België – Belgique nr. 190 P.B. BRUSSEL X november – december 2017 3 / 2964 jaargang 32 P706236

1 Festivalitis in de podiumkunsten 13 Koen Brams 21 Daniël Rovers (en elders). Een panelgesprek met Pieter ’t stuc stuk. Een bespreking van het boek Notities over kijken naar kijken naar www.dewitteraaf.be De Buysser, Charlotte De Somviele, STUK, een geschiedenis 1977-2015 kunst (tijdens Documenta 14) Guy Gypens, Liv Laveyne en Karel 14 Eric Bracke Vanhaesebrouck, gemodereerd door Rudi Van Paleis voor Schone Kunsten naar Laermans en Dirk Pültau BOZAR. Piet Coessens en Paul Dujardin 6 Henk Roose over het scharniermoment 2001-2002 De relatie tussen cultuur en publiek: een 16 Michiel Vandevelde redactie & administratie: DWR/TWR vzw kwarteeuw onderzoek naar culturele De mogelijkheden van een ‘vervaagd’ Postbus 1428 – 1000 Brussel 1 omnivoriteit kunstenveld t.: 32(0)2 223.14.50 – email [email protected] 9 Pieter T’Jonck 19 Sébastien Hendrickx tweeëndertigste jaargang – ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks – 14.000 ex. Live art: opmaat voor een nieuw museum Onder en boven de radar. Marnix Rummens afgiftekantoor Brussel X of kritische rand? over de festivals van workspacebrussels Ondertussen 1–­ 24­ toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/187

Evenementialisering Festivalitis in de podiumkunsten (en elders) De laatste decennia verschijnen er steeds meer kunst(en)festivals, en parallel er- mee lijkt de programmatie van ‘gewone’ Een panelgesprek met Pieter De Buysser, Charlotte De Somviele, Guy Gypens, Liv Laveyne en kunstinstellingen almaar meer naar die van kunstenfestivals te neigen, doordat ze Karel Vanhaesebrouck, gemodereerd door Rudi Laermans en Dirk Pültau andere kunsten in huis halen of allerlei events organiseren. In dit nummer gaan we na in hoeverre de indruk van een wild om zich heen grijpende evenementialisering terecht is, waar ze mogelijk wordt door veroorzaakt, of waar ze een symptoom van vormt. In een panelgesprek gemodereerd door Rudi Laermans en Dirk Pültau discus- siëren Pieter De Buysser, Charlotte De Somviele, Guy Gypens, Liv Laveyne en Karel Vanhaesebrouck over festivalisering en evenementialisering vertrekkend van- uit de podiumkunsten. Is de populariteit van festivals inhoudelijk gemotiveerd of zit er (ook) een publieksstrategie achter? Henk Roose belicht verder de publiekszijde van het verhaal via een analyse van het fenomeen van de culturele omnivoor: een nieuw type hogeropgeleide consument die zich niet meer beperkt tot de traditionele kunsten, maar een breed spectrum aan ‘hoge’ en ‘lage’ cultuuruitingen consu- meert. Net als snobs koesteren omnivoren een superioriteitsgevoel, al heeft dat nu een moreel randje gekregen: ‘[…] door hun omnivore smaak getuigen zij van meer openheid en tolerantie’. Een specifiek deelfenomeen in de trend richting evenementialisering is de belang- stelling die beeldendekunstinstellingen de laatste jaren voor ‘performance’ of ‘live art’ aan de dag leggen. Welk ‘institutioneel verlangen’ gaat hier achter schuil, vraagt Pieter T’Jonck zich af ? Op zoek naar ant- woorden houdt hij teksten en uitspraken van Dorothea von Hantelmann en Chris Dercon tegen het licht, en gaat hij in gesprek met twee curatoren van perfor- mancefestivals, Eva Wittocx (Playground) en Katleen Van Langendonck (Performatik). Koen Brams bespreekt het boek Een STUK geschiedenis 1977-2015 van Marleen Brock over het Leuvense kunstencentrum STUK, dat uit een kunstenfestival ontstond. Door de misplaatste thematische aanpak van Brock krijg je geen zicht op de com- plexe geschiedenis van STUK, stelt Brams vast. Eric Bracke blikt terug op de machts- wissel tijdens de jaren 2001-2002 in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel, waarbij Paul Dujardin het roer overnam, het PSK tot BOZAR omdoopte en Piet Hiroshi Sugimoto Coessens (directeur van de Vereniging voor Union City Drive-in, Union City, 1993 Tentoonstellingen van het PSK) de laan uit- stuurde. In gesprekken met beide hoofdrol- spelers stelt Bracke onder meer de vraag of het klopt ‘dat BOZAR via multidisciplinaire Festivals zijn van oudsher sterkhouders bin- ning van beider werk. Charlotte De Somviele proef aan de Universiteit Antwerpen en zijn festivals en evenementen het adagium van nen de podiumkunsten, zie bijvoorbeeld werkt bij de vakgroep Theater- en Film­ voornaamste bevindingen samengevat in het modale culturele centrum volgt, name- Salzburg of Avignon. In Vlaanderen mond- wetenschap van de Universiteit Antwerpen. een artikel voor rekto:verso.1 lijk programmeer heel breed zodat ieder de het Kaaitheaterfestival (1977-1985) Daarnaast schrijft ze over dans en perfor- R.L.: Dat brengt ons dan meteen bij het wel ergens zijn gading vindt’. Het zal niet verbazen dat beide geïnterviewden hier- midden jaren tachtig uit in de stichting van mance voor onder andere de krant De waarom van die festivalitis. over van mening verschillen. het Brusselse Kaaitheater en tijdens de jaren Standaard en is ze redactrice van het podi- Guy Gypens: Bij mij is er altijd een positieve Volgens Michiel Vandevelde zijn festivali- tachtig en negentig speelde het Leuvense umkunstentijdschrift Etcetera. Guy Gypens motivatie geweest om de festivalformule in sering en evenementialisering danig ver- Klapstukfestival een centrale rol in de uit- heeft een achtergrond in de economie en is te zetten. Toen ik in het Kaaitheater begon, weven met onze eenentwintigste-eeuwse bouw en vervolgens in de consolidering van sinds 2007 directeur van het Brusselse wilden we als instelling aan een herpolitise- bestaansconditie en heeft het daarom geen zin om ze te bevechten. Hij pleit voor werk een eigenstandig veld voor hedendaagse Kaaitheater. Eerder was hij zakelijk leider bij ring werken. Daar zijn die festivals eigenlijk – zoals dat van Hanne Lippard, Elahpeca of dans. Maar net als de biënnaleformule bin- Rosas en de Beursschouwburg, en leidde hij de formules voor geworden. Ik heb het dan Mårten Spångberg – dat de evenementia- nen de beeldende kunsten, lijkt het festival- een tijdlang het Spring Dance Festival in niet over ons festival Performatik, maar over lisering omarmt, maar door die ‘overiden- format thans door overgebruik te zijn uitge- Utrecht. Liv Laveyne werkt voor cultuurcen- de drie andere festivals die min of meer tificatie’ tegelijk een ‘nieuwe manier van hold. Niet alleen is het aantal festivals in trum De Grote Post in Oostende; daarvoor gelijktijdig werden opgestart. Burning Ice uitwisseling mogelijk maakt’. Sébastien Hendrickx sprak met Marnix Rummens strikte zin toegenomen, de festivalformule was ze verbonden aan Theater aan Zee. Ze ging over de ecologische kwestie, Spoken over de alternatieve festivalwerking van duikt ook almaar vaker op in de reguliere cureert tevens het festival Smells Like Circus World richtte zich op de globale interdepen- de multidisciplinaire kunstenwerkplaats programmatie van bijvoorbeeld kunsten- en schrijft voor diverse media (De Morgen, dentie, en Festival Kanal ging over het workspacebrussels. Die onderscheidt centra. In het kielzog van deze ontwikkeling Circusmagazine…). Karel Vanhaesebrouck samenleven op basis van cultureel verschil zich onder meer door haar nomadische won binnen de podiumkunsten ook de prak- legde een gemengd parcours af binnen het in de hedendaagse kosmopolitische stad – ik karakter: ‘Diversiteit moet zich ook weer- spiegelen in de formats van het werk dat tijk van het cureren en de figuur van de kunstonderwijs (RITCS) en de universiteit vereenvoudig het nu heel sterk. Die drie fes- we presenteren en in de aanpassing van de curator, naast die van de jaarprogrammator, (ULB, theater- en cultuurstudies). Hij is tivals waren gekoppeld aan de vraag hoe je structuren errond.’ aan belang. Hoe moeten we deze festivalise- voorts actief als essayist en dramaturg. een context creëert om te werken aan meer- Ten slotte trok Daniël Rovers naar ring juist begrijpen? Wat zijn de mogelijke voudige en andersoortige burgerschapsvor- Documenta 14 in Kassel, om er niet enkel oorzaken en gevolgen, de pro’s en de con- Rudi Laermans: De stelling die ons hier bij- men, zoals ecologisch burgerschap, cultu- naar de getoonde kunst, maar vooral ook naar de toeschouwers te kijken. ‘Hoe zien tra’s? Daarover praten we met Pieter De eenbrengt, is dat er sprake is van een toene- reel burgerschap of globaal burgerschap. ze eruit’, vraagt hij zich af; en ‘kijken we Buysser, Charlotte De Somviele, Guy Gypens, mende festivalisering in de kunstensector in Trouwens, die nieuwe festivals betekenden vandaag anders naar een kunstwerk dan Liv Laveyne en Karel Vanhaesebrouck. het algemeen, en in de podiumkunsten in niet dat we onze corebusiness – het langdu- tien, twintig, zestig jaar geleden?’ Pieter De Buysser heeft een achtergrond het bijzonder. rig samenwerken met kunstenaars – in de filosofie en is schrijver en film- en thea- Charlotte De Somviele: Het uitgangspunt afbouwden. Ik heb de festivalisering in onze Dit nummer kwam tot stand in samenwer- king met Rudi Laermans. termaker. In 2016 richtte hij samen met klopt alvast voor de podiumkunsten. Filip sector eigenlijk nooit als een probleem erva- Thomas Bellinck ROBIN op, ter ondersteu- Tielens heeft dat onderzocht in zijn meester- ren, maar veeleer als een uitdrukking van De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 2 het verlangen van organisaties of instellin- thema, het festival vertrekt van de dynamiek gen om relevante maatschappelijke of poli- van de uitwisseling tussen die kunstenaars. tieke uitspraken te doen. Dat is nog altijd G.G.: Misschien is Bâtard geen voorbeeld mijn instelling, bijvoorbeeld ook in de dis- van een politiek festival, maar van het cussie over het cureren. Ik vind het prima maken van een festival op een politieke dat men zich kritisch uitspreekt over dat manier. fenomeen, maar ik heb altijd ook de neiging C.D.S.: Ja, maar ik denk wel dat de autono- om het positief te benaderen omdat ik die mie van de kunst vooropstaat. behoefte aan politisering zo belangrijk vind. Dirk Pültau: De link die je legt tussen de fes- tivalformule, cureren en politiek engage- Festivals in soorten ment bevestigt mijn indruk dat de curator als geen ander op een haast pathologische Liv Laveyne: Of dat politieke sterk speelt bij wijze verknocht lijkt aan ‘het discours van een festival, hangt ook af van de discipline. het politieke engagement’, vooral als het Neem bijvoorbeeld circus: die discipline is erop aankomt het nut en belang van zijn thans nog zoekende naar wat ze als kunst- praktijk te verantwoorden. Als je ervan uit- vorm kan zijn, of vraagt zich nog af of ze gaat dat het festivalformat een diepgang wel een kunstvorm is. Gaat het om een affiches van het festival ’The Game Is Up!’, Kunstencentrum Vooruit, 2007, 2009 en 2011 ontwerp: Mathias Timmermans mogelijk maakt die je binnen een langeter- autonome kunstvorm of een transdiscipli- mijnprogrammatie niet kan bereiken, of naire praktijk, dat is de kwestie die ter dis- geschikter is om bepaalde uitspraken te cussie staat, dus daar zijn we nog lang niet doen, waarom wordt dat format dan niet aan politisering toe. Wat de festivals betreft ook gebruikt om bijvoorbeeld de artistieke moet je verder echt wel een onderscheid autonomie op de agenda te zetten? maken tussen programmatorfestivals, die R.L.: Het valt trouwens ook op dat overhe- gewoon de kwaliteit en diversiteit van het den de voorbije jaren niet meer tevreden aanbod weerspiegelen en waar alle ingredi- zijn met ‘alleen maar kunst’ omdat ze vin- ënten simpelweg naast elkaar staan, en den dat autonome kunst op zichzelf geen curatorfestivals die naar verdieping zoeken legitimiteit meer bezit. Je zou daarom kun- en een context aanreiken. Beide formules nen stellen dat curatoren en kunstinstellin- zijn even legitiem. In het eerste geval maakt gen een vraag van buitenaf hebben verin- een programmator een selectie van boeien- nerlijkt. Bovendien kan heel veel kunst die de trefwoorden, zonder daar ook per defini- wordt getoond onder een politieke vlag ook tie een overkoepelend kader voor te creëren. onder een andere vlag koers varen. De rela- Een goede curator is daarentegen iemand tie tussen de politieke inzet van een festival die geen woorden naast mekaar plaatst, en de mogelijke betekenissen van het werk maar een zin vormt en context schept. De dat er wordt getoond, is vaak bijzonder los. secties rond jong werk op Theater aan Zee Wat mij tot het argument brengt dat festiva- of het Antwerpse festival Love at First Sight lisering een manier is om hetzelfde anders te zijn typische voorbeelden van nevenschik- verpakken of te verkopen. Het gaat om de king. Beide festivals draaien rond het tonen tekenwaarde en uiteindelijk niet om de poli- van jong werk: ze zijn bedoeld als vitrine en tieke zeggingskracht, en daarnaast ook om willen niets ‘framen’. Een goed voorbeeld een publieksstrategie die dingen verzamelt van een context scheppend festival is en er een strik omdoet waarop geschreven Burning Ice, waar de voorstellingen en het staat: ‘dit is voor u, burger, en niet alleen discursieve sterk aan elkaar gekoppeld zijn. voor de hoge cultuurliefhebber’. Kortom, je Karel Vanhaesebrouck: Ook zo’n neven- bedient én je subsidiegever, én een publiek. schikkend festival kan echt wel werken. Bij De Israëlische muzikant Dror Feiler en fanfare Excelsior met ‘Basura’, achttien korte composities voor een fanfare Het in elkaar haken van die twee logica’s een première van Wim Vandekeybus tijdens en een vuilniskar, tijdens het festival ‘The Game is Up!’, organisatie Kunstencentrum Vooruit, Gent, 2009 maakt van festivalisering een bijzonder effi- Theater aan Zee zaten naast mij allemaal foto: Reinout Hiel ciënte formule. mensen in zwembroek die net van het Pieter De Buysser: Ik vind dat verschrikke- strand kwamen. Met grote nieuwsgierig- lijk cynisch klinken. In mijn ervaring als heid en open ogen zaten ze te kijken. Dat is Munt. Mocht er op hetzelfde moment een vere manier communiceren. Dan is de afwe- kunstenaar vallen festivals helemaal niet zo toch geweldig? Want je zit hoe dan ook met festival zijn in Bozar, dan zou het nog altijd ging natuurlijk gauw gemaakt. Ik betwijfel gemakkelijk tot iets kwaadaardigs te redu- de realiteit dat je moeilijk publiek aantrekt de voorstelling van De Keersmaeker zijn die overigens of festivals unieke belevenissen ceren. Een festivalverantwoordelijke wil in voor bijvoorbeeld werk van nog onbekende in het nieuws gaat komen. bieden. Je ziet toch ook vaak hetzelfde de eerste plaats iets agenderen. Die heeft makers. Festivalformules of thematische R.L.: Een spraakmakend festival en een pre- publiek, dus zo uniek kan dat toch allemaal gewoon een zorg: ‘ik wil het daarover heb- clusters zijn middelen om voor minder evi- mière van een internationaal geconsacreer- niet zijn. En binnen het internationale festi- ben’. Het is zoals wanneer jullie met De dent werk toch publiek in de zaal te krijgen de Belgische artieste passen natuurlijk beide valcircuit circuleren dezelfde namen en Witte Raaf een themanummer maken. Als of om, zoals in mijn voorbeeld, moeilijk binnen de evenementiële logica van de voorstellingen, waardoor je één pot nat een festivalcurator je over een thema aan- bereikbare publieken door een soort feeste- media. In de zogeheten belevingsmaat- krijgt. Op het Kunstenfestivaldesarts en op spreekt, is dat omdat hij een gelijkaardige lijke context aan te spreken. schappij, waar mensen in hun vrije tijd naar Spring Dance zie je dezelfde artiesten: die bekommernis in je werk herkent – al hoop G.G.: Ook de Zomer van Antwerpen maakt unieke ervaringen op zoek gaan, motiveert maken gewoon één tournee. ik altijd dat ik werk maak dat in 34 verschil- die functie heel goed waar. Tijdens de voor- diezelfde logica echter ook een belangrijk G.G.: Voor de mensen uit Utrecht zullen de lende themafestivals terecht kan. Maar er is bije editie was Rosas danst Rosas er achttien deel van het publiek bij het maken van keu- voorstellingen op Spring Dance wel uniek steeds ook een marge die ervoor zorgt dat ik keer uitverkocht. zes. Een rapport van de Nederlandse Raad zijn, en dat geldt evenzeer voor het publiek een inhoudelijk gesprek kan hebben met P.D.B.: Oerol in Nederland is vergelijkbaar. van Cultuur uit 2014 stelt vast dat het aan- in Brussel. Jij reist naar de twee, maar je zo’n curator. Die wisselwerking is voor mij C.D.S.: Terreur! Al die participatiekunst, je tal culturele omnivoren gedurig toeneemt, bent dan ook een programmator. een van de redenen waarom ik dingen wil moet de hele tijd meedoen. Het gaat soms en dat het aantal festivalgangers onder hen L.L.: Goed, maar binnen onze regio krijg je maken. niet meer over de kunst, maar over een bele- sterk stijgt.2 Juist die alleseters zijn passan- bij festivals wel deels hetzelfde publiek. Ik D.P.: Goed, we moeten misschien geen inten- venis aanbieden aan het publiek. En zij ten zonder een vast abonnement, zelfs zon- weet niet of het eigen is aan festivals of aan tieprocessen maken. Maar zelfs indien veel eisen dat ook. We are here now, entertain us. der strikte genrevoorkeuren: ze zijn op zoek onze sector, maar bij Love at First Sight of curatoren het goed menen, blijft nog altijd L.L.: Ja, maar je hebt ook heel veel mensen naar bijzondere belevenissen. Extract of Theater aan Zee zie je dezelfde mijn vraag: waarom altijd dat politieke die gewoon naar Oerol trekken en geen C.D.S.: Festivals zijn inderdaad gemaakt op gezichten in de zaal. engagement, dat mobiliseren van burgers? enkele voorstelling zien: die gaan gewoon maat van shoppers. Het is een manier om G.G.: Dat vind ik niet. Theater aan Zee pro- G.G.: Anders dan Rudi denk ik alvast niet voor de sfeer. een publiek te verleiden, en daarnaast ook beert bijvoorbeeld mensen die op vakantie dat de belangrijkste motivatie van over- P.D.B.: Ik heb tien keer Book Burning op om je als huis te profileren. Voor zover ik zijn en normaal niet naar het theater gaan heidswege komt. Het is ook niet zo dat je Oerol gespeeld: telkens een stampvolle zaal weet werkt deSingel in Antwerpen weinig naar bepaalde voorstellingen te krijgen. Ik meteen aan sociale instrumentalisering en nooit zoveel boeken verkocht. Ik dacht met het festivalformat, en dat lijkt me geen vind dat het festival daar zeer goed in slaagt. doet wanneer je over het publieke karakter eerst, ‘dat lukt nooit’, maar daar is heel veel toeval. Die instelling kan nog bogen op een Dat brengt ons opnieuw bij de diversiteit van kunst nadenkt. Dat laatste gebeurt ook uitgekomen. oudere generatie die abonnementen binnen aan festivals. Love at First Sight bijvoor- vanuit een analyse die vertrekt van de vraag C.D.S.: Dan hebben wij twee verschillende een of meerdere genres koopt. Een kunsten- beeld is eigenlijk een platform om jong werk wat thans nog het publieke karakter van edities meegemaakt. centrum als Buda in Kortrijk daarentegen, voor te stellen. Programmatoren zijn een kunst uitmaakt. R.L.: Je hebt dus duidelijk publieksgerichte dat eerder in de periferie ligt, heeft festivals belangrijk doelpubliek. Het is de organisato- P.D.B.: Een generatie curatoren en een aan- festivals. Zou je in dat verband ook kunnen zoals Budavista en NEXT nodig om zichzelf ren dus deels om een vorm van marketing tal kunstenaars vinden elkaar inderdaad stellen dat je makkelijker media-aandacht zichtbaar te maken. Tegelijk heb je centrale voor de kunstenaars te doen. Iets helemaal juist in een gedeelde interesse voor het poli- genereert met een festival dan met een spelers die voor festivalisering kiezen. Dat anders is een stadsfestival dat wordt opgezet tieke. Daarbij gaat het tevens over dringen- reguliere programmatie? geldt in extreme mate voor het Gentse kun- vanuit een streven naar meer verbinding. de ethische vragen, bijvoorbeeld inzake C.D.S.: Dat denk ik niet. Vanuit mijn eigen stencentrum Vooruit: hun seizoenprogram- Voor Festival Kanal was dat een belangrijke duurzaamheid of multicultureel samenle- ervaring bij de krant is dat festivalformat matie is bijna volledig gefestivaliseerd. In doelstelling: in de Brusselse Kanaalzone ven, die we niet langer kunnen negeren. Ik niet echt een troef. In de zomer, als het kom- zo’n geval wordt de festivalformule toch een verschillende, heel diverse, partners bij ben dus niet op zoek naar een legitimering kommertijd is, worden festivals gretig opge- beetje geperverteerd. elkaar brengen en samen een festival orga- van een kunstpraktijk. Je wil gewoon din- pikt, zeker bij muziek, maar door het jaar is L.L.: In ons huis, De Grote Post in Oostende, niseren. Daardoor kreeg je artistiek gezien gen in beweging zetten, meer helderheid het festivalgegeven zeker geen extra factor een van de grotere culturele centra in een raar amalgaam met een onduidelijke verkrijgen, betekenissen laten verschuiven om gecoverd te worden in de krant. Er zijn Vlaanderen, is festivalisering deels inder- identiteit, maar de primaire bedoeling was opdat er een nieuwe open ruimte kan ont- zoveel festivals in Vlaanderen dat ik zelfs daad verkoopstrategie. Je wil gewoon jong dan ook het maken van verbindingen. staan in de verbeelding. Daarom doe je het, van een soort journalistieke vermoeidheid werk programmeren en daarvoor publiek Kortom, festivals kunnen meerdere verde- niet omdat je op zoek bent naar een legiti- durf spreken. genereren, maar om de zaal voor één pro- digbare functies hebben. Daarom vind ik mering van een kunstwerk, niet om een D.P.: Misschien krijg je als festival wel vaker ductie gevuld te krijgen, moet je wel de com- het ook moeilijk om in algemene en pejora- overheid tevreden te stellen die zegt: ‘je ‘steekvlamaandacht’ op televisie? municatiemachine op volle toeren laten tieve termen over festivalisering te spreken. wordt irrelevant’. C.D.S.: Dat zou je moeten nagaan. Theater draaien. Steek die productie daarentegen in Vanuit een systemische analyse valt dat te C.D.S.: Er zijn ook nog wel festivals die voor aan Zee is op televisie gecoverd, net als bij- een festival als Theater aan Zee, en je krijgt begrijpen, want binnen een breder perspec- autonomie gaan. Zo kiezen de curatoren voorbeeld het Theaterfestival. Maar mijn zonder noemenswaardige inspanningen tief zijn festivals inderdaad een veruiterlij- van Bâtard, die zelf ook kunstenaars zijn, ervaring is dat er minstens evenveel aan- volle zalen. Binnen de context van een festi- king van een kapitalistisch marktmodel. niet bewust voor een politiek geëngageerd dacht gaat naar bijvoorbeeld een première val kan je over dezelfde voorstellingen met Maar zeggen dat ze geen interessante rol programma. Ook al is er een overkoepelend van Anne Teresa De Keersmaeker in de groter gemak en bovendien op een inventie- kunnen spelen, gaat me iets te ver. De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 3

R.L.: Point taken. Inhoudelijk zijn er inder- daad ook goed doordachte curatorfestivals. Die tonen dat kunst een specifieke kennis- of representatievorm en eigenstandige onderzoekspraktijk kan zijn, naast bijvoor- beeld het boek of het academisch onder- zoek. Tegelijk verandert het type festival dat effectief context biedt in een soort totaal- kunstwerk. Voorstellingen, lezingen of gesprekken, films, vaak ook een boek…: bin- nen de context van een interessant festival resoneren die verschillende media zodanig sterk met elkaar dat de pure nevenschik- king inderdaad overstegen wordt. In dat geval vormt het curatorfestival een nieuw medium van presentatie en representatie, wat consequenties heeft voor hoe de consti- tuerende delen verschijnen. Maar het heeft ook gevolgen voor het publiek. Want tenzij je een professional bent, heb je te maken met tijdsbeperkingen. En dus bezoek ik in het kader van pakweg Burning Ice enkel een paar voorstellingen, niet ook de ermee verbonden lezingen. Wat mij vervolgens het gevoel geeft dat ik het geheel, ja het festival heb gemist. G.G.: Dat is een erg belangrijk punt. Je werkt een festivaleditie uit omdat je, zoals Pieter zei, iets wil agenderen. Maar of het dan ook nog werkt? Zo hebben we Spoken World al na vier edities afgevoerd, omdat je heel veel voorstellingen moest gaan zien om de con- text een beetje mee te krijgen, wat niet rea- listisch bleek. Dat is een fundamenteel ver- schil met een gecureerde tentoonstelling: al naargelang de grootte, kan je de opzet in twee tot vier uur snappen. ‘Rosas danst rosas’ op het strand, workshop met publiek op Theater aan Zee, Oostende, 2013. Foto: Sarah Oyserman P.D.B.: De vaststelling dat een goed gecu- reerd festival inderdaad een nieuw medium laat ontstaan, vind ik interessant. Misschien moeten we daar een ander woord voor gaan een tweede of een derde keer binnen de con- theaters. Vandaar dat men in Duitsland van brengt een aantal producties uit het buiten- gebruiken dan ‘festival’ en ook de conse- text van een festival, dan krijg je als reactie: de Freie Szene spreekt. In Vlaanderen heeft land die je wellicht anders moeilijk naar quenties qua tijd durven te trekken: ‘Dit ‘Het zijn altijd dezelfde namen die worden die ontkoppeling zich versterkt doorgezet hier zou krijgen, en geeft zo mee vorm aan duurt zes dagen. En nee, het is geen duratio- getoond.’ Die perceptie zou je moeten kun- tijdens de jaren tachtig met de zogenaamde een internationale context voor het lokale nal performance.’ nen veranderen zodat mensen gaan inzien Vlaamse golf. Van Hove, De Keersmaeker, werk. Daarbij verweeft het beide niveaus R.L.: Zo’n beetje als een wetenschappelijk dat ook een festival op lange termijn zorg Lauwers, Fabre… wilden niet werken bin- van het globale en het lokale ook op een congres… Bij mijn benadering van het cura- kan dragen voor artiesten, bijvoorbeeld nen de bestaande instellingen: ze wensten interessante manier door in elke editie torfestival denk ik overigens aan de post- door ze te volgen en hun werk tijdens opeen- hun eigen organisaties. Zij vonden ook een meerdere in Brussel of Vlaanderen werken- structuralistische idee dat een roman of een volgende edities te tonen. partner in de nieuwe festivals en kunsten- de kunstenaars een creatieopdracht te gedicht en het commentaar daarop een dis- K.V.: Voor mij is de grote vraag of er achter centra. geven. Last but not least betoont het ook cursief geheel vormen. het presentatiemodel van het festival niet P.D.B.: Maar dat is thans wel even anders. commitment: kunstenaars worden gevolgd L.L.: Sommigen zijn van mening dat het ook een specifiek productiemodel zit, met Ondertussen zijn er veel meer festivals dan en van een aantal onder hen wordt regel- belangrijkste van een festival het meeting grote gevolgen voor de betrokken artiesten. huizen waar kunstenaars langdurig kun- matig nieuw werk getoond. point is: niet de voorstellingen, zelfs niet de Bij een doorgedreven festivalisering veran- nen werken. P.D.B.: Die lokale verankering is inderdaad debatten, maar wat er in het meeting point deren artiesten haast in content-toeleve- K.V.: Bovendien is er het gegeven waar Liv een van de uitdagingen, zo niet verval je in over beide wordt gezegd, doet er het meeste raars. Dat zorgt bij veel kunstenaars voor eerder al op zinspeelde. Heel kort door de de genoemde logica van een hypergeglobali- toe. frustratie. Ze krijgen veel vragen om iets te bocht, bij wijze van knuppel in het hoender- seerde uitwisseling van kunstwerken. doen in functie van vooraf gegeven inhou- hok: als je een onderscheid maakt tussen L.L.: Eens een festival afgelopen is, houdt delijke kaders, maar worden zo permanent een festival, met wat voor soort doelstelling het meestal voor een jaar op; hoe onder- Een nieuwe productielogica afgeleid van wat ze willen doen. Sterker ook, en festivalisering-als-formattering, dan houd je dan bijvoorbeeld de relatie met een nog, ze krijgen het gevoel dat er minder zie je dat het laatste resulteert in een soort buurt of een publiek? Dat vergt een andere L.L.: Bij vele curatorfestivals vallen toch ook interesse is voor wat hun eigenlijk na aan internationale of kosmopolitische inwissel- mentaliteit, die ervan uitgaat dat de festival- wel kanttekeningen te maken, zeker als je het hart ligt. Bij het festivalformat is het dus baarheid. Ik vind de nieuwe Volksbühne werking niet stopt na de laatste dag van je de etymologische betekenis van het woord moeilijk om een evenwicht te vinden tussen onder Chris Dercon daar echt het pijnlijkste festival. Dat is nog bijlange niet bij alle festi- curator voor ogen houdt. Op grond daarvan aan de ene kant het legitieme zoeken naar voorbeeld van. vals doorgedrongen. verwacht je dat een curator ‘zorg zou dra- ‘publieksoplossingen’ en aan de andere P.D.B.: Dat is inderdaad een zorgwekkend K.V.: Bij Theater aan Zee is die lokale inbed- gen’ voor de kunstenaars waarmee wordt kant het achterliggende productiemodel. voorbeeld van hoe het niet moet: het over- ding wel goed gelukt. samengewerkt, maar meermaals blijkt dat P.D.B.: Wat je zegt, is heel erg aan de orde. nemen van een bepaalde visie op het glo- L.L.: Ja, net omdat het festival een jaarwer- die zorg in de eerste plaats het eigen profiel In Vlaanderen is er geen probleem zolang je baal spreiden van kunstwerken in een king heeft, maar dat is vrij uitzonderlijk. als curator geldt. eigen voorstellingen kan maken met struc- lokaal verankerd huis dat de middelen heeft K.V.: Voor mij was de editie van 2003 van K.V.: Curatorschap houdt vaak ook een turele of projectsubsidies, of voldoende om op langere termijn diepgaand te werken. het Time Festival, gecureerd door Geert soort vorm van branding in, waarbij de wordt gesteund door enkele grote huizen. Je krijgt een soort hub van internationale Opsomer en Enrique Vargas, een school- naam van de curator als uithangbord Maar je wordt inderdaad ook bestookt met kunstproducten. Dat is eigenlijk volledig voorbeeld van hoe je de link moet leggen dienstdoet. vragen die heel tijdrovend zijn, genre ‘kijk, copy conform aan een globaliserend super- tussen een internationaal en een lokaal ver- G.G. De beeldende kunsten kennen inder- ik heb 1200 euro, kom iets doen’. 1200 marktmodel, met de curator als inkoper van ankerd verhaal. Dat heb ik nadien nooit daad veel freelancecuratoren die symbo- euro, dat klinkt aanlokkelijk, maar je bent de fijne vleeswaren. Je had een heel goed meer meegemaakt. De programmatie leek lisch kapitaal willen vergaren en vooral met wel drie, vier weken aan het werken. In feite stadstheater dat – zoals de vorige intendant gewoon bij elkaar geschraapt, met bijvoor- hun eigen marktwaarde bezig zijn. Maar zie ben je dus volstrekt onderbetaald. Bovendien Frank Castorf zelf zei – eigenlijk al dertig beeld William Phlips die in de voormalige je dat ook al in de podiumkunsten? maak je iets dat drie keer op een specifiek jaar een prima functionerend internatio- fabriek van Acec een soort van tribaal dorp L.L.: Ik voel dat we daar naartoe aan het festival wordt getoond, waarna het ophoudt: naal wijktheater was, en dat wordt inge- had gebouwd met bakovens en andere toe- evolueren zijn. Vanuit mijn eigen praktijk je bent het kwijt, het circuleert niet meer. ruild voor een geïnterioriseerd globalise- standen. Pas achteraf werd mij duidelijk observeer ik ook dat de zorg voor je artiesten K.V.: Festivalisering leidt tot een soort ringsmodel. hoe consistent dat allemaal in elkaar zat. binnen een festivalcontext nooit dezelfde kortademigheid, zowel in de manier van G.G.: Dat festivals artiesten delen, is op zich Het was echt een festival dat het idee van kan zijn als bij een programmatie op lange- produceren als in de engagementen. Als niet zo’n probleem. Wie heeft er last van het een feestelijk ritueel helemaal herdacht in re termijn. Als curator hol je van de ene artiest moet je je praktijk voortdurend her- feit dat ze sterk op elkaar lijken, behalve de en met de stad. Het sneed door alle verban- naar de andere plek: je luistert met één oor denken vanuit een specifieke context. Je wil programmatoren? Problematischer is dat ze den en lagen heen, van studenten tot senio- en zit ondertussen alweer te denken aan de bijvoorbeeld graag iets performatiefs doen, in de regel exclusiviteit vragen, kwestie van renclubs, dat was echt onwaarschijnlijk. problemen die je elders hebt. In die zin is maar blijkbaar is het de bedoeling dat je lokaal uniek te zijn. Daarbij geldt dat vele Om 4 of 5 uur ’s morgens stond je daar met curatorschap een heel foute term als het ergens in de kelder met een soort lecture uit- festivals niet meteen de armste organisato- zijn allen, terwijl Phlips brood aan het bak- aankomt op het zorg dragen voor artiesten. pakt… Behalve voor kortademigheid zorgt ren zijn. Om die exclusiviteit te garanderen, ken was en er nog een performance door- P.D.B.: Zoals ik al aangaf, gaat mijn ervaring dat voor een sterke individualisering of wordt de prijs nogal eens opgedreven, wat ging… met festivals net de tegenovergestelde kant fragmentering van de productiekant: als helemaal ingaat tegen de vaak gehoorde P.D.B.: Hier in Brussel creëert het Kunsten­ op. Met curatoren is een gesprek mogelijk: kunstenaar word je gedurig aangesproken claim dat een festival goed is om een artiest festivaldesarts, dat meer dan een maand die weten waarom ze iets doen en waarom op een individuele bijdrage tot een specifiek lokaal in de markt te zetten. Dat speelt des te duurt, toch ook de vrij unieke situatie dat de ze mij uitnodigen. Dat is helemaal anders bij festival, los van je langetermijntraject en de sterker bij het fenomeen van de superfesti- Brusselse huizen, of ze nu Frans- of een tournee of in de contacten met een daarmee samenhangende interesses. vals, de echte grote en hele rijke festivals à la Nederlands­talig zijn, onderling samenwer- klassiek cultuurhuis. G.G.: Ik vind het een beetje vreemd dat je Ruhrtriennale, die stilaan de rol overnemen ken. Samen zeggen ze: ‘Oké, wij bieden onze L.L.: Het benieuwt mij wel hoe je eventueel dat alles aan festivalisering koppelt. Er is van de grote instituten met veel middelen. infrastructuur aan, wij werken mee met de de publieke perceptie van programmeren in inderdaad een sterkere scheiding gegroeid Zij laten producties maken die zodanig duur mensen die wij hebben.’ En het programma een huis en het cureren in een festivalcon- tussen productie en distributie in de podi- zijn dat ze haast onmogelijk nog ergens wordt niet thematisch gecureerd, maar is text zou kunnen veranderen. Wanneer je umkunsten, naar analogie met de meeste anders kunnen spelen. Ze noemen zich festi- op artistieke keuzes gebaseerd, wat voor een binnen je instelling bijvoorbeeld met artists andere disciplines. Tijdens de jaren zestig val, maar de facto zijn dat productiehuizen. heel grote verscheidenheid aan stemmen, in residence werkt, is de perceptie dat je goed was die scheiding er nog nauwelijks: ze is R.L.: Dat méér aan middelen kan ook posi- blikken, esthetica‘s… zorgt. Bovendien zit zorgt voor artiesten en op de lange termijn daarna ontstaan, uit de onvrede van arties- tief worden aangewend. Ik denk bijvoor- het vol, heel de tijd stampvol, het werkt ook denkt. Engageer je daarentegen een artiest ten met gevestigde instituten als de stads- beeld aan het Kunstenfestivaldesarts. Dat echt in de stad Brussel. De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 4

werk Vortex Temporum wordt opengeplooid: minder repertoire zijn, maar bij het niet-re- je krijgt als het ware alle stukken te zien die pertoiretheater blijft de drempel wel een stuk potentieel in die voorstelling zitten en die tij- lager omdat het probleem van leesbaarheid dens het werkproces minstens gedeeltelijk zich veel minder stelt. In ons huis merk ik als mogelijk materiaal werden verkend. dan ook een verschil tussen het publiek voor Daarentegen snijdt Dirks opmerking wel theater en dat voor dans of performance. Er hout voor al die vele kleinere musea of zijn maar weinig choreografen die dat weten kunsthallen die zo nodig ook eens voor geen te doorbreken. De Keersmaker slaagt daar geld, tussen twee schilderijen en twee sculp- bijvoorbeeld in, maar dat is dan ook een turen, iets live willen laten gebeuren. artistieke BV. Met Rudi’s veralgemening over wat in het theater gebeurt, heb ik het hoe dan ook wat moeilijk. Evenementialisering en R.L.: Mijn stelling gaat in de eerste plaats decanonisering over decanonisering, en vooral ook over de-institutionalisering en re-institutionali- R.L.: Laten we even terugkeren naar het sering. Daarbij is het burgerlijke theatermo- fenomeen festivalisering. Bij een festival del zowel in zijn institutionele praktijk als in speelt een sterk conjuncturele en themati- zijn principiële historische gerichtheid op sche logica, die niet meer draait om de arties- het verleden vervangen door achtereenvol- ten en hun oeuvre, maar focust op de relatie gens de kunstencentra, de festivalformule tussen het werk en de specifieke context en, nog recenter, de globale markt en haar gecreëerd door een curator. Die logica gaat inwisselbare kunstproducten, die door- hoe dan ook in tegen de idee van het doorge- gaans maar even in de mode zijn. De ten- ven van een canon, al dan niet in geactuali- dens is om enkel nog individuele werken te zicht op de tentoonstelling ‘Yvonne Rainer – Raum Körper Sprache’, Museum Ludwig, Keulen, seerde vorm. In Duitsland bijvoorbeeld speelt tonen, los van een oeuvre en vooral ook 28 april 2012 – 29 juli 2012. Foto: Rheinisches Bildarchiv, Keulen. © Yvonne Rainer / Museum Ludwig, Keulen die opdracht nog volop, de idee van bildung zonder veel relatie met een artistiek verle- leeft daar nog. In het Vlaams-Brusselse podi- den, binnen een context van zeg maar lou- umkunstenlandschap werken daarentegen tere actualiteitsgerichtheid. Gecureerde interdisciplinariteit? beter was geweest om ze enkel in een black- op de keper beschouwd enkel nog de opera­ G.G.: Ik zie natuurlijk ook die inhoudelijke box-cinema te tonen. Wie ging nu die films, huizen met het axioma dat je een canon eenmaking in het kielzog van het proces D.P.: Bij festivalisering denk ik ook aan de die in totaal meer dan tien uur duren, tussen dient te actualiseren en daarnaast te ver- van artistieke globalisering. Maar je kan neiging van zowel monodisciplinaire instel- 10 en 6 in het Museum Ludwig bekijken? nieuwen door het geven van creatieopdrach- niet zeggen, op zijn Trumps: ‘Voortaan doen lingen als festivals om andere (kunst)disci- G.G.: De twee voorbeelden die je geeft liggen ten. Bij de theaters is de canonidee haast vol- we het allemaal zelf.’ Het antwoord op glo- plines in huis halen. Daarbij spelen allicht wel heel ver uit elkaar. De Rainer­tentoon­ ledig weg: er wordt nog nauwelijks repertoire balisering kan geen loutere herlokalisering uiteenlopende redenen: een ander publiek stelling is gewoon een retrospectieve. Bij De gespeeld. Je hebt dus grof gesteld twee alge- van kunst of cultuur zijn. Veeleer moeten aanspreken dan je gewoonlijk bereikt, of Keersmaeker, of bijvoorbeeld ook bij Xavier mene modellen, het ene gebaseerd op festi- we zoeken naar een nieuwe, postkoloniale een soort van event creëren, zoals een con- Le Roy, wordt liveperformance op een per- valisering, het andere op canonisering en canon die op een interessante manier de cert in een museum of een tentoonstelling manente manier getoond tijdens de ope- het doorgeven van repertoire. En bij het globalisering meeneemt. We zijn daar nog in een concertgebouw. Is dat verschijnsel ningsuren van een museum. Dan worden de samengaan van een doorgedreven festivali- lang niet aan toe, maar veel organisaties volgens jullie toegenomen? aspecten van tijd en toegankelijkheid heel sering en sterke decanonisering, wat in denken wel na over een andersoortige inter- G.G.: Ik heb het gevoel dat eerder het omge- belangrijk. Het museum genereert een ande- Vlaanderen toch wel ten dele aan de hand is, nationale praktijk, waarbij ze de canon niet keerde geldt en er een grotere specialisatie re tijdsbeleving, zowel bij de mensen die er blijft alleen nog pure actualiteit over. De noodzakelijk gaan herdenken op een post- ontstaat. Volgens mij is interdisciplinariteit werken als bij de bezoekers, dan in een thea- vraag luidt natuurlijk: is dat interessant? moderne manier, als een louter patchwork, of het mixen van allerhande media of prak- ter. En dat is, denk ik, een van de motieven Kan een visie op het heden niet juist interes- waarbij componenten van uiteenlopende tijken vandaag niet meer echt een motor geweest, al waren er wellicht nog andere. santer worden wanneer ze langs een histori- herkomst zonder meer naast elkaar worden achter festivalisering. C.D.S.: Ja, die houdbaarheid van dans is sche omweg wordt geformuleerd, via werk geplaatst. Eerder proberen ze andere verbin- D.P.: Misschien is multidisciplinariteit op zeker voor De Keersmaeker een belangrijk uit het verleden – waardoor tegelijkertijd dingen te leggen en van daaruit te re-insti- zijn retour, maar wat motiveerde de door- thema: wat blijft er over van een dansvoor- altijd ook iets over dat verleden wordt gezegd. tutionaliseren. braak ervan? Ik had op een bepaald moment stelling? In die zin zorgt de musealisering Ik vind het alvast helemaal niet evident dat R.L.: Maar in de huidige context van festiva- toch de perceptie dat steeds meer instellin- van dans voor een legitimering die er mis- het repertoire weg is, of nog slechts inciden- lisering zit je hoe dan ook met een vorm van gen, zowel musea als theaters of concert- schien lang niet was, terwijl omgekeerd het teel in functie van een festivalthema of de – ietwat overtrokken gesteld – actualiteits- huizen, iets van de andere kunsten meen- museum als het ware wordt gerevitaliseerd subjectieve nood van een regisseur wordt hysterie, wat toch ook wel problematisch is. den te moeten tonen. door dans binnen te halen. getoond. Ook vanuit cultuurpolitiek stand- K.V.: Nu-centrisme: de obsessie voor het nu. K.V.: We spreken over twee verschillende din- D.P.: Nu een bepaald soort danspraktijk stil- punt is dat aanvechtbaar. G.G.: Dat is inderdaad problematisch, maar gen: enerzijds het meer interdisciplinair of aan geschiedenis wordt, zijn veel mensen L.L.: Je hebt zeker een punt, maar je kan er het alternatief is niet de terugkeer naar de hybride worden van de kunstpraktijk zelf en uit de danswereld misschien wel jaloers op toch moeilijk omheen dat het aandeel van Koninklijke Nederlandse Schouwburg uit anderzijds het maken van multidisciplinaire de beeldende kunst. Want die kan natuur- performance in verhouding tot de klassieke- 1962. programmatiekeuzes. In de kunstpraktijk lijk heel gemakkelijk worden gecanoniseerd re theatervormen sterk is toegenomen bin- R.L.: Uiteraard niet. Maar ik blijf wel geloven merk ik ook een soort specialisatie, met een omdat ze met blijvende producten is ver- nen de podiumkunsten. in de kracht, ook politiek, van wat Walter grotere focus. Het multidisciplinair program- bonden. K.V.: Wat ook een economische oorzaak Benjamin het telescoperen van het heden meren daarentegen heeft meer te maken met P.D.B.: Dat is opnieuw zo’n kwaadaardige heeft: performance past beter bij een econo- door het verleden noemde – en vice versa de gewijzigde verwachtingen van de bezoe- suggestie: dans die jaloers is op de canon- misch precaire situatie. natuurlijk: het telescoperen van het verleden kers waar we het eerder al kort over hadden. vorming binnen de beeldende kunst en P.D.B.: Ik deel die zorg over het verdwijnen door het heden. Het heden door de lens van They want a good experience, een totaalerva- daarom naar een groot kunstcentrum of van het repertoire, maar huiver tegelijk voor het culturele verleden bekijken, en omge- ring. And they want a good night out. museum trekt. Terwijl ik gewoon heel een terugkeer naar het theater oude stijl. keerd, is tevens de essentie van een interes- P.D.B.: Speelt toch niet voor alles het gege- nieuwsgierig ben naar wat er gebeurt wan- G.G.: De canon omvat natuurlijk niet alleen sante omgang met een repertoire of canon. ven dat de praktijk van veel kunstenaars neer iemand met de frames begint te ram- de teksten en hun inhoud, maar ook speci- P.D.B.: De mensen waar ik mee samenwerk echt hybride is? melen van het museum of van een dans- fieke praktijken om daarmee om te gaan. En of die werk maken dat ik interessant vind, D.P.: Ja, maar als het Concertgebouw Brugge voorstelling. Hoe verandert je medium ja, dat ensembletoneel was een belangrijke zijn vaak toch heel actief bezig met het verle- een beeldendekunsttentoonstelling of het wanneer je het een andere ruimtelijke con- basis voor de repertoirepraktijk, en is inder- den, met wat repertoire betekent, met bete- S.M.A.K in Gent een concert organiseert – ik text geeft en met de tijd speelt? Welke bete- daad aan het verdwijnen. Enkel Discordia kenisvolle teksten die doorwerken tot van- noem nu lukraak twee voorbeelden – heeft kenissen verschuiven? Misschien ontstaat heeft dat binnen de zogeheten Freie Szene daag. Ze doen dat niet om het heden te dat niets met de interdisciplinariteit van de er zo een nieuw werk. proberen te incorporeren. versnellen, maar om meer helderheid te krij- kunstpraktijk te maken. G.G.: Je hebt ook wel heel bizarre voorbeel- P.D.B.: Bepaalde gezelschappen brengen gen. En ze gaan vormelijk op een andere G.G.: Er zijn altijd meer en minder geslaagde den. In het Duitse paviljoen op de Biënnale nog wel repertoire, maar dan op een eerder wijze met repertoire om dan Discordia. Ik voorbeelden te geven. Performatik hebben van Venetië staat dit jaar Anne Imhof met klassieke manier, zodat ik op mijn honger vind dat prima. Je zou Discordia een prachti- we in het Kaaitheater opgezet omdat op een een performance. Ik was er op een maandag, blijf zitten, net als wellicht een groot aantal ge ruïne van dat klassieke repertoiremodel bepaald moment in de artistieke praktijk maar er viel die hele dag niks meer te bele- curatoren. kunnen noemen. In een veranderde vorm terug een sterkere verbinding ontstond tus- ven. Aan de inkombalie kreeg ik te horen dat R.L.: Sociologisch heeft die relatieve implosie blijft die relatie tot het repertoire of de canon sen de podiumkunsten en de beeldende de performance die dag niet te zien was, en ‘s van het repertoiretheater er wel voor gezorgd doorleven in heel veel andere praktijken. kunst, zowel vanuit de eerste als de tweede anderendaags enkel tussen elf en twaalf. dat een niet onbelangrijk deel van het poten- Maar dat zou dus moeten worden gedocu- discipline. Je moet daar dan een specifieke Tja, dan kan je je afvragen waarom in gods- tiële theaterpubliek als het ware niet meer menteerd, dat moet nu beschreven worden. context voor creëren. Bij performance kan naam die link tussen beeldende kunst en wordt bediend in Vlaanderen. Anders dan de G.G.: We moeten er misschien eens een fes- het eigenlijk niet anders, dat is een eigen performance wordt gemaakt? Twee jaar afwezigheid van zeer specifieke groepen in de tival rond organiseren. [gelach] discipline met vaak korte voorstellingen. voordien was er in het Zwitserse paviljoen theaterzaal wordt dat spreekwoordelijke gat K.V.: Het Shakespearefestival. Maar ik snap ook wel Dirks punt: het festival ook een performancewerk, maar dat liep de haast nooit gethematiseerd. Laat mij het als container waar je van alles ingooit en hele tijd. Dan werkt het, dan kan je een opnieuw cynisch-bourdieusiaans formule- Transcriptie: Wim Lievens naast elkaar zet… spannend spel met de tijd krijgen. Zeggen ren: de antiburgerlijkheid van een zekere Redactie: Rudi Laermans D.P.: Een enigszins ander fenomeen is de dat die migratie van dans of performance hoogopgeleide midden­klasse bepaalt in hoge recente trend om dans of performance in een naar beeldendekunstcentra hoofdzakelijk mate de norm binnen het Vlaamse podium- Noten museumcontext te tonen. Anne Teresa De om publieksredenen plaatsvindt, klinkt mij kunstenlandschap. Voor de meer ouderwetse Keersmaeker die voor WIELS een bestaande overigens een beetje te negatief. Work/ 1 Filip Tielens, Festivalitis in de podiumkunsten, in kleinburger voelt die norm als symbolisch rekto:verso nr. 59, december 2013 – januari voorstelling, Vortex Temporum, herdenkt in Travail/Arbeid van De Keersmaeker in WIELS geweld aan. 2014, online: rektoverso.be/artikel/festivalitis- functie van de presentatie in een beeldende is door ontzettend veel mensen gezien, waar- L.L.: Ik ben daar allemaal nogal basic in. Het de-podiumkunsten. 3 kunstruimte. Of Museum Ludwig in Keulen, van velen de voorstelling Vortex Temporum gaat gewoon om een evolutie: de ene canon 2 Raad voor Cultuur, De cultuurverkenning. dat opeens een retrospectieve van Yvonne niet hadden bijgewoond. wordt vervangen door een andere, net zoals Ontwikkelingen en trends in het culturele leven in Rainer organiseert.4 Bij die laatste case viel R.L.: Tegelijk is het een schoolvoorbeeld van het ene publiek plaats maakt voor een ander. Nederland, Den Haag, 2014. (cultuur.nl/ meteen op hoe het presentatiedispositief van een heel doordachte musealisering van een Of is dat te simpel gesteld? upload/documents/tinymce/De_ het museum wrong met de aard van het dansstuk, precies omdat het net níét wordt G.G.: Wat Rudi omschrijft speelt volgens mij Cultuurverkenning.pdf) Over culturele werk. Je kreeg een verschraling, omdat je in gemusealiseerd en omdat voor alles de omnivorisering, zie ook de bijdrage van Henk sterker binnen de dans dan in het theater. In Roose in dit nummer. zo’n tentoonstelling vooral op het presente- museumtijd in de tijd van de dans wordt de hedendaagse dans blijft een deel van het 4 Anne Teresa De Keersmakers Work/Travail/ ren van documenten bent aangewezen. De getrokken. Zoals de titel aangeeft, gaat het publiek letterlijk verweesd achter omdat het Arbeid liep in het Brusselse kunstencentrum films van Yvonne Rainer werden gewoon in ook om het tonen van ‘werk’, in de eerste niet over de nodige tools beschikt voor het WIELS van 23 maart tot 15 mei 2015. de zalen gespeeld, in allesbehalve ideale plaats de arbeid van de performers. Maar lezen van voorstellingen. In het theater ligt 5 Yvonne Rainer: Raum, Körper, Sprache, 28 april lichtomstandigheden, terwijl het toch veel even belangrijk is dat het potentieel van het dat toch nog altijd ietwat anders. Er kan wel – 29 juli 2012, Museum Ludwig, Keulen. De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 5

Herbert Foundation Bezoekmogelijkheden Time Extended / 1964 – 1978. Part II Individueel bezoek Elke eerste zondag van de maand, van 14u tot 17u, kan u de stichting individueel bezoeken. Wenst u meer uitleg bij de getoonde werken en documenten? Een gids neemt Vanaf 17 september 2017 presenteert Herbert u om 15u graag mee door de tentoonstelling. Vooraf Foundation een nieuwe versie van de tentoonstelling reserveren is hiervoor niet nodig. Time Extended / 1964 – 1978 die in september 2016 opende. Binnen de bestaande presentatie worden Groepsbezoek nieuwe accenten gelegd aan de hand van een tweede Van dinsdag tot en met vrijdag en elke eerste zondag­ selectie werken en documenten. namiddag van de maand kunnen groepen worden rond­ geleid. De gidsen laten u en uw groep hierbij kennis­ maken met de getoonde kunstwerken en documenten, de visie van de Herberts en de historische context waar­ binnen hun verzameling tot stand gekomen is. Voor meer details of voor het maken van een reservatie kan u contact opnemen met Marieke Baele (marieke.baele@ herbertfoundation.org / 09 269 03 00).

Fibonacci-kortingskaart Time Extended / 1964 – 1978. Part II ondergaat als lang­ durige presentatie verschillende tussentijdse wijzigingen. Aan de hand van een kortingskaart, geïnspireerd op Mario Merz’ fascinatie voor de Fibonaccisequentie, kunt u de tentoonstelling meermaals bezoeken tegen een gradueel afnemend tarief.

foto: Y. van der Hoeven

Herbert Foundation Coupure Links 627 A, Gent t: +32 9 269 03 00 [email protected] Met de steun van: Mediapartner: www.herbertfoundation.org De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 6 De relatie tussen cultuur en publiek: een kwarteeuw onderzoek naar culturele omnivoriteit

HENK ROOSE continue herhaling, appelleren aan die per- men kijkt op naar de legitieme cultuur en voor beroepen met weinig prestige, maar soonlijkheidskenmerken die het meedraai- wil eraan deelnemen, maar beschikt niet signaleren veeleer geslachtelijke, raciale en/ en in het raderwerk van de industrie bevor- over het benodigde kapitaal. of leeftijdsverschillen binnen eenzelfde Het sociologisch denken over cultuurcon- deren. Bourdieus model van een homologie tus- beroepsgroep. sumptie en over het publiek dat in het Westen Het denken in termen van elite-ver- sen culturele consumptie en sociale positie Petersons tweede opvallende bevinding aan cultuur participeert, is in de loop van de sus-massa komt onder toenemende druk is door heel wat empirisch onderzoek onder- gaat over het verband tussen personen met twintigste eeuw grondig veranderd. Je kan vanaf de jaren zeventig, mede onder impuls steund, zowel in Frankrijk als daarbuiten. een prestigieus beroep en de bijhorende grosso modo drie fases onderscheiden, die van Amerikaanse sociologen als Herbert Vernieuwend aan zijn ideeën is dat hij het muzieksmaak. Mensen die hoog op de status- sporen met veranderingen in het culturele Gans en Paul DiMaggio, die de tegenstelling schijnbaar onaantastbare aura van ‘de ladder staan, liefhebberen door de bank aanbod en met de wijze waarop dat aanbod te veralgemenend vinden. Bovendien ont- schone kunsten’ en de ‘natuurlijke’ wijze genomen significant meer in de legitieme in de loop van de voorbije honderd jaar werd breekt de empirische basis voor zo’n visie. De waarop ze gecontempleerd (moeten) wor- cultuur dan wie lager is geplaatst; maar ook gemedieerd. Een eerste benadering gaat uit aandacht verschuift dan ook naar een door- den, terugbrengt tot hun sociale oorsprong. voor die hoger geplaatsten is de hoge cultuur van de tegenstelling tussen ‘elite’ en ‘massa’, gedreven empirische analyse van de diffe- Hij doorprikt de sociale constructie en de slechts van marginaal belang. Zo stipt bij- een these die we in hoge mate terugvinden rentiatie binnen het publiek dat aan cultuur machtsverhoudingen die achter hun geïn- voorbeeld ‘slechts’ 29% van de culturele pro- bij de Amerikaanse theoretici van de massa- deelneemt. Cruciaal in deze ontwikkeling is, stitutionaliseerde meerderwaardigheid ver- fessionals klassieke muziek als favoriet genre maatschappij en enkele vroege denkers bin- naast het onderzoek van DiMaggio in de vat zit. Bovendien toont zijn onderzoek aan: country is vaker het favoriete genre dan nen de Frankfurter Schule. Een tweede ont- Verenigde Staten, het werk van de Franse mooi aan hoe sociale achtergrond en (het opera. Bovendien doen mensen hoog op de wikkeling situeert zich in de jaren zeventig; socioloog Pierre Bourdieu. Vooral zijn mag- soort) opleiding samenhangen met patro- beroepsladder niet alleen méér aan legitieme zij houdt een veeleer empirische benadering num opus La Distinction (1979) is de inspira- nen van cultuurparticipatie. Deels in cultuur, maar ook méér aan illegitieme cul- in van culturele voorkeuren, legt onder meer tiebron geweest voor talloze onderzoekers samenhang met het onderscheid tussen de tuur dan mensen uit een lagere beroepscate- de sociale wortels bloot van de opdeling tus- die de sociale gelaagdheid binnen cultuur- culturele en de economische burgerij hou- gorie. Vandaar dat Peterson besluit dat ‘de sen ‘hoge’ en ‘lage’ cultuur, en schenkt daar- deelname proberen te begrijpen. den zijn analyses niet alleen rekening met elitesmaak niet langer simpelweg kan wor- bij veel aandacht aan de manier waarop Bourdieus basisidee luidt dat de verschil- de verschillen tussen hoog- en laagopgelei- den gedefinieerd als de uitdrukking van een groepen – lees: klassen en klassenfracties – lende smaakpatronen of leefstijlen in onze den, maar ook met die tussen hoogopgelei- waardering voor de hoge kunstvormen en zich in hun cultuurconsumptie van elkaar samenleving uitdrukkingen zijn van de ver- den onderling, bijvoorbeeld mensen die een een corresponderend moreel dedain voor of onderscheiden en elkaar zo proberen te over- schillende klassenposities die mensen inne- humanities-diploma behaalden versus dege- paternalistische tolerantie jegens alle andere troeven. Het werk van de Franse socioloog men, waarbij elke klassenpositie samen- nen die een positief-wetenschappelijke rich- esthetische expressievormen. […] (De) esthe- Pierre Bourdieu is hier toonaangevend. hangt met een bepaalde hoeveelheid ting volgden. tiek van de elite wordt stilaan geherdefini- Vanaf de jaren negentig wordt onderzoek economisch kapitaal (inkomen), onderwijs- eerd in termen van een waardering van alle naar omnivoriteit dominant, in het licht van kapitaal (scholingsniveau) en sociaal kapi- uiteenlopende vrijetijdsactiviteiten en crea- de bevinding dat een groeiend aantal cul- taal (sociale netwerken). Leefstijlen zijn dus Richard Peterson: van snob naar tieve vormen, incluis de klassieke schone tuurliefhebbers uitingen van ‘hoge’ en ‘lage’ minder een kwestie van individuele keuze en omnivoor kunsten […] (De) term ‘omnivoor’ lijkt cultuur combineert. Dat blijft zo tot op de dag veeleer manifestaties van bepaalde sociale geschikt voor zij die aan de top van de opko- van vandaag binnen de cultuursociologie, al condities die worden bepaald door de thuis- Zowel het elite-versus-massaperspectief als mende statushiërarchie staan.’ (p. 252) Vrij is het initiële enthousiasme over dit alterna- situatie of het herkomstgezin, en die in Bourdieus inzichten vormen de achter- vertaald betekent dit dat het smaakpatroon tief voor Bourdieus inzichten enigszins moderne samenlevingen worden versterkt grond waartegen de Amerikaanse cultuur- binnen de hoogste beroepsgroepen niet lan- getemperd. door het onderwijs. Er bestaat met andere socioloog Richard Peterson in een reeks ger wordt gekenmerkt door een minachting Na een korte historische contextualise- woorden een sterke samenhang tussen artikels, gepubliceerd vanaf het begin van voor of neerbuigende tolerantie tegenover ring presenteer ik hierna de grote lijnen bin- iemands sociale achtergrond en schoolpar- de jaren negentig, de notie van omnivoriteit alles wat populair is, maar veeleer getuigt nen het intellectuele debat over omnivori- cours enerzijds en zijn of haar deelname aan introduceert. Met dit begrip verwijst hij van een waardering van alle creatieve uitin- teit. Daarbij grijp ik eerst terug op de de populaire cultuur dan wel de kunsten naar het fenomeen dat mensen uit de hoog- gen, of ze nu legitiem of illegitiem zijn. Dit originele teksten van Richard Peterson om anderzijds (zie bijvoorbeeld Laermans, ste sociale lagen van de Amerikaanse zou wijzen op een grotere of zelfs toegeno- de oorsprong van omnivoriteit te duiden, 2012, pp. 198-209). Thuissituatie en oplei- samenleving graag een breed spectrum aan men tolerantie binnen de hogere strata voor om vervolgens enkele centrale ideeën te ding zorgen ervoor dat bepaalde sociale muziekgenres beluisteren, gaande van ‘het andere’. De univoren onderdaan de schetsen in de discussie over de culturele groepen toegang hebben tot cultureel kapi- opera en klassieke muziek over jazz en blues maatschappelijke ladder hebben daarente- veelvraat. taal. Beide slaan neer in een algemene, met tot pop, rock en country. De voorkeur voor gen de neiging om van slechts één of twee name voor de hoge klasse kenmerkende dis- een brede waaier aan muziekgenres is in de genres te houden. positie om de dingen – of het nu gaat om hoogste sociale strata het nieuwe normaal Ook het tweede vaak geciteerde artikel Setting the stage: van theoretisch kunstwerken, kledij, auto’s of culinaire geworden, aldus Peterson. De inzet van zijn van Peterson, geschreven samen met Roger cultuurpessimisme naar empirisch gerechten – op een esthetische manier te ondertussen klassieke artikel Understanding Kern, geldt als een mijlpaal in het cultuurso- onderzoek over cultuurdeelname bekijken, ze te beoordelen in termen van audience segmentation. From elite and mass to ciologisch denken over de relatie tussen cul- hun formele kenmerken veeleer dan op basis omnivore and univore (1992) is het aftoetsen tuur en publiek (Peterson en Kern, 1996). Rond het midden van de twintigste eeuw van hun functie of inhoud. Of zoals van de houdbaarheid van Bourdieus model Het vertelt een gelijkaardig verhaal over de zagen Amerikaanse communicatieweten- Bourdieu schrijft: ‘Het oog is het product voor de Verenigde Staten. Zo vindt hij op brede smaak bij personen met een hoge schappers als Paul Lazarsfeld, William van een geschiedenis die wordt gereprodu- basis van Amerikaanse surveydata (de beroepsstatus. Ditmaal ligt de focus op hoe Kornhauser en Charles Mills in de mechani- ceerd in de opvoeding […]. De esthetische Survey of Public Participation in the Arts omnivoriteit zich ontwikkelt tussen 1982 en satie en standaardisering van de cultuur- dispositie [kan worden gedefinieerd] als het uit 1982) dat de statusrangorde van beroe- 1992: personen die van klassieke muziek en productie, die mede gestimuleerd werd door vermogen om niet enkel […] legitieme kunst- pen inderdaad samenhangt met muziek- opera houden, weten in 1992 méér middle- de opkomst van de massamedia, een bedrei- werken op en voor zichzelf te beschouwen, voorkeuren. Hoe hoger de status van het en lowbrowgenres te waarderen dan in ging voor het individuele denken. De mas- vanuit hun vorm en niet vanuit hun functie, beroep, hoe ‘legitiemer’ (Bourdieu) de 1982. Omnivoriteit neemt dus toe onder lief- samedia zouden van cultuurconsumenten maar alle dingen in de wereld, ook nog niet geprefereerde muziekgenres. Managers, hebbers van klassieke muziek en opera: de een tamme kudde maken, een onwetende geconsacreerde culturele’ (1979, p. III). ingenieurs en kunstenaars luisteren bij- ‘open’ omnivoor vervangt stilaan de ‘exclu- en passieve menigte die makkelijk gemani- Het cognitief vermogen dat de esthetische voorbeeld meer naar klassieke muziek dan sieve’ snob in de Verenigde Staten, aldus puleerd kan worden door reclamemakers. blik kenmerkt, is sociaal ongelijk verdeeld arbeiders, truckers of landbouwers. Ze heb- Peterson en Kern. Ze voegen er veiligheids- Tegenover de massa stelden zij een elite die en blijft goeddeels onbewust. Het deelne- ben ook een grotere kans om een kunstmu- halve aan toe dat de omnivoor niet alles goed zich bewust distantieert van de ‘vulgaire’ men aan ‘de schone kunsten’ is iets wat seum te hebben bezocht of een roman te vindt, maar er veeleer voor openstaat om in massacultuur en de intrinsieke kwaliteiten hoger opgeleiden als vanzelfsprekend erva- hebben gelezen. Arbeiders en boeren luiste- principe alles te waarderen: ‘omnivoriteit van de kunsten verdedigt. ren en wat hun bovendien sociaal voordeel ren dan weer vaker naar country & wes- impliceert geen onverschilligheid voor Cultuurpessimisme doordesemt ook het oplevert. In het onderwijssysteem worden tern. Deze bevindingen liggen in de lijn van onderscheidingen. Veeleer suggereert het werk van Theodor W. Adorno en andere immers net deze cultuurvormen in het cur- wat je op basis van Bourdieus ideeën zou ontstaan ervan de formulering van nieuwe vertegenwoordigers van de Frankfurter riculum aangeboden en (verder) geconsa- verwachten. regels die symbolische grenzen reguleren’ Schule. Geïnspireerd door het marxisme creerd (denk bijvoorbeeld aan de plaats van Peterson doet echter twee bijkomende (p. 904). Deze nuancering doet ertoe omdat zien zij in de opkomende massacultuur, die poëzie in het taalonderwijs). Ook in de dage- vaststellingen. Ten eerste discrimineert het in heel wat literatuur na Peterson minder Adorno consequent omschrijft in termen lijkse omgang straalt vertrouwdheid met de meetinstrument voor de ranking in muziek- geschakeerd wordt gedacht over omnivori- van een winstgestuurde cultuurindustrie, zogenaamde hoge of – in Bourdieus termen genres beter aan de bovenkant van die ran- teit dan hier wordt gesuggereerd – alsof de de kiemen voor de neergang van de demo- – legitieme cultuur een zekere morele en gorde dan aan de onderkant. Met andere omnivoor zomaar alles, zonder enig onder- cratie en de opkomst van fascistische regi- esthetische meerderwaardigheid uit. Die woorden, er is eensgezindheid binnen de scheid, goed zou vinden. Veeleer beschouwt mes. Ook hun visie plaatst een elite tegen- ‘hoge cultuur’ is dus voor alles de cultuur steekproef van de Amerikaanse bevolking Peterson omnivoriteit als een teken des tijds: over de massa: de elite weet ‘ware’ kunst te van de hoogopgeleiden of, als we ook de dat klassieke muziek, jazz en folk het meeste sociale machtsrelaties en culturele hiërar- smaken, in het bijzonder de meer heden- andere vormen van kapitaal die ermee prestige bezitten en dat middle-of-the-road- chieën zijn aan het veranderen, allerlei pro- daagse (zoals Schönbergs twaalftoonsmu- samenhangen in rekening brengen, van de muziek, bigbandmuziek, rock, gospel en cessen maken dat ‘de schone kunsten’ stil- ziek); de cultuurindustrie houdt daarente- hoge klasse. Die laatste valt evenwel in twee country lager scoren. Naarmate je echter aan hun waarde als statussymbool aan het gen de massa zoet met een ersatzesthetiek fracties uiteen, de culturele en de economi- afdaalt in de rangorde en je pakweg een verliezen zijn. die berust op het variëren van formules of sche burgerij. Professoren, leraren of kun- onderscheid moet maken tussen de status Als uitsmijter sommen Peterson en Kern formats. Opnieuw verschijnt de massa als stenaars hebben disposities die meer neigen van bigbandmuziek, rock en gospel, neemt een reeks tentatieve verklaringen op die de een homogene entiteit die zich gewillig laat naar het contempleren van avant-garde- de consensus af, en hangt de hoge of lage verandering in culturele machtsrelaties leiden door de amusementsindustrie. kunst. Managers, zaakvoerders of bankiers waardering van genres duidelijker af van begrijpbaar moeten maken. Ze wijzen onder Typevoorbeeld is Hollywood, waar films op liefhebberen daarentegen meer in het kopen geslacht, ras en/of leeftijd. Dit doet Peterson meer op structurele en culturele ontwikke- tekentafels van publieksmarketeers en van kunstwerken of andere luxeproducten besluiten dat een statushiërarchie van lingen binnen de samenleving, evoluties in masse en volgens een vast stramien worden en nemen deel aan geconsacreerde activi- muziekgenres veeleer op een piramide de kunstwereld zelf en een verschuiving uitgetekend, met winst als centrale drijfveer. teiten als opera omdat ze zo hun financiële gelijkt dan op een zuil: klassieke muziek tussen generaties. De structurele ontwikke- Van enige individuele creativiteit of singu- draagkracht kunnen etaleren. Mensen met staat onbetwist bovenaan, terwijl aan de lingen hebben te maken met een toegeno- lariteit is binnen dit industriële complex een gebrek aan economisch en cultureel basis van de piramide een waaier aan men levensstandaard, een gemiddeld hoger geen sprake. Enkel de verwachte kijk- en kapitaal zullen eerder populaire culturele muziekgenres een min of meer gelijke sta- opleidingsniveau en een makkelijkere toe- verkoopcijfers sturen de productie. Adorno activiteiten appreciëren, al legt een groot tus hebben. De muziekgenres onderaan in gang tot het culturele aanbod. De ‘schone gaat zelfs zover te stellen dat de vormelijke deel van de middenklasse volgens Bourdieu de smaakhiërarchie fungeren daarom niet kunsten’ zijn op die manier voor een breder kenmerken van cultuurproducten, zoals de wel een ‘goede culturele wil’ aan de dag: in de eerste plaats als culturele ‘markers’ publiek toegankelijk geworden, wat hun De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 7

Erich Salomon, Willem Mengelberg dirigeert in het Gebouw voor Kunsten en Het countryduo The Whitstein Brothers. Foto: courtesy of The Whitstein Brothers Lee Friedlander, Big Head Eddie Johnson, z.d. Wetenschappen in Den Haag, 1932 exclusiviteit ondermijnt en hun distinctieve ‘de schone kunsten’ of legitieme cultuur en rele activiteiten uit het hele spectrum van logica van distinctie speelt kortom ook bin- waarde onderuithaalt. Ook sociale mobili- alle overige cultuuruitingen nog streng de smaakhiërarchie, aldus Lahire. nen genres. teit en migratie zorgen voor een toegeno- institutioneel werden bewaakt. Omnivoriteit Bestaat er dan nog wel zoiets als legitieme Smaakoordelen lopen misschien niet men mix van genres, ondersteund door een is daarmee in tegenspraak en vormt daarom cultuur, en zo ja, wat zijn de distinctieve meer in de pas met de klassieke scheidslijn grotere tolerantie tegenover ‘het andere’. voor velen een reden om Bourdieu als voor- kenmerken ervan? Opdat culturele uitingen tussen hoge en lage cultuur, het oordelen Binnen de kunstwereld zelf is er sinds het bijgestreefd af te serveren. Zoals ik hierbo- als cultureel kapitaal en/of als statussym- over wat goede en slechte muziek (of kunst) modernisme en de avant-garde een ver- ven al heb gesuggereerd, is deze ontkrach- bool zouden kunnen fungeren, moeten ze is, blijft onverminderd doorgaan, soms ook schuiving wég van het elitarisme van het ting van Bourdieus ideeën vooral retoriek, voor iedereen herkenbaar zijn en erkend gewoon binnen één genre. In die zin lijkt het ‘traditionele academisme’ (Peterson). Dit aangezien omnivoriteit perfect in zijn denk- worden door relevante groepen. Die domi- niet zo’n vaart te lopen met het wegvallen resulteert in een meer pluralistische opvat- kader kan worden ingepast. Deze retoriek is nante geconsacreerde cultuur is er zeker van de demarcatielijn tussen legitieme en ting over kunst waarin velerlei manieren onder meer ingegeven door een te partiële geweest. Zij had haar wortels in de achttien- niet-legitieme cultuur: er zijn weinig signa- van creatieve expressie als kunst kunnen receptie van Bourdieus werk in de Verenigde de-eeuwse burgerlijke cultuur en werd later len dat het ‘pomoverhaal’ van cultureel worden geconsacreerd. Peterson wijst er Staten en creëert een artificiële, onnodige versterkt door allerlei overheidsinstellingen, relativisme of ‘anything goes’ werkelijkheid verder ook op dat de ‘Woodstockgeneratie’ kloof tussen de ‘oude’ inzichten rond cultu- gaande van de canon in het onderwijs of de wordt of is geworden. Omnivoriteit lijkt niet populaire cultuur niet meer beschouwt als reel kapitaal en de ‘nieuwe’ vondst van nationale musea over het repertoire in de de culturele democratisering in te houden een fase waar ze doorheen moet op weg omnivoriteit met een bijhorend ‘multicultu- gesubsidieerde schouwburgen tot de manier waar Finkielkraut voor vreesde met zijn ver- naar ‘de schone kunsten’, maar als een reel kapitaal’. Veel Amerikaanse – en trou- waarop er op de nationale televisie over cul- zuchting dat ‘une paire de bottes vaut eigenstandig alternatief ervoor. wens ook niet-Amerikaanse – onderzoekers tuur werd gesproken. Dit geheel werd gestut Shakespeare’. Hoewel de schone kunsten Petersons ‘ontdekking’ van de omnivoor lezen Bourdieu verkeerdelijk als een Franse door de ideologie van Bildung of van ‘volks- misschien niet meer de centrale plek inne- sluit tot op zekere hoogte aan bij wat al in de versie van het elite-versus-massa-argu- verheffing’, om een wat oubollige term te men in het culturele leven van de mensen jaren tachtig onder de noemer ‘postmoder- ment, alsof hoogopgeleiden alle massacul- bezigen: kennis van het mooiste en het beste hoog op de statusladder, blijken ze nog nisme’ werd aangekaart: zo start ook tuur verafschuwen: quod non. van wat mensen hebben gepresteerd, maakt steeds een essentieel onderdeel uit te maken Fredric Jameson zijn epochemakende arti- Het onderzoek naar omnivoriteit stelt van jou een beter mens. Thans moet deze van hun culturele portfolio. De omnivoor kel Postmodernism, or the Cultural Logic of niettemin een reeks vragen op scherp of bildungsideologie opboksen tegen een die binnen het cultuursociologisch onder- Late Capitalism uit 1984 met een verwijzing doet ze sterker weerklinken dan pakweg democratiseringsideaal of gelijkheidsstre- zoek van de laatste kwarteeuw zo’n snelle naar de implosie van het onderscheid tus- vijftig jaar geleden. Hangen sociale condi- ven, zodat hoogopgeleiden tegenwoordig opgang maakte, zou wel eens even snel sen hoge en lage cultuur, kunst en enter- ties bijvoorbeeld niet langer samen met cul- moeten laveren tussen een narratief van weer van het toneel kunnen verdwijnen als tainment. Peterson onderzoekt deze ont- tuurconsumptie? Recente studies, onder cultureel egalitarisme enerzijds en vormen blijkt dat hij geen fundamenteel ander wikkeling echter langs de kant van de meer van mezelf in samenwerking met van distinctie anderzijds om niet als snob te wezen is dan de snob van weleer… receptie en weet ze bovendien empirisch- Koen van Eijck en John Lievens, tonen aan worden versleten. Recent onderzoek van sociologisch te onderbouwen met harde cij- dat smaak en cultuurconsumptie anno Jarness en Friedman laat bijvoorbeeld heel fers. Daarmee staat hij aan de wieg van een 2017 nog steeds sterk sociaal gestructu- mooi zien hoe mensen in de publieke sfeer, Bibliografie hausse aan onderzoek over de culturele reerd zijn. De distinctielogica’s die Bourdieu of in een interviewsituatie met een sociale • Theodor W. Adorno, Resumé over cultuurindustrie­ , omnivoor, ook buiten de Verenigde Staten. heeft beschreven, zijn nog altijd relevant: je wetenschapper, hun spontane, ‘viscerale’ in: idem, Zonder richtlijn. Parva aesthetica, Sinds het einde van de jaren negentig zijn kan nog steeds een aantal ‘grondmodellen’ zelf onderdrukken en zich als eerbare, Amsterdam, Octavo, 2012, pp. 55-64. talloze onderzoekers nagegaan of deze cul- van smaakschema’s onderscheiden die niet-elitaire, breeddenkende omnivoren • Will Atkinson, The context and genesis of musical tuurconsument ook in hun land of regio samenhangen met bijvoorbeeld het verschil presenteren, terwijl ze in de private sfeer tastes: Omnivorousness debunked, Bourdieu kon worden teruggevonden. En inderdaad, tussen primair economische dan wel cultu- duidelijke gevoelens van distinctie en sno- buttressed, in Poetics, jrg. 39, nr. 3 (2011), ook in andere westerse geïndustrialiseerde rele ‘rijkdom’ (voor een illustratie, zie recent bisme etaleren. Zo blijkt het idee dat hoog- pp. 169-186. landen als het Verenigd Koninkrijk, werk van Flemmen, Jarness en Rosenlund opgeleiden cultureel toleranter of kosmopo- • Pierre Bourdieu, La distinction. Critique sociale du Nederland, Frankrijk, Spanje en België tref uit 2017). Omnivoriteit kan je eigenlijk litischer zijn alvast empirisch niet helemaal jugement, Paris, Les Éditions de Minuit, 1979. je dat omnivoor consumptiepatroon aan. • Magnus Flemmen, Vegard Jarness & Lennart lezen als een vorm van distinctie, waarbij de stand te houden, al willen ze in de frontstage Rosenlund, Social space and cultural class Het onderzoek van Vander Stichele en ‘goede smaak’ van de hoogopgeleiden geen wel degelijk ‘de schijn’ ophouden. divisions: the forms of capital and contemporary Laermans is exemplarisch: op basis van een louter esthetische kwestie meer is, maar ook Niet onbelangrijk in de discussie over lifestyle differentiation, in British Journal of surveyonderzoek bij een steekproef van de een morele dimensie krijgt: door hun omni- omnivoriteit is ten slotte de gebruikte meet- Sociology, 2017, te verschijnen. Vlaamse bevolking concluderen ze dat er vore smaak getuigen zij van meer openheid lat. Gebruikmakend van diepte-interviews • Fredric Jameson, Postmodernism, or the Cultural zo’n 30% omnivoren zijn. Ter vergelijking: en tolerantie. Tegelijk kan je omnivoriteit, met inwoners van Bristol laat de Britse Logic of Late Capitalism, in New Left Review, binnen de Vlaamse bevolking zijn er onge- zoals gezegd, beschouwen als een gevolg socioloog Will Atkinson zien hoe mensen in nr. I/146, juli-augustus 1984, pp. 53-92. veer 35% ‘traditionele’ kunstparticipanten van het feit dat we in een wereld leven waar- de dagelijkse praktijk een heel uitgebreid • Vegard Jarness & Sam Friedman, ’I’m not a (dat cijfer lijkt allicht erg hoog, maar dat in culturele producten steeds makkelijker snob, but…’ Class boundaries and the downplaying palet aan genres weten te onderscheiden, of difference, in Poetics vol. 61, april 2017, komt omdat de gebruikte maatstaf voor toegankelijk zijn, soms slechts één muisklik een diversiteit die in de gestandaardiseerde pp. 14-25. kunstparticipatie laag ligt). Omnivoren par- verwijderd. Zoals David Wright stelt is vragenlijsten van surveyonderzoek onder • Rudi Laermans, De maatschappij van de ticiperen aan een brede waaier van culture- omnivoriteit in de huidige ‘cultuur van de radar blijft. De smaakbreedte blijkt bij sociologie, Amsterdam, Boom, 2012. le activiteiten, gaande van klassieke concer- overvloed’ bijna onvermijdelijk geworden. hen voorts geen uitdrukking van een open- • Bernard Lahire, La culture des individus. ten en opera over theatervoorstellingen en De exponentiële groei van de entertainmen- heid tegenover ‘het andere’, maar veeleer Dissonances culturelles et distinction de soi, Paris, tentoonstellingen tot bioscoopbezoek en tindustrie en de boom van het internet heb- een gevolg van nostalgie, rebellie, of gewoon Éditions La Découverte, 2004. popconcerten. Ze zijn gemiddeld hoogopge- ben er de laatste decennia immers voor het hebben van kinderen die ‘nieuwe’ • Richard Peterson, Understanding audience leid, jonger dan 45 en behoren tot de hogere gezorgd dat iedereen op elk moment makke- muziek in huis brengen. De context waarin segmentation. From elite and mass to omnivore and univore, in Poetics, jrg. 21, nr. 4 (1992), beroepsgroepen in de samenleving. De asso- lijk toegang heeft tot een veelkleurige waai- dingen gebeuren en de achterliggende rede- pp. 243-258. ciatie tussen socio-economische status er aan cultureel aanbod. Deze tweede denk- nen voor een bepaalde muziekkeuze worden • Richard Peterson & Roger Kern, Changing (vooral gemeten via opleidingsniveau) en lijn, die omnivoriteit in wezen als kenmerk niet meteen opgepikt door surveyonderzoek highbrow taste: From snob to omnivore, in kunstdeelname, gecombineerd met een van onze contemporaine culturele conditie dat brede muziekgenrecategorieën han- American Sociological Review, jrg. 61, nr. 5 openheid voor meer populaire cultuurvor- beschouwt, staat wel enigszins op gespan- teert. Surveyonderzoek werkt niet alleen (1996), pp. 900-907. men, is ondertussen zelfs zo’n robuuste nen voet met de eerste, die omnivoriteit ver- met (te) brede genrelabels, aldus Atkinson, • Richard Peterson & Albert Simkus, How bevinding dat ze haast als ‘ijzeren wet’ kan bindt met een nieuwe logica van distinctie maar differentieert in de gebruikte meetin- musical tastes mark occupational status groups, gelden binnen de sociale wetenschappen. en ‘goede smaak’. strumenten ook meer (sub)genres aan de in: Michèle Lamont & Marcel Fournier (red.), Het is alvast een van de best gedocumen- Cultivating differences. Symbolic boundaries and De idee dat omnivoriteit een breed cultureel bovenkant van de hiërarchie dan aan de the making of inequality, Chicago, University of teerde empirische generalisaties binnen de verschijnsel is, valt ook te beluisteren bij onderkant. Hierdoor krijg je structureel een Chicago Press, 1993. cultuursociologie. Wat zijn de implicaties Bernard Lahire. Zijn La Culture des Individus hogere kans om als omnivoor gecatalogeerd • Henk Roose, Koen van Eijck & John Lievens, van deze ‘ijzeren wet’? (2004) is een goed gedocumenteerde studie te worden als je hoogopgeleid bent. Survey­ Culture of distinction or culture of openness: die duidelijk maakt dat zowat niemand onderzoek gaat ook voorbij aan onderschei- Using a social space approach to analyze the social tegenwoordig nog enkel aan legitieme óf dingen die mensen binnen genres maken. structuring of lifestyles, in Poetics, jrg. 40, nr. 6 Exit hoge cultuur? illegitieme kunst participeert. Heel weinig Het ene popdeuntje is het andere niet: hoe- (2012), pp. 491-513. mensen lezen permanent ‘schone letteren’, wel je in een survey kan aangeven van pop- • Alexander Vander Stichele & Rudi Laermans, Het is een beetje ongelukkig dat veel com- luisteren alleen naar avant-gardemuziek en Cultural participation in Flanders: Testing the muziek te houden, kunnen er grote ver- cultural omnivore thesis with population data, in mentatoren omnivoriteit hebben aangegre- kijken nooit televisie. Voor deze combinatie schillen zijn tussen de appreciatie van Poetics jrg. 34, nr. 1 (2006), pp. 45-64. pen als bewijsmateriaal tégen Bourdieus van ‘hoog’ en ‘laag’ gebruikt Lahire het pakweg de muziek van Justin Bieber en die • David Wright, Making tastes for everything: ideeën in La Distinction. Zijn inzichten zou- begrip ‘culturele dissonantie’. Deze disso- van The Beatles, en tussen de respectievelij- Omnivorousness and cultural abundance, in The den alleen geldig zijn voor het Frankrijk van nantie is geen prerogatief van hoogopgelei- ke liefhebbers van deze artiesten. Het maken Journal for Cultural Research, jrg. 15, nr. 4 de jaren zestig waar de statusgrenzen tussen den: ook laagopgeleiden combineren cultu- van onderscheidingen en de bijhorende (2011), pp. 355-371. De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 8

dec  |  mei  Ceramic Refl ections in Contemporary Art

Céleste Boursier-Mougenot Roger Hiorns Meekyoung Shin Claire Verkoyen Geng Xue

David Zink Yi designers UNA Ontwerp , 2009 , variations Keramiekmuseum Princessehof © Isabella Matheus 2009 Matheus Isabella © Céleste Boursier-Mougenot, Boursier-Mougenot, Céleste Leeuwarden princessehof.nl Xippas galerie Courtesy Boursier-Mougenot. Céleste © Foto De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 9 Live art: opmaat voor een nieuw museum of kritische rand?

PIETER T’JONCK

De laatste tien jaar leggen zowel toonaange- vende musea als kleinere kunstinstellingen, in de VS en West-Europa, maar ook ver daar- buiten, grote belangstelling aan de dag voor ‘performance’ of ‘live art’. Dat gaat van re-enactments van en documentaire ten- toonstellingen over historische performan- ces uit de jaren zestig en zeventig tot opdrach- ten voor en de aankoop van nieuwe werken met een ‘live’-aspect. Het betreft niet enkel performances zoals die in de jaren zestig en zeventig door kunstenaars als Vito Acconci, Carolee Schneemann of Marina Abramovic´ werden bedacht. Ook choreografen, dansers en zelfs theatermakers duiken nu op in het museum, al dan niet met alternatieve versies zichten op de tentoonstelling ‘Anne Teresa De Keersmaeker, Work/Travail/Arbeid’, WIELS, Brussel, van werk dat ze eerder op de bühne toonden. 20 maart – 17 mei 2015. Foto’s: Anne Van Aerschot De vraag is waarom die instellingen hen uit- nodigen, vermits ze daar zelden voor uitge- rust zijn, noch over de nodige praktische knowhow en financiële middelen beschik- voor het eerst, maar niet voor het laatst, op Herijking getouw. In 2016 deed het festival die oefe- ken. Wat is dan hun ‘institutionele’ verlan- in het museum. ning met minder succes over. Zo bezien is de gen? Dat is niet zo duidelijk. Hoofdrolspelers Het MoMA staat met die belangstelling Op die manier tekent zich stilaan een herij- komst van Chris Dercon naar de Berlijnse verantwoorden die ‘performance turn’ vaak niet alleen. Het verschijnsel manifesteerde king af van de kunstgeschiedenis vanaf de Volksbühne veelbetekenend, want hij zet er met een verwijzing naar de ontwikkeling van zich bijna tezelfdertijd ook in Europa. Zo liep tweede helft van de twintigste eeuw. De in zekere zin het werk verder dat hij aanvat- artistieke oeuvres of naar onderliggende, in 2011 in de Hayward Gallery (Southbank ‘immateriële’ kunstvormen krijgen een gro- te in Tate Modern in Londen. langlopende ontwikkelingen in de beeldende Centre, Londen) de tentoonstelling Move! tere plaats en belang toebedeeld dan ze tot kunst en podiumkunsten. Slechts zijdelings Choreographing You – Art and Dance since the dusver hadden. Alsof dat vanzelf sprak slui- wordt geopperd dat de dagen van het muse- 1960s. De expositie traceerde de interferen- pen ook choreografen steeds vaker in de Ontwikkelingen in België um in zijn klassieke vorm wellicht geteld zijn tie tussen choreografie, performancekunst nieuwe kunstcanon binnen. omdat het publiek er zich niet meer in her- en ‘gewone’ beeldende kunst sinds de jaren dOCUMENTA (13) (2012) gaf daar al Op het vlak van deze ‘kruisbestuiving’ tus- kent. In elk geval beweegt er – figuurlijk – iets zestig aan de hand van usual suspects uit de blijk van door de opvallende aanwezigheid sen beeldende kunst en podiumkunsten in museumland. pionierstijd zoals de reeds vermelde Brown, van een choreograaf als Jérôme Bel, een spant België misschien wel de kroon. Er Forti, Morris, Rauschenberg, Lygia Clark en regisseur als Rabih Mroué of een perfor- bestond al zeer vroeg een gevoeligheid voor In 2009 ging het MoMA (New York) van Forsythe, maar toonde ook werk van bij- mer/muzikant als Cevdet Erek. De laatste de contaminatie tussen beeldende kunst en start met een ‘performance exhibition voorbeeld de Catalaanse Marie Ribot (‘La Documenta in Kassel/Athene bevestigde podiumkunsten, bijvoorbeeld in de persoon series’ aan de hand van documentatie van Ribot’). De tentoonstelling markeerde een dat op een eclatante manier door ‘vergeten’ van Jan Fabre. Belangrijker was echter dat ‘durational’ performances verzameld door keerpunt vanwege haar uitgebreide docu- kunstenaars met een achtergrond in perfor- België al naar het einde van de jaren negen- de Taiwanees Tehching Hsieh. Het was het mentaire sectie, die accuraat de historische mance of choreografie een eersteplansrol te tig een hotbed was van wat vaak smalend begin van een ruimer programma dat zich verbanden tussen beeldende kunst, in de geven in een tentoonstelling die zich afkeer- ‘conceptuele’ dans of dito theater genoemd richtte op het documenteren van histori- breedste betekenis van het woord, en ‘con- de van de macht van de kunsthandel. Zowel werd. Het ging dan om kunst die de bestaan- sche performances. Al snel doken onder de ceptuele’ of ‘hedendaagse’ choreografie in Athene als in Kassel stond de choreografe de condities van het theater, de verhouding geselecteerde artiesten ook choreografen zichtbaar maakte.2 Anna Halprin (°1920!) centraal. Door de tot het publiek en de mogelijke thema’s die als Simone Forti en Trisha Brown op. Dat Een tentoonstelling als Danser sa vie in het schijnwerpers te richten op iemand die tot theater te berde kan brengen grondig in lag in zekere zin voor de hand: hun artistie- Parijse Centre Pompidou deed die oefening dan hoogstens een voetnoot vormde in het vraag stelde. Daarbij waren er inzake proce- ke ‘roots’ bevonden zich in het artistieke nog eens dunnetjes over met minder scherp verhaal van de discipline hertekende de ten- dures en thema’s vaak opmerkelijke paral- milieu rond de Judson Church in downtown gekozen accenten die over een langere tijds­ toonstelling de geschiedenis van de beel- lellen met wat in de beeldende kunst gaande Manhattan, waar beeldend kunstenaars als periode uitgesmeerd werden. Ook Tate dende kunst. Halprin is zowat de ‘godmo- was.4 In het begin van de jaren 2000 kwam Robert Rauschenberg en Robert Morris Modern in Londen zette de laatste jaren, ther’ van de New Yorkse generatie van de voor dit soort podiumkunsten de meer neu- samen met choreografische nieuwlichters onder het beleid van onder anderen Chris jaren zestig, maar was daarnaast ook bepa- trale term ‘performance’ in zwang – een als Brown en Forti ‘events’ organiseerden. Dercon en Catherine Wood, sterk in op ‘live lend voor de ‘happening’, en wel in even aanduiding voor zowat alle vormen van Op een kleine schare vrienden en kenners art’ binnen de museummuren. In 2015 belangrijke mate als Allan Kaprow, die podiumkunsten die niet aan één bijzonder na zag niemand deze ‘events’. Ze werden nam de Franse choreograaf Boris Charmatz doorgaat als de ‘uitvinder’ van dat ‘genre’. genre beantwoordden. Het Leuvense festi- ook maar summier gedocumenteerd. In met zijn organisatie Musée de la Danse twee Ze staat mee aan de wieg van de gedachte val Klapstuk en het Brusselse Kaaitheater tegenstelling tot de beeldend kunstenaars dagen lang het museum over met een inten- dat een ‘protocol’, een geheel van instruc- waren voorlopers op dat terrein. bleven de betrokken dansers en choreogra- sief programma van voorstellingen en eve- ties dat al dan niet gekoppeld is aan een Toen het STUK in Leuven in 2006 een fen deze samenwerkingen ook later vermel- nementen waaraan het publiek kon deelne- bepaalde tijdsduur, als een volwaardig werk punt zette achter het dansfestival Klapstuk, den, wat logisch was omdat verschillende men. De nieuwe vleugel van het museum is kan gelden dat losstaat van de uitvoering, omdat het zijn ambitie om de trend te zetten van hun scenografieën door beeldend kun- zelfs nagenoeg volledig gewijd aan perfor- maar tegelijk bij elke uitvoering kan worden in de internationale dans niet meer kon stenaars waren verzorgd – de scenografie mancekunst, in de breedste zin van het geconcretiseerd. Deze protocols en de bijho- waarmaken, voorzag directeur Steven van Browns meesterwerk Set and reset is bij- woord, met inbegrip dus van choreografie. rende ‘tasks’ zijn breed omschreven Vandervelden meteen een ‘opvolger’. Play­ voorbeeld van de hand van Rauschenberg. Bij de inwijding van deze sectie – onderge- opdrachten. Bij Halprin spelen, meer dan bij ground was in 2007 het eerste festival in In hun verdere carrières werden zij echter bracht in The Tanks, de voormalige olieop- Kaprow, ook sociale vraagstukken, bijvoor- België dat nadrukkelijk focuste op ‘live art’, vooral gewaardeerd om hun merites binnen slagplaats van de krachtcentrale die vroeger beeld over ‘empowerment’, een grote rol. Ze maar vertrok in zijn verkenning van dat de eigen discipline, ook al betreurden ze zelf in het Tategebouw gevestigd was – haalde was daardoor ook een voorloper van de veld duidelijk vanuit de beeldende kunst. dat ze erin opgesloten werden – hun denk- het museum Anne Teresa De Keersmaeker grote uittocht uit de instituties in de jaren Het festival werkte vanaf het begin samen beelden en procedures wortelden volgens in huis om een vroeg werk als Fase (1982) zestig. Ze presenteerde haar werk vooral op met belangwekkende buitenlandse part- hen immers ontegensprekelijk in die perio- uit te voeren. Alsof het een ‘kunstwerk’ was, informele plekken. Sommige werken had- ners, zoals Tate Modern in London, CAC de van ‘verwarring’.1 In die zin vormen de en geen voorstelling. den zelfs een hele stad als ‘decor’ of locatie. Brétigny in Parijs of De Appel in Amsterdam. ‘performance exhibition series’ een histori- De Gouden Leeuw op de Biënnale van Halprin maakte zo de weg vrij voor bijvoor- Vanaf 2009 werd Museum M een actieve sche rechtzetting. Venetië in 2015 voor het oeuvre van de beeld Yvonne Rainer, maar er vallen vanaf partner van het Festival. Er is echter meer aan de hand, want het Duits-Indische kunstenaar Tino Sehgal Halprin ook langere lijnen te trekken naar In het najaar van 2006 en het voorjaar MoMA beperkt zich zeker niet tot die ene, bevestigde de ‘performance turn’ in de beel- het werk van Otobong Nkanga – beïnvloed van 2007 pakte het Kaaitheater dan weer belangrijke en typisch New Yorkse geschie- dende kunsten. Sehgal was tot 2000 actief door Kaprow – het Franse choreografenduo uit met Performatik. Programmeur Petra denis, maar zet ook lijnen uit rond andere als podiumkunstenaar. In de voorstelling Les gens d’Uterpan (Annie Vigier en Franck Roggel peilde in dit festival naar de invloed kunstenaars en stromingen met een perfor- Twenty minutes for the 20th century (de titel Apertet), de Grieks-Zwitserse choreografe van performance op de podiumkunsten in matieve inslag of zelfs een uitgesproken verwijst naar het oeuvre van Marcel Alexandra Bachzetsis en de Cypriotische de breedste zin van het woord. De eerste, choreografische voorgeschiedenis, van de Broodthaers) veranderde dat. Sehgal voerde choreografe Maria Hassabi, allen aanwezig drieledige editie van het festival deed dat Braziliaanse Lygia Clark over de Cubaanse er fragmenten van bekende historische cho- op deze Documenta met ‘performatief’ achtereenvolgens op het terrein van theater, Ana Mendieta tot de Amerikaan William reografieën op als ‘kunstwerken’. Sindsdien werk. dans en muziek. Performatik afficheerde Forsythe. Toen Forsythe in 2010 in het nam hij afstand van de dans om zichzelf te Het gaat echter niet om een louter een- zich op dat moment nog niet als een biënna- MoMA exposeerde, legde hij al enkele jaren definiëren als ‘beeldend kunstenaar’ van richtingsverkeer van het podium naar het le en ging enkel van het Kaaitheater uit. In een uitgesproken belangstelling aan de dag ‘immateriële kunstwerken’. Er volgden over- museum. Omgekeerd maakten ook veel 2009 nam Katleen Van Langendonck het voor beeldend werk dat ‘het choreografi- zichtstentoonstellingen in het Stedelijk beeldend kunstenaars de laatste tien jaar festival over. Ze behield de naam, doopte het sche’ vertaalde naar een ander plan dan dat Museum Amsterdam of Palais de Tokyo in hun opwachting in theaters, vooral in het om tot een biënnale en gaf er een andere van dansers die bewegen voor een publiek. Parijs, maar zijn succes als beeldend kunste- circuit van internationale festivals. Het luik invulling aan. Van Langendonck wilde per- Het MoMA was ook alert voor de ‘conceptu- naar belette hem niet om This situation in Foreign Affairs van de Berliner Festspiele formance vanuit de beeldende kunst belich- ele’ ontwikkelingen die de Europese dans in 2010 ook op het theaterfestival van Avignon zette daar onder de artistieke leiding van ten, vanwege het historisch belang dat die de jaren negentig doormaakte, toen kunste- te presenteren, in een uitgesproken theater- Matthias von Hartz (2012-2015) bijvoor- kunstvorm daar innam. De beperkingen van naars als Jérôme Bel en Xavier Le Roy tac- context (wat de ambiguïteit van het werk beeld sterk op in. Bij zijn vertrek publiceerde een instelling als Kaaitheater en haar eigen tieken uit de beeldende kunst overbrachten versterkte: het speelt met het komen en gaan Von Hartz over de kwestie ook een boek met achtergrond in theater en dans deden haar naar de ‘live arts’. Dat bleek bijvoorbeeld in van bezoekers in een zaal, een situatie die interviews en beschouwingen van zowel besluiten om naar partners te zoeken in het de tentoonstelling On Line (2010), die offici- zeer ongewoon is in een theater, maar de curatoren als kunstenaars.3 Impulstanz veld van de beeldende kunst. Zo groeide eel handelde over de lijn als beeldend middel normale gang van zaken vormt in een muse- Wien organiseerde in 2015 een programma Performatik in de loop der jaren uit tot een en thema, maar daarbij veelvuldig verwees um). Sehgals Twenty minutes… zou later nog dat zich grotendeels in musea afspeelde, en samenwerking tussen Kaaitheater en een naar performance en dans. In diezelfde peri- herhaaldelijk door Boris Charmatz in thea- zette een intensieve uitwisseling tussen indrukwekkend aantal Brusselse musea en ode trad Anne Teresa De Keersmaeker ook ters worden opgevoerd. beeldend kunstenaars en dansers op het kunstinstellingen. In 2017 waren Argos, De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 10

WIELS, CC Strombeek, Centrale, Bozar, Q-O2, Zsenne Art-Lab en Villa Empain- De Belgische situatie 1: Playground Leuven Boghossian Foundation partners, naast literatuurhuis Passa Porta, Muntpunt, kun- stencentrum Beursschouwburg en werk- De festivals Playground in Leuven en Performatik in Brussel tonen plaats workspacebrussels. Het festival aan dat ‘live art’ sterk ingebed is in de historische praktijk van omspande op die manier de hele stad. Belgische kunstencentra en musea. Ze kennen beide een ruime Performatik speelde zijn dubbele identiteit internationale aandacht, en steunen op een stevig internationaal ook in zijn communicatie steeds sterker uit, netwerk. De verwachtingen die hier in deze kunstvorm worden door zowel van een ‘Festival’ als van een gesteld, zijn evenwel bescheidener. Initiatieven op dit vlak zijn ‘biënnale’ gewag te maken. Een van de minder dan in het buitenland op grote namen en evenementen opmerkelijkste momenten van Performatik gericht, een uitzondering niet te na gesproken. Zowel Playground was de negen weken durende performance in Leuven als Performatik in Brussel zijn tekenend voor deze hou- Work/Travail/Arbeid in 2015 in WIELS. ding. Anne Teresa De Keersmaeker rafelde er een Eva Wittocx beklemtoont dat noch zij, noch Steven Vandervelden, bestaand werk, met name Vortex Temporum, de directeur van STUK Leuven en bedenker van het festival, met uit tot een continu doorlopende ‘tentoon- Playground het museum wil herdenken. Het gaat er hen om inte- stelling’ met levende performers. Het was, ressante fenomenen in de rand van het kunstenlandschap een op de retrospectieve van Francis Alÿs na, de podium te geven. Rond 2005 had Vandervelden al besloten dat meest succesvolle ‘tentoonstelling’ ooit in het Klapstuk Festival niet langer zijn ambitie als toonaangevend Living Currency, tentoonstelling van curator Pierre Bal-Blanc met werk van Ceal het Brusselse kunstcentrum.5 Onvermijdelijk internationaal dans- en performance festival kon waarmaken. Floyer, Dan Graham, Sanja Ivekovic´ , Prinz Gholam, Félix González Torres, Jens riep het initiatief echter ook de vraag op Haaning, David Lamelas, Teresa Margolles, Roman Ondák, Santiago Sierra, Isidoro naar de verwantschap of inwisselbaarheid Valcárcel Medina, Franz Erhard Walther, Lawrence Weiner, Cerith Wyn Evans en Artur Zmijewski. Playground Festival 2007, STUK, Leuven. Foto: Jorah Samyn tussen podiumkunst en beeldende kunst, of Eva Wittocx: Steven wilde een nieuw festival rond het begrip ‘live naar de eigen aard van ‘live art’. art’: kunst die grenzen en regels doorbreekt, of lastige vragen stelt Daarmee is de vraag naar het institutione- en daarbij het publiek tot actie overhaalt. Hij zocht iemand die le verlangen van de betrokken instellingen daar vanuit de beeldende kunst mee over kon nadenken. Ik werkte geen specifieke link met kunstenaars van nu. Uiteindelijk worden echter nog steeds niet beantwoord. Waarom op dat ogenblik in het S.M.A.K., en bracht daar tamelijk wat ‘live historische lijnen post factum getrokken. Wij zitten er middenin. willen zij die interdisciplinaire ‘verwarring’ art’. Ik toonde er bijvoorbeeld La Ribot, 9*9 van Christine P.T.: Het blijft verwonderlijk dat er vanuit musea plots zo’n grote aan- organiseren? Op zoek naar verklaringen Desmedt, Tino Sehgal of Dora Garcia. Daarin stond ik niet alleen: dacht is voor deze ‘live art’. Ontstaat die werkelijk alleen vanuit de vast- maak ik onder meer gebruik van een lezing, eerder al had Bart De Baere tijdens This is the show and the show is stelling dat er onder kunstenaars iets gaande is? Wat is hun eigen interviews en teksten van Dorothea von many things (1994) de Amerikaanse choreografe Meg Stuart in belang? Hantelmann en Chris Dercon. Bij hen tekent huis gehaald. Ik volgde die sector ook intensief als lid van de E.W.: Ik denk dat je het belang van ‘live art’ binnen de program- zich de gedachte af dat de onstuitbare beoordelingscommissie ‘multidisciplinaire kunst’ van het mering van M overschat vanuit je persoonlijke belangstellings- opkomst van ‘live art’ wijst op de nood aan Ministerie van Cultuur. Ik had bij die eerste edities van Playground sfeer. We spreken hier over werk dat zich aan de rand van de beel- een nieuw soort museum of zelfs kunstinsti- overigens nog een collega-programmator, Els Debodt. Mijn refe- dende kunst bevindt. Wij doen zo’n dingen maar viermaal per tuut dat, onder meer via dit soort kunst, een rentiekader was de beeldende kunst, zij bekeek het programma jaar en het gaat daarbij zowel voor ons als voor STUK om beperkte andere relatie met het publiek aangaat dan meer vanuit de hoek van de podiumkunsten. budgetten. We kunnen daarnaast wel rekenen op coproducers in het museummodel van de negentiende Pieter T’Jonck: Hoe zou je het spanningsveld tussen die twee kunstvor- binnen het Corpus netwerk.2 Dat laat ons toe grotere producties eeuw. In gesprekken met programmatoren men omschrijven? op het getouw te zetten zoals die van Mary Reid Kelley in 2016 of Eva Wittocx (Museum M en Playground E.W.: Drie parameters maken het verschil. Gaat het om een indivi- ‘THAT’s IT!’ (+3 FREE minutes) van Joëlle Tuerlinckx in 2014. Leuven) en Katleen Van Langendonck duele of een collectieve beleving? Is de tijdsduur bepaald of kiest Voor M is zo’n festival belangrijk omdat het programmatoren, (Kaaitheater, Performatik, Brussel) lijkt dit de bezoeker die vrij? Wordt er een kijkrichting opgedrongen of curatoren en kunstenaars in een kort tijdsbestek samenbrengt. argument daarentegen minder mee te spe- niet? Zowel beeldend kunstenaars als podiumkunstenaars zijn Die contacten leiden tot een kruisbestuiving tussen de kunste- len. Beiden willen allereerst met hun organi- erop uit om die grenzen, die traditioneel scherp getrokken zijn, af naars onderling en met curatoren. Zeker in de beginjaren was het saties zichtbaarheid bieden aan artistieke te tasten. Daar komt, zeker in het geval van beeldend kunstenaars, belangrijk om veel te proberen. Kunstenaars als Aurélien Froment processen die zich in de marge afspelen, en bij dat de kunstmarkt zeer bepalend is geworden voor wat kan en en Orla Barry hebben daar veel aan gehad. Binnen ons netwerk op kritische wijze transdisciplinair zijn. De niet kan. Kunstenaars verzetten zich daartegen, bijvoorbeeld door blijkt dat oeuvres zich daardoor sterk ontwikkelen. Een festival is uitvinding van een ‘ander’ instituut lijken ze ‘live art’ te maken, omdat die niet of moeilijk te verhandelen valt. vaak maar het beginpunt van een ontwikkeling bij kunstenaars. daarbij niet te beogen. P.T.: Je hebt het nu vooral over verschillen in het kader waarbinnen het Het werkt ook omgekeerd: we hebben niet enkel creaties gestimu- werk getoond werd. Kwamen er ook andere thema’s bovendrijven eens leerd, maar ook veel bestaande voorstellingen naar hier gehaald. die kaders losgelaten werden? P.T.: De vraag blijft: waar zijn jullie op uit? De randen van de beeldende Verschuivingen in het publiek E.W.: Veel projecten tijdens Playground draaiden rond de relatie kunst in beeld brengen? Die ‘randverschijnselen’ opwaarderen? tussen object en subject. De vraag hoe een object een verhaal E.W.: Zo kan je het wel omschrijven. Er gebeuren in die rand inte- Kunsthistorica en curator Dorothea von begint te vertellen, tot leven komt, subject wordt, dook vaak op. ressante dingen die we onder de aandacht willen brengen, omdat Hantelmann speelde een belangrijke rol in de Omgekeerd reduceerden nogal wat werken een persoon tot object. dat elders niet gebeurt. We creëren een centrum voor wat zich aan theorievorming rond performancekunst in Ik denk bijvoorbeeld aan het werk van Santiago Sierra tijdens de de rand afspeelt. We maken ruimte voor experimenten. musea met het boek How to do things with art ad-hocgroepstentoonstelling Living Currency van Pierre Bal- Kunstenaars als Miet Warlop, Gisèle Vienne of Mette Edvardsen (2010) en als coauteur van Die Ausstellung: Blanc.1 Die bestond uit allerlei acties en werken die op het podium kregen zo een zichtbaarheid die hen toeliet om door te groeien. Politik eines Rituals (2010). Zij ziet de kunst- van de Soetezaal van het STUK, een toneelpodium dus, vertoond Het lukt niet altijd. Soms zijn we ontgoocheld, soms positief ver- tentoonstelling als een rituele ruimte die werden. Sierra ging in de stad op zoek naar werklozen die hij dan rast. Soms merken we dat een werk na Playground nog sterk evo- fundamentele waarden en categorieën van voor een wettelijk minimumloon in de hoek van het podium liet lueert, vaak ten goede. een moderne, liberale, marktgerichte staan. Ze stonden letterlijk en figuurlijk in de hoek. Daar werd samenleving reflecteert. Diezelfde gedachte achteraf veel over gepraat. bracht ze ook te berde in een lezing op het P.T.: Aanvankelijk organiseerde STUK Playground op eigen houtje, Performatik Festival 2017.6 Ze stelt voor- maar al vanaf 2010 werd Museum M volwaardig partner. Inmiddels Noten eerst vast dat de avant-gardes van de jaren was jij naar M overgestapt. 1 Living Currency of La Monnaie Vivante was een driedaagse tentoonstelling vijftig en zestig naar performance grepen E.W.: M vroeg me om het departement hedendaagse kunst uit te die curator Pierre Bal-Blanc bedacht voor Microdance in Parijs (2006). als reactie tegen de codes van zowel theater bouwen, maar ik wilde ook Playground blijven doen. M volgde me Nadien herwerkte hij ze voor Playground Leuven (2007), Londen (2008) als beeldende kunst. Een beweging weg van daarin. Ze zagen ook het momentum onder kunstenaars. Ik denk en de biënnales van Warschau en Berlijn (2010). Bal-Blanc concipieerde de instituties dus. Voor de jongere kunste- dat er nu voor zo’n tegendraadse kunst meer plaats is doordat we de tentoonstelling naar eigen zeggen als een illustratie van het werk van naarsgeneraties geldt dat volgens haar niet in een samenleving leven waar alles instant te verteren, gemakke- Pierre Klossowski, met name van zijn gelijknamige boek La Monnaie langer. Wel proberen beeldend kunstenaars lijk en entertainend moet zijn. Kunstenaars gaan daarop in of Vivante, dat handelt over paradoxen van perversie en industrialisering, hun werk op theatrale wijze te presenteren, gaan er tegenin. Dat zie je sterk in die ‘live art’. zoals die blijken bij de ‘outsourcing’ van levende lichamen in terwijl omgekeerd podiumkunstenaars hun P.T.: Zie je een relatie tussen de huidige productie en kunst uit de jaren performance­kunst. De tentoonstelling omvatte diverse werken die levende lichamen inzetten als materiaal, of dat nu de kunstenaar zelf, het publiek meer individueel trachten te bena- zestig en zeventig? publiek of betaalde performers waren. Bij elke nieuwe versie van dit werk deren. Dat ziet ze als een ritueel gebeuren. E.W.: Verbanden zijn legio. Minimal art speelde al duidelijk in op wijzigden de deelnemende kunstenaars. In Leuven namen vijftien Zowel theater als museum omschrijft de aanwezigheid en het bewustzijn van kijkers. Het werk van kun- kunstenaars deel onder wie Lawrence Weiner, Dan Graham, Santiago Hantelmann inderdaad als publieke ritue- stenaars uit de jaren zestig en zeventig als Robert Morris, Sol Sierra, Sanja Ivekovic, Ceal Floyer, Prinz Gholam, Felix Gonzalez Torres, len. Theater is daarbij het ‘oudere’ ritueel, LeWitt of Steve Paxton daagt duidelijk de grenzen uit van wat er Jens Haaning en David Lamelas. Bij andere edities waren ook Tania waarbij één stem de groep toespreekt. Dat denkbaar is binnen beeldende kunst of choreografie. En het is Bruguera, Lygia Clark en Simone Forti van de partij. strookt met een hiërarchische samenleving. natuurlijk de periode waarin de kunst voor het eerst de kunsthan- 2 Het netwerk omvat Bulegoa z/b (Bilbao), Contemporary Art Centre In een moderne samenleving, met een vele del op de proef stelt. Toch kan je die kunstenaars niet zonder meer (Vilnius), If I Can’t Dance, I Don’t Want To Be Part Of Your Revolution (Amsterdam), KW Institute for Contemporary Art (Berlijn), Playground malen grotere bevolking en een sterke ten- als voorlopers van de huidige generatie bestempelen. Guy de (Leuven) en Tate Modern (Londen). CAC Brétigny is voorts stichtend lid dens tot individualisering, klopt dat model Cointet (1934-1983), die we meermaals toonden, greep bijvoor- en er zijn zes geassocieerde partners: Ashkal Alwan (Beirut), The Kitchen niet meer. Een museum past beter bij zo’n beeld net zo gemakkelijk terug naar vormelijke strategieën van (New York), KUB Arena of the Kunsthaus Bregenz (Bregenz), OCAT samenleving. Het kan de massa aan, maar het Russisch theater of het Bauhaus. De betekenis en de rol van (Shenzhen), Gallery at REDCAT (Los Angeles) en Whitney Museum of tegelijk komt en gaat iedereen naar believen objecten verschuift bij hem constant. Dat blijft relevant, al is er American Art (New York). en kiest hij wat hij wil zien. Het museum is volgens Hantelmann dus de reflectie van een moderne, liberale en individualistische sensibiliteit. Communicatie gaat hier uit oude maatschappelijke verbanden. Beeldende back together: how to create ties or moments Huyghe, Anri Sala en Tino Sehgal omschrijft van een veelheid aan materiële objecten, kunst leent zich hier perfect toe omdat ze of connectivity without giving up flexibility ze als ‘individualised spaces for events’. richt zich tot het individu in plaats van de ‘ontijdelijk’, steeds beschikbaar is. and individualisation.’ Dat is waar het con- Er valt nogal wat af te dingen op de groep, en vertrekt niet langer uit één punt. Hier komt echter de kat op de koord. De cept van het museum vandaag voor haar gedachte­­sprongen van von Hantelmann, Het museum kreeg daarin historisch een huidige samenleving, stelt Hantelmann, is faalt: een instituut dat in het teken van vooral omdat ze blijk geven van een totaal emancipatoire rol toegedicht: door zijn edu- niet langer gericht op het materiële object. ‘separatie’ staat kan moeilijk tegelijk ‘ver- onbegrip van evoluties in het theater van de catieve rol leerde het de bezoeker om met Haar voornaamste ‘product’ bestaat uit binding’ produceren. Precies daar proberen negentiende eeuw die perfect parallel lopen een onafhankelijke blik, los van historische netwerken en processen. Onderliggend ziet zowel theatermakers als beeldend kunste- met de ontwikkeling van het museum.7 Ze en maatschappelijke verbanden, naar kunst ze vandaag ook een diep onbehagen over naars antwoorden op te bieden, al doen ze heeft echter ook een punt. Zo ligt het voor de te kijken. Von Hantelmann spreekt van een het feit dat de ‘separatie’ in de moderne dat vanuit een tegengestelde richting. De hand om de ‘happening’ uit de jaren zestig ‘ritueel van separatie’: zoals het kunstwerk samenleving te ver doorgeschoten is. ‘We’re ‘time-based’ tentoonstelling is een van die als een voorafspiegeling te zien van de ont- in het museum aan zijn oorspronkelijke less concerned with how to liberate from antwoorden. Kunstwerken en bezoekers wikkeling van de kapitalistische economie context onttrokken wordt, zo wordt ook de preexisting ties than with the question of delen hier een zeker tijdsverloop. De ten- naar een ervaringseconomie, waarin niet toeschouwer als individu losgeweekt uit zijn how to bring all that has been separated toonstellingen van Philippe Parreno, Pierre langer het object, maar wel de ervaring de De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 11 koopwaar wordt. Haar betoog is bovendien de perfecte rationale voor de weg die kunst­ De Belgische situatie 2: Performatik instellingen inslaan. Haar gedachtegoed klinkt bijvoorbeeld door in de tekst Het publiek: in welke mate geven we er echt om van Er zijn opmerkelijke gelijkenissen tussen Playground in Leuven en Chris Dercon.8 Dercon bepleit er een muse- Performatik in Brussel, al was het maar omdat dezelfde kunste- um waarin de bezoeker niet langer enkel naars vaak van het ene naar het andere festival doorschuiven. onderwezen of geamuseerd wordt, maar Katleen Van Langendonck van Kaaitheater is ook na de laatste zelf actief zijn ervaring mee vorm kan editie in 2017 niet geneigd om de toenadering tussen podium- geven. Hij vergelijkt het met een archief kunsten en beeldende kunst als remedie voor een crisis te zien, wel waar men levenslang mee kan omgaan of als een middel om zowel bij kunstenaars als publiek de gedachten van kan leren. Digitalisering is in zijn ogen op scherp te houden. Ze benadrukt ook dat het festival niet alleen dan ook een uitdaging voor hedendaagse van haar uitgaat, maar van bij de start een hechte samenwerking musea. Hij zinspeelt op het verschil tussen was tussen Brusselse huizen voor podiumkunsten en beeldende een klassiek, analoog archief met zijn kunst. onwrikbare orde, en een digitaal archief dat per zoekopdracht geconfigureerd wordt, en Katleen Van Langendonck: De eerste versie van Performatik, een eindeloos aan andere archieven kan gekop- initiatief van Petra Roggel, benaderde performance vanuit de peld worden. Dat zet klassieke noties als podiumkunsten. Ik vond dat niet echt logisch, omdat performan- Joëlle Tuerlinckx ‘collectie’ onder druk. In één adem zinspeelt ce in de loop van de twintigste eeuw ook in de beeldende kunst een ‘THAT’s IT!’ (+ 3 FREE minutes). Performatik Festival 2015, Kaaitheater, Brussel hij ook op de mogelijkheid dat de bezoeker grote rol speelde. Ik wilde performance daarom ook vanuit die foto: Serge Verheylewegen het kunstwerk maakt en bepaalt, en niet hoek belichten. Door mijn opleiding en ervaring was ik echter alleen passief beschouwt – voor zover die vooral thuis in de podiumkunsten en weinig beslagen op het toeschouwer niet al ‘zijn’ eigen museum of gebied van performance. Daarom bouwde ik het vervolg op de eer- wel een soort rockconcert van. Hij nodigde toeschouwers uit om tentoonstelling samenstelt. Die idee, aldus ste Performatik-festivals van Petra uit als een volwaardige samen- hun smartphones vooral niet uit te schakelen en liet toe dat je de Dercon, bestaat al sinds de opkomst van werking met huizen voor beeldende kunst. Brouillon van Boris zaal in- en uitliep. Wat geen mens deed. Ons gewone danspubliek conceptuele kunst en land art, die niet enkel Charmatz ontstond bijvoorbeeld als een coproductie met Argos. vond het nogal knullig, maar wie zijn ander werk kende genoot een andere museumruimte vereisen, maar Het werk van Miet Warlop werd in 2017 mee geproduceerd door ervan. – en hij citeert William Rubin, de voormali- BOZAR. Het sloot aan op de tentoonstelling die BOZAR organi- P.T.: Hoe ongemakkelijk maken jullie het eigenlijk voor jullie zelf, als ge directeur van het MoMA – ook een ander seerde over Yves Klein. Work/Travail/Arbeid (2015) was dan weer curators? publiek. het resultaat van een samenwerking met WIELS, Kunstenfestival­ ­ K.V.L.: Performatik vloeit logisch voort uit de geschiedenis van het De lezing van 2011 laat duidelijk voelen desarts en De Munt. Argos en Bozar zijn echter instellingen voor Kaaitheater. De dansers en choreografen die als eersten de stap dat Dercon toen reeds intensief nadacht beeldende kunst. Die uitwisseling is cruciaal. De editie van 2015 naar musea zetten waren bij ons al kind aan huis in de jaren over een museumpraktijk die ook live events kan daarvoor model staan: toen presenteerde beeldend kunstena- negentig. Ik denk dan aan de ‘conceptuele dans’ van Jérôme Bel, met een ruime inbreng van het publiek kon res Joëlle Tuerlinckx – die in 2012-2013 nog een solotentoonstel- Xavier Le Roy of Boris Charmatz. In het begin van hun carrière omvatten. Dat werd even later door de ope- ling had in WIELS – ‘THAT’s IT!’ (+ 3 FREE minutes) in Kaaitheater, kregen ze vaak als commentaar dat ze geen dans brachten omdat ning van ‘The Tanks’ en de nieuwe vleugel terwijl choreografe Anne Teresa De Keersmaeker negen weken er nauwelijks of geen beweging te zien was in hun werk. Maar ik van Tate Modern ook realiteit. In een recent WIELS inpalmde met Work/Travail/Arbeid. denk ook aan een Kris Verdonck, die opgeleid werd als beeldend gesprek met Chantal Pattyn9 lijken zijn idee- Pieter T’Jonck: Het is opvallend hoe snel dergelijke kruisbestuivingen kunstenaar en voortdurend op de grens tussen theater en beel- ën nog verder opgeschoven in de richting schering en inslag werden. Ze lijken een doel op zich geworden, of zelfs dende kunst bleef lopen. Al die kunstenaars onderzochten de con- van een complete ‘verlevendiging’ van het een commercieel vehikel. Alsof optreden in het museum een werk als dities en beperkingen van hun medium à fond. Het is dus niet zo museum, of zelfs van een nieuw soort instel- ‘echte’ kunst bestempelt, terwijl het anders ‘maar’ theater of dans is… verwonderlijk dat ze ook over het muurtje gingen kijken, en daar, ling die noch museum, noch theater is. Zijn K.V.L.: De populariteit van performances in een museale context bij de musea, ook op belangstelling konden rekenen. Een festival aanstelling als intendant van de Berlijnse is de laatste tien jaar enorm toegenomen. Recent stellen kunste- als Performatik zat op die manier altijd al in het DNA van het Volksbühne verklaart dat mogelijkerwijze, naars me zelfs meteen een museumversie en een theaterversie Kaaitheater. Performatik wist bewust de grenzen uit tussen beel- maar zijn visie is niettemin opmerkelijk. Hij voor van hetzelfde stuk! Dat zijn daarom geen acties die op een dende kunst, dans en theater. Als ik kunstenaars om een nieuw vermeldt The Shed in New York van Diller specifieke manier grenzen aftasten. Nochtans is Performatik daar- werk vraag druk ik hen altijd op het hart dat dit festival de plek is Scofidio + Renfro en The Manchester op uit: onderzoeken wat er gebeurt als je aan de conventies van waar alles kan. Ze kunnen een locatie kiezen; het project kan een International van Rem Koolhaas/OMA in genres morrelt. Dat zie je bijvoorbeeld als een beeldend kunste- uur, een dag of een week duren; het publiek kan variëren tussen Manchester als voorbeelden van ‘productie- naar en een danser samenwerken. In 2013 toonden we drie zo’n één en achthonderd personen. In die sfeer kunnen kunstenaars gebouwen’ die veel opstellingen en vormen combinaties: Maria Hassabi/Jimmy Robert, Sarah Sze/Trajal elkaar aansteken. Er ontstaat een soort degré zéro waardoor din- van gebruik toelaten. Hij stipt voor zijn werk Harrell en Vincent Dunoyer/Berlinde de Bruyckere.1 Dat zijn prik- gen compleet kunnen worden herdacht. Maar het resultaat zet bij de Volksbühne het voormalige vliegveld kelende ontmoetingen tussen diverse werelden. Het gaat niet om ons soms net zo op het verkeerde been als het publiek. Wat de ene Tempelhof in Berlijn aan als zo’n plek. een beeldend kunstenaar die een decor maakt voor een choreo- curator in ons team apprecieert vindt de andere in technisch of Belangwekkender is echter zijn idee dat de graaf. Het publiek, ‘habitués’ van zowel beeldende kunst als dans, dramaturgisch opzicht amateuristisch. tijd van het choqueren, van de separatie praatte daarover intens na. Het bindteken van het festival was P.T.: In de loop van de laatste jaren konden jullie een trouw, zij het tussen kunstenaar, kunstwerk en publiek, altijd dat ‘hier en nu’ van de performer en het publiek. Performatik beperkt publiek opbouwen. Zie je daar een ontwikkeling? zowel in het theater als het museum defini- zoekt kunstenaars die de positie van museumbezoeker of theater- K.V.L.: Als ik op iets zou willen inzetten, dan wel op de openbare tief voorbij is. Voor Dercon is het duidelijk: toeschouwer op hun kop zetten, die de codes van het kijken willen ruimte als ‘podium’ voor Performatik. In de loop der jaren bereik- we moeten naar andere vormen, bijvoor- ontrafelen. Onze communicatie alludeert daar ook op, door ten we een goede mix van liefhebbers van podiumkunsten en beel- beeld door andere ruimtes op te zoeken of Performatik tegelijk als ‘biënnale’ en als ‘festival’ voor te stellen. dende kunst, maar het is eerder een incrowd. In de publieke ruim- door werken te tonen met een tijdsaspect, P.T.: Is het doel dan om de toeschouwer op het verkeerde been te zetten? te krijg je wellicht intensere en andere reacties. Dat vraagt wel een bijvoorbeeld werken van zeer lange duur. K.V.L.: We halen toeschouwers best wel uit hun comfortzone. Het zorgvuldige dramaturgie om die shift tussen verschillende presen- Hij verwijst naar Mount Olympus van Jan heeft niet veel zin dat wij video’s van Martin Creed tonen, want tatiecodes en contexten te doen lukken. Dat blijft een uitdaging. Fabre, maar vooral naar Work/Travail/ daar hebben we geen geschikte ruimtes voor. Maar het wordt inte- Arbeid van Anne Teresa De Keersmaeker. Bij ressant als Creed een dansvoorstelling wil maken, omdat hij zelf dergelijke kunst kan je niet langer ondub- beweert dat al zijn werk over het bewegende lichaam gaat. Het Noot belzinnig bepalen wat het werk is, en of het was dus niet zo gek dat hij een voorstelling wilde realiseren op ‘af’ is. De inbreng van de bezoeker wordt in basis van de vijf klassieke posities van het ballet. Hij maakte daar 1 Zie bijvoorbeeld kaaitheater.be/nl/duiding/performatik-2013. zekere zin cruciaal. Dercon haast zich om daarbij te vermelden dat ook kunstenaars naar nieuwe vormen, samenwerkingsver- banden en presentatiewijzen zoeken. een eersteplansrol. Uiteindelijk suggereert maakt van ‘het’ publiek inderdaad niet Hasselt, Dans in Limburg, 2002 (sarma.be/ Daardoor is het volgens hem niet langer zin- hij zo dat het publiek zich niet meer in het automatisch betere kijkers. ‘Live art’ kan er docs/806). vol dat één instituut of één discipline een museum als historisch gegroeide vorm her- ook toe leiden dat de kracht van een medi- 5 Zie o.a. mijn beschouwing in Etcetera nr. 141, kunstenaar ‘opeist’. kent, net zomin als kunstenaars dat nog lij- um verdampt. Met een groep mensen in een jrg. 33 (juni 2015), pp. 30-34. 6 24 maart 2017 in de Kaaistudio’s, Brussel. Voor hem is de ‘performance turn’ van ken te doen. zaal naar een stuk kijken voor een bepaalde 7 Een bekend voorbeeld is het theater van musea belangrijk omdat publieke instellin- Ontegensprekelijk heeft Dercon een neus duur dwingt tot een ander soort aandacht Richard Wagner (1813-1883). De opstelling gen dringend anders moeten gaan denken voor de tijdgeest in zijn pleidooi voor een en reflectie dan de mogelijkheid om alleen te van het publiek in zijn theater in Bayreuth over hun tentoonstellings(beleid). Hij con- nieuwe museumpraktijk, nieuwe kunst en zijn met een schilderij. Maar wat betekent beantwoordde wel aan het democratische stateert dat de huidige tentoonstellingsfor- een nieuwe rol voor het publiek. Toch is zijn het als iedereen tijdens een voorstelling in- ideaal van het Griekse theater, maar door – als mules (zoals de biënnales, triënnales…) verklaring voor de heterogene feiten die hij in en uitloopt, een groep vormt, maar ook eerste – het licht in de zaal te doven werd het zoveel geld opslorpen dat ze nauwelijks nog zijn betoog aanhaalt niet de enig mogelijke. weer niet, een beeld ziet, maar ook weer publiek, dat tot dan toe een zeer sterke impact houdbaar zijn. Ze kunnen ook amper con- In een argwanende bui zou je ook kunnen niet. Wat rest er dan van de historische op het scenische gebeuren had, ‘gesepareerd’ en geïndividualiseerd. curreren met de privéverzamelaars, die redeneren dat de hausse op de kunstmarkt diepte die genres zelfs voor een Beotiër heb- 8 Publicatie naar aanleiding van een lezing in CC sneller kunnen kopen en faciliterend kun- niet enkel de kosten van tentoonstellingen ben? Wat krijg je dan? Ervaringscultuur? Of Strombeek op 27 november 2011. nen optreden dan openbare instituties, en uit de pan laat rijzen, maar tegelijk een ervaringsarmoede? Wat produceer je dan: 9 Radio Klara, Pompidou, uitzending van daardoor ook meer kunnen betekenen voor ‘hype’ creëert rond de persoonlijkheid van de geëmancipeerde toeschouwer of de per- 26 september 2017. kunstenaars. ‘Het verschil is alleen dat wij ‘topkunstenaars’. Ze verleent hen immers fecte consument? werken tegen de tijd in. Wij zijn als instellin- de aura van alchemistische magiërs die van gen van openbaar nut niet gebonden aan lood goud weten te maken. Als je die kunste- wetten van consumptie en financiële strate- naar in levende lijve opvoert, straalt dat ook Noten gie. Het grote verschil met ‘de privé’ is dat af op het prestige van je eigen huis en sti- wij werken met en voor het publiek, en niet muleert dat de volkstoeloop. Als de aanwe- 1 Op het einde van haar leven vertelde Trisha alleen het publiek dat er nu is maar ook het zigheid van die kunstenaar dan ‘het’ kunst- Brown me bij herhaling hoe problematisch die publiek dat over 20 of 40 jaar komt.’ werk is, komt dat allicht zelfs goedkoper uit scheiding van haar vroegere artistieke Daarmee zijn we bij de kwestie van het dan met een klassieke, dure tentoonstelling. spits­broeders was. publiek aanbeland. Volgens Dercon ver- Zoveel argwaan is echter niet eens nodig 2 Dit overzicht was in hoofdzaak het werk van de wacht het publiek vandaag iets anders van om de vraag te stellen of de ‘verlevendiging’ Portugese onderzoeker André Lepecki. kunst of cultuur dan tien of twintig jaar van de kunst of het uitwissen van grenzen 3 Barbara Gronau, Matthias von Hartz & Carolin Hochleichter (red.), How to Frame, On the geleden. ‘Voor het hedendaagse publiek is werkelijk en als vanzelf een andere, intense- Treshold of Performing and Visual Arts, Berlin, kunst een vorm van arbeid, geen vorm van re of meer persoonlijke aandacht genereert, Sternberg Press, 2016. tijdsbesteding. Het besteedt zijn tijd uit aan zoals Dercon suggereert. Mogelijk verschilt 4 Zie mijn essay De inwisselbaarheid van dans en cultuur als een manier om zin te geven aan het publiek van die events geen haar van de beeldende kunst na Duchamp, in: Tussen beeld en de tijd.’ Daarom krijgt het publiek voor hem aloude zich vergapende ‘massa’. ‘Live art’ beweging. Hedendaagse dans en actuele kunst, De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 12 Dirk De Backer original photo +gouache 20x28 cm 2012-17 photographer Johan Luyckx Johan Luyckx original photo +gouache 20x28 cm 2012-17 photographer Dirk De Backer

Dirk De Backer ‘Je penserai toujours à toi’ Congo +suprematisme studies

tentoonstelling van 29 oktober tot 4 december 2017

BOGERTGALLERY postmodern and contemporary art Zeedijk-Het Zoute 732 · B-8300 Knokke-Heist www.bogertgallery.be De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 13 ’t stuc stuk Een bespreking van het boek STUK, een geschiedenis 1977-2015

KOEN BRAMS Slechts zes van de driehonderd pagina’s van schlagers zijn me niet bijgebleven. Misschien het boek handelen over de periode tussen heb ik het mis, maar ik heb wel het recht te 1960 en 1977. Het boek mist aldus een ste- weten op welke bron(nen?) Brock zich geba- Als je een geschiedenis wil schrijven van het vig fundament. seerd heeft voor haar beschrijving. Een Leuvense kunstinstituut dat nu STUK heet, STUK, een geschiedenis 1977-2015, dat recensie? Het is volstrekt onduidelijk. Dat je waar dien je dan eigenlijk te beginnen? Bij de door de auteur wordt omschreven als een als lezer in ieder geval niets aan kunt met oprichting van de diverse studentenraden – ‘afgeleide’ van haar doctoraat, moet het Brocks karakterisering van Scènes/Sprookjes de Kultuurraad, de Sociale Raad, de Politieke bovendien stellen zonder notenapparaat, staat als een paal boven water. Raad en de Facultaire Raad – in 1966? De bibliografie en register. Van tal van citaten is Opvallend is daarnaast dat over het artis- Kultuurraad verzamelde studenten die hun niet uit te maken uit welke bronnen ze wer- tieke beleid van alle ploegen kritischer wordt faculteiten vertegenwoordigden, werd na den geplukt. Overigens moet ook worden geschreven dan over dat van de twee laatste een aantal jaren een vereniging zonder opgemerkt dat in het boek slechts luttele – An-Marie Lambrechts/Karolien Derwael winstoogmerk­ en stond in voor de organisa- archiefdocumenten worden gereprodu- (1997-2006) en Steven Vandervelden tie van diverse culturele activiteiten. Of ceerd. In plaats van een alfabetische litera- (vanaf 2006). Dit brengt ons bij een andere spring je meteen naar een volgend decenni- tuurlijst heeft de auteur gekozen voor een methodologische – of beter: deontologische um, meer bepaald naar 19 oktober 1977, vertellende bibliografische schets. Opzoeken – kwestie: hoe schrijf je over het werk van wanneer het Studentencentrum (Stuc) fees- op namen van personen, gebeurtenissen en diegene die je opdrachtgever is? En hoe telijk geopend werd in de Van Evenstraat 2D, instellingen is onmogelijk. schrijf je een geschiedenis van datgene wat op de campus van de Sociale Wetenschappen? Brocks studie is dus geen naslagwerk. Het nog aan de gang is? Het mag inmiddels geen Het Studentencentrum was een verzamelge- kan worden gelezen, maar niet geconsul- verwondering wekken dat ook deze vragen bouw. Het omvatte de lokalen van de teerd. Het boek omvat weliswaar enorm niet aan bod komen in STUK, een geschiede- Algemene Studentenraad (A.S.R., de raad veel data, wat bewijst dat de auteur zich nis 1977-2015. Volgend citaat is revele- die alle ‘deel-raden’ overkoepelde), het stu- zeer degelijk heeft gedocumenteerd, maar rend: ‘In 2010 constateerden Vandervelden dentenweekblad Veto en de Kultuurraad. Er deze gegevens zijn niet in overzichten ver- en [zakelijk leider] Lannoye dat STUK erin waren ruimtes om te stencilen, te zeefdruk- werkt die de lezer met één blik greep hadden hernomen. Dat is vervelend, maar vooral geslaagd was de pluspunten van een kleine ken, foto’s te ontwikkelen en audiovisueel kunnen bieden op de historie van het ook verwarrend. De desoriëntatie wordt nog en een grote organisatie te combineren.’ materiaal te ontlenen. Op de benedenverdie- Leuvense centrum – geen overbodige luxe versterkt doordat de auteur voortdurend (p. 283) De beleidsploeg klopt zich op de ping van het gebouw was een café en een als je weet dat het instituut vele malen van vooruit- en achteruitschakelt. Als Brock de borst en de onderzoeker vertelt het klakke- multifunctioneel zaaltje gevestigd. De hore- naam en gedaante is veranderd en talloze intense samenwerking tussen regisseur Paul loos na. ca, het podium en de diverse ateliers werden bestuurders en personeelsleden telde. Dit Peyskens en Stuc behandelt – hij verwezen- beheerd door de Kultuurraad zodat al snel laatste had onder andere te maken met de lijkte tussen 1982 en eind 1985 vijf theater- het hele gebouw een culturele smoel kreeg. unieke bestuursformule – studenten maak- producties die door het centrum werden 4. Toen in de jaren daarop de A.S.R. en Veto ten lange tijd de meerderheid uit in de geproduceerd – eindigt de paragraaf terecht wegtrokken uit het Stuc, was de identificatie Algemene Vergadering én in de Raad van met de stopzetting van de samenwerking. In Gaat er een alarmbel af als een onderzoeker van het pand met de kunstactiviteiten com- Bestuur, waarvoor ze ook de voorzitter de daaropvolgende paragraaf wordt hier zich uitspreekt over het huidige beleid van pleet. De vzw Kultuurraad beheerde vanaf leverden. Daarnaast gold de ongeschreven echter opnieuw bij stilgestaan. In de eerste zijn opdrachtgever, dan springt het licht op dan het gehele gebouw, en nam personeels- wet dat de artistieke en de zakelijke leiding paragraaf luidt het dat de samenwerking is rood als de doctorandus niets minder dan de leden in dienst die instonden voor de pro- op tijd en stond baan ruimden – vrijwillig stopgezet omwille van financiële motieven toekomst van het betrokken instituut voor- grammatie van filmvertoningen, theater- als het kon, onvrijwillig als het moest. en ‘deels uit een soort moeheid met het spelt. Ook dat gebeurt namelijk in Een STUK voorstellingen en muziekoptredens. Het In de bibliografische schets is een imposant metatheater dat de jonge regisseur maakte’. geschiedenis. Op dezelfde pagina waarop gebouw heette nog steeds Stuc – Studenten­ lijstje opgenomen van de namen van de In de daaropvolgende paragraaf staat dat Vandervelden en Lannoye zichzelf felicite- centrum – maar als de naam viel, dacht voormalige en huidige artistieke en zakelijke het afscheid van Peyskens weinig verwon- ren met de combinatie van de voordelen iedereen alleen nog maar aan het café en het leiders met wie Brock gesproken heeft. De derlijk was omdat toenmalig theaterpro- van een kleine en een grote organisatie – bejubelde of gecontesteerde artistiek pro- meeste van deze personen komen in het boek grammator Theo Van Rompay het Stuc in tevens de laatste pagina van de studie van gramma dat er in uiterst penibele omstan- evenwel niet of nauwelijks aan het woord, 1986 verliet. Waarom werd de stopzetting Brock vooraleer ze het besluit formuleert – digheden verwezenlijkt werd. vooral niet de pioniers – de programmatoren van de samenwerking tussen Peyskens en staat het volgende te lezen: ‘Maar Geypens De titel op de kaft van het boek over STUK en zakelijke leiders die van 1977 tot pakweg Stuc niet in één paragraaf behandeld? [verantwoordelijk voor de pr] merkte net als reveleert waar auteur Marleen Brock de 1993 aan het roer stonden van het Leuvense Het grootste bezwaar tegen de themati- Mortier [programmator mediakunst] op dat start van het kunstinstituut situeert: Een instituut. Waarom worden ze wel opgevoerd sche opbouw van het boek is dat je een de schaal van de organisatie anno 2015 een STUK geschiedenis 1977-2015. Het lijkt op als gesprekspartners, maar krijgen ze niet of geschiedenis niet uit elkaar kan halen. In het dergelijke werkwijze eigenlijk niet meer toe- het eerste gezicht verfrissend dat niet voor nauwelijks de gelegenheid om te getuigen? geval van het Stuc – maar geldt dit niet voor liet. STUK stond op een keerpunt, een ‘kan- een rond verjaardagsjaar is gekozen om Had precies niet de zorgvuldig geregistreerde elk instituut? – werd er op zoveel borden tege- telmoment’.’ (p. 283) Het is de laatste zin terug te blikken op de bewogen geschiedenis orale geschiedenis een van de belangrijkste lijk gespeeld dat alleen een chronologische van het laatste blok. Het boek eindigt aldus van de Leuvense kunsttempel. Retrospectie winstpunten van dit onderzoeksproject kun- en ‘relationele’ benadering recht doet aan met een cliffhanger van formaat. Die laatste is toch op elk moment zinvol? In het voor- nen zijn? Als die getuigenissen misschien zijn geschiedenis. De verbanden met de stu- woorden legt Marleen Brock bovendien niet woord prikt huidig algemeen directeur niet in de lopende tekst hun beslag konden dentenbeweging, de universiteit, de stad, in de mond van de algemeen directeur, Steven Vandervelden zelfs een nog komi- krijgen, dan misschien toch in bijlagen of in peer-instituten (zoals Nieuwpoorttheater, maar in die van een communicatieverant- scher leeftijd op het kunstencentrum anno een aparte uitgave? Monty, Beursschouwburg, Limelight) én de woordelijke en een programmator! 2015: 37,5 jaar, ‘in graden Celsius uitge- Vlaamse Gemeenschap kunnen alleen De toelichting bij het gesignaleerde ‘keer- drukt een lichte verhoging’. Is voor dit cijfer maar als een weefsel worden benaderd. Trek punt’ of ‘kantelmoment’ volgt in het besluit: gekozen om de draak te steken met zilveren, 2. je het textiel uit elkaar, dan houd je een ‘Het kunstencentrum zal vanaf seizoen gouden, safieren of diamanten bruiloften? hoop losse draadjes over en mis je het 2015-2016 veranderen in een ‘Huis voor Ik betwijfel het, maar laat ik het feestje niet De STUK-geschiedenis is door de auteur belangrijkste: de knopen. Dans, Beeld en Geluid’. Met het oog op de van bij het begin verbrodden. opgedeeld in drie blokken: I. Universiteit Veel zinvoller zou zijn geweest om de toenemende internationalisering van het (1977-1987), II. Kunstencentrum (1987- structuur van het boek te laten samenval- Leuvense (studenten)publiek en de niet-taal- 1997) en III. Stad (1997-2015). Onder elk len met de elkaar opvolgende beleidsploe- gebondenheid van de drie focus-disciplines 1. blok vallen telkens drie hoofdstukken, die gen. Dat zou een goede opzet zijn geweest zal de communicatie tweetalig zijn […]’ niet chronologisch maar thematisch zijn om de genoemde redenen, maar ook omdat (p. 289). Nog anderhalve bladzijde zal Brock Dat het initiatief voor het maken van het opgevat. ‘Het eerste hoofdstuk beschrijft elke personeelsploeg een grote mate van de ‘vernieuwingsdrang’ van de algemeen boek bij Steven Vandervelden zelf lag, is steeds de context van STUK […], het tweede autonomie genoot om een nieuw artistiek directeur bewieroken. Meteen is duidelijk betekenisvol. In het voorwoord memoreert focust op de artistieke ontwikkelingen en en zakelijk beleid in de steigers te zetten. Een geworden waarom dit onderzoek zo snel hij: ‘In het voorjaar van 2010 vertrok de het derde behandelt het organisatorische en ruwe telling leert dat het boek dan een moest worden gevoerd en waarom het doc- eerste e-mail naar professor Jo Tollebeek met zakelijke luik van de organisatie.’ (p. 11) Het zevental hoofdstukken zou hebben omvat, toraat en het boek in het voorjaar van 2015 de vraag of hij kon helpen met dat boek. is bijzonder vreemd dat Brock ervoor koos waarin telkens de artistieke, zakelijke, klaar moesten zijn. Met een absurde ver- Half januari 2011 kon Marleen Brock star- om de hefbomen van het beleid – de financi- micro- en macro-institutionele ontwikke- jaardag van 37,5 jaar had dat niets te ten met een vierjarig doctoraatsonderzoek ën en de organisatie – telkens pas in derde lingen zouden kunnen zijn behandeld. maken, wel met de instrumentalisering van naar de geschiedenis van STUK. Dat bete- instantie te behandelen. Als lezer wil je de eigen historie in functie van de legitime- kende dat het doctoraat/boek klaar zou zijn immers eerst weten welke beleidsvisie ont- ring van een specifiek toekomstscenario, in het voorjaar van 2015.’ Die dwingende wikkeld werd, hoe het instituut gerund 3. dat in het najaar van 2015 met veel bomba- timing lijkt eerder op een militaire oefening werd, hoe de organisatie in elkaar stak en rie werd aangekondigd. dan op menswetenschappelijk onderzoek met welke middelen een en ander voor Kan je over een voorstelling schrijven die je STUK, een geschiedenis 1977-2015 is het waarin verkenning van diverse methodes elkaar werd gebracht. Om een voorbeeld te niet hebt bijgewoond? Zo ja, over welke resultaat van de verknechting van menswe- gepaard dient te gaan met openheid voor het geven dat meteen alles duidelijk maakt: de informatie dien je dan te beschikken? Beide tenschappelijk onderzoek, dat met de huis- onbekende. Er mocht duidelijk geen tijd wor- raad van bestuur van ’t Stuc wordt pas voor vragen zijn van wezenlijk belang en het zou stijl van Uitgeverij Hannibal tevens hengelt den verloren. Voor de zomer van 2015 dien- de eerste keer vernoemd op pagina 77! me benieuwen op welke wijze Marleen naar de status van een koffietafelboek. Het de het onderzoek te worden afgerond en het De thematische opdeling werkt nog om Brock ze zou beantwoorden. Deze methodo- belichaamt het failliet van het kritische en boek te zijn gedrukt. Aldus geschiedde. andere redenen niet. Tal van feiten en logische kwestie wordt in het boek niet aan- emancipatorische programma waar het Is deze uiterst krappe timing de verklaring gebeurtenissen worden in elk blok tot in den geroerd. De auteur doet uitschijnen dat ze kunstenaars, programmatoren, bestuur- voor het gebrek aan aandacht voor de ont- treure herhaald. Om het over de relatie met bij elk dans- of theaterstuk op de eerste rij ders en publiek in de jaren zestig, zeventig, wikkelingen die voorafgingen aan de inhul- de Algemene Studentenraad te hebben, is zat. Over Scènes/Sprookjes (1983) van Jan tachtig en negentig om te doen was. diging van het Studentencentrum op 19 chronologische informatie nodig die tiental- Decorte schrijft ze: ‘Acteurs zaten op stoelen oktober 1977? Het kan haast niet anders. len pagina’s verder opnieuw moet worden te kijken naar het publiek. Zij brachten geen De manier waarop de diverse Leuvense stu- geserveerd om het zakelijke beleid van het tekst […] maar zongen een halfuur lang dentencohorten zich emancipeerden, rech- centrum te schetsen. Elke situering van een Italiaanse schlagers’ (p. 61). Ik was destijds Marleen Brock, STUK – Een geschiedenis ten verwierven en die rechten omzetten in onderwerp heeft een chronologische sokkel getuige van dit stuk, en herinner me vooral 1977-2015, verscheen in 2015 bij politieke, culturele en communicatieve nodig. Door alles per onderwerp te behande- vele stiltes, geluidloze handelingen en een Uitgeverij Hannibal, Veurne (058/62.37.52, acties, blijft zo goed als onbeschreven. len moet heel wat informatie telkens worden vrouw die zich traag waste. Die Italiaanse www.uitgeverijhannibal.be). De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 14 Van Paleis voor Schone Kunsten naar BOZAR Piet Coessens en Paul Dujardin over het scharniermoment 2001-2002

ERIC BRACKE de zalen van architect Victor Horta verder waren een samenwerking met het risico nemen en een stap in het onbekende vrij te maken, onder meer door de verplaat- Guggenheim. We probeerden echter telkens zetten, maar Piet bleef liever koning in zijn sing van het personeel naar het Ravenstein­ onze eigen accenten te leggen. Bij Warhol is eigen, veilige koninkrijkje.’ ‘We vrezen dat het PSK voortaan zal kiezen gebouw aan de overkant van de straat. ‘Elke er, in samenwerking met het filmmuseum, Het koninkrijk van Dujardin bleef niet voor grote tentoonstellingen genre Europalia dag stel ik me de vraag: ‘Hoe gaan we om meer op het filmische aspect van zijn oeuvre beperkt tot het departement muziek. Een en dat men geen risico’s meer zal durven met dit gebouw?’’ gefocust.’ internationale jury, met onder anderen nemen.’ Dat zei Jan Vercruysse in januari Coessens verwijderde al eerder de obsta- ‘De Vereniging heeft onder mijn leiding Martijn Sanders (gewezen directeur Concert­ 2002, nadat hij een petitie met handteke- kels in de aan de Vereniging voor Tentoonstel­ zijn opdracht, namelijk in Brussel een pro- gebouw Amsterdam) en Laurent Busine ningen van een twintigtal kunstenaars naar lingen toegewezen zalen. ‘Gaandeweg minente plaats geven aan de hedendaagse (gewezen directeur MAC’s in Le Grand Vlaams cultuurminister Bert Anciaux (van waren tentoonstellingszalen dichtgetim- kunst, behoorlijk vervuld. Dat was belang- Hornu), koos hem als de enige geschikte het inmiddels opgeheven Spirit) en directeur merd en in bureaus veranderd. Wij baseer- rijk, want er bestond niets anders in Brussel. kandidaat om het nieuwe PSK te leiden. In Paul Dujardin van het Paleis voor Schone den ons op de oorspronkelijke plannen van WIELS heeft onze taak later overgenomen, juli 2001 benoemde de ministerraad Kunsten had gestuurd.1 Vijftien jaar later Horta, die een duidelijk programma in zich gelukkig maar.’ Dujardin voor zes jaar tot directeur-gene- blikken we met de toenmalige protagonis- dragen. De Vereniging beschikte trouwens Op het einde van zijn directeurschap had raal van het Paleis voor Schone Kunsten en ten, Piet Coessens en Paul Dujardin, terug niet over alle ruimtes die ze volgens het con- Coessens naar eigen zeggen een beleidsplan stelde, na fel politiek gebakkelei, ook Etienne op de woelige overgang van de zogenaamde cept van Horta had moeten krijgen. Ik heb opgemaakt waarin hij pleitte voor een Davignon aan als voorzitter.7 parastatale structuur naar een nv van geijverd om de grote toegangshal, die in het samenwerking met het departement heden- Publiek Recht, en de gevolgen daarvan voor oorspronkelijk plan van Horta een sculptu- daagse kunst van de Koninklijke Musea voor de beeldende kunst in het PSK. renzaal was, vrij te maken. Maar deze zaal Schone Kunsten van België te Brussel. ‘In de Machinaties was niet opgenomen in de kaderovereen- jaren negentig voelden we dat we iets moes- Volgens Sophie Lauwers, hoofd van het komst met de Vereniging.’ ten doen voor de positie van de hedendaagse Piet Coessens vertelt vijftien jaar na de fei- departement Expo bij BOZAR, was directeur kunst in Brussel. Ik heb daar veel met ten dat hij nooit een duidelijke motivering Paul Dujardin toch wel geschrokken van de Frederik Leen [conservator bij de KMSKB, gekregen heeft voor zijn ontslag. ‘Ik herin- actie van de kunstenaars begin 2002. Beeldende kunst 1992-2002 E.B.] over gesproken. De Koninklijke Musea ner mij alleen dat Dujardin gezegd heeft dat Dujardin kan het zich in elk geval nog goed hebben een mooie collectie hedendaagse Davignon een probleem met mij had. Of dat herinneren: ‘Ze stonden hier plots met een In de periode voor de komst van Piet kunst, maar kunnen ze niet op een behoor- waar is, weet ik niet.’ Coessens voelde zich twintigtal, van wie ik de meesten toen niet Coessens ging het de Vereniging voor lijke manier tonen. In samenwerking met buitenspel gezet door ‘machinaties’, waar- kende. Jan Vercruysse was er natuurlijk bij, Tentoonstellingen niet voor de wind. Voor het PSK hadden ze een groter deel van de bij volgens hem ook de laatste voorzitter van maar ook Marthe Wéry, Guillaume Bijl en een paar dure kunsthistorische exposities collectie uit de reserves kunnen halen, met de Vereniging voor Tentoonstellingen, Luc Tuymans, die nog maar net een punt met archeologische objecten die niet de ver- Broodthaers voorop. Ik zag in Düsseldorf Bruno Van Lierde, betrokken was. ‘Er was had gezet achter zijn carrière als buitenwip- wachte respons kregen van het publiek, begin deze zomer de opstelling van L’Entrée een verborgen agenda. Eerst gaf men het per! Dergelijke acties zouden eigenlijk vaker moest men diep in de buidel tasten.5 ‘Op het de l’exposition (1974) van Broodthaers, een personeel van de Vereniging de garantie dat moeten plaatsvinden.’ moment dat ik begon als directeur van de werk dat permanent in het PSK zou kunnen ze hun baan zouden behouden in de nieuwe ‘Ik vond het wel grappig om te horen dat ze Vereniging voor Tentoonstellingen, was er staan. Nu, Brussel heeft zich ondertussen structuur en dan heeft Bruno Van Lierde de me in het vakje van de klassieke muziek had- geen voorganger die me de stok kon doorge- uitgesproken om een andere weg op te gaan. Vereniging ontmanteld. Het is toch vreemd den gestopt. Ze wisten niet dat ik als directeur ven’, herinnert Coessens zich. ‘Na het ont- En het museum is onder Michel Draguet dat de Vereniging voor Tentoonstellingen de van Ars Musica de top van de hedendaagse slag van Jan Debbaut, die op 1 januari 1988 geworden wat het nu is.’ enige vereniging was die opgedoekt werd en muziekavant-garde naar Flagey had directeur werd van het Van Abbemuseum dat ik vervolgens de enige was die op straat gebracht. In 1992 maakte ik vervolgens de in Eindhoven, was er een soort vacuüm ont- kwam te staan.8 Waarom men van mij af overstap naar de klassieke muziek, als direc- staan. Marcel Huys heeft geprobeerd om de Loyaliteit wilde, kan ik je niet vertellen. Ik weet het teur bij de Filharmonische Vereniging.’ leemte in te vullen, maar dan meer als een zelf niet.’ Paul Dujardin vermoedt dat de kunste- zakelijk directeur.’ Paul Dujardin geeft grif toe dat Piet Coessens Misschien wilde Dujardin gewoon zelf de naars ‘onjuiste informatie’ hadden gekre- Terugblikkend op de periode 1992-2002 ‘een man met veel potentieel’ is, voor wie hij touwtjes in handen nemen? Op de website gen van Piet Coessens, de gewezen directeur is Coessens best tevreden over wat hij in het ‘altijd respect heeft gehad’. Toch vond hij het staat de naam van de directeur-generaal van de Vereniging voor Tentoonstellingen, PSK heeft gepresteerd. ‘We hadden een dub- nodig de directeur van de Vereniging voor van BOZAR in elk geval ook nog eens ver- die kort daarvoor door hem was ontslagen.2 bel programma. Enerzijds de grote tentoon- Tentoonstellingen de laan uit te sturen. In de meld bij ‘Expo’, voor de naam van Sophie stellingen in wat wij het centrale circuit krant De Standaard motiveerde hij het ontslag Lauwers. ‘Maar nee, ik wil de exposities niet noemden en anderzijds het Antichambres- destijds nogal cryptisch: ‘Hij maakte geen zelf voor mijn rekening nemen’, zegt De Parastatale programma in de zalen aan de Konings­ keuze: hij was onvoldoende tentoonstellings- Dujardin stellig. ‘Hier in dit huis worden straat. Ik denk dat er in beide circuits hoog- commissaris en onvoldoende animator van duizenden dingen georganiseerd, dat kan ik Piet Coessens en Paul Dujardin begonnen tepunten geweest zijn. In het grote circuit zijn team. Daardoor groeide een malaise in toch onmogelijk allemaal zelf programme- allebei in 1992 te werken in het PSK, de eer- noem ik er twee die we volledig zelf geprodu- de Vereniging voor Tentoonstellingen.’6 ren. Ik probeer te begrijpen wat er gebeurt ste als directeur van de Vereniging voor ceerd hebben, namelijk Hooglied. De Beeld­ Zoveel jaar later laat de directeur van in de beeldende kunst en ik neem mijn ver- Tentoonstellingen, de tweede als directeur wereld van Religieuze Vrouwen in de Zuidelijke BOZAR zich ontvallen dat Piet Coessens antwoordelijkheid op politiek, economisch, van de Filharmonische Vereniging. Het Nederlanden, vanaf de 13e eeuw, in samen- altijd op reis was en zijn medewerkers hem cultureel en wetenschappelijk vlak. Daarna Paleis voor Schone Kunsten had toen nog werking met Paul Vandenbroeck, en Wide nooit op zijn bureau konden aantreffen. is het aan het team van Sophie, zo gaat het een parastatale structuur, waarbij ambte- White Space 1966-1976. Achter het museum, Maar de eigenlijke motivatie voor het ont- hier in alle disciplines.’ Dujardin wil zichzelf naren onder leiding van directeur-generaal over de legendarische Antwerpse avant-gar- slag zit dieper en heeft blijkbaar te maken geen curator noemen, maar hij ‘denkt Marie-Madeleine Spehl-Robeyns instonden degalerie. Beide tentoonstellingen vonden in met het ‘gebrek aan loyaliteit’ van Coessens graag mee’ met zijn teams. ‘Ik zie mezelf voor het gebouw en de logistiek. Dat ging 1994 plaats. Als ik bij de Antichambres­ tegenover Dujardin als hervormer. Dujardin veeleer als de dramaturg van het huis.’ gepaard met enige bureaucratische logheid. mijn persoonlijke voorkeur laat spreken, praat er niet graag over omdat het volgens De zogenaamde ‘aangesloten verenigingen’ dan vermeld ik graag Chantal Akerman hem een louter anekdotisch belang heeft. (vzw’s of ‘stichtingen’) namen elk op hun (1995) en James Coleman (1999). De voor- Blijkbaar zat de directeur van BOZAR al Europalia-model domein de inhoudelijke invulling voor hun bereiding van de kleine expo van James jaren voor zijn benoeming te broeden op rekening. Van een gemeenschappelijke Coleman, een coproductie met de Fundació een plan om de structuur van het PSK te De perceptie van BOZAR als een receptief bedrijfscultuur was geen sprake en het per- Antoni Tàpies en de Fundació la Caixa in veranderen. Met het oog op die transforma- huis dat prestigieuze tentoonstellingen pro- soneelsbeleid beperkte zich tot de loonbere- Barcelona, duurde zeven jaar. Dat kwam tie overtuigde hij Etienne Davignon om beert binnen te halen en daarnaast graag kening.3 vooral doordat Coleman een kunstenaar is voorzitter van de raad van bestuur van de plaatsmaakt voor festivals als Europalia en Hoewel er volgens Piet Coessens voor die heel traag werkt. Ik wil ook de tentoon- parastatale te worden. ‘Om het establish- presentaties van lidstaten die de Raad van sommige tentoonstellingen een interessan- stelling met William Kentridge aanhalen, ment in beweging te krijgen was er iemand de Europese Unie voorzitten, is ook na de te samenwerking was met Gabriëlle Claes, een samenwerking met het Kunstenfestival­ uit die rangen nodig die als een olifant in petitie van Jan Vercruysse blijven bestaan. de directrice van het Filmarchief en -muse- desarts. Kentridge is nu een wereldster, een porseleinwinkel zou binnenkomen en Dat beeld overheerst ook bij Piet Coessens, um, was de parastatale structuur toch niet maar het was toen zijn eerste solotentoon- de poort naar de verandering zou openen.’ al geeft hij eerlijk toe dat hij maar af en toe bevredigend.4 ‘Het belangrijkste probleem stelling. Hij was op dat moment alleen Eenmaal de wet voor de hervorming van het een tentoonstelling in BOZAR bezoekt. ‘In was dat er te weinig middelen waren, waar- bekend als theaterman.’ PSK in een nv van publiek recht in 1999 het nieuwe PSK sprak men niet meer van door een efficiënt management onmogelijk ‘Er zijn een aantal projecten niet doorge- was goedgekeurd, na voorbereidend werk beeldende kunst, maar van tentoonstellin- was. Kaderovereenkomsten bepaalden over gaan omdat ik onverwacht ontslagen ben. van advocaat Jean-Pierre De Bandt, is gen. Eigenlijk ging het vaak over evenemen- welke zalen de Vereniging voor Tentoonstel­ Dat was het geval met de tentoonstelling Dujardin naar eigen zeggen ook Gerard ten die passen in het Europalia-model. In de lingen kon beschikken. Maar om de touw- van de arte-poverakunstenaar Giovanni Mortier ‘gaan halen’. Hij wilde dat Mortier aanloop naar de hervorming had ik tegen tjes aan elkaar te knopen, moest de Anselmo. En met Michael Tarantino was ik deel zou uitmaken van de werkgroep die de Paul Dujardin duidelijk gezegd dat het Vereniging onderverhuren aan het veiling- begonnen aan een expositie rond de noise­ overgang in goede banen moest leiden. model Europalia niet mijn model was. Ik zag huis Servarts Beaux-Arts, wat nefast was rockband Sonic Youth, met werk van onder ‘Naar je baas ga je met goede argumenten, meer toekomst in het model van Frie Leysen voor de eigen werking. Gelukkig is die ruim- anderen Gerhard Richter, Mike Kelley en als je hem wil overtuigen. Gerard had de met haar Kunstenfestivaldesarts in Brussel. te later weer opgenomen in het tentoonstel- Raymond Pettibon.’ kracht, de empathie en het inzicht om met Maar na mij heeft het cultuurmodel waarbij lingscircuit [Servarts Beaux-Arts nam in Piet Coessens heeft de indruk dat BOZAR Davignon in dialoog te gaan.’ een land, een natie zichzelf in de etalage zet, 2003 zijn intrek in het oud Postmuseum, nadat zich vandaag vooral receptief opstelt. Maar ‘In mijn visie zouden er in het nieuwe nog meer impact gekregen in het PSK. Voor het veilinghuis zeventig jaar actief geweest was werden onder zijn bewind niet ook soms BOZAR een gedelegeerd bestuurder en drie de rest lukt het mij niet om een lijn te vinden in het PSK, E.B.].’ grote, reizende tentoonstellingen overgeno- departementshoofden komen: Piet Coessens in de exposities. Ook in het buitenland Volgens Paul Dujardin waren de aange- men? ‘Dat klopt’, geeft hij toe, ‘maar er zat voor beeldende kunst, Gabriëlle Claes voor vraagt men me wel eens: Wat gebeurt daar sloten verenigingen onder de parastatale wel een lijn in, wat ik in de huidige invulling film en ikzelf voor muziek. Ik ben daar heel eigenlijk nog in Brussel.’ ‘gesloten werelden waarbinnen iedereen van BOZAR mis. We brachten bijvoorbeeld transparant over geweest: een nieuwe Volgens Dujardin klopt de voorstelling zijn eigen ding deed’. Bovendien werd een een overzicht van de grote figuren van de structuur met alleen de drie pijlers waar- van BOZAR als een huis dat zich kritiekloos deel van Horta’s gebouw ontsierd door kan- Amerikaanse pop art. Oldenburg was al voor het gebouw bedoeld was. Maar Piet openstelt voor ‘nationale presentaties’ niet. toorruimten van verenigingen die niet eens getoond onder Debbaut en wij hebben daar- Coessens is me niet gevolgd, hij is niet soli- ‘Het zijn in de meeste gevallen coproducties activiteiten in het PSK ontwikkelden. Een na Lichtenstein, Warhol en Wesselmann dair geweest en heeft dubbel spel gespeeld. die tot stand komen na een heel actieve dia- van de eerste actiepunten van Dujardin als gebracht. Meestal kwamen die tentoonstel- Post factum denk ik dat hij vreesde dat de loog. We trachten het erfgoed altijd in een directeur van het PSK bestond er dan ook in lingen uit Amerika; Lichtenstein en Warhol verandering niet zou slagen. Ik wilde het breder, Europees kader te plaatsen. Dat is De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 15

eerste brandingcampagne van BOZAR, maart 2003 heel wat anders dan een nationale reflex. deze stad af te breken, zoals velen doen, pro- Ook jonge en minder bekende kunstenaars Paul Dujardin kan dan wel zeggen dat jonge Het gaat over Europa als culturele ruimte.’ beren we met BOZAR ze verder op te bou- in hun mid career krijgen volgens Dujardin kunstenaars constant door het gebouw van ‘Europalia hebben we jarenlang op dezelfde wen. Onder de werktitel Renaissance bereiden nog volop kansen in BOZAR. ‘Recent was Horta migreren, een zoektocht op de web- manier benaderd’, vervolgt hij. ‘Neem bij- we vanuit de Europese hoofdstad een groot- hier nog werk te zien van Otobong Nkanga, site van BOZAR leidt tot de vaststelling dat voorbeeld Europalia Italia 2003. Toen schalig project voor dat de relevantie onder- de jonge fotograaf Titus Simoens, Pieter-Jan ze zich daar alvast duivels goed weten te ver- coproduceerde BOZAR de tentoonstelling zoekt van kunstbiënnales, Documenta en Ginckels, de choreograaf Tino Sehgal [in de stoppen. Als BOZAR de perceptie wil ombui- Venus ontsluierd. De Venus van Urbino van Manifesta. BOZAR trekt dit initiatief op orga- Buren-tentoonstelling, E.B.], Anne Marie gen, kan het best nog een tandje hoger Titiaan met Umberto Eco als curator. En in nisatorisch vlak, samen met Studio Luc Maes [in het BOZAR Electronic Arts Festival, schakelen, bijvoorbeeld door de projecten 2009 waren wij de motor achter de ten- Tuymans en WIELS. De eerste cultural sum- E.B.], en Miet Warlop en Sammy Baloji van jonge kunstenaars online beter te docu- toonstelling The State of Things. Brussel/ mit vindt nog dit najaar plaats.’ [Baloji was ook de curator van de tentoonstel- menteren en te archiveren. Beijing met Luc Tuymans en Ai Weiwei als ling over populaire Congolese kunst, E.B.]. En curatoren. Nadien is onze opstelling tegen- met Europa, Europa in de zomer van 2018 over Europalia inderdaad wat receptiever Ideeën in ruil voor bruiklenen focussen we volledig op kunstenaars die na geworden, maar Europalia is wat dat betreft 1989 zijn geboren.’ Noten een uitzondering.’ De bewering dat het aandeel van eigen pro- ‘Jonge kunstenaars vallen steeds minder Dat BOZAR de laatste jaren ook succes- ducties in BOZAR laag is, vegen Paul in hokjes te stoppen, ze zijn bezig met film, 1 Nica Broucke in De Morgen, 11 januari 2002. volle tentoonstellingen brengt die de moeite Dujardin en Sophie Lauwers eensgezind van fotografie, nieuwe media, architectuur… en De petitie werd getekend door Guillaume Bijl, waard zijn, kan Piet Coessens niet ontken- tafel. ‘De meeste tentoonstellingen, onge- migreren hier voortdurend door het Wim Catrysse, Jacques Charlier, Thierry De nen. ‘Er zijn inderdaad een paar markante veer zeven op de tien, zijn wel degelijk pro- gebouw. We hebben in de BOZAR-periode Cordier, Wim Delvoye, Lili Dujourie, Jan Fabre, figuren uit de Belgische kunst de revue ducties die wij initiëren. Wij bedenken mee Michel François, Jef Geys, Ann Veronica de tentoonstellingsruimte verdrievoudigd Janssens, Guy Mees, Ana Torfs, Joëlle gepasseerd, maar het zijn telkens kunste- het concept en brengen vaak ook de curato- en we vragen kunstenaars vaak om in-situ- Tuerlinckx, Luc Tuymans, Philippe Van Snick, naars die al een tijd goed in de markt liggen. ren aan. Denk aan de groepstentoonstelling werk te maken in zalen met een heel uit- Michael Van den Abeele, Jan Vercruysse, Gert Dat versterkt mijn indruk dat het evene- Daniel Buren. Een Fresco vorig jaar of The eenlopend karakter. De Antichambres zijn Verhoeven, Didier Vermeiren en Marthe Wéry. mentiële het uitgangspunt is. Men wil met Power of Avant-garde. Now and Then waarin meer dan ooit een bevoorrechte plek voor 2 Piet Coessens is momenteel directeur van het grote namen een zo groot mogelijk publiek hedendaagse kunstenaars als Luc Tuymans hedendaagse kunst, met dit jaar onder Roger Raveelmuseum in Machelen-aan-de-Leie. aanspreken. Wat ik mis is een context en en Marlene Dumas in dialoog gingen met andere Tshela Tendu & Vincent Meessen. 3 Zie hierover het gesprek met HR-manager een beleid dat een duidelijke focus heeft en avant-gardekunstenaars van een eeuw gele- Patterns for (Re)cognition en in 2018 Chris Mary Kempen in het magazine hrm (hrm- in de diepte gaat, in plaats van voor elk wat den. Nog een recent voorbeeld: Facing the Marker, die hier al in 1998 te gast was. In night.be/nl/2010/teams/bozar). 4 Tijdens een colloquium van de Koning wils aan te bieden.’ Future. Art in Europe 1945-1968, de ten- de laatste Documenta zaten niet minder Boudewijnstichting in september 2000 Klopt het dat BOZAR via multidisciplinaire toonstelling met curator Peter Weibel van dan vijftien kunstenaars die eerder bij ons getuigde Gabriëlle Claes over ‘een structuur die festivals en evenementen het adagium van het Zentrum für Kunst und Medien­ aan bod zijn gekomen. Het probleem is dat niet anders kan dan slecht functioneren en het modale culturele centrum volgt, name- technologie (ZKM) te Karlsruhe. Veel van veel kunstliefhebbers oogkleppen dragen: frustraties oproepen’. Volgens de directrice van lijk programmeer heel breed zodat ieder wel deze exposities zijn door ons bedacht. ze bezoeken onze grote exposities, maar het Filmmuseum konden de vijftien ergens zijn gading vindt? Bij de suggestie Meestal zoeken we een buitenlandse copro- hebben geen oog voor ons interdisciplinair ‘aangesloten verenigingen’ die in het PSK alleen al reageert Dujardin als een gebeten ducent omdat het anders eenvoudigweg niet programma, met bijvoorbeeld de installa- ruimte huurden weinig anders doen dan de hond. ‘In tegenstelling tot wat De Witte Raaf meer te betalen is. Dat is eveneens het geval ties tijdens het BOZAR Electronic Arts eigen winkel zo goed mogelijk doen draaien. misschien wil beweren, zijn wij niet gericht De zwakte van het PSK was dat het geen met de komende overzichtstentoonstelling Festival (BEAF). Ze zijn te lui. Het is maar centraal gestuurde instelling was, maar een op het evenementiële, maar volgen wij het Fernand Léger die in februari 2018 opent. We als ze een film van een jonge kunstenaar in, lege doos waarin een cluster van organisatoren concept dat ten grondslag ligt aan dit zaten al lang te broeden om iets te doen rond zeg maar, de galerie van Jan Mot gezien nauwelijks tot samenwerking kwam gebouw: een kunstenhuis voor de people, het de samenwerking van Léger met regisseurs, hebben, dat ze het de moeite vinden om de (De Standaard, 15 september 2000). volk, de burgers. Het concept hangt samen dichters, choreografen, componisten en naam te onthouden.’ 5 Ten tijde van de aanstelling van Coessens in met de opkomende welvaartsmaatschappij architecten. Uiteindelijk is het Centre ‘Vaak presenteren we het werk van een 1992 liep de tentoonstelling Sport in Hellas, van van na de Eerste Wereldoorlog en het ont- Pompidou onze partner geworden, zij kun- jonge kunstenaar parallel aan een grote spel tot competitie. De gelijknamige catalogus staan van een nieuwe middenklasse. Als het nen veel werken in bruikleen geven. Wij zijn naam uit de kunstgeschiedenis. Denk aan telde 424 pagina’s en werd geschreven door dat is waar u op doelt met ‘evenementieel een museum, maar dan zonder collectie. We Doris Vanhove en Jaap M. Hemelrijk. Valérie Mannaerts die tentoonstelde tijdens 6 Geert Van der Speeten in De Standaard, beleid’, dan snijdt u een thema aan dat hier krijgen bruiklenen omdat we goede ideeën de Morandi-expositie in 2013. Mannaerts 14 januari 2002. al bijna honderd jaar actueel is. Voor mij zijn hebben. Ook de komende tentoonstelling maakte vorig jaar een kunstwerk voor het 7 Gazet van Antwerpen, 19 juli 2001 (Belga- de Documenta en de Biënnale van Venetië over de evolutie van vierhonderd jaar stille- BOZAR-café Victor in opdracht van de bericht); met name Elio Di Rupo verzette zich ‘evenementieel’, maar niet de programmatie vens in de Spaanse schilderkunst, met het architecten Robbrecht en Daem. We laten tegen de aanstelling van Davignon. van BOZAR. We zitten hier in Brussel, niet in Prado in Madrid als belangrijkste partner, is hedendaagse kunstenaars ook geregeld 8 Navraag leert dat de activiteiten, het personeel Parijs, Londen of Barcelona. Brussel is een hier in huis bedacht. En de expositie Beyond meedenken over de behoeften van een kun- en de activa en passiva van zowel de Vereniging ongelooflijk interessante, goedkope stad Klimt (september 2018), georganiseerd stenhuis vandaag. Na onder anderen Jan De voor Tentoonstellingen als de Filharmonische waar artiesten van houden. Deze kosmopoli- honderd jaar na het einde van de Eerste Cock, Luc Deleu, Pascale Marthine Tayou, Vereniging opgingen in de nv Paleis voor Schone Kunsten. Volgens BOZAR werkte Piet tische stad is de hoofdstad van de Europese Wereld­oorlog en het begin van een aantal Dirk Braeckman en Henri Jacobs is het nu Coessens zelfs nog even voor de nv voor hij Unie en van de Europese democratie. Dat kortlopende democratieën in Europa, is de beurt aan Ann Veronica Janssens. Zij is werd ontslagen. Sommige verenigingen die in alles maakt deze plek fantastisch om te wer- eveneens een coproductie met ons. Voor een van de artiesten die in 2002 de petitie de parastatale actief waren, zoals het ken, ondanks het Samusocial-schandaal, de deze tentoonstelling werkten we samen met ondertekenden, maar daarna toch met ons Film­museum, gingen niet op in de nv en armoede en de vele daklozen. In plaats van het Belvedere Museum in Wenen.’ hebben samengewerkt.’ andere, zoals Paleis vzw, werden opgeheven. De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 16 De mogelijkheden van een ‘vervaagd’ kunstenveld

MICHIEL VANDEVELDE Het postdisciplinaire, ondefinieerbare kunstenveld

Festivals en evenementen organiseren, het Nochtans worden de bestaande institutio- lijkt dé eigentijdse manier om ‘culturele nele apparaten door meerdere ontwikkelin- producten’ (in deze tekst zal ik focussen op gen uitgedaagd. Er is niet alleen het veran- het domein van de kunst) aan de man te derende toeschouwerschap, de kunst is ook brengen. Bij een film hoort liefst ook een steeds minder gebonden aan de grenzen Q&A, een boek wordt best gelanceerd met van de verschillende disciplines. Vooral over een heuse show gelardeerd met muzikale dat laatste lijkt iedereen het eens te zijn en intermezzo’s, podiumkunstencentra tim- instellingen pakken dan ook graag uit met meren hun jaarprogrammatie om tot een het feit dat ze de grenzen van de disciplines opeenvolging van festivals, en bij musea doorbreken. Maar vaak blijft het bij propa- leveren evenementen met performances ganda en verzuimen ze om er de consequen- meer bezoekers op. ties uit te trekken. De logica die naar evenementialisering en Als de grenzen tussen de kunstdisciplines festivalisering leidt is in de meeste gevallen afbrokkelen, dan moeten ook de grenzen louter economisch. Helaas is dit de logica tussen de verschillende soorten ruimtes die het overgrote deel van het kunstenveld waar die disciplines worden gerepresen- overheerst. De formats van festivalisering teerd in vraag worden gesteld. Toch bestaat en evenementialisering bestendigen daarbij er vandaag nog steeds een duidelijke vaak de status quo. Voor oudere instituten scheidslijn tussen de instituten voor pakweg zijn ze slechts een manier om de eigen wer- beeldende kunst en podiumkunsten. Beide king op te smukken en te continueren zon- doen af en toe wel wat van het andere, maar der fundamentele vragen te stellen. Bij eerder aarzelend. De wereld van de beelden- recentere initiatieven is er vaak een onkriti- de kunst en het podiumkunstenveld blijven sche houding te bespeuren ten opzichte van kortom nog steeds twee erg gescheiden de belevingsgerichte1 economie waarin ze domeinen. Er zijn wel kunstenaars die lave- zich inschrijven. ren tussen beide, maar er bestaan ook veel Daarnaast ontstaat echter ook een veld vooroordelen en behoudsgezinde reflexen. van diffusere praktijken die veel fundamen- Binnen de theatersector wordt vaak de ver- telere vragen stellen bij noties als het publiek, schillende economische realiteit aange- het maken van tentoonstellingen, of de haald: beeldende kunst zou veel marktge- scheiding van de ‘black box’ en ‘white cube’. richter zijn dan podiumkunsten. Ook al Festivalisering en evenementialisering heeft een kunstenaar als Tino Sehgal met zijn symptomen van grotere sociale, cultu- zijn ‘situations’ ondertussen aangetoond rele en economische verschuivingen. Mij dat ook het ‘immateriële’ een economisch interesseert hier voornamelijk de gewijzigde goed kan worden. rol van de toeschouwer. De manier waarop Hoe zouden kunstruimtes eruitzien als we informatie tot ons nemen, is immers we de disciplinaire grenzen werkelijk laten drastisch veranderd tijdens de afgelopen imploderen? Als een museum geen muse- zestig jaar. De opkomst van het digitale um meer kan worden genoemd en een thea- domein heeft daar een belangrijke rol in ter niet meer als theater kan worden bena- gespeeld. De hoeveelheid informatie die we derd? En verder dans niet meer als dans, te verwerken krijgen, is almaar toegeno- theater niet meer als theater, video niet men. Deze transformatie heeft een vergaan- meer als video, beeldende kunst niet meer de invloed op hoe we de wereld begrijpen, als beeldende kunst enzovoort? Misschien erin kunnen handelen of de onmogelijkheid komt het dan tot een vermenigvuldiging daartoe ervaren. Zeker de zogenaamde van de mogelijkheden in het omgaan met generatie Z leeft en denkt in grote mate vol- Hanne Lippard en het ervaren van kunst, waarbij de oude gens de logica van het internet en de bijho- Flesh, 2016, zicht op de installatie in KW Institute for Contemporary Art, Berlijn vormen van categorisering en interpretatie rende digitale technologieën. courtesy de kunstenaar & LambdaLambdaLambda, Pristina. Foto’s: Frank Sperling niet langer geldig zijn. Men zou kunnen stellen dat het toene- mend aantal evenementen en festivals een resultaat is van deze vroegeenentwintig- nodig, of op zijn minst iets performatiefs om formance als attractie. Performances wor- Het oplossen van duidelijke rollen ste-eeuwse conditie. De aandacht die we onze aandacht vast te houden. Het succes den binnen de context van een groter eve- voor iets willen of kunnen opbrengen, lijkt van werk van kunstenaars zoals Tino nement (museumnachten, openingen, de Zo’n ontwikkeling zal niet alleen invloed steeds korter te worden. Heeft het dan wel Sehgal, Alexandra Pirici, Maria Hassabi, ‘verjaardag van de kunst’, Nuit Blanche…) hebben op de ruimtes waarin kunst wordt zin om dat fenomeen te bevechten? Hoe kan Isabel Lewis, Adam Linder of Anna Imhof is geprogrammeerd, met als voordeel dat er gepresenteerd, en de definitie van wat kunst je iets bevechten dat onlosmakelijk deel is in de optiek van het veranderde toeschou- enorm veel mensen komen kijken. is, maar ook op de rolverdeling binnen deze gaan uitmaken van je manier om in het werschap eenvoudig te verklaren. De ‘situa- Het probleem van toeschouwerschap en ruimtes. leven te staan? Dat lijkt onmogelijk, maar tions’, ‘ongoing actions’, ‘choreographic aandacht stelt zich ook in het theater. De Naar het einde van de twintigste eeuw we kunnen ons er wel extreem bewust van services’ of ‘occasions’ (elke individuele (!) marge voor ‘het andere theater’4 of voor raakte de term ‘curator’ ingeburgerd. Het is zijn, ons als het ware erin alfabetiseren, kunstenaar probeert een eigen stroming ‘moeilijke’ producties lijkt er steeds kleiner een begrip dat een amalgaam van functies ermee overidentificeren. Of nog: we kunnen voor zijn of haar werk uit te vinden) die ze te worden. Hoe de aandacht vast te houden? dekt. Recenter wordt deze term ook steeds die vroegeenentwintigste-eeuwse conditie tijdens de openingsuren van het museum De invloed van montagetechnieken uit meer gebruikt binnen de podiumkunsten. kannibaliseren2, opeten, verteren en uit- opvoeren, genereren het opvallende effect populaire films of televisie op de manier Ook al beginnen steeds meer curatoren zich- scheiden in een andere vorm, zodat we met dat mensen plots uren spenderen in de ten- waarop theater wordt gemaakt, is niet te zelf een andere naam te geven, zoals bemid- andere, hopelijk intelligentere proposities toonstellingsruimte. onderschatten. Steeds vaker zie je een soort delaar of organisator, en bestaat er een ten- op de proppen komen dan een nieuw festi- Recenter en dichter bij huis realiseerde theater dat flitsend van aard is, vergelijk- dens om de eigen rol opnieuw specifieker te val of evenement. Anne Teresa De Keersmaeker de tentoon- baar met de hoge frequentie waarop scènes maken, de notie van ‘curator’ blijft een Ik ben geïnteresseerd in werk dat mis- stelling Work/Travail/Arbeit in WIELS. in een film of serie zich afwisselen. Grofweg dominante term. Het is een woord dat de tijd schien de kiem van een antwoord op die Gedurende een aantal weken, tijdens de de laatste vijf jaar heeft de conceptuele dans perfect vat. David Balzer beschrijft op humo- vroegeenentwintigste-eeuwse conditie openingsuren van het kunstcentrum, voer- het daardoor bijvoorbeeld moeilijk in de ristische wijze hoe het ‘cureren’ niet alleen bevat, werk dat meer biedt dan louter bele- den de Rosasdansers een adaptatie uit van context van het theater. Het hoeft daarom de kunstwereld, maar de hele wereld heeft ving en de potentie heeft om ervaring te haar voor het podium geconcipieerde cho- niet te verwonderen dat vele choreografen overgenomen.5 Alles wordt gecureerd. Niet worden. Hoe kunnen we verder gaan dan reografie Vortex Temporum. En met succes: juist gretig ingaan op verzoeken van musea iedereen is kunstenaar, maar wel curator! het reanimeren van instituten door een het was de tweede drukst bezochte ‘ten- om er een werk te ontwikkelen. De drama- We cureren zorgvuldig onze publiek zicht- proliferatie van evenementen, en experi- toonstelling’ die WIELS in zijn (nog maar turgische mogelijkheden van de ‘museum- bare levens op Instagram, Facebook, aller- menteren met nieuwe vormen van presen- korte) geschiedenis kende. De Keersmaeker tijd’, die verschilt van de ‘theatertijd’, zijn hande blogs, Pinterest… Evenementen zijn tatie die onze hedendaagse conditie reflecte- is overigens niet de eerste die werk voor een veel groter: ze creëren de condities om traag nu vaak momenten om samen te komen ren? beeldendekunstinstelling concipieerde. uitgesponnen werk te ontwikkelen, waarbij rond bepaalde gecureerde digitale platforms. Andere choreografen, zoals Xavier Le Roy, tijdsduur belangrijk is. Toeschouwers kun- In de eenentwintigste eeuw hebben we Boris Charmatz, Jérôme Bel en Eszter nen zélf beslissen hoe lang ze blijven, in onszelf verlost van definities die de werke- Hoe de aandacht vasthouden? Salamon, gingen haar reeds voor. welke positie ze het werk meemaken, en of lijkheid reduceren. Er zijn tal van redenen De tendens om choreografie of dans in ze terugkeren. om rouwig te zijn om deze evolutie. Zo kan Klassieke opvattingen over ‘toeschouwer- een museumcontext binnen te brengen is al Het blijft evenwel een tweesnijdend het oplossen van specialismen oppervlak- schap’ staan reeds een tijd onder druk. De sinds de jaren 2000 aan de gang, waarbij zwaard. Of je nu voor een museum of voor kigheid in de hand werken en valt een ver- groep mensen (specialisten en niet-specia- Tino Sehgal een trendsettende rol heeft een theater werkt, telkens word je als kun- vaagd veld wellicht moeilijker te lezen en te listen) die zich mentaal engageren, gedu- gespeeld, maar ze lijkt de laatste vijf jaar in stenaar ingezet binnen een logica die niet in bevatten, wat de perceptie van een complexe rende een langere tijdsduur, met volle aan- een stroomversnelling te zijn geraakt. de eerste plaats draait om het artistieke wereld versterkt. Hierbij fungeert complexi- dacht, én over het kunstwerk ook iets Musea ontdekken in deze performatieve, tij- werk, maar om het instituut – om de teit vaak als eindpunt van elke mogelijke dis- zinnigs over te zeggen hebben, lijkt steeds delijke, zogenaamd ‘niet-materiële’3 kunst- instandhouding van dat instituut en zijn cussie en dat werkt paradoxaal genoeg kleiner te worden. Een vaak aangehaald werken mogelijkheden om de aandacht van werking. De intrede van ‘ongoing actions’ oppervlakkigheid in de hand. Bovendien voorbeeld van de onhoudbaarheid van die hun bezoekers voor langere tijd vast te hou- in het museum en het verlaten van het the- kan men stellen dat het in een landschap klassieke opvatting over toeschouwerschap den. Niet alle musea hebben echter de ater veranderen niets aan het institutionele met vage contouren veel moeilijker wordt is de korte tijdsduur die mensen besteden financiële middelen om dit soort ‘ongoing ‘apparaat’ zelf. Er wordt geen risico geno- om waardeoordelen te maken, dus om aan een kunstwerk: gemiddeld vijftien tot actions’ gedurende meerdere weken te laten men, er is geen sprake van een wezenlijke (artistieke) kwaliteit te onderscheiden. dertig seconden. In het Instagramtijdperk plaatsvinden. Daardoor krijg je vaak een op expansie van de mogelijkheden van beide Allemaal geldige argumenten, doch vaak hebben we voortdurend nieuwe prikkels alle vlakken goedkope benadering van per- ‘apparaten’. defensief van aard, en vaak opgeworpen De Witte Raaf – 189 / september – oktober 2017 17

Mårten Spångberg Natten, 2016, Brigittinenkapel, Brussel. Foto: Anne Van Aerschot door mensen die het tijdperk voor de bouwen rondom) resulteerden in een erva- wer tegelijkertijd. Kortom, de grenzen ver- tot voorbeeld voor een vermenigvuldiging opkomst van het internet nog hebben ring die je leidde naar een wereld tussenin vagen, tussen object en niet-object, tussen van dit soort praktijken. gekend. Ik denk dat we de geschetste evolu- – tussen droom en werkelijkheid. De perfor­ disciplines, ruimtes, rollen. Het voorbeeld van Elahpeca lijkt nog het ties moeten radicaliseren als we ze ernstig mance/tentoonstelling/reading (?) creëerde bijzonderst. Het draait hier niet om namen, willen nemen, al moeten we daarbij ook een wereld die moeilijk te benoemen viel. Het 3) Een soortgelijke ervaring wordt ook moge- niet om (toeschouwers)aantallen, niet om ruimte laten voor een kritische en ambigue werk wordt een ervaring omdat het je per- lijk gemaakt door het werk van choreograaf markt, niet om participatie, niet om conver- benadering. Indien we dat doen, dan openen ceptie van de wereld om je heen fundamen- Mårten Spångberg, vooral zijn voorstelling/ satie, niet om ‘sociale verbinding’, niet om zich mogelijkheden voor ervaringen die ons teel verandert, wat mede mogelijk wordt installatie met de titel Natten [De nacht]. categorieën, niet om escapisme, niet om nieuwe inzichten verschaffen in het potenti- gemaakt doordat het een architecturale Natten is een zeven uur durende dansperfor- emotie, niet om ratio. Het is een heel eenvou- eel van de eenentwintigste-eeuwse bestaans- vorm aanneemt, doordat het een plek aan- mance die ’s nachts plaatsvindt. Het publiek dig initiatief dat door een overidentificatie conditie. Het is met andere woorden een risi- biedt waar je voor langere tijd kan en wil zijn. zit in een cirkel op een vloer bedekt met met de aliënatie die met de geschetste eenen- covolle poging om de toekomst te denken. dekens en kussens. Omdat de voorstelling twintigste-eeuwse conditie gepaard gaat, 2) Ongeveer een jaar geleden richtte een ’s nachts speelt, de ruimte in schemerduister een nieuwe manier van uitwisseling moge- aantal kunstenaars, theoretici, curatoren… baadt, de choreografie veel met herhaling lijk maakt. Men zou kunnen tegenwerpen Drie ‘andere’ ervaringen – of beter: ‘niemand-in-het-bijzonder’6 – werkt, en er gedurende lange perioden soms dat het initiatief flirt met de belevingsecono- ‘Elahpeca’ op, een groepering geïnspireerd enkel geluid te horen is (bijvoorbeeld één mie, maar door de herhaling van de ten- Hoe kunnen die alternatieve wegen er dan op ‘Acéphale’, het geheime genootschap van song die een uur lang wordt herhaald) kom toonstelling, en de tijdsduur die je er kan en uitzien? de Franse literator Georges Bataille. Die laat- je als toeschouwer in een toestand tussen wil doorbrengen, heeft het ‘evenement’ niet Ik ben vooral geïnteresseerd in initiatieven ste verzamelde rond 1936 een groep kunste- waken en slapen terecht. Je perceptie van de louter een momentaan en evenementieel die een tussenruimte creëren: een ruimte naars, schrijvers en theoretici rond een door voorstelling en van de wereld waar je op dat karakter. Het laat je toe om de informatie op tussen werkelijkheid (of beter: concreetheid) de bliksem gesplitste eik. Over wat ze daar moment deel van uitmaakt, gaat vervagen. een trage manier om te zetten in kennis. Het en totale fictie, waar elke vorm van organi- precies deden, bestaat geen documentatie. De toeschouwer komt ook hier in een tijdelij- is in de eerste plaats een ‘opvoedende’ erva- satie oplost zodra ze publiek wordt. Het Iets soortgelijks probeert ook het nieuwe ke en vormloze gemeenschap terecht. ring, die door de genodigden wordt meege- ‘publieke’ dat er plaatsvindt kan dan ook genootschap Elahpeca, zij het met minder Mensen kunnen op ieder moment binnen en nomen en die zich op verschillende manie- heel letterlijk worden opgevat: een probleem geheimhoudingsvoorwaarden. Er kan ver- buiten lopen, maar de concentratie, de aan- ren (mondelinge overlevering, invloed op in handen geven van een gemeenschap. De teld worden over de bijeenkomsten, maar er dacht in de ruimte is groot. Ook dit werk artistieke/educatieve/discursieve processen) drie ervaringen die ik zal beschrijven bevin- mogen geen beelden van worden gemaakt, bevindt zich ergens tussenin. Doordat de verder verspreidt in de wereld. den zich in deze schemerzone. Het zijn geen en de plaats en het tijdstip van het gebeuren inrichting van de ruimte volledig door de perfecte voorbeelden. Ze zijn alle betwist- worden niet openbaar gemaakt. choreograaf is bepaald, wordt er tevens een baar, maar ze houden voor mij wel een kiem Om de vier maanden vindt telkens exact nieuwe architecturale ruimte geschapen, Noten in van de richting waarin kunst kan expan- hetzelfde ‘event’ plaats ergens in de buurt waarbij het halfduister het onderscheid tus- deren in de eenentwintigste eeuw. van Parijs. Het gaat niet om een gesprek, sen de toeschouwers doet vervagen en ieder- 1 Het is belangrijk om een onderscheid te maken performance, klassieke tentoonstelling, een niemand-in-het-bijzonder wordt. Op een tussen ervaring [Erfahrung] en beleving 1) Van januari tot april 2017 liep de soloten- lezing of debat. Het gaat om avonden waar- vreemde manier biedt ook deze voorstelling [Erlebnis], zoals onder anderen ook de Duitse toonstelling Flesh van Hanne Lippard in KW op een vijftigtal genodigden (telkens dezelf- een antwoord op de vraag hoe we kunst in filosoof Byung Chul-Han in navolging van Institute for Contemporary Art, Berlijn. de), gehuld in volstrekte stilte, rondlopen in relatie tot onze eenentwintigste-eeuwse con- Walter Benjamin doet in zijn essay De terugkeer Lippard is actief in het veld van de geluids- een ruimte gevuld met zorgvuldig gekozen ditie kunnen denken. van de Eros (Amsterdam, Van Gennep, 2013, kunst; naast geluidsinstallaties brengt ze ook objecten zonder naam of datum – het is vertaling door Frank Schuitemaker). Beleving is het eenmalige, het kortstondige, dat wat zich veel van haar teksten als performances in onmogelijk om iets als kunst te benoemen of Deze drie voorbeelden reflecteren op ver- niet vertaalt in kennis. Ervaring staat uiteenlopende contexten. Haar solo vond niet. Een hele nacht lang kan er in het half- schillende manieren op de expansie van het daarentegen voor iets dat leidt tot kennis, via plaats in de centrale hal van KW, een grote duister tussen die voorwerpen worden rond- cureren en het zogenaamde postdisciplinai- herhaling en toewijding. open ruimte met een vierkante dakuitbouw gedwaald. De plek waar de gebeurtenis re artistieke veld. Lippard ondervraagt het 2 Ik referereer aan het Manifesto Antropófago van ongeveer acht bij acht meter, volledig plaatsvindt, is geen tentoonstellingsruimte, veld van de beeldende kunst, Spångberg (1928) [kannibalistisch manifest] van Oswald omgeven door ramen. Lippards interventie geen theaterzaal, geen vervallen ‘authen- daagt het podiumkunstenveld uit. Beiden De Andrade. In dit manifest pleit Andrade was ogenschijnlijk eenvoudig: van de dakuit- tiek’ fabriekspand, maar een aaneenschake- morrelen van binnenuit aan de specifieke ervoor om een invasieve cultuur niet te bouw maakte ze een aparte ruimte die je kon ling van grijze loodsen. Ze heeft nauwelijks apparaten van deze disciplines. Het voor- verwerpen, maar juist op te eten, te verteren bereiken via een spiraaltrap die centraal in de een identiteit, en is groot en makkelijk om in en uit te scheiden in een andere vorm. beeld van Elahpeca bevraagt de institutio- Transformatie door digestie. ruimte stond. Eens boven kon je amper recht- te verdwalen. Je kan deze anonieme ruimtes nele codes van buitenaf. Hun ‘avonden’ cre- 3 Men lijkt vaak te vergeten dat lichamen ook staan, zo laag was het plafond. Om de twintig vergelijken met de plekken in freeports waar ëren een context buiten de ruimtes die we materie zijn. minuten werd een geluidscompositie met de kunst wordt bewaard. De avonden zijn bij- kennen. Wat de drie voorbeelden gemeen 4 Jan Ritsema: ‘It seems at first glance an stem van Lippard afgespeeld. Je kon je neer- zonder en niet bijzonder tegelijk. Ze verlopen hebben is de aandacht voor en het inspelen indifferent theatre, a theatre that doesn’t want vlijen op een bank, en al kijkend naar buiten namelijk bijna telkens op dezelfde manier: op de architecturale ruimte. Ze doen alle- to lead or be led.’ Zie Ritsema, The different kwam je door de stem van Lippard los van de de artefacten die je ziet zijn identiek aan of drie een voorstel om de ruimte te herdefinië- theatre (A theatre of difference), in TODAYulysses beslotenheid van de ruimte. De vreemde variaties op die van de vorige keer. Als toe- ren. De generische of zogezegd neutrale (red. Bojana Cvejic & Jan Ritsema), Brussel, dimensies en het ‘zachte’ karakter van de schouwer ligt het vermogen om te handelen ruimte van een theater of een museum Kaaitheater, 2002, p. 43. 5 David Balzer, Curationism. How Curating Took ruimte (door het roze tapijt), de warme atmo- volledig in je eigen handen. Je kan in gesprek wordt niet langer als vanzelfsprekend aan- Over the Art World and Everything Else, London, sfeer (door de zonnestralen die binnenvielen) gaan met anderen, daar is ook een ruimte genomen. De drie voorbeelden doen ons PlutoPress, 2015. en het uitzicht door de ramen (waar je het voor, of je kan anoniem blijven ronddwalen. nadenken over een andere omgang met 6 Alina Popa, Niemand spreekt, in Etcetera nr. ‘conflict’ gewaarwerd tussen het ‘groendak’ Je neemt deel aan een performance (van een kunst en met de presentatieruimte, los van 145, juni 2016, pp. 58-62, zie issuu.com/e- en de schrale muren van de appartementsge- groep curatoren), je bent actor en toeschou- elke standaardisering. Hopelijk strekken ze tcetera/docs/etcetera_145_def4_lowres. De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 18

LLS 387 Middelheimmuseum Middelheimlaan 61, 2020 Antwerp +32 (0)3 288 33 60 ruimte voor actuele kunst www.middelheimmuseum.be oktober–maart, 10:00–17:00 (vzw) RECALL SCULPTURE Lange Leemstraat 387, 2018 Antwerp +32 (0)497 48 17 27 Beelden uit de collectie van het KMSKA users.telenet.be/lls387 28/10–18/03 thu–sun, 14:00–18:00 ‘Geheugenspoor’ een cyclus van 9 wandtapijten Tommy Simoens Willem Oorebeek Waalsekaai 31, 2000 Antwerp Opening: 28/10, 19:00 +32 (0)3 345 06 01 29/10–10/12 www.tommysimoens.com Extra muros: Editieverkoop wed–sat, 13:00–17:00 In Etablissement d’En Face, Brussel Opening: 08/12, 19:00 Quay Brothers 09/12–22/12 Vernissage: 30/11 01/12–28/01 Stoet van LLS 387 naar LLS Paleis Lange Leemstraat 387 en Paleisstraat 140 14/01, 14:00 ZenoGodtsstraat 15, X 2140 GalleryBorgerhout Project aan de gevel van het oude +32 (0)3 216 16 26 en het nieuwe adres www.zeno-x.com LLS 387 en LLS Paleis wed–sat, 13:00–17:00 17/12–15/02 only open during scheduled exhibitions Rymden tystar ljudet Jockum Nordström Tim Van Laere 08/11–23/12 Verlatstraat 23–25, 2000 Antwerpen Galope +32 (0)3 257 14 17 Marina Rheingantz www.timvanlaeregallery.com 08/11–23/12 tue–sat, 13:00–18:00 Hyun-Sook Song Elbow Hood Trunk 17/01–24/02 Anke Weyer t/m 02/12 Art Basel Miami Beach 07/12–10/12 Peter Rogiers – TVLG_YARD t/m 02/12 Art Düsseldorf [booth H08] 16/11–19/11 AtLeopoldstraat The 57, 2000Gallery Antwerpen Franz West +32 (0)3 283 04 20 07/12–20/01 www.atthegallery.be thu–sun, 12:00–18:00 Cataclysm ROA Axel Vervoordt Gallery 07/10–07/01 Stokerijstraat 19, 2110 Wijnegem +32 (0)3 355 33 00 / +32 (0)477 88 80 60 Unconventional Surroundings www.axelvervoordtgallery.com Elias Cafmeyer wed–sat, 14:00–17:00 NEXT DOOR by At The Gallery Showrooms by appointment only Leopoldstraat 55 – 2000 Antwerpen Proximately 09/11–26/11 El Anatsui Bookshop 10/10–13/01 An art book for Christmas please… Rien ne change de forme comme les nuages, NEXT DOOR by At The Gallery Leopoldstraat 55 – 2000 Antwerpen si ce n’est les rochers 01/12–07/01 Lucia Bru 25/11–13/01 Groupshow Saburo Murakami Charline Tyberghein, Elleke Frijters, Valgerður 30/11–13/01 Sigurðardóttir curated by Nadia Bijl Raimund Girke NEXT DOOR by At The Gallery 21/01–24/03 Leopoldstraat 55 – 2000 Antwerpen Opening: 13/01, 18:00–21:00 Kimsooja 13/01–18/02 21/01–24/03

Eva Steynen.Deviation(s) Zurenborgstraat 28, 2018 Antwerp +32 (0)486 209 564 www.deviations.be fri–sun, 14:00–18:00 (and by appointment) QUE PEINDRE? Aurélie Gravas & Johannes Ulrich Kubiak Finissage: 14/01, 15:00 12/11–14/01 Groupshow Michiel Alberts, Marie Julia Bollansée, Francis Denys, Benoît Félix, Laure Forêt, Nick Hullegie January–February 2018 De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 19 Onder en boven de radar Marnix Rummens over de festivals van workspacebrussels

SÉBASTIEN HENDRICKX maken met de invloed van de bestaande Ze stimuleren een organisatie ook om voort- infrastructurele logica op de artistieke prak- durend te experimenteren, bij te leren, te tijk. White cubes en blackboxes zijn ontstaan veranderen. Daarom zijn die Working Title In het jargon van het vorige Kunstendecreet vanuit de noodzaak om de directe omgeving Festivals zo belangrijk. Je zoekt in groep een heette workspacebrussels een ‘multidiscipli- deels te abstraheren. Hoe belangrijk die uit- plek op, je gaat er heel verschillende relaties naire kunstenwerkplaats’. Sinds de nadruk gepuurde ruimtes ook zijn, ze zijn zo alom- mee aan, en herdenkt tijdelijk je hele wer- met het nieuwe decreet verschoof van artis- tegenwoordig dat ze het contextuele en king. Doordat je een divers publiek aan- tieke disciplines naar organisatorische func- lokale in de schaduw hebben geplaatst. spreekt van professionals uit podiumkunst, ties, is het een kunstorganisatie die inzet op S.H.: Wat is het verschil tussen contextuele beeldende kunst, sociaal werk, naast buurt- de functie ontwikkeling, en dus op ‘het ont- kunstpraktijken en locatieprojecten? bewoners en liefhebbers, genereert dat een wikkelen of begeleiden van de artistieke M.R.: Het gaat me om gecontextualiseerde heel interessante kruisbestuiving. praktijk, talent, carrière en oeuvre’. Het pro- cocreatie. Een kunstenaar brengt zijn thea- S.H.: workspacebrussels zette dus niet alleen in op ces, onderzoek en artistiek experiment zijn Roel Heremans terstuk bijvoorbeeld niet zomaar in een de ontwikkeling van kunstenaarstrajecten, maar daarbij belangrijker dan een concreet resul- Duet A, Working Title Festival Beursschouwburg, school, maar tracht zijn kunstpraktijk in te ook op de eigen ontwikkeling als organisatie. taat. Jaarlijks ontvangt workspacebrussels Brussel, juni 2016 passen, aan te passen aan die school, met M.R.: De twee gaan hand in hand. Als we ongeveer vijftig residenten, hoofdzakelijk die school, voor die school. We moeten dur- het echt over diversiteit willen hebben, dan podiumkunstenaars. We spraken met ex-co- ven het louter artistieke te overstijgen. Het moeten we niet alleen kunstenaars met een ördinator Marnix Rummens over de festival- uitgangspunt van de kunstenaar blijft artis- meer diverse achtergrond werk laten tonen werking van WSB en zijn recent ontslag. tiek. Hij blijft de auteur, maar opereert in in onze theaters en musea. Diversiteit moet samenwerking met het onderwijs, de zorg- zich ook weerspiegelen in de formats van Sébastien Hendrickx: Een organisatie die sector, de sociale sector, de economie, het werk dat we presenteren en in de aan- focust op artistieke ontwikkeling, hoeft in princi- wetenschappelijke onderzoeksinstellingen. passing van de structuren errond. Dat is net pe geen publiek programma samen te stellen. Werk zoals dat van Gosie Vervloessem, de dubbele invulling van de term ‘ontwikke- Waarom kiest workspacebrussels ervoor om de Christian Bakalov, Roel Heremans, Peter ling’ binnen het nieuwe kunstendecreet: halfjaarlijkse Working Title Festivals op te zetten? Aers, Karl Van Welden, Emi Kodama of zowel de artistieke praktijken als de produc- Marnix Rummens: Als werkplaats focussen Benjamin Vandewalle weet door die wend- tiewijzen, de spreiding, de publiekswerking we op kunstenaarstrajecten, eerder dan op baarheid publieken te bereiken die je nooit en het presenteren moeten we proefonder- losstaande producten. Dat wil zeggen dat we in theaters ziet. Doordat hun werk andere vindelijk kunnen blijven ontwikkelen. Het veel ruimte vrijmaken voor onderzoek en Emi Kodama formats aanneemt, zoals immersieve instal- fijne aan het projectmatige karakter van experimenten die in eerste instantie geen This island is a lake, M HKA, Antwerpen, 2017 laties, wandelingen, kijkdozen of audio- festivals is dat ze je toestaan om niet te veel nieuwe voorstelling nastreven, maar wel zin- instructies, kan het vaak gemakkelijker wor- voor de toekomst vast te leggen, maar echt vol kunnen zijn voor de ontwikkeling van de den geïntegreerd in scholen, parken, musea, in te spelen op wat zich voordoet. kunstenaar of het veld in het algemeen. winkels, bars, publieke ruimtes, bejaarden- S.H.: De raad van bestuur van workspacebrus- Nieuwe thema’s, nieuwe formats, schetsma- tehuizen, universiteiten enzovoort. sels vroeg je in juni om op te stappen. Hoe ver- tige ideeën die in de reguliere kunstencentra S.H.: Op welke manier ondersteunde works- klaar je zelf je ontslag? nog geen plaats krijgen, maar wel beloftevol pacebrussels dergelijke artistieke praktijken? M.R.: Ik heb altijd gepleit voor een kunsten- zijn. Tegelijk zoeken we samen met de kun- M.R.: Vanuit de zoektocht naar een duurza- werkplaats die met één been binnen de stenaar naar een duurzame integratie van mere omkadering van die initiatieven ont- instellingen staat en met één been erbuiten. zijn praktijk binnen de samenleving. Het wikkelde zich binnen WSB wat ik contextuele Eenvoudigweg omdat dat de interessantste onderzoek en de works in progress trachten residenties ben gaan noemen. Aan­vullend op ruimte oplevert om in te spelen op de kun- we op een zinvolle manier te delen met een de klassieke infrastructurele residenties die stenaarstrajecten. Tegelijk voelde ik via de publiek, zodat ideeën ook daadwerkelijk uit- theaterstudio’s ter beschikking stellen, raad van bestuur al langer de druk van de getest kunnen worden en feedback krijgen. begonnen we kunstenaars bij te staan in het gevestigde instellingen als Kaaitheater en Daarom vind ik het essentieel dat een werk- Christian Bakalov vinden van en omgaan met die meer diverse Rosas [die als oprichters van WSB zetelen in de plaats onder én boven de radar kan opereren. Body Sensing Practice, i.h.k.v. buurtproject Big Future, contexten. Vooral makers die het publiek of raad van bestuur, S.H.] om meer binnen de Elke kunstenaar kent in zijn ontwikkeling Les Marolles, Brussel, 2017 de omgeving een belangrijke rol toekennen in krijtlijnen van de geijkte sector te opereren. fases waarin afzondering en afstand tot de hun werk hebben nood aan een sociale con- Dat wil zeggen: je toeleggen op infrastructu- geijkte productielogica erg belangrijk zijn. text om hun werk te ontwikkelen. De Working rele residenties, je uitsluitend binnen de Maar evengoed zijn er fases waar een testpu- Title Festivals werden daarom op steeds diver- klassieke netwerken inschrijven en minder bliek en uitwisseling onontbeerlijk zijn. Het sere plekken georganiseerd. De laatste WTF zichtbaarheid opzoeken, want dat is in de verhoogt niet alleen de zichtbaarheid en de in en rond Recyclart verbond een kunsten- klassieke taakverdeling weggelegd voor de kans op doorstroming en spreiding, het zorgt centrum, een station, een school, een kerk en theaters. Ik begrijp dat sommige grote ook voor een context om een episode in het een bejaardentehuis. Zo kan je echt een boei- instellingen de krijtlijnen van onze sector onderzoek op punt te stellen. Als een voor- ende test- en ontmoetingsruimte creëren niet graag gewijzigd zien, omdat ze in het studie. Initieel zijn de Working Title Festivals waarin zowel noden als kennis vanuit heel klassieke systeem de grootste invloed bezit- ontstaan als een bundeling van open repeti- verschillende perspectieven samenkomen. ten. Tegelijk kan ik in een systeem dat volle- ties van residenten in hun studio’s. In de Ons project Dark Matter Games in Venetië evo- dig vastzit kunstenaars niet langer aanspo- laatste tien jaar zijn ze uitgegroeid tot een lueerde zelfs tot een collectief onderzoekspro- ren om doodgewoon verder te gaan met het klein festival dat op heel diverse plekken in de ject naar hoe je met kunst kan inspelen op de produceren van blackbox-werk waar steeds stad werk en interventies test en daarover in omringende stedelijke realiteit. minder ruimte en draagvlak voor is. Het dialoog gaat met een divers publiek. Peter Aers S.H.: Kwamen die contextuele residenties er op duurt zo ontzettend lang vooraleer je de S.H.: In vergelijking met Charlotte Vandevyver, vraag van de kunstenaars? Of waren het sugges- nodige institutionele partners bijeenkrijgt die jij drie jaar geleden opvolgde, drukte je een On Future, Atheneum GO! For Business, ties van jouw kant? om zelfs maar te beginnen aan een produc- meer persoonlijke artistieke stempel. Je had bijzon- Sint-Jans-Molenbeek, 2016 M.R.: Beide. Soms merk je dat kunstenaars tie, dat ik vooral ben gaan zoeken naar wat dere aandacht voor transdisciplinair werk, nieuwe bewust zoeken naar een specifieke context we ondertussen wél konden doen. artistieke ‘formats’ naast de reguliere podium- de organisatie en omkadering van kunst voor de ontwikkeling van hun traject en ga S.H.: Moet workspacebrussels zich in jouw kunstproducties, en kunstpraktijken die de mense- vormgeven. Eigenlijk produceren, tonen en je samen op zoek. Soms formuleer ik voor- ogen helemaal losmaken van de focus op voor- lijke waarneming thematiseren. Vanwaar de distribueren we grotendeels nog zoals veer- stellen vanuit mijn dramaturgische analyse stellingen? keuze om de publieke rol van curator op te nemen? tig jaar geleden. Onze theaters en musea van iemands praktijk, om de mogelijkheden M.R.: Zeker niet. Het gaat net om die diver- M.R.: Ik word door sommige collega’s mis- bieden een selectie van blackbox- en white van het werk zo volledig mogelijk af te toet- siteit. Sommige mensen beschouwen die schien als sturender ervaren dan mijn voor- cube-werk aan dat je veelal passief moet sen, om praktijken uit te dagen. Het werk nieuwe formats niet meer als podiumkunst. ganger, maar persoonlijk beschouw ik consumeren. Ik heb niets tegen die formats, van Roel Heremans bijvoorbeeld hebben we Zelf denk ik dat elke generatie zijn eigen mezelf niet als curator, omdat ik niet vanuit maar door het overwicht van dergelijke pre- in vijf verschillende contexten gepresen- invulling aan begrippen moet kunnen vooropgestelde thema’s werk. Charlotte sentatievormen laten we vandaag veel kan- teerd, voor vijf totaal verschillende publie- geven – dat heeft de generatie van de tachti- vertrok volgens mij van het idee dat een sen liggen. Als ik dan naar de kunstenaar- ken. Je krijgt zo een veel diversere input. gers evengoed gedaan. De structuren die we werkplaats ten dienste staat van het spraktijken kijk, zie ik ongelooflijk veel Zeker wanneer je al tijdens het conceptie- nu kennen zijn destijds organisch voortge- bestaande podiumlandschap. Zij schatte het mogelijkheden, omdat zij veel kleiner en en maakproces met andere publieken leert komen uit de praktijken van makers zoals gewicht van elke scene of genre binnen de wendbaarder zijn, en veel directer inspelen omgaan. Op die manier vermijd je geïsoleer- Anne Teresa De Keersmaeker en Jan sector in en verdeelde de middelen van de op wat er om hen heen gebeurt. Veel kun- de artistieke praktijken. Lauwers. Maar ik heb het altijd fout gevon- werkplaats ongeveer volgens die verhoudin- stenaars maken heel divers werk dat in ver- S.H.: Dat workspacebrussels niet over een eigen den om vanuit de bestaande infrastructuur gen. Dat is legitiem, maar als je het veld in je schillende contexten en netwerken getoond infrastructuur beschikt, vergemakkelijkt dat die vereisten te gaan opleggen aan het werk selectie louter weerspiegelt, kopieer je vol- kan worden aan heel verschillende publie- contextuele aanpak? van een nieuwe generatie. Ik vind dat een gens mij ook de structurele problemen van ken. Alleen vinden die nieuwe werkvormen M.R.: Dat is inderdaad tekenend voor de werkplaats bottom-up moet kunnen wer- dat veld. En dat zijn er vandaag wel wat. De niet even snel toegang tot de reguliere kun- werking van WSB: we zijn verbonden met ken om haar ontwikkelingsfunctie geloof- verhouding tussen instroom en doorgroei- stencentra. Met workspacebrussels pro- verschillende instituten en alternatieve waardig vorm te geven. Gelukkig leeft bij mogelijkheden is totaal uit balans. De klas- beerde ik daar iets aan te veranderen. contexten, maar hebben geen eigen ruimte. vele organisaties het besef dat die innovatie sieke netwerken lopen vast. We slagen er S.H.: Onder jouw coördinatorschap verliet En dat blijkt een voordeel. Het genereert een en ontwikkeling essentieel zijn voor de ver- niet echt in om een wezenlijk divers publiek workspacebrussels vaak die reguliere kunsten- grote vrijheid om in te spelen op wat zich dere evolutie van onze creatieve sector. te enthousiasmeren. En de disciplinaire centra. Waarom vind je het belangrijk om extra voordoet binnen kunstenaarstrajecten. Het S.H.: Wat zijn je toekomstplannen? scheidslijnen die door veel instellingen wor- muros te gaan? is niet eenvoudig om buiten de gekende M.R.: Ik ga binnenkort bij Buda vzw in den gehanteerd, weerspiegelen steeds min- M.R.: Het kunstenveld bulkt van de relevan- paden te treden. Vandaar het belang van Kortrijk aan de slag, een werk- en presenta- der de artistieke realiteit. te kennis en creativiteit, en toch slagen we een evenementiële focus: die laat je toe om tieplaats voor transdisciplinaire samenwer- S.H.: Hoe speelde workspacebrussels in op die er onvoldoende in om die in de maatschap- de krachten te bundelen en de mogelijkhe- kingen tussen kunst, onderwijs, industrie verschuivingen? pij te laten doorstromen. Veel kunstvormen den tot contextualisering samen af te tas- en de sociale sector. En ook als freelancer M.R.: In de sector worden die evoluties wel dragen het potentieel tot verbinding wel in ten. Ik zie die oefeningen in contextualise- blijf ik een pak projecten begeleiden. Ik doe gethematiseerd, maar ze hebben tot nog toe zich, maar als sector zijn we volgens mij nog ring echt als een vorm van productionele en dus gewoon verder, maar dan binnen ande- heel weinig impact op de manier waarop we te veel op onszelf gericht. Ook dat heeft te inhoudelijke begeleiding, als concrete input. re organisaties. De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 20 Hedendaagse kunst regio Gent Gent Galerie S. & H. Kristof Galerie Waregem De Buck De Clercq Jan Dhaese Zuidstationstraat 25 Ajuinlei 15 B BE PART 09 225 10 81 0477 43 77 94 Westerlaan 17 wo–za 15:00–18:00 gallery do–za 14:00–18:00 056 62 94 10 en op afspraak Tichelrei 82 zo 11:00–14:00 zo–vr 11:00–17:00 www.galeriedebuck.be 0474 57 12 91 www.jandhaese.be www.bepartlive.org Juli–augustus enkel op afspraak vr–zo 14:00–18:00 en op afspraak — New Works — FUNNELFLUX — Jean De Groote, “Les Fleurs de www.kristofdeclercq.com Lee Ranaldo Navid Nuur la Rue du Temple” 15/10–19/11 t/m 10/12 Opening door Johan Braeckman — Recent Drawings ( Moraal-Filosoof UGent) Thomas Müller — Pavel Braila — Boekpresentatie en panelgesprek 3/12–07/01 — Fotokabinet: Jan Vanden Abbeel 05/11–17/12 Navid Nuur 27/10–25/11 — The TIKL Sessions 03/12, 11:00 — Hervé Martijn, “Sans pinceaux, Musical performance — AIR je n’existe pas” Niels Van Heertum Barbé-Urbain Manor Grunewald Opening door Daan Rau 03/12, 16:00 Penitentenstraat 29 t/m 20/11 — Fotokabinet: Alexandra Ruyten 09 391 39 13 — Nahum Tevet do–zo 14:00–18:00 “impossible project-polaroid” Opening: 14/01, 15:00 en op afspraak 03/12–31/12 14/01–25/02 www.barbe-urbain.com — Hedendaagse juwelen en zilveren Bruthaus objecten van Designer en Maker Siegfried De Buck Gallery Permanent KIOSK Molenstraat 84 Louis Pasteurlaan 2 AP’ART 0473 63 69 63 09 243 36 44 Maïsstraat 4 09 233 21 18 – 0475 65 68 74 za–zo 14:00–18:00 ma–vr 14:00–18:00 en op afspraak www.kiosk.art eerste zondag van de maand: 10:00–12:00 tijdens tentoonstellingen: za 15:00–18:00 www.bruthausgallery.be croxhapox — Fragments, Particles and zo 10:00–12:00 (of op afspraak) — BREAK IT DOWN Zilverhof 34 weareapart.be 0471 44 13 62 the Mechanisms of Growth Merlyn Paridaen do–zo 14:00–18:00 Nazgol Ansarinia — Confrontatie tussen New Space www.croxhapox.org Opening: 01/12, 20:00 Yves De Smet en Dieter Lannoo Opening 18/11, 19:00 02/12–04/02 1&1=FREE#2-concerts on 19/11–17/12 — ALL YOU NEED IS Nocturne: 21/12 ( Tijdens deze nocturne is openings: Mathias Van de Wiele - Bart Maris THE LAVATORY KIOSK open tot 22:00, met — BAD beurs 19/11–17/12 een rondleiding om 19:30) Antoine Van Impe, Bart Gaston De Mey, Dieter Lannoo, — ALLEYS OF MY MIND Lodewijks, Bob Van De Putte, Jan van den Abbeel en Raf Mo Becha Colette Broeckaert, Evelyne Van Vandewalle Front Space Overbeke, Evelin Brosi & Elvis ICC Opening 18/11. 19:00 S.M.A.K. 08/02–11/02 19/11–17/12 Bonier, Jan Op De Beeck, Jasper Jan Hoetplein 1 Finissage 17/12, 14:00–18:00 Rigole, Kasper Andreasen, 09 240 76 01 Finissage - performance: Rheinzand Kasper Bosmans, Liesbeth di–vr 09:30–17:30 Henderickx, Lore Smolders, za–zo 10:00–18:00 smak.be Nikolaas Demoen, Ode De Kort, Galerie Oona Libens, Sébastien Conard, — The Photographic I - Wetteren Veerle Beckers Other Pictures Carrington 17 artists 17 hosts 17 guests t/m 07/01 Burgstraat 18K Opening: 25/11 0484 82 94 41 26/11–31/12 — Over Schilderen vr–zo 14:00–18:00 Loods 12 Koophandelstraat 12 concertagenda: Gerhard Richter en op afspraak 0496 63 93 58 25/11, 20:00 Zwartzusters fanfare — Archief Raoul De Keyser www.carrington.gallery 15/12, 20:00 : LAMAR za–zo 14:00–18:00 17/12, 18:00 : KABAS + LUIS VICENTE — Performance Klub — Pillars www.loods12.be (EUROPALIA INDONESIA) Bianca Bondi, Ella de Burca, — i n d e m — Uit de Collectie | Ghazel, Roberta Gigante, Henric Borsten Vrienden Verzamelen Sabrina Montiel-Soto, Opening: 19.11, 11:00–18:00 t/m 18/02 Griet Van de Velde 19.11–17.12 — Nocturnes Curated by Jota Castro — untitled Museum open tot 21:00 02/12–27/01 22/11 Jonathan Michels 14/12 Opening: 19.11, 11:00–18:00 21/12 19.11–17.12 Deinze Galerie D’Apostrof Pastoriestraat 59 0494 53 45 66 vr–zo 15:00–18:00 en op afspraak Gent Matinee www.dapostrof.be — Vincent De Roder, Adriaan Verwée 12/11–17/12 03/12, 11:00–18:00 — Mohammed Alani, Andrea Freckmann, Kenan Hasimbegovic gent-matinees.be 07/01–04/02 De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 21 Notities over kijken naar kijken naar kunst (tijdens Documenta 14)

DANIËL ROVERS

1.

Op de brede betonnen pilaren die station Kassel Wilhelmshöhe boven de onder- grondse sporen overeind houden, zijn dikke rode pijlen met het woord ‘Documenta’ gekleefd. Ze wijzen met ambtelijke volhar- ding naar perron 9, waar de treinen naar Kassel Hauptbahnhof vertrekken. Een twintiger met krullen luistert op zijn roze koptelefoon naar Spaanstalige muziek. Een vrouw die op Judith Butler in haar jonge jaren lijkt – in de sneltrein vanuit Hannover had ze een kalende man met ferme stem van haar gereserveerde zitplaats verordonneerd – heeft haar trenchcoat keurig over de uit- getrokken hendel van haar rolkoffer gedra- peerd. Een zongebruinde dame met een gepunnikte draagtas en zware wandel- schoenen doet yogaoefeningen door haar been op het onderstel van een vuilnisbak te plaatsen. Zijn dit dan Documentabezoekers, en zo ja, waaruit blijkt dat het meest? Kijken ze naar de wereld om hen heen alsof een curator voor de inrichting ervan garant stond? Wanneer de trein het station binnen- rijdt, een boemeltreintje van amper dertig meter lang, verspreiden de drie reizigers zich over de coupé. Geen van hen zal ik de komende dagen in een museumzaal terug- zien. Op het grote, schuin aflopende plein voor Kassel Hauptbahnhof – een plein dat je op elk moment van de dag, hoe druk het ook is, Panos Kokkinias het gevoel geeft dat je er in het leven moeder- ziel alleen voor staat – zijn die opzichtige Nisyros, 2014-2015, collectie Nationaal Museum van Hedendaagse Kunst (EMST), Athene. Foto: Nils Klinger rode pijlen verdwenen. Hier verwelkomt een zeecontainer de bezoeker van Documenta 14. Er wappert een vlag met een onopvallend handvol geïnteresseerden de titels van de kennen als zo’n kunsttoerist die zo nodig 3. logo: een stalen kruispunt van wegen in de boeken achter de plasticfolie staat te lezen, helemaal naar Midden-Duitsland moest camouflagekleuren bruin en zwart. De con- het hoofd tegen de schouders gelegd, zoals afreizen om deze tentoonstelling mee te Wat doen we als we kijken naar moderne tainer laat weten: ‘We zijn hier niet van de je dat ook bij de fanatiekste klanten in een maken. Tegelijk wordt die kaart algauw een kunst? Op hoeveel manieren kun je naar toeristische dienst, we doen niet aan pijlen, boekhandel ziet. Soms haalt iemand zijn dierbaar bezit, en dient ze als aantekenblok een kunstwerk kijken? Wat zijn de hulpmid- probeer zelf maar een weg te vinden.’ mobiele telefoon tevoorschijn en neemt een en talisman tegen aanstormende auto’s. delen die ons ter beschikking staan? Hoe Vervolgens duwt het plein je met beide han- foto van één bepaald omslag, om zo uiting Zo’n plattegrond biedt het gevoel van cogni- richt een zaaltekst, de visie van een curator, den naar beneden, in de richting van de te geven aan de verbazing, de verontrus- tieve consonantie, het idee een overzicht en onze blik? Kijken we vandaag anders naar rivier en het tijdens de Tweede Wereldoorlog ting, het ongeloof of de trots om uitgere- dus controle te hebben over het geheel, een een kunstwerk dan tien, twintig, zestig jaar door luchtbombardementen weggevaagde kend deze auteur hier als balling aan te tref- zeer volwassen sensatie die evenwel onge- geleden? oude centrum. fen. merkt overgaat in het volstrekt naïeve, kin- In 1959 werkte de jonge Hans Haacke, Het hart van de Documenta is een leegte Het Parthenon heeft ook beveiligers, van derlijke genoegen over een schatkaart te destijds student van de kunstacademie in – de leegte van de Friedrichsplatz, het het bedrijf Protex, tijdelijke, zeer jonge beschikken, in de veronderstelling dat de Kassel, als suppoost op de tweede editie van monumentale plein waar de nazi’s in mei krachten in flodderige blauwe T-shirts die in schat ergens aan de horizon begraven ligt. de Documenta en maakte daar een reeks 1933 een groots opgezette boekverbran- de gaten houden of niemand in de stellages Een nieuwe locatie in deze Documenta is foto’s van de bezoekers van het Fridericianum. ding hielden, en waar nu een constructie is klimt. Wanneer het op de tweede dag van het oude postsorteercentrum, dat tot ‘Neue Bijna zestig jaar later worden deze foto’s verrezen die het Parthenon of Books heet, mijn bezoek begint te regenen en er wind Neue Galerie’ is gedoopt. Het gebouw ligt in tentoongesteld op de eerste verdieping van naar een idee van Marta Minujín. Uit stei- opsteekt, rollen ze blauwwitte linten uit en het noorden van de stad, waar – doceert het datzelfde museum, in een smalle doorgang gerbuizen en -platen is op ware grootte een laten niemand meer tot vlakbij de steiger- Documentaboekje – veel migranten wonen. die uitkijkt op de koepel van de Rotonde. Parthenon gebouwd. De zuilen en het tim- tempel toe: de kans bestaat dat boeken los- Hier valt de scheiding tussen de Documenta­ Wanneer je de 26 zwart-witbeelden van paan zijn bekleed met een dikke laag plastic raken en van grote hoogte op de hoofden bezoekers en de rest van de wereld samen Haacke bekijkt, met in het midden de negen folie waaronder een massa verboden boe- van nietsvermoedende bezoekers terechtko- met de straat: aan de ene kant staan man- originele contactvellen, zie je dan hoe er ken schuilgaat, titels die in de loop der eeu- men. ‘BEINGSAFEISSCARY’, luidt de bood- nen van Turkse, Somalische en Syrische zestig jaar geleden naar kunst gekeken wen ooit op een censuurlijst hebben schap van kunstenaar Banu Cennetoglu, afkomst voor de theehuizen en sportcafés; werd? Dat denk ik niet. gestaan. Het gaat om werk van 190 auteurs, die in grote koperen kapitalen boven de aan de andere kant, naast de container In de eerste plaats tonen de foto’s hoe in onder wie Thomas Mann, Heinz Konsalik, ingang van het Fridericianum is aange- waar de catalogus en merchandising wordt 1959, veertien jaar na het einde van de J.K. Rowling, Franz Kafka, Salman Rushdie, bracht. Wie heeft daar nog oog voor wan- verkocht, staat het wat sekse betreft Tweede Wereldoorlog en twee jaar voor de Ray Bradbury, Cervantes, Anne Frank en neer het boeken uit de hemel regent? Aan de gemengdere kunstpubliek. bouw van de Berlijnse Muur, een jonge Dan Brown. De diverse omslagen keren rand van de Friedrichsplatz trekken in Binnen loop ik alleen door de zalen, en voor- West-Duitse kunstacademiestudent naar de meermaals terug, er waren maar liefst tien- kogelvrije vesten gehulde agenten zich voor al de tweede dag lijk ik hierin de uitzonde- overwegend Duitse bezoekers van de ten- duizend boeken nodig om de tempel te de regenbui terug in hun mobiele unit, een ring te zijn: een Documenta bezoekt men toonstelling keek. Haacke bracht een gene- bekleden. Het bouwwerk is het officieuze caravan van het merk ‘Hobby’ in de kleuren kennelijk het liefst in gezelschap. Een jonge- ratiekloof in beeld. Aan de ene kant zijn er icoon van deze Documenta en figureert, in zilver en blauw. man met dreadlocks, die een baby in katoe- de oudere Duitse dames en heren die welis- het avondlicht gefotografeerd en voorzien nen draagwindsels aan de borst houdt, waar met belangstelling, maar ook met van een onwerelds paars filter, op de com- wordt op de voet gevolgd door zijn vriendin onbegrijpende blikken naar het abstracte, merciële stadsgids die in de stationskiosk 2. – op meerdere momenten tijdens de dag zie modernistische werk turen – zoals de oude- wordt aangeboden. Hier begint het zien, het ik ze terug in precies diezelfde volgorde. Ze re heer die een hand voor zijn mond houdt, lezen, het duiden. Hoe zien ze eruit, de kleine miljoen bezoe- wijzen elkaar op het werk dat hun aandacht alsof het werk hem de woorden en zelfs de Vanaf de terrassen aan de verhoogde kers die dit jaar voor een paar dagen Kassel trekt, geven daar een kort oordeel over en adem beneemt; of de non die, met haar rug noordrand kijkt de burgerij van Kassel naar aandoen om er naar hedendaagse kunst te gaan weer zigzaggend verder; de baby geeft naar een Picasso, haar best doet om het haar Parthenon met daarachter, zichtbaar kijken? Opvallend vaak als mensen die de geen kik. Een man roept een vrouw toe dat allemaal te begrijpen; of het bejaarde stel tussen de zuilen, aan de andere kant van weg kwijt zijn, vooral wanneer ze buiten de ze op een witte kubus moet gaan zitten (wat dat naast een Mondriaan zit, zij met de cata- het Fuldadal, het vertrouwde groen van de muren van de musea worstelen met hun in verboden is) om vandaar naar een video te logus op haar schoot, hij met hoed en wan- beboste heuvels rond Staufenberg. Zon­ de wind wapperende zwart-witte Infokarte, kijken (‘c’est extraordinaire!’). De vrouw – delstok. De ouderen maken deel uit van een gebruinde vijftigers die aan tafels of in lin- waarop alle locaties in kapitalen staan aan- zijn vrouw? – kijkt hem vernietigend aan en generatie die de oorlog misschien niet heeft nen strandstoelen nippen van grote glazen geduid. Heel gedetailleerd is die kaart niet, loopt zonder om te kijken door. Een zeer hip veroorzaakt, maar hem evenmin heeft kun- witte wijn, kijken neer op de groepjes bezoe- je verkijkt je als gast in deze stad voortdu- geklede man van begin veertig, met felge- nen tegenhouden. Tegenover deze grijze, kers die naar de steigertempel wandelen. Op rend op de schaal, zodat je op zoek naar een kleurd brilmontuur en kort opgeschoren onmachtige toeschouwers staat een gene- de stalen trappen onderaan het bouwwerk uitgekozen locatie altijd weer verloren haar, maakt een foto van zijn vriend, met ratie van frisse twintigers, die na de oorlog hurken de scholieren die het geld noch de loopt. Kassel is een ideale plek voor een eenzelfde montuur en coiffure, terwijl die de volwassenheid bereikte en nu enthousi- leeftijd hebben om op een terras midden op kunsttentoonstelling, juist omdat de stad op een foto van een installatie van rendier- ast discussieert over Kokoschka en De de dag wijn te drinken. Ze tonen elkaar, het eerste gezicht alleen lijkt te bestaan bij schedels maakt. Een vrouw spelt haar man Kooning: toekomstgericht, optimistisch, beschut door de plastic tassen van H&M en de gratie van de detailhandel en het auto- de les omdat hij zonder iets te zeggen verder progressief. We zien een museumgids, een Mango, de wereld van hun telefoon, terwijl verkeer, en weinig tot geen pittoreske rust- gelopen is, waarna ze hem uit een verduis- blanke en blonde vrouw met paardenstaart, boven hun hoofd, op de donkerbruine hard- plaatsen biedt. Ik schaam me steeds als ik terde ruimte met videokunst moet plukken, die met de tot koker gevouwen II. Documenta- board podiumvloer van het Parthenon, een die kaart erbij moet pakken en mezelf laat na eerst ontelbare zalen doorgelopen te zijn. gids in haar hand uitleg geeft aan een halve De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 22

Hans Haacke uit: Fotonotizen documenta 2, 1959, collectie Museum für Gegenwartskunst, Siegen

kring ademloos luisterende bezoekers, alle- energie van de bezoekers vreet? Beneden, afstand die je inneemt tot het kunstwerk, en En dan is er het spectaculaire, controversië- maal van haar eigen leeftijd. We zien een op de begane grond van de Rotonde, in wat of het al dan niet mag worden aangeraakt, le kunstwerk, het beeld dat snoeft: zie mij groep jonge mannen in hemdsmouwen, ‘Das Parlament der Körper’ wordt genoemd over de tassen en jassen die mee naar bin- eens de knuppel in het hoenderhok werpen! met op de voorgrond een jonge vrouw in en waar in de avonduren het debatpro- nen mogen: daarover bestaan allemaal In de Neue Galerie hangen op dezelfde ver- rok met keurende blik. Deze jongeren bezit- gramma plaatsvindt, rust een handvol regels, maar over onverschilligheid, verve- dieping Real Nazi’s van Piotr Uklanski en ten de rede, het inzicht en het gevoel, zij beli- bezoekers op de verschillende ligkussens en ling en desinteresse staat geen woord in het A War Machine van Sergio Zevallos. Ze vra- chamen de hoop die de nieuwe generatie in -banken uit van wat een lange dag is reglement. En wie zou kunnen beslissen of gen de bezoekers om aandacht zoals een zichzelf stelt. Een volgende lichting dient geweest. Dit beeld heeft Haacke destijds niet de schuld van het voortijdig weglopen bij de ontvoerder een financiële bijdrage eist van zich trouwens al aan: een jochie leest een kunnen fotograferen; slapen in een muse- toeschouwers, de kunstenaar of de curator de vermogende ondernemer in ruil voor stripboek met achter zich een Kandinsky, en um was zestig jaar terug ondenkbaar. De ligt? diens enige zoon. Real Nazi’s is een serie we zien een peuter op een leuningloos muse- openbaarheid is veranderd en vermengd Geluid voortbrengen helpt bij het genere- foto’s van nazikopstukken als Albert Speer, ummeubel naar zijn moeder en een pluchen geraakt met de privésfeer. Een Japanse moe- ren van aandacht. Uit een open zaal komt Reinhard Heydrich en Joseph Mengele, speelgoedkat reiken, terwijl achter hen het der doet naast haar kinderwagen een een opzwepende beat aangolven. In de video maar er duiken ook portretten in op van verfgeweld van Jackson Pollock tegen de powernap; een donkerharige man rust op I, Soldier van Köken Ergun demonstreren onbekende soldaten en anonieme helpers, witte wand explodeert. z’n zij, in een foetushouding, en heeft zijn exercerende, vechtende en ijverig turnende en van de gevechtsvlieger Joseph Beuys, een In 2017 worden de zwart-witfoto’s van schoenen uitgedaan, zodat zijn roze sokken Turkse soldaten hoe gedisciplineerd en knappe twintiger in de oorlog. In de aanpa- Haacke op hun beurt bekeken door het te zien zijn; een oudere, lijkbleke vrouw ligt vaderlandslievend ze zijn, maar ondertus- lende, met een lint afgezette zaal is Beuys’ publiek van vandaag. De jongeren van toen op haar rug bij te komen, de handen op de sen word je vooral door hun lijfelijke, kwets- kunstwerk Das Rudel te zien. Het publiek zijn de ouderen van nu, en vooral zij blijven buik gevouwen, als een opgebaard slachtof- bare schoonheid getroffen. Een officier brult hoopt zich op, luistert naar wat een gids staan en wijzen elkaar de namen aan van fer van wat in Firenze het Stendhalsyndroom dat een soldaat dankzij zijn onsterfelijke zegt, neemt foto’s en wordt, paradoxaal de kunstenaars die Haacke als achtergrond- heet, de oververmoeidheid die het gevolg is patriottistische ziel alles kan doen behalve genoeg, een massa. De dood als een souvenir decor gebruikte voor zijn Fotonotizen. Een van het langdurig bekijken van kunst. sterven, terwijl op het split screen het beeld uit Duitsland. enkeling heeft een ouderwetse compacte van een prachtige jonge kerel met witte A War Machine is eveneens een portret- Leica bij zich, het soort toestel waarmee de helm verschijnt, wiens gezicht bij herhaling tengalerij, ditmaal een verzameling van jonge kunstenaar indertijd zijn foto’s heeft 4. wegdraait. Voor deze film over onversneden zwart-witfoto’s van Peruviaanse doodseska- gemaakt. Ja, zegt een man met wit haar in nationaal militarisme, een fenomeen dat derleden, kopstukken uit de farmaceutische vrijetijdsoutfit, dat is een Kandinsky, en die, Mensen blijven meestal staan omdat er al tegengesteld is aan alles waar de Documenta industrie, wapenfabrikanten en neonazi’s. hoe heette die Amerikaanse kunstenaar andere mensen voor een kunstwerk staan. voor staat, dromt een menigte bezoekers Ook de oprichter van de fascistische partij ook alweer, die de verf met zijn kwast op het Bij het hangende videoscherm halverwege samen. De gezichten staan ernstig, de weer- Gouden Dagenraad, Jeroen Dijsselbloem en doek spatte? Het herkennen, het connais- een ruime museumzaal in het Fridericianum zin kan er vanaf worden geschept, maar Duits minister van Defensie Ursula von der seurschap dat toegang tot de (westerse) vormt zich achter en naast mij een halve ook de fascinatie. Die eenvoudige, montere Leyen bevinden zich in dit bonte gezelschap. canon biedt, daar is in deze smalle, donkere kring waar ik, zo ervaar ik dat althans, de beat – hedendaagse marsmuziek – is werke- De bedoeling is, zo legt de zaaltekst uit, om doorgang de mogelijkheid toe, anders dan verantwoordelijkheid voor draag, ik was lijk opzwepend, ook voor wie niet in de tra- volgens het principe van de negentien- in de overige zalen van het Fridericianum, immers de eerste die bleef staan. Kort ditie van zelfopoffering voor het Vaderland de-eeuwse fysiognomie het type van de die voorbehouden zijn aan de collectie van bespeur ik bij mezelf een licht gevoel van wenst te geloven. ‘menseneter’ te achterhalen. Van een aan- het EMST, het nieuwe Atheense museum superioriteit: hadden jullie mij nu echt Het volume hoeft niet eens overdreven tal van deze hoofden zijn voodookoppen­ voor moderne kunst, met vooral werk van nodig om te merken dat dit goed is? De film hard te staan. Het omineuze scheurgeluid gemaakt, in een poging het Kwaad uit te hedendaagse Griekse kunstenaars die bij duurt minder dan acht minuten, dat is mis- van doorgesneden linnen doet al de oren drijven. De overheersende reactie bij het het grote publiek onbekend zijn. schien wel de belangrijkste info op de zaal- spitsen, zeker in museumzalen waar vooral publiek: gegrinnik en het richten van tele- De jonge generatie van nu laat Haackes tekst naast zo’n beeldscherm – maar wie schilderijen en tekeningen te zien zijn. foons en fototoestellen. foto’s links liggen en loopt door naar het houdt dat vol, er is nog zo veel te zien en te Automatism toont hoe een man met een videowerk van Costas Tsoclis dat op de beleven! Heel even, misschien maar een groot vleesmes, waarschijnlijk de kunste- tegenoverliggende, gebogen wand wordt minuut of twee, vormt deze groep toekij- naar zelf, een aantal zwarte linnen doeken 5. geprojecteerd: vijf schermen met in het kende bezoekers een gemeenschap die aan doorsnijdt; hij stapt keer op keer door de midden een vis die steeds opnieuw wordt deze bewegende beelden de status van gemaakte openingen, tot hij bij een doek Er bestaat een tegenstrijdigheid tussen het geharpoeneerd, geflankeerd door vier men- kunstwerk toewijst. We doen dat door een- arriveert waarachter een andere man staat. ideaal van de Documenta om strijdbare sen die elk rustig poserend voor zich uitkij- voudigweg te blijven staan en toe te kijken. Hij heft opnieuw zijn mes, en… ‘Vielleicht alternatieven te bieden voor de heersende ken. Is dat het grote verschil met 1959? Dat Het is makkelijker om zo’n gemeenschap te können wir das Ende noch mitbekommen’, kapitalistische wereldorde, en het organise- de concurrentie van verschillende beelden verbreken dan om ze te stichten; niets ver- zegt de gids achter mijn rug hoopvol, kij- ren van een kunstmanifestatie waarin de en van verschillende media binnen de plicht om te blijven staan, er is geen con- kend op haar horloge, als ze met haar groep- keuze zo overweldigend groot is dat de muren van één museum de aandacht en tract getekend, geen belofte gedaan. Over de je de zaal passeert. bezoeker zich niet anders kan opstellen dan De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 23

6. Nisyros vanuit de hoogte vastgelegd. Zijn drie meter brede kleurenfoto wordt bevolkt Een hoogtepunt op deze Documenta is het door tientallen fotograferende en poserende gefilmde dagboek dat David Perlov tussen toeristen, elk een pink groot. Het beeld is zo 1973 en 1983 bijhield. Het wordt vertoond bewerkt dat iedereen op de foto ofwel zelf in Kino Bali, pal boven Kassel Hauptbahnhof een foto maakt, of voor een foto poseert. – wie er naar de wc gaat, kijkt door de gang- Mensen richten hun toestel op hun geliefde ruiten uit over de vertrekhal. Omdat dit of hun kinderen, en fotograferen zichzelf kunst is, en geen cinema, kun je op elk tegen de achtergrond van het cakegele moment de zaal binnenlopen, zolang je strand en het armbandgoud en asbakgrijs maar een toegangsbewijs voor de van de gestolde lava. Honderden mensen Documenta laat zien. Drie twintigers wan- kijken door de lens van een fototoestel naar delen weg, en overleggen over de mogelijk- andere mensen, die zich bewust zijn dat er heden van een videodagboek: ‘Cool, I’ve naar hen gekeken wordt. Het hele menselij- never done a documentary of my own life.’ ke bestaan, de complete beschaving bestaat Ik kom erin in 1981, wanneer Perlov met hier uit kijken en bekeken worden. Een man zijn sonore stem een essayistisch commen- schuift in mijn zichtlijn en gebruikt zijn iPad taar geeft bij een nieuw verschijnsel in het als een loep om naar de foto te turen en indi- straatbeeld van Parijs, waar hij telefooncel- viduele figuren uit te vergroten, alsof hij len aantreft die van glas en dus volledig naar een bekende op zoek is. Maar daar ligt transparant zijn. Vanwaar dat absurde niet de schoonheid van dit beeld, dat een gebrek aan privacy, vraagt hij zich af. mierenhoop laat zien waarin de mieren wel- Waarom moeten we per se kunnen toekij- iswaar beschikken over twee benen, een ken hoe deze mensen de meest persoonlijke fototoestel en ijdelheid, maar blind blijven gesprekken voeren, waarom moeten we voor het grote patroon, het sociale systeem zien – in beeld verschijnt een huilende van hun samenzijn. vrouw met een hoorn in haar hand – dat Over mensen die kijken naar kunst deze vrouw diep ongelukkig is? De contra- bestaat genoeg beeldmateriaal, van het dictie is flagrant. Zelf biedt Perlov in zijn film werk van de jonge Hans Haacke tot de een blik op zijn eigen leven; hij toont zijn museumfoto’s van Thomas Struth. Musea woning, de bezoekers aan die woning, zijn vormen de ideale plek om foto’s van pein- vrouw en dochters, ongeveer op dezelfde zende mensen te maken; de meeste bezoe- wijze waarop ruim een decennium later de kers richten hun aandacht op de kunstwer- reality tv dat zou doen. Is hij juist daarom ken en niemand kijkt vreemd op wanneer er beducht voor deze nieuwe vorm van trans- in deze omgeving foto’s worden gemaakt, parantie, voor het slechten van de muren terwijl de belichting maar zelden te wensen rond de privésfeer? Vreest hij dat binnen- overlaat. Maar de fotografie is een te beperkt kort iedereen zal doen wat hij nu nog als medium om vast te leggen wat er gebeurt in enige durft? het hoofd van iemand die door een tentoon- Afgeleide gedachte: een museumzaal is stelling als de Documenta wandelt, en bete- een doorzichtige telefooncel van zo’n twin- kenis verleent aan wat er te zien, te horen, te tig bij tien meter, waar de kijker een verbin- ondergaan valt. Hoe zou je al het denkwerk ding tot stand probeert te brengen met het kunnen registreren dat een kijker verricht werk dat aan de wand hangt. Natuurlijk terwijl zijn ogen over het oppervlak van een vinden er genoeg blasé gesprekken plaats, kunstwerk glijden? Hoe breng je de lacunes maar soms ontstaat contact, treden mensen in zijn kennis in kaart, en al het zoekwerk buiten zichzelf en verliezen zich in de toena- op het internet, diezelfde avond nog, om te dering tot een voorstelling. De aanblik van achterhalen welke wereld er schuilgaat Hans Haacke iemand die tegelijk geconcentreerd en ver- achter het werk dat hem verbaasde, inspi- strooid naar kunst aan het kijken is, is de reerde, ergerde of met stomheid sloeg? uit: Fotonotizen documenta 2, 1959, collectie Museum für Gegenwartskunst, Siegen blik van iemand die de eigen zorgen, de De Documenta zelf spreekt nauwelijks eigen houding voor een ogenblik vergeet. over kijken en legt de nadruk op de te onder- Het is de zelfvergetelheid waarmee een gane ‘ervaringen’. Het visuele alleen is wat mens kan luisteren naar de gevoelens en dat betreft een veel te beperkte, haast reacti- als kieskeurige consument. Je wordt over- De kunst op de veertiende Documenta is gedachten van een ander, die zich op hon- onaire categorie, het gaat hier om veel meer voerd met politiek hyperbewuste en geënga- afkomstig uit alle continenten, zodat het derden kilometers afstand bevindt. Een dan zien alleen; kijken volstaat niet voor wie geerde kunst, maar staat ondertussen zelf publiek, dat eveneens veel internationaler magisch moment, dat raakt aan oude vor- Kassel bezoekt. Er kan worden geluisterd in een tredmolen van beelden waarin je geworden is, de eigen wereld aan de muse- men van devotie, waarin het denken veeleer naar een apart radiokanaal met geluids- blijft doorstappen uit angst om het belang- umwanden kan herkennen. Een bezoeker aangemoedigd dan uitgesloten werd. Zijn kunst, gefluisterd (of liever: geluisterd naar rijkste en mooiste te missen. FOMO heet dat met wortels in Mongolië zal anders naar het die in groepjes voortbewegende kunstlief- gefragmenteerd gefluister) in de performan- met een eigentijds acroniem, de Fear Of schilderij One Day in Mongolia (1912-1913) hebbers, hun ogen en hoofd geheven naar ce Whispering Campaign, gediscussieerd over Missing Out. kijken dan iemand die in Nederland opge- het kader of het scherm, geen verre nazaten migratie, het communisme, het feminisme, Maar tegelijk valt op dat in de zalen van groeid is, en de inkttekeningen van Andrzej van de scharen van geestelijken, ridders en Griekenland of de in 2006 in Kassel door de deze Documenta eigenlijk nergens veel Wróblewski over de Zeeuwse en Zuid- bedelmonniken die op de grote luiken uit de neonazi’s vermoorde twintigjarige Halit haast of ongeduld te bespeuren valt. Geven Hollandse watersnoodramp van 1953, geti- vroege Renaissance vereeuwigd zijn, terwijl Yozgat, naar wie in de stad een kruispunt is al die medebezoekers niet eerder blijk van teld Flood in the Netherlands (1953), hebben ze stapje voor stapje de eeuwige bron en de vernoemd. Er dient te worden geleerd, een aanstekelijke nieuwsgierigheid? Het voor een Nederlander een andere betekenis zoon Gods naderden? Niet in blind geloof en gedanst, getast, kennisgemaakt en gelezen, mag bon ton zijn om neer te kijken op de dan voor zijn Mongoolse medebezoeker. evenmin uit louter eigenbelang, maar in de bijvoorbeeld de informatieve en verrassend hordes kunsttoeristen, maar ze ontplooien Maar wat houdt dat ‘anders’ in? Ik kende de overtuiging een openbaring mee te maken? heldere zaalteksten, en zeker ook de catalo- met zijn allen toch ook een onbedoeld waar- naam Wróblewski niet, en de documentaire gus, met daarin het essay The Negro and the devolle, zelfs politieke activiteit door op te tekeningen zijn me vreemd. De kunstenaar Warsaw Ghetto van W.E.B. Du Bois. Je kunt gaan in een betekenisvol geheel van kunst- beziet de ramp vanuit het oogpunt van de 7. zelfs Syrisch brood bakken dan wel eten, werken, in de gedeelde overtuiging dat – en klassenstrijd en penseelt een dikke autobe- ergens langs de drukke Kurt Schumacher­ ik parafraseer Willem-Jan Otten – kijken, zitter die vluchtende landarbeiders van de Het museum is de plek van het ongestoorde straat. denken en verlangen waardevoller zijn dan weg toetert om een veilig heenkomen voor kijken, veel meer dan de particuliere galerie, Al die indrukken en ervaringen werken welk bezit ook. het wassende water te zoeken. De jongge- waar je meestal het gevoel krijgt de ijverig door wanneer ik ten slotte de bubble – die Wat we niet zien, niet kunnen zien, storven Wróblewski politiseert de natuur- typende galeriemedewerkers te storen bij enorme transparante telefooncel – verlaat behalve van een grote afstand in de tijd, is ramp, wat ik geen Nederlandse kunstenaar hun nooit eindigende werkzaamheden, en en op het einde van de laatste dag beland in de voortgang van het kijken, de effecten die ooit heb zien doen. (En dat laatste is precies waar de prijslijst op elk moment kan wor- een Duits café, dat wil zeggen een café van de kunstwerken op hun aandachtigste kij- het punt, lijken de curatoren te willen zeg- den ingekeken. Natuurlijk zijn er muse- een Duits-Turkse eigenaar, waar pullen kers kunnen hebben. Gerhard Richters gen. In de archieven en opslagplaatsen valt umsuppoosten die je het idee kunnen geven bier, mokken cappuccino, diepe borden bezoek aan de Documenta in 1959 was nog genoeg te ontdekken dat onze vaste blik dat je blij moet zijn dat ze je binnenlaten, of pasta en mezze worden geserveerd. De bepalend voor zijn verdere werk; hij maak- op de geschiedenis kan doen kantelen.) die, met een nog lang niet verdwenen Hessische/Niedersächsische Allgemeine ligt op te kennis met het oeuvre van Lucio En de jonge Chinese vrouw, die tot haar Pruisisch gevoel voor orde en autoriteit, bij tafel, met op de voorpagina een bericht over Fontana en Jackson Pollock, verliet het schrik merkt dat het espressoapparaat aan het naar binnengaan roepen dat je juist wel een jonge Afghaanse vluchteling die in sociaal-realistische pad dat hij was ingesla- de ingang van Kino Gloria zojuist onklaar is of niet – duidelijk zijn zulke schreeuwers Freiburg een studente heeft verkracht en gen, week uit naar het Westen en werkte geraakt, terwijl de film over twee minuten nooit – tegen de draaideur moet duwen. Of gedood. De kop luidt: ‘Zelfs over zijn leeftijd verder aan zijn fotorealistische schilder- begint: hoe kijkt zij naar Coal van Wang die je meteen streng toespreken als je even je heeft hij gelogen.’ Er is een rookruimte, stijl. Ook Hans Haacke scherpte, op zijn Bing? Hoe vertrouwd is zij met de wereld van notitieboekje op een vitrinekast legt, niet waarvan de deur niet goed sluit; het publiek eigen manier, zijn inzicht op Documenta II. de vrachtwagenchauffeurs die onvermoei- eens om een aantekening te maken, maar is niet onder één noemer samen te brengen, Zelf vertelt hij dat hij niet zozeer een stilis- baar sjacheren over de juiste prijs voor hun om je draagtas een beetje op orde te krijgen. er zullen in ieder geval ook Documenta­ tische als wel een politiek-economische les lading steenkool, en daarna een nacht lang Zij zijn de uitzondering, niet de regel. In een bezoekers onder de bierdrinkers zijn. Wat van de Documenta opstak. Toen hij hoorde over hobbelige bergwegen rijden, om vervol- museum voor moderne kunst, waar per gaat er nu door hun hoofd? Missen ze het hoe de curatoren spraken over het ten- gens opnieuw onvermoeibaar te onderhan- definitie alle conventies in twijfel getrokken enorme aanbod van onbekende kunste- toongestelde werk, nam hij zich voor om delen met de kolenhandelaren en -sjouwers worden over wat kunst is en hoe je daar naars, de vrijheid om uren achtereen rond nooit financieel afhankelijk te worden van over de verkoopprijs? Is ze vertrouwd met dit tegenover moet staan, is de vrijheid van kij- te struinen in een andere, betere binnenwe- zijn artistieke productie. Hoewel je het cen- rauwe kapitalisme, deze tastbare markt van ken – dat hier nooit een kopen impliceert – reld? Of zijn ze opgelucht weer in de werke- trale belang van Documenta II in de toen- vraag en aanbod? Begrijpt ze de verschillen- het hoogste goed. lijkheid buiten terechtgekomen te zijn? En malige kunstwereld en Documenta 14 van- de Chinese scheldwoorden die onverander- Kijken levert soms het ontwapenende ple- hoe groot is hun trek na al het werk dat ze daag niet kunt vergelijken, heeft ongetwijfeld lijk als ‘Fuck’ op de ondertiteling verschij- zier van een zoekplaatje op, waar we tussen hebben verzet? een aantal kunstenaars van de toekomst nen? Of is ze eerder verwant aan alle andere al die krioelende figuurtjes dat ene individu afgelopen zomer in Kassel rondgelopen. Zij bezoekers die hier op een woensdagmiddag in zijn rood-wit gestreepte trui willen terug- zullen hun ervaringen verwerken in een een uur lang van het privilege genieten om vinden en redden uit de anonimiteit: waar is oeuvre dat nog grotendeels moet ont- naar die kolen sjouwende, vloekende man- Wally? Fotograaf Panos Kokkinias heeft het staan. nen te kunnen kijken? maanlandschap van het vulkaaneiland De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 24

6 rue St-Georges | St-Jorisstraat 107 rue St-Georges | St-Jorisstraat

Lesley Vance Esther Kläs 27 October — 16 December 2017 2 February — 17 March 2018

Evan Holloway 11 January — 17 February 2018

6 rue St-Georges | St-Jorisstraat, 1050 Brussels, Belgium www.xavierhufkens.com +32(0)2 639 67 30

ERASMUS’S – UTOPIA CONTRAST ART GALERIE BRUGGE

Suzanna DUSAUTOIR en Bob VANANTWERPEN hebben het genoegen u uit te nodigen tot de tentoonstelling ont le plaisir de vous inviter à l’ exposition kindly invite you to the exposition laden Sie herzlichts ein zur der Ausstellung

CONFRONTATION

EvA dELvAUx < > vICTOR ROUSSEAU

Vernissage: 09/09/2017 van 15:00 – 18:00 Expo: 10/09/2017 – 07/01/2018 Ezelstraat 62, 8000 Brugge

+ 32 498 75 43 37 openingsuren: + 32 50 70 53 38 vrijdag, zaterdag en zondag [email protected] telkens van 15:00 – 18:00 www.erasut.be of op afspraak nr. 190 Ondertussen november – december 2017 1 Nieuws / Wissels / Lezingen 14 Beeldende Kunst – terugblik 19 Tentoonstellingsagenda 3 Beeldende Kunst 16 Publicaties 23 Colofon / English abstracts

Amsterdam Art Weekend en RijksakademieOPEN. de renovatie en de uitbreiding van het museum plaatsvin- Nieuws Van 23 tot 26 november vindt Amsterdam Art Weekend den. De vernieuwing en uitbreiding naar een ontwerp van plaats. Het evenement wil de laatste ontwikkelingen in de het bureau Benthem Crouwel Architekten (blijkbaar wordt Opening Kunstenbibliotheek in Gent. Op 30 septem- hedendaagse kunst presenteren. Het programma omvat ten- hun naam zo geschreven) zal elf miljoen euro kosten en ber werd in Gent de Kunstenbibliotheek officieel geopend. toonstellingen, performances, filmvoorstellingen, lezingen, 550 vierkante meter extra expositieruimte opleveren. De nieuwe bibliotheek, ondergebracht in het historische artist talks en rondleidingen, en speelt zich af in meer dan vijf- (museumarnhem.nl) Huis van de Abdis op de Bijlokecampus, is een samenwer- tig instellingen. In de inkomruimte van het Stedelijk Museum king tussen KASK (de School of Arts van de HoGent), is ter gelegenheid een hub ingericht als centrum van het eve- S.M.A.K., HISK, Design museum Gent, STAM en de Gentse nement. Daar kan de bezoeker alle nodige informatie beko- Gidsen. De verschillende boeken- en tijdschriftencollecties men. Op 24, 25 en 26 november tonen 45 kunstenaars Wissels komen daarmee onder één dak. Een groot deel van de col- nieuw werk in hun atelier tijdens RijksakademieOPEN. Het lectie wordt ontsloten via de bibliotheekcatalogus van publiek kan performances en filmvertoningen bijwonen, en Stella Lohaus neemt leiding LLS 387 over. Ulrike HoGent. De bibliotheek is open tijdens de werkdagen en is rondleidingen volgen. Meer info via amsterdamart.com en Lindmayer geeft de leiding van de Antwerpse tentoonstel- voor iedereen toegankelijk. (bib.hogent.be) rijksakademie.nl. lingsruimte LLS 387 over aan Stella Lohaus. Lindmayer stichtte in 2007 de ruimte als een plek in de periferie van PAN Amsterdam. Van 19 tot en met 26 november loopt in het kunstgebeuren, waar kunstenaars ruimte krijgen voor RAI Amsterdam de 31ste editie van kunstbeurs PAN experiment. Lohaus maakte reeds deel uit van de stichtende Amsterdam. De beurs richt zich op kunst, antiek en design. leden. Onder haar leiding zal het bestaande beleid worden Er nemen circa 120 galeries, antiquairs en kunsthandela- voortgezet, weliswaar met een eigen invulling. Het tentoon- ren deel. PAN presenteert een uiteenlopend, interactief pro- stellingsprogramma zal vertrekken ‘vanuit een betrokken- gramma waar verzamelen anno nu centraal staat. Er zijn heid voor wat er leeft onder de kunstenaars’, en wil relevan- bijdragen van onder meer het Rijksmuseum, Amsterdam te kunst tonen die elders te weinig aan bod komt. De Museum, Vereniging Rembrandt en Koninklijke Vereeniging overdracht van de leiding betekent voor de tentoonstellings- voor Handelaren in Oude Kunst (KVHOK). (pan.nl) ruimte ook een verandering van adres. Met de steun van enkele sympathisanten werd een pand aangekocht in de Design museum Gent krijgt 2,5 miljoen euro voor Paleisstraat. LLS 387 wordt daarom vanaf januari 2018 nieuwe vleugel. Het Design museum Gent krijgt 2,5 mil- LLS Paleis. De eerste tentoonstelling is gepland voor maart. joen euro FoCI-subsidie (Fonds Culturele Infrastructuur) LLS Paleis, Paleisstraat 140, Antwerpen. (users.telenet.be/ van Vlaams minister van Cultuur Sven Gatz voor de uitbrei- lls387) ding met een nieuwe vleugel. Eerder trok de Stad (hoofdlet- ter?) al 4,3 miljoen euro uit voor het museum. De nieuwe Het Huis van de Abdis op de Bijlokecampus in Gent werd verbouwd tot vleugel moet onderdak bieden aan snel wisselende tentoon- Kunstenbibliotheek stellingen, workshops, horeca en een lift. Het Design muse- Lezingen um Gent wil zijn rol als gastheer voor de brede designsector opnemen, en voorzien in presentaties van en voor jonge Integrated 2017: Biennial international art & design Playground 2017. Van 16 tot en met 19 november loopt designers en de creatieve industrie. Het museum, dat conference. Op di 14 en wo 15 november organiseert Sint in Leuven in het STUK en Museum M de elfde editie van het bestaat sinds 1903, is het enige designmuseum in Lucas Antwerpen de zesde editie van Integrated, een twee- performancefestival Playground. De geselecteerde kunste- Vlaanderen en heeft een collectie van 22.000 objecten. jaarlijkse conferentie omtrent kunst, design en samenle- naars doorbreken de grenzen van disciplines. Ze combine- (designmuseumgent.be) ving. Deze editie, met als titel Between Creativity and ren in hun praktijk elementen uit installatie, tekst, film, Criminality, handelt over kunst en design in het publieke sculptuur, architectuur of choreografie, en bevinden zich Museum Arnhem sluit voor verbouwing. Na zo 19 domein, als ambigue derde ruimte tussen de markt en de met hun werk tussen podium- en beeldende kunst. (play- november zal Museum Arnhem sluiten om pas tegen eind staat, waar innovatieve ontwerpideeën, zowel fysiek als vir- groundfestival.be) 2019 weer de deuren te openen. Gedurende die periode zal tueel, vaak ontwikkeld worden in de grijze zone tussen het

(NO CONTENT)

NIKITA KADAN High Disease Galerie TRANSIT 19.11 - 17.12.17 Zandpoortvest 10 - BE 2800 Mechelen T +32 15 336 336 M +32 478 811 441 [email protected] - www.transit.be open: vrijdag, zaterdag en zondag van 14 tot 18 uur © Stefan Brüggeman & MOREpublishers De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 2

GALERIE GALERIE RAMAKERS Toussaintkade 51 NOUVELLES +31(0)70/363.43.08 wo–za 12:00–17.00 IMAGES zo 13:00–17:00 Westeinde 22 www.galerieramakers.nl +31 (0)70/346.19.98 di–vr 11:00–17:00 Tijdens PAN Amsterdam (19/11–26/11) za 12:00–17:00 is de galerie enkel op afspraak geopend www.nouvellesimages.nl My Secret Garden BLOOTLEGGEN | REVEALING Warffemius met werk van Omar Koubâa, Toon beelden, schilderijen, tekeningen Teeken, Joost van den Toorn, en 12/11–24/12 gastkunstenaar Marie Civikov 21/10–25/11 PAN Amsterdam [Stand 107] Frank Halmans, Michel Hoogervorst, Extra: In gesprek met Toon Teeken, Ton van Kints, Ien Lucas, Ossip, Joost van den Toorn en Marie Civikov Reinoud Oudshoorn, Willy de Sauter, 18/11, 15:00–17:00 Warffemius DATING 19/11–26/11 Kunstenaars NI < > KABK alumni 02/12–13/01 Judith Maria Kleintjes en Ien Lucas 07/01–04/02 STROOM A GALLERY DEN HAAG Hogewal 1–9 NAMED SUE +31 (0)70/365.89.85 Noordeinde 18A, 1 hoog wo–zo 12:00–17:00 +31 (0)61/236.21.10 www.stroom.nl do–za 11:00–17.00 zo 13:00–17:00 Proposals for a Qualitative Society (of op afspraak) (Spinning) www.agns.nl Céline Condorelli The Things I Own Own Me t /m 19/11 Anna Fafaliou Back-up 02/11–26/11 Jan Rosseel Yes, Please! 02/12–18/02 Jeroen Blok Uncertainty Seminars: 29/11–17/12 The Strange Escape Ramon Amaro, Johanna Koljonen, Jude Crilly, The Rodina PARTS PROJECT Toussaintkade 49 09/12 +31 (0)70/449.29.61 Ondertussen: Justin Bennett +31 (0)62/890.06.91 do–za 12:00–17:00 t/m 07/01 zo 13:00–17:00 www.partsproject.nl OpZicht: Victoria Douka-Doukopoulou t/m 10/12 PP-08: ART - HISTORY - COLLECTION OpZicht: Sarojini Lewis A selection from the collection 13/12–06/02 Reyn van der Lugt. Andreas Albrectsen, Ties ten Bosch, Stefan Burger, Peggy Buth, Rini GALERIE MAURITS Hurkmans, Sigmund de Jong, VAN DE LAAR Welmer Keesmaat, Gert Jan Kocken, Herderstraat 6 Taiyo Onorato & Nico Krebs, Ola +31 (0)70/364.01.51 Lanko, Matts Leiderstam, Daniel wo–za 12:00–18:00 Poller, Bas Princen, Timm Rautert, laatste zo/maand 13:00–17:00 Tony Scherman, Ante Timmermans, www.mauritsvandelaar.nl Jop Vissers Vorstenbosch, Lucian SCAPE Wester, Jonas Wijtenburg, Marco Frank Van den Broeck, Robine Maria Zanin and Ben Zegers Clignett, Stan Klamer 19/11–21/01 t /m 12/11 Turn Back Time TWELVE TWELVE Martin Gabriel, Tobias Lengkeek, Prinsestraat 53 Marjolijn van der Meij, Olphaert den +31 (0)63/802.03.38 Otter – video, 3D werk, schilderijen, do–za 11:00–18:00 werk op papier zo 12:00–17:00 www.twelvetwelve.gallery 19/11–17/12 daarna op afspraak t/m 30/12 The Things I Own Own Me Anna Fafaliou HOOGTIJ #51 t/m 26/11 01/12, 19:00–23:00 www.hoogtij.net It’s no use going back to tomorrow Jeroen Blok Opening tijdens Hoogtij #51, 01/12, 19:00–23:00 01/12–30/12 Post-Traumatic Peter Koole Opening: 06/01, 15:00 door Rebecca Nelemans 06/01–03/02 De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 3 legale en het illegale. Het programma loopt telkens van Conceptualism – Intersectional Readings, Inter­ 8u30 tot 19u15 en vindt plaats in deSingel, Desguinlei 25, national Framings. Black Artists and Modernism in Antwerpen. (integratedconf.org) Europe after 1968 in het Van Abbemuseum. Het Van Abbemuseum organiseert samen met het Engelse onder- KASKlezingen (blijkbaar wordt het format zo geschreven). zoeksproject Black Artists & Modernism van 7 tot en met 12 Op do 16 november kunstenaar Peter Morrens, op do 23 december de conferentie Conceptualism – Intersectional november curator/auteur Eva Barois De Caevel, op do 30 Readings, International Framings. Black Artists and Modernism november Anne Teresa De keersmaeker in gesprek met in Europe after 1968. De conferentie wil de aanname dat de Frederik Le Roy, op do 7 december designer Julia Born, op do conceptuele kunst losstaat van identiteitspolitiek problema- 14 december kunstenaar Kendell Geers. (schoolofartsgent. tiseren en het debat openen over hoe het werk en de praktijk be) van de kunstenaar constitutief zijn voor identiteitspolitiek. Vanuit de kunstenaarspraktijk wil de conferentie nagaan Architectuurlezingen in Bozar. Op do 16 november hoe het conceptualisme op een nieuwe wijze kan worden Stephen Taylor, op di 21 november Carme Pigem. Telkens bekeken. Met name werk uit publieke collecties van Stanley om 20u in Bozar, Ravensteinstraat 23, Brussel. (bozar.be) Brouwn, David Medalla, Nil Yalter en Mathieu Kleyebe Abonnenc zal aan bod komen. Van Abbemuseum, Lezingen PXL-MAD School of Arts. Op ma 20 novem- Bilderdijklaan 10, Eindhoven. (vanabbemuseum.nl) ber Andrew Norman Wilson, op do 7 december MOREpublishers, op di 19 december Sofie Van de Velde. Lezingen WIELS. Op zo 10 december om 16u een gesprek Telkens om 18u30 in PXL-MAD – School of Arts, Elfde- met de kunstenaars Aglaia Konrad en Suchan Kinoshita Liniestraat 25, gebouw C, Hasselt. (pxl-mad.be) rond de werken van Rita McBride en op zo 7 januari leest kunstenaar Glen Rubsamen voor uit de ‘neproman’ Lezingen in L’ISELP. Op wo 22 november om 18u staat de Futureways (2005), gezamenlijk uitgegeven met Rita laatste lezing geprogrammeerd van de reeks Faire œuvre, McBride. WIELS, Van Volxemlaan 354, Brussel. (wiels.org) créer du commun: d’un art qui mobilise, verzorgd door kunst- historica Delphine Florence, over kunstwerken die een soci- aal mobiliserende werking hebben gehad. Onder de titel Par-delà les formes: Agir, prendre part verzorgen Catherine Beeldende kunst Mayeur en Sonia Dermience drie lezingen naar aanleiding van de tentoonstelling COMNUTIES: op wo 29 november Perpetual Construction. CAB Art Center. In september Fluxus, un projet participatif et une école de pensée, op wo 13 2016 stelde CAB Art Center al een exemplaar tentoon van december La contestation sera formelle ou ne sera pas, op wo een geprefabriceerde noodwoning die Jean Prouvé in 1944 20 december Circuits fermés: des origines de l’art vidéo aux dis- ontwikkelde. De snel te monteren woning van 6 bij 6 meter positifs numériques, telkens om 18u. Op vrijdag 15 december moest na de oorlog de woningnood lenigen in de Alsace- is er om 18u30 onder de titel Grrrls & Girls het laatste Lorraine regio. Die weliswaar vernuftige en uitgepuurde gesprek in de reeks Speaking Volumes. L’ISELP, Boulevard de constructie behoort niet tot de iconische ontwerpen van de Waterloo 31, Brussel. (iselp.be en lorainefurter.net) Franse constructeur-ontwerper, maar Prouvé is vandaag zo gegeerd dat ook deze industrieel vervaardigde ‘primitieve Lezingen in Het Nieuwe Instituut. Van wo 22 tot vr 24 hut’ – met Laugier – ondanks zijn eerste rustieke aanblik november loopt het vijfde thematische congres van het een collectible is geworden. Centraal opgesteld in de hal van European Architecture History Network (gefaciliteerd door CAB vormde deze aanwinst het afgelopen jaar het uitgangs- het Jaap Bakema Study Centre) onder de titel The Tools of the punt en het decor voor al vier tentoonstellingen. Bij de eer- Architect. Op 23 november wordt in Het Nieuwe Instituut ste – eigenlijk de nul-tentoonstelling – werd de constructie een reeks papers gepresenteerd en geeft Michiel Riedijk de op zich tentoongesteld: een stalen frame rondom een stijf keynotelezing. Het congres zal handelen over de gereed- portiek in geplooide staalplaat en aangekleed met modulai- schappen die architecten door de eeuwen heen hebben re houten invulpanelen, sommige met knullig-alledaagse gebruikt om ontwerpideeën uit te drukken en te testen, en deuren en vensters in. Het verhaal beperkte zich in die eer- over hoe nieuwe gereedschappen voortdurend de verbeel- ste show tot het documenteren van Prouvés noodwoningen ding, het karakter en de eigenschappen van architecturale en een voorstelling van de figuur en het traject van Prouvé. projecten beïnvloeden. Meer info via toolsofarchitect.com. Toch was de tentoongestelde woning zelf ook al aangekleed Op do 30 november om 19u30 bespreekt kunstenaar en met exclusieve naoorlogse designstukken, die een histo- propagandaonderzoeker Jonas Staal de rol van de artistieke risch ongeloofwaardig en bevreemdend effect sorteerden, verbeelding in het vormgeven van de War on Terror en de zoals al besproken in De Witte Raaf nr. 184. zichten op ‘Notes on our equilibrium’, CAB Art Center, 2017, nieuwe nationalistische regimes die overal ter wereld de kop Sinsdien volgde een trilogie van tentoonstellingen – en er courtesy CAB. Foto’s: Laurent Brandajs opsteken. Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam. volgt nog een laatste bijdrage van een gastcurator – waarin (hetnieuweinstituut.nl) het curatorenteam van CAB Prouvés kleine woning telkens met hedendaagse kunst in dialoog liet gaan, om ze in een De installatie Elbows and Knees in de ‘intussen’ gedeeltelijk Lezingen in Extra City Kunsthal. Op do 23 november ander thematisch veld te betrekken en ze vanuit heden- opengewerkte Prouvéwoning verbeeldde het thema wel- Cari Gonzalez-Casanova over haar project Everything Is daagse bekommernissen te bevragen. De nadruk op sculp- licht het best. Erika Hock maakte deze gevarieerde reeks Personal, op do 7 december Rut Blees Luxemburg over haar turaal werk in de programmatie van CAB, die ook in deze buisstalen elementen in frisse fifties kleuren enkele jaren werk in de publieke sfeer, telkens om 18u30. Op zo 10 drie tentoonstellingen blijkt, rijmt echter niet altijd even geleden al, als een onderzoek naar de vormentaal en licha- december om 15u wordt de tentoonstelling Acts of goed met deze discursieve ambitie. Inhabited by Objects was melijke connotaties van Bauhausmeubilair. Die iconische Citizenship afgesloten met een discussie, en om 16u geeft een vormelijk lichtvoetige show die kunstwerken, tussen objecten bleven herkenbaar, maar werden gedeconstrueerd Sarah Vanhee de lezing-performance Lecture for Everyone. meubels en figuranten in, op de scène van het huis en de en geanimeerd door ze te fragmenteren, door een stoel een Kunsthal Extra City, Eikelstraat 25-31, Antwerpen. (extra- tentoonstellingsvloer bracht. Zo stelde de tentoonstelling de onderbeen te laten naar buiten zwaaien, of door de stalen citykunsthal.be) vraag naar de agency van objecten in onze leefwereld, en buizen, ontdaan van een duidelijke functie, als driedimensi- thematiseerde ze ook hoe we meubelen en andere dingen onale lijnen in de ruimte te zetten, of een wand te laten S.M.A.K.: Symposium The Photographic I – Other waar we mee leven, als lichamen en personages kunnen beklimmen – hier de binnenzijde van een houten invul- Pictures. Het S.M.A.K. organiseert op do 23 en vr 24 ervaren. wand van Prouvés noodwoning. De dansende sculpturen november het internationaal symposium The Photographic I – Other Pictures, in het kader van de gelijknamige tentoon- stelling. Het programma wil met lezingen, artist talks en portfolio viewings een eigentijdse situering bieden van de fotografie binnen het veld van de actuele kunst. (smak.be)

Stroom Den Haag: The Knight’s Move. Op vr 24 novem- ber neemt Mireille Hildebrandt de digitale ruimte binnen de stad onder de loep. Om 20u in Stroom Den Haag, Hogewal 1-9, Den Haag. Toegang € 5. (stroom.nl)

Art Deco – Paris – Gemeentemuseum Den Haag. Op zo 26 november om 13u30 spreekt modeconservator Madelief Hohé over de vader van de Art Deco: couturier Paul Poiret, groot vernieuwer van de mode aan het begin van de twin- tigste eeuw, die streefde naar totaalkunstwerken en zich omringde met kunstenaars, vormgevers en architecten. Gemeentemuseum Den Haag, Stadhouderslaan 41. Toegang € 7,50. (gemeentemuseum.nl)

STUK: Auditorium 17|18. Op do 30 november om 20u een dubbellezing met Lara Lesmes en Fredrik Hellberg van Space Popular (UK/TH) en Keez Duyves van PIPS:lab (NL) over architectuur die balanceert tussen ruimtelijk ontwerp, interactieve digitale tools en ‘onstabiele media’, en die radi- caal nieuwe manieren definieert om met de gebruiker in dialoog te treden. STUK Auditorium, Naamsestraat 96, Leuven. Toegang € 9. (stuk.be)

S.M.A.K.: To see everything – to understand nothing. Dieter Schwarz over Gerhard Richter. Naar aanleiding van de tentoonstelling Gerhard Richter / About Painting in het S.M.A.K. spreekt curator en auteur Dieter Schwarz op zo 3 december om 14u over de artistieke praktijk van Gerhard Richter. Herbert Foundation, Coupure Links 627 zicht op ‘Perpetual Construction’, CAB Art Center, 2017, courtesy CAB A, Gent (herbertfoundation.org). Toegang € 14. foto: Laurent Brandajs De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 4

VILLENEUVE D’ASCQ FRANKRIJK

WWW.MUSEE-LAM.FR (detail), ca. 1930. Privé-collectie. Courtesy galerie Dina Vierny, Parijs. Foto: © Jean-Louis Losi. Graphic design: Les produi ts de l’épicerie. Printing: L’Artésienne Druiven Séraphine Louis, Het LaM is een openbare instelling van culturele samenwerking met als leden MEL, de stad Villeneuve d’Ascq en de Franse staat

sky 017 M a Pin .12.2 arin 15.10 – 17 Strata of w, B the Slo uried Trench

Opening:

14.10.2017, 17:00 – 19:00

Vleeshal Vleeshal Markt, Middelburg www.ccmerksem.be www.vleeshal.nl Open: woe-vrij/Wed-Fri 13:00-17:00 03 641 62 10 za-zo/Sat-Sun 11:00-17:00 De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 5 van Hock contrasteerden door hun dynamische uitstraling, Thompson begon als autodidact: hij verkende het medium hun functionele onbepaaldheid en hun vrijheid in hun al doende. Eens hij begreep wat de mogelijkheden van foto- variaties sterk met Prouvés vormgeving en assemblage die grafie waren en waar zijn beperkingen lagen, besloot hij vanuit een functionele, maar vooral constructieve nood- zich verder te bekwamen. Hij volgde een cursus aan Yale zaak vertrekken en willekeur of ambiguïteit lijken te mij- University, net op het moment dat Walker Evans daar les den. Zelfs de modernistische breueriaanse buismeubelen begon te geven. Blijkbaar klikte het tussen beide mannen, waar Hock naar verwijst hebben nader beschouwd weinig want vanaf 1971 zou Thompson de assistent van Evans of niets met Prouvés constructieve ontwerpbenadering worden tot aan zijn dood in 1975. Later zou hij trouwens gemeen. Immers, anders dan bijvoorbeeld het plooien van ook nog een boek schrijven over de laatste jaren van Evans. een staalplaat schuilt in het plooien van een buis met con- Thompson schrijft veel over fotografie, zijn teksten zijn wel- stante sectie noch een structureel voordeel, noch een licht bekender dan zijn foto’s. Zijn meest recente boek uit logisch fabricatieprocedé. De ontmoeting van Hocks sculp- 2013, Why Photography Matters, is een puntig antwoord op turen en Prouvés tentoongestelde noodwoning leverde Why Photography Matters as Art as Never Before, het boek ontegensprekelijk een sterk beeld op, maar het werk geeft van Michael Fried dat enkele jaren eerder verscheen. Het weinig aanleiding tot een verdiept begrip van precies overnemen van de titel van Frieds boek, maar zonder de Prouvés project, en omgekeerd. De noodwoning van Prouvé nadere bepaling die deze laatste aan zijn publicatie toeken- fungeerde er telkens als embleem voor moderne architec- de, maakt al meteen duidelijk wat de inzet is van Thompsons tuur zonder meer. Ook de meeste andere werken in de drie boek: een verdedigingsrede van fotografie als dusdanig; een tentoonstellingen leken evenmin heel direct in relatie tot poging te omschrijven wat fotografie zo verschillend maakt het huis van 6x6 meter uitgezocht, maar vonden hun the- van alle andere (ook artistieke) beeldsoorten. matische en artistieke raakvlakken horizontaal, vooral in Thompson is in de eerste plaats een professionele foto- relatie tot elkaar. graaf. Hij werkte decennialang in opdracht van musea en Het tweede luik was tot dusver wellicht het sterkste. Notes kunstenaars om foto’s van hun collecties, tentoonstellingen on our Equilibrium slaagde er in zowel de esthetiek als de en kunstwerken te maken. Maar naast dit opdrachtwerk politieke inzet van Prouvés modernisme te historiseren, bouwt hij sinds 1970 ook gestaag verder aan een meer per- niet door ze in hun historische context te belichten, maar soonlijk oeuvre, bestaande uit portretten van (vooral) jon- door de afstand voelbaar te maken tussen onze actuele con- geren. Dit meer autonome werk staat centraal in de exposi- ditie en tijdgeest, en deze waarin Prouvé het demonteer- tie in de Fondation A Stichting. In het begin werkte baar huis ontwikkelde. Tegenover de urgentie van de naoor- Thompson nog met een grootformaatcamera en waren de logse huisvesting stelde de tentoonstelling namelijk de zwart-witbeelden niet groter dan een contactafdruk van pregnante actuele crisiservaring van het ‘antropoceen’ Jerry L. Thompson het negatief. De visuele kwaliteit van deze opnames is ver- waarin de menselijke activiteit de geologische en biologi- Avenue A near Eight Street, 1985 bluffend, maar nog treffender is de manier waarop hij de sche ontwikkeling van de aarde conditioneert, en er geen © Jerry L. Thompson, Courtesy Galerie Thomas Zander, Keulen geportretteerde aanwezig laat zijn binnen het beeld. De natuur meer lijkt te bestaan die niet door de mens geëxploi- voorbereiding die het instellen van zo’n camera vraagt, teerd en zelfs geproduceerd wordt. De natuur kan dan wel geeft aan het model de tijd om zich de door de camera afge- nog verschijnen als een souvenir-biotoop, zoals ze in de bakende ruimte eigen te maken en er zich in te positioneren. plexidozen van de kunstenaar Vaughn Bell bewaard wordt. Het resultaat zijn krachtige portretten, waar het model zich Ander werk in de tentoonstelling daagde uit met een com- trots en zelfzeker aan de fotograaf (en dus ook aan de kijker) plexe vermenging van leven en technologie, zoals bij Tue presenteert. Greenforts blauwe styropor menhirs waarop paddestoelen In de vroege jaren 70 fotografeerde hij vooral in de verloe- groeien. Nog andere werken zoals Maarten Vanden Eynde’s derende buurten van New York, met een specifieke voorlief- Plastic Reef en Carlos Irijalba’s Stone Reel toonden ons de voor het wat vervallen Coney Island. Het sjofele amuse- bewijsmateriaal van de neveneffecten van geologische ont- mentspark was op dat moment al lang zijn hoogtepunt ginning of massaconsumptie, niet zonder deze belastende voorbij, maar dat weerhield de stadsjeugd er niet van om er vondsten ook pittoresk of minimalistisch te esthetiseren. op zoek te gaan naar goedkoop en sensationeel vertier. Hij Adrien Tirtiaux’ interventie op het demonteerbare huis zelf fotografeerde zijn, meestal zwarte, modellen overdag, als – een stuifduin van zaagsel – was jammer genoeg op zich- geïsoleerde lichamen tegen lege, grijze achtergronden, of ’s zelf weinig overtuigend, en bracht ook ruis in de tentoon- nachts, met een flash, waardoor ze voor even helder (en dra- stelling. Tegen de bredere achtergrond van de hele tentoon- matisch) oplichtten in een voor de rest pikzwart niets. Later, stelling kreeg de licht verweerde modulaire meccano van in de jaren 80, exploreerde hij onder andere de buurt rond Prouvé echter een mooie melancholische bijklank. Het pro- 8th Street, op en rond St. Marks Place; opnieuw een plek ject van Prouvé en talrijke andere ontwerpers, ingenieurs, waar de alternatieve jeugdscene (punk, new wave, metal…) planners en economen werd hier niet met de vinger gewe- zich ophield. De recentste opnames, in kleur en in een groter zen, maar het stond, met zijn geloof in goedbedoelde tech- formaat afgedrukt, maakte hij in Williamsburg, Brooklyn, nologische oplossingen, plots voor een onschuld die we in de hedendaagse pleisterplek voor hippe jongeren. Hij richt de afgelopen decennia liever niet waren verloren. zijn camera daar vooral op jonge, uitbundig getatoeëerde In het lopende derde luik, Perpetual Construction, is werk vrouwen. De kracht van Thompsons portretten is dat hij de verzameld dat bouwen, architectuur en de stad themati- verschuivingen binnen de jeugdcultuur zeer accuraat weet seert. De tentoonstelling wil ‘als een stedelijke bouwwerf’ te capteren – de veranderingen in vestimentaire codes en in een gesprek uitlokken over de zich herhalende processen van lichaamstaal, de steeds toenemende zichtbaarheid van verval en heropbouw in onze steeds verder verstedelijkende tatoeages – maar daarbij nooit uit het oog verliest dat hij met wereld. Hoewel dit onderwerp wel nauwer dan de vorige individuen te maken heeft. Nooit reduceert hij de persoon twee invalshoeken aansluit bij het demonteerbare huis kan voor de camera tot een type of tot een incarnatie van de de tentoonstelling deze aangekondigde kwesties nauwelijks groep waar hij of zij zich toe bekent. Zijn portretstrategie is ontwikkelen. Dat heeft veel te maken met de keuze voor een combinatie van de inzichten die hij putte uit het werk opnieuw vooral sculpturaal werk, waarin architectuur als Jerry L. Thompson van Walker Evans en August Sander, de grote portretfoto- materieel object, als bijna-sculptuur, benaderd wordt. Er is Carnival Performer (‘Gorilla Girl’), Coney Island, Brooklyn, 1973 graaf uit het interbellum die hij erg bewonderde. Van Sander helemaal niet gekozen voor bijvoorbeeld meer documentaire © Jerry L. Thompson, Courtesy Galerie Thomas Zander, Keulen ontvangt hij een interesse voor het (sociologische) type, van kunst, die zich wellicht beter leent om de processen die het Evans het inzicht dat het individu telkens weer een unieke stedelijke metabolisme uitmaken kritisch te analyseren, of invulling geeft aan wat hem of haar wordt aangereikt. Bij voor projecten die zelf andere stedelijke situaties of metabo- Thompson resulteert dit in sensibele portretten die het parti- lismes proberen te ontwikkelen. In tijden waarin (schijn)par- culiere verbinden met het algemene. Steven Humblet ticipatieve, socialiserende kunst alomtegenwoordig lijkt is deze object-kunst wel verfrissend. Ook is het interessant de p Jerry L. Thompson. New York, New York, tot 17 december in diversiteit te zien aan oogpunten van waaruit (sculpturale) Fondation A Stichting, Van Volxemlaan 304, 1190 Vorst kunst aspecten van architectuur kan thematiseren, van José (02/502.38.78; fondationastichting.be). Davila die de statische krachtwerking uit gebouwen in zijn minimalistische constellaties dramatiseert tot Oscar Tuazon die een aluminium venster en een isolatieplaat als bouwele- Maaike Schoorel, Londen / New York / Rome / menten isoleert, en als gevonden objecten in een installatie Amsterdam. Het is aardig een kwartiertje te posten bij de combineert. Toch lijkt hier een kans gemist om het onder- ingang van Maaike Schoorels nieuwe overzichtstentoon- werp echt ter harte te nemen, en ook Prouvés constructie stelling in het Haagse GEM om bezoekersgedrag te observe- zelf te belichten als historisch product van, en actor in, de ren. Negen van de tien bezoekers schuifelen naar binnen, uiteenlopende, elkaar kruisende processen van het maken werpen een schichtige blik op de drie doeken die onmiddel- en hermaken van stad en architectuur. Want paradoxaal lijk in het zicht hangen, lopen dan een klein en haastig genoeg versterkt de omgeving van architecturale kunst de rondje en staan binnen een halve minuut weer buiten. Zelfs verschijning van het demonteerbare huis als architecturale de negen seconden die de gemiddelde museumbezoeker vol- sculptuur, eerder dan tegen die niet onschuldige ‘ver- gens onderzoek besteedt per kunstwerk wordt hier bij lange kunsting’ in te gaan. Maarten Liefooghe na niet gehaald. Onbedoeld bevestigen deze flitsbezoeken het gedachtengoed achter Schoorels werk. De schilder ver- p Perpetual Construction, tot 9 december in CAB Art Center, zet zich tegen het op directe bevrediging gerichte kijken en Rue Borrens 32-34, 1050 Brussel (02/644.34.32; cab.be). de korte aandachtsspanne die daarbij hoort. Of haar doe- ken een effectief antidotum zijn is discutabel, feit is dat ze enkel geschikt zijn voor onthaaste ogen. Jerry L. Thompson. New York, New York. Sinds 2012 De ongeduldige voorbijlopers hebben waarschijnlijk niets huist er in de vroegere Batafabriek in Vorst de kleine, maar meer gezien dan een verzameling monochroom witte en interessante Fondation A Stichting, opgericht op initiatief zwarte doeken. Pas na enige tijd geconcentreerd kijken doe- van de collectioneur Astrid Ullens de Schooten. Onder lei- men er uit die vlakken min of meer herkenbare voorstellin- ding van Jean-Paul Deridder organiseert ze regelmatig foto- gen op. Het is alsof je een donkere kamer betreedt of juist uit tentoonstellingen, met een uitgesproken voorkeur voor het het duister de zon ingaat – het oog heeft aanpassingstijd documentaire beeld. Alhoewel de stichting slechts over een nodig om aan de lichtovergang te wennen. In het geval van kleine ruimte beschikt, zijn de tentoonstellingen vaak van Parnassia Beach (2005), het grote werk dat als blikvanger op een onberispelijke kwaliteit. Dat geldt nu ook voor New York, Jerry L. Thompson de eerste muur hangt, tekenen zich langzaam figuurtjes af, New York, een expo gewijd aan de Amerikaanse fotograaf Bedford Avenue, Williamsburg, Brooklyn, 2014 links en rechts. Er schemert geel door in het onderste deel Jerry L. Thompson (°1945). © Jerry L. Thompson, Courtesy Galerie Thomas Zander, Keulen van het schilderij en blauw in het bovenste: dat doet een De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 6

WWW.SMAK.BE

Veilingen te Keulen 1 dec. Fotografi e 1 dec. Heinrich Kühn, 60 foto’s 1 dec. Moderne kunst 2 dec. Hedendaagse kunst

UIT DE COLLECTIE Andreas Slominski ‘Piano’, 1998 Vrienden verzamelen

21.10.2017... 18.02.2018 EUROPALIA INDONESIA Performance Klub

Tijdens EUROPALIA INDONESIA presenteert S.M.A.K. Performance Klub, een project dat de invloedrijke performance scene van Indonesië belicht. S.M.A.K. brengt verschillende generaties kunstenaars bij elkaar, van pioniers tot opkomende, jonge kunstenaars.

IWAN WIJONO woensdag 08.11.2017 - 20.00 69 PERFORMANCE CLUB woensdag 22 november 2017 – 20:00

MELATI SURYODARMO zondag 3 december 2017 – 11:00

MOELYONO donderdag 14 december 2017 – 20:00 PADJAK donderdag 21 december 2017 – 20:00 ELISABETH IDA donderdag 11 januari 2018 – 20:00 S.M.A.K. LAATAVONDOPENING TOT 21:00 Woensdag 8 november 2017 Woensdag 22 november 2017

Donderdag 14 december 2017 Joannis Avramidis. Mittlere Figur II. 1963. Brons, H 80 cm. Ex. 1/7. Veiling 2 dec. Donderdag 21 december 2017 Donderdag 11 januari 2018 Neumarkt 3 50667 Keulen T +49 221 92 57 29 32 [email protected] Vrienden Grote Hertstraat 6 1000 Brussel T +32 2 514 05 86 [email protected] v/h S.M.A.K. Het toonaangevende Duitse veilinghuis

DDeWitteRaaf-15Nov2017-Lempertz.inddeWitteRaaf-15Nov2017-Lempertz.indd 1 220.10.170.10.17 117:387:38

Prozessfarbe CyanProzessfarbe MagentaProzessfarbe GelbProzessfarbe Schwarz De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 7

zichten op ‘Maaike Schorel, London | New York | Rome | Amsterdam’, GEM Museum voor Actuele Kunst, Den Haag. Foto’s: Sander Tiedema horizon vermoeden. Geleidelijk ontstaat het beeld van een pen schilderijen zegt iets over het licht op de respectievelijke Zanele Muholi, Stedelijk Museum. De Zuid-Afrikaanse middag op het strand, waarbij de anticiperende verbeelding locaties en hoe de kunstenaar de urbane bebouwing ervaar- kunstenaar Zanele Muholi noemt zichzelf een visueel acti- een minstens zo groot deel invult als de schilder met haar de. vist. Fotografie is voor haar het uitgelezen medium om zich verf. Natuurlijk zijn er ook de nodige schilderkunstige referen- in te zetten voor de LHBTQI-gemeenschap, een groep waar Sommige werken zijn makkelijker te lezen dan andere. In ties. Dat geldt het meest uitgesproken voor het paars zwe- ze zelf deel van uitmaakt. Hierbij richt ze zich vooral op Picnic (2004) is duidelijk een fles wijn te herkennen, een mende After Titian (2017), maar er zijn ook waterlelies te haar geboorteland Zuid-Afrika. Ze toont in haar werk uit- roze jasje en een blauw colbert. Een van de afgebeelde vrou- ontdekken en een odalisk. Zo expliciet lonken naar de sluitend zwarte mensen, waaronder voornamelijk lesbische wen is een brunette. Veel minder prijs geeft Bed, gemaakt in kunstgeschiedenis als tijdens de tentoonstelling die ze in vrouwen en transgenders. Zelfs al werd het homohuwelijk hetzelfde jaar. Zelfs de titel helpt het onderscheidingsvermo- 2012 bij Maureen Paley had – ze koos toen Oude Meesters in Zuid-Afrika in 2006 erkend, wordt homoseksualiteit er gen niet op gang. Waar matras en kussen beginnen en ein- uit het Frans Hals Museum als onderwerp – doet Schoorel nog moeilijk aanvaard. Als visueel activist stelt Muholi zich digen is onduidelijk in deze veellagige witte sluiers. Maar er niet in Den Haag. Waarschijnlijk omdat ze zich inmiddels tot doel meer zichtbaarheid te geven aan die kwetsbare hangt wel een onmiskenbare sfeer van intimiteit rond dit realiseert dat het eigenlijk niet belangrijk is en ze het zelf- groep waar ze zelf ook toe behoort. In de overzichtstentoon- schilderij, die sterker wordt naarmate je er meer tijd aan vertrouwen heeft om dat toe te geven. Schoorel schildert stelling in het Stedelijk Museum laat zij een aantal werken besteedt. geen ‘nabeelden’ in de trant van Luc Tuymans, waarbij de zien die onderdeel uitmaken van haar visuele strategie. Schoorel schildert haar diffuse beelden, opgebouwd uit voorstelling in verf een flauwe echo is van beladen iconen Muholi’s werk was al te zien in verschillende publieke vele dun aangebrachte lagen verf met accenten in epoxy- en als zodanig een eigen leven gaat leiden. Bij Schoorel instellingen in Europa en in de Verenigde Staten. Dat heeft hars, al sinds haar verblijf aan de Royal College of Art in maakt het niet uit wat het bronbeeld is, het is enkel de ongetwijfeld te maken met het nadrukkelijk inclusieve Londen. Haar direct herkenbare werkwijze is sindsdien niet geschilderde realiteit die ertoe doet. beleid van vele musea, waarbij ondergerepresenteerde wezenlijk veranderd en is bijzonder populair bij musea en Schoorel is in de loop van de tijd steeds losser geworden in groepen extra aandacht krijgen. Zo wijdt het Stedelijk privéverzamelaars. Haar eerste museale solotentoonstel- haar onderwerpskeuze. Eerst koos ze foto’s uit familieal- momenteel ook een tentoonstelling aan een reeks videopor- ling had Schoorel al in 2008 in De Hallen Haarlem. Het bums of tijdschriften en deed ze nog haar best om aan te tretten van LHBTQI-vluchtelingen van Carlos Motta. Ook huidige Haagse overzicht telt twee dozijn schilderijen die de sluiten bij klassieke genres uit de schilderkunst als het stil- met de tentoonstelling Ik ben een geboren buitenlander belicht periode 2004-2016 omvatten. En dan is er toch wel enige leven of portret. Maar inmiddels kan ook een met de tele- het museum verschillende aspecten van het onderwerp ontwikkeling te zien. Vergeleken met de vroege, redelijk sta- foon geschoten snapshot genoeg zijn, zoals te zien bij Selfie migratie. Hoewel het werk van Muholi niet expliciet over tische werken is Schoorel steeds vrijer gaan werken en durft with Water and Boats (2017). De onbenulligheid van het migratie gaat, geeft de tentoonstelling blijk van een ver- ze steeds meer. De manier waarop de waterspiegeling in afgebeelde kan frustrerend zijn voor kijkers die meer ‘belo- hoogde aandacht voor de gevolgen van kwetsbaar-zijn; in Standing in the Lake (2014) de versluiering verdubbelt is ning’ verwachten voor hun concentratie. Maar die zien dit geval door toedoen van seksisme en homofobie. daar een goed voorbeeld van. En in Droomvlucht en Engel Schoorels werk als een puzzel die moet worden opgelost, en De aangroeiende serie Faces and Phases, begonnen in (2017) gooit ze zelfs de eenheid van voorstelling overboord. dat is het niet. 2006, omvat zwart-witportretten op groot formaat van de Ze bouwt het beeld op met twee aparte doeken die door een Schoorels schilderkunst maakt duidelijk hoezeer het oog leden van de LHBTQI-gemeenschap die voornamelijk ongekend harde en kaarsrechte streep van elkaar worden een verlengstuk is van het brein. De door de hersenen gere- afkomstig zijn uit Zuid-Afrika. De geportretteerden kijken gescheiden. gistreerde feitelijke titels zetten het oog op het spoor van het zelfverzekerd in de camera, maar uit hun zelfbewuste Gedurende de periode van 2004 tot 2016 woonde en bijbehorende beeld. Schoorels methode werkt het beste als lichaamshouding valt af te leiden dat de ruimte die ze inne- werkte Schoorel op verschillende plaatsen in de wereld en het oog deze oefening net niet helemaal kan voltooien en men hen niet vanzelfsprekend toebehoort. Om vanuit hun dat is terug te zien in het werk. Londense schilderijen zijn blijft ronddolen. Edo Dijksterhuis kwetsbare positie ruimte op te eisen, is een stoere, zelfverze- vooral grijswit. In New York maakte ze vooral zwarte wer- kerde houding noodzakelijk. Met deze enorme portretten ken – een soort ‘nachtvariant’ van de witte monochromen. p Maaike Schoorel: Londen / New York / Rome / Amsterdam tot geeft Muholi hen een ongewone zichtbaarheid. In de Romeinse doeken overheersen pastelkleuren. En in en met 21 januari 2018 in GEM – Museum voor Actuele In dezelfde zaal vulde de kunstenaar een muur met een AmsterdamAdv_DeWitteRaaf_NOV2017_PRESS.pdf liet Schoorel zich verleiden door 1 de 23/10/17 veelkleurig 09:57- Kunst, Stadhouderslaan 43, 2517 HV Den Haag feitelijke opsomming van geweldplegingen tegen homo’s in heid van de stad. De grondtoon van die verschillende groe- (070/33.811.33; gem-online.nl). Zuid-Afrika. De lijst, een overzicht van weerzinwekkende

PXL-MAD SCHOOL OF ARTS, Hasselt NEVAN LAHART biedt academische bachelor- en EXPO masteropleidingen aan in de afstudeerrichtingen 28.9 – 30.11.2017 Grafisch Ontwerp en Vrije Kunsten BOEKPRESENTATIE (Juweelontwerp, Schilderkunst, Keramiek, 30.11.2017 (19u) Sculptuur&Installatie, Open Lab, Vrije Grafiek). KRIEG ELITE 17 CLAY MATTERS EXPO — FUNDRAISING INTERNATIONAAL SYMPOSIUM Groepstentoonstelling geselecteerd door Koen van den Broek, Het gebruik van klei in de hedendaagse beeldende kunsten Lene ter Haar, Eva L’Hoest en Ben Kaufmann 16 – 18.11.2017 30.11 – 18.12.2017 PXL-MAD HASSELT LEZINGEN KRIEG Andrew Norman Wilson (20.11) MOREpublishers (7.12) Sofie Van de Velde (19.12) Start 18u30 PXL-MAD HASSELT

INFO & PROGRAMMA www.pxl-mad.be / KRIEG.pxl-mad.be De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 8

kunstpodium-t.com www . extracity .org Master Talk with Marten Hendriks 0031anke Maria Gil Ulldemolins

Kunstpodium T, Tilburg 17 – 18h, Museum De Pont

GrOEPstENtOONstEllING ↘ en PublIEk PrOGramma

Jeroen Kuster Noa Silver Iiris Sointu Noortje Sanders

TAC, Eindhoven

Master Talk with Tamar frank ∫ OPENING 08 . 09 . — Roel Mathijssen 09 09 . 10 . Marije Miedema 12 . Clare Louise Parr EikElstraat 25–31 / 2600 antwErpEn 17 17 – 18h, Museum De Pont Kunstpodium T, Tilburg

Rome Christopher Kulendran Thomas

A T ale of a T ub www.a-tub.org

18 November 2017 — Justus van Effenstraat 44, 21 January 2018 Rotterdam De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 9

de werken zijn zowel de vroege als late delen van Kertész’ oeuvre interessante ontdekkingen. Ook de vroege werken, die op zichzelf weinig interessant lijken, verrijken het nar- ratief van de tentoonstelling. Als tentoonstelling is Mirroring Life rechttoe rechtaan. Dankzij het chronologisch verloop word je als bezoeker onmiddellijk meegetrokken in het verhaal van een ontlui- kend talent dat langzamerhand tot bloei komt, dan weer lijkt te stagneren, om uiteindelijk al het voorgaande op een opmerkelijke manier te overstijgen. De combinatie van ico- nische foto’s met het werk waaruit een meer zoekende hou- ding af te leiden valt, maakt de tentoonstelling uitzonder- lijk. Het grote nadeel van de geografisch en chronologisch geordende presentatie van Mirroring Life is de gemiste kans om bepaalde thema’s in het oeuvre uit te diepen. Zo is het voyeurisme het thema dat het meest opvallend afwezig blijft. Het onderzoekend voyeurisme, dat het werk van zijn landgenoot Brassaï zo kenmerkt, was ook Kertész niet vreemd. Onder de titel Distortions maakte Kertész een hele serie experimentele foto’s van vrouwenlichamen uitver- groot en vervormd door holle en bolle spiegels. Fascinatie, schoonheid, mysterie en perversie gaan in deze serie hand in hand. Twee foto’s in Mirroring Life die mensen afbeelden die door gaten in muren en deuren gluren tonen de daad van voyeurisme op een expliciete manier. De beelden doen denken aan het laatste kunstwerk van Marcel Duchamp, het meesterlijke Etant Donné (1946-1966) dat alleen beke- ken kan worden door een kijkgaatje in een deur. Achter de deur ontvouwt zich een ingewikkeld schouwspel van lust en verlustiging, waarmee Duchamp (of: Rrose Sélavy) alle normale verwachtingen van polaire seksualiteit tart en de voyeur terugwerpt op zichzelf. Anders dan Duchamp lijkt Kertész op geen enkele manier zicht op ‘Zanele Muholi’, Stedelijk Museum, Amsterdam. Foto: Gert Jan van Rooij dominante gendernormen te bevragen. Zijn werk laat zich kenmerken door een uitgesproken mannelijke blik, die door misdrijven, plaatst de portretten in een ander licht. In een werden voorzien van grote passe-partouts omkaderd door context waarin het bestaansrecht van de geportretteerden fijne, houten lijsten. De uitgebreide selectie foto’s biedt een steeds in twijfel wordt getrokken, en deze mensen zelfs conventioneel maar solide overzicht van het enorme oeuvre voortdurend voor hun leven moeten vrezen, kunnen de van de Hongaarse fotograaf André Kertész (1894-1985). individuele portretten – een legitimering van hun bestaan De ophanging van het werkt volgt een geografisch en chro- – als een daad van verzet gelezen worden. nologisch indelingsprincipe dat de levensloop van de kun- De meest recente serie in de tentoonstelling is Somnyama stenaar weerspiegelt: de Hongaarse (1894-1925), Franse Ngonyama (wat zoveel betekent als ‘Gegroet, Donkere (1925-1936), Amerikaanse (1936-1962) en internationa- Leeuwin’), waarin Muholi zichzelf in uiteenlopende poses le (1962-1985) periodes. Die traditionele opbouw lijkt een op verschillende plekken in de wereld fotografeert. De foto’s bewuste keuze geweest te zijn om de grote hoeveelheid nemen onder andere de visuele clichés op de hak die vaak foto’s van Kertész op een prettige en toegankelijke manier te gebruikt worden om zwarte vrouwen op een ‘exotiserende’ ontsluiten. Maar een kritische houding ten opzichte van het manier af te beelden. Neem bijvoorbeeld het zelfportret oeuvre van de kunstenaar gaat deze expositie jammer Bester 1, waarin Muholi een hoofddeksel en oorbellen draagt genoeg uit de weg. gemaakt van wasknijpers, waarmee ze de denigrerende, Kertész’ vroege foto’s uit de Hongaarse periode zijn wei- racistische beeldvorming van Afrikaanse stammen persi- nig opmerkelijk: een zoenend stelletje, een soldaat die hurkt fleert. De combinatie van Muholi’s statige voorkomen met de voor een stier, twee gitaar spelende zigeuners die zo uit een futiele huishoudelijke objecten getuigen – ondanks de zware schilderij van Frans Hals geplukt hadden kunnen zijn. Dit thematiek – van een gevoel voor humor en zelfrelativering. vroege werk heeft een erg banaal en anekdotisch karakter, Maar het werk bevat nog een tweede laag, zo blijkt uit de en is verre van het resultaat van de formele of conceptuele beschrijving bij het werk. Muholi’s moeder was haar hele experimenten waarmee de kunstenaar later bekend zou leven werkzaam als huishoudelijke hulp bij witte gezinnen. worden. Het zware en slecht betaalde werk dat in Zuid-Afrika in de Uit Kertész’ Parijse werken kan wel meteen worden afge- regel voor zwarte vrouwen werd voorbehouden, toont ook leid waaraan de fotograaf zijn canonieke status heeft overge- de economische kwetsbaarheid van deze groep. De foto stelt houden, en waarom hij deel uitmaakt van het lijstje van op een meer subtiele manier de economische uitbuiting van grote avant-gardefotografen zoals Eugène Atget, Brassaï en zwarte vrouwen aan de kaak. Man Ray. In Parijs ontwikkelde Kertész de formalistische, Nog meer werken in de tentoonstelling ontlenen beteke- maar nooit volledig abstracte, beeldtaal die zijn handelsmerk nis aan autobiografische feiten, waardoor de veellagigheid werd. Dit werk bevindt zich ergens tussen de poëtische beelte- van de foto’s de toeschouwer soms kan ontgaan – zeker nissen van Henri Cartier-Bresson en de abstracte, formalisti- wanneer blijkt dat veel werken in de expositie onvoldoende sche experimenten van Alfred Stieglitz of Paul Strand. Door worden toegelicht. Zo is het bij gebrek aan bemiddeling gis- het vogelvluchtperspectief blijven een brandende straatlan- André Kertész sen naar de betekenis van Julile I, een foto waarin een naak- taarn, een boom in een besneeuwde tuin, of de schaduw van te Muholi op opgeblazen plastic zakken ligt voor een achter- een trapleuning op de treden herkenbaar, maar ze krijgen Mondrian’s studio, Parijs, 1926 Ministère de la Culture et de la Communication / Médiathèque de grond van opgestapelde kranten. Bij opzoeking blijken de een verstilde, afstandelijke en abstracte kwaliteit. l’architecture et du patrimoine, Dist Rmn © Schenking André Kertész zakken te verwijzen naar een operatie die de kunstenaar De tijd die Kertész in New York woonde is opgedeeld in aan haar baarmoeder heeft ondergaan om mogelijk kwaad- twee periodes: de Amerikaanse periode en de internationale aardige cellen te verwijderen. Pas wanneer je weet dat de periode. Kertész verliet omwille van politieke en economi- ingreep bestond uit het weghalen van meerdere gezwellen, sche omstandigheden Parijs om in New York als modefoto- volgt het inzicht dat de zakjes symbool staan voor dit aange- graaf aan de slag te gaan. Hij zou zijn hele verdere leven in taste weefsel. Plots wordt duidelijk dat het lichaam van deze stad wonen. Zijn werk werd er niet naar waarde Muholi niet alleen kwetsbaar is vanwege haar identiteit, geschat en hij verloor er zijn faam. Door het gevoel van maar ook omdat ze behoort tot een groep die vaak geen toe- gevangen te zijn op een plek waar hij niet hoorde, cultiveer- gang heeft tot gezondheidszorg. de Kertész de afstandelijke en gereserveerde kwaliteit van Al te vaak blijven de werken hangen in een letterlijke zijn materiaalbeheersing. Zijn foto’s tonen niet langer het representatie van schrijnende misstanden, of in een letter- romantisch beeld van een nachtelijk Parijs, maar een lijke symboliek. Zo benadrukt Muholi de zwartheid van melancholische, dwalende blik op de verlorenheid in de haar huidskleur door in de afdruk het contrast zo te verza- industriële grootstad. digen dat haar gezicht gitzwart wordt. Het is overduidelijk Na deze periode van kommer en kwel werd Kertész her- wat Muholi hiermee wil aantonen, maar die strategie ontdekt. Zijn autonome werk werd in 1964 geëxposeerd in draagt weinig bij tot het debat rond raciale ongelijkheden. het MoMA en in tijdschriften gepubliceerd. De foto’s uit de De beelden die wel een visuele ambiguïteit in zich dragen, internationale periode bestaan uit romantische beelden laten zien wat visueel activisme werkelijk kan zijn. Maar die zoals die uit de Parijse periode, maar ook meer cynische ambiguïteit heeft nood aan een contextualisering die in het composities met postmoderne kwaliteiten. Een foto van een Stedelijk vaak achterwege blijft. Tal van belangrijke aspec- façade waarop in grote letters ‘BUY’ geschilderd is, staat in ten van Muholi’s activisme laten zich dan ook moeilijk uit scherp contrast met de verstilling of lieflijkheid van Kertész’ de tentoonstelling af te leiden. Hierdoor bestaat de kans dat eerdere werk. Zo krijgt ook werk dat vormelijk lijkt aan te de bezoeker het werk vooral esthetisch waardeert, en dat is sluiten bij zijn vroeger formalistisch of romantisch werk jammer. Jorne Vriens een nieuwe betekenislaag. Een foto van een man die achter matglas uitkijkt over de zee is niet alleen een spannende p Zanele Muholi, tot 15 oktober in het Stedelijk Museum, compositie, maar ook een commentaar op de anonieme, Museumplein 10, 1071 DJ Amsterdam (020/573.29.11; desolate genotservaring van moderne cruiseschepen en stedelijk.nl). appartementencomplexen. De tentoonstelling eindigt met een zaal vol polaroids in kleur, die een relatief groot, maar jammer genoeg onbekend André Kertész. Mirroring Life. FOAM. Wie een eerste gebleven deel van Kertész’ oeuvre beslaan, geproduceerd in André Kertész blik op Mirroring Life werpt, merkt onmiddellijk dat het om de laatste jaren van zijn leven. Hoewel Kertész tot een van Burlesque dancer (Satyric dancer), 1926 een klassieke tentoonstelling gaat. Op de zachtgroene de iconen van de twintigste-eeuwse fotografie behoort, Ministère de la Culture et de la Communication / Médiathèque de muren hangen zwart-witfoto’s van homogeen formaat. Ze betreft zijn faam vooral de Parijse periode. Naast deze beken- l’architecture et du patrimoine, Dist Rmn © Schenking André Kertész De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 10

9 DEC - 17 FEB Madeleine Berkhemer Solotentoonstelling

Slaak 20, Rotterdam (NL) www.bobsmit.com De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 11 deze expo op geen enkele manier wordt geproblematiseerd. Mirroring Life is in die zin geen uitzondering op de traditionele overzichtstentoonstellingen van mannelijke avant-gardefoto- grafen. Zij nemen de problemen van de mannelijke blik zelden tot hun onderwerp, wellicht vanwege het feit dat een zulk uit- gangspunt de beoogde neutraliteit zou bemoeilijken of afbreuk zou doen aan de autonomie van het werk. Toch is het wenselijk dat in de toekomst ook meer klassieke overzichtsten- toonstellingen zich tot doel stellen een kritische reflectie op het getoonde oeuvre te bieden. Sepp Eckenhaussen p André Kertész. Mirroring Life tot en met 10 januari 2018 in FOAM Fotografiemuseum, Keizersgracht 609, 1017 DS Amsterdam (020/551.65.200; foam.org).

Stealing from the West, Akademie der Künste der Welt. In het verhitte debat van de laatste tijd omtrent etnisch-culturele diversiteit in de kunsten wordt geregeld gerefereerd aan ‘culturele toe-eigening’, het overnemen van elementen uit andere culturen. Waar het fenomeen van culturele toe-eigening van alle tijden is, ligt vandaag de klemtoon op de beslaglegging door de leden van een ‘domi- nante’ groep op de intellectuele of symbolische eigendom van andere groepen, die niet dezelfde vertegenwoordiging of privileges binnen de maatschappij genieten. Niet alleen de (neo)koloniale recuperatie of uitbuiting van identiteit en cultuur voor economische doeleinden wordt daarbij aange- klaagd, maar ook de onbezonnen, vaak kwetsende manier waarop deze uit hun oorspronkelijke context worden getrokken, eigen gemaakt, en daardoor uitgehold. In het proces van toe-eigening, wat steeds een wijziging of adaptatie van het oorspronkelijke impliceert, ligt onherroe- pelijk een spanningsmoment besloten, maar de recente (glo- bale) politieke polarisatie biedt een mogelijke verklaring voor Lawrence Abu Hamdan de scherpte die het debat het laatste jaar heeft aangenomen. Ook binnen de kunsten is een heus ‘dekolonisatieproces’ van Double-Take: Officer / Leader of the Chasseurs / Syrian Revolution Commanding a Charge, 2014, videostill zowel discours als praktijk opgestart, zij het niet zonder dis- puten en obstakels. Denk maar aan de rel die uitbrak rond bovendien haar bestaan, rijkdom en cultuur te danken aan het schilderij Open Casket (2016) van de witte kunstenaar de exploitatie van miljoenen slaven, hun land en cultuur. Dana Schutz dat in de Whitney Biennial te zien was, een De kunstenaars in deze tentoonstelling laten zien hoe groe- ongepaste toe-eigening van de foto van het verminkte pen die buiten het ‘westers construct’ vallen niet voortdu- gezicht van de Afro-Amerikaanse jongen Emmett Till in zijn rend tot slachtoffers herleid moeten worden, maar dat ook open doodskist. Of neem nu Sam Durants belofte aan de ‘zij’ op hun beurt terug kunnen stelen wat hen ooit toebe- Dakotaanse gemeenschap om zijn installatie Scaffold (2012), hoorde, als een vorm van postkoloniale vergelding. een composiet van gerepliceerde historische schavotten dat De expositie opende met Class Hatred, Only Joking, een per- raciaal geweld in de Amerikaanse geschiedenis naar boven formance van Ines Doujak en John Barjer die als komisch haalt, ceremonieel te verbranden, om vervolgens de intellec- duo een half uur lang aanstootgevende grappen tapten. Die tuele eigendomsrechten van het werk over te hevelen. Ook opvoering droeg wel een vrij simplistische boodschap in de kunstenaar Jimmy Durham werd plots op de rooster zich: racistische en seksistische grapjes worden vaak met de gelegd door een groep Cherokeese curatoren en kunste- mantel der liefde bedekt, maar wat met een lach gezegd naars, die Durhams inheemse afkomst betwistte en hem als wordt, is zelden onschuldig. Humor kan dan als tegenma- Ulay een oplichter afschilderde. Wie zich een beeld of identiteit noeuvre dienen, zo werd gesuggereerd. Deze allesbehalve There Is A Criminal Touch To Art, An Event by Ulay, 1976, toe-eigent, kaapt een onderwerp waarin weinig inleving geslaagde aanzet kon gelukkig snel worden vergeten dank- documentatie van een performance mogelijk is, en ontzegt tegelijkertijd de ondergerepresenteer- zij andere kunstenaars die er wel in slaagden om te laten de Ander het recht om dat verhaal zelf te vertellen. Vaak zien hoe niet-westerse sluw-en slimmigheid tot productieve draait het debat daarbij uit op het demoniseren en criminali- tegenmanoeuvres kunnen leiden. De tentoonstelling, Officer Leader of the Chasseurs Syrian Revolution Commanding seren van kunstinstellingen of kunstenaars die in veel geval- gespreid over de hokachtige kamers van het souterrain a Charge (2014) van Lawrence Abu Hamdan, een beeld- len goedbedoeld, maar al te vaak met een gebrek aan sensi- waar de Akademie der Künste der Welt gevestigd is, vangt montage waarin het interieur van een Syrische zakenman biliteit, een actueel, politiek gevoelig onderwerp pogen aan aan met een reeks zwart-witfoto’s waarop te zien is hoe de in detail wordt gescand. In zijn woonst prijkt een reproduc- te snijden. In deze discussies, die zelden tot een consensus in 1976 nog onbekende Ulay het schilderij Der Arme Poet tie van Théodore Géricaults Officier de chasseurs à cheval de la leiden, staat onmiskenbaar de spanning tussen het alleen- (1839) van Carl Spitzberg – in die tijd een van de belangrijk- garde impériale chargeant, maar de imperiale officier der recht op cultureel erfgoed en de artistieke vrijheid centraal. ste werken in de collectie van de Neue Nationalgalerie in cavalerie uit het oorspronkelijke schilderij liet de zakenman Met Stealing From the West – Cultural Appropriation as Berlijn – uit het museum ontvreemde. Het gestolen werk vervangen door Sultan Basha al-Atrash, de Syrische leider Postcolonial Retaliation levert de Keulse Akademie der hing vervolgens voor enkele uren in het interieur van een van het verzet tegen de Franse dominantie tussen 1925 en Künste der Welt (die in haar werking sinds 2012 uitsluitend Turkse immigrantenfamilie. Met die actie leverde Ulay een 1927. Bovenop de beelden monteerde Abu Hamdan een niet-eurocentrische perspectieven hanteert) een tentoon- commentaar op de misplaatste vorm van bourgeois-senti- geluidsband met een gesproken narratief dat de door kolo- stelling die een boeiend en onderbelicht aspect van dit mentaliteit waarmee westerse instituten zich het beeld van niale representaties ingegeven westerse verbeelding onder- onderwerp brengt: de strategie van ‘counter-appropriati- armoede toe-eigenen. In een tweede ruimte hangt een op uithaalt. Elders in de tentoonstelling speelt The Crown on’. Ekaterina Degot, de curator van de tentoonstelling, groot formaat gedrukte foto van Younes Baba-Ali getiteld Against Mafavuke, een fascinerende film van de Zwitserse haalde inspiratie bij de ‘Pink Panthers’, de legendarische Italianisation (2016). Het gaat om een portret van een ille- kunstenaar Uriel Orlow, wiens selectie in de context van bende juwelendieven uit ex-Joegoslavië, die naar verluidt gale migrant die selfiesticks op straat verkoopt, gehuld in deze tentoonstelling discutabel is: je zou immers kunnen wraak wilden nemen op het Westblok dat ze verantwoorde- een blauwe trui met daarop het label ‘Italië’. Waar hier het stellen dat hij zich, op zijn beurt, de strategie van omgekeer- lijk achtten voor de desintegratie van het socialisme. De ten- onderscheid tussen appropriatie en assimilatie ligt, is niet de culturele toe-eigening toe-eigent. In deze film, geïnspi- toonstelling gaat uit van het idee dat het Westen een con- helemaal duidelijk, maar wel wijst het beeld op de doeltref- reerd op een waargebeurd verhaal uit Zuid-Afrika in 1940, struct is; een concept dat zich ent op een positieve definiëring fendheid van het overnemen van culturele codes vanuit een speelt de herborist Mafavuke Ngcobo de hoofdrol. Liever tegenover de negatieve ander (kortom, het westen bestaat economisch perspectief. Een krachtiger voorbeeld van dan zich te houden aan de traditionele geneeskunde, inspi- bij gratie van de Ander). Het ‘westers construct’ heeft omgekeerde toe-eigening zien we in het werk Double-Take: reert Mafavuke zich op westerse medische wetenschappen,

Nicolás Lamas Thinging 6 monique ijsseldijk P/////AKTPOOL

19 Nov 17 Dec 2017 Opening 18 Nov 20 24 hrs

zeeburgerpad 53, 1019 AB amsterdam www.pakt.nu De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 12

REUTEN GALERIE GALERIE ONRUST 18/11– 23/12 02/12–21/01 Opening hours during Opening 18/11, 16:00–18:00 HOUSE Amsterdam Art Weekend Lynne Leegte (Fotowerken en een Installatie) HEAT II 24/11, 12:00–21:00 Han Schuil 25/11, 12:00–20:00 WINDOWS 26/11, 12:00–18:00 23/11–26/11 29/11–02/12, 13:00–18:00 Een installatie aan de Herengrachtzijde Prinsengracht 510 AMSTERDAM ART WEEKEND Planciusstraat 7 van de doopsgezinde Singelkerk 020.620.75.37 020.420.22.19 065.582.87.05 24/11–02/12 onderdeel van Watercolours van wo–za: 13:00–18:00 woe–zat: 13:00–18:00 GLASSOBS AND MORE (en op afspraak) het Amsterdam Light Festival www.reutengalerie.com Hans Hovy www.galerieonrust.nl SLEWE GALLERY 04/11–16/12 GALERIE FONS WELTERS 24/11–06/01 IN SEARCH OF RED YELLOW AND BLUE Opening 24/11, 17:00–21:00 Steven Aalders FOUR SEASON OF WOMEN TRAGEDY 23/11–26/11 Evelyn Taocheng Wang AMSTERDAM ART WEEKEND Front Space 13/01–17.02 Kerkstraat 105 A GROUP SHOW NEW PRINTS 020.625.72.14 Folkert de Jong, Matthew Monahan, woe–za: 13:00–18:00 Bloemstraat 140 Ian Davenport www.slewe.nl Maria Roosen, Berend Strik 020.423.30.46 23/11–26/11 di–za: 13:00–18:00 AMSTERDAM ART WEEKEND [email protected] GALERIE VAN GELDER www.fonswelters.nl 23/11–20/01 in GvG THE SECOND LAYER GALERIE RON MANDOS t/m 13/01 Gerhard Richter Opening 11/11 17:00–19:00 23/11–13/01 COTIDIANA (DAGELIJKS) in AP Inti Hernandez LIJN EN PUNT Gijs van Lenthe opening 20/01 17:00–19:00 Esiri Erheriene-Essi 26/11 LAUNCH CUT MAGAZINE ABOUT 23/11–26/11 AMSTERDAM ART WEEKEND ART ISSUE 17 Planciusstraat 9 A 17/11–19/11 23/11–26/11 020.627.74.19 AMSTERDAM ART WEEKEND di–za: 13:00–17:30 ART DUSSELDORF www.galerievangelder.com Isaac Julien, Hans Op de Beeck, Renato Nicolodi and Jacco Olivier 06/12–10/12 ANDRIESSE EYCK UNTITLED MIAMI Katinka Lampe, Levi van Veluw, Prinsengracht 282 GALERIE Hans Op de Beeck, +31(0)20.320.70.36 21/10–02/12 woe–zat, 12:00–18:00 OPENING HOURS Mohau Modisakeng www.ronmandos.nl Daragh Reeves 23/11–26/11 Leliegracht 47 AMSTERDAM ART WEEKEND +31(0)20.623.62.37 THE MERCHANT HOUSE Alexandra Laudo (Heroínas de la Cultura) wo–za: 13:00–18:00 24/11–28/01 (en op afspraak) Opening 24/11, 17:00–21:00 op 25/11, 18:00–19:00 www.andriesse-eyck.com TMH Talk 16/12, 15:00–17:00; Catalogue Event 26/01, 19:00–21:00 Curated by Marsha Plotnitsky, TMH Founding Artistic Director MAKING THINGS HAPPEN: YOUNG ARTISTS IN DIALOGUE II WILLEM BAARS Elsa Tomkowiak & Mary Sue 23/11–26/11 PROJECTS AMSTERDAM ART WEEKEND t/m 02/12 Hoogte Kadijk 17 Elsa Tomkowiak & Mary Sue 020.423.06.07 26/11, 12:00–14:00 Herengracht 254 NACHLEBEN wo–za: 12–18u 020.845.59.55 Emo Verkerk www.baarsprojects.com AMSTERDAM ART WEEKEND SPECIAL EVENT vr: 12:00–19:30 Carolee Schneemann’s Films: (en op afspraak) Screening & Panel Discussion www.merchanthouse.nl De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 13 die hij niettemin op alternatieve wijze benadert. Zijn hybri- Het werk van Guyton beoogt de techniek die het beeld pro- de werkwijze, die ergens tussen een inheemse en westerse duceert zichtbaar te maken. Hij wil de sporen laten zien die praktijk valt, levert hem veel klanten op, wat de geïnstituti- een (falende) techniek in het uiteindelijke beeldobject onaliseerde geneeskunde tegen de borst stuit. Hij wordt nalaat. De techniek wordt ervaarbaar net omdat de printer door het gerecht op het matje geroepen, omdat hij volgens ontspoort, net omdat hij op zijn limieten botst of ronduit de westerse farmaceutische industrie zijn boekje te buiten faalt, net omdat de weerbarstigheid van de gebruikte mate- zou zijn gegaan. Ook de traditionele medicijnmannen doen rialen (doek, inkt, printer) zich manifesteert. Techniek is hun beklag. De film laat niet alleen op genuanceerde manier hier meer dan een middel waarmee de kunstenaar een vir- zien hoe het Westen de lokale, traditionele geneeskunde tueel bestand in een reëel object omzet. Het is een actieve verheerlijkt om zijn eigen zogenaamde ‘autoriteit’ te vrijwa- partner in de creatie van het werk. De vraag stelt zich dan ren, maar ook hoe snel het zich bedreigd voelt wanneer de naar de precieze plaats van de creatieve act: in de fotografi- contouren van die categorie dreigen te versoepelen. In die sche opname die aan de basis ligt, in de zichtbare sporen die spagaat tussen ‘traditie’ en ‘moderniteit’ ziet Urlow een een ‘mislukte’ omzetting van een digitaal bestand in een mogelijkheid tot weerstand en verzet. beeldobject op het doek nalaat, of in de handelingen (en Als tentoonstelling is Stealing from the West geen uitblinker. keuzes) die daarna gesteld worden zoals het afwijzen of Ondanks een aantal sterke werken is de expositie totaal ver- goedkeuren van het geprinte beeld? Het is precies die onbe- snipperd en mist de opstelling een scherpe scenografie die het slisbaarheid die ervoor zorgt dat Guytons praktijk wezenlijk geheel strak samenhoudt en de onderlinge verbanden tussen fotografisch is: hij is geen fotograaf omdat hij zelf fotografi- de werken, die nu als geïsoleerde illustraties overkomen, uit- sche opnames maakt en naar het doek vertaalt, maar licht. De tentoonstelling is verre van een visueel plezier, maar omdat hij een fotografische productiemethode toepast. wel is ze een waardevolle poging om de andere kant van de Hoe anders is het werk van Torbjørn Rødland dat even medaille te laten zien in discussies rond institutioneel racisme verderop in de Sackler Gallery wordt getoond! Hier geen en culturele toe-eigening. Zonder de bestaande ongelijk- opzichtige zelfpresentatie van de techniek die aan de basis waardigheid te ontkennen, legt de tentoonstelling de nadruk ligt van het beeld. Integendeel zelfs: De fotograaf gebruikt op de daadkracht van ondergeprivilegieerde groepen, liever een klare en directe beeldtaal om de boodschap die hij met dan op hun slachtofferschap. Die positie is een welgekomen zijn beelden wenst te communiceren zonder omwegen aan nuance en aanvulling op een strop gelopen debat waar we het publiek te presenteren. In tegenstelling tot de beelden nog lang niet klaar mee zijn. Laura Herman van Guyton zijn zijn beelden glad en transparant: geen aan- getast oppervlak dat zich tussen beeldinhoud en kijker Wade Guyton p Stealing from the West, tot 10 december in Akademie der opstelt. De techniek hier is onzichtbaar, zoals het ook Künste der Welt, Herwarthstraße 3, 50672 Keulen Untitled, 2016. Courtesy Wade Guyton. Foto: Ron Amstutz gebruikelijk is in de commerciële fotografie waaruit Rødland (022/13.37.74.80; academycologne.org.) zijn inspiratie put. Zijn beelden worden gekenmerkt door een heldere belichting, een algemene scherpte en een uitge- kiende enscenering. Maar tegelijkertijd wordt die gepolijste Wade Guyton / Torbjørn Rødland, Serpentine Galleries. beeldtaal gedwarsboomd door een onthutsende (en vaak In de Londense Serpentine Galleries lopen momenteel twee licht choquerende) beeldinhoud. We zien: twee glazen wijn tentoonstellingen die op een spannende manier met elkaar (een gevuld met witte, een ander met rode wijn) die met in dialoog treden. De Amerikaanse kunstenaar Wade zoveel kracht tegen elkaar worden geslagen dat de glazen Guyton (°1972) presenteert er grote, op linnen doek afge- exploderen en de wijn in het rond spat, een paar handen dat drukte fotografische beelden, terwijl de Noors-Amerikaanse twee jonge puppy’s stevig omklemt (iets te stevig, wellicht), Torbjørn Rødland (°1970) foto’s met een eerder bescheiden een glanzend rode pump waarvan de naaldhak achter de formaat toont. Wat deze werken gemeenschappelijk heb- gulp van een broek haakt, een halfnaakte jongeman die ons ben, is een uitgesproken aandacht voor de obstinate weer- aankijkt terwijl hij een in pak gestoken ouder heerschap bij stand van de fysieke werkelijkheid. Bij Guyton manifesteert de kraag grijpt, twee voeten druipend van honing die zich die zich in de productiemethode, bij Rødland in de gekozen even van de grond verheffen, de kleverige vloeistof als klod- onderwerpen. derig vlies tussen de tenen, een meisje dat een ovenwant De tentoonstelling gewijd aan Guyton is een aangepaste met een afbeelding van een bij erop voor haar naakte bor- en ingekorte versie van een eerdere presentatie in het sten houdt, enzovoort. Museum Brandhorst in München, wat ook door de titel van De beelden hangen relatief laag in de tentoonstellings- de expo wordt aangegeven: Das New Yorker Atelier, Abridged. ruimte. We kijken niet op naar de gefotografeerde scène, De titel verwijst naar de ruimte waar het werk geprodu- maar duiken er meteen in. Het verhevigt het contact tussen ceerd werd en ook voor het eerst getoond: het atelier van de kijker en beeld. Alhoewel de foto’s niet gespeend zijn van kunstenaar in New York. Het atelier als productieplek is op seksuele toespelingen, lijkt het Rødland daar niet om te twee manieren aanwezig: in de beelden die Guyton van zijn doen. Achter de wat scabreuze acties gaan mensen schuil atelier maakte, het vertrekpunt van zijn geprinte doeken, en die bezeten lijken door een verlangen naar een direct, zelfs in een specifieke installatie in een van de zalen van de ten- dwingend contact met de wereld, met objecten, met elkaar. toonstelling. Die installatie bestaat uit een aantal achter Als er al sprake is van enige perversiteit, dan schuilt die elkaar geplaatste beelden die tegen de muur rusten. Ze illus- vooral in de directheid waarmee dat contact wordt gezocht. treert een belangrijk moment in de atelierwerking. Alle doe- Rødland toont scènes waar de zucht naar contact overgaat ken zijn klaar en afgewerkt, maar ze worden voorlopig nog in een pijnlijke botsing met de wereld, zoals in dat beeld van even opzijgezet, wachtend op een definitieve goed- of afkeu- een jong meisje dat met opengesperde mond gretig naar een ring. Het zijn potentiële werken die zich (voorlopig) nog ont- Wade Guyton opgehangen appel bijt vol vervaarlijk uitstekende munt- trekken aan onze blik; ze zijn het teken van een hoge pro- stukken (Apple, 2006). Zoals de titel van de expo – The Touch Das New Yorker Atelier, Abridged. Foto: James Campbell ductiviteit in het atelier, en van een open kunstpraktijk That Made You – al suggereert, gaat dit werk over ‘geraakt’ waarbij om het even welke opname kan omgezet worden in worden. Het is door aanraking dat we ons voor het eerst een werk. bewust worden van een wereld buiten ons. Aanraken bete- De tentoonstelling presenteert werk dat Guyton de afgelo- kent echter niet alleen de wereld als koppige weerstand pen twee jaar produceerde en dat een belangrijke verschui- leren kennen, maar ook als sensueel object: aanraken is een ving in zijn oeuvre markeert. Terwijl het vroegere, minima- beweging aangedreven door verlangen. listische werk eerder grafisch en abstract is, vertrekt hij voor Wat Rødland met Guyton verbindt is een gedeelde sensi- zijn recent werk van digitale opnames van zijn directe omge- biliteit voor het koppige insisteren van de materiële wereld. ving: schermafbeeldingen van websites of met een smart- Beiden gebruiken fotografische technieken om de weer- phone gemaakte snapshots van objecten en van bezoekers stand ervan te beproeven. Wat in het falen van de techniek in het atelier. Wat echter niet veranderde, is zijn werkmetho- bij Guyton verschijnt, is het weerwerk van onwillige mate- de. De beelden, feitelijk niet meer dan digitale bestanden die rie die weigert zonder meer te verdwijnen in het proces van in eerste instantie een louter virtueel bestaan leiden, worden dematerialisatie dat door de digitalisering is ingezet. De telkens op een linnen schildersdoek geprint met behulp van beelddrager is hier geen passieve ontvanger van het beeld, reguliere Epson inkjetprinters: geen dure printers specifiek maar een actieve medespeler in de creatie ervan. In de beel- gemaakt voor het op industriële schaal bedrukken van deze den van Rødland krijgt het verlangen naar verbinding een stof, maar printers die in de kleinhandel verkrijgbaar zijn. De uitgesproken fysiek karakter: de wereld is hier geen object doeken zijn in twee gevouwen en worden zo door de printer van contemplatie, maar iets dat aan ons kleeft, dat opdrin- gestuurd of getrokken, soms zelfs meermaals na elkaar. De gerig aanwezig is, dat we verlangen vast te grijpen en te uiteindelijke prints zitten steevast vol fouten: het doek hapert omklemmen, tot het pijn doet. Steven Humblet in de doorvoer, de technische ‘vertaling’ van het digitale bestand naar een printbestand verloopt niet helemaal vlek- p Torbjørn Rødland en Wade Guyton tot 19 november in keloos, het schildersdoek verschuift, er is niet voldoende inkt Torbjørn Rødland Serpentine Galleries, Kensington Gardens, Londen (020/74 inTbBleu_pubWR_Pittoors_Mise de printer of de inkt loopt juist uit…en page 1 13/10/17 18:16 Page1 Bathroom Tiles, 2011-13. Privécollectie 02 60 75; serpentinegalleries.org).

du jeudi au dimanche Galerie Tinka Pittoors 22-10 de 14 h à 18 h 30 ou sur rendez-vous TRIANGLE BLEU

van donderdag tot zondag The van 14 u tot 18 u 30 of op afspraak 30-12 von Donnerstag bis Sonntag Cour de l’Abbaye, 5 von 14 Uhr bis 18 Uhr 30 oder nach Vereinbarung 4970 Stavelot - Belgique Wallflower T +32(0)80 86 42 94 from Thursday till Sunday [email protected] Execution 2 0 17 from 2 pm till 6.30 pm or by appointment www.trianglebleu.be De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 14

menlijke videoboodschap het onderscheid tussen ‘non- Painting Now. Livingstone Gallery is al ruim een kwart­ Beeldende kunst – terugblik facist living’ en ‘anti-facist living’ aanduidden. Echte bevrij- eeuw een vaste waarde in het Nederlandse galeriecircuit, ding van fascisme bestaat in de erkenning van complexiteit maar opereert grotendeels onder de publieke radar. De Propositions for Non-Fascist Living: Propositions #1: en het weerstaan van de verleiding hier een eenduidig tege- Haagse galerie roert zich niet in de frontlinie van de concep- What We Mean, BAK Utrecht. Te midden van de renova- nantwoord op te formuleren. tuele kunst. Kunstenaars worden niet voornamelijk van De tie van hun nieuwe locatie en de ontwikkeling van een Tijdens een andere video-interventie, stelde Vijay Prashad Ateliers of de Rijksakademie geplukt, maar eerder van de geüpdatete identiteit, opende BAK Utrecht op 7 oktober het dat het fascisme afhankelijk is van gevoelens van vernede- lokale Koninklijke Academie voor Beeldende Kunst. De focus vier jaar durende onderzoeksproject Propositions for Non- ring en het, om deze te bevechten, nodig is vertrouwen te ligt meer op degelijke kwaliteit dan op modieuze trends. Fascist living. Met het ambitieus symposium getiteld hebben in een toekomst die meer is dan slechts de voortzet- Omdat je als veteraan niet meer in aanmerking komt voor Propositions #1: What We Mean, poogde BAK Utrecht af te ting van het heden. Om het gekende ‘nu’ te overstijgen, spannende ‘New Art Sections’ met gereduceerde stand­ tasten hoe we ons precies tot ‘fascistische’ terminologie moet de toekomst wel via speculatieve wegen benaderd tarieven, verzon galeriehouder Jeroen Dijkstra een list. Hij kunnen verhouden. Uitgangspunt was de foucaultiaanse worden, niet door zich ‘af te zetten tegen’, of ‘eindeloos te richtte Livingstone Projects op in Berlijn, een hybride plek opvatting van fascisme als een verlangen naar macht dat reflecteren op’, of vragen en stellingen te formuleren in de tussen presentatieruimte en residentie. Kunstenaars van de alom aanwezig is – een definitie die doorheen de dag meer taal die voorhanden is, maar door proposities te doen in de galerie mogen er twee tot drie maanden gratis werken en werd bevestigd dan bevraagd. Het is een riskante keuze om vorm van performatieve voorstellingen. De nieuwe BAK exposeren. Tegelijkertijd geldt de dependance als verken- met een niet alleen beladen, maar ook vaak ondoordacht locatie onder constructie vormde een interessante achter- ningspost, met de kunstenaars als buitenlandse voelsprie- gebruikt woord als ‘fascisme’ aan te komen, maar, zoals grond voor zulke pogingen tot ‘making shift-ness’, in de ten van de galerie. curator Matteo Lucchetti later benadrukte, ‘met de huidige woorden van Hlavajova. De eerste kunstenaar in Livingstone Projects was Jan gebeurtenissen kunnen we er niet meer omheen de dingen Op de screening van Wutharr, Saltwater Dreams (2015) Wattjes, die voor de Haagse moedergalerie de groepsten- bij hun naam te noemen’. van Karrabing Film Collective volgde een gesprek tussen toonstelling Painting Now samenstelde. Wattjes heeft zich de De dag bestond uit verschillende lezingen, performances, maker Elizabeth Povinelli en curator Vivian Ziherl. Povinelli installaties en (video-)interventies waarin makers en den- benadrukte meerdere keren dat zij, als blanke Amerikaanse kers aan de hand van hun praktijk zoeken naar nieuwe vrouw, hier niet alleen stond – we moesten de rest van het manieren van samenleven. Onze dagelijkse concepten, zo collectief Aboriginal kunstenaars om haar heen visualise- argumenteerde directeur Maria Hlavajova in haar introduc- ren. Dit raakte aan de kern van wat de inheemse film vol- tie, zijn gerelateerd aan, of zelfs geworteld in, een alom aan- gens haar kan bijbrengen in het nadenken over non-fascist wezig verlangen naar ‘macht’. Om ons een non-fascistisch living in een westerse wereld. Povinelli’s onderscheid tussen samenleven überhaupt voor te kunnen stellen, moet er dus het fascistische idee van een land dat toebehoort aan een voorbij de bestaande structuren en terminologieën worden gesloten ‘we’ wiens bestaansredenen voortdurend beves- gedacht. Een levenskunst die het fascisme kan tegengaan, zo tigd dienen te worden middels mechanismes van uitslui- schrijft Foucault in zijn voorwoord op Anti-Oedipus (1972) ting, en het ‘inheems toebehoren’ gebaseerd op een open van Gilles Deleuze en Félix Guattari, neemt afstand van niet maar fundamenteel begrip van landgebruik, ruimte en alleen beperkende machtsconcepten als ‘het individu’, maar landschap, is hierin cruciaal. Fascisme schuilt volgens van alle statische en uniforme categorieën. Povinelli in het menselijke verlangen te willen heersen over De meeste sprekers en performers mochten dan inder- zowel elkaar als de natuur, en kan alleen worden tegenge- daad wel tot doel hebben tegenstellingen tussen ‘we en ze’, gaan wanneer we ons openstellen voor andere vormen van ‘zelf en ander’, of ‘host en gast’ te bevragen, een deel van de verwantschap, die verder reiken dan het traditionele idee programmatie slaagde er niet in om aan deze tegenstelling van ‘familie’ of ‘natiestaat’. te ontsnappen. Zo hadden de poppensketches van Pedro Tijdens de screening van Lizzie Bordens film uit 1983 Reyes (Manufacturing Mischief), de prominente neonletters Born in Flames werd performatief onderzocht hoe de ene van Yael Bartana ‘What If Women Ruled the World’ en de inclusie weer een andere vorm van uitsluiting tot gevolg titel van het werk Towards an anti-fascist feminist front (2017) kan hebben. Twee uur lang becommentarieerden Sepake van Angela Dimitrakaki, Sanja Ivekovic en Antonia Majaca Angiama en Domitillia Olivieri live de filmscènes, waarbij ze een reactionaire toon die te veel bleef hangen in een eenzij- wezen op de vaak problematische verhoudingen binnen dige, onproductieve kritiek. Stefano Harney en Fred Moten feministische groepen, vrouwenmarsen en vormen van legden de vinger op de zere plek wanneer zij in een geza- geprivilegieerd verzet. Door het laten samenkomen van twee temporaliteiten, brachten de commentatoren de sci- encefictionfilm uit de jaren 80 opnieuw tot leven en plaats- ten ze deze in een actueel perspectief. De performatieve ingrepen werden gedurende de dag steeds ingrijpender en hoewel niet alle experimenten op zichzelf even geslaagd waren – zo lukte het Wendelien van Oldenborgh en Charl Landvreugd niet hun vj-dialoog echt een gesprek te laten zijn en voegde Quincy Gario’s ‘perfor- Jan Wattjes mance’ weinig toe aan zijn ‘lecture’ – maakten deze bouw- Gagosian Gallery, Davies Street, London III, 2017, olieverf op doek, stenen allemaal onderdeel uit van een choreografische 200 x 150 cm. Courtesy Livingstone Gallery, Den Haag. Foto: Peter Cox route met een euforische muziekperformance als eindstati- on. Marinella Senatore, die voor haar project Protest Forms musici uit Utrecht vroeg om met hun instrumenten ver- schillende vormen van protest te onderzoeken, riep alle aanwezigen op om na afloop in alle vrijheid deel te nemen aan wat er op het podium gebeurde. Waar deze opdracht in zichzelf iets dogmatisch had kunnen hebben, ontstond er Videostatement door Vijay Prashad als onderdeel van ‘Propositions #1: verrassend genoeg daadwerkelijk een machtsvrije ruimte What We Mean’ bij BAK, basis voor actuele kunst, Utrecht op 7 oktober waarin bezoekers, performers en kunstenaars al dansend, 2017. Foto: Tom Janssen zingend, en rappend met een soort taal experimenteerden die geen communicatie maar samenhorigheid als doel had. Toch leidde dit niet tot een happy end, wel tot een uitbun- dige vrolijkheid waarbinnen ook voor ernst een plek was. In plaats van enkel te spreken over wat Foucault met ‘levens- kunst’ als ontsnapping aan het fascisme bedoelde, heeft BAK in 12 uur tijd een setting weten te creëren waarin dit aan den lijve werd ondervonden. Dit was op zich al een bewonderenswaardige prestatie, maar zullen de curatoren van BAK na hun ambitieuze onderzoeks- lancering het non-fascisme ook technischer benaderen? Dit vraagt niet enkel de input van kunstenaars en denkers, maar ook van bijvoorbeeld data-analisten en juristen, zodat we ons niet alleen kunnen voorstellen hoe het bijvoorbeeld is om geen werk meer te hebben (zoals de hypnoseoefening ‘On the Liberation from Work’ tot doel heeft), maar we begonnen zijn met het ontwerpen van structuren om hier een wenselijke invulling aan te geven eens het zover is. Lietje Bauwens Isshaq Al-Barbary en Diego Segatto van Campus in Camps met Pelin Tan, Ingrid Simons ‘Autonomous Infrastructure and Stories of Hospitality’, 2017, gesprek p Propositions for non-fascist living vond plaats op 7 oktober als onderdeel van ‘Propositions #1: What We Mean’ bij BAK, basis voor 2017 in BAK Utrecht, Pauwstraat 13A, 3512 TG Utrecht In the shadows that we play, 2011, olieverf op doek, 170 x 150 cm. actuele kunst, Utrecht op 7 oktober 2017. Foto: Tom Janssen (030/231.61.25; bakonline.org). Courtesy Livingstone Gallery, Den Haag. Foto: Peter Cox

posture editions N° 26 LEADING WOMEN Not book launch event EVERYWHERE READ based on to be ‘Curating The Library’ deSingel Antwerpen muziekstudio fed … Fri. 15 Dec — 20:00 sophie nys

ADV_Posture_DWR_def.indd 1 8/11/17 14:54 De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 15

Sanne Vaassen, 00.00.000. Het persbericht bij de ten- toonstelling 00.00.000 bevat niet de gebruikelijke ronken- de aanbevelingen of mystificerende ‘curatorspeak’. In plaats daarvan is het vel papier bedrukt met een hoop cij- fers, die een kwartslag gedraaid zijn. Met het A4’tje op zijn kant en een leesbril op wordt duidelijk wat dit voorstelt: de demografische kenmerken van de Nederlandse bevolking van 1960 tot heden. Onwillekeurig ga je dan kijken en ver- gelijken: hoe is de verhouding tussen emigratie en immigra- tie veranderd over de jaren? En is het aandeel inwoners met een niet-westerse achtergrond daadwerkelijk zo hard gegroeid als sommige populisten ons willen laten geloven?

zicht op werken van Ruri Matsumoto in ‘Painting Now’, Livingstone gallery, Den Haag afgelopen jaren ontwikkeld tot een van de interessantste ademen een neo-expressionistische jaren tachtig sfeer. Veel schilders van Nederland. Hij speelde zich in eerste instantie spannender zijn de portretjes van Thijs Janssen, met zijn in de kijker met galeriegevels, nog behoorlijk figuratieve eenendertig jaar de jongste deelnemer aan de tentoonstel- voorstellingen waarin vaak de weerspiegeling van zijn ling. Je werpt een blik vanachter het soort plastic masker eigen lichaam in de ruit herkenbaar is. Geleidelijk werd het dat liefhebbers van cosplay of andere rollenspellen dragen. werk abstracter en subtieler, zeker toen Wattjes zijn blik Door de hoekige ooggaten en de mondspleet zijn stukken te naar het interieur verlegde. Hij kleedt nu de lege white zien van een toetsenbord en een beeldscherm. Er wordt cubes van Gagosian, David Zwirner, Paula Cooper en ande- blijkbaar gechat met half ontklede dames; in een portretje re internationaal bekende galeriehouders uit totdat er niet is zelfs een cursor te ontwaren. De ‘traditionele’ schilder- meer overblijft dan vlakken wit, grijs en lichtgeel, soms met kunst brengt hier hedendaagse communicatie in beeld en een harde horizontale of verticale lijn erdoor. Door met de hoe die wordt ingezet binnen het aloude fenomeen van kwast reliëf aan te brengen in de huid, verandert de aanblik voyeurisme. Edo Dijksterhuis naarmate de dag verstrijkt en het licht anders valt. Voor Painting Now nodigde Wattjes collega-schilders uit p Painting Now liep tot 4 november in Livingstone Gallery, Sanne Vaassen die het volgens hem goed zouden doen in de Berlijnse resi- Anna Paulownastraat 70a/b, 2518 BH Den Haag Flag, 2016. Courtesy Sanne Vaassen en Alpert + Leary, dentie. Het zijn allemaal min of meer generatiegenoten, (070/360.94.28; livingstonegallery.nl). particuliere collectie Hoogland, Nederland geboren rond of na 1980. Daarmee kan Painting Now ook gezien worden als een officieus vervolg op That Seventies Show uit 2005. Aaron van Erp (1978) was er als enige toen ook al bij. Hij is sinds die vorige groepstentoonstelling bij Livingstone internationaal doorgebroken met zijn ‘baco- neske’ doeken. Hoofden lijken bij hem half weggeslagen schedels en er hangt altijd een zweem van morsigheid om de voorstellingen, of het nou een man met een brandende laptop is of een relatief rustig huiskamerstilleven met ever- zwijnkop aan de wand. De doeken van Amir Tirandaz zijn op een andere manier verontrustend. De geboren Iraniër schildert uit zijn geheu- gen: opstootjes met politieagenten en wegversperringen die weinig goeds voorspellen. De groepjes figuren doemen op als uit de nevels van de herinnering, zonder houvast van een omgeving. Het werk van Ruri Matsumoto lijkt een wereld verwijderd van Wattjes’ oeuvre, maar is er eigenlijk behoorlijk mee ver- want. Deze Japanse voormalig leerling van Markus Lüpertz neemt geen galerieruimtes, maar cellen in het concentra- tiekamp Dachau als uitgangspunt. Matsumoto werkt ech- ter niet in de ruimte. Wanden, vloeren en plafonds redu- ceert ze tot lijnen die ze eerst met draad ruimtelijk uitzet en daarna overbrengt op canvas. Gaandeweg zijn de composi- ties chaotischer geworden: de lijnen zijn geëxplodeerd als een gewelddadig potje mikado. In haar laatste werk treedt er weer ordening op. De lijnen zijn verticaal gerangschikt en aangebracht met kwast op een met crêpetape afgeplakt doek. De verf kruipt onder de tape, die bij het verwijderen soms flinters meetrekt, of deels blijft plakken. Zo ontstaat een op het eerste gezicht strak lijnenspel dat bij nadere bestudering grillig en gevoelig blijkt. Painting Now laat zien wat schilderkunst kan, maar niet alles is raak. Ingrid Simons’ zwart-witte landschappen met hier en daar een beetje blauw zijn kundig gemaakt, maar zicht op ‘Sanne Vaassen. 00.00.000’, Alpert + Leary, Amsterdam, courtesy Sanne Vaassen en Alpert & Leary. Foto: Ilya Rabinovich

installatie-zicht tentoonstelling ZONDAG 03.12.2017 KUMPERMOND “HUMANABLE HORIZONS”

11–18:00 OPEN GALERIES 7 oktober tot 24 oktober 2017 GENT Galerie S&H DE BUCK Zuidstationstraat 25 & OFF-SPACES 9000 Gent enkel op afspraak www.galeriedebuck.be M4TINEES t. +32 09 225 10 81 MEER INFO: WWW.GENT-MATINEES.BE [email protected] De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 16

Een eerste indruk maak je maar één keer, dus liever meteen goed, moeten de nieuwe Amsterdamse galerie Alpert + Leary en de eveneens in het galeriecircuit debuterende exposant Sanne Vaassen hebben gedacht. En dat is gelukt. Nog voor je goed en wel binnen bent, is de aandacht al geprikkeld. Overigens zijn galerie noch kunstenaar echte nieuwkomers. Alpert + Leary wordt gerund door Steven van Grinsven, voorheen de drijvende kracht achter galerie Zinger Presents. En Sanne Vaassen is weliswaar pas in 2015 afgestudeerd aan de Jan van Eyck Academie, haar werk was al te zien in onder andere het Bonnefantenmuseum, het Van Abbemuseum en De Pont. De tentoonstelling 00.00.000 van Vaassen past perfect in het politiek en maatschappelijk geëngageerde programma waar Van Grinsven bekend mee is geworden en dat hij in een nieuwe incarnatie voortzet. Voor bloedeloos academis- me of schreeuwerig activisme is hier geen plaats. In het eer- ste deel van de tentoonstelling, op de begane grond, heerst vooral een lichte, lyrische toon. Een half dozijn dia-projec- toren toont de bloemblaadjes van inheemse en exotische planten. De flora wordt letterlijk doorgelicht, een proces dat doet denken aan controleposten bij grensovergangen. Het werk roept Island for Weeds (2003) van Simon Sterling in gedachten. De Britse kunstenaar creëerde een kunstma- tig eiland – of eigenlijk meer: vluchtelingenboot – voor de tot ‘ongewenst vreemdeling’ verklaarde rododendron, waarmee hij de discussie wilde aanzwengelen over wat nu eigenlijk inheems en eigen is. Vaassen doet iets soortgelijks in een begeleidend boekje. Losse collages maken duidelijk hoe relatief omschrijvingen als inheems of uitheems eigen- lijk zijn, vooral als er wordt gekeken naar de collectieve her- inneringen en associaties die verschillende bloemen oproe- pen. Zo wordt de tulp natuurlijk gezien als zeer Hollands, zicht op ‘Tshela Tendu & Vincent Meessen / Patterns for (re)cognition’ in Paleis voor Schone Kunsten (BOZAR), 2017. Foto: Philippe De Gobert maar stamt hij oorspronkelijk uit Klein-Azië, en wordt hij tegenwoordig voornamelijk gekweekt in Kenia. Het zwaartepunt van de tentoonstelling ligt op de eerste verdieping en bestaat uit vijf Nederlandse vlaggen. Vaassen ontrafelde ze totdat ze enkel nog een hoop losse rode, witte en blauwe draadjes over had. Die gaf ze aan vijf verschil- lende personen met de opdracht er een vlag van te maken die volgens hen Nederland representeert. Een weefster nodigde vrienden uit voor een gesprek over wat nationali- teit volgens hen inhoudt. Ze hoorde twijfels en frustratie over de multiculturele samenleving en vertaalde die in een vermenging van kleuren met in het midden een kloof. Er is in de vlag ook een typisch Nederlands vlak landschap te herkennen, maar de knopen die met verschillende weef- technieken zijn aangebracht geven aan dat er onder het oppervlak het nodige borrelt. Een sociaal geograaf herschikte de kleuren en verhoudin- gen zodanig dat een Russische vlag – wit, blauw, rood – ont- stond: een uiting van zijn vrees dat de grootmacht uit het Oosten hier de zaak dreigt over te nemen. Een andere vlag echoot het rood-wit van Indonesië, de voormalige kolonie die in 1949 onafhankelijk werd na een gewelddadige strijd waarover het laatste woord nog niet gezegd is. Vlag num- mer vier neigt naar een boeddhistische gebedsvlag. En de vijfde lijkt niet eens meer op een ceremonieel dundoek; het is een decoratief lapje geworden. Vaassens vlaggen zijn een onverwacht poëtische bijdrage aan het identiteitsdebat dat de laatste tijd zo verbeten wordt gevoerd in Nederland. Uitgaand van het meest eenduidige nationale symbool, weet ze de verwarring bloot te leggen die ermee wordt afgedekt. Rood, wit en blauw staan al lang niet meer voor volk, kerk en adel, maar zijn vrij in te vullen grootheden geworden. 00.00.000 stelt ook de (on)aantast- baarheid van het symbool ter discussie. In de Verenigde Staten zou de kunstenaar ontheiliging van de vlag worden zicht op ‘Tshela Tendu & Vincent Meessen / Patterns for (re)cognition’ in Paleis voor Schone Kunsten (BOZAR), 2017. Foto: Philippe De Gobert aangewreven. In Nederland heeft het Ministerie van Buitenlandse Zaken een van Vaassens alternatieve versies aangekocht voor de eigen kunstcollectie. Edo Dijksterhuis en professor Toma Muteba Luntumbe, fotograaf en uitgever werk van Tshela Tendu, maar veeleer de mythe van de p Sanne Vaassen: 00.00.000 liep tot 14 oktober in galerie Guy Jungblut, curator en directeur van Kunsthalle Basel moderniteit en abstractie, en hun verstrengeling met het Alpert + Leary, Staalstraat 19, Amsterdam (062/493.90.47; Elena Filipovic, antropoloog Jan Vansina en kunsthistorica koloniale project zelf. Het werk van Tendu en de plotselinge alpertleary.com). Yasmine Van Pee. In de verschillende dialogen ontmantelen verdwijning daarvan vormen hierbij slechts het startpunt. Meessen en zijn gesprekspartners het discours dat heerst Liever dan Tendu’s werk en vormentaal an sich te onderzoe- rond moderne, abstracte kunst, en leggen ze een geconstru- ken, houdt Meessen de verschillende discoursen en (ten- eerde historie bloot, bepaald door machtsrelaties, netwer- toonstellings)praktijken omtrent Tendu’s werk op als een Publicaties ken en mythes. Tendu’s werk doet hierbij dienst als het por- spiegel die de enigszins paradoxale, westerse (en vooral taal naar het koloniale kunstproject tijdens het interbellum. Belgische) opvattingen over Afrika laat zien. Vincent Meessen & Tshela Tendu. Patterns for (Re) Tshela Tendu, een begaafde kleermaker, werd als bij toe- Maar dreigt Meessen uiteindelijk niet in zijn eigen val te cognition. Na haltes in KIOSK in Gent (2013) en val ‘ontdekt’ door Georges Thiry, een koloniale agent die lopen? Zowel de drie tentoonstellingen als de catalogus Kunsthalle Basel (2015) streek Vincent Meessen deze zomer later bekend zou komen te staan als de hoffotograaf van de tonen, op een werk na, enkel het abstracte werk van de neer in BOZAR Brussel met zijn driedelige project Patterns Belgische surrealisten. Hij voorzag Tendu van verf, papier, Congolese schilder. De levendige, figuratieve werken die hij for (Re)cognition. Voor deze duotentoonstelling ging de kun- en gaf hem de opdracht om een reeks werken te schilderen maakte van menselijke figuren, planten, huizen en dieren stenaar-curator de confrontatie aan met het werk van die vervolgens integraal verscheept werd naar België. Daar werden afgezworen ten voordele van abstract en geome- Tshela Tendu (ca. 1880 – 1950), een Congolese schilder die kwamen de werken terecht in de handen van Gaston-Denys trisch abstract werk dat naadloos aansloot op de modulaire na een blitzcarrière in Europa tijdens het begin van de jaren Périer, een Congofiele koloniaal die de bevlogen propagan- constructies van de hand van Kris Kimpe en de video-opna- 30 in de vergetelheid raakte. dist werd van Tendu’s werk en de zogenaamde ‘art vivant’ mes die op deze constructies geprojecteerd werden. De Tendu’s kleurrijke, abstracte aquarellen, die jarenlang – een nieuwe kunstvorm die, volgens Périer, dankzij de 16mm-films tonen cognitieve testen, bekend als de Congo verscholen bleven in de archieven van de Koninklijke ‘vitaliteit’ van de Afrikaanse kunst de ingeslapen, naoorlog- T.A.T., die de Franse psycholoog André Ombredane afnam Bibliotheek, het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika en se westerse kunstscene nieuw leven zou inblazen. in koloniaal Congo met als doel het ‘mentale niveau’ van de de collecties van enkele verzamelaars, werden voor het pro- Dit streven naar (artistieke) regeneratie en de zoektocht lokale bevolking te onderzoeken. Dit leidde tot verschillende ject van onder het stof gehaald en opgesteld te midden van naar ‘vers bloed’ is een idee dat Périers koloniale project vol- koloniale studies zoals zijn gekende L’exploration de la menta- modulaire structuren, ambigue geluidsopnames van Jan ledig doordrong en dat terug te voeren is op een figuur als lité des Noirs congolais au moyen d’une épreuve projective Vansina’s mysterieuze ontmoeting met Tendu en onthut- Louis Faidherbe (1818-1889), die een van de eersten was (1954). Het is niet onbelangrijk om op te merken dat sende 16mm-films die koloniale, cognitieve testen laten die métissage beschouwde als een middel voor raciale verbe- Meessen ‘bij toeval’ op Tshela Tendu’s werk stuitte ten tijde zien. Op die manier wordt Tendu’s werk, een verwaarloosd tering. Périer geloofde in een artistieke herbronning door van zijn onderzoek naar deze opnames, waardoor deze hoofdstuk in de Belgische en Congolese geschiedschrijving, een samensmelting van de westerse abstractie en de ‘leven- waarschijnlijk invloed hadden op zijn lezing van Tendu’s van kritische zuurstof voorzien. dige’ kunst uit Afrika. Het werk van Tendu en tijdgenoten werk. Door diens abstracte kunst met de cognitieve patroon- Het gelijknamige boek, het laatste en finale stadium van als Albert Lubaki werd daartoe ingezet, en vaak zonder hun studies te confronteren, legt Meessen terecht de vinger op Meessens artistiek onderzoeksproject, tracht de resulteren- medeweten in Europa tentoongesteld, terwijl het in hun een van de grootste pijnpunten van conceptuele abstractie: de opvattingen en vragen in te kapselen aan de hand van thuisland, Congo, nauwelijks een spoor achterliet. de schijnbare neutraliteit. Tezelfdertijd dwingt hij Tendu’s een reeks conversaties tussen Vincent Meessen en verschil- Wat in Patterns for (Re)cognition op het spel staat, blijkt werk wederom in een nauw keurslijf, en dringt hij de video’s lende betrokkenen in het project: kunstenaar, kunstcriticus dan ook niet zozeer de receptie en herwaardering van het en geometrische structuren op als de lens waardoor diens De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 17 werk gelezen dient te worden. Verder bevat het boek – op sche posities, terwijl ze er evenmin voor terugschrokken om nen deelnemen. Al in de inleiding blijkt echter dat hij zelf het gesprek met Toma Muteba Luntumbe na – geen kritisch te reageren op contemporaine projecten. In respec- niet aan fragmentatie en specialisatie ontsnapt: zijn tekst is Congolese visies op het onderwerp, en blijft de discussie over tievelijk het Italiaanse en Nederlandse taalgebied bekleed- overduidelijk het resultaat van een intensieve onderdompe- Tshela Tendu’s werk een westerse aangelegenheid. Op die den Manfredo Tafuri en Geert Bekaert een gelijkaardige ling in Amerikaanse theoryspeak, met het veelvuldig gebruik manier reduceert Meessen Tendu’s werk opnieuw tot een positie. van noties als itselfness, estranging internalization of outward pion in het westerse schaakspel. Nergens in de publicatie De vaststelling dat het intellectuele werk dat zij verricht projection tot gevolg. Daarnaast is het niet verwonderlijk dat wordt een platform voorzien voor Tendu zelf. Nog steeds hebben zeldzamer wordt, ligt aan de basis van het boek The in de dertig bijdragen verschillende invalshoeken en refe- vindt het werk slechts toegang tot de (kunst)geschiedenis Building, samengesteld door José Aragüez, een jonge Spaanse rentiekaders worden gebruikt, terwijl ze bovendien het middels westerse lezingen en interpretaties. architectuurprofessor die al een paar jaar doceert aan karakter van een inleiding niet overstijgen, gezien de ver- De publicatie Patterns for (Re)cognition brengt een interes- Columbia University in New York. Tussen 2014 en 2016 plichte lengte van 1200 woorden (iets meer dan deze recen- sante collectie teksten samen gericht op het ontwaren van organiseerde hij aan beide zijden van de oceaan symposia sie). Aragüez verdeelt de teksten in zes groepen op basis van de koloniale wortels van de moderniteit. Maar de vraag waarop ‘architectuurwetenschappers’ uitgenodigd werden hun ‘focus’ – elementen, gehelen, inhoud, referenties, con- dient zich aan of dit boek de lacune in de geschiedschrijving om zeven minuten lang over één gebouw van de afgelopen text en technologie – terwijl uiteraard die aspecten allemaal over de moderne kunst in België en Congo wel degelijk op 25 jaar te reflecteren. Vreemd genoeg is dat inderdaad voor een rol zouden moeten spelen als een gebouw grondig een gepaste manier onderzoekt, wanneer blijkt dat nog architectural researchers niet vanzelfsprekend. Omdat ze – een bestudeerd wordt, zeker wanneer het de bedoeling is om er steeds wordt uitgegaan van westerse concepten en referen- ruwe schatting op basis van profielen op linkedin – ondertus- theoretische inzichten of generalizable knowledge aan te ont- tiekaders. Een benadering van het werk van Tshela Tendu sen met bijna een half miljoen zijn, wereldwijd, en omdat ze lenen. Als om de onoverbrugbare verschillen nog eens te en van zijn Congolese erfgenamen buiten het westerse toch de indruk moeten wekken iets te doen dat origineel is, benadrukken, heeft de samensteller op elke tekst een afzon- paternalisme om lijkt voorlopig utopisch. Aude Tournaye hebben ze zich gespecialiseerd in domeinen die nog weinig derlijke tag gekleefd, zoals vertical stacking, filmic compositi- met gebouwen te maken hebben. Ze doen onderzoek naar on, symbolic tropes, objecthood, a painting, the city of big data. p Patterns for (Re)cognition. Tshela Tendu & Vincent Meessen voor- of naoorlogse tijdschriften, architectuurbeleid en Zo wordt The Building, samengesteld uit dertig ‘besprekin- van Vincent Meessen (red.), verscheen in 2017 bij BOZAR administratie, spontane stadsontwikkeling in de ‘Global gen’ van één gebouw, een zoveelste versie van de Chinese BOOKS en Snoeck Uitgevers, Sint Pietersplein 22, 9000 South’, de positie van vrouwelijke architecten, het gebruik encyclopedie van Borges, waarnaar Foucault verwees in De Gent (09/391.56.51; www.snoeckpublishers.be). ISBN van de automobiel, het oeuvre van vergeten critici, natio- woorden en de dingen. Als er al iets gedaan kan worden aan 978-9-46161-414-8. nale identiteiten in midden-Europa, Georgische reizigers in de totale versplintering van het architectuurveld, dan blijk- de achttiende eeuw, of mensen die eten in stedelijke omge- baar niet met ‘het gebouw’ als toverconcept – of althans vingen. Het gaat om onderwerpen die nauwelijks iets met niet met een boek met deze redactionele structuur. Wat The Building. Ook het denken en schrijven over architec- elkaar te maken hebben, die ondanks de verplichting om evenmin helpt is dat er nog eens een handvol auteurs bereid tuur is niet ontsnapt aan arbeidsdeling en specialisatie. Tot globaal te werken en te communiceren altijd lokale kenmer- is gevonden om te reageren op de onderdelen van het boek, ver in de twintigste eeuw waren er nog vele generalisten ken hebben omdat ze aansluiten op diepgewortelde tradities, en op het boek in het geheel. Als Mark Cousins, docent aan aan het werk: auteurs die geschiedenis, kritiek en theorie en die niet meteen betrokken kunnen worden op de actuele de Architectural Association in Londen, het allerlaatste combineerden om het schijnbaar probleemloos te hebben bouwpraktijk of op het ontwerponderwijs. woord krijgt – in een extra nawoord bij de slotbeschouwin- over architectuur in het algemeen, als de culturele produc- Het voorstel van Aragüez is dus, op het eerste zicht, bril- gen, in het allerlaatste deel van het boek – besluit hij even tie van gebouwen. In het Engelse taalgebied schreven bij- jant: laten we het opnieuw over gebouwen hebben, zodat terecht als overbodig: ‘There is no simplicity here. There is voorbeeld Anthony Vidler, Kenneth Frampton of Joan verschillen opgeheven worden, en er weer een gesprek kan much confusion.’ The Building laat zich uiteindelijk vooral Ockman over historische ontwikkelingen, over stedenbouw, ontstaan over architectuur waaraan zowel ontwerpers, lezen als een groots opgezet netwerkevent waaraan onge- over architectuur en constructie, maar ook over theoreti- researchers als misschien zelfs gebruikers of bewoners kun- veer vijftig ‘namen’ hebben deelgenomen van over de hele Westerse wereld, en waarmee Aragüez zich eerder letterlijk dan figuurlijk op de kaart heeft gezet. Het neemt niet weg dat het boek de huidige problemen van de Engelstalige architectuurbeschouwing op een geconcentreerde manier zichtbaar maakt, en dat het enkele goede teksten bevat. Zeer opvallend en symptomatisch blijft echter dat in de bio’s achteraan slechts één auteur zich ‘architectuurcriticus’ durft te noemen, met name Francisco González de Canales. Is de criticus dan niet precies diegene die kritiek, geschiedenis en theorie combineert om gevat over één gebouw te spreken, en zich daarbij zowel tot het complete professionele veld als tot de samenleving in het geheel richt? Loopt zo iemand nog rond op de talloze, al dan niet ‘ingekantelde’ en ‘geacademiseerde’ architectuurscho- len op het westelijk halfrond? En wordt in het werk van de criticus het bouwwerk niet haast een aleph, om opnieuw naar Borges te verwijzen – een punt waarin schijnbaar alles wat bestaat of belangrijk is op een gegeven moment in de geschiedenis, hoe kort ook, wordt samengevat? In een bij- drage over de Fondation Louis Vuitton, de zoveelste kunst- tempel van Frank Gehry uit 2014 in Parijs, is het net dat wat Joan Ockman doet, waarmee ze dan toch weer bewijst dat gebouwen van architecten de logica’s van de wereld van vandaag zichtbaar blijven maken. ‘In shockerende en dui- zelingwekkende aaneenschakelingen van gladde en gestreepte geometrieën,’ zo schrijft Ockman dramatisch en à la Tafuri, ‘in de gebroken wolkendaken en reflecterende glasoppervlakken, in de illusie van tomeloze vrijheid die Gehry tevoorschijn tovert en in de apparaten van ruimte- lijke controle die hij behendig orkestreert, voert het rondrei- zende postmoderne subject de rituelen uit – de hallucinato- rische contradicties – van onze hedendaagse ‘cultuur van circulaties’.’ Christophe Van Gerrewey

p The Building van José Aragüez (red.) verscheen in 2016 bij Lars Müller Publishers, Pfingstweidstrasse 6, 8005 Musée du Louvre, Lens, Frankrijk, 2005-2012, uit: ‘The Building’ van José Aragüez (red.), Lars Müller Publishers, Zürich, 2016, pp.132-133 Zürich (044 274 37 40, www.lars-mueller-publishers. com) ISBN 978-3-03778-498-3.

Against the Anthropocene: Visual Culture and Environment Today. Vorig jaar publiceerde de Amerikaanse kunsthistoricus T.J. Demos met Decolonizing Nature: Contemporary Art and the Politics of Ecology een baanbre- kend boek over kunst en klimaatverandering. Daarin laat hij zich weinig gelegen liggen aan naïeve natuurbeelden of een ecologische esthetiek, maar kiest hij voor een globaal, systemisch en gepolitiseerd perspectief om na te denken over beeldkritiek en discoursvorming in relatie tot ecologi- sche catastrofe en duurzame ontwikkeling. Demos bena- dert de speculatieve verbeelding van de hedendaagse kunst als experiment en schaalmodel voor alternatieve vormen van beeldgeletterdheid vandaag. Hedendaagse kunst is steeds het uitgangspunt van zijn analyses, maar hij gaat ook in op mainstreamdocumentaires, onderzoeksjournalis- tiek, het beleid van ngo’s, academische discussies, activisme en inheemse cultuur. Met Against the Anthropocene: Visual Culture and Environment Today heeft T.J. Demos nu een vervolg klaar, al zijn de inzet en toon anders. Het boekje houdt het midden tussen essay en pamflet, waarbij Demos zich nadrukkelijk positioneert als ‘militant onderzoeker’: niet de doorwroch- te, genuanceerde analyse interesseert hem hier (al biedt de bibliografie een goed overzicht van de voorhanden litera- tuur over het antropoceendebat), wel het interveniëren in een mainstreamdebat. Frank O. Gehry Demos beseft goed dat de alomtegenwoordigheid van de Fondation Louis Vuitton, Parijs, 2014. Foto: Iwan Baan term ‘antropoceen’ in de media, in academische, weten- De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 18

Wie is eigenlijk het vermeende ‘subject’ van het antropo- beelden van Misrach uitermate geësthetiseerd en verstoken ceen? Een al te humanistisch ‘wij’ negeert de complexe en van menselijke aanwezigheid – zaken waar Demos niet op ongelijke distributie van zowel oorzaken als gevolgen over ingaat. Wel verschilt de omkadering: in boekvorm is allerhande actoren en bevolkingsgroepen. Het antropoceen Misrachs beeldcyclus Petrochemical America gekoppeld aan is een ‘hyperobject’ dat net als de ruimtelijke en tijdelijke uitgebreide onderschriften en infografieken van land- schaal van geologie voorbij het menselijke begrip reikt. schapsarchitecte Kate Orff, die de beelden ontsluiten door Daarnaast is ook het ‘trage geweld’ van het antropoceen al hun inbedding leesbaar te maken. te onzichtbaar om op de politieke agenda te kunnen komen. Elders plaatst Demos spectaculaire persfoto’s van het bran- Veel mainstreambeelden die de ingrijpende veranderingen dende Deepwater Horizon boorplatform naast foto’s van van het antropoceen toch zichtbaar proberen te maken, lij- ‘kayaktivisten’ die actie voeren tegen een Shell-boorplatform ken fotografisch, maar eigenlijk gaat het om visualiseringen in Seattle. Beelden van die actie werden verspreid via tal van op basis van data verzameld via remote sensing-technologie- onafhankelijke media en gaven zo zichtbaarheid aan hetero- ën, instrumenten die bovendien worden ontwikkeld voor gene sociale bewegingen die nieuwe culturele vormen ont- militaire doeleinden en gefinancierd door grote bedrijven. wikkelen (een ‘mix van politiek theater, mediagenieke span- Zo’n beelden doen zich onschuldig en neutraal voor, zijn doeken en bewegwijzering, burgerlijke ongehoorzaamheid meestal verstoken van uitvoerige credits, en dragen een en inheems ritueel’). Naast de nauwkeurige inbedding en positief beeld van moderniteit en vooruitgang uit. Ze dienen omkadering van beelden is er dus ook nood aan alternatieve volgens Demos de agenda van de petro-kapitalistische onderwerpen en verspreidingskanalen. industrie die mainstreammedia en onderzoeksinstellingen Aan het einde van zijn boekje behandelt Demos nog kort financiert. Hij stelt dat de term ‘antropoceen’ een ideologi- enkele artistiek-activistische voorbeelden uit de niche van sche functie heeft: naam, beeld en discours werken univer- de hedendaagse kunst: Forest Law (2014) van Ursula saliserend en systeembevestigend teneinde de verantwoor- Biemann en Paulo Tavares over het inschrijven van natuur- delijke hoofdrolspelers in dit destructieve project aan het rechten in de grondwet (Ecuador en Bolivia); de intersoor- oog te onttrekken. telijke History of Others (2013) van de Finse kunstenaars Daartegenover zoekt Demos naar een politisering van Terike Haapoja en Laura Gustafsson; de Climate Games van ecologie die moet bijdragen aan een praktijk van klimaat- Laboratory of Insurrectionary Imagination; en acties als rechtvaardigheid. Hoe kan een gepaste beeldkritiek eruit- Liberate Tate als een nieuwe vorm van institutionele kritiek. zien die zich verzet tegen beeldvorming die bijdraagt aan de Telkens gaat het om een veelheid van praktijken, discoursen geruststellende fictie van overzicht en de technologische en representatievormen die wijzen op de relationaliteit en beheersing van de aarde? Hoe kan men de vele nevenwer- complexiteit van de klimaatcrisis. kingen en catastrofes van het antropoceen documenteren Against the Anthropocene bevat een gebald overzicht van en ingaan tegen de verleiding van ‘spectaculaire beelden wat zoal leeft in het antropoceendebat, maar is te beknopt van het industrieel-apocalyptisch sublieme’? Demos geeft om te kunnen overtuigen als aanzet tot een ecologische enkele voorbeelden. beeldkritiek en -ethiek. Anders dan in de uitvoerige en De ‘foute’ monumentale beelden van Edward Burtynsky gelaagde analyses van Decolonizing Nature die je als lezer en Louis Helbich neigen er volgens Demos toe ‘het petro- voortdurend aan het denken zetten, zit de activistische agen- schappelijke en artistieke kringen enige aandacht voor het kapitalisme te naturaliseren’, ze ‘isoleren de giftige industri- da van Demos hier al te vaak nuance in de weg. In zijn oor- klimaatprobleem genereert, maar vraagt zich af of dat wel ële exploitatie van zijn bredere socio-economische en poli- deel over beelden haalt Demos geregeld al te vlot onderwerp, tot het juiste debat leidt. Eerder dan het antropoceen te defi- tiek-culturele omgeving’ en ‘produceren een gevoel van beeldstrategie en intentie van de maker door elkaar. Wie zich niëren, geeft Demos meteen aan dat het om een politiek abstract visueel genot’. Een ‘goed’ tegenvoorbeeld zijn dan niet uitspreekt, is medeplichtig, zo stelt hij: ‘Wat we ook concept gaat – het is een vlag die vele ladingen dekt en voor de foto’s van Richard Misrach, waaruit de concrete ecologi- doen, we kunnen niet passief achterover leunen en toekij- uiteenlopende agenda’s wordt ingezet. Omgekeerd heeft de sche en menselijke kost zou blijken en waarbij de rookplui- ken bij onze eigen vernietiging als een bron van visueel problematisering van de term vele namen, waarmee de blik men zowaar een ‘spectro-poetics’ zouden evoceren die her- genot dan wel neutrale observatie.’ Jeroen Peeters verschuift van de gevolgen naar de structurele oorzaken innert aan inheemse gemeenschappen en die aandacht van de klimaatverandering (capitalocene) en ook alternatie- heeft voor ‘de onzichtbaarheden van de zones gevormd p Against the Anthropocene: Visual Culture and Environment ven in beeld komen (zoals Donna Haraways chtulucene). door de vervlechting van raciaal, economisch en milieu- Today van T.J. Demos (red.) verscheen in 2017 bij Sternberg Demos werpt vooreerst enkele vragen op bij het begrip gerelateerd geweld’. Het is weinig aannemelijk dat dit alles Press, Karl-Marx-Allee 78, 10243 Berlin (030 59 00 958 21, antropoceen – steeds in relatie tot de huidige beeldcultuur. zich laat afleiden uit de beelden zelf. Bovendien zijn ook de sternberg-press.com) ISBN 978-3-95679-210-6

© Claire Fontaine & MOREpublishers

Roma Publications Roma Publications Roma Publications Roma Publications Roma Publications Roma Publications Roma Publications Roma Publications Roma Publications Roma 313 Dying is a solo Yael Davids 156 p 23 x 30 cm € 28,00 isbn 9789492811097 2017 312 Peak oil (edition with print) Geert Goiris 68 p + print 24 x 30,5 cm € 60,00 isbn 9789492811103 2017 311 Dierenboeken / animal books lous martens 416 p 17 x 23 cm € 30,00 isbn 9789492811073 2017 310 FunnElFluX navid nuur 116 p 21,5 x 29,7 cm € 26,00 isbn 9789492811066 2017 309 bill 1 Julie Peeters (editor) 184 p 23 x 31 cm € 22,00 isbn 9789492811080 2017 308 the Photographic i - other Pictures martin Germann, steven Humblet (editors) 128 p 20 x 26,5 cm € 12,00 isbn 9789492811059 2017 307 mEcHanisms anthony Huberman (editor) 288 p 21,5 x 21 cm € 36,00 isbn 9789492811042 2017 306 Exarcheia athens ari marcopoulos 176 p 17 x 23 cm € 20,00 isbn 9789492811035 2017 305 the serving library annual 2017/18 the serving library & Public Fiction 200 p 21 x 29,7 cm € 29,50 isbn 9789492811011 2017 304 mcmXciX Kara Walker 208 p 15 x 23 cm € 24,00 isbn 9789491843990 2017 303 scHaubucH: skulptur aglaia Konrad 192 p 13 x 19.5 cm € 20,00 isbn 9789492811028 2017 302 Rokin Fountain mark manders 64 p 21 x 28 cm € 22,50 isbn 9789492811004 2017

2017_06 advertentie Witte Raaf.indd 1 08-11-17 11:34 De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 19 Tentoonstellingsagenda

CAB – Art Center WIELS Centrum voor Hedendaagse Galerie Pont & Plas Ieper Adverteerders van De Witte Raaf worden gratis in de agenda opgeno- Borrensstraat 32-34 – 02 644.34.32 Kunst Hooiaard 6 (hoek Graslei) – 09 225 07 69 In Flanders Fields Museum men. Opname van andere initiatieven gebeurt via een steunabonne- wo-za 14-18u Van Volxemlaan 354 – 02 340 00 53 do, vr 13u30-18u, za 11u30-17u ment (€ 60) voor zes vermeldingen of een abonnement (€ 30) voor ❑ ❑ Grote Markt 34 – 057.22.85.84 ‘Perpetual Construction. A dialogue di-zo 11-18u, 1ste en 3de wo/maand amparo de backer Mezquida [tot di-zo 10-18u een eenmalige vermelding. with the house of Jean Prouvé III’ – 11-21u 27/1/2018] ❑ ❑ ‘Fire Bill’s Spook Kit’ – Wilmer Wilson Kijk voor meer info en een wekelijks geactualiseerde agenda op Katinka Bock, Philippe Van Wolputte, ‘Explorer’ – Rita McBride [tot Galerie S. & H. De Buck ❑ IV[tot 7/1/2018] www.dewitteraaf.be. Nina Canell, Jordi Colomer, Thea 7/1/2018] ‘Something Stronger Than Zuidstationstraat 25 – 09 225 10 81 Djordjadze… [tot 9/12] Me*’ – Axelle Stiefel, Monika Stricker, wo-za 15-18u (en op afspraak) Ittre CENTRALE for contemporary art Melissa Gordon, Suse Weber, Lázara ❑ ‘Les Fleurs de la Rue du Temple’ – Zeno X Gallery Rosell Albear… [tot 7/1/2018] Musée Marthe Donas België Godtsstraat 15 – 03 216 16 26 Sint-Katelijneplein 44 – 02.279.64.44 Jean De Groote [tot 25/11] ❑ Rue de la Montagne, 36 – 0471 21 63 88 wo-za 13-17u wo-zo 10u30-18u Xavier Hufkens ‘Sans pinceaux, je n’existe pas’ – za-zo 14-18u (en op afspraak) Aalst ❑ ❑ Marina Rheingantz [tot 23/12] ‘Les collectionneurs’ – Justine Van den St.-Jorisstraat 6 & 107 – 02.639.67.30 Hervé Martijn [3/12 tot 31/12] ❑ ‘L’oeuvre en secret’ – Guillaume ❑ ❑ Netwerk – Centrum voor Hedendaagse ❑ Jockum Nordström [tot 23/12] Driessche [tot 7/1/2018] ‘Private di-za 11-18u ‘Fotokabinet: Impossible project- Vanden Borre [18/11 tot 14/1/2018] Kunst ❑ Hyun-Sook Song[17/1 tot 24/2] Choices – 11 Brussels collections of ❑ Lesley Vance [tot 16/12] polaroid ‘ – Alessandra Ruyten [3/12 tot Houtkaai z/n – 053.78.89.81 contemporary art’ [tot 27/5/2018] ❑ Evan Holloway [11/1 tot 17/2] 31/12] Kemzeke wo-vr 11-17u, za-zo 14-18u Asse CIVA Stichting Herbert Foundation Verbeke Foundation ❑ ‘The Opening Monologue’ – Pedro Charleroi Westakker – 03 789 22 07 Galerie De Ziener Kluisstraat 55 – 02 642 24 50 Coupure Links 627 A Barateiro [tot 17/12] do-zo 11-18u Stationsstraat 55 – 02/452.77.86 di-zo 10u30-18u BPS 22 [email protected] ❑ ‘The Absent Artist’– Danai Anesiadou ❑ ‘Lost in Garbage’ – Frank Castelyns, vr-zo 15-18u (of op afspraak) ❑ ‘La Cité des enfants’ [tot 31/12/2018] Boulevard Solvay 22 – 071 27 29 71 za-zo 11-17u & Sophie Nys, Anna Jermolaewa, ❑ Maarten Vanden Eyden, Marc Claes, ❑ ‘Turn around and close the door’ – ❑ ‘The Bench: a Microscopy’ – Simon di-zo 11-19u ‘Time Extended / 1964-1978. Works Patrizio Di Massimo, Diderik Peeters, Truus vanden Boezem… [tot 1/4/2018] John Van Oers [tot 10/12] Boudvin, Francis Cape, Ann Veronica ❑ ‘Riding Modern Art’ – Raphaël Zarka and Documents from the Herbert Francesco Pedraglio [tot 17/12] Janssens, muller van severen, Julien De [tot 7/1/2018] ❑ ‘Lepidoptera’ – Mon Foundation. Part II’ – On Kawara, Mario Knokke Brugge Smedt… [tot 28/1/2018] Colonel & Spit [18/11 tot 7/1/2018] ❑ Merz, Dan Graham, Carl Andre, Niele Antwerpen ‘Que será’ – Thomas Mazzarella [18/11 Toroni… [tot 30/6/2018] Bogertgallery Black Swan Gallery Contretype At The Gallery tot 7/1/2018] Zeedijk-Het Zoute 732 – 050 688 236 Langerei 24 – 0485 37 35 85 4 A Cité Fontainas – 02 538 42 20 Kiosk Leopoldstraat 57 – 03 283 04 20 wo-ma 11-18u za-zo 14-18u (of op afspraak) wo-vr 12-18u, za-zo 13-18u / gesloten: Musée de la Photographie Louis Pasteurlaan 2 – 09.267.01.68 do-zo 12-18u ❑ Dirk De Backer [tot 4/12] ❑ ‘Fragments of reality’ – Stief DeSmet, 19/7 t/m 15/8 Avenue Paul Pastur 11 – 071 43 58 10 ma-vr 14-18u ❑ ‘Cataclysm’ – ROA [tot 7/1/2018] ❑ ‘Carpe Fucking Diem’ – Elina di-zo 10-18u ❑ ‘C O CO’ – Christoph Meier [tot Galerie Ronny Van de Velde Anno Dijkstra, Tine Guns, Stefan ❑ Axel Vervoordt Gallery – Kanaal Peters[tot 3/12] Brotherus [15/11 tot 15/1/2018] ❑ ‘Réseau cristallin’ – Alexandre 19/11] ‘Fragments, Particles and the Zeedijk 759 – 050 60 13 50 ❑ ‘Mère et fils’ – Anne de Gelas [15/11 Christiaens [tot 3/12] Mechanisms of Growth’ – Nazgol do-ma 11-18u Stokerijstraat 19 – 0477 88 80 60 De Bond (Cultuurcentrum Brugge) tot 15/1/2018] ❑ ‘Galerie du Soir: Joséphine Desmenez’ Ansarinia [2/12 tot 4/2/2018] ❑ ‘SELECTION VI’ – Marcel wo-za 14-17u of op afspraak Buiten Smedenvest 1 – 050 44 30 40 ❑ [tot 3/12] Broodthaers, Willy De Sauter, Joan Miro, ‘Proximately’ – El Anatsui [tot wo-ma 13-18u (di gesloten) Etablissement d’en face projects Kristof De Clercq Gallery ❑ ❑ ‘L’Heure Bleue’ – Anne-Sophie Panamarenko, Boy & Eric Stappaerts, 13/1/2018] ‘Rien ne change de forme ❑ ‘Input-Output – wedstrijd en Ravensteinstraat 32 – 02 219 44 51 Tichelrei 82 – 0474 57 12 91 Costenoble [tot 3/12] ❑ ‘Boîte noire: Andy Warhol… [tot 20/11] ❑ ‘Ensor. comme les nuages, si ce n’est les rochers’– tentoonstelling voor jonge beeldende wo-zo 14-18u vr-zo 14-18u (en op afspraak) Avant l’envol’ – Laurence Bonvin [tot ❑ ‘Recent Drawings’ – Thomas Müller Works on paper’ [25/11 tot 15/1/2018] Lucia Bru [25/11 tot 13/1/2018] kunstenaars’ [tot 19/11] ❑ ‘Gevoelsspeeldoos’ – Jef Geys [tot ❑ 3/12] ❑ Stéphane Couturier [tot 3/12] [tot 17/12] Saburo Murakami [30/11 tot ❑ ‘December Dance 17. Christian Rizzo: 3/12] ❑ ‘Il Nuovo III’ [10/12 tot 23/12] 13/1/2018] ❑ ‘Prix National Photographie Ouverte’ ❑ Nahum Tevet [14/1 tot 25/2] Leuven La respiration des yeux dans le cadre’ Fondation A Stichting – Marc Trivier [9/12 tot 22/4/2018] deSingel Internationale Kunstcampus [6/12 tot 28/1/2018] Van Volxemlaan, 304 – 02 347 05 82 Museum voor Schone Kunsten Gent Bibliotheek Rechtsgeleerdheid Citadelpark – 09.240.07.00 Tiensestraat 41 Desguinlaan 25 – 03.248.28.28 Erasmus’s – Utopia Contrast Art do-zo 13-18u Deinze di-vr 9u30-17u30, za-zo 10-18u ma-vr 9-19u, za 10-13u wo-zo 14-18u, bij voorstellingen 19-23u Galerie ❑ ‘New York, New York’ – Jerry L. ❑ Galerie D’APOSTROF ❑ ‘Old Masters and Flemish Primitives’ ❑ ‘Visionary History’ – Louis De Cordier, ‘Een huis voor de geest’ – Dom Hans Ezelstraat 62 – 0498 75 43 37 Thompson [tot 17/12] Pastoriestraat 59 – 0494 534 566 [tot 1/1/2020] Helmut Stallaerts, Willem Oorebeek, van der Laan [tot 14/1/2018] 050 70 53 38 ❑ Galerie Greta Meert vr-zo 15-18u (of na afspraak) ❑ ‘Restauratie Lam Gods’ [tot Joachim Devillé, Lise Duclaux… [tot ‘Drawing Ambience – Alvin Boyarsky vr-zo 15-18u (en op afspraak) Vaartstraat 13 – 02.219.14.22 ❑ Vincent De Roder – Adriaan Verwée 31/12/2019] ❑ ‘Metafloristiek’ – Gerda 31/1/2018] and the Architectural Association’ – Rem ❑ eva delvaux / Victor Rousseau [tot Koolhaas, Zaha Hadid, Daniel Liebeskind, di-za 14-18u [tot 17/12] Steiner en Jörg Lenzlinger [tot 7/1/2018] ❑ John Baldessari [24/11 tot 20/1/2018] ❑ M van Museum Leuven Bernard Tschumi… [tot 14/1/2018] Museum van Deinze en Leiestreek 31/10/2018] ‘Een selectie uit de Vanderkelenstraat 28 – 016 22 69 06 Galerie Pinsart ❑ Carl Andre [24/11 tot 20/1/2018] ❑ ‘BWMSTR Label / Wonen in Lucien Matthyslaan 3-5 – 09 381 96 70 verzameling medailles’ [tot 31/12] ma-di, vr-zo 11-18u, do 11-22u (gesloten Genthof 21 – 050/67.50.66 ❑ diversiteit’ – HEIM-collectief [tot Galerie Jan Mot di-vr 14-17u30, za-zo 10-12, 14-17u ‘Written Room’ – Parastou Forouhar op wo) vr-zo 14-18u ❑ 14/1/2018] Kleine Zavel 10 – 02 514 10 10 ❑ Jozef Cantré (1890-1957) [tot [tot 31/12/2018] ‘An atelier of one’s ❑ ‘M-collectie. Verzamelen is een ❑ ‘Davy’s Grey’ – Peter De Koninck [tot wo-vr 14-18u30, za 12-18u30 (of na own’ – Geta Bratescu [tot 14/1/2018] Eva Steynen.Deviation(s) 7/1/2018] kunst’[tot 21/4/2019] ❑ ‘M-collectie. De 17/12] afspraak) ❑ ‘From Bosch to Tuymans: a vital story. Zurenborgstraat 28 – 0486 209 564 kracht van beelden’ [tot 21/4/2019] ❑ ‘Drawings and Plants. An exhibition Casting new light on the permanent vr-zo 14-18u (of na afspraak) Sint-Janshospitaal Deurle ❑ ‘M-collectie. Alles voor de vorm’ [tot proposed by Dominique Gonzalez- collection’ [tot 28/2/2018] ❑ ‘Que Peindre’ – Aurélie Gravas – Mariastraat 38 – 050/33.56.66 MDD (Museum Dhondt-Dhaenens) 30/5/2018] ❑ ‘Sprung a Leak’ – Cécile Foerster’– Jean-Luc Vilmouth [tot 2/12] Johannes Ulrich Kubiak [tot 17/12] di-zo 9u30-17u Museumlaan 14 – 09.282.51.23 SMAK B. Evans [tot 19/11] ❑ ‘M-collectie. ❑ ‘The Way They Looked at Each Other’ ❑ ‘Smoke, Ashes, Fable’ – William wo-zo 10-17u, zomer 10-18u Jan Hoetplein 1 – 09 240 76 01 Meesters in beeld’ [tot 19/8/2018] Extra City Kunsthal – Mario Garcia Torres [8/12 tot Kentridge [tot 25/2/2018] ❑ Thomas Lerooy [tot 4/3/2018] di-vr 9u30-17u30, za-zo 10-18u ❑ ‘Over de grens. Middeleeuwse Eikelstraat 25 – 31 – 03 677 16 55 27/1/2018] ❑ ‘The Photographic I – Other Pictures’ beeldhouwkunst uit de Lage Landen. wo-zo 13-18u ❑ Maki Na Kamura [tot 4/3/2018] Brussel Hopstreet [tot 7/1/2018] Collectie Suermondt-Ludwig-Museum / ❑ ‘Extra-Citizen’ – Martha Rosler, Dan Sint-Jorisstraat 109 – 02 511 05 55 ❑ ‘Europalia Indonesia – Performance M-collectie’ [tot 27/5/2018] Perjovschi, Cao Fei, Ahmet Ögüt, Philippe ARGOS centrum voor audiovisuele Drogenbos do-za 13-18u (of op afspraak) Klub’ [tot 18/2/2018] ❑ ‘De Arenbergs’ [tot 20/1/2018] Van Snick… [tot 10/12] kunsten FeliXart Museum ❑ ‘Unreal Estate’ – Christof Mascher ❑ ‘Uit de Collectie / 60-jarig bestaan ❑ ‘Playground 2017’ [16/11 tot 19/11] Werfstraat 13 – 02.229.00.03 Kuikenstraat 6 – 02.377.57.22 FotoMuseum (FoMu) [tot 22/12] ❑ ‘Window project #11: van de Vrienden v/h S.M.A.K’ [tot ❑ Edgard Tytgat [8/12 tot 8/4/2018] wo-zo 11-18u, laatste wo/maand 11-21u do-zo 10u30-17u Waalse Kaai 47 – 03/242.93.00 Trapped’ – Mohammed Alani ( Invited by 18/2/2018] ❑ ‘Over Schilderen ‘ – ❑ ‘COM nu TIES seuils/drempels/ ❑ ‘Moderne kunst uit het Interbellum. Stuk Kunstencentrum di-zo 10-18u Philippe Braem) [tot 22/12] ❑ ‘The Gerhard Richter [tot 18/2/2018] thresholds – A duoshow with ISELP’ [tot Collectie van het KMSKA’ [tot 31/12] Naamsestraat 96 – 016.23.03.20 ❑ ‘Ebifananyi’ – Andrea Stultiens [tot Prankster’ – Egon Van Herreweghe [13/1 ❑ ‘Archief Raoul De Keyser’[tot 17/12] ❑ ‘For a Time Light Must Be ❑ ‘Felix De Boeck. Historische di-vr 18-22u, za-zo 14-18u 18/2/2018] ❑ Ai Weiwei [tot 18/2/2018] tot 3/3] ❑ ‘Window project #12 – 18/2/2018] Called Darkness’ – Lina Selander in tentoonstellingen’ [tot 28/1/2018] ❑ ‘Appendix’ – Omer Fast [tot 13/12] Invited by Michel Dewilde’ [13/1 tot 3/3] Galerie Annette De Keyser collaboration with Oscar Mangione [tot ❑ ‘Static Movement’ – Jean-Pierre Stadsmuseum Gent – STAM ❑ ‘Exporuimte Cas-co residenten #1: Generaal Belliardstraat 19 – 24/12] ❑ ‘Blackbox: Die Ruinen von ING Art Center Maury et Dirk Verhaegen [tot 28/1/2018] Godshuizenlaan 2 – 09/269.87.90 Maarten Vanermen’ [tot 17/12] 03.231.90.56 / 0476 333 934 Europa’ – Ira A. Goryainova [tot 19/11] Koningsplein 6 – 02 547 22 92 9-17u, wo gesloten, za-zo 10-18u ❑ ‘Playground 2017’ [16/11 tot 19/11] only by appointment ❑ ‘Black box: The Last Super 8 Film’ di-zo 10-18u, wo 10-21u Eupen ❑ ‘Stad en universiteit. Sinds 1817’ [tot ❑ ‘Resonance Room 3’ [tot 15/1/2018] – Dan Oki [23/11 tot 3/12] ❑ ‘Urban Projects’ – Christo & 27/3/2018] Lier ❑ ‘Black box: A Strange New Beauty’ ikob – Museum für Zeitgenössische Galerie Annie Gentils Jeanne-Claude [tot 25/2/2018] Stedelijk Museum Wuyts-Van Campen – Shelly Silver [7/12 tot 17/12] Kunst Grimbergen Peter Benoitstraat 40 – 03 216 30 28 ISELP – Institut Supérieur pour Rotenberg 12 – 087.56.01.10 en Baron Caroly wo-za 14-18u Art & Design Atomium Museum l’Etude du Langage Plastique wo-zo 13-18u Prinsenbos Van Cauwenberghstraat 14 ❑ ‘Four Rooms for Five Thoughts’ – (ADAM) Waterloolaan 31 – 02 504.80.70 ❑ ‘Who is in the House’ – Romain Van Pastoor Woutersstraat 03 800 05 55 Herman Van Ingelgem & Chloé Op de Belgiëplein 1 – 02 669 49 29 di-za 11-18u30 Wissen [tot 19/11] ❑ ‘Star Work n° 25: ❑ ‘Untitled (Sculpture)’ – Barry di-zo 10-12u 13u-17u Beeck [tot 14/1/2018] wo-ma 10-18u (gesloten op dinsdag) ❑ ‘COM nu TIES seuils/drempels/ A Billion Square Circles’ – Emmanuel Flanagan[tot 28/12/2020] ❑ ‘Bruegelland, de invloed van Pieter ❑ ‘Panorama – A History of Modern LLS387 thresholds – Duoshow with ARGOS’ [tot Van der Auwera [tot 19/11] Bruegel de oude op de schilderkunst in Design in Belgium’ [tot 7/1/2018] 17/12] ❑ ‘Biennale Watch This Space 9’ ❑ André Butzer [17/1 tot 4/3] Hasselt de Lage Landen’ – Pieter Breughel, Jan Lange Leemstraat 387 – 0497 481727 ❑ ‘A Tribute to Componibili, i.s.m. – Ariane Loze & Justine Pluvinage [tot CIAP Steen, Ignatius Josephus Van do-zo 14-18u en op afspraak Kartell Museo (Milaan)’– Anna Castelli ❑ ‘Geheugenspoor – een cyclus van 9 17/12] Gent Lombaardstraat 23 – 011 22 53 21 Regemorter, Henri De Braekeleer, Ferrieri, Ron Arad en Nendö, Philippe Gustave Van de Woestyne, Constant wandtapijten’ – Willem Oorebeek [tot Komplot AP’ART wo-vr 11-18u, za-zo 13-17u Starck, Mario Bellini, Ferruccio ❑ ‘meetsysteem’ – Jacques Lizène, Permeke… [tot 25/2/2018] 10/12] Laviani… [tot 29/1/2018] Vorstse Steenweg 90 – 0488 07 38 63 Maïsstraat 4 – 09 233 21 18 za 14-18u (of na afspraak) za 15-18u, zo 10-12u (of op afspraak) gerlach en koop, Nora Turato [tot 17/12] M HKA Beursschouwburg ❑ ‘S.W en het CIAP Pact’ – Stijn Machelen-Zulte Leuvenstraat 32 – 03.260.99.99 ❑ ‘Alembic Growl’ – Nina Wiesnagrotzki ❑ ‘Confrontatie tussen Yves De Smet en A. Ortsstraat 20 – 02.550.03.50 + Maximilan Schmoetzer [17/11 tot Dieter Lannoo’ [19/11 tot 17/12] Wybouw [tot 17/12] Roger Raveelmuseum di, wo/vr-zo 11-18u, do 11-21u wo-za 12-22u ❑ ‘De Collectie’ [tot 5/4/2020] 7/1/2018] Cultuurcentrum Hasselt Gildestraat 2-8 – 09.381.60.00 ❑ ‘mural: Sounds Like Broken’ – Céline BARBÉ-URBAIN wo-zo 11-17u ❑ ‘Lifepatch. Het verhaal van Tijger en Koninklijke Musea voor Schone Kunstlaan 5 – 011.77.15.19 Butaye [tot 22/12] ❑ ‘Growth Record’ Penitentenstraat 29 – 09 391 39 13 ❑ ‘Mutter, 1985 ‘ – Bernd Lohaus [tot Leeuw’ [tot 7/1/2018] Kunsten van België di-vr 10-17u, za-zo 13-17u – Lisa Spilliaert [tot 22/12] wo-zo 14-18u, On Appointment: 7/7 (9 – 9) 31/1/2018] ❑ ‘Provinciale Prijs ❑ ‘Ping Pong’ – Philippe Van Snick [tot Regentschapsstraat 3 – 02.508.32.11 ❑ ❑ Koen Moerman [tot 19/11] ❑ ‘black box: We need sanctuary’ – Kate ‘Openingstentoonstelling BARBÉ Beeldende Kunst 1997-2017’ – Jonas 7/1/2018] ❑ ‘Namen’ – Jef Geys [tot di-vr 10-17u, za-zo 11-18u ❑ ‘Zonder verhaal’ – Thé van Bergen [tot Cooper [15/11 tot 18/11] URBAIN’ [tot 18/11] Van Steenkiste, Sander Buyck, Filip 7/1/2018] ❑ ‘Joseph Beuys – Groeten ❑ ‘Bruegel. Unseen Masterpieces. When 19/11] ❑ ‘In dialogue’ – Sanne Dewilde ❑ ‘black box: Joanne’ – Simon Fujiwara Caermersklooster Berte, Hannes Van Severen, Ante van de Euraziaat’ [tot 21/1/2018] art meets technology’ [tot 16/3/2020] & Evelyne Van Poppel [tot 19/11] [29/11 tot 2/12] Vrouwebroersstraat (Patershol) Timmermans, Stief Desmet, Anouk De ❑ ‘Lodgers #12: Art Paper Editions’ [tot ❑ Gao Xingjian [tot 31/12] ❑ ‘Magritte, ❑ ‘Epidermis II’ – Charlotte Lybeer ❑ ‘black box: Freak Orlando’ – Ulrike 09.269.29.10 Clercq, Mo Becha, Ilse Joliet, Elke 7/1/2018] ❑ ‘L’observatoire des simples Broodthaers & de hedendaagse kunst’ [3/12 tot 28/1/2018] Öttinger [6/12 tot 9/12] ❑ ‘Kantate’ – di-zo 10-18u (toegang tot 17u) Andreas Boon [tot 11/2/2018] et des fous’ – Lise Duclaux [17/11 tot ❑ ❑ ‘Schilderijen – een lineaire Maria Lassnig [13/12 tot 16/12] [tot 18/2/2018] ‘Marcel Lecomte. ❑ ‘Het Lam Gods ont(k)leed!’ [tot 10/12] ❑ ‘Levenswerk’ – Margriet Heimelijke hoeken van het surrealisme’ waarneming van het onbekende’ – Barry ❑ ‘screening om 20u30: Cast Witnesses’ 26/11/2019] Camps [3/12 tot 28/1/2018] Mechelen Luyten [15/12 tot 7/1/2018] – Sarah van Lamsweerde [14/12 tot [tot 18/2/2018] ❑ ‘Restauratie/Revelatie – De ❑ Michael Dans [3/12 tot 28/1/2018] Cultuurcentrum Mechelen Middelheimmuseum 15/12] La Loge buitenluiken van het Lam Gods’ [tot ❑ Bart Van Dijck [3/12 tot 28/1/2018] Minderbroedersgang 5 – 015.29.40.00 Middelheimlaan 61 – 03 288 33 60 ❑ ‘Mendeel um A7med (NxLxSxM)’ ❑ Kluisstraat 86 – 02/644.42.48 26/11] ‘Tegenwind. Armoede in België do-zo 13-18u okt-maart / di-zo: 10-17u – Fatima Al Qadiri & Khalid Al KRIEG do-za 12-18u sinds 1800’ [tot 26/11] ❑ ‘Karkas’ – Tim Dirven [tot 7/1/2018] ❑ ‘RECALL SCULPTURE – Beelden uit Gharaballi [20/12 tot 22/12] ❑ Elfde-Liniestraat 25 ‘Chalet, an exhibition by Jef Geys’ [tot Convent ❑ ❑ Rita Jeltsch [tot 3/12] de collectie van het KMSKA’ [tot 2/12] ‘Liberty Party Shop’ – Nevan Lahart Boghossian Stichting – Villa Empain Tennisbaanstraat 74 – 0498 88 81 81 / [tot 30/11] ❑ ‘ELITE 17 – Expo/ 18/3/2018] Franklin Rooseveltlaan 67 De Garage, Ruimte voor Actuele Kunst Maison des Arts de Schaerbeek 0494 07 56 60 Fundraising. Groepstentoonstelling Onder dne Toren 12A – 015.29.40.00 NEXT DOOR by At The Gallery 02 627 52 30 Haechtse Steenweg 147 – 02 240 34 99 do 18-22u, za-zo 14-18u (of op afspraak) geselecteerd door Koen van den Broek, do-zo 13-18u Leopoldstraat 55 – 03 283 04 20 di-zo 11-18u ❑ di-vr 10-17u, za-zo 14-18u ‘Low fixed media show’ – Bart Stolle Lene ter Haar, Eva L’Hoest en Ben ❑ ‘Replace me as the substitute’ – do-zo 12-18u ❑ ‘Ways of Seeing’ – James Turrell, ❑ ‘Frargile’ – Benedetto Bufalino, Francis [tot 19/11] Kaufmann’ [30/11 tot 18/12] Michael Fliri [tot 26/11] ❑ ‘Unconventional Surroundings’ – Elias Gustav Metzger, Kara Walker, Markus Alÿs, Jorge Méndez, Roeland Tweelinckx, Croxhapox ❑ Dirk Vander Eecken [16/12 tot Cafmeyer [tot 26/11] Schinwald, Hans-Peter Feldmann, James PXL-MAD – School of Arts Joëlle Tuerlinckx… [tot 2/12] Zilverhof 34 – 0479 45 37 79 4/3/2018] ❑ ‘Ligamenten / 22’– Niels ❑ ‘Bookshop. An art book for Christmas Casebere…[tot 18/2/2018] Campus Elfde-Liniestraat 25 Meessen De Clercq do-zo 14-18u Donckers [16/12 tot 4/3/2018] please…’ [1/12 tot 7/1/2018] 011 77 50 50 Botanique Abdijstraat 2a – 02 644 34 54 ❑ ‘All You Need Is The Lavatory’ – ❑ ❑ ‘Groupshow, curated by Nadia Bijl’ – Guillaume Bijl [tot 17/11] Galerie Transit Koningsstraat 236 – 02.226.12.11 di-za 11-18u Kasper Andreasen, Colette Broeckaert, Charline Tyberghein, Elleke Frijters, Z33 Zandpoortvest 10 – 015 336 336 wo-zo 12-20u ❑ ‘I AM I’ – Lieven De Boeck [tot 25/11] Jasper Rigole, Veerle Beckers, Kasper Valgerður Sigurðardóttir [13/1 tot 18/2] ❑ ‘Kruidtuin wordt jungle’ – Vincent ❑ Zuivelmarkt 33 – 011.29.59.60 vr-zo 14-18u (of na afspraak) ‘Ma’ – José María Sicilia [8/12 tot Bosmans, Nikolaas Demoen… [26/11 tot ❑ ‘High Desease’ – Nikita Kadan [tot Pedrami Gallery Glowinski [tot 31/12] di-vr 10-17u, za-zo 11-18u 27/1/2018] 31/12] ❑ 17/12] Verbindingsdok – Westkaai 10 ❑ ‘Serres – A project by Emmanuel ‘Nuclear Culture presents: Perpetual Museum van Elsene Design Museum Gent Uncertainty’ – Nick Crowe en Ian 0488 49 96 68 Bayon’ [tot 31/12] Jean Van Volsemstraat 71 – 02.515.64.22 Jan Breydelstraat 5 – 09 267 99 99 Rawlinson, Suzanne Treister, Andy Weir, Menen wo-zo 13-17u ❑ Lara Gasparotto [14/12 tot 14/1/2018] ❑ di-zo 9u30-17u ma-di, do-vr 9u30-17u30, za-zo 10-18u Finger Pointing Worker, Erika ❑ ‘Order Border Disorder ‘ – Imge ‘Where I find myself’ – Joel ❑ ❑ Stadsmuseum ‘t Schippershof Meyerowitz [14/12 tot 28/1/2018] Élodie Antoine [tot 4/2/2018] ‘Take Control – Lose Control’ [tot Kobayashi…[tot 10/12] Rijselstraat 77 – 056 532 363 Özbilge – Siir özbilge [tot 21/12] ❑ ‘HOP ! Kunsttentoonstelling voor 21/1/2018] ❑ ‘Hello, Robot. Design BOZAR wo-zo 14-17u30 Ruimte Morguen kinderen’ [tot 4/2/2018] tussen mens en machine’ [tot 15/4/2018] Hornu ❑ ‘Lost Ideas’ – Lee Ranaldo [tot 17/12] Waalse Kaai 21-22 – 03/248.08.45 Ravensteinstraat 23 – 02.507.83.91 ❑ Robert Doisneau [tot 4/2/2018] ❑ ‘Unfold – Designer of the Year 2017’ Centre d’ Innovation et de Design – ❑ ‘Uit het nest geroofd – Jozef Deleu vr-za 14-18u (of op afspraak) di-zo 10-18u, do 10-21u NICC Vitrine [tot 18/3/2018] CID selecteert 20 gedichten uit de vijftiende ❑ ‘Encounters’ – Marc Schepers, ❑ ‘AfricaMuseum@BOZAR’ [tot 31/12] rue Lambert Crickx 1 – 0485 24 40 31 galerie Carrington Rue Sainte Louise 82 – 065 65 21 21 jaargang van het door hem opgerichte Frederick Bell [tot 2/12] ❑ ‘Digital Street Art’ – Edward Von Longus[tot 31/12] ❑ ‘Digital street art’ 24 uur op 7 dagen zichtbare vitrine Burgstraat 18k – 0484 82 94 41 di-zo 10-18u poëzie tijdschrift Het Liegend Konijn’ Tim Van Laere Gallery ❑ ‘Crying The Neck’ – Lucy Stein and vr-zo 14-18u ❑ ‘Do you see the king?’ – Patrick – Sam Dillemans, Johan Tahon, Tom – Edward von Lõngus [tot 31/12] ❑ Verlatstraat 23-25 – 03.257 14 17 ❑ ‘Europalia Indonesia: Ancestors & Nina Royle [tot 15/12] ‘Pillars. Curated by Jota Castro’ – Marchal [tot 11/2/2018] Vanryckegem, Raf Coorevits, Lodewijk di-za 13-18u ❑ ‘Seni Camara’ [8/12 tot 4/2/2018] Bianca Bondi, Ella de Burca, Ghazel, Deleu [tot 25/11] ❑ Rituals’ [tot 21/1/2018] MAC’s – Grand-Hornu Anke Weyer [tot 2/12] ❑ ‘Power and Other Things. Indonesia & Parc de la Fonderie Roberta Gigante, Sabrina Montiel Soto, Rue Sainte-Louise 82 – 065 65 21 21 ❑ ‘Peter Rogiers – TVLG_YARD’ [tot Griet van de Velde [2/12 tot 27/1/2018] Merksem ❑ Art (1835-Now). Curatoren: Riksa Afiaty Olifantstraat – 02 410 10 80 di-zo 10-18u 2/12] Franz West [7/12 tot 20/1/2018] & Charles Esche’ – Agung Kurniawan, 8-20u tot 31/10 – 9-17u tot 30/11 Galerie Jan Dhaese ❑ Anne-Marie Schneider [tot 14/1/2018] cc Merksem Tommy Simoens Wendelien van Oldenborgh, Ana Torfs… ❑ ‘Plant B Molenbeek Sculpture Parc Ajuinlei 15 B – 0477.43.77.94 ❑ Jompet Kuswidananto [tot 14/1/2018] Nieuwdreef 135 – 03 641 62 10 Waalsekaai 31 – 03 345 06 01 [tot 21/1/2018] (a project by KOMPLOT)’ – Xavier Mary, do-za 14-18u, zo 11-14u ❑ ‘Le cabinet d’amateur #12: ma 15u30-22u, di-vr 10-22u, za 8-13u wo-za 13-17u ❑ ‘Jean Glibert. Peintre en bâtiment’ Aline Bouvy, Antoine Renard, Philippe ❑ ‘New works’ – Lee Ranaldo [tot 19/11] BUKU-BUKU’ – Jacques André [tot ❑ ‘kunstINgang #9’ – Wesley Meuris [tot ❑ Quay Brothers [1/12 tot 28/1/2018] [tot 7/1/2018] Van Wolputte… [tot 15/12] ❑ Pavel Braila [3/12 tot 7/1/2018] 14/1/2018] 22/12] De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 20

Mons Duitsland Martin-Gropius-Bau Düren Schirn Kunsthalle Frankfurt Museum Ludwig Musée des Beaux-Arts – BAM Niederkirchnerstrasse 7 – 030/254.86.777 Leopold-Hoesch-Museum Am Römerberg – 069.29.98.82.20 Heinrich-Böll-Platz – 0221 221 26165 wo-ma 10-19u di,vr-zo 10-19u, wo-do 10-22u di-zo 10-18u, 1ste do/maand 10-22u Rue Neuve 8 – 065 40 53 24 Aachen ❑ Hoeschplatz 1 – 02421 252561 ❑ ❑ di-zo 10-18u ‘Bloody soil. Scenes of NSU crimes’ di-zo 10-17u, do 10-19u ‘Diorama, Inventing Illusion’ [tot ‘The Humane Camera. Heinrich Böll Kunsthaus NRW Kornelimünster ❑ ❑ ‘After the deluge’ – David LaChapelle – Regina Schmeken [tot 19/11] ❑ ‘Das Prinzip Landschaft’ – Karl Fred 21/1/2018] ‘Splendor and Misery in and Photography’ [tot 7/1/2018] Abteigarten 6 – 02408 6492 ❑ ❑ [tot 25/2/2018] ‘Expressionist Utopias. Painting, Dahmen [tot 26/11] ❑ ‘Lowfidelity’ the Weimar Republic – From Otto Dix to ‘Architectures and People’ – Werner do-za 14-18u, zo 12-18u Drawing, Architecture’ – Wenzel Hablik – Tom Früchtl [tot 26/11] Jeanne Mammen’ [tot 25/2/2018] Mantz (1901–1983) [tot 21/1/2018] ❑ ‘Collection with loose ends 03’ – Thea ❑ Oostende (1881-1934)[tot 14/1/2018] ❑ ‘Günther Uecker – Huldigung an Städel Museum ‘Painting as Immersion’ – James Djordjadze, Andreas Fischer, Django ❑ ‘Old Food’ – Ed Atkins[tot 7/1/2018] Hafez’ [3/12 tot 11/3/2018] Dürerstrasse 2 – 069.60.50.98. 234 Rosenquist [18/11 tot 4/3/2018] Kunstmuseum aan zee – Mu.Zee Hernandez, Martin Pfeifle, Franziska ❑ ‘Jews, Christians and Muslims. ❑ ‘Beyond the Box. Sammlung di-wo/za-zo 10-18u, do-vr 10-21u SK Stiftung Kultur Romestraat 11 – 059 50 81 18 Windisch… [tot 25/3/2018] Scientific Discourse in the Middle Ages Dohmen’– Rodney McMillian, Michael E. ❑ Matisse – Bonnard [tot 14/1/2018] Im Mediapark 7 – 0221.226.24.33 di-zo 10-18u ❑ ‘Reflecting’ – Dan Dryer, Elke Kania 500-1500’ [9/12 tot 4/3/2018] Smith, Haegue Yang, Mel Chin, Georges ❑ Maria Sibylla Merian (1647–1717) do-di 14-19u, wo gesloten ❑ ‘Het echte « Mu.ZEE imaginaire » ‘ und Marcel Schumacher, Tim Gorinski, Museum für Fotografie Adéagbo… [3/12 tot 11/3/2018] [tot 14/1/2018] ❑ ‘Berliner Secession und Russisches – Patrick Corillon [tot 31/12] Catherina Cramer… [tot 27/1/2018] ❑ ‘Het museum van de eigenzin’ [tot Jebensstraße 2 – 030 – 266 42 42 42 Ballett: Ernst Oppler (1867-1929)’ [tot Ludwig Forum für Internationale Kunst ❑ 26/11] ❑ ‘This, of course, is a work of di-zo 11-19u, do 11-20u Düsseldorf Hamburg 28/1/2018] ‘Il deserto rosso now – Jülicherstrasse 97-109 – 0241 180 71 04 ❑ the imagination’ – Wendy Morris [tot Mario Testino / Helmut Newton / Jean K20, Kunstsammlung Nordrhein- Bucerius Kunst Forum Photographic Reactions to Antonioni’s di-zo 10-17u, do 10-20u ❑ 7/1/2018] ❑ ‘The Raft. Art is (not) Pigozzi [tot 19/11] ‘Working on Westfalen Rathausmarkt 2 – 040 36 09 96 0 Classic Film’ – Guido Guidi, Alessandra ❑ ‘Pop Art and Hyperrealism’ [tot Lonely / expo op verschillende locaties te History. Contemporary Chinese Grabbeplatz 5 – 0211.83.81.130 dagelijks: 11-19u, do 11-21u Dragoni, Alexander Rosenkranz, Jakob 31/12] ❑ ‘Art x Cuba. Contemporary Oostende / Curatoren: Jan Fabre – Photography and the Cultural Revolution’ di-vr 10-18u, za-zo 11-18u, 1ste wo/ ❑ ‘The Birth of the Art Market. Wierzba, Xiaoxiao Xu…[tot 28/1/2018] Perspectives since 1989’ [tot 18/2/2018] ❑ ❑ Joanna De Vos’ [tot 15/4/2018] [tot 7/1/2018] ‘Oh so solid. All that maand: 10-22u Rembrandt, Ruisdael, van Goyen and the ‘A Look at the Collection: Trophy and ❑ Noemi Weber/ Nobuyuki Osaki [tot ❑ ‘Comitee Mu.ZEE stelt voor ENTER air’ – Dan Dansen, Ben McCready, Tamar ❑ ‘Lines of Sight’ – Carmen Herrera Artists of the Dutch Golden Age’ [tot Treasure’ – Francesco Neri [tot 25/1/2018] ❑ ‘Digital Games – Art and #7: Marie Zolamian’ [tot 28/1/2018] Magradze, Minh Duc Pham… [tot [2/12 tot 8/4/2018] 7/1/2018] 28/1/2018] Computer Games’[tot 15/4/2018] ❑ ‘Een gesprek tussen collecties uit 7/1/2018] ❑ ‘STAGING: Solo (2017)’ – Maria Wallraf-Richartz-Museum ❑ ‘Dis/order – Art and Activism in Russia Deichtorhallen Kinshasa en Oostende’ [16/12 tot Neuer Berliner Kunstverein Hassabi [9/12 tot 21/1/2018] Martinstrasse 39 – 0221.221.221.19 since 2000’ [17/11 tot 18/2/2018] Deichtorstrasse 1/2 – 040 32 10 32 50 12/8/2018] Chausseestrasse 128-129 – 030.280.70.20 K21, Kunstsammlung Nordrhein- di-zo 11-18u, 1ste do/maand 11-21u di-zo 10-18u / 1ste en 3de do: 10-22u Neuer Aachener Kunstverein – NAK di-zo 12-18u, do 12-20u Westfalen ❑ ‘Die zweite Heimat’ – Peter ❑ ‘Sunny with Cloudy Intervals. Natural Passstrasse 29, Stadtgarten ❑ Otegem ‘Harun Farocki Retrospektive’ [tot Ständehausstrasse 1 – 0211.83.81.600 Bialobrzeski [tot 7/1/2018] Spectacles in Netherlandish Painting’ 0241 50 32 55 ❑ Deweer Gallery 28/1/2018] ‘The Crack-Up’ – Claire di-vr 10-18u, za-zo 11-18u, 1ste wo/ ❑ ‘Gathered Leaves’ – Alec Soth [tot [tot 4/2/2018] ❑ ‘A Revolution in di-zo 14-18u ❑ Tiegemstraat 6 A – 056.64.48.93 Fontaine [tot 26/1/2018] ‘Rosa, Karl, maand: 10-22u 7/1/2018] ❑ Peter Saul [tot 28/1/2018] Printmaking – The Italian Chiaroscuro ❑ Emma Talbot [tot 3/12] wo-vr, zo 14-18u (en op afspraak) Bertolt, Herbert and the others’ – ❑ ‘Artist’s Rooms’ – James Turrell, ❑ ‘Alice Neel. Painter of Modern Life’ Woodcut of the Sixteenth Century’ [tot ❑ ‘NAK Benefiz Auktion’ [10/12 tot ❑ ‘Stephan Balkenhol & Deweer Gallery, Alfredo Jaar [tot 30/8/2018] Pamela Rosenkranz, Hans-Peter [tot 14/1/2018] 14/1/2018] ❑ ‘Tintoretto – A Star was 16/12] Born’ [tot 28/1/2018] A Brilliant Story Since 1987 ngbk – neue Gesellschaft für bildende Feldmann, Imi Knoebel, Alexandra Hamburger Kunsthalle (Celebration 30 years collaboration)’ [tot Suermondt-Ludwig-Museum Kunst Bircken… [tot 31/3/2018] ❑ ❑ Glockengießerwall – 040 24 86 26 12 Krefeld 10/12] ‘Split Bisque’ – George Little Wilhelmstrasse 18 – 0241 47980 40 Oranienstraße 25 – 030 616 513 -0 ‘Against Photography. An Annotated di-zo 10-18u, do 10-21u [tot 10/12] di-zo 10-17u 12–19u, wo-vr 12-20u History of the Arab Image Foundation’ ❑ Haus Esters/Museum Haus Lange ❑ ❑ ❑ ‘Honey, I rearranged the collection. #2 ‘Collector’s Room #17: Deweer’s ‘Ein Poet der Landschaft’ – Jean- ‘Reality Check. Wild Cube and Ground – Akram Zaatari [18/11 tot 25/2/2018] Help Me Hurt Me. Between Care and Wilhelmshofallee 91/97 Artists in the Spotlight’ [tot 10/12] Baptiste Camille Corot [tot 30/12] – Exhibition , Interventions in public KAI 10 Raum für Kunst Cruelty’ [tot 8/1/2018] ❑ ‘Uncharted 02151 97 55 80 ❑ ‘Blicke, die bleiben. Fotografische space and Publication’ – Lois Weinberger di-zo 11-17u ❑ Kaistraße 10 – (0)211 99 434 130 Territory: The Elephant and the Feather’ Ronse Porträts aus der Sammlung Fricke’ [tot [tot 19/11] ‘Lois Weinberger – di-za 12-17u – Jose Dávila [tot 10/6/2018] ❑ Anita Rée ❑ ‘EXAT 51. Ideology, Abstraction and 14/1/2018] KONJUNKTIONEN’ – Heath Bunting / ❑ ❑ Architecture / Experimental Atelier CC De Ververij ❑ ‘Affect Me. Social Media Images in (1885-1933) [tot 4/2/2018] ‘The Light Wolvestraat 37 – 055 23 28 01 Ladislav Zajac [tot 19/11] ‘ReFraming Art’ – Lara Baladi, Forensic Architecture, of the Campagna. Drawings from the Synthesis of the Arts in Post-War wo, za-zo 14-18u Augsburg Worlds: Gender and Mobility during the Lynn Hershman Leeson, Rabih Mroué, British Museum’ – Claude Lorrain [tot Yugoslavia’ [tot 14/1/2018] ❑ ‘Muziekbos I’ – Mark Manders, Glaspalast Colonial Encounter’ [2/12 tot 21/1/2018] Thomas Ruff… [tot 3/3/2018] 14/1/2018] ❑ ‘Horst Janssen. A Tribute to ❑ ‘The Spirit of our Needs’ – Jasmina ❑ Cibic [tot 14/1/2018] Patrick Van Caeckenbergh, Pjeroo Beim Glaspalast 1 – (0821) 324 – 4107 Tchoban Foundation Museum für KIT – Kunst im Tunnel Claude Lorrain’ [tot 14/1/2018] ‘Artist’s Roobjee, Nicolas Provost, Michaël di 10-17u Architekturzeichnung Books: The Collection’ [1/12 tot 2/4/2018] Kaiser Wilhelm Museum ❑ Mannesmannufer 1b Borremans… [tot 26/11] ‘Uproar in Augsburg. German Christinenstraße 18a – 030 43 73 90 90 0049.211.8920.769 Kunstverein Hamburg Karlsplatz 35 – 02151.975.58-0 Paintings of the 1960s to 1980s’ [tot ma-vr 14-19u, za-zo 13-17u di-zo 11-17u ❑ di-zo 11-18u Klosterwall 23 – 040 32 21 57 Sint-Amands 31/12/2020] ‘Centrifugal Tendencies. Tallinn – ❑ ‘ACADEMY’ [tot 7/2/2018] di-zo 12-18u ❑ ‘Voyage to Italy’ – Victor Burgin [tot Moscow – Novosibirsk’ – Leonhard ❑ 8/4/2018] Emile Verhaerenmuseum Kunsthalle Düsseldorf Rayyane Tabet [25/11 tot 18/2/2018] Emile Verhaerenstraat 71 Bad Bentheim Lapin, Yuri Avvakumov, Alexander ❑ ‘The Insatiable Eye. The travels of the Brodsky… [tot 18/2/2018] Grabbeplatz 4 – 0211.899.62.43 landscape painter Adolf Höninghaus 052 33 08 05 Burg Bentheim di-zo 11-18u Hannover weekend, feestdagen of op reservatie Schloss – 05922 5011 (1810/11-1882)’ [tot 8/4/2018] Bielefeld ❑ ‘ACADEMY’ [tot 7/2/2018] Kestner Gesellschaft 11-18u / juli-augustus di-zo 11-18u dagelijks 10-18u Goseriede 11 – 0511 32 70 81 ❑ ‘Zwarte poëzie’ – Odilon Redon, ❑ ‘title delay (Ausstellung zum Bielefelder Kunstverein Kunstverein für die Rheinlande und Leverkusen Westfalen di-zo 11-18u, do 11-20u Fernand Khnopff, Théo Van Rysselberghe, Ruisdael-Stipendium 2017)’ – Mickael im Waldhof, Welle 61 – 0521 17 88 06 ❑ ‘One to one’ – Marc Camille Museum Morsbroich Franklin, Sanne De Wolf, Vigdis De Marman [tot 26/11] do-vr 15-19u, za-zo 12-19u Grabbeplatz 4 – 0211.32.70.23 ❑ Gustav-Heinemann-Strasse 80 ❑ di-zo 11-18u Chaimowicz[tot 7/1/2018] ‘In relation Cauter, Martha Verschaffel, Vladimir Iman Issa [18/11 tot 28/1/2018] to a Spectator’ – Keren Cytter, Henning 0214 855 56 29 Ivaneanu, David Verstraete, Ben Baden-Baden ❑ Dineo Seshee Bopape [18/11 tot ❑ ‘Klassensprachen. Ausstellung, di-wo,vr-zo: 11-17u, do 11-21u Magazin, Debatte’ – Kai Althoff/Isa Fehr & Philipp Rühr, Monika Baer, Rita Cockelkoren… [tot 26/11] Museum Frieder Burda 28/1/2018] McBride, John Miller… [tot 7/1/2018] ❑ ‘Die Spuren’ – Miroslaw Balka [tot Genzken, Jutta Koether, Hanne Lippard, 7/1/2018] Lichtentaler Allee 8 b – 072213 98 98-0 Kunsthalle Bielefeld Josef Strau, Peter Wächtler… [tot Sprengel Museum Hannover Sint-Niklaas di-zo 10-18u Artur-Ladebeck-Straße 5 ❑ 28/1/2018] Kurt-Schwitters-platz – 0511 168 438 75 Mönchengladbach Vierkante Zaal/Annex, Academie voor ‘Lightboxes’ – Rodney Graham [tot 00 49 521.512.479 di 10-20u, wo-zo 10-18u Schone Kunsten 26/11] ❑ ‘America! America! How real di-vr 11-18u, wo 11-21u, za 10-18u, Museum Kunst Palast ❑ historical Städtisches Museum Ehrenhof 5 – 0211.89.962.60 ‘El Lissitzky. The Abstract Cabinet. The Paul Snoekstraat 3 – 03 778 38 70 is real?’ [9/12 tot 21/5/2018] zo 11-18u New Reconstruction’ [tot 31/12/2018] Bismarckstraße 97 – 02161 25 26 31 wo-do 14-17u, za-zo 10-12u/14-17u ❑ ‘Der böse Expressionismus – Trauma di-zo 11-18u, do/za 11-21u ❑ di-vr 11-17u, za-zo 11-18u ❑ Staatliche Kunsthalle Baden-Baden ❑ ‘A feast for the eyes with Abraham ‘Grafik Ost / Graphic Arts East’ [tot ‘Legaat Hulstaert/Prijs Wim Ibens’ – Lichtentaler Allee 8a – 07221.232.50 und Tabu ‘ [tot 11/3/2018] 7/1/2018] ❑ ‘revonnaH. Art of the ❑ ‘VON DA AN (FROM THEN ON). Tom Frencken, Stacy Suy, Evelien Van Mignon. 17th to 20th century still lifes Temporary re-opening of the Städtisches di-zo 10-18u from the collection’ [tot 31/12] Avant-Garde in Hannover 1912-1933’ [tot Landeghem, Marc Verhulst, juwelen van ❑ Bonn ❑ Museum in Mönchengladbach spaces, ‘If Found Please Return to Lagos’ ❑ ‘Beauty is a rare thing. Art in Balance. 7/1/2018] ‘Kalibrierung 5 – Bild und DKO studenten uit heel Vlaanderen [tot – Emeka Ogboh [tot 4/2/2018] Bonner Kunstverein Wirklichkeit ‘ – Margret Eicher and Adi works, visualizations from the 26/11] From Buchheister to Serra’ [tot anti-Museum 1967–1978’ [tot Hochstadenring 22 – 0228 69 39 36 7/1/2018] ❑ ‘SPOT ON: 1937. The Hoesle [22/11 tot 18/2/2018] Berlin di-zo 11-17u, do 11-19u 18/2/2018] Stavelot ❑ “degenerate art” in Düsseldorf’ [tot Akademie der Künste – Hanseatenweg ‘The Policeman’s Beard is Half 31/8/2018] ❑ ‘Night and Day’ – Axel Herford Museum Abteiberg Galerie Triangle Bleu Hanseatenweg 10 – 030,200 57-2000 Constructed: Kunst im Zeitalter Hütte [tot 14/1/2018] ❑ ‘Magical Museum MARTa Herford Abteistrasse 27 – 02161 25 26 31 Cour de l’Abbaye – 080.86.42.94 11-21u künstlicher Intelligenz’ [tot 19/11] Nature’ – Carl Wilhelm Kolbe the Elder, Goebenstrasse 1-5 – 021 99 44 30 0 di-vr 11-17u, za-zo 11-18u do-zo 14-18u30 (of op afspraak) ❑ ❑ Jennifer Tee [2/12 tot 21/1/2018] ❑ ‘The future of drawing is the computer. ❑ ‘Tell it to the Stones’ – Danièle Huillet Franz Gertsch, Simone Nieweg, Natascha di-zo 11-18u, 1ste wo/maand 11-21u Tinka Pittoors [tot 30/12] and Jean-Marie Straub [tot 19/11] Bundeskunsthalle Bonn Borowsky [tot 14/1/2018] ❑ ‘Revolution in red-yellow-blue. Gerrit The New in the Etzold Collection – K.O. ❑ ‘Benjamin und Brecht. Denken in Friedrich Ebert-Allee 4 – 0228 91 71 200 ❑ ‘Jan Fišar – The Frauke Thole Rietveld and contemporary art’ [tot Götz Recommends New Media Starting Strombeek-Bever Extremen’ [tot 28/1/2018] di-wo 10-21u, do-zo 10-19u Collection’ [tot 4/3/2018] 4/2/2018] ❑ ‘A radical Modernist. The 1961’ – Manfred Mohr, Frieder Nake, ❑ Georg Nees, K.O. Götz, François Cultuurcentrum Strombeek Bauhaus-Archive/Museum of Design Ferdinand Hodler (1853–1918) [tot enigma of Mart Stam’ [tot 7/1/2018] Gemeenteplein 4 – 02.263.03.43 28/1/2018] ❑ ‘Weather report – about Essen Morellet, Jesús Rafael Soto, Victor Klingelhöferstraße 13 – 030.254.002.43 Vasarely… [tot 10/12] ❑ ‘VON DA AN ma-za 10-22u zo 10-18u wo-ma 10-17u weather culture and climate science’ [tot Museum Folkwang Karlsruhe ❑ ‘Nieuwe catalogi: Museum II & A 4/3/2018] ❑ ‘DOSSIER GURLITT – (FROM THEN ON). Temporary ❑ ‘New bauhaus chicago: experiment Museumsplatz 1 – 0201 88 45 444 Badischer Kunstverein re-opening of the Städtisches Museum in Tiger Cannot Change Its Stripes’ [tot photography and film’ [15/11 tot Nazi Art Theft and its Consequences’ [tot di-wo 10-18u, do-vr 10-20u, za-zo Waldstrasse 3 – 0721 28 226 31/12] ❑ ‘Europaria’ – Christoph Fink 11/3/2018] ❑ ‘Federal Prize for Art Mönchengladbach spaces, works, ❑ 5/3/2018] 10-18u di-vr 11-19u, za-zo 11-17u visualizations from the anti-Museum [tot 31/12] ‘Saksi Bisu (Silent Students’ [tot 28/1/2018] ❑ ❑ ‘The Truth is Never Watertight’ – Berlinische Galerie ‘Pluriversum’ – Alexander Kluge [tot 1967–1978’ [tot 18/2/2018] Witness) / Let me take you to a Tropical Kunstmuseum Bonn 7/1/2018] ❑ ‘Ilk’ – Catharina van Lubaina Himid [tot 26/11] Alte Jakobstr. 124-128 Paradise’ – Elisabeth Ida[tot 13/12] Friedrich-Ebertallee 2 – 0228 77 62 60 Eetvelde[tot 14/1/2018] ❑ ‘Jazz’n’more ❑ ‘To Become Two’ – Alex Martinis Roe ❑ 030 789 02 600 München ‘De Wand: Yudha Sandy’ [tot 24/12] di-zo 11-18u, wo 11-21u – Plakate’ – Niklaus Troxler [tot [tot 26/11] ❑ ‘Members` Exhibition’ ❑ wo-ma 10-18u ‘In de Wind: Messenger for the dead’ ❑ Georg Herold [tot 7/1/2018] 14/1/2018] ❑ Balthasar Burkhard [tot [12/12 tot 7/1/2018] ❑ ‘Editions Haus der Kunst ❑ ‘3612,54 M³ VS 0,05 M³’ – Monica – Roberta Gigante [tot 22/12] ❑ ‘Versiegelte Zeit’ – Nadia Kaabi-Linke 14/1/2018] ❑ ‘Raster’ – Jianping He [tot 2017/2018’ [12/12 tot 7/1/2018] Prinzregentenstrasse 1 – 089.211.27.115 ❑ Bonvicini [tot 26/2/2018] ‘Running With Light’ – Lore [tot 28/1/2018] 10/12] ❑ ‘Dokumentarfotografie ma-zo 10-20u, do 10-22u ❑ ‘The Observer’– Jeanne Mammen Städtische Galerie Karlsruhe Vanelslande[tot 13/12] Förderpreise 11 – The Voids’ – Susanne ❑ ‘Figure Ground’ – Thomas Struth [tot ❑ (1890-1975) [tot 15/1/2018] Lorenzstrasse 27 – 0721/133.44.01 ‘Les Cent Ans de la ‘Fontaine’ de Bremen Hefti, Alina Schmuch, Andrzej Steinbach, 7/1/2018] ❑ ‘Mappa Mundi’ – Frank ❑ ‘What Do You Want Here’ – Cyrill wo-vr 10-18u za-zo 11-18u Marcel Duchamp’ [tot 6/2/2018] Malte Wandel [18/11 tot 14/1/2018] Bowling [tot 7/1/2018] ❑ ‘Again and ❑ ‘Learning from documenta’ – Jonas Lachauer [tot 30/4/2018] GAK – gesellschaft für aktuelle Kunst ❑ ‘Mut zur Freiheit. Informel aus der Again – Sammlung Goetz at Haus der ❑ ‘IBB video space’ – Elise Florenty & Teerhof 21 – 0421 50 08 97 Sammlung Anna und Dieter Grässlin im Mekas, Hans Haacke, David Lamelas, Esslingen Kunst’ [tot 8/4/2018] ❑ ‘Capsule 08: The Lois Weinberger, Eva Stefani…[tot Marcel Türkowsky [tot 4/12] di-zo 11-18u, do 11-20u Dialog’ [16/12 tot 11/3/2018] Procedure’ – Polina Kanis [tot ❑ 13/12] ❑ ‘IBB video space’ – Clémentine Roy ‘The Director’s Theatre Writer’s Galerie der Stadt Esslingen – Villa Zentrum für Kunst und 18/3/2018] ❑ ‘Going Forth: The Institute [6/12 tot 1/1/2018] Theatre’– Than Hussein Clark [2/12 tot Merkel/Bahnwärterhaus Medientechnologie – ZKM of Reconciliation’ – Oscar Murillo [tot 25/2/2018] ❑ ‘Jahresgaben 2017/2018’ Pulverwiesen 25 – 0711 3512.2640 Veurne DAAD Galerie Lorenzstrasse 19 – 0721 81 00 0 18/3/2018] ❑ ‘Der Öffentlichkeit – Von [2/12 tot 25/2/2018] di 11-20u, wo-zo 11-18u Oranienstraße 161 – 030.261.36.40 wo-vr 10-18u, za-zo 11-18u den Freunden Haus der Kunst: Emergent ❑ ‘”GröKaZs” Meisterschülerinnen und di-zo 12-19u Kunsthalle Bremen ❑ ‘ZKM_Gameplay’ [tot 31/3/2018] Centrifuge’ – Sarah Sze [tot 12/8/2018] Grote Markt 26 – 0478 77 62 57 Meisterschüler des Weißenhof- ❑ ‘The Green Ray’ – Naufus Am Wall 207 – 0421/329.08.24 ❑ ‘// supraliminal’ – DJ Spooky and Greg za-zo 14-18u, schoolvakanties: vr-zo Programms der Akademie der Bildenden Kunstbau München/Lenbachhaus 14-18u Ramírez-Figueroa [tot 14/1/2018] wo-zo 10-18u, di 10-21u Niemeyer [tot 31/12] ❑ ‘Hybrid Layers’ Luisenstraße 33 – 089.233.320.00 ❑ ‘Unvergessenes Land’ – Fernando Künste Stuttgart’ [15/11 tot 26/11] [tot 7/1/2018] ❑ ‘Radical Software. The ❑ ‘Hoger Lager’ – Griet Dobbels [tot Hamburger Bahnhof – Museum für ❑ di 10-20, wo-zo 10-18u Bryce[tot 19/11] ❑ ‘Der blinde Fleck. ‘Networking the Unseen’ [12/12 tot Raindance Foundation, Media Ecology 7/1/2018] Gegenwart ❑ ‘Picture Perfect – Views from the 19th Bremen und die Kunst in der Kolonialzeit’ 4/3/2018] and Video Art’ [tot 28/1/2018] ❑ ‘Zijlicht’ – Frank depoorter[tot Invalidenstrasse 50-51 Century’ [tot 31/12/2018] [tot 19/11] ❑ ‘Welttheater’ – Max ❑ ‘AppArtAward 2016 – Highlights’ [tot 7/1/2018] 030.39 78 34 11 ❑ ‘Painting To The Point’ – Gabriele Beckmann [tot 4/2/2018] ❑ ‘Geschenk Frankfurt am Main 31/3/2018] ❑ ‘The Art of Immersion’ di-vr 10-18u, do 10-20u, za-zo 11-18u Münter (1877-1962)[tot 8/4/2018] Galerie Hoge Bomen Papier von Dürer bis Grosz’ [29/11 tot Deutsches Architektur-Museum – DAM [tot 28/1/2018] ❑ ‘Datumsoria: the ❑ ‘Preis der Nationalgalerie 2017’ – ❑ ‘Joseph Beuys. Impeccable Pictures Statiestraat 18 – 058/31.68.78 1/4/2018] ❑ ‘Fokus Junge Kunst. Bremen Schaumainkai 43 – 069-212 38844 Return of the Real’ [tot 18/3/2018] Jumana Manna, Sol Calero, Iman Issa, 1945-1984’ [tot 18/3/2018] zo 14-18u (of op afspraak) 2017’ [9/12 tot 18/3/2018] di, do-zo 11-18u, wo 11-20u ❑ ‘Open Codes. Living in Digital Worlds’ ❑ Agnieszka Polska [tot 14/1/2018] ‘Olieverf op linnen en gemengde ❑ ‘2017 DAM Architectural Book [tot 5/8/2018] ❑ ‘Resonances. 40 years Museum Brandhorst techniek op Japans papier’ – Rémi Haus am Lützowplatz Brühl Award’[tot 14/1/2018] of the Kunststiftung Baden-Württemberg’ Kunstareal. Theresienstrasse 35a Bourquin [tot 15/1/2018] Lützowplatz 9 – 030 261 38 05 ❑ ❑ di-zo 10-18u, do-10-20u Max Ernst Museum ‘Houses of the year 2016. The best [tot 18/2/2018] ‘Feminist Avant-Garde di-zo 11-18u ❑ ‘Cy Twombly: in the studio’ [tot Comesstraße 42 / Max-Ernst-Allee 1 single-family dwellings’[tot 26/11] of the 1970s from the from the Waregem ❑ ‘Prometheus Delivered’ – Thomas ❑ 26/8/2018] ❑ ‘Pop Pictures People’ [tot 022 32 57 93 0 ‘Frau Architekt – Over 100 years of Sammlung Verbund Collection, Vienna’ Feuerstein [tot 19/11] ❑ ‘Relics of 30/6/2018] ❑ ‘Seth Price – Social BE-PART Platform voor actuele kunst di-zo 11-18u women in architecture’ [tot 8/3/2018] [18/11 tot 8/4/2018] Chaos’ – Yasmin Alt, Nadja Schütt, ❑ Synthetic’ [tot 18/2/2018] Westerlaan 17 – 056 62 94 10 ❑ ‘Miró – Welt der Monster’ [tot ‘SOS BRUTALISM – Save the Leonard Traynor[18/11 tot 21/1/2018] zo-vr 11-17u, za: enkel op afspraak voor 28/1/2018] Concrete Monsters! ‘ [tot 2/4/2018] Kleve Pinakothek der Moderne / Neue groepen KINDL – Zentrum für zeitgenössische Frankfurter Kunstverein Museum Kurhaus Kleef Pinakothek ❑ ‘Funnelflux’ – Navid Nuur [tot 10/12] Kunst Barer Strasse 40 – 089.23.805118 ❑ Dortmund Markt 44 – 069.219.31.40 Tiergartenstrasse 41 – 02821 75 010 ‘Air’ – Manor Grunewald [tot 20/11] Am Sudhaus 2 – 030 832 15 91 20 di-zo 11-19u, do 11-21u di-zo 11-17u P. der Moderne: di-zo 10-18u, do 10-20u Dortmunder U – Zentrum für Kunst ❑ ❑ Neue P.: wo-ma 10-18u, do 10-20u BruthausGallery wo-zo 12-18u und Kreativität ‘Perception is Reality. On the ‘Proteus en Polymorphia’ – Hendrick Molenstraat 84 – 0473 636963 ❑ ‘Silo of Silence – Clicked Core’ – Construction of Reality and Virtual Goltzius & Pia Fries [tot 11/2/2018] ❑ ‘Himalaya Goldsteins Stube’ – Pipilotti Leonie-Reygers-Terrasse Rist [tot 31/12] ❑ ‘FUTURO. A Flying za-zo 14-18u (en op afspraak) Haegue Yang [tot 13/5/2018] (0)231.50-24723 Worlds’– Thomas Demand, Bayerisches ❑ Merlyn Paridaen [19/11 tot 17/12] ❑ ‘Berlin Fassaden’ – Asta Gröting [tot Landeskriminalamt, Alicja Kwade, Hans Köln Saucer in Town’ [tot 3/6/2018] di-wo 11-18u, do-vr 11-20u, za-zo 11-18u ❑ ‘The Michael & Eleonore Stoffel ❑ Mo Becha [19/11 tot 17/12] 3/12] ❑ Op de Beeck… [tot 7/1/2018] ‘Dan Perjovschi: The Hard Drawing’ [tot ACADEMYSPACE Foundation acquires five works by ❑ ‘Contemporary Ruins’ – Francis Alÿs, ❑ 30/11] Fransje Killaars [tot 2/6/2019] Museum für Moderne Kunst MMK Herwarthstraße 3 – 0221 3377480 Anselm Kiefer’ [tot 1/7/2018] Welle Clemens Botho Goldbach, Gordon ❑ ‘Afro-Tech and the Future of Domstrasse 10 – 069 212 304 47 do-vr 15-19u, za-zo 14-18u ❑ ‘Beate Kuhn. Ceramic Works from the Matta-Clark, Manit Sriwanichpoom, ❑ ❑ Galerie EL Re-Invention’[tot 22/4/2018] ‘MO di-zo 10-18u, wo 10-20u ‘Stealing from the West – Cultural Freiberger Collection’ [tot 19/11] Dorothee Albrecht… [tot 11/2/2018] ❑ Drieselken 40 – 053.66.43.82 Schaufenster #20: „Today I want to show ‘I Am a Problem – Staged by Ersan Appropriation as Postcolonial ❑ ‘Does permanence matter? ephemeral vr-zo 15-18u en na afspraak Kupferstichkabinett You…“‘ – Bastian Hoffmann [tot 4/3/2018] Mondtag’ – Jack Smith, Will Benedict, Retaliation’ – Lawrence Abu Hamdan, urbanism: cities in constant flux’ [tot ❑ ❑ Tamara Van San / Maen Florin [tot Matthäikirchplatz – 030 266 42 42 42 ‘Sturm auf den Winterpalast – Forensik Georg Herold, Bettina Rheims, Marlene Ines Doujak, Tom Gould, Gosha 18/3/2018] ❑ ‘Métal’ – Germaine Krull 17/12] di-vr 10-18u, do 10-20u, za-zo 11-18u eines Bildes’ [24/11 tot 8/4/2018] Dumas, Robert Gober… [tot 18/2/2018] Rubchinskiy, Ulay… [tot 10/12] [tot 10/6/2018] ❑ Paul Flora [tot ❑ ❑ ❑ ‘Willi Baumeister. The Draftsman. ‘Die Grenze’ [25/11 tot 8/4/2018] ‘A Tale of Two Worlds. Experimental Käthe-Kollwitz Museum 11/2/2018] ❑ ‘Reise nach Jerusalem / Wetteren Figure and Abstraction in the Works on Latin American Art in Dialogue with the Neumarkt 18-24 – (0)221 227 2899/-2602 musical chairs, 2002’ – Olaf Metzel [tot Loods 12 Paper’ [9/12 tot 8/4/2018] Duisburg MMK Collection 1940s-1980s’ [25/11 di-vr 10-18u za-zo 11-18u 31/12] ❑ Thea Djordjadze [tot Koophandelstraat 12 – 0496 63 93 58 KW Berlin MKM – Museum Küppersmühle für tot 2/4/2018] ❑ ‘In the Spirit of Käthe Kollwitz – 14/1/2018] ❑ ‘Araki.Tokyo’[tot za–zo 14–18u Auguststrasse 69 – 030.24 34 59 0 Moderne Kunst Portikus Today Käthe-Kollwitz-Preisträger der 4/3/2018] ❑ ‘Beyond the New’ – Hella ❑ ‘i n d e m’ – Henric Borsten [19/11 tot wo-ma 12-19u, do 11-21u Philosophenweg 55 – 0203 3019 48 11 Alte Brücke 2 / Maininsel Akademie der Künste, Berlin’ – Käthe Jongerius & Louise Schouwenberg [tot 17/12] ❑ ‘Prospectus: A Year with Will Holder’ wo 14-18u, do-zo 11-18u 069/2199.8760 Kollwitz, Lutz Dammbeck, Katharina 16/9/2018] ❑ ‘A Good Neighbour: In ❑ ‘untitled’ – Jonathan Michels [19/11 [tot 23/12] ❑ Willem de Rooij [tot ❑ ‘Bernd Koberling. Works 1964-2017’ di-zo 11-18u, wo 11-20u Sieverding, Martin Assig, Eran Schaerf… cooperation with the Istanbul Biennial’ tot 17/12] 7/1/2018] ❑ Lucy Skaer [tot 7/1/2018] [17/11 tot 28/1/2018] ❑ Moyra Davey [9/12 tot 28/1/2018] [tot 10/12] [15/12 tot 1/4/2018] De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 21

Villa Stuck 65 [tot 31/12] ❑ ‘PANORAMA 19, Palais de Tokyo Whitechapel Art Gallery Galerie Fons Welters Beetsterzwaag Prinzregentenstraße 60 – 089.45.55.51.25 échos dunkerquois (sélection de films: Avenue du Président Wilson 13 80 Whitechapel High Street Bloemstraat 140 – 020.423.30.46 Kunsthuis Syb di-zo 11-18u, 1ste vrijdag/maand: 11-22u Jean de Loisy, Président du Palais de 01.47.23.38.86 (0)20 7522 7888 di-za 13-18u (of op afspraak) Hoofdstraat 70 – 0512/38.23.76 ❑ ‘The Library of Smell’ – Hisako Inoue Tokyo)’ [tot 31/12] wo-ma 12-24u di-zo 11-18u, do 11-21u ❑ ‘Four Season of Women Tragedy’ ❑ za-zo 13-17u [tot 14/1/2018] ‘Danner-Preis 2017’ ❑ ‘Permanent Déplacement’ – Sarah ❑ ‘Days are Dogs. Carte blanche à ❑ ‘ISelf Collection: The End of Love’ – – Evelyn Taocheng Wang [24/11 tot ❑ ‘Joint Forces. Alumni van het Frank ❑ [tot 7/1/2018] Efrat Natan / Nahum Feuillas / Aglaia Konrad [tot 31/12] Camille Henrot’ – David Horvitz, Maria Akram Zaatari / Maria Lassnig, Alice 6/1/2018] ❑ ‘group show’ – Folkert de Mohr instituut’ [tot 18/12] Tevet [tot 28/1/2018] Loboda, Nancy Lupo, Samara Scott, Neel, Michaël Borremans, Luc Tuymans, Jong, Matthew Monahan, Maria Roosen, LAAC – Lieu d’Art et Action Avery Singer, Jacob Bromberg [tot Wolfgang Tillmans, Gillian Wearing… Berend Strik [24/11 tot 6/1/2018] Contemporaine Bergen Münster 7/1/2018] [tot 26/11] ❑ ‘Soundtrack for a troubled 302 avenue des Bordées Galerie Onrust time and notes on humiliation’ – Cally Museum Kranenburgh Kunsthaus Kannen 03 28 29 56 00 Petit Palais – Musée des Beaux-Arts de Planciusstraat 7 – 020 420 22 19 Spooner[tot 26/11] ❑ ‘Commissions Hoflaan 26 – 072 589 89 27 Alexianerweg 9 – Kappenberger Damm di-vr 9u30-18u, za-zo 10-18u la Ville de Paris wo-za 13-18u (en op afspraak) from Performa’s Archives’ – Mike Kelley, di-zo 11-17u – 02501.966.205.60 ❑ ‘Nos Incontournables’ – Eugène Leroy, Avenue Winston Churchill ❑ ‘HEAT II’ – Han Schuil [18/11 tot Jérôme Bel, Arto Lindsay, Yvonne Rainer, ❑ ‘De vrede graast de kudde voor’ – di-zo 13-17u Victor Vasarely, César, Andy Warhol, Niki 01 53 43 40 00 23/12] Frédérique van Rijn [tot 10/12] ❑ ‘20. Jahresausstellung 2017’ [tot Omer Fast… [tot 4/3/2018] de Saint-Phalle… [tot 31/12/2018] di-zo 10-18u Galerie Ron Mandos ❑ ‘Mensbeeld’ – Matthew Monahan [tot 28/1/2018] ❑ ❑ ‘Photographs 1979-2017’ – Thomas ❑ ‘Face à l’Histoire’ [tot 25/3/2018] ‘Anders Zorn. Le maître de la peinture Prinsengracht 282 – 020 320 70 36 7/1/2018] ❑ Han Bennink [tot ❑ Ruff [tot 21/1/2018] Westfälischer Kunstverein ‘Wintercollectie’ [tot 25/3/2018] suédoise’ [tot 17/12] ❑ wo-za 12-18u 7/1/2018] ❑ ‘Terug naar de bron. De ❑ ‘L’art du pastel de Degas à Redon. La ‘The Frisson of the Togetherness’ – Rothenburg 30 – 0251 46 157 Leonor Antunes [tot 9/4/2018] ❑ ‘Cotidiana’ – Inti Hernandez [tot Bergense School’[tot 7/1/2018] di-zo 11-19u Lens collection du Petit Palais’ [tot 8/4/2018] ❑ 13/1/2018] ❑ ‘De Boswachter’ – Blommers & ❑ ‘Andres Serrano. Dans les collections ‘Artists’ Film International: Gabriela ❑ ‘Editions 2017’ [tot 14/1/2018] Louvre Lens Schumm – Adolphe Burdet [tot 7/1/2018] permanentes’ [tot 14/1/2018] Golder and Wojciech Bakowski’[tot 3/12] Galerie Van Gelder rue Georges Bernanos – 03 21 18 62 62 Planciusstraat 9 A – 020/627.74.19 Neuss wo-ma 10-18u Delft Tours di-za 13-17u30 Langen Foundation – Raketenstation ❑ ‘La Galerie du Temps: 70 œuvres pour ❑ Gerhard Richter [23/11 tot 20/1/2018] 38CC Hombroich l’Antiquité, 45 œuvres pour le Moyen Jeu de Paume – Château de Tours ❑ Gijs van Lenthe [23/11 tot Hooikade 13 – 06 381 29 525 Raketenstation Hombroich 1 Âge et 90 œuvres pour les Temps 25 avenue André Malraux Luxemburg 13/01/2018] wo-zo 13-17u 02182 5701- 0 modernes’[tot 31/12] 02 47 70 88 46 ❑ ‘Latitudes part 2’ – Hans Vijgen Hermitage Amsterdam dagelijks 10-18u ❑ ‘Musiques ! Échos de l’Antiquité’ [tot di-zo 14-18u Luxembourg [18/11 tot 14/1/2018] 15/1/2018] ❑ ‘Lucien Hervé. Géométrie de la Amstel 51 – 020.530.87.55 ❑ ‘Limbo’ – FORT [tot 8/4/2018] Casino Luxembourg Forum d’Art ❑ ‘Heures italiennes. Chefs-d’oeuvre des lumière’[18/11 tot 27/5/2018] dagelijks 10-17u Den Haag Contemporain ❑ Nordhorn Hauts-de-France’ [tot 28/5/2018] ‘Hollandse Meesters uit de Hermitage. Villeneuve d’Ascq Rue Notre-Dame 41 – 02 22 50 45 Oogappels van de tsaren’ [tot 27/5/2018] 1646 ma,wo,vr-zo 11-19u, do 11-23u Boekhorststraat 125 Städtische Galerie Nordhorn Metz Vechteaue 2 – 05921/97.11.00 LaM – Lille Métropole Musée d’art ❑ ‘Thank you so much for the flowers’ Huis Marseille www.enter1646.com di-vr 14-17u, za 14-18u, zo 11-18u Centre Pompidou Metz moderne, d’art contemporain et d’art – Mike Bourscheid [tot 26/11] Keizersgracht 401 – 020 531 89 89 do-zo 13-18u ❑ Berenice Güttler [18/11 tot 28/1/2018] 1, parvis des Droits de l’Homme brut ❑ ‘Blackbox: To Each His Own Mask’ di-zo 11-18u ❑ ‘I Dreamt in Heaven’ – Margaret 03 87 15 39 39 1 allée du Musée – 03 20 19 68 88 – Tine Guns [tot 27/11] ❑ ‘Landscape with Tree’ – Jamie Haines[tot 3/12] Nürnberg ma,wo-do 10-18u, vr-zo 10-19u di-zo 10-18u ❑ ‘Theatre of Disorder’ – Martine Feipel Hawkesworth [tot 3/12] ❑ Antoni Hervàs [15/12 tot 21/1/2018] ❑ ‘Law of Peripheral Units’ – Kishio ❑ ‘De Picasso à Séraphine, Wilhelm ❑ ‘Jerusalem Stone’ – Ad van Denderen & Jean Bechameil [tot 7/1/2018] Fotomuseum Den Haag Kunsthalle Nürnberg Uhde et les Primitifs modernes’ [tot [9/12 tot 4/3/2018] Suga[tot 5/3/2018] ❑ ‘Blackbox: Raw Identities’ – Violaine Stadhouderslaan 43 – 070 33 811 44 Lorenzer Straße 32 – 0911 231 28 53 ❑ ‘Japan-ness. Architecture et 7/1/2018] ❑ ‘Setting the Stage: Pyongyang, North di, do-zo 10-18u, wo 10-20u Higelin, Sarah Hill, Anthony Marquelet, di-zo 11-18u urbanisme au Japon depuis 1945’ [tot Tameka J. Norris aka Meka Jean [29/11 Korea, Part 2’ – Eddo Hartmann [9/12 ❑ ‘On with the show’ [7/12 tot 25/2/2018] tot 4/3/2018] ❑ ‘Identities 1970-2017’ – Hans 8/1/2018] tot 29/1/2018] Eijkelboom [tot 7/1/2018] Neues Museum ❑ ‘Japanorama. Nouveau regard sur la Kunstverein ❑ ‘Photography and Form’ – Piet Zwart, Luitpoldstrasse 5 – 0911 240 20 69 Mudam Luxembourg création contemporaine’ [tot 5/3/2018] Hazenstraat 28 – 020 3313203 Paul Schuitema, Frank van der Salm, di-zo 10-18u, do 10-20u Park Dräi Eechelen 3 – +352 45 37 85 1 Groot-Brittannië do-za 13-18u Gerard Kiljan, Jan Dibbets… [tot ❑ ‘Von der Kunst, ein Teehaus zu bauen. do-ma 10-18u, wo 10-23u Paris ❑ ❑ Anna Banana [tot 13/1/2018] 14/1/2018] ❑ ‘As it may be’– Bieke Exkursionen in die japanische Cornwall ‘Hard to picture – A tribute to Ad Centre Pompidou Reinhardt’ – Luis Camnitzer, Sara Nieuw Dakota Depoorter [tot 14/1/2018] Ästhetik’[tot 18/2/2018] Tate St Ives Place Georges Pompidou Cwynar, Judith Hopf, Kerry James Ms. Van Riemsdijkweg 41b Galerie Nouvelles Images St Ives – (0)1736 796 226 01 44 78 12 33 Marshall, Álvaro Oyarzún, Lili 020 3318311 Westeinde 22 – 070/346.19.98 Remagen di-zo 10-16u20 wo-ma 11-21u (sluiting kassa: 20u / Reynaud-Dewar, Olav Westphalen [tot do-vr 11-18u, za-zo 12-18u di-vr 11-17u, za 12-17u Arp Museum Bahnhof Rolandseck ❑ ‘All That Heaven Allows’ – Rebecca gesloten op di / do 11-23u 21/1/2018] ❑ ‘Monochromatic, Ajrakh DNA pattern ❑ ‘Blootleggen/Revealing’ – Omar Hans-Arp-Allee 1 – 2228 9425 16 Warren [tot 7/1/2018] ❑ ‘Musée national d’art moderne. ❑ Su-Mei Tse[tot 8/4/2018] sequences & Nail Strings’ [tot 19/11] Koubâa, Toon Teeken, Joost van den di-zo 11-18u Nouvelle présentation des collections ❑ ‘Flatland / Abstractions narratives #2’ ❑ ‘Beautiful Distress’ – Roy Villevoye, Toorn, Marie Civikov [tot 25/11] ❑ Liverpool ‘Vision. Creation. Obsession’ – Henry modernes (1905-1965)’ [tot 30/12] – Reinhard Mucha, Raphaël Zarka, Erik van Lieshout, Fransje Killaers, ❑ ‘Dating. Kunstenaars NL – KABK Moore (1898–1986) [tot 7/1/2018] ❑ ‘L’oeil écoute’[tot 1/4/2018] Tate Liverpool Philippe Decrauzat, Liam Gillick…[tot Frank Koolen, Laurence Aëgerter… alumni’ [2/12 tot 13/1/2018] ❑ Lee Ung-no [tot 27/11] ❑ ‘Musée en Albert Dock – 0151.709.32.23 15/4/2018] [25/11 tot 7/1/2018] Siegen oeuvre(s) : nouvelle présentation des Galerie Ramakers 10-17u P/////AKT collections contemporaines’ [tot ❑ Toussaintkade 51 – 070 363 43 08 Museum für Gegenwartskunst Siegen ‘Everybody Razzle Dazzle: take a ride Zeeburgerpad 53 – 06 542 70 879 wo-za 12-17u, zo 13-17u Unteres Schloss 1 – 0271.405.77.0 31/12/2018] ❑ ‘Prix Marcel Duchamp on the Dazzle Ferry by Peter Blake ‘ [tot 2017’ – Maja Bajevic, Joana do-zo 14-18u ❑ ‘My secret garden’ – Warffemius [tot di-zo 11-18u, do 11-20u 6/4/2019] ❑ ‘Artist Rooms: Roy ❑ Nicolás Lamas [19/11 tot 17/12] ❑ ❑ Hadjithomas et Khalil Joreige, Charlotte 24/12] Judith Maria Kleintjes / Ien ‘6 x Francis Bacon … and other Lichtenstein in Focus’ [tot 17/6/2018] Nederland ❑ monique ijsseldijk [19/11 tot 17/12] Lucas [7/1 tot 4/2] highlights of the Lambrecht-Schadeberg Moth, Vittorio Santoro [tot 8/1/2018] ❑ John Piper (1903-1992) [17/11 tot Collection’ [tot 18/2/2018] ❑ ‘You and ❑ ‘André Derain 1904-1914. La 18/3/2018] ❑ ‘We are ghosts’ – Mary ’s-Hertogenbosch Reutengalerie Amsterdam GEM Museum voor Actuele Kunst décennie radicale’ [tot 29/1/2018] prinsengracht 510 – 020 6207537 Me’– Takako Saito [tot 28/2/2018] Reid Kelley and Patrick Kelley [17/11 Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch Stadhouderslaan 43 – 070/338.11.33 ❑ ‘Cosmopolis / scènes artistiques wo-za 13-18u tot 18/3/2018] ❑ ‘Surrealism in Egypt: SM’s di-zo 11-18u ❑ ‘House’ – Lynne Leegte [30/11 tot ❑ Stuttgart d’Asie, d’Afrique et d’Amérique latine’ Art et Liberté 1938-1948’ [17/11 tot De Mortel 4 – 073 627 36 80 Maaike Schoorel [tot 21/1/2018] ❑ 21/1/2018] [tot 18/12] Nalini Malani [tot 18/3/2018] di-zo 11-17u Gemeentemuseum Den Haag – gM Kunstmuseum Stuttgart 8/1/2018] ❑ ‘Photographisme. Klein, Kleiner Schlossplatz 1 ❑ ‘Celebrating Ceramics – 100 jaar Rijksmuseum Stadhouderslaan 41 – 070.338.11.11 Ifert, Zamecznik’[tot 29/1/2018] London Ettore Sottsass’ [tot 7/1/2018] Museumstraat 1 – 020 6747 000 di-zo 10-17u (0) 711 216 21 88 ❑ ‘Images contre elles-mêmes’ – Harun di-zo 10-18u, vr 10-21u Barbican Art Gallery ❑ ‘StyleDrive’ – Otto Snoek [tot dagelijks 9-17u ❑ Anton Heyboer (1924-2005) Farocki [23/11 tot 7/1/2018] ❑ ‘Statelessness – Document Nederland’ ❑ ‘Concrete Concerns. Teufel Collection’ ❑ Level 8 Barbican Centre 18/2/2018] [tot 4/2/2018] Jean Echenoz [29/11 tot 5/3/2018] ❑ Marc Monzó[18/11 tot 4/3/2018] – Anoek Steketee [tot 7/1/2018] ❑ ‘Poëtisch zwart’ [tot 25/3/2018] – Mark Francis, Josef Albers, Richard ❑ César [13/12 tot 26/3/2018] 020/7638.41.41 Paul Lohse, Max Bill, Bridget Riley… za-wo 10-18u, do-vr 10-21u ❑ Johan Maelwael [tot 7/1/2018] ❑ Uta Eisenreich [tot 28/1/2018] [tot 7/1/2018] ❑ Ann-Kathrin Müller Fondation Cartier ❑ ‘Boom for Real’ – Jean-Michel Amersfoort ❑ Matthijs Maris (1839-1917) [tot ❑ ‘Art Deco – Paris’ [tot 4/3/2018] 7/1/2018] ❑ ‘Verfijning op papier’ – Marthe Wéry [tot 7/10/2018] ❑ ‘Patrick Angus. Boulevard Raspail 261 – 01 42 18 56 50 Basquiat (1960-1988) [tot 28/1/2018] Kunsthal KAdE – Kunsthal in (1930-2005) [tot 4/3/2018] Private Show’ [2/12 tot 8/4/2018] di 11-22u, wo-zo 11-20u ❑ ‘Híbridos. The Spirits of Brazil’ – Amersfoort Slewe Galerie ❑ ❑ ‘Haagse Chic. Steltman – 100 jaar ‘Mali Twist’ – Malick Sidibé [tot Vincent Moon and Priscilla Telmon [tot Eemplein 77 – 030 422 50 30 Kerkstraat 105 A – 020.625.72.14 Staatsgalerie Stuttgart sieraden & zilver’ [tot 18/2/2018] 28/2/2018] 31/12] di-zo 11-17u wo-za 13-18u Konrad-Adenauer-Straße 30-32 – 0711 . ❑ Frans Hoogendoorn [tot 18/2/2018] Fondation Louis Vuitton ❑ ‘Purple’ – John Akomfrah [tot ❑ ‘Vuur’ – Maria Roosen [tot 7/1/2018] ❑ ‘In Search of Red Yellow and Blue’ 470 40 0 ❑ ‘Keramist. Hans de Jong (1932-2011)’ 8 avenue du Mahatma Gandhi 7/1/2018] – Steven Aalders [tot 16/12] di-zo 10-18u, do 10-20u [tot 18/2/2018] ❑ ‘González, Picasso en ❑ 01 40 69 96 00 Amstelveen ‘Marcel Duchamp zu Gast im National Gallery Stedelijk Museum Amsterdam vrienden’ [25/11 tot 2/4/2018] Schaufenster Sohm’ [tot 18/2/2018] ma, wo, do 12-19u, vr 12-21u, Trafalgar Square – 0171/300.80.00 Cobra Museum voor Moderne Kunst Paulus Potterstraat 13 – 020.573.29.11 Mauritshuis ❑ ‘Videobox-Museum Matters: Into the za-zo 11-20u 10-18u, vr 10-21u Sandbergplein 1-3 – 020.547.50.38 dagelijks 10-18u, vr 10-22u ❑ Plein 29 – 70 3023456 Interior (Last Day of the Permanent ‘Being Modern – MoMA in Paris’ [tot ❑ ‘Display: Leonardo, Michelangelo, ❑ ‘De Stijl in het Stedelijk’ [tot 3/12] di-zo 11-17u ma 13-18u, di-zo 10-18u, do 10-20u exhibition)’ – Katarina Zdjelar [tot 5/3/2018] Raphael around 1500’ [tot 28/1/2018] ❑ ❑ ‘The Deep End’ – Jean Dubuffet ‘Brutal Vitality: CoBrA in handen van ❑ ‘Steen & Jordaens: Zoals de ouden 7/1/2018] ❑ ‘The Master of Messkirch. Grand Palais ❑ ‘Drawn in Colour: Degas from the (1901-1985) [tot 7/1/2018] Bank & Rau’ [tot 31/12] zongen…’ [tot 14/1/2018] Catholic Splendour during the Avenue Winston-Churchill Burrell’[tot 7/5/2018] ❑ ❑ ‘The Crossing’ – Carlos Motta [tot ‘Le Corbusier’s vierde dimensie’ [tot ❑ ‘Zuiderburen: Portretten uit Reformation’ [8/12 tot 2/4/2018] 01.44.13.17.17 ❑ ‘Reflections: Van Eyck and the ❑ 21/1/2018] 7/1/2018] ‘Corbulations (onderdeel Vlaanderen 1400-1700’ [tot 14/1/2018] wo 10-22u, do-ma 10-20u / Grand Pre-Raphaelites’ [tot 2/4/2018] van Le Corbusier’s vierde dimensie)’ – ❑ ‘Ik ben een geboren buitenlander – Wolfsburg Palais, Nef: ma,wo,zo: 10-19u, do-za ❑ ‘Monochrome: Painting in Black and Jakob Kolding [tot 7/1/2018] Aspecten van migratie in de collectie van Museum Beelden aan Zee Kunstmuseum Wolfsburg 10-22u White’[tot 18/2/2018] ❑ ‘Lake Keitele: ❑ ‘Cobra Kunstprijs Amstelveen 2017: het Stedelijk Museum’ [tot 3/6/2018] Harteveldstraat 1 – 070.358.58.57 Hollerplatz 1 – 05361 2669 69 ❑ Irving Penn (1917-2009) [tot A Vision of Finland’ [15/11 tot 4/2/2018] Spectres of Want’ – Christian Friedrich ❑ ‘Keith Haring Canvas Returns to the di-zo 10-17 di-zo 11-18u 29/1/2018] [tot 28/1/2018] Stedelijk’ [tot 3/6/2018] ❑ ‘No Excuses!’ – Tirzo Martha [tot Royal Academy of Arts ❑ ❑ ‘The Loop in Art, Film, Architecture, ❑ ‘Gauguin the alchemist’ [tot Piccadilly – 020 7300 8000 ❑ ‘Jump into the Future. Art of the 90s 4/2/2018] ‘Vormen van Liefde’ – Music, Literature and Cultural 22/1/2018] Amsterdam and 2000s – The Borgmann Donation’ Norva Sling [tot 7/1/2018] dagelijks 10-18u, vr 10-22u ❑ History’ –Erik Satie, Eadweard ❑ ‘Etching: The Infernal Method’ [tot [26/11 tot 8/4/2018] ‘Parcours’ – Les Deux Garçons [1/12 Jeu de Paume andriesse eyck galerie tot 18/2/2018] Muybridge, Raymond Roussel, Gertrude Place de la Concorde 1 – 01.47.03.12.41 19/2/2018] ❑ ‘Jasper Johns: ‘Something Leliegracht 47 – 020 623 62 37 The Merchant House Stein, Nam June Paik, OMA, Ragnar di 11-21u, wo-zo 11-19u Resembling Truth’’ [tot 10/12] wo-za 13-18u Herengracht 254 – 020 845 5955 Nest Kjartansson… [tot 18/2/2018] ❑ ‘Souterrain’ – Ali Kazma [tot ❑ ‘Dalí / Duchamp’ [tot 3/1/2018] ❑ ‘Opening Hours’ – Daragh Reeves [tot vr: 12-19u30 (en op afspraak) De Constant Rebecqueplein 20b Kunstverein Wolfsburg 21/1/2018] ❑ ‘Pre-Raphaelite Book Illustration’ [tot 2/12] ❑ ‘Making Things Happen: Young Artists 070 3653186 ❑ 22/12] ❑ Anthony Eyton [tot 27/1/2018] do-zo 13-17u Schloss Wolfsburg – 05361.674.22 ‘Les choses’ – Albert Renger-Patzsch Bob Smit gallery in Dialogue II’ – Elsa Tomkowiak & Mary wo-vr 10-17u, za 13-18u, zo 11-18u (1897-1966) [tot 21/1/2018] ❑ ‘From Life’ – Jeremy Deller, Gillian Sue[24/11 tot 28/1/2018] ❑ ‘Places of Ruin’ [18/11 tot 21/12] ❑ ❑ Wearing, Yinka Shonibare, Farshid Slaak 20 – 06 24876594 ‘Gruppe Schloßstraße 8’ [24/11 tot ‘Sensus Plenior’ – Steffani Jemison wo-vr 12-17u, za: 13-17u (of op Van Gogh Museum Parts Project 4/2/2018] [tot 21/1/2018] Moussavi, Chantal Joffe… [11/12 tot Toussaintkade 49 – 062 890 06 91 / 11/3/2018] afspraak) Paulus Potterstraat 7 – 020.570.52.00 Le Plateau – Frac Ile de France ❑ Madeleine Berkhemer [9/12 tot dagelijks 9-18u, vr 9-22u 0)628900691 Wuppertal Rue des Alouettes 33 – (0)1 76 21 13 41 Serpentine Gallery 17/2/2018] ❑ ‘Nederlanders in Parijs 1789-1914. do–za 12-17u, zo 13-17u Von der Heydt-Kunsthalle wo-zo 14-19u, 1ste wo/maand 14-21u Kensington Gardens – 020 7402 6075 Van Spaendonck, Jongkind, Van Gogh, ❑ ‘PP-08. Art-History Collection Reyn ❑ di-zo 10-18u De Appel van der Lugt’ – Gert Jan Kocken, Ante Haus der Jugend Barmen/Geschwister ‘Boom boom, run run’ – Pierre Paulin Broedplaats Lely, Schipluidenlaan 12 Van Dongen, Mondriaan’ [tot 7/1/2018] Scholl Platz 4-6 – 0202 563 6571 [tot 17/12] ❑ ‘Wade Guyton. Das New Yorker ❑ Zeng Fanzhi / Van Gogh [tot Timmermans, Stefan Burger, Peggy Buth, 020 625 56 51 Bas Princen, Timm Rautert… [19/11 tot di-zo 11-18u Atelier, Abridged’ [tot 8/2/2018] ❑ 25/2/2018] ❑ Musée d’Orsay ‘To remember, sometimes you need 21/1/2018] ‘Haus der Jugend Fotografie und Rue de la Légion d’Honneur Tate Britain different archeological tools’ – Hiwa K Willem Baars Projects Video’ – Tobias Zielony [tot 14/1/2018] 01 40 49 48 14 Millbank – (0)20 7887 8888 [tot 16/12] Hoogte Kadijk 17 – 020 423 06 07 Stroom Den Haag Von der Heydt-Museum di-zo 9u30-18u, do 9u30-21u45 10-18u ❑ ‘Footnotes #2. A Short History of wo–za: 12–18u Hogewal 1-9 – 070.365.89.85 Turmhof 8 – 0202.563.62.31 ❑ ‘Degas Danse Dessin. Un hommage à ❑ Rachel Whiteread [tot 21/1/2018] Works Dealing with Violence at De ❑ ‘Nachleben’ – Emo Verkerk [tot 2/12] wo-zo 12-17u ❑ ‘Impressionists in London, French ❑ ‘Proposals for a Qualitative Society di-zo 11-18u, do 11-20u Degas avec Paul Valéry’ [28/11 tot Appel’[tot 16/12] Zone2source ❑ ‘MEHR LICHT! – Werke aus der Artists in Exile (1870-1904)’ [tot (Spinning)’ – Céline Condorelli [tot 25/2/2018] De Brakke Grond Amstelpark: Glazen Huis, Orangerie en Sammulung’ [tot 25/2/2018] 7/5/2018] ❑ ‘Echoes’ – Marguerite 19/11] ❑ ‘OpZicht: Victoria Douka- Musée de l’Orangerie Nes 45 – 020.622.90.14 Rietveld Huis – Europaboulevard 2 ❑ ‘Aufbruch in die Moderne’ [tot Humeau [18/11 tot 15/4/2018] Doukopoulou’[tot 10/12] Jardin des Tuileries – 01 44 77 80 07 ma-vr 10-18u, za-zo 13-18u 06 100 875 43 25/2/2018] ❑ ‘Ondertussen: Justin Bennett’ [tot wo-ma 9-18u Tate Modern ❑ ‘White Horse/Twin Horse (rehearsing vr-zo 13-17u (of op afspraak) ❑ Edouard Manet [tot 25/2/2018] 7/1/2018] ❑ ‘Back-up’ – Jan Rosseel ❑ ‘Dada Africa, sources et influences Bankside – 020.78.87.86.87 an exhibition)’ – Revital Cohen & Tuur ❑ ‘Radiant Matter’ – Marjolijn Dijkman / [2/12 tot 18/2/2018] ❑ ‘OpZicht: extra-occidentales’ [tot 19/2/2018] zo-do 10-18u, vr-za 10-22u Van Balen [10/12 tot 28/1/2018] Maarten Vanden Eynde [tot 3/12] Sarojini Lewis’ [13/12 tot 6/2/2018] ❑ ‘Hyundai Commission: SUPERFLEX’ Musée du Louvre De Oude Kerk [tot 2/4/2018] ❑ ‘Not Everyone Will Be Arnhem twelve twelve Quai du Louvre 34-36 – 01.40.20.50.50 Taken Into the Future’ – Ilya & Emilia Oudekerksplein 23 – 020 625 82 84 Prinsestraat 53 – 06 38020338 Frankrijk wo-ma 9-18u, wo/vr 9-21u45 Kabakov[tot 28/1/2018] ma-za 10-18u, zo 13-17u30 DE GROEN Fine Art Collection do-za 11-18, zo 12-17u ❑ ‘Théâtre du pouvoir’ [tot 2/7/2018] ❑ ❑ ‘NA’ – Christian Boltanski [24/11 tot Weverstraat 40 – 026 3033 455 ❑ ‘The Things I Own, Own Me’ – Anna ❑ ‘Red Star Over Russia: A Revolution in Altkirch ‘Dessiner en plein air. Variations du Visual Culture 1905-55’[tot 18/2/2018] 29/4/2018] wo-zo 10-18u Fafaliou [tot 26/11] dessin sur nature dans la première moitié ❑ ‘Meticulous’ – René Roeten [tot 3/12] Crac Alsace ❑ Modigliani [23/11 tot 2/4/2018] EYE Film Instituut Nederland ❑ ‘It’s no use going back to tomorrow ‘ du 19e siècle’ [tot 29/1/2018] 18, Rue du Château – 03 89 08 82 59 IJpromenade 1 – 020 5891400 Museum Arnhem – Jeroen Blok [1/12 tot 30/12] ❑ ‘François Ier et l’art des Pays-Bas’ Victoria and Albert Museum di-vr 10-18u, za-zo 14-18u dagelijks 10-19u Utrechtseweg 87 – 026 351 24 31 ❑ ‘Post-Traumatic’ – Peter Koole [6/1 [tot 15/1/2018] Cromwell Road – 0171/938.83.61 ❑ tot 3/2] ❑ ‘On Glaciers and Avalanches’ – Irene 10-17u45, vr 10-22u Apichatpong Weerasethakul & Cao di-zo 11-17u Kopelman [tot 14/1/2018] Musée du Luxembourg ❑ Guimarães [tot 3/12] ❑ ‘What’s New?’ [tot 19/11] West Rachel Kneebone [tot 14/1/2018] ❑ ❑ 19 rue de Vaugirard – 01 40 13 62 00 ❑ ‘Designing the V&A’ [tot 7/1/2018] Jesper Just [16/12 tot 11/3/2018] ‘De nieuwe maker. Combinatie van Groenewegje 136 – 070 392 53 59 Dunkerque di-do 10-19u, ma, vr: 10-22u, ❑ ‘Contemporary Korean Ceramics’ [tot Fotografie Museum Amsterdam (Foam) kunst en wetenschap in 33ste editie van wo-za 12-18u (of op afspraak) za-zo 9-20u ❑ het Gelders Balkon door Studio Roos ❑ ‘Ethics into Aesthetics’ – Gustav Frac Nord-Pas de Calais ❑ 11/2/2018] ‘Balenciaga: Shaping Keizersgracht 609 – 020.551.65.00 503 Avenue des Bancs de Flandres ‘Rubens. Portraits princiers’ [tot Fashion’ [tot 18/2/2018] ma-wo 10-18u, do-vr 10-21u, Meerman, KunstLAB Arnhem (Art Metzger [1/12 tot 4/2/2018] 14/1/2018] Officials)’ [tot 19/11] (0)3 28 65 84 20 ❑ ‘Woman’s Hour Craft Prize’ [tot za-zo 10-18u West Museumkwartier wo-vr 14-18u, za-zo 11-19u Musée national Eugène Delacroix 5/2/2018] ❑ ‘Eclectic: posters acquired ❑ ‘Mirroring Life’ – André Kertész Lange Voorhout 34 – 070 392 53 59 ❑ ‘Le son entre’ – George Brecht, John Rue de Furstenberg 6 – 01.44.41.86.50 through the Julie and Robert Breckman (1894-1985) [tot 10/1/2018] Assen wo-zo 12-18u Cage, François Curlet & Michel François, wo-ma 9u30-17u30 Print Fund’ [tot 4/3/2018] ❑ ‘Tomorrow of Yesterday’ – Stefanie Stedelijk Museum Assen voor ❑ ‘Feedback – Marshall McLuhan’ – Pierre Huyghe, Dennis Oppenheim… [tot ❑ ‘Regards sur une collection. Christine ❑ ‘Opera: Passion, Power and Politics’ Moshammer [17/11 tot 14/1/2018] Hedendaagse Kunst – SMAHK Christoph Migone, Peter Blegvad, 31/12] ❑ ‘Minute Papillon’ – Florence Angot invitée au musée Delacroix’ – [tot 25/2/2018] ❑ Anouk Kruithof [17/11 tot 28/1/2018] Venestraat 88 – 0592.31.53.16 !mediengruppe Bitnik, Hito Steyerl, Doléac [tot 5/3/2018] ❑ ‘Design Radical’ Eugène Delacroix, Werner Herzog, ❑ ‘Lustrous Surfaces’ [tot 26/4/2018] ❑ ‘The Following is a True Story’ – do-zo 13-17u MRZB… [tot 19/11] – Archizoom, Pier Giacomo Castiglioni, Louise Bourgeois, Chantal Akerman, ❑ ‘Winnie-the-Pooh: Exploring a Classic’ Romain Mader [17/11 tot 7/2/2018] ❑ ‘Trans-Ruimte’ – Lineke Hansma / ❑ ‘Ethics into Aesthetics’ – Gustav Piero Gilardi, Ettore Sottsass et Studio Johan Creten… [tot 8/1/2018] [9/12 tot 8/4/2018] ❑ ‘Back to the Future’ [19/1 tot 28/3] Joyce Zwerver [tot 26/11] Metzger [1/12 tot 4/2/2018] De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 22

Diepenheim Frans Halsmuseum Jan van Eyck Academie Museum Boijmans Van Beuningen ❑ ‘De Wereld van Utrecht – Topstukken Sperini’ [tot 9/12] ❑ ‘Liquid Reflections. Drawing Centre Diepenheim Groot Heiligland 62 – 023/511.57.75 Academieplein 1 – 043.350.37.37 Museumpark 18-20 – 010 44 19 400 uit de vijf collecties’ – Abraham Highlights from the Anne-Marie and Kuimgaarden 1 – 0547 352 828 di-za 11-17u, zo 12-17u ma-vr 9-18u di-zo 11-17u Bloemaert, Jan van Scorel, Gerrit Victor Loeb-Foundation’[tot 28/1/2018] ❑ ‘A Global Table – Frans Hals Museum ❑ ‘The Materiality of the Invisible’ [tot ❑ Rhonda Zwillinger [tot 28/1/2018] Rietveld, Pyke Koch, Marlene Dumas, ❑ ‘DOSSIER GURLITT “Degenerate wo-zo 11-17u ❑ ❑ ‘I who make mistakes on the eternal / De Hallen Haarlem Fellowship – 26/11] ‘Gehouwen, gesneden, geschonken – Bas Kosters… [tot 30/4/2020] Art” – confiscated and sold’[tot 4/3/2018] ❑ typewriter’ – Marcel van Eeden, Joris Transhistorical Curating’ [tot 7/1/2018] Marres – Huis voor Hedendaagse Middeleeuwse beelden uit de collectie ‘Thuis’ – Britt Dorenbosch [tot 26/11] Zentrum Paul Klee ❑ ❑ Bas Backer, Cedric ter Bals, Marc Bauer, ‘De kunst van het lachen. Humor in de Cultuur Schoufour-Martin Read’ [tot 28/1/2018] ‘Vroeg Droog. De beginjaren van Monument im Fruchtland 3 Gouden Eeuw’ [tot 18/3/2018] ❑ ‘Almanak Der Blaue Reiter’ [tot Droog Design’ [tot 3/12] ❑ ‘De Wereld Karl Haendel, Marc Nagtzaam, Maartje Capucijnenstraat 98 – 043.327.02.07 ❑ (0)31 359 01 01 Schalkx, Asbjørn Skou [tot 26/11] ❑ Nik di-zo 11-17u 14/1/2018] ‘Virtuositeit en van Pyke Koch’ [18/11 tot 18/3/2018] di-zo 10-17u Christensen [16/12 tot 25/2/2018] Heerlen ❑ ‘The materiality of the invisible’ [tot verbeeldingskracht: Rembrandt-etsen uit Museum Catharijneconvent ❑ ‘Paul Klee. Poet and Thinker​ – Should eigen collectie’ [tot 14/1/2018] Kunstvereniging Diepenheim Raadhuis Gemeente Heerlen 26/11] ❑ ‘Marres Currents #5: I Spy, I Lange Nieuwstraat 38 – 030/231.38.35 all be known?’ [tot 26/11] ❑ ‘The Colony’ – Dinh Q. Lê [tot ❑ Grotestraat 17 – 0547 352143 Raadhuisplein 1 – 045 5772200 Spy a little lie’ [13/12 tot 4/2/2018] ❑ di-vr 10-17u, za-zo 11-17u ‘10 Americans – After Paul Klee’ – ma-vr 9-17u 14/1/2018] ‘Sensory Spaces 12 – ❑ ‘Luther’ [tot 28/1/2018] Jackson Pollock, Robert Motherwell, wo-zo 11-17u Abraham Cruzvillegas’ [tot 28/1/2018] ❑ ‘SCHUNCK* collectie in het Stadhuis’ Middelburg Mark Tobey, Kenneth Noland…[tot ❑ ‘Penumbra’ – Lisa Reitmeier [tot 26/11] ❑ ‘Academy of Tal R’ [tot 14/1/2018] ❑ ‘gestes’ – herman de vries [tot 26/11] [tot 15/12] Vijfhuizen 7/1/2018] Vleeshal Middelburg ❑ ‘Change the System’ [tot 14/1/2018] ❑ ❑ ‘The fox and the grapes’ – Nina Boas, SCHUNCK Markt 1 / Zusterstraat 7 – 0118/65.22.00 Kunstfort bij Vijfhuizen ‘ Klee im Krieg’ [6/12 tot 3/6/2018] Nederlands Fotomuseum Ruta Butkute, Raewyn Martyn… [16/12 Bongerd 18 – 045 5772200 wo-vr 13-17u, za-zo 11-17u Fortwachter 1 – 023 5589013 Wilhelminakade 332 – 010.203.04.05 Luzern tot 25/2/2018] di-zo 11-17u ❑ ‘Strata of the Slow, Buried Trench’ ma-wo 10-17u, vr-zo 13-17u ❑ di-vr 10-17u, za-zo 11-17u ❑ ‘Beeldend Boek Biënnale. Over Thé – Marina Pinsky [tot 17/12] ❑ ‘The Rant’ – Kim David Bots [tot Kunsthalle Luzern Dordrecht ‘De collectie belicht door Jan ❑ Bürgenstrasse 34-36 – 041 412 08 09 Tjong-Khing, één van de belangrijkste Zeeuws Museum ❑ 17/12] ‘Flat Nature / Surface Bodies’ Cremer’[tot 17/12] ‘ Bruce Davidson – Rachel de Joode [tot 17/12] wo-za 15-20u30, zo 14-18u Dordrechts Museum illustratoren van Nederland’ [tot Abdij (plein) – (0) 118 65 30 00 ❑ – American Photographer’ [tot 7/1/2018] ❑ ‘Dark Room – Jahresausstellung der Museumstraat 40 – 078 770 8708 14/1/2018] ‘De mystiek van di-zo 11-17u ❑ ‘Collectie Wingender – bijzondere Wassenaar Hochschule Luzern. Technik & di-zo 11-17u Wahlwiller’– Aad de Haas [tot ❑ ‘Handwerk – stoelenmaker Caspar ❑ Nederlandse fotoboeken’ [tot 7/1/2018] Architektur’[18/11 tot 17/12] ❑ John van ’t Slot [tot 14/1/2018] 28/1/2018] ‘The End of Sitting. Labarre, Historische Scheepswerf C.A. ❑ Museum Voorlinden ‘Giflandschap Revisited’ – Wout ❑ ‘Aus Strom’ – Quido Sen, Anina Hug, ❑ ‘Verstild Dordrecht – op de drempel Werklandschap, tentoonstelling en Meerman en leerlingen van Het Goese Buurtweg 90 – 070 512 1660 Berger [tot 7/1/2018] Livia Müller, Viola Clematide, Daniel van de 20ste eeuw ‘ [tot 27/5/2018] randprogramma’ [tot 18/2/2018] Lyceum’ [tot 21/1/2018] 11-17u ❑ TENT Imboden, Ylena Katkova, Yoan Mudry, ❑ ‘Johan Barthold Jongkind (1819-1891) ‘27 EAP. Euregionale Architectuur ❑ ‘Romeinse kust’[18/11 tot 6/5/2018] ❑ Shio Kusaka & Jonas Wood [tot ❑ Witte de Withstraat 50 – 010 413 54 98 David Herren [12/1 tot 18/2] / Jongkind & vrienden’ – Monet, Sisley, Prijs 2017’[tot 15/12/2018] ‘The ❑ ‘Landschappen’ – Jos de Putter [18/11 7/1/2018] post-industrials. Heerlens subculturen di-zo 11-18u ❑ Boudin, Daubigny… [tot 27/5/2018] tot 6/5/2018] ❑ Michael Johansson [tot 7/1/2018] Kunstmuseum Luzern onder de loep’ [26/11 tot 14/1/2018] ‘Going Back to Forget’ – Kevin van Europaplatz 1 – (0)41 226 78 00 Braak, Sarojini Lewis, Sandim Mendes, Eelde Nijmegen Zwolle di-zo 11-18u, wo 11-20u Heino/Wijhe Sara Hamadeh, Efrat Zehavi… [tot ❑ Museum De Buitenplaats Museum de Fundatie – Paleis aan de ‘Von früh bis spät. Bilder des Alltags Extrapool 14/1/2018] aus der Sammlung’ [tot 26/11] Hoofdweg 76 – di-zo 11-17u Museum De Fundatie – Kasteel Het Tweede walstraat 5 – 024 3888234 Blijmarkt Nijenhuis Wereldmuseum ❑ ‘Fortsetzung folgt. 140 Jahre HSLU ❑ ‘Noorderlicht Internationale Zaal open: 20u30 – Aanvang: 21u Blijmarkt 18-20 / Paleis aan de Blijmarkt ‘t Nijenhuis 10 – 0572.38.81.88 Willemskade 25 – 010 270 71 72 D&K. Eine Ausstellungsserie in Fotomanifestatie 2017: NUCLEUS, de ❑ ‘My Name Is Salmon ( Why Am I 0572.38.81.88 di-zo 11-17u di-zo 10u30-17u30 Kooperation mit akku Kunstplattform’ – verbeelding van wetenschap’ [tot 3/12] Whispering? ). Concert, film en di-zo 11-17u ❑ ‘Hortus’ – Markus Matthias Krüger ❑ ‘POWERMASK, curated by Walter Roland Heini, Loredana Sperini, Miriam ❑ ‘Erik Odijk en de kleine school van het installaties’ [25/11] ❑ Wolfgang Mattheuer (1927-2004) sublieme’ [9/12 tot 4/3/2018] [tot 7/1/2018] van Beirendonck’ – Ritualistic artefacts [tot 7/1/2018] ❑ ‘Frénk van der Linden. Sturzenegger [tot 3/12] from Papua New Guinea, the Ivory Coast ❑ ‘Yellow Creature. Aspekte der Otterlo Among Dutch Heroes ‘ [tot 7/1/2018] Eindhoven Hoorn and the Dominican Republic of the ❑ ‘Hortus’ – Markus Matthias Krüger Transformation’ [tot 7/1/2018] Kröller-Müller Museum Congo, Keith Haring, Pablo Picasso, ❑ ‘Jahresausstellung. Zentralschweizer Hotel Maria Kapel [tot 7/1/2018] ❑ ‘Red Utopia’ – Jan Van Abbemuseum Houtkampweg 6 – 0318.59.12.41 Louise Bourgeois… [tot 7/1/2018] Kunstschaffen 2017’ [9/12 tot 7/1/2018] Korte Achterstraat 2a – 0229-752252 Banning [tot 7/1/2018] Bilderdijklaan 10 – 040.238.10.00 di-zo 10-17u (beeldentuin open tot ❑ Rebekka Steiger [9/12 tot 7/1/2018] wo-za 13-17u Witte de With di-zo 11-17u, 1ste do/maand 11-21u 16u30) ❑ ‘A set of long drink glasses and ping Witte de Withstraat 50 – 010 411 01 44 ❑ ‘Van wie is de straat? Visies op onze ❑ ‘Christo: openbaren door verhulling’ Winterthur pong balls not made by Damien Hirst di-zo 11-18u, 1ste vr/maand 11-21u publieke ruimte’ [tot 31/12] ❑ ‘Mondriaan [tot 19/11] ❑ Carel Visser (1928-2015) (working title)’ – Tim Hollander [tot ❑ ‹Ögüt & Macuga Episode 2: The Show Fotomuseum Winterthur tot Dutch Design’ [tot 31/12] ❑ ‘100 jaar [tot 10/12] ❑ ‘Boek voor Mo’ – Pjotr 16/12] is Over› – Goshka Macuga & Ahmet Ögüt Zwitserland Grüzenstrasse 44 – +41 52 234 10 60 De Stijl: Lissitzky en Oud in dialoog’ [tot Müller [tot 14/1/2018] ❑ [tot 31/12] ❑ ‘The Ten Murders of di-zo 11-18u, wo 11-20u 31/12] ‘The Making of Modern Art – ❑ ‘De mecenas en de ‘verversbaas’. ❑ Een verhaal over moderne kunst ‘ [tot Leeuwarden Josephine’ – Rana Hamadeh [tot 31/12] Basel ‘The Hobbyist – Hobbies, Photography Helene Kröller-Müller en Bart van der ❑ ‘Lerole: footnotes (The struggle of and the Hobby of Photography’ [tot 3/1/2021] ❑ ‘Echo chamber’ – Navine G. Fries Museum Leck’ [tot 2/4/2018] Fondation Beyeler Khan-Dossos [tot 7/1/2018] ❑ ‘Van Abbe memory against forgetting)’ – Dineo Baselstrasse 101 – 061.645.97.00 28/1/2018] Wilhelminaplein 92 – 058 255 55 00 Seshee Bopape [tot 18/2/2018] en De Stijl’ [tot 31/12] ❑ ‘The Way di-zo 11-17u Rotterdam dagelijks 10-18u, wo 10-20u Kunsthalle Winterthur Beyond Art’ – John Körmeling, Thomas ❑ ‘The story of water, milk and peewit ❑ Paul Klee [tot 21/1/2018] Marktgasse 25 – 052 267 51 32 A Tale of a Tub Schiedam Schütte, Dan Peterman, Franz Erhard eggs’ – Eric Giraudet de Boudemange ❑ ‘Sammlung Beyeler / Cooperations’ wo-vr 12-18u, za-zo 12-16u Justus van Effenstraat 44 Walther, Dan Flavin… [tot 3/1/2021] [tot 31/12] ❑ ‘Mata Hari: de mythe en De Ketelfactory [tot 1/1/2018] ❑ Tianzhuo Chen [tot 19/11] ❑ vr-zo 13-18u (of na afspraak) ‘Ahy-kon-uh-klas-tik’ – Brook Andrew het meisje’ [tot 2/4/2018] Hoofdstraat 44 – 010 473 81 23 Kunstmuseum Winterthur ❑ ❑ ‘Rome’ – Christopher Kulendran Kunsthalle Basel [tot 31/12] ‘Werksalon’ [tot 3/1/2021] ❑ ‘Gerrit Bennerprijs: Pedro Bakker’ vr-zo 13-17u Museumstraße 52 – (0)52 267 51 62 ❑ Thomas [18/11 tot 21/1/2018] ❑ Steinenberg 7 – 061 206 99 19 ‘Werksalon: activities with [tot 31/12] ❑ ‘Tien topstukken on tour: ‘Het Geheugentheater’ – Niek Hendrix di-wo,vr 11-18u, do 11-20u30, za-zo 11-17u di 10-20u, wo-zo 10-17u constituencies’ [tot 3/1/2020] voor Nederland verworven dankzij de Galerie Fenna de Vries [tot 24/12] ❑ ❑ ‘Skeptischer Raum’ – Christoph ❑ ‘The Cold Horizontals’ – Shahryar ‘Stop Licht – Lichtkunstfestival GLOW’ Bankgiro Loterij’ [tot 26/11] Eendrachtsplein 18 – 010 411 40 02 ❑ Eisenring [24/11 tot 31/12] ❑ Stedelijk Museum Schiedam Nashat[tot 7/1/2018] ‘Regionale 18. [tot 19/11] ‘100 jaar De Stijl: ECHOES’ ❑ ‘Aanwinsten’ – Martin en Inge Riebeek do-zo 13-17u (en na afspraak) ❑ ‘Dezember-Ausstellung 2017: ❑ Hoogstraat 112 – 010 246 36 57 OOO Object Oriented Ontology’ [25/11 tot [tot 9/2/2018] ‘Rasheed Araeen: A en pietsjanke fokkema [tot 31/12] ❑ Co Westerik [16/11 tot 17/12] di-zo 11-17u 21/1/2018] ❑ ‘Performance Process. Überblick’ [3/12 tot 7/1/2018] Retrospective’ [2/12 tot 25/3/2018] ❑ Keramiekmuseum Princessehof Galerie Hommes ‘Oog in Oog – Topstukken’ [tot New Swiss Performance Now’ [19/1 tot Museum Oskar Reinhart Charloisse Kerksingel 14 21/1/2018] ❑ ‘Sticky Business – De 18/2] Enschede Grote Kerkstraat 11 – 058.2.948.958 Stadthausstrasse 6 – 052 267 51 72 di-zo 11-17u 06 24 71 51 44 verleiding van suiker in de kunst’ [tot di-zo 10-17u, do 10-20u ❑ Kunstmuseum Basel Concordia ❑ ‘EKWC@Princessehof’ – Caroline do-za 15-18u 18/2/2018] ‘Mens loopt rond op de St. Alban-Graben 16/20/60 – Hauptbau/ ❑ ‘Die Sammlung neu präsentiert’ [tot Langestraat 56 – 053 430 09 99 Coolen[tot 6/5/2018] ❑ ‘In Motion. ❑ ‘Fishing in the paper’ – Yoshiyuki planeet aarde’ – Stanley Brown 31/12] ❑ ‘Museum Oskar Reinhart: Das ❑ Neubau/Gegenwart – 061/206.62.62 di,wo,vr 10-18u, do 10-21u, za 10-17u, Ceramic reflections in contemporary art’ Koinuma [tot 16/12] (1935-2017) [tot 21/1/2018] ‘Circus di-wo, vr-zo 10-18u, do 10-20u 19. Jahrhundert – Blütezeit der zo 12-17u – Céleste Boursier-Mougenot, Roger Henny’ – Marcel van Eeden [tot 21/1/2018] ❑ Miniaturmalerei’ [tot 28/2/2018] ❑ Het Nieuwe Instituut ❑ ‘Fokus Papier. Randgänge der Charlotte Schleiffert & Ronald de Hiorns, Meekyoung Shin, Claire ‘Alles is zoals het zou moeten zijn’ – Zeichnung’[tot 26/11] ❑ ‘Russen. Fokus ❑ ‘Neu. Sachlich. Schweiz. Malerei der Bloeme [tot 3/12] Museumpark 25 – 010.440.12.00 Ksenia Galiaeva [tot 21/1/2018] Verkoyen, Geng Xue, David Zink Yi [2/12 di-wo 11-17u, do 11-21u, vr-zo 11-17u Sammlung Im Obersteg’ [tot 4/3/2018] Neuen Sachlichkeit in der Schweiz’ [tot tot 6/5/2018] ❑ ‘Monk’ – Johan Tahon ❑ ❑ ‘Chagall – The Breakthrough Years, 14/1/2018] Gorssel ‘De Staat van Eindhoven’ [tot 31/12] Sittard [2/12 tot 25/11/2018] ❑ ‘Design III’ ❑ ‘De Nieuwe Tuin’ [tot 31/12] 1911–1919’ [tot 21/1/2018] MORE – Museum voor modern – Floris Wubben [2/12 tot 25/11/2018] ❑ ‘Finders Keepers. The Life of Things / Museum De Domijnen ❑ ‘Womanhood. Eros, power, morality, Zürich ❑ ‘100 jaar Princessehof’ [2/12 tot realisme Samengesteld door design en crafts Ligne Sittard – Ligne 5, 6131 and death around 1500’ [tot 7/1/2018] Kunsthaus Zürich 31/12/2018] Hoofdstraat 28 – 0575-76 03 00 magazine ‘MacGuffin’’ [tot 11/2/2018] 046 4513460 ❑ ‘Fokus Fischli and Weiss: The Way Heimplatz 1 – (0)44 253 84 84 di-zo 10-17u ❑ ‘The Other Architect, georganiseerd di-zo 11-17u Things Go’ [tot 25/2/2018] ❑ ‘Michael di, vr-zo 10-18u, wo-do 10-20u Leiden ❑ ‘De wereld onder een stolp’ – door het Canadian Centre for ❑ ‘Eco-vention. Art to transform Clegg & Martin Guttmann. 120 Jahre ❑ ‘Picture Ballot! Reformation’ [tot Hermanus Berserik (1921-2002) [tot Galerie LUMC Architecture (CCA) in Montreal’ [tot ecologies, 1957-2017’ – Georg Dietzler, nach dem Ersten Zionistenkongress in 14/1/2018] 21/1/2018] Leids Universitair Medisch centrum/ 7/1/2018] AnneMarie Maes, Joseph Beuys, Cecylia Basel’ [25/11 tot 25/3/2018] ❑ ‘Praised and ridiculed. French Albinusdreef 2 – 071 526 31 78 ❑ ‘Archief Interpretaties’ – Studio Malik, Lara Almercegui, Lois Weinberger Museum Jean Tinguely Painting 1820-1880’ [tot 28/1/2018] Groningen Makkink & Bey, Rotor, Erica Scourti, [tot 7/1/2018] dagelijks: 8-20u Paul-Sacher-Anlage 1 – 061 681 93 20 Museum für Gestaltung – Schaudepot ❑ What Remains [tot 11/2/2018] Groninger Museum ‘The White Sculptures’ – Adam di-zo 11-18u Toni-Areal, Pfingstweidstrasse 96 ❑ ❑ ‘Discreet Violence: Architecture and Tilburg Museumeiland 1 – 050.366.65.55 Colton[tot 10/12] ‘Aanwinsten ❑ Wim Delvoye [tot 1/1/2018] 043 446 67 67 the French War in Algeria’ [tot 7/1/2018] di-zo 10-17u 2016-2017 voor de LUMC-collectie’ De Pont – Museum voor hedendaagse ❑ ‘Performance Process. 60 Years of di-zo 10-17u, wo 10-20u ❑ ‘Ruimtelijk ontwerp Studio Sabine ❑ ‘Collection Groninger Museum / [7/12 tot 23/2/2018] kunst Performance Art in Switzerland’ [tot ❑ ‘Design Studio: Processes’ [tot Marcelis’ [tot 7/1/2018] Collection De Ploeg’ [tot 31/12] Wilhelminapark 1 – 013.543.83.00 28/1/2018] 15/7/2018] ❑ ‘The Happy Show’ – ❑ ‘Memphis Design’ [tot 31/12] ❑ ‘500 jaar Maastricht Joey Ramone di-zo 11-17u, do 11-20u Stefan Sagmeister [tot 11/3/2018] Reformatie in Groningen’ [tot 7/1/2018] Bonnefantenmuseum Josephstraat 166 – 010 7515201 ❑ ‘WeerZien. 25 jaar De Pont’ [tot Bern ❑ ‘MyCollection: Stefan Sagmeister’ [tot ❑ ‘Albarta ten Oever (1772–1854): A Avenue Ceramique 250 – 043 329 01 90 do-za 12-18u 18/2/2018] Kunsthalle Bern 11/3/2018] Woman in Art’ [tot 2/4/2018] di-zo 11-17u ❑ ‘The Dark Slumber of the Earth’ TextielMuseum Helvetiaplatz 1 – 031 350 00 40 ❑ ‘Romanticism Today!’ [tot 2/4/2018] ❑ ‘Illusion and Revelation’ – Ernst – Iratxe Jaio & Klaas van Gorkum [tot ❑ Goirkestraat 96 – 013 536 74 75 di-vr 11-18u, za-zo 10-18u ‘Romanticism in the North – from Caramelle [tot 27/11] ❑ ‘Illusion and 9/12] di-vr 10-17u, za-zo 12-17u ❑ Stefan Burger [tot 10/12] Friedrich to Turner’ [9/12 tot 6/5/2018] Revelation: collectie Bonnefanten- Kunsthal Rotterdam ❑ ‘Ornamental Patterns – Amsterdam ❑ ‘Cantonale Berne Jura’ [22/12 tot ❑ museum’ [tot 27/11] ‘De hand van Westzeedijk 341 – 010 – 44 00 301 School Mohair Velvets’ [tot 4/3/2018] 4/2/2018] Haarlem ❑ De volgende ‘De Witte Raaf’ verschijnt Pierre Kemp. Studies, schetsen, werken di-za 10-17u, zo 11-17u ‘Earth Matters, curated by Lidewij Kunstmuseum Bern op 20 januari 2018. Gegevens voor de ABC Architectuurcentrum op papier’ [tot 7/1/2018] ❑ ‘Duivenmelkers’ – Zak Waters [tot Edelkoort & Philip Fimmano’ [tot 26/11] ❑ ❑ Hodlerstrasse 8 – 12 – 031 328 09 44 agenda moeten binnen zijn vóór Groot Heiligland 47 – 023.534.05.84 ‘Verzameling Jacques & Miny 17/12] ❑ ‘Wanderlust’ – Koen Vermeule ‘Stories – Dutch Design Damask’ [tot di 10-21u, wo-zo 10-17u 20 december 2017 op het postbus- di-za 12-17u, zo 13-17u Defauwes’ [tot 27/5/2018] [tot 19/11] ❑ ‘Kattenliefde. Negen 4/11/2018] ❑ ‘1920’s Jazz Age / Fashion ❑ ❑ ❑ ‘Monet, Hodler, Picasso, Giacometti, adres: Postbus 1428, 1000 Brussel 1. ‘Tuin- en landschapsarchitect Kahlil Joseph [1/12 tot 25/3/2018] levens in de kunst’ [tot 14/1/2018] & Photographs’ [9/12 tot 27/5/2018] Rothko, Dalí … Collection of the e-mail: [email protected] 1904-1999’ – Mien Ruys [tot 15/1/2018] Bureau Europa – Platform for ❑ ‘Cabin Crew. Fashion in the Air’ [tot Kunstmuseum Bern’ [tot 1/1/2018] De Hallen Haarlem Architecture 4/2/2018] ❑ ‘Meester van de droom’ – Utrecht ❑ ‘Van Gogh to Cézanne, Bonnard to The next issue of ‘De Witte Raaf’ will Grote Markt 16 – 023.511.57.75 De Timmerfabriek – Boschstraat 9 Paul Delvaux (1897-1994) [tot Centraal Museum Matisse. The Hahnloser Collection’ [tot be released on January 20th, 2018. di-za 11-17u, zo 12-17u 043.350.30.20 25/2/2018] ❑ ‘Prix de Rome Beeldende Nicolaaskerkhof 10 – 030.236.23.62 11/3/2018] ❑ ‘The Show Must Go On. Please send your information before ❑ ‘A Global Table – Frans Hals Museum wo-zo 11-17u Kunst 2017’ – Melanie Bonajo, Rana di-zo 11-17u, 1ste do/maand 11-21u From the Museum’s Collection of December 20th, 2017 to: Postbus 1428, / De Hallen Haarlem Fellowship – ❑ ‘The materiality of the invisible’ [tot Hamadeh, Saskia Noor van Imhoff, ❑ ‘Rietveld en Van Baarencollectie Kunst en Contemporary Art’[tot 21/1/2018] B-1000 Brussel 1. Transhistorical Curating’ [tot 7/1/2018] 26/11] Katarina Zdjelar [2/12 tot 25/2/2018] vormgeving 1915-1930’ [tot 31/12/2019] ❑ ‘Im Fenster zur Gegenwart: Loredana e-mail: [email protected] ABONNEER OP DE WITTE RAAF www.dewitteraaf.be

ABONNEMENT: € 30 Overschrijving op naam van vzw De Witte Raaf, op rekening nummer STEUNABONNEMENT: € 60 BE33 4222 1816 1146 / NL73 TRIO 0784 9288 35 met vermelding van uw naam, adres, e-mailadres en mededeling ‘Abo DWR’, of betaal met paypal ABONNEMENT + BOEK: € 40 / € 45 via de website. ABONNEMENT + EDITIE: € 70 Meer info: [email protected] De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 23 Colofon

Advisory Board met de steun van de Redactie Vlaamse overheid Dr. Andrew Leach (Griffith University) Hoofdredacteur: Dirk Pültau ([email protected]) Dr. Jan van Adrichem Zakelijke leiding: Dirk Mertens ([email protected]) Prof. Michael Astroh (Ernst Moritz Arndt Universität Redactiesecretariaat & Publiciteit: Thomas Olbrechts Greifswald, Germany) Personalia ([email protected]) Drs. Fieke Konijn (Vrije Universiteit Amsterdam) Eindredactie eerste katern: Dirk Pültau Prof. Dr. Kurt Vanhoutte (Universiteit Antwerpen) Samenstelling tweede katern (Ondertussen): Laura Herman Eric Bracke Schrijft als zelfstandig journalist over culturele en andere onderwerpen. ([email protected]) Submissions to De Witte Raaf may be written in Dutch, English, French or Eindredactie tweede katern (Ondertussen): Laura Herman German and sent to Dirk Pültau ([email protected]) for consideration. Koen Brams Onderzoeker, curator en publicist. Initiator van Articles are subject to a process of peer review; the final decision to pro- The Mobile and Temporary Studio for Research and Production. & Dirk Mertens ceed to publication rests with the Editor. All texts are published in Dutch. Samensteller van de Encyclopedie van fictieve kunstenaars (Nijgh & Corrector: Dirk Mertens Van Ditmar, 2000; Eichborn Verlag, 2003; JRP/Ringier, 2011). Correctie english abstracts: Jim O’Driscoll Recente publicatie: Opus 1. The Artist’s Beginnings (redactie i.s.m. Vormgeving: Inge Ketelers Ulrike Lindmayr en Dirk Pültau), Amsterdam, Roma Publications, 2015. Recente tentoonstelling: Jef Cornelis – TV works (1964- ‘Festival fever’ in the performing arts (and elsewhere). A pan- 1997) / Jef Cornelis – Obras de Televisão (1964-1997), Galeria da el discussion with Pieter De Buysser, Charlotte De Somviele, Culturgest, Porto, 23 mei – 29 augustus 2015. Guy Gypens, Liv Laveyne and Karel Vanhaesebrouck, moder- Pieter De Buysser Koestert de roekeloze droom om te leven ated by Rudi Laermans & Dirk Pültau Praktische gegevens In recent times the number of arts festivals seems to have increased zonder biografie. spectacularly, in the arts in general and in the performing arts in par- Charlotte De Somviele Zij is verbonden aan de vakgroep ticular. This observation is the starting point for a panel discussion Theater- en Filmwetenschap van de Universiteit Antwerpen. between five people active in the field of the performing arts in Flan- Daarnaast schrijft ze over dans en performance voor onder ande- ISSN: 0774-8523 ders, Belgium. Why are festivals so popular? Why are they so often re de krant De Standaard en is ze redactrice van het podium- BTW nummer: BE 456.630.567 connected with a discourse on ‘political commitment’? What are the kunstentijdschrift Etcetera. Verschijningsritme: tweemaandelijks advantages of this tendency towards ‘festivalization’ and what are its Guy Gypens Is artistiek en algemeen directeur van het disadvantages? Kaaitheater. Voordien was hij general manager van Rosas, artis- Planning verschijnt deadline arts festivals – performing arts tiek directeur van het Springdance Festival in Utrecht en zakelijk nummer 191 20 januari 2018 20 december 2017 leider van de Beursschouwburg. nummer 192 15 maart 2018 15 februari 2018 Henk Roose – The relation between culture and politics: a Sébastien Hendrickx Werkt als dramaturg, kernredacteur van nummer 193 15 mei 2018 15 april 2018 quarter century of research on ‘cultural omnivores’ het tijdschrift voor podiumkunsten Etcetera en docent in het nummer 194 15 juli 2018 15 juni 2018 This text discusses a type of cultural consumer commonly called the KASK te Gent. In 2016-2017 voerde hij aan a.pass in Brussel een ‘cultural omnivore’, a concept introduced by American sociologist artistiek onderzoek naar complexiteit, narrativiteit en de figuur nummer 195 15 september 2018 15 augustus 2018 Richard Peterson in the early nineties. The term refers to a particular van de detective. nummer 196 15 november 2018 15 oktober 2018 cultural appreciation profile emerging in the late 20th century, char- Rudi Laermans Gewoon hoogleraar Sociale Theorie aan de acterized by an increased breadth of cultural taste and a willingness Faculteit Sociale Wetenschappen van de KULeuven. Recent to cross established hierarchical cultural genre boundaries. By way of introduction Roose first discusses two older sociological paradigms publiceerde hij boek Moving Together: Making and Theorizing of cultural consumers, the first based on the opposition between elite Contemporary Dance (Valiz, Amsterdam, 2015), Klein lexicon van Oplage: 14.000 ex. Gratis beschikbaar in archieven, artotheken, and mass culture (e.g. Frankfurter Schule, American mass society het managementjargon. Een kritiek van de nieuwe newspeak (i.s.m. bibliotheken, culturele cafés, culturele centra, galeries, theorists), the second based on an empirical approach of cultural Lieven De Cauter en Karel Vanhaesebrouck, epo, Antwerpen, instellingen voor hoger en deeltijds kunstonderwijs, preferences, as exemplified by the French sociologist Pierre Bourdieu. 2016) en Max Weber (i.s.m. Dick Houtman, Boom, Amsterdam, kunstboekhandels, musea en stichtingen voor beeldende kunst Roose then discusses Peterson’s findings and theory on ‘cultural om- 2017). nivorousness’ and subsequently considers more recent literature that Liv Laveyne Zij leeft al meer dan de helft van haar leven onder- elaborates on his insights. gedompeld in theater, circus, comedy en dans – eerst als journa- list en recensent (De Morgen, De Standaard), sinds een zevental Pieter T’Jonck – Why is ‘live art’ so popular? jaren ook als programmator (TAZ, Vooruit, Smell’s like circus en During the last ten years, museums and art institutions have shown a De Grote Post). Daarnaast zetelt of zetelde zij in diverse jury’s Abonnement growing interest in ‘performance’ or ‘live arts’, in different forms: re- (Theaterfestival, Circuit X, Comedy Casino Cup…) en beoorde- enactments of historical performances, documentary exhibitions on lingscommissies. Ze maakt ook deel uit van de vaste redactie van performance, commissions of ‘live works’ and so on. Not only visual Circusmagazine. De Witte Raaf is een gratis meeneemkrant. Wenst u dat De artists with a performative practice (like Vito Acconci), but also cho- Dirk Pültau Kunsthistoricus en publicist. Hoofdredacteur van reographers and dancers are presenting work in a museum context. Witte Raaf thuisbezorgd wordt of wilt u het tijdschrift Why do art institutions program such kind of work? What ‘institu- De Witte Raaf. Recente publicaties: The clandestine in the work of Jef financieel ondersteunen, dan kan u een (steun)abonnement Cornelis (i.s.m. Koen Brams), Jan van Eyck Academie/De Witte tional desire’ is at stake here? This question is the connecting thread nemen. Via PayPal kan u op www.dewitteraaf.be een in T’Jonck’s essay, in which he makes use of texts and reflections by Raaf/Argos/Marcelum Boxtareos, 2009; Matt Mullican: Im doorlopend (steun)abonnement nemen. U kan het bedrag Dorothea von Hantelmann and Chris Dercon. Next to this text two Gespräch/Conversations (i.s.m. Koen Brams), Köln, DuMont, 2011; interviews by T’Jonck are published, one with Eva Wittocx and one Opus 1. The Artist’s Beginnings (i.s.m. Koen Brams & Ulrike ook overschrijven. Vermeld uw adres, e-mailadres en het with Katleen Van Langendonck, curators of the performance festi- Lindmayr), Amsterdam, Roma Publications, 2015. nummer waarbij het abonnement moet ingaan. Let op: vals Playground (Louvain) and Performatik (Brussels) respectively. Henk Roose Is verbonden aan de Vakgroep Sociologie van de gebruik het juiste rekeningnummer voor uw land! Losse ‘live art’ – museum policy – performance Universiteit Gent en doceert er cultuursociologie en sociaalwe- nummers van De Witte Raaf kunnen op dezelfde wijze tenschappelijke methodologie. Hij publiceerde over sociale onge- worden (na)besteld. Eric Bracke – From Palace of Fine Arts to BOZAR. Piet Coessens lijkheid en cultuurdeelname, onder andere in Poetics, European and Paul Dujardin on the pivotal moment of the years 2001- Sociological Review en Journal of Consumer Culture. Recent werkt Rekeningnummers 2002 hij aan een studie rond kunstproductie en legitimeringsdiscour- KBC Brussel BE33 4222 1816 1146 Piet Coessens was director of the ‘Vereniging voor Tentoonstellingen’ sen in Vlaanderen tussen 1965 en 2015. TRIODOS Nederland NL73 TRIO 0784 9288 35 [Association for Exhibitions] of the Palais des Beaux-Arts (Brussels) Daniël Rovers Schrijver, onder meer van het essayboek De figuur from 1992 to 2002. In 2002 he was dismissed by the new director of in het tapijt. Op zoek naar zes auteurs (Amsterdam, Wereld­biblio­ the PBA, Paul Dujardin (2001-). In this contribution, Bracke reports theek, 2011), de roman Walter (Amsterdam, Wereld­bibliotheek, Buitenland (binnen Europa): on the reminiscences of both Coessens and Dujardin upon this tur- 2011) en de bundel (anti)reisverhalen De zon is het probleem niet IBAN: BE33 4222 1816 1146 – BIC: KREDBEBB bulent transition period and on the artistic policies they developed in (Amsterdam, Wereldbibliotheek, 2014). Begin dit jaar verscheen Gelieve in de mededeling het nummer te vermelden the Palais des Beaux-Arts. Art institutes – Palais des Beaux-Arts, Brussels zijn roman De waren (Amsterdam, Wereldbibliotheek,­ 2017). waarmee u uw abonnement wilt laten beginnen! Marnix Rummens Dramaturg, publiekswerker en trajectbege- leider voor diverse kunstenaars en ontwikkelaars. Van 2014 tot Tarieven België en Nederland Koen Brams – ’t stuc stuk. A review of the book STUK, een ge- 2017 leidde hij workspacebrussels. Sinds kort is hij coördinator Abonnement e 30,00 schiedenis 1977-2015 bij Buda vzw, een nieuwe transdisciplinaire werkplaats in Steunabonnement e 60,00 This is a review of Marleen Brock’s book STUK, een geschiedenis 1977- Kortrijk. Losse nummers e 10,00 2015 [STUK, a history 1977-2015] on the history of the art institute Pieter T’Jonck Architect, theater- en danscriticus. Vanaf 1983 STUK, based in Louvain. Brams criticizes the book for its thematic schrijft hij over theater en dans voor diverse media (Veto, De approach, which fails to do justice to the complexity of the history of STUK and the multiple relations it maintained with the student Standaard, De Tijd). Sinds 2006 werkt hij voor Klara en De Morgen. Tarieven Buitenland Abonnement e 40,00 movement, the university and fellow institutes in the cultural field. Michiel Vandevelde Studeerde dans en choreografie aan e He also denounces the author for a lack of scholarly independence – P.A.R.T.S. te Brussel. Hij is kunstenaar-in-residentie bij het Steunabonnement 60,00 e the book was commissioned by the current director of STUK Steven Kaaitheater (Brussel). Daarnaast is hij actief als co-artistiek lei- Losse nummers 10,00 Vandervelden, whose policy it praises extensively. der van het Bâtard festival (Brussel), en als curator bij Extra City history of art institutes – stuc/STUK, Louvain Kunsthal (Antwerpen). Ook maakt hij deel uit van de kleine redactie van het podiumkunstentijdschrift Etcetera. Karel Vanhaesebrouck Doceert over theater en cultuur aan de Michiel Vandevelde – The possibilities of a ‘dissolving’ arts field Université Libre de Bruxelles (ULB), waar hij het Centre de recher- In this text Vandervelde reflects on the possibilities of art practices che en cinéma et arts du spectacle (CiASp) leidt. Hij is tevens in a postdisciplinary context characterized by ‘festivalisation’ and a docent aan de theateropleidingen van het RITCS (Brussel) en growing experience economy. He stands up for initiatives that cre- ESACT (Luik). Hij is actief als dramaturg en essayist. ate ‘spaces in between’ and point to possibilities for reconceptualising Katleen Van Langendonck Studeerde Germaanse Filologie in our relation to this 21st century condition. Leuven. Ze werkte als literair recensent voor de Belgische radio art festivals – interdisciplinarity – postdisciplinarity en De Standaard van 1994 tot 1997. Ze was assistente program- mering podiumkunsten bij deSingel in Antwerpen van 1997 tot — Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaan- Sébastien Hendrickx – Under and above the radar. Marnix 2002. Van 2002 tot 2007 doceerde ze dansgeschiedenis en dans- Rummens on the festivals organized by workspacebrussels analyse, en coördineerde ze de interuniversitaire post-master in delijke toestemming van de uitgever en de auteurs. — De rechten voor de illustraties en de teksten werden naar best vermogen Marnix Rummens is the former co-ordinator of workspacebrussels, a Theater Studies aan de Universiteit Antwerpen. Sinds 2007 is ze geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich te wenden tot de redactie. space for artistic development. In this interview Sébastien Hendrickx verantwoordelijk voor het artistieke programma van het — Schriftelijke reacties kunnen gepubliceerd worden maar de redactie talks with Rummens about the festival activities of workspacebrus- Brusselse Kaaitheater, samen met Guy Gypens. Ze stond mee aan behoudt zich het recht voor ingezonden brieven in te korten. sels and Rummens’ recent dismissal. de wieg van het Brusselse festival Performatik. — Ongevraagde bijdragen worden niet teruggestuurd. interdisciplinarity – performance – workspacebrussels (Brussels) Eva Wittocx Is curator en verantwoordelijke hedendaagse kunst in Museum M, Leuven. Ze schrijft over hedendaagse kunst en Uitgever: DWR/TWR vzw cureert het jaarlijkse performancefestival Playground. Voordien Postbus 1428, B-1000 Brussel 1 Daniël Rovers – Notes on looking at looking at art (during Tel. 32(0)2 223.14.50 Documenta 14) was ze curator in het S.M.A.K. te Gent (1997-2006) en in het This essay starts from the observation of visitors to the exhibition STUK te Leuven (2006-2009). Dit jaar cureerde ze de tentoon- http://www.dewitteraaf.be – e-mail: [email protected] Documenta 14 to reflect on the activity of viewing art exhibits in the stelling van Dirk Braeckman voor het Belgische paviljoen van de Verantwoordelijke uitgever: Thomas Olbrechts, recent past and today. Biënnale van Venetië. Kersbeeklaan 113, 1190 Brussel Documenta 14 – observer – reception history De Witte Raaf – 190 / november – december 2017 Ondertussen 24

C O W E STE RIK nieuw werk

16/11-17/12/2017

GALERI E F ENN A D E V R I E S Eendrachtsplein 18 3012 LA Rotterdam

geopend do t/m zondag 13 - 17 uur en na afspraak

+31104114002 of +31614577891 [email protected]

De Aardappeleter 2017 – Tempera, alkyd en olieverf op doek op raam – 130 x 124 cm

gustav metzger Ethics into Aesthetics 01.12.2017 — 04.02.2018 > west museumkwartier, lange voorhout 34, 2514 ee den haag & groenewegje 136, 2515 lr den haag —————————————————————————————— 24 Hour Marathon interview: Gary Hill 20:00 h 09.02.2018 – 20:00 h 10.02.2018 > rotterdam art week, arminius, museumpark 3, 3015 CB Rotterdam —————————————————————————————— gary hill 16.02.2018 — 08.04.2018 > west museumkwartier, lange voorhout 34, 2514 ee den haag & groenewegje 136, 2515 lr den haag ——————————————————————————————

West www.westdenhaag.nl

16.09.2016 — 22.10.2016 the school of no return Ulf Aminde —————————————————————————————