KSIĄŻKI STANISŁAWA LEMA W BIBLIOTECE SZKOLNEJ ASTRONAUCI
PIERWSZE WYDANIE
1951 r.
FABUŁA
Akcja powieści dzieje się w przyszłości – na początku XXI wieku. Drugi rozdział dotyczący głównego wątku zaczyna się w 2003 roku. „Po upadku ostatniego państwa kapitalistycznego” ludzkość pozbywszy się problemu wojen, głodu i ubóstwa, zaczyna zmieniać środowisko naturalne na wielką skalę (nawodnienie Sahary, elektrownie w cieśninie gibraltarskiej, rozpoczęcie budowy sztucznych słońc topiących czapy lodowe na biegunach – wątki te przypominają niezrealizowane wielkie projekty b. ZSRR takie jak „Pieriebrostka” – zmiana biegu rzek azjatyckich).
Podczas prac na Syberii przygotowujących budowę struktur mających utrzymywać w powietrzu sztuczne słońca odnaleziony zostaje pojemnik pochodzenia pozaziemskiego wypełniony zwojami namagnesowanego niegdyś drutu. Naukowcy badający obiekt odgadują, że drut ów był nośnikiem informacji i przy pomocy lampowych komputerów odczytują zawartą w niej treść. Okazuje się, że pojemnik został wystrzelony w celu uchronienia go przed zniszczeniem z bezzałogowego statku wysłanego przez cywilizację z Wenus.
Statek ten wskutek awarii napędu jądrowego uległ katastrofie nad syberyjską tajgą, opisywanej później jako katastrofa tunguska (pisarz wplata tu swój wątek fantastyczny w tło wydarzeń autentycznych). Jedna z zapisanych na zwojach sekwencji zostaje zinterpretowana jako plan inwazji na Ziemię poprzedzonej całkowitym zniszczeniem tutejszego życia. W celu zbadania aktualności groźby w podróż kosmiczną na Wenus zostaje wysłany, przeznaczony pierwotnie do lotu na Marsa, statek kosmiczny „Kosmokrator”.
EKRANIZACJA
W 1960 roku powstał na podstawie Astronautów, przy współpracy wytwórni filmowych z Polski i NRD, film pod tytułem Milcząca gwiazda (Der Schweigende Stern). Reżyserem był Kurt Maetzig. Film (po głębokich ingerencjach zmieniających wydźwięk ideologiczny) był wyświetlany także w USA. KONGRES FUTUROLOGICZNY
PIERWSZE WYDANIE
1971 r.
FABUŁA
Akcja opowiadania rozpoczyna się na Ziemi w nieodległej, w stosunku do czasu powstania utworu, przyszłości – przypuszczalnie na przełomie XX i XXI wieku. Ijon Tichy bierze udział w zorganizowanym w Nounas (stolica fikcyjnej Costaricany) Ósmym Światowym Kongresie Futurologicznym, obradującym w luksusowym hotelu nad problemem przeludnienia w świecie targanym konwulsjami wybuchów społecznych i skrajnie niestabilnym politycznie.
Wkrótce po rozpoczęciu obrad na ulicach miasta dochodzi do zamieszek, które przeradzają się w wojnę domową. Tichy wraz z garstką uczestników kongresu oraz dyrekcją zburzonego hotelu chroni się w kanale ściekowym, dokąd docierają użyte w tłumieniu zamieszek chemiczne środki halucynogenne, które wywołują u bohatera ciąg urojeń. Doznając halucynacji, z jednej wizji wpada w kolejną, starając się jednak zachować krytycyzm i odnaleźć drogę powrotną do rzeczywistości. Tichemu wydaje się, że zostaje ciężko ranny i po wyleczeniu przebywa w szpitalu. Doznaje urojenia, że zostaje tam uznany za chorego psychicznie i zahibernowany w braku możliwości wyleczenia.
Następnie zdaje mu się, że został odmrożony w 2039 roku w zadziwiająco idyllicznym świecie, zrewolucjonizowanym przez osiągnięcia chemii, gdzie niemal wszystkie ludzkie potrzeby są w nim zaspokajane poprzez bezpośrednie oddziaływanie na mózg wszechobecnych, rozpylanych w powietrzu, substancji chemicznych. Owe specyfiki są tak zaawansowane, że likwidują niepożądane społecznie zachowania, są łatwo przyswajalnym nośnikiem wiedzy, albo mogą wywołać dowolną (z góry zaplanowaną) projekcję, wizję, samopoczucie lub przekonanie u osoby je przyjmującej. Uwierzywszy wreszcie, że rzeczywiście żyje w świecie przyszłości, Tichy próbuje dociec prawdziwego obrazu owego świata, ukrytego za masowo wywoływanymi złudzeniami. Badając stan tamtejszych rzeczy odkrywa, że chemiczna otoczka służy jedynie ukryciu przed ludźmi niewiarygodnego przeludnienia, destrukcyjnego wpływu chemizacji („psywilizacji”) na organizm człowieka oraz niechybnej zagłady spowodowanej nieodwracalnymi zmianami klimatycznymi. W końcu budzi się i stwierdza, że nadal przebywa w kanale ściekowym w Nounas pod gruzami zburzonego hotelu, gdzie zauważa oznaki przygotowań do drugiego dnia kongresu futurologicznego.
EKRANIZACJA
Na podstawie książki powstał film Kongres (The Congress). OPOWIEŚCI O PILOCIE PIRXIE
PIERWSZE WYDANIE
1966 r.
FABUŁA
Jest to zbiór opowiadań, których głównym bohaterem oraz narratorem opowiadań jest tytułowy Pirx— pilot, a następnie dowódca statków kosmicznych.
Tematyka książki krąży wokół problemów powstających na styku człowieka z maszyną, w kilku miejscach stawiając nawet pytanie o zdolność maszyny do samodzielnego myślenia ze wszystkimi tego konsekwencjami; mówi o możliwościach, słabościach i reakcjach człowieka.
Tytuły opowiadań:
Test Patrol AlbatrosTerminus Odruch warunkowy Polowanie Wypadek Opowiadanie Pirxa Rozprawa Ananke
Zamknięcia historii Pirxa można doszukiwać się w powieści „Fiasko”.
EKRANIZACJA
W 1972 roku powstał, na podstawie książki, film produkcji węgierskiej pod tytułem Pirx pilóta kalandjai. Reżyserem był András Rajnai. Drugi film, Test pilota Pirxa, w reżyserii Marka Piestraka i produkcji polsko-radzieckiej, powstał w 1978 roku, na podstawie opowiadania Rozprawa. POWRÓT Z GWIAZD
PIERWSZE WYDANIE
1961 r.
FABUŁA
Załoga statku kosmicznego „Prometeusz” wraca na Ziemię po 10 latach czasu pokładowego z wyprawy badawczej w okolice gwiazdy Fomalhaut. W tym czasie na Ziemi z powodu zjawiska dylatacji czasu upłynęło 127 lat. Powrotowi wyprawy towarzyszy zupełny brak zainteresowania opinii publicznej. Główny bohater, kosmonauta Hal Bregg, zastaje społeczeństwo ziemskie całkowicie odmienione. Niesamowity postęp techniczny spowodował, że wyeliminowano z życia wszystkie zagrożenia.
Nauczono się np. neutralizować przeciążenie i bezwładność, dzięki czemu nie ma ofiar wypadków komunikacyjnych. Ludzkość korzysta z powszechnego dobrobytu, dostęp do większości dóbr i usług jest darmowy. Czas wypełnia się rozrywkami, pracują wyłącznie roboty i automaty. Zmieniły się obyczaje, nawet w sferze osobistej – małżeństwa są zawierane na okres próbny, posiadanie dzieci jest możliwe po zaliczeniu przez małżonków egzaminu państwowego. Panuje powszechny kult młodości i przedłużania życia poprzez operacje odmładzające. Za pomocą betryzacji – zabiegu chemicznego na mózgu wykonywanego w dzieciństwie, zarówno na ludziach, jak i na wybranych zwierzętach – wyeliminowano agresywne instynkty. Zlikwidowano wojny, stworzono cywilizację pozbawioną lęku. Pojawił się niezamierzony efekt uboczny betryzacji – ludzie stracili skłonność do ryzyka (nie uprawiają nawet sportów wyczynowych) i uważają loty w kosmos za niepotrzebne. Uczestnicy wyprawy badawczej, w której brał udział Hal, są jedynymi osobami na planecie niepoddanymi temu zabiegowi.
Główna oś fabularna dzieła to opowieść o alienacji i szoku kulturowym pierwotnego w swych instynktach bohatera w konfrontacji z konsumpcyjnym społeczeństwem przyszłości. Jest to także historia powtórnego wrastania w rodzinną planetę astronauty oderwanego od Ziemi i swoich czasów przez wyprawę międzygwiezdną.
ADAPTACJE
Komiksowa adaptacja powieści ukazywała się w latach 1976–1977 na łamach tygodnika „Wiadomości Wrocławskie”, narysowana przez K. Wójcika. SOLARIS
PIERWSZE WYDANIE
1961 r.
FABUŁA
Główny bohater– psycholog Kris Kelvin – przybywa z Ziemi na stację badawczą unoszącą się nad cytoplazmatycznym oceanem pokrywającym planetę Solaris. Ocean ten wydaje się być pewną formą inteligencji, o zdumiewających możliwościach interwencji w chaotyczny ruch orbitalny planety wewnątrz układu podwójnej gwiazdy. Ludzie od wielu lat nie potrafią zrozumieć tajemniczej natury oceanu; wszelkie próby porozumienia zawodzą. Naukowcy przebywający w momencie przylotu Kelvina na stacji badawczej (Snaut i Sartorius) zachowują się w nienaturalny sposób, ich stan psychiczny przypomina lekki obłęd. Szef tamtejszej placówki – Gibarian – popełnił samobójstwo parę godzin przed przybyciem psychologa. Wkrótce pojawia się tam w niewyjaśnionych okolicznościach żona Kelvina, Harey, która niegdyś targnęła się na swoje życie, za co główny bohater czuje się odpowiedzialny. Podejmuje on drastyczne próby uwolnienia się od nieproszonego „gościa”. Istota jednak powraca, co udowadnia mu (podobnie jak poprzednio innym rezydentom stacji), że jego działania mają charakter zbrodni – kopia jego żony psychicznie niczym nie różni się od człowieka. Pomimo iż wie, że istota przypominająca zmarłą wcześniej kobietę tak naprawdę nią nie jest, z biegiem czasu zaczyna ją akceptować i kochać.
Okazuje się, że ocean materializuje wspomnienia badaczy w postaci neutrinowych, niezniszczalnych tworów. Obecność tych fantomów, wydobytych z podświadomych zakamarków pamięci, okazuje się być dla ludzi trudną do zniesienia udręką psychiczną. Bohaterowie próbują ustalić czy jest to forma eksperymentu przeprowadzana przez planetę na badaczach, działanie nie do końca świadome czy nietypowa próba kontaktu – odpowiedź na wcześniejsze naświetlanie oceanu twardym promieniowaniem rentgenowskim. Uczeni decydują się na następną próbę kontaktu: przesyłają w głąb oceanu encefalogram Kelvina w celu przekazania domniemanemu odbiorcy swoich stanów psychicznych.
Duża część książki jest poświęcona historii wcześniejszych badań oceanu, z którą bohater zaznajamia się przeglądając zbiory biblioteki umieszczonej na stacji. Z tych badań wyodrębniła się nawet osobna gałąź wiedzy – solarystyka. Z lektury dzieł poświęconych solarystyce poznaje on opisy różnorodnych zjawisk występujących na oceanie (mimoidy, symetriady) oraz próby naukowego wyjaśnienia natury dziwnej substancji.
EKRANIZACJE
Solaris – 1968 r., ZSRR, reż. Boris Nirenburg Solaris – 1972 r., ZSRR, reż. Andriej Tarkowski Solaris – 2002 r., USA, reż. Steven Soderbergh BAJKI ROBOTÓW
PIERWSZE WYDANIE
1964 r.
FABUŁA
Jest to zbiór groteskowo - baśniowych opowiadań. Utwory zostały napisane w konwencji baśni ludowej i osadzone w świecie futurystyczno-kosmicznej technologii, w którym bohaterami i narratorami są roboty.
Pierwsze wydanie „Bajek robotów” zawierało także trzy opowiadania, które zostały później dołączone do odrębnego cyklu „Cyberiada”. Z powodu podobieństwa obu zbiorów (świat, tematyka) wydawcy często umieszczali „Bajki robotów” oraz „Cyberiadę” w jednym tomie. W 1982 „Bajki robotów” zostały dodane do listy lektur szóstej klasy szkoły podstawowej.
Opowiadania fabularnie przynależące do „Bajek robotów”:
Trzej elektrycerze Uranowe uszy Jak Erg Samowzbudnik Bladawca pokonał Skarby króla Biskalara Dwa potwory Biała śmierć Jak Mikromił i Gigacyan ucieczkę mgławic wszczęli Bajka o maszynie cyfrowej, co ze smokiem walczyła Doradcy króla Hydropsa Przyjaciel Automateusza Król Globares i mędrcy Bajka o królu Murdasie Jak ocalał świat Maszyna Trurla Wielkie Lanie Z dzieła Cyfrotikon, czyli o dewijacyach, superfiksacyach a waryacyach serdecznych królewiczu Ferrycym i królewnie Krystali CYBERIADA
PIERWSZE WYDANIE
1965 r.
FABUŁA
Jest to cykl opowiadań Stanisława Lema osadzonych w świecie robotów, z głównymi bohaterami Trurlem i Klapaucjuszem.
Z dzieła Cyfrotikon, czyli o dewijacyach, superfiksacyach a waryjacyach serdecznych Jak ocalał świat Maszyna Trurla Wielkie lanie
Siedem wypraw Trurla i Klapaucjusza Wyprawa pierwsza, czyli pułapka Gargancjana Wyprawa pierwsza A, czyli Elektrybałt Trurla Wyprawa druga, czyli oferta króla Okrucyusza Wyprawa trzecia, czyli smoki prawdopodobieństwa Wyprawa czwarta, czyli o tym jak Trurl kobietron zastosował, królewicza Pantarktyka od mąk miłosnych chcąc zbawić i jak potem do użycia dzieciomiotu doszło Wyprawa piąta, czyli o figlach króla Baleryona Wyprawa piąta A, czyli konsultacja Trurla Wyprawa szósta, czyli jak Trurl i Klapaucjusz demona drugiego rodzaju stworzyli, aby zbójcę Gębona pokonać Wyprawa siódma, czyli o tym jak własna doskonałość Trurla do złego przywiodła Bajka o trzech maszynach opowiadających króla Genialona Altruizyna, czyli opowieść prawdziwa o tym, jak pustelnik Dobrycy kosmos uszczęśliwić zapragnął i co z tego wynikło Kobyszczę Edukacja Cyfrania Opowieść pierwszego Odmrożeńca Opowieść drugiego Odmrożeńca Powtórka
ADAPTACJE
Teksty z Cyberiady (Wyprawa pierwsza A, czyli Elektrybałt Trurla) są wykorzystane w kompozycji Esa-Pekki Salonena Floof. Wyprawa siódma... została zaadaptowana jako element scenariusza do filmu Victim of the Brain. Do libretta na podstawie Cyberiady Krzysztof Meyer skomponował operę pod tym samym tytułem. 23 listopada 2011, z okazji 60 rocznicy wydania „Astronautów”, pierwszej powieści Lema, wyszukiwarka Google przygotowała specjalne doodle (czyli logo Google) z animacją i mini-grą opartą na motywach z wydań „Cyberiady” ilustrowanych przez Daniela Mroza.