Inleiding 7

Deze bundel draagt de wat plechtstatige van de Maatschappij tot Nut van 't Alge­ Zie Vas '993: 26. titel Nationale hymnen, maar het gaat hier meen het yolk wilden bijbrengen, vindt 2 gewoon over het volkslied van Nederland men naast nijverheid en tevredenheid ook Zie de bijdragen 1 van Grijp, p. 61-62, en enkele omringende staten, over het vaderlandsliefde. Dat brengt ons bij de en van Frijhoff, Wilhelmus en zijn buren. Het Nederlands betekenis van volkslied waar het nu om gaat, p. '34-'35· 3 is de enige taal die voor dit fenomeen de die van nationale hymne. Dit nationale De symboolwaarde term volkslied he eft. Engelsen noemen het volkslied verenigt, als het goed is, beide wordt benadrukt in de definities van Boyd national anthem, Fransen hymne nationale en andere volksliedtypen in zich: het moet 1980 en Laitenberger

Duitsers evenzo Nationalhymne. De Duit­ een lied van het yolk zijn, dat wil zeggen '990 : '59· sers hiidden Volkslied kunnen zeggen: dat gezongen door het hele yolk, maar door­ woord kennen zij immers ook. Sterker, wij gaans is het door burgers voor dat yolk hebben het van hen overgenomen, maar gemaakt. We spreken nu over 'yolk' in de had den er aanvankelijk andere gedachten zin van natie, maar daar maakt nu eenmaal bij dan zij. Er zijn namelijk wezenlijk ver­ het 'gewone' yolk het grootste deel van uit. schillende soorten volksliederen: liederen Hier ligt een belangrijk theoretisch maar van het yolk en liederen voor het yolk. ook praktisch probleem.2 De Duitser die in de dageraad van de De jaartallen verraden dat het vroegste Romantiek de term introduceerde - stadium in de ontwikkeling van het volks­ Johann Gottfried Herder, we schrijven liedbegrip, vanaf 1773, giobaal samenvalt 1773 - dacht zelf aan liederen van het yolk: met dat van de nationale hymne. Engeland oude, gehavende liederen, op te tekenen krijgt zijn 'God Save the King' in 1745, uit de monden van de oudste moedertjes, Frankrijk zijn Marseillaise in 1792. Het is zoals Goethe het formuleerde, oerpoezie de broedtijd van nationalisme, Romantiek die de Volksgeist of volksziel zou weerspie­ en liberalisme, stromingen die essentieel gelen. De N ederlanders namen het woord zijn voor het uitbreken van een ware natio­ snel over, maar zagen er eerder liederen nale-hymne-koorts in de negentiende voor het yolk in: brave liederen geschreven eeuw. Elke natie, in de zin van natiestaat, door brave burgers teneinde het onbetame­ moest haar eigen volkslied hebben. lijke gezang van de mind ere klassen, het Een nationale hymne kunnen we definie­ yolk dus, in goede banen te Ieiden. We ren als het klinkende symbool van de natie, schrijven inmiddeis 1789. Bij de deugden naast de vlag en het heraldisch embleem die de dames Wolff en Deken en de heren (leeuw, adelaar, enzovoort).3 Intern moet zo'n lied de nationale gezindheid en de zowel positieve als negatieve, die door eenheid bevorderen, extern dient het als verschillende individuen en groepen aan herkenningsmelodie van een land. Onder nationale hymnen worden gehecht. Ook de vaderlandse liederen van dat land neemt het ontwikkelen en al dan niet handhaven het een uitverkoren positie in, herkenbaar van rituelen kunnen een rol spelen bij het aan specifieke functies, in het bijzonder het identificeren van betekenissen. gebruik bij bepaalde gelegenheden, cere- Deze bundel is het verslag van een sym- monieen en rituelen. Deze positie wordt, posium dat door het Meertens Instituut als het goed is, gelegitimeerd door een op 25 april I997 in Amsterdam werd geor­ 4 brede populariteit onder de gehele bevol­ ganiseerd, onder de titel Nationale hymnen. Zie de tweede bijdra­ king. Statistisch onderzoek leert dat er een De dynamiek van een klinkend symbool. Het ge van Grijp, p.82-83. 5 direct verband bestaat tussen de waarde­ idee was een aantal wetenschappers uit Zie de bijdrage van ring voor het volkslied en gevoelens van eigen land en de buurlanden elk over zijn De Bruin, P.36-38. patriottisme. Dat houdt in dat de populari- of haar eigen hymne te laten spreken: teit, of algemener de receptie van nationale Belgie, Duitsland en Groot-Brittannie. hymnen van belang is voor het onderzoek Ook Frankrijk, dat gedurende enkele naar nationale identiteit. Daarbij gaat het decennia zuiderbuur is geweest van het niet simpelweg om een percentage van de Koninkrijk der Nederlanden, was verte­ bevolking dat het volkslied al dan niet genwoordigd, en daarmee een van de mooi vindt of graag zingt, populariteit is meest invloedrijke nationale hymn en ter een begrip dat kan worden gedifferentieerd wereld. Dit alles bleek een zinvolle collec- naar groepen binnen die bevolking. Rele- tie hymnen op te leveren. Deze bestrijkt vant voor de waardering van de nationale West-Europa, waar de bakermat ligt van hymne blijkt politieke, sociale, religieuze de nationale hymne. Enkele van de oudste en regionale differentiatie, terwijl ook de specimina komen hier vandaan: 'God Save leeftijd een rol kan spelen en in mindere the King' (I745), dat allerwegen als het mate de sekse. 4 prototype van de nationale hymne wordt Voor perioden waarvoor geen enquete- beschouwd, en het Wilhelmus, dat nog cijfers beschikbaar zijn is de contrafactuur aanzienlijk ouder is (ca. I 570) maar pas een sleutelbegrip, dat wil zeggen het maken heellaat offici eel als nationale hymne is van nieuwe teksten op bestaande melo- erkend (I932). Toch blijkt het zich al ten dieen, in dit geval op de mel odie van een tijde van de Republiek als een nationale bestaand volkslied. Gebeurt dit met een hymne avant la lettre te hebben gedragen,5 positieve intentie, dan getuigt het van po­ een red en om het in deze bundel extra pulariteit. De hymne kan echter ook wor­ aandacht te geven. West-Europa is ook den geparodieerd of bespottelijk gemaakt, het gebied van de drie machtigste land en waarmee een negatieve betekenis wordt ter wereld in de tijd dat het nationalisme uitgedrukt. Dat impliceert dat het volkslied hoogtij vierde: Engeland, Frankrijk en de dichter of zanger toch niet onberoerd Duitsland. Na de wereldoorlogen die hier­ laat: hij of zij blijkt er niet omheen te kun­ van het gevolg waren raakten de hymnen nen. Het gaat ons om de betekenissen, in West-Europa in verval. Vergeleken met Louis Peter Grijp Iinieiding 9 landen waar het nationalisme inclusief de instrument ten behoeve van de constructie hymne nog volop wordt gepraktiseerd, van nationale identiteit en een barometer zoals de Verenigde Staten en Turkije, zijn van het resultaat. de West-Europese volksliederen verworden Individuele nationale hymnen zijn gewil­ tot sleetse, half vergeten symbolen van de onderwerpen voor liedbiografieen en vergane glorie. Maar in deze op het eerste kortere studies. Ze zijn bijna altijd afkom­ gezicht fletse tonen blijken nog alIerlei stig uit het betreffende land en staan in kleurschakeringen te kunnen worden nationale tradities die verrassend omvang­ onderscheiden, die licht kunnen werpen op rijk kunnen zijn. Maljaars en Lenselink bij- renationaliseringstendensen in het laatste voorbeeld vonden in I993 voor Nederland 6 Brednich, Rohrig en decennium van deze eeuw. zo'n 350 publicaties over het Wilhelmus, Suppan 1973, deel I: De artikelen in deze bundel behoren tot vooralliterair-historisch van aard,9 en daar 18. is inmiddels alweer het nodige bijgekomen. 7 het genre van de liedbiografie. Een lied Voar een overzicht wordt daarbij vanaf zijn 'geboorte' tot aan Ook voor Engeland, Duitsland en vooral van de betreffende Nederlandse litera- zijn 'afsterven' gevolgd; deze metafoor van Frankrijk is er heel wat literatuur. tuur zie Van Ginkel het mensenleven zal regelmatig terugkeren Internationaal vergelijkende studies zijn 1995· daarentegen zeldzaam.1O Wel zijn er 8 in de bundel. De liedbiografie is een genre Zie Bimmer 1996: uit de volksliedkunde, een interdiscipline naslagwerken waarin zo veel mogelijk IIO. waar literatuurgeschiedenis en muziek­ nationale hymnes worden gepresenteerd of 9 Zie Maljaars en Len- wetenschap enerzijds en volkskunde, alge­ behandeld: hetzij als bladmuziek (bijvoor- selink 1993. mene cultuurgeschiedenis en sociologie beeld Reed en Bristows National Anthems of Zo,~ozeldzaam voor­ anderzijds elkaar ontmoeten.6 De auteurs the Wadel) 11 hetzij op cd (bijvoorbeeld I70 beeld is Abraham Hymnes Natianaux).12 Meer gegevens per 1972, die zich evenwel van deze bundel zijn dan ook afkomstig vooral op de hymnes uit verschillende disciplines, te weten de volkslied vindt men in het artikel 'National van de twee voormali­ muziekwetenschap, de literatuurgeschiede- Anthems' in de New Grove's Dictionary of ge Duitslanden con­ centreert. nis, de met de volkskunde verwante histori­ Music and Musicians. 13 Tamelijk recent is 11 sche antropologie en de geschiedweten­ The Voice of Nations van de Amerikaanse Reed en Bristow 1993· schap. De traditionele liedbiografie heeft, historicus F. Gunther Eyck, die de geschie­ 12 mits gevoed door actuele vraagstellingen, denis van vijftien Europese volksliederen Musique de la Garde Republicaine, raakpunten met een nieuw genre als de afzonderlijk behandelde en ze van een 170 hynmes llationnll~1: / culturele biografie en de mod erne cultuur­ vergelijkende introductie voorzag.14 Een 170 national anthems. Corelia cc 895770 geschiedenis. Merkwaardig genoeg komt verschil met de onderhavige bundel is dat (19921r995), box van het fenomeen van de nationale hymne nau­ Eyck aIle hoofdstukken zelf heeft geschre­ drie cd's. 13 welijks aan de orde in de geschiedschrij­ yen; dat impliceert behalve een grotere In het Refimnato1'iscb ving van het nationalisme en het recente afstand tot de bronnen ook een andere Dagblad verscheen in juli en augustus 1996 debat rond nationale identiteit.7 Ook in de relatie met de objecten. Eycks attitude is een informatieve serie volkskundige behandeling van nationale die van de beleefde vriendelijkheid van een artikelen waarin bui­ tenlanclse correspon­ symbolen speelt het onderwerp een gerin­ buitenlander, vermengd met het natuurlijke denten over 'hun' ge rol.8 Toch zijn er weinig objecten die in enthousiasme van een auteur voor zijn volkslied berichtten. 14 dit verband zozeer de emoties losmaken als onderwerp. Van onze auteurs daarentegen Zie Eyck '995. juist het volkslied. Het is tegelijkertijd een staan er enkelen behoorlijk kritisch tegen- over hun hymne en het nationaal gevoel opgericht voor de auteurs en ontstonden er van hun landgenoten. ook beeldtradities rond het scheppingsmo­ ment. Het bekende schilderij van de Frans­ man Isidore Pils uit 1849, waarop Rouget Een vergelijkende benadering de Lisle zijn juist voltooide Marseillaise voorzingt, werd nagevolgd zowel in Belgie De lezer van de onderhavige bundel kan in als in Nederland (zie afbeeldingen op de artikelen menig dwarsverband vinden p. 136, 166 en 64). Nederland en Groot­ dankzij de gemeenschappelijke vraagstel­ Brittannie delen het probleem van een 15 ling betreffende receptie, contrafactuur, onbekende auteur. De Britten stortten zich Voar de laatste stand betekenisgeving en rituelen rond de natio­ op de componistJohn Bull, die zijn naam van zaken zie de bij­ drage van De Bruin, nale hymne, in heden en verleden. Om meehad, en de Nederlanders op Philip p.I8. hem op weg te help en zal ik in het nu vol­ Marnix van Sint Aldegonde. In de Wilhel­ 16 Een gereformeerd gende, comparatieve gedeelte van deze musliteratuur is een standpuntbepaling ter­ dichter (onder meer van kerkliederen) als inleiding de belangrijkste verbanden nader zake (Marnix of Coornhert of nog iemand Ad den Besten komt uitwerken. Er zijn natuurlijk allerlei ver­ anders) een schier onvermijdelijke topos en claar rond voar uit. schillen aan te wijzen, gedeeltelijk terug te de heftigheid waarmee voor- en tegenstan­ Zie Den Besten 1983. voeren op de eigen geschiedenis van elk ders van Marnix elkaar nog immer bestrij- land. De Engelsen zien momenteel in hun den, verrast. 15 Hier speelt overigens een anthem de vergane glorie van het Britse typisch Nederlands trekje mee: gezien het imperium, de Duitsers mogen hun eerste christelijke karakter van de tekst van het strofe, die herinnert aan een catastrofaal Wilhelmus (atypisch voor een nationale verleden, niet meer zingen, de Belgen heb- hymne) woedt deze discussie vooral in ben het vertrouwen verloren in de staat gereformeerde kring, waar men er graag waar hun Brabanc;:onne symbool voor staat, een calvinistisch lied in ziet. Projectie van terwijl de Fransen de Marseillaise nog te eigen religieuze gevoelens op de tekst van veel in het bloed zit om haar op te geven. het oude lied is geen uitzondering16 en Het Wilhelmus tenslotte lijkt zich met een sommigen lijken zich, bewust of onbewust, heuse comeback in een uitzonderingsposi­ een geloofsgenoot als auteur van het volks­ tie te bevinden. lied te wensen: Marnix dus. In plaats van deze verschillen zou ik ech- De omstandigheden waaronder de West- ter vooral de overeenkomsten willen bena- Europese nationale hymnes zijn ontstaan drukken, zoals die uit de afzonderlijke arti- vertonen veel overeenkomsten. Het Wil­ kelen naar voren komen en die de helmus, de Brabanc;:onne en het Deutsch- nationale hymne tot een internationaal landlied zijn geschreven in de ontstaanstijd fenomeen maken dat in we zen voor elk van de betreffende naties; het Wilhelmus land hetzelfde is. Zo'n gemeenschappelijk en de Brabanc;:onne gedurende een opstand kenmerk betreft de verering van auteur en die te vergelijken is met de Franse Revolu­ componist alsmede de mythevorming die tie, die de Marseillaise voortbracht. In zich rond hun personen voordoet. Zo wer­ dezelfde opstand die de Brabanc;:onne het den in Frankrijk en Belgie standbeelden levenslicht deed zien brak ook eindelijk, Louis Peter Grijp / Inleiding 11 aan de andere zijde der barricaden, het extreem rechts voor de Marseillaise, De toenmalige Nederlandse volkslied 'Wien Vlaamse Leeuwen het Deutschlandlied Neerlands bloed' door, dat de eerste acht­ lijkt een betreurenswaardige apotheose van tien jaar van zijn bestaan sluimerend had deze trend. doorgebracht. Het zijn voorbeelden van Een bijzondere vorm van toe-eigening het axioma dat de nationale hymne het betreft de contrafactuur. In tegenstelling moet hebben van momenten van sterke tot de teksten he eft de muziek an sich geen collectieve ervaringen. Dan wordt de basis politieke lading waardoor ze gemakkelijk van haar populariteit gelegd, waarop zij in nationale grenzen passeert. In de contra­ tijden van rust en vrede kan teren totdat factuur wordt, algemeen gesproken, graag 17 zich weer een nieuw moment van nationale het onderwerp of de strekking van het Zie de bijdrage van Scott, p. 117. opwinding voordoet. model in de nieuwe tekst behouden. De 18 Een telkens weerkerend thema is de dis­ melodie van een komisch lied leent zich Zie Grijp '99 I: 88. 19 crepantie tussen het ideaal van een door voor nieuwe komische liederen, die van Zie de bijdrage van 'gans het yolk' gedragen nationale hymne liefdesliederen voor nieuwe liefdesliederen, Scott, p. 119. 20 en de praktijk waarin het nogal eens om enzovoort.18 Dit principe geldt onvermin­ Zie de bijdrage van een partijlied blijkt te gaan. Veel dynamiek derd voor nationale hymnen. Vooral de Nehlsen, p. I05-I07. ontstaat wanneer politieke groeperingen melodie van 'God Save the King' is buiten zich de hymne trachten toe te eigenen. Groot-Brittannie gebruikt voor nationale Toen 'God Save the King' in 1745 op het hymnen of andere vaderlandse liederen, toneel verscheen, was het gericht tegen een onder meer in Amerika, Denemarken, Ita­ opstand van de katholieke jakobieten; het lie, Pruisen, Rusland, Zweden, Zwitserland heeft er echter alles van dat het lied oor­ en Liechtenstein, dat als enige van deze spronkelijk juist voor koning Jacobus II was reeks heeft verzuimd zich een nieuwe geschreven en dat de tegenpartij het zich melodie voor het volkslied aan te meten.19 dus had toegeeigend. 17 Het Wilhelmus was Ook in Nederland zijn patriottische liede­ in de achttiende eeuw vooral een partijlied ren op de Engelse hymne gezongen, even­ van de Oranjegezinden. In de volgende als op de Marseillaise trouwens. Omge­ eeuw eigenden de calvinisten zich het lied keerd diende het Wilhelmus voor Duitse toe en een eeuw later de NSB. Ook de vaderlandse liederen en in de zeventiende geschiedenis van de Marseillaise is een eeuw zelfs voor een Zwitsers lied, dat grote aaneenschakeling van toe-eigeningen. Als populariteit genoot. 20 knipperbollen volgden de Marseillaise en, Een andere vorm van grensoverschrij­ ten tijde van de Republiek, het Wilhelmus dende invloed is die van de muzikale bein­ de politieke machtswisselingen. Een inte­ vloeding. Toen Haydn zijn befaamde Ktti­ ressante constatering door verscheidene serlied componeerde, had hij ongetwijfeld auteurs betreft de toe-eigening van het 'God Save the King' voor oren, niet letter­ volkslied door de bourgeoisie. Zowel de lijk maar als idee. Frijhoff geeft een verras­ Marseillaise als 'God Save the King' send voorbeeld van het Chinese volkslied, belandden ooit in de klassenstrijd aan de waarvan de grondgedachte op de Marseil­ rechterzijde. De actuele belangstelling van laise is geinspireerd. 'God Save the Queen' en de Marseillaise vormen tegenpolen die eiste Popularitiit garandeerde.25 door veel auteurs als de twee muzikale In de geschiedenis van veel nationale basistypen van de nationale hymne worden hymnen heeft het ideaal van de uitverko­ beschouwd: de koraalachtige hymne (vaak renheid kortere of langere tijd onder druk verbonden met het vorstenhuis) tegenover gestaan. Soms is er concurrentie van een de energieke mars. Een verrassende invul­ ander populair vaderlands lied. Een voor­ ling van dezelfde dichotomie yond plaats in beeld is het Wilhelmus, dat het officiele Nederland, direct na de Franse tijd. Als volkslied 'Wien Neerlands bloed' zuiver op voorbeeld van een plechtig volkslied gold grond van een grotere populariteit ver­ 21 'God Save the King' en van een vrolijk drong. Ook de melodie kan een aanleiding Zie de eerste bijdrage volkslied het... Wilhelmus (dat pas in de van Grijp, p. 52. zijn een hymne te vervangen door een 22 tweede helft van de negentiende eeuw zijn andere, zoals het geval was bij de talrijke Dit constateert oak huidige gedragen karakter zou krijgen).21 Boyd 1980: 47. nationale volksliederen die op de wijs van 23 Als model was de Marseillaise, direct na de 'God Save the King' gezongen werden. Vergelijk de bijdrage van Frijhoff, p. 158. Franse tijd, uiteraard taboe. Deze binaire Een regelmatig voorkomende figuur is die Pentatoniek is een typologie is zeker niet toereikend. Wie de van twee liederen, waarvan het ene aan het toonsysteem dat 170 gebruik maakt van eerder genoemde cd met nationale vorstenhuis is gekoppeld en het andere de uitsluitend de zwarte hymnen beluistert kan gemakkelijk een staat symboliseert. Dat was in het begin toetsen van de piano (of een transpasitie); derde type onderscheiden, dat van de Itali- van deze eeuw de relatie tussen Wilhelmus het is karakteristiek aanse opera-ouverture, dat vooral in Mid­ en 'Wien Neerlands bloed'. In Denemar­ voor de traditionele 22 l11uziek van het Verre den- en Zuid-Amerika geliefd is. Bij deze ken, Zweden en Luxemburg bestaan nog Oasten. luistersessie valt ook een pregnantere vorm steeds dergelijke vorstenhymnes naast het 24 van muzikale ontlening op. Enkele hymnen officiele, nationale volkslied. Laitenberger '990: 163. blijken motieven aan de Marseillaise te Naast deze concurrentie op nationaal 25 ontlenen, met name die van Andorra, Bar­ niveau kan er ook van onder af aan de Schwab 1965: 85. 26 bados, Kameroen en Georgie. Een ander poten van een volkslied worden gezaagd: Zie de bijdrage van muzikaal gegeven is dat vele nationale regionale hymnes! In Nederland heeft het Verschaffel, p. '75. 27 hymnes zich qua stijl orienteren op de Wilhelmus weinig te duchten van het Zie de bijdrage van negentiende-eeuwse rnilitaire muziek, het­ 'Bronsgroen eikenhout' of het Friese volks­ Scott, p. 124. geen door de arrangementen wordt bena­ lied (al genieten deze een zekere populari­ drukt. Soms is echter bewust ontleend aan teit), in Vlaanderen daarentegen heeft de de eigen muzikale folklore. Het Chinese Brabanc;:onne het tegen de Vlaamse Leeuw volkslied combineert bijvoorbeeld een wes­ moeten afleggen. 26 In Wales en Schotland, ters marsritme met oosterse pentatoniek. 23 waar het 'God Save the Queen' door som­ Zelfs Haydn maakte gebruik van volksmu­ migen meer als het Engelse dan het Britse ziek; zijn Kttiserhymne vertoont een frap­ volkslied wordt beschouwd, heft men bij pante overeenkomst met een volksliedje uit voetbalwedstrijden zelfs liever de regionale Kroatie, toentertijd onderdeel van het hymne aan dan de nationale hymne.27 Dat Habsburgse keizerrijk.24 Het zal hem even­ klinkt overigens ernstiger dan het lijkt: ook wel minder zijn gegaan om de etnische in de Nederlandse eredivisie wordt, althans kleuring als om de 'volkstoon', die de ver- in Heerenveen, vaak het Friese volkslied Louis Peter Grijp Iinieiding 13 gespeeld. Dat kan dan met de Groningse optreedt in het bekende marktlied De of Limburgse hymne worden beant­ moord te Raamsdonk. Als de moordenaars woord.28 Dat het groeiende regionalisme zijn gepakt, worden ze naar het schavot ook in het genre van de hymne zijn beslag geleid: krijgt, wordt bevestigd uit Duitsland, waar de volksliederen van Lander als Beieren en Toen ze hadden het schavot Baden geliefd zijn. 29 beklommen Tenslotte iets over de functies die natio­ Riepen ze: Het kan ons niks nale hymnes in de betrokken landen uitoe­ verdommen. fenen en de rituelen waarbij ze betrokken 28 E-mail van 24 maart zijn. Vniverseel is uiteraard de functie van Toen ze aan de touwen hingen, 1998 van Feitze van strijdlied in tijden van politieke spanningen Begonnen ze Wien Neerlands bloed de Hoek, s c Heeren­ te zingen. veen en oorlog, en ook in vredestijd wordt de 29 nationale hymne op gezette tijden in het Zie de bijdrage van leger ten gehore gebracht. De ultieme Maar Piet die kon de wijs niet Holzapfel, p. 188. 30 beleving van het volkslied vindt plaats houwen Zie de tweede bijdra­ wanneer het met de dood voor ogen wordt en zong Wilhelmus van Nassauwe.34 ge van Grijp, p. 76. 31 gezongen; niet zozeer tijdens de strijd Zie Eyck 1995: xix. 32 alswel voor het vuurpeloton. Het is een Zo zong men het lied in Luycksgestel, In de Britse televisie­ nationalistische variant van de geestelijke een dorp onder Eindhoven. Aan de andere serie 'Allo, 'allo werd eens bij een execu­ gezangen die protestantse martelaren, of kant van de grens, in het Belgische Dessel, tiescene de Marseillai­ zo men wil ketters, aanhieven wanneer ze luidde de passage: se gezongen door de familie van het slacht­ door de Inquisitie op de brandstapel wer­ offer. den gebracht. In de Tweede Wereldoorlog En toen de rovers aan de galg hingen 33 wisten Nederlandse verzetsstrijders van Begonnen ze De Vlaamse Leeuw te Zie Eyck 1995: xix. 34 christelijken huize zich in deze traditie zingen.35 Franken 1978: 428. wanneer ze kort voor hun executie het 35 Ibidem, 426. Wilhelmus of een psalm aanhieven.30 Maar Behalve in het leger, hetzij in oorlog of ook elders werd het volkslied gezongen bij vrede, worden nationale hymnes uiteraard executies. Een Belgische verzetsstrijder gezongen of gespeeld bij nationale herden­ vroeg in I9I6 zijn familie de Brabanl;onne kingen, lokale feesten met een nationaal in te zetten op het tijdstip dat hij zou wor­ karakter en staatsbezoeken. Ook klinken ze den gefusilleerd.31 Dit betreft mogelijk bij andere gelegenheden waarbij vertegen­ een Franse traditie, die mij verder aIleen woordigers van verschillende naties bijeen­ bekend is uit een parodie.32 Een jonge zijn, bijvoorbeeld bij sportwedstrijden. De Pooise vrouw zong in I939 bij haar execu­ Engelse traditie om theatervoorstellingen, tie het volkslied in het Duits ('Nog is filmvertoningen en concerten met het Polen niet verloren') zodat de soldaten volkslied te besluiten he eft op het vasteland haar woordelijk konden verstaan.33 weinig navolging gehad. Vit deze traditie Dat dit ritueel een langere geschiedenis komt evenwel het gebruik voort radio- en heeft doet een parodie vermoeden, die televisieuitzendingen met de tonen van de nationale hymne te besluiten, een gebruik In het algemeen lijkt het klinkende sym­ dat overigens momenteel snel aan het ver- bool van de oude naties op gespannen voet dwijnen is. te staan met de etnisering van de West- Ook de rituelen die de uitvoering van de Europese bevolkingen. Als een allochtone nationale hymne omgeven, zijn aan een voetballer het volkslied niet blijkt te ken- negatieve dynamiek onderhevig. Traditio- nen, kan dat tot racistische gevolgtrekkin- neel stond men op als het volkslied gen leiden.37 gespeeld werd, en men ontblootte het Veel teksten hebben hun actualiteit ver- hoofd, een gebruik dat na de Tweede loren en wekken door hun agressieve toon 36 Wereldoorlog langzaam maar zeker aan het tegenwoordig zelfs ergernis op. Ze doen bij Zie de tweede bijdra­ ge van Grijp, p. 92. uitdoven is. In sommige landen gaat het menigeen het verlangen naar een nieuw 37 volkslied met bepaalde gebaren gepaard: volkslied ontstaan, dat wi! zeggen: een Zie de bijdrage van in Mexico wordt de onderarm horizontaal nieuwe tekst. Tegen de melodieen bestaan Frijhoff, p. 156. voor de borst gehouden, in nazi-Duitsland minder bezwaren. In diverse landen wor­ bracht men de Hitlergroet (en evenzo hier den de laatste jaren pogingen tot actualise­ te lande bij de NSB; zie de afbeelding op ring ondernomen, die echter nooit ingang p. 78). Hoe dan ook drukken, of drukten, vinden. Het blijkt in de huidige relatieve dergelijke rituelen verschuldigde eerbied laagconjunctuur van het nationale gevoel uit. Wie die niet betoonde door bijvoor­ onmogelijk een nieuw volkslied te creeren beeld te blijven zitten, maakte zich in dat zich enige populariteit kan verwerven. gezelschap onmogelijk of kon zelfs gestraft worden. Ook het al dan niet meezingen van de hymne is aan dynamiek onderhevig. Louis Peter Grijp Enerzijds is er een algemene tendens om niet meer te zingen, ook al omdat men de tekst nauwelijks nog kent. Anderzijds wordt tegenwoordig van voetballers verwacht dat zij in het (televisie-)oog van de natie het volkslied meezingen, terwijl zij voorheen geacht werden te zwijgen. Toezingen is bij het voetbal meezingen geworden.36 In alle vijf bestudeerde West-Europese landen wordt de klacht gehoord dat de bevolking haar volkslied niet meer kent, al danniet gestaafddoor statistisch onder­ zoek. De klacht wordt meestal gevolgd door de roep op scholen meer aandacht aan het volkslied te besteden. De multi cul­ turele samenstelling van leerlingenpopula­ ties kan dan aanleiding geven tot discussie. Louis Peter Grijp Iinieiding 15

Literatuur

Abraham, L.A., 'Anregungen zur ver­ gleichende Analyse von National­ hymnen', Beitrage zur Konfliktfor­ schung 2 (1972) 23-47 Besten, A. den, Wilhelmus van Nassou­ we. Ret gedicht en zijn dichter (Leiden 1983) Bimmer, A.c., 'Nationale Symbole. Ein Einwurf', in: K. Roth (red.), Mit der Differenz leben. Europaische Ethnologie und Interkulturelle Kom­ munikation (Munster 1996) IO 5 - I I 3 Boyd, M., 'National Anthems', in: The New Grove of Music and Musicians (Londen 1980) deel 13,46-74 Brednich, R., L. Rohrich en W Sup­ pan (red.), Randbuch des Volksliedes. 2 delen (Miinchen I973) Eyck, EG., The Voice ofNations. European National Anthems and their Authors (Westport, Conn. / Londen I995) Franken, H., Liederen en dansen uit de Kempen. Een optekening (z.p. 1978) Ginkel, R. van, 'Eigen en vreemd, eender en anders. De conjunctuur van het nationale denken', Focaal 25 (I995) 159-I 75 Grijp, L.P., Ret Nederlandse lied in de Gouden Eeuw. Ret mechanisme van de contrafactuur (Amsterdam 1991) Laitenberger, T., 'Hymnen als Staats­ symbole und "unpolitische" Musik', in: S. Eisel, Politik und Musik. Musik zwischen Zensur und politischem Miflbrauch(Miinchen I990) 159-181 Maljaars, A., en S.]. Lenselink, Ret Wilhelmus. Een bibliografie (Den Haag I993) Reed, WL., en M.]. Bristow (red.), National Anthems of the World (achtste druk, Londen 1993) Schwab, H.W, Sangbarkeit, Popula­ ritiit und Kunst/ied (Regensburg 1965) Vos, ]., De Spiegel der Volksziel. Volks­ liedbegrip en cultuurpolitiek engage­ ment in het bijzonder in het socialisti­ sche en katholieke jeugdidealisme tijdens het interbellum. Dissertatie Katholie­ ke Universiteit Nijmegen (Nijme­ gen I993)