Krzysztof Stopka Ormianie W Polsce Dawnej I Dzisiejszej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
B 215378 I B 215378 Krzysztof Stopka Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej Księgarnia Akademicka Kraków 2000 Ormianie w Polsce daw n ej i dzisiejszej Krzysztof Stopka Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej Biblioteka Jagiellońska 1000382226 1000382226 Księgarnia Akademicka / K raków 2000 © Copy, .ght by Krzysztof Stopka, Kraków 2000 Konsultacja naukowa dr hab. Andrzej Pisowicz Wydanie publikacji dofinansowane przez Instytut Historii i Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Fundację im. Stefana Batorego Redaktor EWA BEDNAkSKA-GRYNIEWICZ Korekta • KRYSTYNA DULIŃSKA Projekt okładki oraz układu typograficznego TOMASZ ZACHARSKI Skład, łamanie i druk WYDAWNICTWO NAUKOWE DWN Reprodukcje fotografii ELŻBIETA ORMAN ISBN 83-7188-325-0 KSIĘGARNIA AKADEMICKA sp z o.o. ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel./fax (0-12) 431 -27-43, 422-10-33 w. 11-67 Zamówienia: e-mail: [email protected] Katalog: http://www.ch.uj.edu.pl/ksiegarnia.html Bibl. Jagiell. 2000 E O Ib iŁ KORZENIE Ojczyzna Historia Armenii to dzieje nieustannych podbojów, Wielkim (95-55 p.n.e.). Opanował on Gordianę, aneksji, okupacji i migracji. Historyczna Armenia Syrię i Cylicję, jednak w 69 r. p.n.e. poniósł klęskę obejmowała górzyste tereny Wyżyny Armeńskiej le w walce z Rzymianami pod Tigranocertą i utracił żące między Azją Mniejszą, Persją a Mezopotamią wszystkie nabytki terytorialne. Odtąd Armenia W iel (dzisiejsza Armenia, Turcja wschodnia i północno- ka stała się obiektem długotrwałych walk między -zachodni skrawek Iranu). W VII—VI w. p.n.e. na tere Rzymem a Partami, a następnie Persami. Wreszcie ny te, zamieszkane poprzednio przez Urartyjczyków, w 387 r. została ona podzielona między obie rywa wtargnęły indoeuropejskie plemiona Hajów, którzy lizujące potęgi, które utrzymywały przez jakiś czas po zmieszaniu się z dawną ludnością dali początek w swych nowych nabytkach przedstawicieli lokal narodowi ormiańskiemu. nej dynastii — Arsacydów. W 390 r. Rzym zniósł Około połowy VI w. p.n.e. Armenia stała się niezależność administracyjną zaanektowanej przez prowincją perską, rządzoną jednak przez rodzimą siebie części Armenii. Część perska, zwana Pers- dynastię. Po podboju Persji przez Aleksandra W iel armenią, zachowała własną dynastię do 428 r., po kiego (331 r. p.n.e.) Armenia została nominalnie czym stała się prowincją perską. W tym okresie, uzależniona od jego państwa, zachowując w rze pomimo utraty państwowości, nastąpił znaczny roz czywistości daleko posuniętą samodzielność. Na w ój kultury ormiańskiej: ok. 400 r. w prow adzono stępnie podporządkowana została syryjskim Seleu- narodowy alfabet (opracowany przez Mesroba Ma- cydom, by w początkach II w. p.n.e. rozpaść się na sztoca; wiązało się to z wcześniejszą o cały wiek Armenię Wielką (czyli wschodnią) i Małą (zachod chrystianizacją Armenii), a literatura przeżywała nią). Ta ostatnia była małym państewkiem, podbi okres bujnego rozwoju (przekłady Biblii, pism grec tym w drugiej połowie I w. p.n.e. przez cesarstwo kich i syryjskich autorów kościelnych, traktatów fi rzymskie i wcielonym do prowincji Kapadocja. Nie lozoficznych, dzieł historycznych). Procesy te miały zależna Armenia Wielka osiągnęła apogeum swego duże znaczenie dla konsolidacji narodowości or rozwoju za panowania króla Tigranesa I, zwanego miańskiej. W połowie VII w. Armenia Wielka (Pers- 5 armenia) została podbita przez Arabów, natomiast Bizancjum, stworzyli tam szereg państewek. Z nich Armenia zachodnia pozostała w granicach cesar do poważniejszego znaczenia doszło państwo Ru- stwa wschodniorzymskiego (Bizancjum). Pod pa penidów (Rubenidów) w Cylicji. W 1198 r. jego nowaniem arabskim do dużego znaczenia doszedł władca Leon (Lewon), z łaski króla niemieckiego ormiański ród Bagratydów, któremu w IX w. udało i cesarza Henryka VI oraz za zgodą papieża Celesty się uniezależnić w iększą część kraju. Powstałe na III, otrzymał koronę królewską i został ukorono w 884 r. Królestwo Armenii od X w. ulegało stopnio wany przez legata papieskiego, kaidynała Konrada wej ekspansji Bizancjum. W połowie XI w. tureccy von Wittelsbacha, arcybiskupa Moguncji. Państwo Seldżucy po pokonaniu Bizantyjczyków zajęli zna ormiańskie w Cylicji, nazywane czasem Małą Arme czną część Wielkiej Armenii. Tylko północne obsza nią (choć istniało na innym terenie niż jego poprze ry, opanowane z kolei przez Gruzję, uniknęły jarzma dnik historyczny), utrzymywało ożywione stosunki tureckiego. W XII w. ukształtowały się tam, w ra z powstałym: na Bliskim Wschodzie w okresie kru mach państwowości gruzińskiej, wasalne księstwa cjat państwami łacińskimi i było traktowane jako ormiańskie, rządzone przez rodzimych książąt. integralna część łacińskiego Orientu. W 1375 r. ule W drugiej połowie XI w. nazwa Armenia pojawiła gło podbojowi mameluków egipskich, a ci z kolei się w jeszcze jednym regionie Bliskiego Wschodu w XVI w. zostali podbici przez Turcję osmańską. — na terytorium dzisiejszej Turcji południowej W latach 1235-1243 część Armenii W ielkiej uzależ i północnej Syrii. Sprawili to uchodźcy z Armenii niona do tej pory od Gruzji i Seldżuków została właściwej, którzy, korzystając z osłabienia potęgi podbita przez Mongołów, a po rozpadzie ich impe Armenia i Ormianie W języku ormiańskim Arm enia to Hajastan (w staiużytności H ajkti), a Orm ianie — Hajow ie. Powszechnie używana nazwa Arm enia ma swój pierw ow zór w form ie Arminija, przekazanej przez staroperskie napisy klinowe z końca VI w. p.n.e., natomiast O rm ianie to nazwa staropolska, występująca już w źródłach z XIV w. W dokumencie lokacyjnym Lwowa z 1356 r. król Kazimierz Wielki pozwolił zachować swe zwyczaje „aliis gentibus, habitanlibus in eadem civitate, videticet Ormenis” (innym narodom zamieszkałym w tym mieście, a mianowicie Ormianom). Wśród Ormian polskich w użyciu była również kipczacka forma Łrm em , gdyż posługiwali się om na co dzień t>m właśnie językiem. 6 rium weszła w skład mongolskiego il-chanatu Per w literaturze polskiej Zofia Nałkowska ( Choucas) sji. U schyłku XIV w. została spustoszona przez ko i Stefan Żeromski (Przedwiośnie), a w niemiecko lejne najazdy turecko-mongolskie Timura (Tamer- języcznej — austriacki pisarz Franz Werfel. lana), a następnie zajęta przez Turków osmańskich W 1918 r., na skutek wybuchu rewolucji w Rosji, (do 1555 r.). W następnych stuleciach o Armenię bezpośrednio po bitwie pod Sardarapatem (maj), Wielką toczyły się walki między imperiami osmań w której Ormianie stawili zacięty opór armii turec skim i nowoperskim (Saiawidów). Na mocy trakta kiej nie dopuszczając jej do Erywania*, na Zakau tu z 1639 r Persji przypadła część wschodnia W iel kaziu powstała Demokratyczna Republika Armeń kiej Armenii; reszta pozostała przy Turcji. W wyniku ska, rządzona przez narodową partię dasznaków. wojen: rosyjsko-perskiej (1828), a następnie rosyj- Sąsiedni Azerbejdżan północny został w tym czasie sko-tureckiej (1878), północno-wschodnia część Ar zajęty przez wojska tureckie, a następnie — angiel menii została włączona do Rosji. Położenie ludno skie. Wśród państw, które uznały niepodległość Ar ści ormiańskiej w państwie tureckim w XIX w. stale menii, była też Polska — w lutym 1920 r. na Kaukaz się pogarszało pomimo postanowień kongresu ber wyjechała specjalna polska misja dyplomatyczna lińskiego (1878), zobowiązujących Turcję do przy z Tytusem Filipowiczem na czele. W sierpniu 1920 r. znania Ormianom swobód. W latach 1895-1896 Turcy rząd Armenii wypowiedział wojnę Turcji. Pod ko i Kurdowie dopuścili się na nich masowych rzezi, niec roku do Armenii wkroczyła Armia Czerwona, powtórzonych na jeszcze większą skalę w latach wypierając wojska tureckie i kładąc jednocześnie 1915-1918. Zginęło w ów czas około 1 min osób, a ponad 600 tys. deportowano. Wydarzenia te * W niniejszej książce używam formy „Erywań"; por. A. P i- wzbudziły na świecie powszechne współczucie dla s o w i c z, Polskie formy nazwy stolicy Armenii, „Język Polski” Ormian. Przejmujący obraz ich tragedii odmalowali LXXVIII, 1998, s. 218-222. Literacki lezyk Ormian Dzis Ormianie jako języka literackiego używają tzw aszcharabaru (języka świeckiego, w odróżnie niu od grabaru, tj. języka Pisma Św.). Współczesny język literacki występuje w dwóch dość różniących się wariantach: wschodmoormiański używany jest w Republice Armenii oraz w Iranie, a zachodnioormiański w Turcji i innych krajach Bliskiego Wschodu, jak również w licznych kolo niach ormiańskich Europy (m.in. w e Francji, Włoszech, Rumunii, Bułgarii) i obu Amerykach. 7 Dzisiejsza Republika Arm enii zajmuje 29,8 tys. km 2 powierzchni i liczy 3074 tys. m ieszkańców. Stolicą państwa jest Erywań. kres krótkiemu okresowi niepodległości. Z pomocą W 1991 r., po rozpadzie państwa radzieckiego, Ar- miejscowych bolszewików ustanowiła tam władzę menia odzyskała niezależny byt państwowy. Obej- rad. W 1922 r. Armenia w ramach Federacji Za- muje jednak zaledwie dziesiątą część terytorium kaukaskiej weszła w skład Związku Radzieckiego, historycznej Wielkiej Armenii, a w 1936 r. stała się republiką związkową ZSRR. W idok na Mały i Duży Ararat (XIX w.) 9 Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo docierało do Armenii z sąsiednich ność od Kościoła cesarstwa. Odrzucenie popierane prowincji rzymskich i syryjskich już w II w. n.e. go przez państwo perskie chrześcijaństwa nesto- Organizatorem Kościoła w królestwie Arsacydów riańskiego (wschodniosyryjskiego) pozwoliło z ko oył Grzegorz (czczony przez chrześcijan jako świę lei Kościołowi Armenii osiągnąć niezależność jurys ty), zwany Cświecicielem (stąd Kościół ormiański dykcyjną od jego struktur kościelnych. Po w prow