B 215378 I B 215378 Krzysztof Stopka Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej Księgarnia Akademicka Kraków 2000 Ormianie w Polsce daw n ej i dzisiejszej Krzysztof Stopka Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej Biblioteka Jagiellońska 1000382226 1000382226 Księgarnia Akademicka / K raków 2000 © Copy, .ght by Krzysztof Stopka, Kraków 2000 Konsultacja naukowa dr hab. Andrzej Pisowicz Wydanie publikacji dofinansowane przez Instytut Historii i Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Fundację im. Stefana Batorego Redaktor EWA BEDNAkSKA-GRYNIEWICZ Korekta • KRYSTYNA DULIŃSKA Projekt okładki oraz układu typograficznego TOMASZ ZACHARSKI Skład, łamanie i druk WYDAWNICTWO NAUKOWE DWN Reprodukcje fotografii ELŻBIETA ORMAN ISBN 83-7188-325-0 KSIĘGARNIA AKADEMICKA sp z o.o. ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel./fax (0-12) 431 -27-43, 422-10-33 w. 11-67 Zamówienia: e-mail: [email protected] Katalog: http://www.ch.uj.edu.pl/ksiegarnia.html Bibl. Jagiell. 2000 E O Ib iŁ KORZENIE Ojczyzna Historia Armenii to dzieje nieustannych podbojów, Wielkim (95-55 p.n.e.). Opanował on Gordianę, aneksji, okupacji i migracji. Historyczna Armenia Syrię i Cylicję, jednak w 69 r. p.n.e. poniósł klęskę obejmowała górzyste tereny Wyżyny Armeńskiej le­ w walce z Rzymianami pod Tigranocertą i utracił żące między Azją Mniejszą, Persją a Mezopotamią wszystkie nabytki terytorialne. Odtąd Armenia W iel­ (dzisiejsza Armenia, Turcja wschodnia i północno- ka stała się obiektem długotrwałych walk między -zachodni skrawek Iranu). W VII—VI w. p.n.e. na tere­ Rzymem a Partami, a następnie Persami. Wreszcie ny te, zamieszkane poprzednio przez Urartyjczyków, w 387 r. została ona podzielona między obie rywa­ wtargnęły indoeuropejskie plemiona Hajów, którzy lizujące potęgi, które utrzymywały przez jakiś czas po zmieszaniu się z dawną ludnością dali początek w swych nowych nabytkach przedstawicieli lokal­ narodowi ormiańskiemu. nej dynastii — Arsacydów. W 390 r. Rzym zniósł Około połowy VI w. p.n.e. Armenia stała się niezależność administracyjną zaanektowanej przez prowincją perską, rządzoną jednak przez rodzimą siebie części Armenii. Część perska, zwana Pers- dynastię. Po podboju Persji przez Aleksandra W iel­ armenią, zachowała własną dynastię do 428 r., po kiego (331 r. p.n.e.) Armenia została nominalnie czym stała się prowincją perską. W tym okresie, uzależniona od jego państwa, zachowując w rze­ pomimo utraty państwowości, nastąpił znaczny roz­ czywistości daleko posuniętą samodzielność. Na­ w ój kultury ormiańskiej: ok. 400 r. w prow adzono stępnie podporządkowana została syryjskim Seleu- narodowy alfabet (opracowany przez Mesroba Ma- cydom, by w początkach II w. p.n.e. rozpaść się na sztoca; wiązało się to z wcześniejszą o cały wiek Armenię Wielką (czyli wschodnią) i Małą (zachod­ chrystianizacją Armenii), a literatura przeżywała nią). Ta ostatnia była małym państewkiem, podbi­ okres bujnego rozwoju (przekłady Biblii, pism grec­ tym w drugiej połowie I w. p.n.e. przez cesarstwo kich i syryjskich autorów kościelnych, traktatów fi­ rzymskie i wcielonym do prowincji Kapadocja. Nie­ lozoficznych, dzieł historycznych). Procesy te miały zależna Armenia Wielka osiągnęła apogeum swego duże znaczenie dla konsolidacji narodowości or­ rozwoju za panowania króla Tigranesa I, zwanego miańskiej. W połowie VII w. Armenia Wielka (Pers- 5 armenia) została podbita przez Arabów, natomiast Bizancjum, stworzyli tam szereg państewek. Z nich Armenia zachodnia pozostała w granicach cesar­ do poważniejszego znaczenia doszło państwo Ru- stwa wschodniorzymskiego (Bizancjum). Pod pa­ penidów (Rubenidów) w Cylicji. W 1198 r. jego nowaniem arabskim do dużego znaczenia doszedł władca Leon (Lewon), z łaski króla niemieckiego ormiański ród Bagratydów, któremu w IX w. udało i cesarza Henryka VI oraz za zgodą papieża Celesty­ się uniezależnić w iększą część kraju. Powstałe na III, otrzymał koronę królewską i został ukorono­ w 884 r. Królestwo Armenii od X w. ulegało stopnio­ wany przez legata papieskiego, kaidynała Konrada wej ekspansji Bizancjum. W połowie XI w. tureccy von Wittelsbacha, arcybiskupa Moguncji. Państwo Seldżucy po pokonaniu Bizantyjczyków zajęli zna­ ormiańskie w Cylicji, nazywane czasem Małą Arme­ czną część Wielkiej Armenii. Tylko północne obsza­ nią (choć istniało na innym terenie niż jego poprze ry, opanowane z kolei przez Gruzję, uniknęły jarzma dnik historyczny), utrzymywało ożywione stosunki tureckiego. W XII w. ukształtowały się tam, w ra­ z powstałym: na Bliskim Wschodzie w okresie kru­ mach państwowości gruzińskiej, wasalne księstwa cjat państwami łacińskimi i było traktowane jako ormiańskie, rządzone przez rodzimych książąt. integralna część łacińskiego Orientu. W 1375 r. ule­ W drugiej połowie XI w. nazwa Armenia pojawiła gło podbojowi mameluków egipskich, a ci z kolei się w jeszcze jednym regionie Bliskiego Wschodu w XVI w. zostali podbici przez Turcję osmańską. — na terytorium dzisiejszej Turcji południowej W latach 1235-1243 część Armenii W ielkiej uzależ­ i północnej Syrii. Sprawili to uchodźcy z Armenii niona do tej pory od Gruzji i Seldżuków została właściwej, którzy, korzystając z osłabienia potęgi podbita przez Mongołów, a po rozpadzie ich impe­ Armenia i Ormianie W języku ormiańskim Arm enia to Hajastan (w staiużytności H ajkti), a Orm ianie — Hajow ie. Powszechnie używana nazwa Arm enia ma swój pierw ow zór w form ie Arminija, przekazanej przez staroperskie napisy klinowe z końca VI w. p.n.e., natomiast O rm ianie to nazwa staropolska, występująca już w źródłach z XIV w. W dokumencie lokacyjnym Lwowa z 1356 r. król Kazimierz Wielki pozwolił zachować swe zwyczaje „aliis gentibus, habitanlibus in eadem civitate, videticet Ormenis” (innym narodom zamieszkałym w tym mieście, a mianowicie Ormianom). Wśród Ormian polskich w użyciu była również kipczacka forma Łrm em , gdyż posługiwali się om na co dzień t>m właśnie językiem. 6 rium weszła w skład mongolskiego il-chanatu Per­ w literaturze polskiej Zofia Nałkowska ( Choucas) sji. U schyłku XIV w. została spustoszona przez ko­ i Stefan Żeromski (Przedwiośnie), a w niemiecko­ lejne najazdy turecko-mongolskie Timura (Tamer- języcznej — austriacki pisarz Franz Werfel. lana), a następnie zajęta przez Turków osmańskich W 1918 r., na skutek wybuchu rewolucji w Rosji, (do 1555 r.). W następnych stuleciach o Armenię bezpośrednio po bitwie pod Sardarapatem (maj), Wielką toczyły się walki między imperiami osmań­ w której Ormianie stawili zacięty opór armii turec­ skim i nowoperskim (Saiawidów). Na mocy trakta­ kiej nie dopuszczając jej do Erywania*, na Zakau­ tu z 1639 r Persji przypadła część wschodnia W iel­ kaziu powstała Demokratyczna Republika Armeń­ kiej Armenii; reszta pozostała przy Turcji. W wyniku ska, rządzona przez narodową partię dasznaków. wojen: rosyjsko-perskiej (1828), a następnie rosyj- Sąsiedni Azerbejdżan północny został w tym czasie sko-tureckiej (1878), północno-wschodnia część Ar­ zajęty przez wojska tureckie, a następnie — angiel­ menii została włączona do Rosji. Położenie ludno­ skie. Wśród państw, które uznały niepodległość Ar­ ści ormiańskiej w państwie tureckim w XIX w. stale menii, była też Polska — w lutym 1920 r. na Kaukaz się pogarszało pomimo postanowień kongresu ber­ wyjechała specjalna polska misja dyplomatyczna lińskiego (1878), zobowiązujących Turcję do przy­ z Tytusem Filipowiczem na czele. W sierpniu 1920 r. znania Ormianom swobód. W latach 1895-1896 Turcy rząd Armenii wypowiedział wojnę Turcji. Pod ko­ i Kurdowie dopuścili się na nich masowych rzezi, niec roku do Armenii wkroczyła Armia Czerwona, powtórzonych na jeszcze większą skalę w latach wypierając wojska tureckie i kładąc jednocześnie 1915-1918. Zginęło w ów czas około 1 min osób, a ponad 600 tys. deportowano. Wydarzenia te * W niniejszej książce używam formy „Erywań"; por. A. P i- wzbudziły na świecie powszechne współczucie dla s o w i c z, Polskie formy nazwy stolicy Armenii, „Język Polski” Ormian. Przejmujący obraz ich tragedii odmalowali LXXVIII, 1998, s. 218-222. Literacki lezyk Ormian Dzis Ormianie jako języka literackiego używają tzw aszcharabaru (języka świeckiego, w odróżnie­ niu od grabaru, tj. języka Pisma Św.). Współczesny język literacki występuje w dwóch dość różniących się wariantach: wschodmoormiański używany jest w Republice Armenii oraz w Iranie, a zachodnioormiański w Turcji i innych krajach Bliskiego Wschodu, jak również w licznych kolo­ niach ormiańskich Europy (m.in. w e Francji, Włoszech, Rumunii, Bułgarii) i obu Amerykach. 7 Dzisiejsza Republika Arm enii zajmuje 29,8 tys. km 2 powierzchni i liczy 3074 tys. m ieszkańców. Stolicą państwa jest Erywań. kres krótkiemu okresowi niepodległości. Z pomocą W 1991 r., po rozpadzie państwa radzieckiego, Ar- miejscowych bolszewików ustanowiła tam władzę menia odzyskała niezależny byt państwowy. Obej- rad. W 1922 r. Armenia w ramach Federacji Za- muje jednak zaledwie dziesiątą część terytorium kaukaskiej weszła w skład Związku Radzieckiego, historycznej Wielkiej Armenii, a w 1936 r. stała się republiką związkową ZSRR. W idok na Mały i Duży Ararat (XIX w.) 9 Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo docierało do Armenii z sąsiednich ność od Kościoła cesarstwa. Odrzucenie popierane­ prowincji rzymskich i syryjskich już w II w. n.e. go przez państwo perskie chrześcijaństwa nesto- Organizatorem Kościoła w królestwie Arsacydów riańskiego (wschodniosyryjskiego) pozwoliło z ko­ oył Grzegorz (czczony przez chrześcijan jako świę­ lei Kościołowi Armenii osiągnąć niezależność jurys­ ty), zwany Cświecicielem (stąd Kościół ormiański dykcyjną od jego struktur kościelnych. Po w prow