejszaj ą parowanie sumaryczne (ewapotranspiracj ę); ‹ zwi ększaj ą tworzenie si ę rosy; ‹ powoduj ą (w skali globalnej) zwi ększenie ilo ści opadów; ‹ wpływaj ą na zwi ększenie wilgotno ści gleb; ‹ zatrzymuj ą szkodliwe emisje;

______60

Z powy ższego wynika, że utrzymanie istniej ącej zieleni śródpolnej jest niezwykle istotne z punktu widzenia zachowania równowagi biologicznej jak równie ż z punktu widzenia gospodarczego. W miar ę mo żliwo ści wskazane jest równie ż uzupełnianie i zwi ększanie ilo ści tego typu zieleni. Nowe nasadzenia śródpolne powinno si ę ł ączy ć w ju ż istniej ące elementy. Ukierunkowanie osi zadrzewie ń okre śla kierunek dominuj ących wiatrów. Ten aspekt jest szczególnie wa żny przy scalaniu gruntów. Aby maksymalnie ograniczyć straty gruntów, zadrzewienia nale ży sadzi ć na obrze żach pól i na granicy parcel wzdłu ż ich dłu ższego boku, by nie stanowiły przeszkody przy manewrowaniu maszynami rolniczymi. G ęsto ść sieci zadrzewie ń okre ślaj ą takie czynniki jak: dominuj ący kierunek wiatru, ukształtowanie terenu oraz ich wysoko ść . W celu ochrony zwierz ąt hodowlanych przed wiatrem, sło ńcem i ulewami drzewa nale ży sadzi ć na pastwiskach trwałych, a je śli jest to mo żliwe równie ż na gruntach czasowo przeznaczanych pod ł ąki w wyniku zmianowania. Równie wa żne jest obsadzanie zieleni ą wysok ą kanałów i rowów melioracyjnych w celu wzmocnienia ich brzegów oraz dróg śródpolnych gdzie drzewa stanowi ą doskonał ą zapor ę uniemo żliwiaj ącą tworzenie si ę zasp śnie żnych. Przy wyborze rodzaju zadrzewie ń oraz gatunków ro ślin nale ży kierowa ć si ę nast ępuj ącymi zasadami: ‹ sadzi ć gatunki rodzime przystosowane do istniej ących warunków siedliskowych; ‹ miesza ć ze sob ą liczne gatunki aby poprawi ć równowag ę ekologiczn ą i upi ększy ć krajobraz; ‹ uwzgl ędnia ć funkcje przyszłych zadrzewie ń. Aby ograniczy ć szkodliwe działanie zadrzewie ń na uprawy powinni śmy unika ć sadzenia drzew o płaskim systemie korzeniowym (osika, klony, Jawory: zwyczajny i polny, Robinia akacjowa). Natomiast w przypadku brzegów wód płyn ących i stoj ących, drzewa które maj ą je chroni ć powinny mie ć silny i g ęsty system korzeniowy (wierzby, olsze). Na przedpolu lasów zaznacza si ę strefa o stosunkowo du żej naturalno ści szaty ro ślinnej. Z punktu widzenia ekologii najbogatsze przyrodniczo s ą wszelkie strefy styków dwóch biocenoz. Strefa ekotonu (styk ekosystemów le śnych z agrocenozami) charakteryzuje si ę wi ększ ą produkcj ą i ró żnorodno ści ą biologiczn ą. Jest to strefa, w której przenikaj ą si ę wzajemnie zasi ęgi wielu organizmów jednej i

______61

drugiej biocenozy - w tym przypadku - lasu i pola. Niew ątpliwie wydłu żona linia ekotonu sprzyja wi ększej penetracji zwierzyny le śnej na polach. Z punktu widzenia rolnictwa jest to zjawisko niekorzystne. Bior ąc pod uwag ę uwarunkowania rozwoju rolnictwa (w s ąsiedztwie lasów dominuj ą gleby o niskiej przydatno ści dla celów rolniczych) zmiana celów gospodarki rolnej np. przej ście na agroturyzm mo że przyczyni ć si ę do zachowania w stanie naturalnym tej strefy. W takim przypadku zró żnicowana i dobrze rozbudowana strefa ekotonu b ędzie jak najbardziej po żą dana. Wydłu żenie granicy polno-le śnej jest te ż wymagane ze wzgl ędów biocenotycznych. Wiadomo, że ekotony charakteryzuj ą si ę du żą stabilno ści ą procesów przyrodniczych. S ą one uwarunkowane du żą ró żnorodno ści ą zasiedlaj ących je organizmów, np. po żyteczne organizmy zasiedlaj ące skraj lasu penetruj ą równie ż przyległe pola; owady drapie żne i zapylaj ące, ptaki i ssaki drapie żne i owado żerne, mikrofauna glebowa itp. Grunty rolne nieu żytkowane, poło żone na przedpolu du żych kompleksów le śnych, powinny by ć pozostawione we władanie natury. Po utrwaleniu si ę ro ślinno ści zielnej, porastaj ą stopniowo krzewami, potem gatunkami lekkonasiennymi drzew: brzoz ą, osik ą, topol ą, wierzb ą, olsz ą - w zale żno ści od tego, jakie gatunki wyst ępuj ą w pobli żu. Po kilkudziesi ęciu latach pod ich osłon ą wyrastaj ą drzewa: cieniozno śne lipy, klony, jawory, d ęby, wi ązy, jesiony. Ten proces nazywa si ę sukcesj ą ekologiczn ą i jest on w skrócie powtórzeniem tego, co działo si ę na naszych ziemiach po ust ąpieniu lodowca. W niewielu miejscach na terenie gminy, gdzie przez człowieka została zniszczona ziele ń naturalna a nie została wprowadzona nowa ziele ń sztucznie ukształtowana, rozwijaj ą si ę spontaniczne formy ro ślinno ści ruderalnej. S ą to formy azotolubne i wapiennolubne, odgrywaj ące znacz ącą rol ę w utrwalaniu podło ża i wytwarzaniu warstwy gleby, jednak jej walory estetyczne s ą bardzo małe.

Na terenie gminy Bielsk Podlaski, najcenniejsze pod wzgl ędem faunistycznym są dolina Narwi z przyległymi ekosystemami le śno-bagiennymi oraz uj ściowymi odcinkami rzeki Strabelki, Orlanki i Łoknicy.. Wielkim walorem tego rejonu jest awifauna. W dolinie Narwi stwierdzono obecno ść ok. 200 gatunków ptaków, w tym 149 gatunków l ęgowych, b ądź takich, których gniazdowanie mo żna uzna ć za prawdopodobne. Decyduje o tym powszechne wyst ępowanie kilku gatunków dominuj ących (Rokitniczka, Potrzos,

______62

Brz ęczka, Trzcinniczek, Krzy żówka), stanowi ących 60% ornitofauny oraz wyst ępowanie gatunków charakterystycznych dla doliny, zwi ązanych z szuwarami bagiennymi (Kropiatka, Zielonka, Rybitwa czarna, B ąk, Błotniak stawowy). W okresie lęgowym obszar zasiedla: Cyranka 10% - 16% populacji krajowej, Krwawodziób 9% – 11% populacji krajowej , co najmniej 7% populacji krajowej Błotniaka łąkowego, 4% - 5,5% populacji krajowej Rycyka oraz co najmniej 1% populacji krajowej nast ępuj ących gatunków ptaków: Błotniak stawowy, Cietrzew (wpisany do polskiej Czerwonej Ksiegi), Derkacz, Dubelt (PCK), Kropiatka, Rybitwa czarna, Sowa błotna (PCK), Świerszczak, Zielonka (PCK); w stosunkowo wysokim zag ęszczeniu wyst ępuje Wodniczka (PCK) 10 . W okolicznych lasach na terenie gminy żyj ą łosie, jelenie, sarny, dziki, lisy, zaj ące. W strefach styku ekosystemów le śnych i dolinnych liczne wyst ępuj ą: mopki, nocki łydkowłose i du że, bobry i wydry. W śród płazów i gadów dosy ć liczne s ą Traszki grzybiaste, Kumaki nizinne oraz Żółwie błotne. Równie bogata i urozmaicona jest fauna, wspominanych wy żej, zadrzewien i zakrzewie ń śródpolnych. Składa si ę z gatunków nale żą cych do ró żnych środowisk. Są tu gatunki le śne, otwartych pól, lecz najwi ęcej pochodzi z pogranicza le śno- polnego. Liczne zwierz ęta uzale żnione s ą od ró żnych gatunków ro ślin i warunków panuj ących wewn ątrz zadrzewie ń, tak wi ęc w zale żno ści od bogactwa i zró żnicowania florystycznego ro śnie zró żnicowanie fauny. Najliczniej reprezentowane s ą bezkr ęgowce, które znajdują tu doskonałe warunki schronienia, żerowania, zimowania i rozmna żania do najcz ęś ciej wyst ępuj ących nale żą : Rusałka pawik, Listkowiec cytrynek, Wielbł ądka, Kowal bezskrzydły, R ączyca, Trzmiel, Pasikonik zielony, Biegacz, Żuk wiosenny. Poza okresami godowymi w tych rejonach mo żna spotka ć kilka gatunków plazów: Rzekotk ę drzewn ą, Grzebiuszk ę ziemn ą, Ropuch ę szar ą i zielon ą, natomiast gady s ą reprezentowane przez Jaszczurk ę zwink ę, Padalca czy Zaskro ńca. Liczne gatunki ptaków w zadrzewieniach śródpolnych buduj ą gniazda i znajduj ą po żywienie, inne tylko gniazduj ą szukaj ąc pokarmu na okolicznych polach. Wiosn ą w tych rejonach najwi ęcej spotyka si ę ptaków w ędrownych i osiadłych,

10 Natura 2000 standardowy formularz danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO), dla obszarów spełniaj ących kryteria obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW) i dla obszarów specjalnej ochrony (SOO)

______63

wyst ępuj ą tu gatunki owado żerne, drapie żne i ziarnojady, na zim ę zostaj ą przede wszystkim ziarnojady. W strefach zadrzewie ń śródpolnych spotyka si ę: Pustułk ę, Kwiczoła, Dzi ęcioła zielonego, Sikor ę modr ą, Słowika szarego, Trznadla, Kuropatw ę, Ba żanta, Srok ę. Zadrzewienia s ą całorocznym środowiskiem życia wielu gatunków ssaków. Spotka ć tu mo żna Lisa, Kun ę domow ą, Łasic ę, Zaj ąca szaraka i Sarn ę, a tak że wiele gatunków gryzoni.

12. PRAWNA OCHRONA ŚRODOWISKA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE

Północna cz ęść gminy Bielsk Podlaski, obejmuj ąca dolin ę Narwi z niewielkim pasem terenów przyległych została wł ączona w system obszarów Natura 2000.

Są to dwa obszary Natura 2000, których granice w obr ębie gminy pokrywaj ą si ę:

‹ „Dolina Górnej Narwi” (PLC200007) – obszar specjalnej ochrony ptaków,

‹ „Ostoja w Dolinie Górnej Narwi” (PLH200010) – obszar specjalnej ochrony siedlisk.

Natura 2000 jest zbiorem obszarów wyznaczonych według jednolitych kryteriów całej Unii Europejskiej tak, aby zachowa ć na nich siedliska przyrodnicze i gatunki, które zostały uznane za wa żne dla Europy. Celem programu Natura 2000 jest zachowanie tylko wybranych siedlisk przyrodniczych i wybranych gatunków zwierz ąt i ro ślin (uj ętych w zał ącznikach do dyrektyw). W skład sieci Natura 2000 wchodz ą: ‹ obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) - (Special Protection Areas - SPA) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich gatunków ptaków, tzw. "Ptasiej", ‹ specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) - (Special Areas of Conservation - SAC) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. "Siedliskowej", dla siedlisk przyrodniczych wymienionych w zał ączniku I oraz gatunków ro ślin i zwierz ąt wymienionych w zał ączniku II do Dyrektywy.

______64

W Polsce zasady funkcjonowania obszarów Natura 2000 okre śla ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. Nale ży podkre śli ć, że obszar Natura 2000 mo że obejmowa ć cz ęść lub cało ść obszarów i obiektów obj ętych ju ż prawnymi formami ochrony przyrody takich jak parki narodowe czy krajobrazowe itd. W takim przypadku zasady ochronne ustalone dla parków narodowych czy krajobrazowych s ą nadrz ędne w stosunku dla wytycznych obowi ązuj ących dla obszarów Natura 2000.

Zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody na obszarach Natura 2000 zabrania si ę podejmowania działa ń mog ących w istotny sposób pogorszy ć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk ro ślin i zwierz ąt, a tak że w istotny sposób wpłyn ąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony ten obszar. Jednak je żeli przemawiaj ą za tym konieczne wymogi nadrz ędnego interesu publicznego, w tym wymogi o charakterze społecznym lub gospodarczym, i wobec braku rozwi ąza ń alternatywnych, wojewoda mo że zezwoli ć na realizacj ę planu lub przedsi ęwzi ęcia, które mog ą mie ć negatywny wpływ na ten obszar, zapewniaj ąc wykonanie kompensacji przyrodniczej niezb ędnej do zapewnienia spójno ści i wła ściwego funkcjonowania sieci Natura 2000. Przytoczone powy żej przepisy dotycz ą jednak tylko obszarów „siedliskowych” (wyznaczonych na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG), gdy ż zapis art. 34 ustawy o ochronie przyrody jest odzwierciedleniem zapisów tej dyrektywy.

Natomiast w przypadku obszarów „ptasich” (wyznaczonych na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG) przepisów tych nie mo żna stosowa ć, gdy ż obszary te, zgodnie z zaleceniami przywołanej dyrektywy, podlegaj ą bezwzgl ędnej ochronie – przez co nale ży rozumie całkowity zakaz ingerencji w ten obszar. Dlatego te ż w niniejszym opracowaniu zaproponowano go do wył ączenia z jakiegokolwiek zainwestowania. Cho ć oczywi ście brakiem logiki byłoby wprowadzenie na tym obszarze zakazu realizacji nowych lub modernizacji istniej ących liniowych obiektów infrastruktury technicznej, szczególnie o tych o znaczeniu ponadlokalnym.

„Dolina Górnej Narwi” – PLB200007 i „Ostoja w Dolinie Górnej Narwi” – PLH20010 11 obejmuj ą dolin ę Narwi na odcinku od zapory wodnej w Bondarach do Sura ża, z przylegaj ącym do niej kompleksem stawowym, zasilanym w wod ę z systemu rzeczki Lizy (dopływu Narwi), usytuowanym w pobli żu Sura ża. Koryto Narwi ma tu naturalny charakter, z meandrami i starorzeczami, jej dolina ma 0,3-3,0 km

______65

szeroko ści. Wi ększo ść powierzchni doliny zajmuj ą zbiorowiska szuwarowe, których wyst ępowanie uzale żnione jest od corocznych wylewów rzeki.

Dominuj ą tu turzycowiska i szuwary mannowe, a wokół starorzeczy - trzcinowiska. Wzdłu ż rzeki wyst ępuj ą zakrzewienia i zadrzewienia wierzbowe; lasy pokrywaj ą niewielk ą cz ęść doliny. Około 60% obszaru jest u żytkowane rolniczo (przewa żaj ą pastwiska i ł ąki ko śne). Ostoja ptasia zaliczana jest do rangi europejskiej E 30. Wyst ępuje tu co najmniej 20 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG, 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Dolina Górnej Narwi jest jedn ą z najlepiej zachowanych w Polsce dolin rzecznych i stanowi, obok Bagien Biebrza ńskich, jeden z najwi ększych obszarów mokradeł środkowoeuropejskich. Kształtowane przez regularne wylewy rzeki, s ą one uznawane za siedliska o najwi ększej ró żnorodno ści biologicznej w strefie klimatu umiarkowanego. Zagro żenia: Obni żanie si ę poziomu wód gruntowych oraz zanik u żytkowania pastwiskowo- łąkarskiego. W kompleksach stawowych zagro żeniem jest zarówno zaniechanie, jak i intensyfikacja u żytkowania stawowego. Obszar podlega działaniom z zakresu ochrony przeciwpowodziowej. Istniej ące obiekty i urz ądzenia zwi ązane z ochron ą przeciwpowodziow ą wymagaj ą utrzymywania ich w sprawno ści technicznej. Typy siedlisk znajduj ących si ę na tym terenie, które s ą wymienione w Zał ączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG 11 :

‹ Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion;

‹ Zalewane muliste brzegi rzek;

‹ Suche wrzosowiska ( Calluno-Genistion , Pohlio-Callunion , Calluno- Arctostaphylion );

‹ Ciepłolubne, śródl ądowe murawy napiaskowe ( Koelerion glaucae );

‹ Murawy kserotermiczne ( Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallentis ) - priorytetowe s ą tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków;

______66

‹ Górskie i ni żowe murawy bli źniczkowe ( Nardion – płaty bogate florystycznie);

‹ Zmiennowilgotne ł ąki trz ęś licowe ( Molinion );

‹ Ni żowe i górskie świe że ł ąki u żytkowane ekstensywnie (A rrhenatherion elatioris );

‹ Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk;

‹ Gr ąd środkowoeuropejski i subkontynentalny ( Galio- Carpinetum, Tilio- Carpinetum );

‹ Bory i lasy bagienne (V accinio uliginosi-Betuletumpubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii- Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne);

‹ Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenionglutinoso-incanae , olsy źródliskowe);

‹ Łęgowe lasy d ębowo-wi ązowo-jesionowe ( Ficario-Ulmetum ).

Ptaki wymienione w Zał ączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG, wyst ępuj ące na tym obszarze 11 :

Botaurus stellaris (B ąk), Ixobrychus minutus (B ączek), Ciconia nigra (Bocian czarny), Ciconia ciconia (Bocian biały), Aythya nyroca (Podgorzałka), Circus aeruginosus (Błotniak stawowy), Circus cyaneus (Błotniak zbo żowy), Circus pygargus (Błotniak łąkowy), Aquila pomarina (Orlik krzykliwy), Porzana porzana (Kropiatka), P orzana parva (Zielonka), Crex crex (Derkacz) , Grus grus ( Żuraw), Gallinago media (Dubelt), Sterna hirundo (Rybitwa rzeczna), Chlidonias niger (Rybitwa czarna), Asio flammeus (Sowa błotna), Acrocephalus paludicola (Wodniczka), Tetrao tetrix (Cietrzew) Ssaki wymienione w Zał ączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, wyst ępuj ące na tym obszarze 11 :

Barbastella barbastellus (Mopek), Myotis dasycneme (Nocek łydkowłosy), Myotis myotis (Nocek du ży), Castor fiber (Bóbr europejski), Canis lupus (Wilk), Lutra lutra (Wydra)

______67

Płazy i gady wymienione w Zał ączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, wyst ępuj ące na tym obszarze 11 :

Triturus cristatus (Traszka grzebieniasta), Bombina bombina (Kumak nizinny), Emys orbicularis ( Żółw błotny).

Ryby wymienione w Zał ączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, wyst ępuj ące na tym obszarze 11 :

Eudontomyzon spp ., Rhodeus sericeus amarus (Ró żanka), Misgurnus fossilis (Piskorz).

Północna cz ęść gminy Bielsk Podlaski poło żona jest równie ż w obr ębie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Narwi” powołanego Uchwał ą Nr XII/84/86 W.R.N. w Białymstoku z dnia 29 kwietnia 1986r. Zasady zagospodarowania i wykorzystania obszarów okre śla rozporz ądzenie nr 6/98 Wojewody Białostockiego z dnia 20 maja 1998r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Narwi” (Dz. Urz. Woj. Białostockiego z 1998r. Nr 10, poz.50).

Do obszarów prawnie chronionych na terenie gminy Bielsk Podlaski zalicza si ę równie ż lasy obr ębu Piliki i Hołody uznane decyzj ą Naczelnego Dyrektora za lasy masowego wypoczynku.

Na terenie gminy Bielsk Podlaski znajduje si ę 21 pomników przyrody: 20 przyrody o żywionej i jeden (wzgórze kemowe) nieo żywionej.

Tab.6 Wykaz pomników przyrody na terenie Gminy Bielsk Podlaski

L.p. Rok Nazwa wsi Nazwa obiektu Wiek Nr ewid. uznania 1 Augustowo Topola biała ok. 100 lat 264 1979 2 Plutycze Wi ąz szypułkowy ok. 200 lat 266 1979 Jesion wyniosły 2 3 Łubin Ko ścielny ok. 140 lat 270 1979 szt. Lipa drobnolistna 2 4 Łubin Rudołty ok. 160 lat 271 1979 szt. brak 5 Grabowiec Topola czarna 273 1979 danych 6 Piliki Wi ąz szypułkowy ok. 120 lat 274 1979

______68

7 Piliki Wi ąz szypułkowy ok. 140 lat 275 1979 8 Piliki Wi ąz szypułkowy ok. 100 lat 276 1979 9 Sobótka Klon zwyczajny ok. 170 lat 317 1981 10 Sobótka Lipa drobnolistna ok. 200 lat 318 1981 11 Sobótka Lipa drobnolistna ok. 200 lat 319 1981 12 Dobromil Aleja drzew 60 - 200 321 1981 13 Podbiele Klon zwyczajny ok. 180 lat 323 1981 14 Podbiele Jesion wyniosły ok. 160 lat 324 1981 15 Knorydy Dąb szypułkowy ok. 250 lat 495 1984 16 Knorydy Dąb szypułkowy ok. 300 lat 496 1984 17 Knorydy Dąb szypułkowy ok. 200 lat 497 1984 18 Knorydy Dąb szypułkowy ok. 200 lat 498 1984 Hryniewicze Wi ąz szypułkowy ok. 250 lat 19 625 1990 Du że

20 Nadle śnictwo Sosna zwyczajna ok. 170 lat B. Podl. oddział 1105 1990 184a 21 Ha ćki Wzgórze Kemowe 1051 1996

ŚRODOWISKO KULTUROWE Na terenie gminy Bielsk Podlaski nast ępuj ące obiekty zostały wpisane do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków: Łubin Ko ścielny Kościół par. p.w. Wniebowzi ęcia NMP, 1905-1909, nr rej.: 540 (539) z 16.09.1983 r. Parcewo Kaplica cmentarna, drewn., 1 poł. XIX, nr rej.: 238 z 26.10.1966 r. Zagroda nr 99, drewn., pocz. XX: (dom mieszkalno-gospodarczy, drewn., nr rej.: 553 (555) z 30.12.1983, stodoła, drewn., nr rej.: 554 z 30.12.1983 r. Chałupa nr 108, drewn., 2 poł. XIX, nr rej.: 546 z 28.11.1983 r. Pasynki Cerkiew prawosławna par. p.w. św. Jana Chrzciciela, drewn., 1891, nr rej.: 768 z 12.01.1993 r. Cerkiew cmentarna p.w. Matki Boskiej, drewn., XVIII, nr rej.: 398 z 10.05.1977 r. Ploski

______69

Cerkiew prawosławna p.w. Przemienienia Pa ńskiego, drewn., k. XVIII, nr rej.: 728 z 08.07.1991 r.

Podbiele Cerkiew prawosławna par. p.w. Eliasza Proroka, drewn., 1876-1912, nr rej.: 399 z 10.05.1977 r. Proniewicze Chałupa nr 29, drewn., 2 poł. XIX, nr rej.: 543 z 17.11.1983 r. Rajsk Cerkiew prawosławna par. p.w. śś . Ap. Piotra i Pawła, drewn., 1912, 1962, nr rej.: A- 14 z 11.11.2000 r. Stryki Wiatrak holender, drewn., ok. 1900, nr rej.: 435 z 20.03.1979 r. Stupniki Wiatrak ko źlak, drewn., ok. 1900, nr rej.: 481 z 31.01.1980 r.

Wykaz zabytków archeologicznych wyst ępuj ących na terenie gminy Bielsk Podlaski wpisanych do rejestru WKZ:

Biała Cmentarzysko średniowieczne ze stellami Nr rej. 263/1/A dec. nr 535-1/16/82 z dn. 07.10.1982 r. Nr rej. 263/2/A dec. nr 535-1/17/82 z dn. 07.10.1982 r. Grabowiec (Nadle śnictwo Bielsk Podlaski, Leśnictwo Grabowiec, uroczysko "Malesze" oddział 76 B) Cmentarzysko kurhanowe /2 kurhany/ Nr rej. 218/1 - A dec. nr 670-1/42/76 z dn. 23.11.1976 r. Nr rej. 218/2 - A dec. nr 670-1/43/76 z dn. 23.11.1976 r. Ha ćki Grodzisko wczesno średniowieczne zw. "Zamek" Nr rej. 13/A dec. nr Kl.III-1/6/183/63 z dn. 15.11.1963 r. dec. nr 670-1/61/76 z dn. 29.12.1976 r. Ha ćki Kurhan zw. Łysa Góra"

______70

Nr rej. 129/A dec. nr 670-1/27/70 z dn. 30.11.1970 r. Ha ćki Osada przygrodowa wielokulturowa Nr rej. 278/A dec. nr 535-1/57/97 z dn. 12.11.1997 r. Nr rej. 279/1/A dec nr 535-1/62/97 z dn. 26.11.1997 r. Nr rej. 279/2/A dec nr 535-1/63/97 z dn. 26.11.1997 r. Nr rej. 279/3/A dec nr 535-1/64/97 z dn. 26.11.1997 r. Nr rej. 279/4/A dec nr 535-1/65/97 z dn. 26.11.1997 r. Nr rej. 279/5/A dec nr 535-1/66/97 z dn. 26.11.1997 r. Plutycze Osada wydmowa z okresu neolitu Nr rej. C-10 dec. nr 670-1/58/76 z dn. 29.12.1976 r.

Ponadto wyst ępuje w gminie kilkadziesi ąt obiektów o warto ściach kulturowych nie obj ętych ochron ą decyzjami konserwatorskimi. Wykaz obiektów zabytkowych kulturowych (według Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Bielsk Podlaski): Augustowo Cerkiew prawosławna p.w. Apostoła Jana Teologa, drewn. ok. 1870 – 1876r. Cmentarz prawosławny z I poł. XIX w. Cmentarz z okr. I wojny światowej (1915.) Bolesty Zagroda nr 17 składaj ąca si ę: z domu drewnianego z pocz.XX w., stodoły drewnianej z lat 20 XX w., spichlerza drewnianego z lat 20 XXw. Chraboły Ośrodek zdrowia, drewniany, lata 40 XXw. Dom nr 37 drew. z lat 30 XXw. Deniski Dom z obor ą, drewn. - mur. koniec XIXw. Dobromil Spichlerz drewniany z ok.1850r. Dubia żyn Cmentarz prawosławny z II poł. XIX w. Grabowiec

______71

Szkoła, obiekt mieszkalny nr 50, drewn. z 1913 r. Domy: nr 51 drewniany z 1921r. i nr 53 drewn. z pocz.XXw.

Hołody Kapliczka, mur.k.XVIIIw. Hryniewicze Du że Dom Nr 11, drew. k.XIXw. Cmentarz prawosławny z II poł. XIX w. Cmentarz z okr. I wojny światowej (1915r.) Hryniewicze Małe Dom nr 6, 2 poł.XIXw. b) spichlerz w zagrodzie nr 3, drewn. I.30 XXw. Domy nr 40, 43, 49, drewn. I.20-30 XXw. Knorydy Kapliczka gr. kat. cmentarna, ob.cerkiew prawosławna cmentarna p.w. św.Jerzego, drewn. 1846r. Kapliczka prawosławna ze źródełkiem, drewn. k.XIXw. Domy nr 56, 59, 88, 116, drewn. Spichlerz w zagrodzie nr 17, drewn. l.20 XXw. Cmentarz prawosławny z XIX /XX w. Kozły Domy nr 31, 42, 46, 81 drewn. XIX, XXw. Stodoła, drewn. 2 poł. XIXw. wł. Filip Gorbacewicz. Cmentarz prawoslawny z II poł. XIX w. Ko żyno Du że Zagroda młynarska składaj ąca si ę z: młyna wodnego, drewn. 2 poł.XIXw., spichlerza drewn. k.XIXw. Dom nr 33, drewn. k.XIXw. Lewki Szkoła, ob. sklep, drew. pocz.XXw. Zespół dworca kolejowego: dworzec, ob. dom mieszkalny nr 1, mur. l.80 XIXw., chlew, mur. l.80 XIXw., 2 piwnice, mur. (kam.) l.80 XIXw. Łoknica

______72

Szkoła, ob. sklep, drewn. 1912r. Zagroda nr 28: dom drewn. 2 poł. XIXw., dom drewn. 2 poł. XIXw., stodoła drewn. 2 poł.XIXw. Domy nr 22, 26, 34, drewn. XIX, XXw. Łubin Ko ścielny Pozostało ści zespołu plebanii tj. obora, mur. pocz.XXw,, figura Matki Boskiej, kam. pocz. XXw., ogrodzenie z bram ą, mur. po 1909r. Szkoła, drewn. l.80 XXw. Cmentarz rzymsko-katolicki z l poł. XIX w. Malinowo Dom nr 30, drew. l.30 XXw. Cmentarz z okr. I wojny światowej - 1915 r. Mokre Cmentarz prawosławny II poł. XIX w. Nałogi Spichlerz w zagrodzie nr 35 drew, po 1918r. Orzechowicze Dom nr 31, drewn. 1930r. Parcewo Szkoła ob. klub, drewn. lata 70 XIXw. Zagroda nr 103, wł.Terenty Suszcz: obora drewn. 2 poł. XIXw., stodoła wiata drewn. 2 poł.XIXw., stodoła drewn. 2 poł. XIXw., spichlerz drewn. 2 poł.XIXw. Domy drewniane: nr 5 k.XIXw., nr 14 poł.XIXw., nr 48 pocz.XXw., nr 50 z chlewem ok.1927r., nr 61 z cz ęś ci ą gospodarcz ą pocz.XXw., nr 69 z cz ęś ci ą gospodarcz ą z 1926r., nr 81 - 2 poł.XIXw., nr 104 l.30 XXw. Zespół wiatraka: wiatrak ko źlak, drewn. po 1945r., spichlerz drewn. l.20 XXw. Owczarnia w zagrodzie nr 53, drewn. przed 1914r. Stodoły drewniane: w zagrodzie nr 46 z pocz. XXw. i w zagrodz.nr 89 XIX/XXw. Pasynki Szkoła drewn. lata 80 XIXw. Piliki Le śniczówka drewn. 1955 – 1956r. Zagroda nr 39, drewn. lata 20 XXw. Domy nr 14 i 35, drewn. XIX/XXw.

______73

Ploski Kaplica cmentarna prawosławna p.w. św.Apostoła Łukasza, mur. 1868r. Zespół szkolny paraf. ob. szkoły tj.: szkoła, drewn. 1906r., spichlerz, drewn. k.XIXw Zespół koszarki drogowej tj.: koszarka, mur. przed 1914r., budynek gospodarczy, mur. l.20 XXw. Most na rzece Narew, k.XIXw. Domy nr 85, 87, 94, 165, 172, drewn. XXw. Plutycze Domy nr : 43, 61, 112, 114, 121, 146, drewn. XXw. Podbiele Ruina dworskiej kaplicy grobowej, mur. k.XIXw. Proniewicze Domy nr 23, 30, drewn. XIX/XXw. Stołowacz Domy nr 7, 13, drewn. l.30 XXw. Stryki Kaplica greko-katolicka, ob. cmentarza prawosławnego p.w. św. Jerzego, drewn. k.XVIIIw. Kapliczka prawosławna p.w. św. Jana Chrzciciela, drewn. 1911r. Truski Szkoła drewn. l.30 XXw. Widowo Układ przestrzenny wsi, XVIw. Domy nr 22,32, drewn. XIX/XXw. Woronie Zagrody nr 11, 17, drewn. l.20 XXw. Domy nr 2,15,27, drewn. XIX/XXw. Zawady Zagroda nr 30, drewn. l.30XXw. Zubowo Szkoła, ob. świetlica, drewn. pocz.XXw. Domy nr 20, 38, drewn. XIX/XXw.

______74

Na terenie gminy Bielsk Podlaski we wsi Łubin Ko ścielny oraz Dobromil znajduj ą si ę pozostało ści parków podworskich – obiekty zinwentaryzowane w opracowaniu „Zabytki architektury i budownictwa w Polsce” (O środek dokumentacji zabytków, Warszawa 1992r). Podczas wizji terenowej stwierdzono, na północ od wsi Sobótka, zespół starodrzewu (głównie) lipowego. Ziele ń ta posiada typowe zało żenia parkowe, tak wi ęc mo żna przypuszcza ć, że jest to pozostało ść takiego obiektu. Teren jest mocno zaniedbany z bujnie rozwini ętą ro ślinno ści ą spontaniczn ą – wymaga uporz ądkowania i piel ęgnacji. Wszystkie wy żej wymienione obiekty powinny zosta ć obj ęte ochron ą.

Poza tym na terenie całej gminy licznie wyst ępuj ą stare cmentarze, które stanowi ą du żą warto ść historyczn ą.

13. OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO, JEGO ZAGRO ŻEŃ I MO ŻLIWO ŚĆ ICH ELIMINACJI Degradacja środowiska przyrodniczego jest nieodł ącznym elementem gospodarczej i bytowej działalno ści człowieka. Zniekształca ona struktur ę ekologiczn ą, chemizm gleb i ro ślin, struktur ę gruntów naturalnych, rze źbę terenu, warunki gruntowo-wodne oraz stan higieny atmosfery. Zagro żenie dla środowiska ze strony rolnictwa wynika przede wszystkim z niewła ściwej agrotechniki. Nadmierna intensyfikacja rolnictwa powoduje zmiany składu botanicznego ro ślinno ści. Z kolei obiekty usługowe, urbanizacja komunalna i komunikacja oddziałuj ą szkodliwie na gleb ę, ro śliny oraz przede wszystkim przyczyniaj ą si ę do pogorszenia stanu higieny atmosfery. Agresywne kwa śne zwi ązki emitowane do atmosfery (głównie zwi ązki siarki) przenikaj ą do gleb powoduj ąc zakwaszenie i zubo żenie gleby w niektóre składniki pokarmowe. W glebach mog ą pojawia ć si ę ponadnormatywne st ęż enia pewnych składników chemicznych. Dotyczy to np. metali ci ężkich w rejonach poło żonych wzdłu ż tras komunikacyjnych o du żym nat ęż eniu ruchu pojazdów. Stan środowiska przyrodniczego w gminie Bielsk Podlaski mo żna okre śli ć jako dobry. W zakresie poszczególnych komponentów przedstawia si ę nast ępuj ąco: ‹ bardzo wysokie walory przyrodniczo-krajobrazowe częś ci północnej (mniej wi ęcej na północ od linii miejscowo ści Husaki – Chraboły – Rzepniewo – Konorozy – Kolonia Ko żyno);

______75

‹ korzystne warunki klimatu lokalnego; ‹ du ży udział gleb o bardzo wysokiej przydatno ści dla celów rolniczych, przede wszystkim w cz ęś ci centralnej i południowej; ‹ stosunkowo du że powierzchnie terenów (głównie we wschodniej cz ęś ci gminy), na których istnieje mo żliwo ść realizacji inwestycji bez wi ększych ogranicze ń, brak tu kolizji z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze, gruntowo-wodne, glebowe; ‹ dobry stan higieny atmosfery i klimatu akustycznego (poza pasami terenów przyległych do głównych ci ągów komunikacyjnych); ‹ du ża naturalno ść szaty ro ślinnej; ‹ stosunkowo mała lesisto ść gminy; ‹ rozbudowany system powi ąza ń przyrodniczych, w tym obecno ść korytarzy ekologicznych o znaczeniu ponad regionalnym i regionalnym; ‹ obecno ść w cz ęś ci północnej gminy systemu obszarów prawnie chronionych.

Odporno ść środowiska na degradacj ę i zdolno ści do regeneracji Na terenie gminy najmniejsz ą odporno ści ą na oddziaływanie antropogeniczne charakteryzuj ą si ę obszary dolinne. Na tych terenach wyst ępuj ą aktywne biologicznie ekosystemy ł ąkowe, bagienne i wodne. W dolinach cieków, wody gruntowe wraz z wodami powierzchniowymi i istniej ącą ro ślinności ą tworz ą ści śle powi ązany i bardzo wra żliwy na degradacj ę zespół. Zaburzenie funkcjonowania cho ćby jednego z tych elementów powoduje natychmiastowe niekorzystne zmiany w pozostałych. Sztuczna zmiana re żimu hydrologicznego w rzece, powoduje zmian ę poło żenie poziomu zwierciadła wód gruntowych, co z kolei wpływa na warunki siedliskowe szaty ro ślinnej i jej stan zdrowotny. Degradacja dolinnych zespołów ro ślinno ści powoduje zmiany retencji gruntowej, warunków infiltracji i spływu wód opadowych, co przekłada si ę na niekorzystne przekształcenia wód powierzchniowych i podziemnych. Sztuczne obni żenie czy podniesienie (realizacja budowli pi ętrz ących) poziomu wód gruntowych w sposób oczywisty b ędzie oddziaływa ć na cieki powierzchniowe i szat ę ro ślinn ą. Z tego wzgl ędu doliny i obni żenia powinny podlega ć szczególnej ochronie. W obr ębie terenów dolinnych nale ży wykluczy ć lokalizacj ę zabudowy kubaturowej oraz nale ży ograniczy ć do minimum chemizacj ę rolnictwa.

______76

Odporno ść na degradacj ę ekosystemów le śnych zale ży przede wszystkim od wieku drzewostanów, powierzchni lasu jak równie ż rodzaju siedliska. Na terenie gminy najwi ększe powierzchnie zajmuj ą lasy na siedliskach świe żych – najbardziej odpornych na degradacj ę, czyli mog ą one zosta ć przeznaczone pod funkcje rekreacyjno-wypoczynkowe bez wi ększych ogranicze ń. Co prawda w strukturze lasów dominuj ą drzewostany stosunkowo młode w wieku do 40 lat, cechuj ące si ę nieco mniejsz ą odporno ści ą na choroby i presj ę antropogeniczna, ale nie stanowi to istotnej przeszkody przy przeznaczeniu siedlisk świe żych pod w/w funkcje. Wyst ępuj ące na terenie gminy dosy ć du że powierzchnie siedlisk suchych, charakteryzuj ą si ę mniejsz ą odporno ści ą, szczególnie du że jest tam du że zagro żenie po żarowe, mog ą one by ć dopuszczone do penetracji turystycznej lecz w strefach tych nie nale ży organizowa ć miejsc biwakowych. Najmniejsz ą odporno ści ą na presj ę antropogeniczn ą cechuj ą si ę siedliska mokre i wilgotne, moj ą tak że niezbyt korzystny dla ludzi klimat wn ętrza lasu ich penetracja powinna by ć ograniczona wył ącznie do wyznaczonych szlaków turystycznych. Wa żnym elementem przyrodniczym na terenie gminy s ą zespoły zieleni śródpolnej, które spełniaj ą rol ę sanitarno-higieniczn ą jak równie ż krajobrazow ą. Formy te równie ż powinny by ć zachowane i chronione przed degradacj ą. Tereny dolin, lasów i zieleni śródpolnej tworz ą ci ągi ekologiczne, które decyduj ą o stanie środowiska przyrodniczego i warunkach życia ludno ści nie tylko na terenie gminy Bielsk Podlaski, ale równie ż na obszarach przyległych, gdy ż przebiegaj ą t ędy także ci ągi ekologiczne o znaczeniu ponadregionalnym. Układ systemu powi ąza ń przyrodniczych gminy jest bardzo czytelny, jego podstaw ę stanowi dolina rzeki Narwi (wraz z przyległymi lasami) o przebiegu E-W, która jest zasilana ci ągami ekologicznymi o przebiegu mniej wi ęcej południkowym dolin rzeki: Strabelki, Orlanki/Białej i Łoknicy, oczywi ście wraz z przylegaj ącymi do tych dolin ekosystemami le śnymi. Istotnym elementem przyrodniczym jest teren poło żony pomi ędzy, lini ą miejscowo ści: Stupniki, Ploski, Deniski, Plutycze na północy, a lini ą miejscowo ści Husaki, Chraboły, Rzepniewo, Knorozy, Kolonia Kożyno na południu. Jest to obszar w przybli żeniu równoległy do dolny rzeki Narwi ł ącz ący za po średnictwem zwartych powierzchni le śnych, mniejszych dolin i torfowisk (na południe od wsi Ploski) ekosystemy w/w dolin rzecznych o przebiegu południkowym.

______77

Strefy te tworz ą podstawowy system przyrodniczy gminy Bielsk Podlaski, który uzupełniany jest przez mniejsze doliny, obni żenia, tereny le śne oraz zespoły zieleni półnaturalnej. Degradacja ci ągów ekologicznych polega przede wszystkim na: ‹ Ograniczaniu ich przestrzennego zasi ęgu poprzez wprowadzanie w ich obr ęb zwartej zabudowy; ‹ Istnieniu lub tworzeniu nowych barier ekologicznych, w wyniku realizacji liniowych obiektów infrastruktury technicznej (koleje, drogi), powoduj ących ograniczenie migracji fauny i flory. Na terenie gminy Bielsk Podlaski w zasadzie pierwszy problem nie istnieje. Natomiast w strefach potencjalnego przemieszczania si ę fauny i flory, zlokalizowane są poprzeczne bariery, znacz ąco ograniczaj ące to zjawisko. Dotyczy to przede wszystkim dróg nr 19 i 66 oraz linii kolejowej. Szlaki komunikacyjne zwi ększaj ą fragmentacje terenu, prowadz ącą do zmniejszenia powierzchni bytowania zwierz ąt oraz do przerwania szlaków ich przemieszczania si ę jak i ograniczenia migracji gatunków ro ślinnych. Powoduje to zmniejszenie bioró żnorodno ści, a w skrajnych przypadkach mo że nawet doprowadzi ć do takiego spadku warto ści ekologicznej terenów, że nie b ędą one mogły zapewni ć prze życia populacjom, które zostały rozdzielone. Oprócz wspomnianego efektu barierowego, bardzo powa żną konsekwencj ą rozwoju infrastruktury transportowej jest nasilona śmiertelno ść zwierz ąt. Zale ży ona od nat ęż enia ruchu pojazdów, ich pr ędko ści szeroko ści ci ągu komunikacyjnego – wszystkie te parametry w przypadku drogi nr 19 s ą wysokie, stanowi wi ęc ona du że zagro żenie dla przemieszczaj ących si ę zwierz ąt. Na polskich drogach najcz ęś ciej gin ą płazy, średniej wielko ści ssaki le śne i polno-le śne. Je śli chodzi o ssaki du że to najwi ększa śmiertelno ść jest w śród saren i dzików, co wynika z du żej populacji tych gatunków zwierz ąt. Skutecznym rozwi ązaniem powy ższego problemu s ą przej ścia dla zwierz ąt. Małe przej ścia dolne – przej ścia zasadniczo przeznaczone dla płazów, składaj ą się z kanału o przekroju kołowym lub prostok ątnym poło żonym w poprzek drogi. Wymiary takiego przej ścia wynosz ą najcz ęś ciej 2 m szeroko ści i 1,5 m wysoko ści. Poza płazami i gadami mog ą z niego korzysta ć małe ssaki takie jak: borsuki, lisy, kuny, łasice, wydry, tchórze, je że oraz gryzonie.

______78

Średnie przej ścia dolne – s ą to tunele o przekroju kołowym lub prostok ątnym, szeroko ści około 6 m, wysoko ści około 2,5 m. Przeznaczone s ą głownie dla saren, dzików i lisów. Przy odpowiednim zagospodarowaniu mog ą z nich korzysta ć tak że rysie, wilki, a nawet jelenie. Du że przej ścia dolne – s ą to tunele o przekroju łukowym lub prostok ątnym, zbudowane z elementów betonowych lub metalowych, wkomponowane w otoczenie poprzez nasadzenie ro ślinno ści zbli żonej do naturalnej, szeroko ści około 15 m, wysoko ści około 3,5 m. Przeznaczone s ą głownie dla łosi, nied źwiedzi, jeleni, wilków, rysi, żubrów. W przypadku drogi prowadzonej w wykopie, tak ze jego górna kraw ędź znajduje si ę na poziomie otaczaj ącego tereny, stosuje si ę przej ścia górne, przy czym na terenie gminy Bielsk Podlaski nie maj ą one zastosowania. W okolicach wsi Stryki wyst ępuj ą źródliska rzek Wał ęgi i Lubki, nale żących do zlewni Narwi oraz rz. Bronki, nale żącej do zlewni Bugu. W celu ochrony wód powierzchniowych w rejonie tym nale ży wprowadzi ć nast ępuj ące ograniczenia w sposobie zagospodarowania i u żytkowania: ‹ nale ży wykluczy ć lokalizacj ę jakichkolwiek obiektów i urz ądze ń mog ących powodowa ć degradacj ę jako ściow ą wód powierzchniowych i gruntowych, ‹ nale ży wykluczy ć lokalizacj ę obiektów i urz ądze ń, których realizacja wymaga ć b ędzie sztucznego obni żenie poziomu zwierciadła wód gruntowych, ‹ nale ży wykluczy ć sztuczn ą regulacj ę cieków powierzchniowych, ‹ nale ży zachowa ć istniej ące lasy oraz ziele ń półnaturaln ą, ‹ nale ży maksymalnie ograniczy ć chemizacj ę rolnictwa, ‹ nale ży zachowa ć naturaln ą rze źbę terenu, ‹ nale ży wykluczy ć realizacj ę terenów zwartej zabudowy z du żym udziałem powierzchni biologicznie nieczynnych. Du że znaczenie dla przestrzeni przyrodniczej gminy mają zwarte powierzchnie gleb o wysokiej przydatno ści dla celów rolniczych. Generalnie s ą one użytkowane prawidłowo – rolniczo, nale ży unika ć przeznaczania tych terenów pod zespoły zwartej zabudowy – przy dopuszczeniu rozproszonej zabudowy o charakterze siedliskowym i jednorodzinnym. Mo żna stwierdzi ć, że na terenie gminy Bielsk Podlaski wymienione wy żej elementy tworz ące struktur ę otwartej przestrzeni

______79

przyrodniczej, u żytkowane s ą na ogół zgodnie ze swoim przeznaczeniem, miejscami podlegaj ą jednak presji antropogenicznej. Najistotniejsze działania proekologiczne na terenie gminy, powinny obejmowa ć: ‹ uporz ądkowanie gospodarki ściekowej na terenach zwartej zabudowy; ‹ ograniczenie uci ąż liwego oddziaływania ci ągów komunikacyjnych; ‹ ograniczenie niskiej emisji energetycznej przez stosowanie dla celów grzewczych paliw ekologicznych; ‹ zachowanie ci ągło ści istniej ącego systemu powi ąza ń przyrodniczych; ‹ maksymalne ograniczenie presji urbanizacyjnej na obszary dolin, obni żeń i terenów le śnych; ‹ przeciwdziałanie wprowadzaniu obcych gatunków, zagra żaj ących integralno ści naturalnych ekosystemów i siedlisk; ‹ bezwzgl ędnie przestrzega ć w procesie planowania przestrzennego zakazów, nakazów i ogranicze ń wynikaj ących z poło żenia terenów w systemie obszarów prawnie chronionych. Do niedawna najbardziej uci ąż liwym obiektem na terenie gminy Bielsk Podlaski było wysypisko śmieci zlokalizowane w rejonie wsi Augustowo. Wysypisko istniało od 1988 r., lecz do tej pory nie przeprowadzono szczegółowych bada ń jego wpływu na środowisko przyrodnicze. W „Programie Ochrony Środowiska” istnieje stwierdzenie o braku jego oddziaływania na wody podziemne. Prawdopodobnie przypuszcza si ę tak, poniewa ż wysypisko było zlokalizowane na materiale nieprzepuszczalnym – glinie zwałowej (sztucznie uszczelnione nie było) i przyj ęto, że podło że takie skutecznie b ędzie likwidowało mo żliwo ść migracji zanieczyszcze ń. Sytuacja nie jest jednak w stu procentach pewna, gdy ż wysypisko to jest zlokalizowane w obr ębie moreny czołowej, w której rzeczywi ście podło że zbudowane jest głównie z materiału słaboprzepuszczalnego, niemniej jednak w tego typu formach bardzo liczne s ą soczewy, przewarstwienia piasków i żwirów za po średnictwem, których zanieczyszczenia mogły si ę przedostawa ć do pierwszej warstwy wodono śnej. Sprawa ta zostanie rozstrzygni ęta po przeprowadzeniu pierwszych bada ń monitoruj ących nowe wysypisko. Obecnie wysypisko to jest nieczynne i poddawane zabiegom rekultywuj ącym. W chwili obecnej najbardziej uci ąż liwym obiektem na terenie gminy jest droga nr 19, równie ż do takich obiektów nale ży zaliczy ć drog ę nr 66 oraz lini ę kolejow ą..

______80

Bardzo istotne jest, aby w najbli ższym czasie szczegółowo oceni ć zasi ęg uci ąż liwego oddziaływania ci ągów komunikacyjnych w zakresie emisji zanieczyszcze ń i hałasu. Dzi ęki temu b ędzie mo żna we wła ściwych miejscach i we wła ściwym zakresie podj ąć odpowiednie działania ograniczaj ące lub eliminuj ące ich uci ąż liwo ści poprzez: ‹ wprowadzenie ograniczenia pr ędko ści pojazdów na odcinkach dróg o zniszczonej nawierzchni; ‹ poprawa stanu nawierzchni dróg; ‹ eliminacja z ruchu pojazdów szczególnie uci ąż liwych; ‹ wnikliw ą kontrola stanu technicznego pojazdu pod k ątem emisji hałasu i zanieczyszcze ń; ‹ stosowanie zabezpiecze ń przeciwhałasowych (ekranów akustycznych, wymiana stolarki okiennej); ‹ zachowanie w planach zagospodarowania przestrzennego odpowiednich odległo ści od ci ągów komunikacyjnych i zapewnienie tworzenia odpowiednich pasów zieleni. Istniej ące na terenie gminy, obiekty usługowe czy magazynowo-składowe nie stanowi ą du żego zagro żenia dla środowiska przyrodniczego. Jedynie okresowo w rejonie wi ększych obiektów (zaznaczonych na mapie) mog ą pojawia ć si ę uci ąż liwo ści, które przede wszystkim b ędą jednak wywoływane ruchem pojazdów samochodowych. Na terenie gminy, znajduj ą si ę dwie linie elektroenergetyczne 110kV i dwa maszty telefonii komórkowej. Obiekty te z uwagi na emisj ę pola elektromagnetycznego mog ą oddziaływa ć niekorzystnie na zdrowie, wzdłu ż linii wyznaczono strefy ochronne, w których nie nale ży lokalizowa ć obiektów zwi ązanych ze stałym pobytem ludzi. Natomiast zasi ęg oddziaływania masztów (we wsi Ploski i Łubin Rudoły) i ewentualnie ustalenie wokół nich obszaru ograniczonego użytkowania powinny zosta ć okre ślone na podstawie raportu oddziaływania na środowisko.

14. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA Gospodarka wodna Gmina Bielsk Podlaski zaopatrywana jest w wod ę z sze ściu uj ęć i stacji wodoci ągowych, za po średnictwem sieci wodoci ągowej, wodoci ągów zagrodowych i

______81

studni kopanych. Wi ększo ść miejscowo ści z terenu gminy została ju ż zwodoci ągowana. Według danych GUS na koniec 2006 r: ‹ długo ść sieci wodoci ągowej na terenie gminy wynosi 188,5 km; ‹ liczba przył ącze ń prowadz ących do budynków mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego wynosiła 2 910 szt; ‹ ilo ść wody dostarczanej do gospodarstw domowych 198,0 dm3; ‹ ilo ść osób korzystaj ących z sieci wodoci ągowej 6 102 szt. Gospodarka ściekowa Na terenie Gminy Bielsk Podlaski brak jest scentralizowanego systemu kanalizacji sanitarnej. W przewa żaj ącej cz ęś ci gminy ścieki s ą odprowadzane do indywidualnych zbiorników i wywo żone do oczyszczalni ścieków w Bielsku Podlaskim. W miejscowo ści Łubin Ko ścielny funkcjonuje biologiczna oczyszczalnia ścieków o wydajno ści 75 m 3/dob ę.

Według danych GUS na koniec 2006 r: ‹ długo ść sieci kanalizacyjnej na terenie gminy wynosi 20,3 km; ‹ liczba przył ącze ń prowadz ących do budynków mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego wynosiła 349 szt; ‹ ilo ść odprowadzonych ścieków 31,0 dm 3; ‹ ilo ść osób obsługiwanych przez oczyszczalnie 812 szt.; ‹ ładunki zanieczyszcze ń w ściekach po oczyszczeniu:

o BZT 5 1 990 kg/rok, o ChZT 3 411 kg/rok, o zawiesina 1 353 kg/rok, o azot ogólny 1 110 kg/rok, o fosfor ogólny 198 kg/rok. Do oczyszczalni odprowadzane s ą ścieki ze Szkoły Podstawowej, obiektu ZOZ oraz ścieki z indywidualnych gospodarstw. Bezpo średnim odbiornikiem ścieków oczyszczonych jest rów melioracyjny, a nast ępnie rz. Bronka (d. Nurca). Kanalizacja deszczowa Na terenie gminy nie ma kanalizacji deszczowej. Zaopatrzenie w gaz i ciepło

______82

Gmina nie posiada sieci gazowej. Została opracowana przez BPBK w Białymstoku koncepcja gazyfikacji gminy Bielsk Podlaski. Koncepcj ę opracowano w zakresie niezb ędnym do zapewnienia dostaw gazu dla gminy w ilo ści przewidywanych potrzeb w 2010 r. Efektem realizacji omawianego przedsi ęwzi ęcia będzie podł ączenie do sieci gazowej 3100 mieszka ń na terenie gminy Bielsk Podlaski. Na terenie gminy istnieje 15 wi ększych źródeł wytwarzania energii cieplnej (lokalnych kotłowni) obsługuj ącej budynki gł. u żyteczno ści publicznej. Obiekty mieszkalne zaopatrywane w ciepło s ą indywidualnie, głównie z użyciem paliwa stałego. System elektroenergetyczny Gmina jest w 100% zelektryfikowana. Odpady stałe Według „Programu Gospodarki Odpadami dla gminy Bielsk Podlaski” zaledwie około 18% mieszka ńców korzysta ze zorganizowanego systemu gromadzenia i usuwania odpadów, a a ż 82% wytworzonych odpadów komunalnych trafia w sposób niekontrolowany do środowiska, tworz ąc dzikie wysypiska. Aktualnie cała masa odpadów ulegaj ących biodegradacji, powstaj ących na terenie gminy jest wykorzystywana we własnym zakresie w gospodarstwach. W gminie Bielsk Podlaski nie jest wdro żony system selektywnej zbiórki odpadów. Usługi w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi (zbiórka i transport odpadów) świadcz ą 4 przedsi ębiorstwa tj.: ‹ Przedsi ębiorstwo Komunalne z Bielska Podlaskiego; ‹ Przedsi ębiorstwo Usługowo – Asenizacyjne „ASTWA” z Białegostoku; ‹ MPO z Białegostoku; ‹ Przedsi ębiorstwo Produkcyjno Usługowo – Handlowe „CZY ŚCIOCH” Białystok. W gminie od niedawna funkcjonuje w rejonie wsi Augustowo nowoczesne wysypisko odpadów dostosowane do wymogów ochrony środowiska, które obsługuje miasto Bielsk Podlaski i gminę Bielsk Podlaski.

______83

15. WALORYZACJA FUNKCJONALNO – PRZESTRZENNA Ocen ę przyrodniczych predyspozycji obszaru gminy Bielsk Podlaski do rozwoju poszczególnych funkcji przeprowadzono na podstawie analizy i bonitacji elementów składowych środowiska przyrodniczego. Za kryterium nadrz ędne w tej ocenie przyj ęto ochron ę całokształtu walorów przyrodniczych terenu gminy, polegaj ącą na racjonalnym gospodarowaniu zasobami przyrody dostosowanymi do potencjalnych mo żliwo ści i wymogów ochrony środowiska przyrodniczego. Maj ąc na wzgl ędzie powy ższ ą zasad ę okre ślono przydatno ść funkcjonalno – przestrzenn ą poszczególnych obszarów na tle ich waloryzacji przyrodniczej, wydzielaj ąc na mapie rejonizacji warunków ekofizjograficznych nast ępuj ące zasadnicze grupy terenów:

A. Tereny predysponowane do pełnienia funkcji przyrodniczych Do grupy tej zaliczono tereny poło żone w obr ębie obszaru Natura 2000, które powinny by ć wył ączone z jakiegokolwiek zainwestowania (poza niezb ędnymi obiektami infrastruktury liniowej) – uzasadnienie przedstawiono w opisie obszaru Natura 2000. Tereny cmentarzy i pozostało ści parków podworskich, do wył ączenia z zainwestowania. Obszary lasów tworz ących system przyrodniczy gminy, które poza funkcjami przyrodniczymi mog ą pełni ć funkcje turystyczne i rekreacyjne. Na terenach tych dopuszczalna jest równie ż realizacja obiektów i urz ądze ń infrastruktury technicznej. Nale ży natomiast wykluczy ć lokalizacj ę jakichkolwiek innych obiektów kubaturowych. Z uwagi na pełnione funkcje przyrodnicze nale ży równie ż zachowa ć zespoły zieleni półnaturalnej, zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne wchodz ące w skład systemu przyrodniczego gminy. Do grupy „A” zaliczono równie ż doliny (niezale żnie od rangi doliny), które tworz ą system przyrodniczy gminy. Obszary dolin poza funkcjami przyrodniczymi mog ą pełni ć funkcje rolnicze (przy ograniczeniu chemizacji rolnictwa) oraz turystyczne i rekreacyjne. Na terenach tych dopuszczalna jest tak że realizacja obiektów i urz ądze ń infrastruktury technicznej, przy maksymalnej ochronie przed degradacj ą wód powierzchniowych i gruntowych oraz wykluczeniem lokalizacji porzecznych barier ograniczaj ących ci ągło ść systemu przyrodniczego.

______84

Do pełnienia funkcji przyrodniczych predysponowane s ą równie ż izolowane tereny le śne i zespoły zieleni półnaturalnej, poło żone poza systemem ekologicznym gminy. Odgrywaj ą one nieco mniejsz ą rol ę w kształtowaniu struktury przyrodniczej terenu, dlatego te ż w uzasadnionych i wyj ątkowych przypadkach mog ą zosta ć przeznaczone pod funkcje gospodarcze pod warunkiem zachowania ich najcenniejszych elementów przyrodniczych i ograniczenia do minimum ich degradacji.

B. Tereny predysponowane do pełnienia funkcji gospodarczych z ograniczeniami w sposobie u żytkowania terenu. W grupie B znalazły si ę tereny poło żone „wewn ątrz” lub bezpo średnim sąsiedztwie głównego systemu przyrodniczego gminy. Oddziałuj ą one w sposób znacz ący na ten system, dlatego te ż w procesie ich urbanizacji nale ży zastosowa ć szereg ogranicze ń chroni ących najcenniejsze elementy przyrodnicze gminy. W strefie B: ‹ Zabudowa powinna mie ć charakter ekstensywnej zabudowy mieszkaniowej o charakterze siedliskowym, jednorodzinnym lub pensjonatowym; ‹ Dla zapewnienia ekstensywno ści zabudowy, działki budowlane powinny by ć tu du że, z du żym udziałem powierzchni biologicznie czynnej w granicach 70 – 80%; ‹ Nale ży wykluczy ć tu lokalizacj ę jakichkolwiek obiektów uci ąż liwych lub mog ących pogorszy ć stan środowiska przyrodniczego; ‹ Na terenach płytkiego wyst ępowania wód gruntowych nale ży lokalizowa ć obiekty niepodpiwniczone tak, aby unikn ąć pompowa ń odwodniaj ących; ‹ Na terenach płytkiego wyst ępowania wód gruntowych niewskazane jest stosowanie podziemnych zbiorników na nieczysto ści; ‹ Na terenach tych nale ży stosowa ć ekologiczne formy rolnictwa, przy maksymalnym ograniczeniu jego chemizacji; ‹ Na terenach przeznaczonych pod zainwestowanie należy maksymalnie zaadaptowa ć istniej ącą ziele ń wysok ą, nale ży wykluczy ć wprowadzanie nowych gatunków zieleni – obcych dla istniej ących siedlisk.

______85

Do grupy B wł ączono tereny o przeci ętnych walorach przyrodniczych, na których wyst ępują gleby o wysokiej przydatno ści dla rolnictwa nale żą ce do III i IV klasy gruntów ornych, u żytki zielone średnie (dobrych jest brak na terenie gminy) oraz gleby organiczne. Dla terenów tych wiod ącą funkcj ą powinno by ć rolnictwo, niemniej jednak mo żna dopu ści ć lokalizacj ę rozproszonej zabudowy. W przypadku nakazu pełnej ochrony tych gruntów, rozwój przestrzenny gminy zastałby bardzo ograniczony z uwagi na powszechno ść wyst ępowania gleb chronionych.

C. Tereny predysponowane do pełnienia funkcji gospodarczych bez wi ększych ogranicze ń. Do grupy tej nale żą pozostałe tereny, które w pierwszej kolejno ści powinny zosta ć przeznaczone pod zainwestowanie.

Wszystkie tereny na których dopuszczono pełnienie funkcji gospodarczych podzielono na podgrupy, dla których głównym kryterium były warunki posadowienia obiektów budowlanych: 1. Obszary o najkorzystniejszych warunkach dla lokalizacji ka żdego typu obiektów budowlanych. Do tej grupy terenów zaliczono obszary, na których w podło żu gruntowym wyst ępuj ą grunty no śne (gliny, piaski zag ęszczone), zwierciadło wód gruntowych poni żej poziomu posadowienia typowych obiektów budowlanych. 2. Obszary o korzystnych warunkach gruntowo wodnych dla lokalizacji zabudowy. W podło żu budowlanym grunty no śne. Okresowo lub stale w poziomie posadowienia mog ą wyst ępowa ć wody gruntowe utrudniaj ące prowadzenie robót budowlanych. Wskazana jest tu realizacja obiektów o płytkim posadowieniu, bez podpiwnicze ń oraz stosowanie zabezpiecze ń przeciw wilgotno ściowych fundamentów. 3. Tereny o mało korzystnych warunkach gruntowo-wodnych dla lokalizacji zabudowy. Do terenów tych zaliczono stref ę wyst ępowania w podło żu budowlanym gruntów pylastych i drobnoziarnistych , które pod wpływem wód opadowych i gruntowych mog ą si ę upłynnia ć lub uplastycznia ć oraz stref ę wyst ępowania niezag ęszczonych osadów eolicznych. Na terenach tych realizacja zabudowy powinna by ć poprzedzona szczegółowymi badaniami geotechnicznymi okre ślaj ącymi warunki posadowienia obiektów budowlanych.

______86

4. Tereny o niekorzystnych warunkach gruntowo-wodnych dla lokalizacji zabudowy. W podło żu budowlanym wyst ępuj ą grunty pylaste i drobnoziarniste oraz organiczne, swobodne zwierciadło wód gruntowych na gł ęboko ści do 1,0 m p.p.t. Tereny te w zasadzie powinny by ć pozostawione w dotychczasowym rolniczym u żytkowaniu.

Na mapie rejonizacji warunków ekofizjograficznych wskazano tereny predysponowane do dolesie ń. Z reguły pokrywaj ą si ę one z terenami wyznaczonymi (na podstawie granicy polno-le śnej) w Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Bielsk Podlaski. Wprowadzono drobne korekty: ‹ wył ączono z dolesie ń tereny poło żone w obr ębie dolin cieków powierzchniowych, gdy ż nast ąpiłoby zmniejszenie ich przestrzennego zasi ęgu; ‹ wył ączono z dolesie ń tereny gleb chronionych, gdy ż nast ąpiłoby wył ączenie ich z produkcji rolnej; ‹ zaproponowano, bior ąc pod uwag ę uwarunkowania przyrodnicze i przestrzenne, nowe tereny do dolesie ń. Przy wyborze tych terenów kierowano si ę przede wszystkim: ‹ mo żliwo ści ą utworzenie nowych „poł ącze ń ekologicznych”; ‹ mo żliwo ści ą wzmocnienia i ochrony istniej ących korytarzy ekologicznych; ‹ mał ą przydatno ści ą terenów dla celów rolniczych i inwestycyjnych. Jednak przy prowadzeniu dolesie ń trzeba mie ć na uwadze, że nie jest to proces tworzenia lasów pierwotnych. Pewne zrównowa żenie tworz ącego si ę środowiska le śnego jest osi ągalne dopiero po upływie przeszło 100 lat. Zalesienie nie musi wcale oznacza ć wi ększego zharmonizowania krajobrazu. Nie zawsze jest najlepszym ekologicznie rozwi ązaniem. Cho ć w przypadku gminy Bielsk Podlaski, z uwagi na jej mał ą lesisto ść , w wielu rejonach jest rozwi ązaniem jak najbardziej wskazanym. Dotychczasowa praktyka (szczególnie w lasach niepa ństwowych) polegała na przeznaczaniu do zalesie ń sadzonek najsłabszych i tych gatunków, które były zbywane przez nadle śnictwa. Doceniaj ąc znaczenie prawidłowo przeprowadzonych zalesie ń, taka praktyka nie mo że mie ć miejsca.

______87

Lasy sosnowe (sosny s ą bardzo cz ęsto wybierane do zalesie ń) rosn ące na gruntach porolnych s ą wyj ątkowo nieodporne na szkody ze strony owadów. Szczególnie atakowane s ą nasłonecznione obrze ża przez boreczniki, których larwy potrafi ą spowodowa ć goło żery. W przypadku rozproszonych w śród pól, małych kompleksów le śnych, zwalczanie chemiczne tych szkodników, prowadzone przy pomocy opryskiwaczy naziemnych napotyka na wielkie trudno ści Nast ępnym problemem jest silna eutrofizacja (przenawo żenie) lasów porolnych. Intensyfikacja rolnictwa, objawiaj ąca si ę zmian ą agrotechniki, melioracjami, wyci ęciem zadrzewie ń itp., zaowocowała wzmo żon ą erozj ą wietrzn ą, będącą wynikiem tak suchych i wietrznych wiosen, jak i braku próchnicy i rozpylenia gleb. Niesiona przez wiatr zawiesina pyłu, próchnicy glebowej i nawozów sztucznych osadza si ę m.in. w lasach porolnych, które przej ęły tym samym funkcje likwidowanych zadrzewie ń. W miejsce ściółki i mchów borowych pojawiły si ę liczne ro śliny nitrofilne (azotolubne): Bez koralowy i czarny, kruszyna, malina, je żyna, trawy, wierzbówka kiprzyca. Tak wi ęc, w procesie planowania przestrzennego - opracowuj ąc „zalesieniow ą” cz ęść gminy nale ży mocno zastanowi ć si ę jak i co zalesia ć. Na pewno nale ży w pierwszej kolejno ści zalesia ć tereny szczególnie trudne rolniczo, o du żym nara żeniu na erozj ę, tereny zdegradowane, stoki, źródliska, obrze ża dolin cieków powierzchniowych. Nale ży wi ększ ą wag ę przywi ązywa ć do zadrzewie ń, które wobec stałego deficytu sadzonek drzew le śnych, stan ą si ę niejako alternatyw ą zalesie ń, a s ą prawdopodobnie pozbawione wad zwartych zalesie ń i daj ą podobne korzy ści w krótszym czasie. Wprowadzenie bardziej „ekologicznych” sposobów zalesie ń (wi ększy udział brzozy, lu źniejsza wi ęź ba, układ szachownicowy) wymaga ć b ędzie przełamania pewnej bariery konserwatyzmu, przyzwyczajenia do sadzenia samej sosny w g ęstej wi ęź bie. Miało to swoje uzasadnienie gospodarcze, 20 – 30 -letnie drzewostany sosnowe, prowadzone w du żym zwarciu, dostarczaj ą ju ż drewna u żytkowego potrzebnego w gospodarstwie. Brzoza w tym wieku jest wła ściwie tylko opałem (ewentualnie papierówk ą). Ekologizacja zalesie ń głównie przy pomocy brzozy to pó źniejsza potrzeba przebudowy takiego lasu, konieczność podsadze ń gatunków cieniozno śnych, li ściastych, odpornych na choroby: d ębu, buka, klonu, jaworu, jarz ębiny. Jest to kolejna bariera w postaci zasady maksymalizacji zysku przy minimum nakładów. Ekologizacja jest w krótkich przedziałach czasu sprzeczna z t ą zasad ą.

______88

16. OCHRONA KRAJOBRAZU I ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO WRAZ ZE WSKAZANIAMI DO KONCEPCJI ROZWOJU FUNKCJONALNO – PRZESTRZENNEGO GMINY Pod wzgl ędem przyrodniczo-krajobrazowym Gmin ę Bielsk Podlaski mo żna podzieli ć na dwie podstawowe cz ęś ci: ‹ Cz ęść północn ą obejmuj ącą dolin ę Narwi wraz z uj ściowymi odcinkami rzeki Strabelki, Orlanki/Białej i Łoknicy, wraz z przyległymi lasami poszczególnych ekosystemami torfowo-bagiennymi; ‹ Cz ęść centraln ą i południow ą. W najbli ższym czasie charakter powi ąza ń funkcjonalno-przestrzennych w gminie będzie si ę powoli zmieniał w zwi ązku z post ępuj ącym rozwojem gospodarczym. Pomimo wielu zmian w przestrzeni, zostanie jednak zachowany dotychczasowy podział na dwie główne przestrzenie funkcjonalne. Ze wzgl ędu na postępuj ący rozwój miasta Bielsk Podlaski, mo żna powoli mówi ć o kształtowaniu si ę trzeciej strefy funkcjonalnej zwi ązanej z samym miastem i jego stref ą podmiejsk ą. Układ poszczególnych elementów środowiska, w obr ębie gminy, jest dosy ć prosty i czytelny. Przy planowaniu rozwoju przestrzennego te elementy powinny by ć uwzgl ędniane. Chodzi tu głównie o harmonijne wykorzystanie struktury przyrodniczej gminy w kształtowaniu jej funkcjonalno-przestrzennego rozwoju oraz racjonalne korzystanie z zasobów środowiska przyrodniczego i ochron ę jego walorów. Planowanie przestrzenne jest podstawowym narz ędziem realizacji postulatów ochrony przyrody i kształtowania środowiska. Uwzgl ędnienie, przez władze gminy, zawartych w opracowaniu ekofizjograficznym wskaza ń dotycz ących sposobu gospodarowania zasobami przyrodniczymi tego terenu pozwoli na podniesienie jako ści życia mieszka ńców jak równie ż powinno przyczyni ć si ę do wzrostu gospodarczego gminy. Analizuj ąc warunki naturalne tego obszaru mo żna stwierdzi ć, że podstawowymi funkcjami decyduj ącymi o rozwoju gminy powinny by ć; rolnictwo i turystyka. Obecno ść obszarów cennych przyrodniczo i atrakcyjnych krajobrazowo oraz bardzo interesuj ących zabytków kulturowych stwarza mo żliwo ści rozwoju funkcji turystycznych, ze szczególnym uwzgl ędnieniem funkcji agroturystycznych. Mo żliwo ści takie pojawiaj ą si ę szczególnie dla miejscowo ści poło żonych w północnej cz ęś ci gminy: Ploski, Plutycze, Deniski, Ko żyno. Funkcj ę lokalnego ośrodka turystyki mo że pełni ć równie ż miejscowo ść Stryki z uwagi na otoczenie

______89

kompleksami le śnymi oraz wie ś Ha ćki ze wzgl ędu na jej dogodne poło żenie komunikacyjne oraz obecno ść niezwykle atrakcyjnych obiektów przyrodniczych i zabytkowych. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą okolice wsi Ha ćki. Teren ten stal si ę przedmiotem bada ń zespołu naukowców, efektem czego jest wydana w 2005 r obszerna monografia pt.” Ha ćki zespół przyrodniczo-archeologiczny na Równinie Bielskiej (J. B. Fali ński, A. Ber, Z. Kobyli ński, W. Szama ński, A. J. Kwiatkowska- Fali ńska). Z uwagi na walory naukowe, przyrodnicze, kulturowe i krajobrazowe, autorzy tego opracowania postuluj ą obj ęcie omawianego terenu ochron ą prawn ą w formie rezerwatu przyrodniczo-archeologicznego. Idea bardzo słuszna i zdecydowanie warta zainteresowania ze strony władz gminy. Podczas wizji terenowej przeprowadzonej w trakcie realizacji niniejszego opracowania, wytypowano kilka drzew o wybitnych walorach wskazanych do obj ęcia ochron ą prawn ą w formie pomników przyrody, s ą to: ‹ Dąb we wsi Pietrzykowo Goł ąbki, ‹ Zespół lip we wsi Łubin Ko ścielny, Wskazano równie ż drzewa wyró żniaj ące si ę z otoczenia, które w przypadku realizacji w ich s ąsiedztwie inwestycji nie powinny by ć usuwane. Powi ązanie du żych mo żliwo ści rolniczych gminy z walorami przyrodniczymi mo że przynie ść szybkie efekty w rozwoju agroturystyki i dziedzin po średnio zwi ązanych z turystyk ą np. produkcja i przetwarzanie produktów spo żywczych (zdrowa żywno ść ), r ękodzieło, ró żne formy sztuki. Nale ży z cał ą sił ą podkre śli ć, że rozwój turystyki w gminie nie mo że doprowadzi ć do degradacji środowiska przyrodniczego ani naruszania zakazów, nakazów i ogranicze ń obowi ązuj ących w obr ębie obszarów prawnie chronionych. Dlatego powinna by ć preferowana turystyka „ekologiczna” tzn. piesza, rowerowa ewentualnie konna, nie nale ży na terenie gminy promowa ć sportów ekstremalnych. Turystyka jako dziedzina ści śle zwi ązana z walorami środowiska przyrodniczego mo że stanowi ć podstaw ę do wdra żania na terenie gminy filozofii ekorozwoju. Koncepcja ekorozwoju uznana została za podstaw ę polityki ekologicznej pa ństwa. Jest jednak oczywiste, że turystyka w swej naturze bliska przyrodzie i kulturze, cz ęsto powodowała powstawanie konfliktów „na styku” z ochron ą środowiska. Zjawiska takie jak; chaos w gospodarce przestrzennej, ch ęć szybkiego

______90

zysku w rejonach cennych pod wzgl ędem przyrodniczym, lekcewa żenie funkcji ekologicznych środowiska, pozostawienie terenów o wysokich walorach przyrodniczych bez koncepcji ich zagospodarowania i wykorzystania stanowi ą du że zagro żenie dla realizacji koncepcji ekorozwoju. Władze gminy Bielsk Podlaski, chc ąc promowa ć i realizowa ć rozwój turystyki musz ą rozwi ąza ć istotny problem. Z jednej strony, du że tereny w rejonie dolin Narwi charakteryzuj ą si ę bardzo wysokim walorami przyrodniczo-krajobrazowymi i stanowi ą obszary atrakcyjne do wykorzystania turystyczno-rekreacyjnego, z drugiej przewa żaj ąca cz ęść tego terenu poło żona jest w obszarze Natura 2000, co ogranicza swobod ę zagospodarowania i formy uprawiania turystyki. Nale ży podkre śli ć, że wła ściwa polityka turystyczna pomimo tych ogranicze ń mo że przynieść korzy ść dla gminy. Rejon doliny Narwi powinien by ć strefowany w sensie u żytkowania turystycznego, ale tak że powinien poprzez swoje funkcje rekreacyjne i dydaktyczne by ć otwarty na współprac ę z otoczeniem. Rozwój form turystyki proekologicznej na obszarach chronionych mo że inspirowa ć rozwijanie tych form na innych terenach. Dla zabezpieczenia obszarów chronionych przed nadmiern ą presj ą ruchu turystycznego nale ży wła ściwie zagospodarowa ć tereny przyległe, które odci ąż yłyby tereny najbardziej warto ściowe pod wzgl ędem przyrodniczym. Przy realizacji programu turystyki proekologicznej do zada ń gminy powinno nale żeć: ‹ budowa infrastruktury technicznej; ‹ dbało ść o stan środowiska przyrodniczego; ‹ zapewnienie bazy informacyjnej o podmiotach obsługi turystycznej; ‹ promowanie i finansowanie promocji turystyki proekologiczne. Natomiast gmina nie powinna si ę anga żowa ć w bezpo średnie świadczenie usług turystycznych czy w działalno ść inwestycyjn ą zwi ązan ą z turystyk ą. Korzystne warunki fizjograficzne, w tym glebowe, daj ą mo żliwo ści do dalszego rozwoju funkcji rolniczych, szczególnie na obszarach centralnej i południowej cz ęś ci gminy. Miejscowo ściami predysponowanymi do pełnienia lokalnych o środków obsługi rolnictwa s ą: Grabowiec, Knorydy, Hołody, Krzywa, Knorozy i Rajsk. Jednak w miejscowo ściach tych stopniowo powinny pojawia ć si ę równie ż działalno ści gospodarcze o charakterze nierolniczym.

______91

Jak wspomniano wy żej rozwój przestrzenny gminy, w pewnym stopniu determinuje istnienie w jej centralnej cz ęś ci du żego o środka miejskiego jakim jest miasto Bielsk Podlaski. Nale ży si ę spodziewa ć, że stopniowo w miejscowo ściach (Augustowo, Piliki, Lewki, Widowo, Proniewicze) poło żonych w s ąsiedztwie miasta, posiadaj ących z nim dobre poł ączenia komunikacyjne, nast ąpi rozwój usług i rzemiosła zwi ązanych o obsług ą miasta, natomiast w rolnictwie przewa żać b ędzie ogrodnictwo.

17. WNIOSKI I ZALECENIA 1. Bior ąc pod uwag ę warunki naturalne gminy Bielsk Podlaski podstawowe funkcje, które powinny decydowa ć o jej rozwoju to rolnictwo i turystyka. 2. W południowej i centralnej cz ęś ci gminy wyst ępuj ą zwarte kompleksy gleb o wysokiej przydatno ści dla celów rolniczych – tereny te s ą predysponowane do rozwoju rolnictwa. 3. Najwi ększe powierzchniowo obszary, które z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze, gruntowo-wodne i glebowe mog ą zosta ć przeznaczone pod inwestycje znajduj ą si ę we wschodniej cz ęś ci gminy. 4. Podstawowym składnikiem biosystemu gminy s ą doliny rzeczne i towarzysz ące im zwarte powierzchnie le śne. 5. Doliny cieków powierzchniowych i ekosystemy le śne tworz ące system przyrodniczy gminy powinny by ć wył ączone z lokalizacji zabudowy kubaturowej, a podlega ć powinny wzmo żonej ochronie przed degradacj ą. 6. Istotne ograniczenia w sposobie zagospodarowania i u żytkowania terenu nale ży wprowadzi ć na obszarach źródliskowych poło żonych w rejonie wsi Stryki. 7. Ochronie przed degradacj ą powinny podlega ć równie ż zespoły zieleni półnaturalnej oraz zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne. 8. Na obszarach o płytkim wyst ępowaniu wód gruntowych (do 2,0 m.p.p.t), nie wskazane jest lokalizowanie podziemnych zbiorników na nieczysto ści, now ą zabudow ę powinno si ę realizowa ć bez podpiwnicze ń. 9. W obr ębie gminy istniej ą obszary i obiekty podlegaj ące prawnej ochronie w my śl ustawy o ochronie przyrody, s ą to; ‹ 21 pomników przyrody (w tym jedne pomnik przyrody nieo żywionej); ‹ obszary Natura 2000;

______92

‹ obszar chronionego krajobrazu. 10. Na terenie gminy znajduje si ę 13 obiektów architektonicznych wpisanych do rejestru WKZ oraz 14 zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru WKZ. 11. Wskazane jest obj ęcie ochron ą prawn ą (np. w formie rezerwatu przyrodniczo- archeologicznego) obszaru poło żonego w rejonie wsi Ha ćki obejmuj ącego teren grodziska, zespołu muraw kserotermicznych i zespołu form morfologicznych. 12. Wskazane jest obj ęcie ochron ą prawn ą drzew wskazanych w niniejszym opracowaniu znajduj ących si ę we wsiach: Łubin Ko ścielny i Goł ąbki Pietrzykowo. 13. Na terenie gminy najbardziej uci ąż liwym obiektem dla środowiska przyrodniczego i mieszka ńców s ą ci ągi komunikacyjne. 14. Wskazane jest przeprowadzenie szczegółowych bada ń okre ślających rzeczywisty zasi ęg uci ąż liwego oddziaływania tych ci ągów. 15. Zlokalizowane na terenie gminy obiekty usługowe i magazynowo-składowe nie wywołuj ą uci ąż liwo ści dla środowiska przyrodniczego. 16. Na terenie gminy Bielsk Podlaski brak jest terenów zwartej zabudowy zagro żonych powodzi ą (poło żonych w zasi ęgu wielkiej wody o prawdopodobie ństwie 1%). 17. Stan środowiska przyrodniczego Gminy Bielsk Podlaski mo żna okre śli ć jako dobry. 18. W celu zapobiegni ęcia mo żliwo ści pogorszenia si ę stanu środowiska przyrodniczego oraz w celu polepszenia warunków życia mieszka ńców, wskazane jest podj ęcie nast ępuj ących działa ń:

‹ W zakresie poprawy jako ści wód powierzchniowych i podziemnych: o uporz ądkowanie gospodarki ściekowej na terenach zwartej zabudowy (wł ącznie z działaniami kontrolnymi oceniaj ącymi stan techniczny podziemnych zbiorników na nieczysto ści); o ograniczenie chemizacji rolnictwa w rejonach dolin i stref wyst ępowania płytkich wód gruntowych. Likwidacja dzikich wysypisk śmieci.

______93

‹ W zakresie ochrony przed hałasem i zanieczyszczeniami powietrza: o w strefach uci ąż liwego oddziaływania ci ągów komunikacyjnych uzupełnienie lub wprowadzenie nowych pasów zieleni izolacyjnej; o na terenach zabudowy mieszkaniowej poło żonych w w/w strefach wprowadzenie zabezpiecze ń przeciw hałasowych. ‹ W zakresie zachowania ci ągło ści powi ąza ń przyrodniczych i bioró żnorodno ści – w obr ębie barier ekologicznych realizacja przej ść umo żliwiaj ących swobodn ą migracj ę zwierz ąt i ro ślin.

______94

DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA

______95

Fot.1. Wie ś Ploski – zabytkowy budynek nr 94

______96

Fot.2. Cerkiew w Ploskach – obiekt wpisany do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

______97

Fot.3. Wie ś Ploski – zabytkowy budynek szkoły

______98

Fot.4. Widok na wie ś Ploski

______99

Fot.5. Wie ś Ploski – zespół wierzb wskazanych do zachowania

______100

Fot.6. Widok na wie ś Stupniki

______101

Fot.7. Widok na wie ś Ko żyno

______102

Fot.8. Młyn we wsi Ko żyno

______103

Fot.9. Wie ś Ko żyno – wi ąz do zachowania

______104

Fot.10. Widok na wie ś Zubowo

______105

Fot.11. Widok na okolice wsi Zubowo, na drugim planie niewielkie wzgórze kemowe

______106

Fot.12. Wie ś Knorozy, cerkiew i cmentarz

______107

Fot.13. Wie ś Knorozy – za śmiecone okolice cmentarza

______108

Fot.14. Widok na wie ś Knorozy

______109

Fot.15. Wie ś Knorozy, d ąb do zachowania

______110

Fot.16. Wie ś Rzepniewo

______111

Fot.17. Kapliczka w okolicach wsi

______112

Fot.18. Wie ś Pilipki

______113

Fot.19. Wi ąz pomnik przyrody we wsi Pilipki

______114

Fot.20. Wie ś Treszczotki

______115

Fot.21. Zadrzewienia śródpolne w okolicach wsi Treszczotki

______116

Fot.22. Wie ś Mi ękisze

______117

Fot.23. Młyn – Kolonia Łoknica

______118

Fot.24. Wie ś Łoknica – wi ąz do zachowania

______119

Fot.25. Wie ś Łoknica – budynek zabytkowy nr 34

______120

Fot.26. Rzeka Łoknica

______121

Fot.27. Okolice wsi Widowo – d ąb do zachowania

______122

Fot.28. Wie ś Widowo

______123

Fot.29. Wie ś Widowo – cmentarz i cerkiew

______124

Fot.30. Wie ś Kotły – jesion do zachowania

______125

Fot.31. Rzeka Orlanka

______126

Fot.32. Wie ś U żyki, zespół lip do zachowania

______127

Fot.33. Wie ś Ogrodniki

______128

Fot.34. Wie ś Kotły

______129

Fot.35. Bezimienny ciek powierzchniowy, dopływ rzeki Białej okolice wsi Kotły

______130

Fot.36. Wie ś Sobótka

______131

Fot.37. Starodrzew, prawdopodobnie pozostało ść parku podworskiego – okolice Kolonii Zubowo.

______132

Fot.38. Jak wy żej.

______133

Fot.39. Jak wy żej.

______134

Fot.40. Jak wy żej.

______135

Fot.41. Wie ś Saki.

______136

Fot.42. Okolice wsi Hryniewicze Du że

______137

Fot.43. Cerkiew i cmentarz w okolicach Hryniewicz Du żych, w dolinie rzeki Białej

______138

Fot.44. Wi ąz pomnik przyrody – Hryniewicze Du że

______139

Fot.45. Wie ś Ha ćki

______140

Fot.46. Pomnik przyrody nieo żywionej, wzgórze kemowe w okolicach wsi Ha ćki

______141

Fot.47. Jak wy żej.

______142

Fot.48. Rejon staro żytnego grodziska w Ha ćkach

______143

Fot.49. Jak wy żej.

______144

Fot.50. Cerkiew w Rajsku.

______145

Fot.51. Miejsce pami ęci narodowej w Rajsku

______146

Fot.52. Wie ś Husaki, budynek nr 49

______147

Fot.53. Rzeka Strabelka

______148

Fot.54. Wie ś Deniski

______149

Fot.55. Wie ś Plutycze

______150

Fot.56. Wie ś Plutycze, wi ąz pomnik przyrody

______151

Fot.57. Wie ś Orzechowicze, budynek nr 31

______152

Fot.58. Kolonia Ba ńki – d ąb do zachowania

______153

Fot.59. Cmentarz żołnierzy rosyjskich i niemieckich, okolice wsi Augustowo

______154

Fot.60. Cerkiew we wsi Augustowo

______155

Fot.61. Zabudowa o niskim standardzie architektonicznym – wie ś Augustowo

______156

Fot.62. Wyrobisko poeksploatacyjne, okolice wsi Augustowo

______157

Fot.63. Dzikie wysypiska śmieci w wyrobiskach poeksploatacyjnych w rejonie wsi Augustowo.

______158

Fot.64. Cerkiew i cmentarz we wsi Stryki

______159

Fot.65. Wie ś Łubin – jesion pomnik przyrody

______160

Fot.66. Wie ś Łubin – ko ściół, obiekt wpisany do rejestru WKZ

______161

Fot.67. Dolina Narwi w rejonie drogi nr 19

______162

Fot.68. Dolina Narwi – rejon o środka wypoczynkowego k/wsi Ploski

______163

Fot.69. Jak wy żej

______164

Fot.70. Starorzecze w dolinie Narwi

______165

Fot.71. Wie ś Malinowo

______166

Fot.72. Wie ś Parcewo – dom nr 99 (w rejestrze WKZ)

______167

Fot.73. Wie ś Parcewo – dom nr 108 (w rejestrze WKZ)

______168

Fot.74. Wie ś Lewki – budynek zabytkowego dworca

______169

Fot.75. Wie ś Lewki cmentarz żołnierzy niemieckich i rosyjskich

______170

Fot.76. Wie ś Podbiele – cerkiew, obiekt wpisany do rejestru WZK

______171

Fot.77. Wie ś Podbiele – ruina dworskiej kaplicy grobowej

______172

Fot.78. Wie ś Dobromil – aleja drzew pomnikowych

______173

Fot.79. Wie ś Piliki

______174

Fot.80. Wie ś Knorydy – cerkiew i cmentarz

______175