Nationale Hymnen in Het Koninkrijk Der Nederlanden,·1

Nationale hymnen in het Koninkrijk der Nederlanden,·1

Aankomst te Scheveningen van prins Willem Frederik van Oranje, de latere koning Willem I, 30 november 1813. 45 1813-1939 2

't VVilhelmus van N assouwen, deze overweging nauwelijks een rol he eft Met dank aan Martine Klinkt schatrend langs het Strand. gespeeld. Er moeten andere factoren in het de Bruin voor het vele o Vorst, daar we U aanschouwen spel zijn geweest. De kwestie is van belang, materiaal waarop zij mij opmerkzaam heeft In 't vrije Nederland. omdat de concurrentie tussen de twee lie gemaakt. VVij juichen met Brittanje, deren en de discussie die daarmee gepaard 2 Met dank aan Henk Daar, na veeljarig leed, ging, een uitgelezen kans bieden meer te Velde voor zijn Een Willem van Oranje inzicht te krijgen in wat we kunnen aandui- commentaar op het gedeelte ,8'3-'939. Weer Neerlands Strand betreedt. den als de theorie van de nationale hymne, 3 zoals die althans in Nederland min of meer Welko7llstgroet aan z.K.H. Willen, Frede- Zo stelde een anonieme Haarlemse dichter latent bestond. De gecombineerde biogra 17k bi) het betJ-eden van zich in 1813 de begroeting voor van de fieen van de twee volksliederen weerspie het Hollandsch StJ·andt, eerste strafe. Vit: toekomstige koning van Nederland bij gelen culturele en politieke ontwikkelingen Liederen voor en door diens aankomst in Scheveningen: op de in negentiende-eeuws Nederland. Ze vrienden van Vri)heid, 3 Vtzderland en Oranje klanken van het VVilhelmus. Ofbij de maken duidelijk dat de nationale hymne (Haarlem ,8'4) " landing inderdaad het Wilhelmus langs het niet zozeer een statisch, door het lands be KB Pamflet 23725. 4 strand schaterde, is bij mijn weten niet stuur opgelegd en geregisseerd fenomeen Wel schijnt de uitge gedocumenteerd.4 Dit vaderlandslievende is, maar resulteert uit een dynamisch laten bevolking van nen Haag veelvuldig visioen - dat uiteraard op de melodie van samenspel van verschillende factoren, het Wilhelmus te 5 het VVilhelmus moest worden gezongen - invloeden en initiatieven. hebben gezangen als mede het traditionele laat weI zien dat het oude lied ten tijde van Na 1932 heeft het VVilhelmus het rijk 'AI is ons prinsje nog de bevrijding van de Franse overheersing alleen, wat niet wil zeggen dat er dan niets zo klein' (voar de inmiddels 4' -jarige nog populair was en nog steeds geasso meer gebeurt. Integendeel, juist dan heb prins). Couvee en Pik cieerd werd met het Oranjehuis. Toch zou ben toe-eigeningsprocessen plaats. Ze vor kemaat '963: 24, 49· 5 het jonge koninkrijk spoedig een andere men de opmaat voor het tweede deel van Het betreft expliciet nationale hymne krijgen: Tollens' 'VVien dit artikel dat de periode vanaf de Tweede het oorspronkelijke Wilhelmus, zander de Neerlands bloed'. Deze zou het ruim een Wereldoorlog bestudeert tot aan de huidi- 'in later tijd gemaakte eeuw uitzingen, offici eel althans. ge comeback. veranderingen in de zangwijze': dus niet de Waarom kon het VVilhelmus niet 'nieuwe wijs' of Prin gehandhaafd blijven? De traditionele senmars (waarover verklaring luidt dat dit te veel aan de later meer). partijtwisten van weleer zou herinneren. We zullen in het onderstaande zien dat

------De populariteit van het Wilhelmus bekendheid genoot. 1O Van populariteit aan het begin van het Koninkrijk getuigen ook muzikale composities waarin het Wilhelmus is verwerkt. Zo componeer- In het bundeltje waarin de aankomst van de de Leidse universiteitskapelmeester prins Willem op het Scheveningse strand Chr.F. Ruppe in 18 I 3 acht variaties voor wordt bezongen, staat ook een serieuze fortepiano 'op het Nederlands Volkslied poging het dan al eeuwenoude Wtlhelmus Wtlhelmus van Nassau'; van diens stadge te actualiseren. Dit nieuwe lied begint ook noot Arie Leeflang werden in 18 I 5 insge met de woorden 'Wtlhelmus van Nassou- lijks pianovariaties gepubliceerd op zowel wen' en is evenals het oorspronkelijke Wil- het Wtlhelmus als 'Al is de Prins ook nog Welko1llstgroet p. 4', 6 zie Leendertz 1925: helmus een acrostichon. Er zijn meer van zoo klein' en omstreeks dezelfde tijd ver 79· dat soort actualiseringen beproefd, bijvoor- schenen variaties op het Wtlhelmus van de 11 KB pamflet 23551, beeld Het oude Volkslied Wilhelmus van organist S.A. Hempenius. De latere com- geciteerd naar Leen Nassouwen, gedicht in den jare 1568, vrij ponist van 'Wten Neerlands bloed', de uit dertz '925: 78. Ook de andere voorbeel nagevolgd en toegepast op den tegenwoordigen Duitsland afkomstige Johann Wilhelm den zijn aan Leen tijd, 1813, gedicht door ene M.M./ een Wilms, schreef in 1814 variaties voor een dertz ontleend. 8 Wilhelmus van Nassouwen, in den geest van het uitgebreide bezetting van fluit, klarinet, Zie bijvoorbeeld in oude lied, toepasselijk gemaakt op de gezegende fagot, viool, cello en orkest, die zeven maal Het Princeiyk Omnje d d d Hof(Den Haag 1748). Omwenteling van 1813 van e Hoornse met groot succes wer en uitgevoer in KB 532 K 12, p. 10 het rector ].S. Swaan (1814) (ook een acrosti- Felix Meritis. De Amsterdamse correspon- lied: 'WIlhelmus van Nassauwe, / song chon); en een Volkslied van Cornelis Loots: dent van de Allgemeine musicalische Zeitung Nederland weI eer, I schreef: 'Das Publicum war im Enthousias- Wilhelmus van Nas sauwe, / zo zingen wy 'Wilhelmus van Oranje!' mus, wie sonst nie.' Deze correspondent nu weer, / en sullen 't Zoo klonk der vaadren zang. was overigens niemand anders dan Wilms blyven zingen, I wy zelf, die ook in het orkest zal hebben mee schroomen nu geen Frans / en laaten ons Een loflied op het oude lied dus, een figuur gespeeld!12 Niet bewust van de schone taak niet dwingen, / ver 8 keert is nu de kans,' die al v66r de Franse tijd was beproefd en die hem wachtte vervolgde de correspon 9 ook nu weer navolging zou krijgen, onder dent: 'Wte der Englander sein God Save the Zie p. IIO. meer in een relatief succesvol und der Hollander seinem 10 Lied van King, Wilhelmus: 'God Save the King' Nederland door Spandaw (1815)' De so miiflte eigentlich jede Nation ihr kende in Nederland een bescheiden popu Luxemburgse herdichting uit het begin van Nationallied haben, das allen Standen lariteit. Scott noemt deze eeuw die Nehlsen later in deze bundel bekannt und werth, indem sich an dasselbe in zijn bijdrage al een 9 Nederlands contrafact presenteert, staat in dezelfde traditie. mit oder ohne Bewufltseyn tausend Gedan uit 1763 (p. II 8). Van Dergelijke pogingen - er waren er meer ken und Gefuhle kniipfen, wiirde es zu direct lla de F ranse tijd ken ik twee con - doen ons beseffen dat het Wilhelmus in rechter Zeit, bey geschicklicher Gelegen trafacten: een op prins de Fransetijd zijn emotionele betekenis als heit, benutzt, sicher begeistern, und die Willem Frederik en' zijn gemalin (linlde het vaderlandse lied bij uitstek niet had Gemiither fur das Allgemeine und aan Needa1lds V01TIel1 - verloren. Integendeel, na de bevrijding Vaterlandische stimmen - wie dies beym 'God spaar d'Oranje hollandischen Wilhelmus allerdings der Fall Vorst!' ca. 1813-1814- gold het als een 'oud volkslied' in de zin Liedpamflet Collectie van een nationale hymne vergelijkbaar met ist.'13 Het concert was begonnen met een Wouters, KB Den Haag) en een met 'God Save the King', dat hier enige uitvoering van het Wilhelmus sec en bevat- dezelfde thematiek ('God zegend, Neer landsch vorst I Die 's Lands belangen torscht') uit het Nieuw Zeellwsche Liedeboek (tweede druk ,8'4) 24. Louis Peter Grijp /1813-1939 47 te ook een ouverture van Carolus Fodor is echter afkomstig uit een geuzenlied - waarin het thema was verwerkt. Wilms dus juist tegen de Spanjaarden gericht - citeerde het Wilhelmus verder in een pro waarin N ederlandse legerhoeren hun grammatisch pianowerk van zijn hand, Die Spaanse klan ten voor rotte vis schelden Schlacht von waterloo oder La Belle Alliance (ca. 1577).17 Diverse varianten, waarin ook am I8tenJunius I8I5 (1815), tezamen met 'De toonen [tenen] door de schoenen, Het de volksliederen van de andere twee zege hemd al uit de broek' worden genoemd, vierende landen,14 en in een Oranje-wals bevestigen dit. 18 E.T. Kuiper (1862-1924), (1816).15 die aan een heruitgave van het Geuzenlied Het lijkt duidelijk: omstreeks 1815 heeft boek werkte, herinnerde zich dat de elle 11 Van Reijen 1988: 34 Nederland een algemeen aanvaard en boog-versie in zijn jeugd nog algemeen e.v. Van Hempenius geliefd volkslied, dat ook als zodanig werd gezongen werd; dat zal omstreeks 1875 zijn zijn oak variaties op 19 'Wien Neerlands ervaren naast de hymnes van andere naties. geweest. De elleboog-door-de-mouwen is bloed' bekend. Toch waren er problemen. De aanpassin evenwel nog langer in het collectieve 12 Klusen '975: 'S· gen die we eerder zagen, laten een zwakte geheugen blijven hangen. Mijn vader Louis WIlms speelde in het zien waaraan elke eeuwenoude nationale Wilhelm Grijp (1914-1989) wist zich nog orkest tweede fluit. 13 hymne lijdt: de tekst was niet actueel meer de regels 'Wilhelmus van Nassauwen, de Geciteerd naar en grotendeels vergeten. Enkele heruitga elleboog door de mouwen' te herinneren Nehlsen '993: '92. Vertaling: 'Zoals de ven van de oorspronkelijke tekst uit de uit het Den Haag van begin J'aren twintig; Engelsman zijn HGod geuzentijd, vaak met historische aanteke ze werden door 'straatjongens' gezegd (niet Save the King" heeft gezongen).20 en de Hollander zijn ningen, moeten worden beschouwd als Wilhelmus, zo zau een goedbedoelde poging hieraan iets te We vragen ons af hoe die parodieen wer eigenlijk elke natie 16 haar nationale lied doen. den gezongen, want ze passen uiteraard moeten hebben, dat Maar wat zong men dan eigenlijk? In niet op de tegenwoordig gezongen melo aIle standen kennen en in ere hauden, een van de heruitgaven uit 1813 wordt het die, maar evenmin op de indertijd gangba doordat men er al dan 'liedje' gespecificeerd waarvan wordt re Prinsenmars, zoals die bijvoorbeeld in niet bewust duizend gedachten en gevoe gezegd dat het algemeen gezongen werd: 1814 door Jacob Rauscher werd gecodifi lens aan verbindtj het ceerd voor gebruik in het leger. 21 Een zou mits het op het juiste moment, bij een Wilhelmus van N assouwen, opname die Ate Doornbosch nog in 1966 gepaste gelegenheid, Bent gij van Duitschen bloed? op Terschelling maakte, geeft ongetwijfeld wordt gebruikt, zeker enthousiasmeren en De elleboog door de mouwen, een goede indruk (zie muziekvoorbeeld).22 algemene en het Het haar al door den hoed. In de eerste zes maten herkent men vaderlandse gevoelens oproepen, zoals dat bij Zijt gij Wilhellemus? gemakkelijk de Prinsenmars. Deze maten het Hollandse Wilhel Zijt gij Wilhellemus? worden niet herhaald; doet men het weI mus in elk geval gebeurt.' Wel dat is goed! (zoals in de Prinsenmars), dan pass en daar 14 de elleboog-regels op. De rest van de Reeser 1950: 42; Klusen '975: 167. De uitgever, over het algemeen historisch melodie is een samentrekking van het 15 goed onderlegd, verkeerde in de veronder middendeel van de mars. Klusen 1975: 166; Enschede '9 I 6: 248. stelling dat deze tekst terugging op een Afgezien van dergelijke parodieen zullen 16 schimplied op Willem van Oranje uit de de meeste mensen in 1813 alleen nog de Leendertz 1925: 68, geuzentijd. De 'elleboog door de mouwen' noemt Het origineele woorden van de eerste regel hebben Volkslied: Wilhelm"s van Nassollwen (Lei den 1813; Knuttel 23539); Q. de Flines' uitgave naar Valerius (Knuttel23472); J. Scheltema's Verhan deling av,,' het lied gekend. Volgens].W Enschede werden die meer en meer een instrumentaal karakter als voIgt gezongen: gekregen. Voor de zanger van 1813 hield dat in dat er meer noten dan lettergrepen Wllhellemussie va-han Nassouwe, waren. Als we Enschedes 'Wilhellemus' ben ik van Dui hui huitschen bloed tekst op de noten van de Prinsenmars zingen, begrijpen we dat dit niet voldeed en voor het overige 'zonder woorden uit aan de esthetische eisen van de tijd (zie gebracht'. muziekvoorbeeld hiernaast). Het Wilhelmus was in deze tijd dus Een poging om tekst en muziek beter

WilhehltZls von NOSSOll eigenlijk een lied zander tekst! De oor met elkaar in overeenstemming te brengen wen, voor het eerst uitgegeven in 1814, sprankelijke woorden waren vergeten, vinden we bij de uitgever J.B. Nolting, die waarin nog een uitga afgezien van de eerste regels die werden een pianozetting met alle vijftien originele ve zander toelichting bij boekhandelaar aangevuld met onbegrepen onzin of met tekststrofen op de markt bracht (hiernaast). Esveldt-Holtrop lalala, pompompom en dergelijke. De Hij liet de oneven versregels herhalen, wordt genoemd (Scheltema 1823= melodie lijkt rand 1813 vooral instrumen alsmede de zesde versregel. Weliswaar 175)· taal uitgevoerd te zijn geweest. Ze was loste dit het teveel aan noten op, maar er 17 immers aan het begin van de achttiende Voor enkele strofen kwamen verkeerde accenten voor in de zie de bijdrage van eeuw geevolueerd tot de zogenoemde plaats. Men kan nauwelijks aannemen dat De Bruin, p. 34-35. 18 'nieuwe wijs' of Prinsenmars en had daarbij Noltings tekstplaatsing veel ingang heeft Enkele varianten in Leendertz '925: II6. 19 Kuiper en Leendertz J =66 I I. 1924-1925, deel I, j p. x. I p. ) J I J I J1 20 i! J) r De zuster van mijn 1'# Wil hel le- mus van Nas sou we vader, mevrouw w.e. I. I. Grijp, eertijds kleuter I J1 P J) P I j j onderwijzeres, beves P r r tigt deze mededeling; 1'# Ben ik van Ne - der - duit sen bloed, van haar is de sociale I. karakteristiek afkom p. ) j J j JJ stig. ~,# Jl I I r I 21 De el Ie - boog door de mou wen, Van Duyse '903- 1908, deel II: 1660. p p 22 I I n A I ] Opname 15 april 1966 r 1'# Het haar alr door den hoed te Hoom (Terschel I. ling); de zanger was )1 Jord Spanjer, geboren P p. 1 ~ p 15 maart 1899 in het P nabijgelegen Lies; NVA 1'# Zingt gij Wi! - hel le-mus, 31611. Dezelfde melodie instrumentaal in J. Kunst, Het {!!'Ven p. Parodie op het Wilhelmus de lied van Nede1"land 1'# P p P 1 ~ p zoals die rond 1813 moet (Amsterdam 1938) Zingt gij Wil - hel - le-mus, zijn gezongen (reconstructie 171 (eveneens opgete naar een opname van kend in Terschelling). Ate Doornbosch uit 1966). 1'# p I r J I l II Is dat niet goed! Louis Peter Grijp 11813-1939 49

J1I- j J I~~ ~ J 1 l J J 1 C- D 1 r f Wil - hel Ie - mus - sie vii han Nas - sou - we, ben

1,# J. J r r 1 :D f 1 J ik van Dui hui - huit schen bloed

De tekst van het Wilhelmus zoals die in de eerste helft van de negentiende eeuw op de Prinsenmars moet zijn gezongen (reconstructie naar mededeling van Enschede), 50 Nationale hymnen

4 3. Wilhelmuslied. mf " J.I. L ~ ~ ~ .., . ---=±=.=-=+~- J ¥Q, i' J I J! jJ '"~. ----=- IF ----=- 1. Wi! - hel - mus van Nas - sou - we En 't lie - ve Va - - der -land, Blijf 2. Wi! - hel - mus, hoog ver - he - ven, Prins Mau-rits, sterk en groot, En 3. Wi! - hel - mus van Nas - sou-we Weerklinkt uit vol - - Ie borst, Met I " J.I. .. -:-1-d. -7 r-1- -;-- . 'Sj li. ,- ,- ., ,.., ,-,~-r--d~ .. : ."...... =- ...... I '-'Ii , ~ , --5> ,=i= 5>-F . - , -s .,'.

ik al - tijd ge- trou - we Met hoofd en hart en hand. fa Fre - - drik Hen - drik ble - ven Oe - trouw tot in den dood. De Ood is ons ver- trou - wen Op Hem d' 0 ran je - vorst. En

~~ ~J L==o.~r mf ;!JQ?J] r~i1J~=$w EB r2G' ttl d. J t goed en bloed en Ie - ven Heb ik voor 't land ge - reed, Zal Prin - sen van 0 - ran • je, Zij maak - ten Neer - land vrij, Zij ko - men droe - ve tijden, Wij - zul - len kloek van hand, Een- I=#:~ -.1 I ~ I I I 1:1 ~ -EZis &I ...... ~ .. f:d~;~r~r ~n~f-=~J.~~i-~- §~I§r ~~1:;;~--- id1~1F'~" ~-~ -J d ~ ~ J Cd elt ' E ~ 1- jT)J. . .1 OJ) ,b-w I ,E------=- ik ..... - ~e - wi! - lig ge - Ten, Zoo - als Wi! - hel - mus deed. red - en ons van Span - je En Frank - rijlts heer -- schap - pij. drach - tig met Hem strij - den Voor 't lie - ve Va -- der - land. I " J.io 1 -br- "'" ., rI- , .- ~ " ..!!!-f = ld =-=- ...... r~ i • r :-e- .., .. i I r--- r I J ~-.' - ... .. Wilhelmuslied op de melodie van de Prinsen mars, uit Kun je nog zingen, zing dan mee! (Groningen 1916). Louis Peter Grijp /1813-1939 51 gevonden. Een rninder ingrijpende sugges 'door blijvende belangstelling' beslissen.25 tie vinden we bij de dichter Staring, die in Of eerder genoemde actualiseringen op deze tijd een Dischlied 'op de wijs van het Scheltema's oproep reageerden of dat hij oude Volkslied' schreef: men zou na het een bestaande praktijk verwoordde, is laatste woord van de vijfde en zesde versre moeilijk te zeggen. In zoverre bleek zijn gel enige noten aan een 'speeltuig' moeten formule te werken, dat langs deze lijn overlaten. 'Dit moet geschieden bij alle mij onder meer het Wilhelmuslied voor Scholen bekende Wilhelmussen', voegde de dichter en Huisgezinnen ontstond, geschreven door toe,23 en dat is begrijpelijk, want die had de pedagoog Hendrik Wester en versche den vrijwel altijd dezelfde achtregelige nen in 1817.26 Dit kreeg weer allerlei 23 Leendertz '925: 81. strofevorm. De meeste zangers zullen de navolgingen, en ook het Wilhelmuslied dat 24 melismen op de koop toe hebben geno we nog aan het begin van deze eeuw aan De van den Heme! afgebeeden [. ..j b!oeiende men. Vergelijken we bijvoorbeeld een ver treffen in de bekende schoolbundel Kun je Orange-boom, tweede sie van tekst en muziek uit ca. 1785 met nog zingen, zing dan meet staat in deze tra stuk (ca. 1785). KB pamflet 21066: het Wilhelmuslied zoals dat in het begin ditie (zie hiernaast).27 fol. C2. van de twintigste eeuw werd gezongen, dan Maar Scheltema's oproep leverde geen 25 Scheltema 1823: '97. is de tekstplaatsing in beginsel dezelfde, algemeen erkende hymne op. De volks- 26 zonder herhaling.24 Dit suggereert dat er geest bleek moeilijk te regisseren. Er zou Leendertz '925: 81; KB pamflet 24516. sprake was van een ononderbroken traditie. een tweede initiatief komen, eveneens in de 27 Dat de tekstplaatsing niet als onoverko vorm van een wedstrijd, maar dan perfect J. Veldkamp en K. de Boer (red.), Kun je nog melijk werd ervaren tonen de vele herdich georganiseerd, inclusief een gedistingeerde zingen, zing dan mee/ tingen en contrafacten. Hun doelstelling jury en een strategie om het bekroonde (twaalfde druk, Gro ningen 1916), nr. 3. lijkt te worden verwoord door J. Schelte product aan de man te brengen. 28 rna, die in 1814 stelde dat de Nederlanders Algemeen over Van Kinsbergen: Prud' een 'eigendommelijk' volkslied ontbeerden. homme van Reine Hij zag het als een 'loffelijke taak voor De nationale prijsvraag van '99°· onze dichters, om te wedijveren in het admiraal Van Kinsbergen samenstellen van zulk een echt volkslied op de wijze van het oude, hetwelk, bij opwek AanJan Hendrik van Kinsbergen (1735- king tot eendragt en oud-Hollandsche 1819), admiraal en filantroop, heeft Neder zed en, elks gemoed tot liefde voor Vader land zijn negentiende-eeuwse nationale land en Vorst zoude nopen'. Men zou het hymne te danken. Deze bekwame zeeoffi. moeten kunnen aanheffen bij de toast cier, door koning Lodewijk Napoleon ver 'Nederland en Oranje' tijdens plechtige heven tot Graaf van de Doggersbank, gelegenheden, 'gelijk het Engelsche volks schreef op tachtigjarige leeftijd een natio lied'. Het zou bijdragen aan de 'algemee nale prijsvraag uit om de gebeurtenissen nen geest' die nu nodig was om de ellende van 1813 voor het nageslacht te vereeuwi van de Franse tijd te boven te komen. gen in proza, poezie en schilderkunst.28 Scheltema riep dichters op de pen ter hand Dit volgde kort op de aanvaarding van het te nemen voor deze wedstrijd, waarbij 'de koningschap door Willem, in maart 1815. volksgeest zelf' als jury zou optreden en Van Kinsbergen loofde in totaal f 5400 aan 52 Nationale hymnen

prijzen uit voor een geschieden redekun renumeratie' voor zijn 'meer luchtige' lied. stig gedenkstuk, een dichtstuk in alexan Voor de muziek van beide liederen, die drijnen, een lierzang (een lyrisch gedicht), volgens de beoordelaars 'den echten volks een volkslied en een schilderij. Interessant toon' niet getroffen hadden, werd geen zijn.de voorwaarden die aan het proza en prijs toegekend en Van Kinsbergen schreef de poezie werden gesteld. Ze mochten niet daarom een nieuwe wedstrijd uit. 31 Daarbij aan de partijstrijd van weleer herinneren, werd voor Tollens' tekst muziek 'in den moesten eerbied voor koning en een smaak van het engelsche Volkslied God liberaal staatsbewind bevorderen en niet Save the King' gevraagd en voor die van 29 onverdraagzaam zijn ten opzichte van Brand een melodie in de trant van het Wil De volledige tekst van 29 32 de prijsvraag in andere volkeren. AIs jury werden via het helmus. (De prijzen bedroegen respectie Enschede 1916: 233, Koninklijk Nederlandsch Instituut vier velijkJ 250 enJ ISO.) We zien dat de naar de Algemeene KOllst- en Letterbode Amsterdamse vrienden van Van Kinsber- melodie van het Wilhelmus als vrolijk gold; van 19 mei 1815) gen aangewezen, onder wie de advocaat en het ging immers om de pittige Prinsen deel I: 306. 30 dichter mr. Maurits Comelis van Hall, die mars, niet om het huidige koraalachtige De andere vrienden had meegewerkt aan de serie Volksliedjens gezang! waren H.C. eras, D. Hooft en D.]. van van de Maatschappij tot Nut van 't AIge De muzikale wedstrijd leverde blijkens Lennep. Voor perso meen.30 het rapport van de commissie d.d. nalia zie Enschede AIleen in de categorieen van het 7 december 1816 een zeer groot aantal 1916: 231. 31 geschiedkundig werk en het volkslied wer muziekstukken op, waarvan er twee werden Van Hall 1841: 253. uitverkoren. Beide waren van de hand van 32 den prijzen toegekend. Aan het volkslied Algemeene KOllst- en was de eis gesteld dat het, zowel qua tekst Johann Wilhelm Wilms, die eerder zo suc- Letterbode van 30 augustus 1816, geci als qua muziek, in de 'tegenwoordigen cesvol variaties op het Wilhelmus had teerd naar Enschede nederlandschen volkstoon' zou staan en dat geschreven. Wilms werd hartelijk gelukge 1916. het 'eenvoudige met het verhevene, en het wenst door Tollens en de beide liederen volksbehagende met het nuttige' zouden werden een maand later, in januari 1817, worden verenigd. De muziek moest 'in den gepubliceerd door P. den Hengst en Zoon smaak van de bekende liederen Wilhelmus in Amsterdam, in diverse formaten. van Nassauen en God Save the King' zijn. Er zit een luchtje aan deze zaak. De vier Er werden vijftien inzendingen ontvangen, Amsterdamse heren, geen van vieren musi waarvan twee liedteksten werden cus, zullen voor de beoordeling van de oor bekroond: 'Wien Neerlands bloed in de spronkelijke vijftien inzendingen wellicht ad'ren vloeit' van de bekende dichter advies hebben ingewonnen. Daarvoor Hendrik Tollens uit Rotterdam, en 'Wij kwam de vierde klasse van het Koninklijk leven vrij, wij leven blij' van de Amster Nederlandsch Instituut, dat de commissie damse advocaat J. Brand. Tollens' lied, 'in had ingesteld, het meest in aanmerking. het emstige', werd kennelijk hoger aange Voor de muziek hadden daarin de compo slagen, want hij ontving de helft van de uit nisten Wilms en Fodor zitting - zij zouden geloofde J 500 (de andere helft was voor dan het afkeurende oordeel moeten hebben de componist bestemd), terwijl Brand gegeven. Enschede ontdekte een re~u genoegen moest nemen met een 'gepaste waaruit blijkt dat Wilms enkele dagen na Louis Peter Griip 11813-1939 53

Jan Hendrik van Kinsbergen (1735- Hendrik Tollens (1780-1856). Johann Wilhelm Wilms (1772-1842). 1819). Marmeren borstbeeld door P.J. Gabriel uit 1819.

VO'LKSL]IEDERE~: UI T G ]}'GEVE 1\1 . Titelpagina van Van Kinsbergens Volksliede INGEV01,GE lr E T ren, uitgegeven door P. den Hengst (1817 of 1820), wiens uitgevers ad res is overgeplakt 'VAN door J.B. Nolting. ZYNE JL'CCELLENTIE De binnenzijde van het dubbele blad bevat 'Wien Neerlands bloed' '. ';ADMIRAAL (zie volgende pagina's). Collectie van de auteur. 2.

l' DOOR 1JJiJ:"V- RID.])],,'.!l II', 2' OLLENS'.c.z . . f' . . 0., 00 . '/() .. ft m I , . . '.

,0, 1.1 .. ' t:#fe~l b1;{;j;.~a7~dtc4JIb{;;J t;? &. a

(' .-

ft'· .~·I~ ,~. . r· '0 . ,..... -+~;f • '"" ,.-, ..'. '.

' .. -. I .'

~-,

J 1..1 ...... , ...... r', ... "'1' ,.j' 3 . . '" ckv·rt ;?£:dan,brOUt'a::x, ~C/l.l ra/z 7..ov, .', 9lfil/Ul7>'e7~Z17Y(en~/'{;d ;' . ~/1' -t'dt" ~jlo-deca dC{~d i!<.mu7z / 9t:c 'laMen ror.;rt" ?i;"'/"{1<'t"'l:' ; . .i' r;! . . ~/~1.(m.;,cfOO7'me72.R"/2. (,/l 6n:li?£V!/'/U/:c . ' ~ 'a!e o7lbewoyen 607?fC-, j:?Jjle ketlt!f;# rffij'ek~! 06 !t~d %[77' 7'adt!rlcmdcn ?Wyt-:.

'7 9fmhenwib, »~»'~YC;UYl"..f/JU'ai'2j . 96'o/,,;m~b&c.e a#~; ~o{' ~72JJ!e7/a;c'mo/cahd; ';;;;/2. £t:Vu/t3/ZM71Y';j1 cat:- . , 9{r/2oo:of~/%j/n'a07zrU

I allegretto 'Wij leven vrij' met * I de oorspronkelij I*~} J • IS J ke, afgekeurde r cJ r muziek (anoniem) Wij Ie Yen vrij, wij Ie yen blij Op r F r Neer - lands dier - br' en grand! (enz.)

andante 'Wien Neerlands * bloed' met de J I n •I bekroonde melo- 1* ~I} Ir r r F r' r die van Wilms. Wien Neer lands bloed in d'a ders vloeit Van

I •I loi I*~f, r F r I F vreem - de smet ten vrij (enz.)

'Wij leven vrij' met de bekroon J) 3 I 13 3 3 ;,,73 de melodie van r' J ;1 Wilms. Wij Ie yen vrij, wij Ie yen blij Op

Neer - lands dier - br'en grand (end

de juryuitspraak de twee bekroonde liede ren. In het Algemeen Rijksarchief te Den ren, inclusief de muziek, in ontvangst nam Haag bevindt zich een intrigerend dossier van commissielid Van Hall. Kennelijk was met de oorspronkelijke vijftien inzendin het de bedoeling dat hij nieuwe muziek zou gen, zowel de teksten als de melodieen.34 schrijven, giste Enschede, maar in tweede We zijn natuurlijk benieuwd naar de oor instantie zou dan toch voor een open bare spronkelijke, afgekeurde muziek van de prijsvraag zijn gekozen.33 Hoe dan ook, de winnende liedteksten, 'Wien Neerlands commissie zal weer aan dezelfde componis bloed' en 'Wij leven vrij, wij leven blij'. ten advies hebben gevraagd en als al deze Daarvan is echter aUeen nog een pianozet vermoedens juist zijn, he eft Wilms zichzelf ting van 'Wij leven vrij' in het dossier aan de prijs toegekend. Het was toch wel erg wezig. (Er waren bij die liedtekst twee toevaUig, betoogde Enschede, dat uit aUe melodieen ingezonden.) De andere compo inzendingen er twee van dezelfde composities ontbreken - misschien heeft Wilms nist werden uitverkoren. Zijn redenering is ze wel nooit terugbezorgd.35 Het begin van niet geheel sluitend, maar duidelijk is dat de afgekeurde melodie vertoont frappante Wilms niet terugdeinsde voor belangenver- gelijkenis met dat van Wilms' bekroonde strengeling - men herinnere zich zijn dub mel odie voor 'Wien Neerlands bloed'. Zou belrol als musicus en criticus. de belangenverstrengeling Wilms tot plagi Ik zal de verdenking nog wat aanwakke- aat hebben verleid?36 Een andere mogelijk- .\

Louis Peter Grijp 11813-1939 57 heid is dat Wilms iets met de oorspronke Ie Wilhelmusbewerkingen. Een daarvan is lijke compositie te maken heeft gehad of een lied met vijf coupletten, dat behandeld die zelfs heeft gecomponeerd. Een soortge is als variatiereeks. De voorlaatste strofe lijke 'voorbode' van een winnende inzen wordt daarbij in mineur gezongen! Bij het ding is een niet bekroond Volkslied, waarvan andere, een niet bijster origineel 'WIlhel de eerste strofe luidt: mus van Oranje, Zo klonk der vadren zang' in tempo di marcia, staat een interessante Verheft den schedel onbeschroomd, toelichting door de componist. Deze stelt Wie durft die fierheid doemen! dat een volkslied algemeen bekend moet Wien 't Neerlands bloed door d'adren worden gemaakt do~r het op de lagere 33 Enschede 1916: 237. stroomt, scholen aan te leren (toentertijd zeker een 34 Mag op zyne afkomst roemen. vooruitstrevende gedachte) en 'door ARA Archief Van Kinsbergen, inv. 2147, Wie deert een Yolk door Eendragt bekwame lieden onder de troepen en op jaar '99o-4-z/0. groot, de Oorlogschepen te laten verspreiden, en De verwijzing dank ik aan Prud'homme Geducht door moedbetooning; door deszelfs Harmonie Muziek te laten van Reine '990: 596, Getrouw in leven en in dood, uitvoeren. Op deese wyze zal het Yolk zon noot 67. 35 Aan Vaderland en Koning!37 der te weeten dat zulks van hoger hand komt, Blijkens het genoem hetzelve weldra leeren en onthouden.' de re,u leende Wilms drie versies van de Ook afgezien van deze kleine mysteries is (cursivering van mij, L.P.G.) We kunnen oorspronkelijke zet het dossier belangwekkend genoeg. Bij dit beschouwen als een verwijzing naar de ring van 'Wien Neer lands bloed'

Twee strofen van Tollens' originele handschrift van 'Wien Neerlands bloed', Inzending voor Van Kinsber gens prijsvraag (1815), Foto: Aigemeen Rijksarchief, Den Haag,

Tweede van een set van vier volksliederen: anonieme inzending voor Van Kinsber gens prijsvraag (1815), Foto: Aigemeen Rijksarchief, Den Haag,

-L .... , " . " Louis Peter Grijp 11813-1939 59

en een jury uit een gerenommeerd insti tekst ademt een typisch Nederlandse ver tuut. Bovendien zette de admiraal zich in lichting met een vleugje godsdienstigheid: voor de feitelijke verspreiding van het 'De godheid, op haar hemeltroon, / C... ) resultaat. De bekroonde liederen werden Houdt gunstig ook naar onzen toon / Het enkele keren in de Amsterdamse Schouw heilig oor gekeerd.' Zijn lied is koningsge burg gezangen aan het einde van de voor zind maar zander nadere partijstrekking. stelling.38 Zoals eerder vermeld liet Van Dit laatste punt is in de wetenschappelij Kinsbergen de liederen drukken, zawel ke literatuur een eigen leven gaan leiden. met de muziek voor 16 stuivers Czie afbeel De gedachte he eft postgevat dat 'Wien ding) als in goedkope edities van 6 en 2 Neerlands bloed' het Wilhelmus zau heb- schepping hier een regel is ontleend. Of stuivers. Daarnaast betaalde hij zangers om b en vervangen omd at h et Iaatste te vee I aan was ook dit lied van met liedbladen langs de straat te gaan. 39 de partijtwisten van weleer zau hebben Tollens, die dan meer dan een inzending zou Deze werkwijze kan hij van zijn vriend doen denken en daardoor onaanvaardbaar hebben ingestuurd? Swildens hebben overgenomen, een idealist zau zijn geweest in het jonge koninkrijk.44 38 45 Enschede 1916: 249. die volksvrouwen en volksjongens had Met Nehlsen bestrijd ik dit. In de com- 39 betaald om zijn 'leerzame volksliedjes' te mentaren uit de tijd direct na 18 I 3 is hoe- Prud'homme van verspreiden.40 De admiraal realiseerde zich genaamd niets te merken van een dergelijk Reine '990: 447· Van Hall 1841: 253. terdege dat zijn nieuwe volksliederen niet bezwaar. In de prijsvraag was weliswaar een 40 De publicist aIleen door de burgerij moesten worden algemene bepaling opgenomen dat niets in ].H. Swildens werkte gezangen maar ook door het yolk. De de inzendingen aan de eerdere partijstrijd een jaar lang samen leerlingen van het door Van Kinsbergen mocht herinneren, maar dat gold evenzeer met Van Kinsbergen aan zijn Vaderlondsch begunstigde Instituut van Talen, Kunsten voor het proza als voor de poezie. Toevallig A.B. Boek VOO1' de en Wetenschappen te Elburg kregen de werd de voorwaarde genoemd achter de Nederlondsche Jeugd (1781) (Prud'homme liederen uiteraard ook aangeleerd.41 Later laatste wedstrijdcategorie, die van het van Reine '990: 108). zau dit ogenschijnlijk onbelangrijke gege volkslied. Mogelijk heeft dat latere onder Swildens schreef vele 'Ieerzame volkslied yen van doorslaggevende betekenis blijken zaekers op een dwaalspoor gebracht. In elk jes', die hij aan vrou voor het uiteindelijke Cbescheiden) succes geval heeft de bepaling enkele inzenders er wen in de achterbuur ten leerde. Hij van 'Wien Neerlands bloed'. niet van weerhouden een Wilhelmusvariant beta aide hen om de Niet aIleen organisatorisch, ook tekstueel in te sturen. liedjes verder te ver spreiden. Zie Boeles was het lied een schot in de roos. Hendrik Ondanks de gunstige omstandigheden 1884, 92 e.v. 41 Tollens was de burgerdeugd zelve en daar- lijkt 'Wien Neerlands bloed' aanvankelijk Prud'homme van bij een waar volksdichter, die met zijn sen- niet bijzander te zijn aangeslagen, mis- Reine '990: 405. 42 timenteel-romantische toon gevoelige sna schien zelfs minder dan het vrolijke 'Wij Zie over Tollens: ren wist te raken.42 Ook dit lied van hem leven blij'.46 Het werd herdrukt in een Huygens '972. sloot perfect aan bij de toenmalige literaire almanak van het Nut en er zijn wat contra- 43 Zie over de burgerlij smaak van het publiek voor 'huiselijke' facten bekend uit liedboekjes van vrijmet- ke smaak van de vroe poezie.43 Men denke aan de verzen uit het selaars, 'democrieten' en studenten; het ge negentiende eeuw: Krol '997. laatste couplet: 'Bewaar den vorst, bewaar circuleerde daarmee in de kringen waaruit 44 zyn huis / En ons, zyn huisgezin.' Daarbij het was voortgekomen.47 De doorbraak Bijvoorbeeld De Gier 1984: II6; Noske voldeed het lied aan de tijdgeest en aan kwam in 1830 met de Belgische Opstand. 1966: 87· 45 Van Kinsbergens voorwaarden. Tollens' De uitbarsting van patriottische gevoelens Nehlsen '993: '92. 46 Aldus Enschede 1916: 249, die zich op een mededeling uit 1877 van De Roever baseert. In elk geval is 'Wij leven vrij' een

------_.__ ._--_.... __ ._.-. 60 Nationale hymnen

populair vaderlands Willem Pasques de Chavonnes lied geworden, dat Vrugt (1798-1873), de zanger gedurende de negen die 'Wien Neerlands bloed' tiende en twintigste eeuw heeft standge populair maakte. houden. Ik heb het nag in 1964 geleerd op een open bare lagere school in Leid schenclam van een, toegegeven, wat ouclerwetse onderwij zerj 'Wten Neerlands bleed' niet meer. 47 Enschede 1916: 250. 48 Grijp '995: 168. 49 die met de mobilisatie gepaard ging, had Bescherm, 0 God! Enschede 1916: 252. een vloedgolf van vaderlandse liederen tot bewaak den grond, gevolg.48 In deze tijd gaf de beroemde Waarop onze adem gaat; tenor Willem Pasques de Chavonnes Vrugt De plek, waar onze wieg op stond, talrijke liefdadigheidsconcerten om geld in Waar eens ons graf op staat te zamelen ten behoeve van de militaire operatie in Belgie. Vrugt was een oud en dan geroerd in hart en nieren, met tra leerling van Van Kinsbergens Instituut te nen in de oogen, ontvoerd aan zich zelven Elburg, waar zo vlijtig de nieuwe volks Vrugt toejuichten'.49 Bilderdijk zei het zo

liederen werden gezongen, en het verbaast ( 1831 ): dan ook niet dat hij ze nu op het program ma zette. Het 'Wien Neerlands bloed' kon la, zijn zang kan boezems treffen, eindelijk laten horen wat het waard was. In Hart en zin in kluisters slaan, het begin van de twintigsre eeuw herinner Zielen boven de aard verheffen, de men zich nog 'hoe de geestdrift onzer Maar hij wierookt aan geen waan, vaders en grootvaders laaie gloed werd, als En Oud-Neerland hoort hem aan. hij het nieuwe volkslied van Tollens zong, en hoe men naar hem kwam luisteren, De ontroering vertaalde zich in aanzienlij aIleen om een koeplet aanvangende: ke inkomsten voor het goede doel. Een concert in de Amsterdamse Stadsschouw- Louis Peter Grijp 11813-1939 61

burg voor de huisgezinnen van de in de Nederlandsche zanger in alle gezelschappen strijd voor Koning en Vaderland gesneu (Amsterdam 1852), Vademecum voor den velden of gewonden, brachtJ 2000 Op.50 student. Liederenboek (tweede druk, Utrecht Vrugt gaf het lied een bijzondere muzikale 1864) en De spoorwagen vol met zedelijke interpretatie: 'Als hij Tollens' volkslied liederen ten dienste van alle Jatsoenlijke gezel zong, was zijn lied een kracht, die de har schappen (ca. 1880). Deze liedboeken vall en ten der burgers binnendrong. Hij waagde in de categorie liedboeken 'voor fatsoenlij daarbij vrijheden, die op muzikaal gebied ke gezelschappen', en dat is een andere dan vreemd waren. Bij de woorden van 't slot die van de zogenoemde blauwboekjes voor couplet "Behoed, 0 God, den koning lang / de gewone man. Kennelijk sloeg Tollens' 50 Reeser 1950: 32, naar En 't lieve Vaderland!" maakte hij een lied vooral aan bij wat de 'middenstand' het Albu", WP. de zwellende en afnemende point d'orgue genoemd werd. Daarmee ging het de weg Chavolllles Vrllgt (1872 ). [= fermate] op "lang" en toonde daarbij dat van de vele 'volksliederen' die rand 1800 51 hij over een verbazend geluid en een ruime door verlichte kringen als die van het Nut Ibidem, naar de herin neringen uit 1884 van borst te beschikken had.'51 Deze zangstijl werden gepraduceerd voor het yolk, met de Herman Gerlings, kreeg navolging, onder meer van de beste opvoedende bedoelingen. Dit muzi- geboren in 1816. 52 zingende hofmechanicus en goochelaar kale beschavingsoffensief richtte zich welis- Enschede 1916: 253. Bamberg en diens zoon, de latere acteur waar op de gewone man, maar lijkt het 53 Grijp 1995: 165, Eduard Bamberg. Nog tijdens zijn meest te zijn aangeslagen bij de burgerij onder meer op grand afscheidstournee zong deze het 'in der die zich daarboven verheven voelde.53 van het commentaar vanJ.C.W.leJeune maniere van Vrugt', met de ogen ten hemel Interessant commentaar hierop geeft een uit 1828. Voor het geslagen en de hand op de borst, waarbij anonymus, vermoedelijk nog v66r de Bel verschil tussen liede fen 'voar' en 'door' hij zichzelf in melodramatische geluiden gische Opstand. Sprekende over de liedjes het yolk zie Vos 1993: scheen op te lossen, aldus een ooren van Wolff en Deken en over die van het 26, voar de opvoeden de liederen Van Dijk 00ggetuige.52 Nut zegt hij: 'Het waren nimmer Volkslie 1993· In 1830-1831 he eft 'Wien Neerlands deren en zullen het nooit worden, evenmin bloed' zijn waarde als nationale hymne als dat van onzen hooggewaardeerden en bewezen en we zien het lied vanaf die tijd verdienstelijken Tollens er ooit een zijn zal. inderdaad als zodanig fungeren. Het wordt In beschaafde Kringen moge men ze nu en aangeheven bij allerlei officiele gebeurte dan aanheffen, bij den Volke, dat om zoo te nissen, zoals feesten ter gelegenheid van spreken, het element is, waarin zij moeten het koninklijk huis, zangwedstrijden, leven en zich bewegen, vinden zij niet den enzovoort. Van een redelijke populariteit ingang, dien men er zich van had voorge getuigt ook het gebruik in de contrafac steld, omdat de toon, te hoog gestemd, tuur. Het lied wordt regelmatig aangehaald buiten zijne bevatting ligt. Wie door als wijsaanduiding, niet alleen bij feestelijke Volksliederen tot Vaderlands liefde, tot gelegenheden, maar ook in algemene lied deugd en zedelijkheid onder den geringen boekjes als, om er een paar te noemen, stand (en dit doel zal men ze niet betwis Verzameling van gezelschapsliederen, bijeen ten) wil opwekken en geleiden, moet vergaderd ten dienste van den beschaaJden geenszins den toon aanslaan, waarvoor hij stand (vijfde druk, Dordrecht 1539), De ten eenemale onvatbaar is. Gejoel, vrolijk-

-_..•. _-----_.. _----_ ... _------62 Nationale hymnen

heid, juichen, dartelheid, die zoo ligt tot Het Wilhelmus in de schaduw van het losbandige overslaat zijn kenmerken 'Wien Neerlands bloed' van het gemeen.'54 Deze woorden staan in verband met een betoog over het Wilhel De success en van Vrugt met 'Wien Neer mus, en het is inderdaad de relatie tussen lands bloed' hebben het Wilhelmus niet de 'Wien Neerlands bloed' en het Wilhelmus das omgedaan. Tijdens de Belgische die discussie omtrent deze problematiek Opstand stonden de liederen schouder aan uidokt. Het dilemma van de beschaafde schouder. Een verzameling liedpamfletten stand die een volkslied in de zin van een uit die tijd bijvoorbeeld bevat een Gronin- 54 nationale hymne tot stand wil brengen, ger Studenten-lied en een Schutterslied uit Den Haag KB, hs. 68 B 1 k d 4, fa!' 28v, geciteerd wordt in 18 34 we spre end verwoor door Zutphen, beide op de wijze van 'Wien naar de transcriptie R.H. van Someren: 'Het moge waar zijn, Neerlands bloed', en op het Wilhelmus die Karel Bastaen mij lk 1 d ter beschikking stelde. dat een Vo s ie geen straadied is voor het een Uitboezeming van eenen Noord-Nederlan Over dit handschrift zoogenaamd gemeen bestemd; maar het is der uit Groningen en Glossen op het Volkslied zie oak Hoftnan 1996: even ze k er, d at d e Volkszangen niet uitslui- van het Utrechtse Stud enten-Jagerskorps.56 9· 55 tend voor de meest beschaafde standen In 1834 schrijft G.D.]. Schotel inderdaad, 18 Van56 Someren 34: II. b e h ooren gesc h itok f a11 een voor de C on- d at d e 'uitmuntend e vo lkszang van d en Bundel van 37 pam- certzaal bestemd te worden. (oo.) Het moet voortreffelijken Tollens' het Wilhelmus Betten over vooral Groningse vrijwilli even gaarne gehoord worden in het paleis niet heeft kunnen verdringen, ondanks de gers in de Belgische als in de hut, in de legerplaats als in den verouderde tekst. Schotel plaatste het Wil Opstand, in het Valkskundemuseum schouwburg.'55 Van Somerens oplossing helmus in de traditie van de romantische te Antwerpen, voor bestond uit een actualisering van het belangstelling voor het middeleeuwse malige collectie Wilhelmus - alweer - die hij aan de man volkslied, die in Nederland na het bezoek ]. Pallmann, inv. p 73. 57 trachtte te brengen door haar te laten van de Duitse letterkundige Hoffmann von ]. Ie Jeune, Lette1'knn dig Overzigt en p1"Oeven zingen in schouwburgen in Rotterdam en Fallersleben (1821) en de verzamelbundel van de Nededondsche Den Haag. Professionele zangers zouden van Lejeune (1828) voorzichtig begon te Volkszongen sede1't de 57 XVdeEeuw het publiek ook kunnen laten horen hoe ontluiken. Dit was juist gezien. Het Wil (Den Haag 1828). de vijfde en zesde regel moesten worden helmus voldeed grotendeels aan wat Her gezongen, die zoals bekend tekstplaatsings der en andere Duitse romantici onder een problemen gaven. Van Someren voegde volkslied verstonden: een anoniem lied, nag een eis toe die aan een nationale wijdverbreid onder het yolk, mondeling en hymne moest kunnen worden gesteld. als gevolg daarvan in vele varianten over Deze moest enerzijds niet te veel aan geleverd. bepaalde personen en gebeurtenissen wor In 1834, na de krijgshandelingen in Bel den opgehangen, zoals het Wilhelmus, gie, coexisteerden de beide volksliederen anderzijds ook weer niet te algemeen zijn, vreedzaam. Zoals de zojuist geciteerde zodat het voor willekeurig welk land en Wilhelmusonderzoekers waarderende yolk zou kunnen dienen. woorden hadden voor 'Wien Neerlands bloed', zo stelde Van Hall, die Van Kins bergen had geassisteerd bij de prijsvraag, dat de twee prijswinnende liederen tijdens Louis Peter Grijp 11813-1939 63 openbare en bijzondere feestelijkheden afstand van 't Wilhelmus, der Geuzen. 61 gezongen werden, 'bij afwisseling met het Sindsdien is een bijzondere band blijven onvergeetbare Wilhelmus van Nassou bestaan tussen het Wilhelmus en het chris wen'.58 'Wien Neerlands bloed' had nu telijk volksdeel, dat het lied oak in de kerk evenwel zijn finest hour beleefd en zou na zong - hoewel dat vaak tot discussies heeft nag enkele tientallen jaren van redelijke geleid.62 In orthodox-christelijk Neder populariteit op zijn retour gaan. Het land, waar het Wilhelmus het 'drievoudige Wilhelmus daarentegen stand een eeuw snoer' God-Nederland-Oranje levendig vol dynamiek te wachten. moet houden,63 lopen de emoties over het In deze tijd van eendracht, direct na de volkslied nag steeds het hoogst op. Hier is 58 Van Han 1841: 253. Belgische Opstand, weerklonk echter oak oak het huidige Wilhelmusonderzoek 59 een geluid dat nieuwe conflictstof in zich geconcentreerd. Ik kom later terug op de Groen van Prinsterer 18 34: 7· droeg. De historicus Groen van Prinsterer, betekenis van het Wilhelmus in verzuild 60 een van de voormannen van het protestant Nederland. 't Withe/mus, del' Geuzen: 2 (strofe 6) se reveil, prees in 1834 zowel 'Wien Neer (Amsterdam z.j.), KB, lands bloed' als het Wilhelmus, maar bij pamflet 29665. 61 een vergelijking van de twee miste hij in De emancipatie Postrnus 1906: 28. het officiele volkslied de christelijke toon, van het Wilhelmus 62 59 Hierover uitvoerig waarvan het Wilhelmus is doortrokken. Duijzer-van Dijk en Tijdens de Aprilbeweging, het protestantse In de tweede helft van de negentiende Duijzer '995, hoofd stuklv. antwoord op de wederinvoering van het eeuw hadden culturele ontwikkelingen 63 bisschoppelijke bestel in Nederland, werd plaats die in het voordeel van het Wilhel Ibidem, 60; het 'drievoudig snoer' is het Wilhelmus voor partijpolitieke doelein mus werkten ten opzichte van 'Wien N eer van Isaac da Costa. den aangewend. In 't Wilhelmus, der Geuzen lands bloed'. In algemene zin kunnen we 64 Voor deze stroming 'loeide' de papenhaat: denken aan de toenemende belangstelling zie Bank '990. voor de vaderlandse geschiedenis en de 65 Zie het citaat in Hij [de Paus], die zich zonder cultuur van de Gouden Eeuw, het zoge de bijdrage van rechten, noemde cultureel nationalisme.64 De histo De Bruin, p. 16. Heeft tot een Heer gemaakt, rische dimensie van het Wilhelmus, die Spreekt weer tot ons als knechten, ooit als een bezwaar was ervaren, werd nu Naar wier beheer hij haakt: een pre. Men denke aan de geestdrift van Hij wil ons overvleugelen, de historicus Hofdijk, die het Wilhelmus En door zijn Bisschopsschaar, zag als 'een historiesch volkslied, zooals Als ketters wreed beteugelen, geen enkele andere nacie er een bezit'. 65 Als voor drie-honderd jaar.60 In de historieschilderkunst kreeg het Wilhelmus een plaatsje in de vaderlandse Deze calvinistische toe-eigening van het geschiedenis toebedeeld: J. Spoel (1820- Wilhelmus zou doorzetten, zij het niet in 1868) vereeuwigde het fictieve moment zo'n agressieve vorm.]. Postmus noemde waarop de vermeende dichter Marnix van het Wilhelmus in 1906 de 'wapenkreet van Sint Aldegonde het lied voordroeg voor het herlevend Calvinisme', al nam hij Willem van Oranje. Deze scene is onge- 64 Nationale hymnen

Marnix van Sint Aldegonde draagt zijn juist voltooide Wilhelmus voor in aanwezigheid van Willem van Oranje. Gravure van H. Sluyter naar een schilderij van J. Spoel (1820-1868).

twijfeld gei'nspireerd op het bekende dat altijd vloeibaar wordt in schilderij van Pils, die de dichter van de Hollands zingend hart68 Marseillaise zijn lied liet voordragen voor de burgemeester van Straatsburg.66 Oude en tenslotte zijn apotheose zau beleven bij literatuur zaals die van Vondel, wiens Martinus Nijhoff, die het Wilhelmus als standbeeld in r 867 werd onthuld, speelde poesie pure beschouwde en tot de aller ook een belangrijke rol in het cultureel grootste poezie rekende (r926).69 Omge- nationalisme. Men kan zich voorstellen dat keerd evenredig met de herwaardering van in za'n klima at ook de literaire waardering het oude Wilhelmus daalde de ster van voor de oorspronkelijke Wilhelmustekst Tollens, wiens poezie in de ogen van de kon groeien.67 Een waardering die Boutens Tachtigers geen genade kon vinden. Cor- later de verzen zou ontlokken: nelis Paradijs (pseudoniem van Frederik van Eeden) had zijn pen gedoopt in het Zang van harden strijd en lijden sarcasme van de stijlimitatie toen hij in afgewonnen, r885 dichtte: geliefd als moeder mint de vrucht van felste smart, Tril either! dichtvuur blaak! juweelen kroon, uit zuiver o gij, mijn lier, sta pal! heldenbloed geronnen, Klinkt, snaren van mijn hart, met Louis Peter Grijp 11813-1939 65

daav'rend woordgeschal [... ] programma schikte. Na een Klage van het Wat pocht ge, 0 Albion, op koor draagt de bariton - Willem van Oran Shakespeare of op Byron, je - het Wilhelmus voor, dat wordt gevolgd Alsof sams Tollens 't niet veel door een Kriegslied, Abschied, Berg op Zoom mooier nog dan zij kon. ('Merck toch hoe sterck', in het Duits: Richt eereteekens op, gaat 'Seht welche Macht sie gebracht uns zur monumenten bouwen, Schlacht') en tenslotte het befaamde Dank Wij hebben Tollens 66k in gebet 'Wir treten zum Beten vor Gott dem marmer uitgehouwen!70 Gerechten' ('Wilt heden nu treden voor Godt onse Heere'). Deze Sechs Altnie 66 Zie p. 136. De omslag in waardering voor de twee derldndische Volkslieder gingen in Wenen in 67 volksliederen speelde zich niet alleen op de premiere (1877) en hadden groot succes bij Vaor cen overzicht van de literaire Parnassus af. Een oud-soldaat bekende het het publiek, dat in de oude Nederlandse waardering van het 'Wien Neerlands bloed' ooit mooi te heb vrijheidsstrijd tegen Spanje een parallel zag \iVilhelmus, zie Brom 1932: 241 en Hans ben gevonden maar het anna 1880 graag met de recente Frans-Duitse oorlog van '941: 79· door het Wilhelmus vervangen te zlen. Hij 1871.72 Tot de geestdriftigen behoorden de 68 Geci tcerd naar Hans oogstte de bijval van een gepensioneerd bekende muziekcriticus Eduard Hanslick '94" 81. majoor, die stelde dat een echt volkslied in en de Duitse keizer Wilhelm II. Laatstge 69 71 M. Nijhoff, 'Het bloed gedoopt moest zijn. noemde beval in 1893 de liederen op de Wilhelmus', in: NRC, De historische belangstelling gold niet scholen in verscheidene delen van zijn rijk 20 februari 1926. 70 alleen de oorspronkelijke tekst van het te laten zingen. Uit Paradijs' Wilhelmus maar ook de melodie. Was deze Kremsers cyclus werd ook in Nederland Grnssp"ietjes (1885), geciteerd naar Knip in de loop van twee eeuwen tot een vrolijke door menig koor uitgevoerd, onder meer penberg 1936: '7. mars getransformeerd, in 1871 publiceerde in Rotterdam (1879, 1880), Deventer 71 Maljaars en Lenselink de Amsterdamse theoloog A.D. Loman een (1882) en Den Bosch (1890,1892).73 '993: 25, 26 (nrs. 60 oude melodie van het Wilhelmus, in de De latere Wilhelmusvorser ].W Enschede en 62). 72 bundel Oud-Nederlandsche liederen uit den verklaarde dat de Nederlandse oren pas Uitvoerig over deze 'Gedenck-clanck' van Adrianus Valerius door dergelijke uitvoeringen voor Valerius' cyclus Nehlsen '993: 237 e.v. Zie ook diens (1871). Valerius' versie uit 1626 was in liederen werden geopend. Hijzelf hoorde bijdrage aan deze historische kringen weliswaar niet geheel de liederen in 1880 zingen door het Rotte's bunde!, p. 102. onbekend, maar werd nu door Loman aan 73 mannenkoor. 'Geheel onkundig als ik toen Nehlsen 1993: 274- een breder publiek gepresenteerd. De was van hetgeen ik eigenlijk hoorde - ik 74 Enschede 1894: 187. reactie lijkt aanvankelijk vrij lauw te zijn vermoedde in de verste verte niet hier te Overigens werden geweest. Verrassend genoeg was het een doen te hebben met oud-Nederlandse Valerius' liederen oak door anderen uitge Duitse bewerking die het Wilhelmus in muziek en hield ze voor mod erne Duitsche voerd, onder meer deze zogenoemde 'oude zetting' populair zangstukken - gaf ik bij mij zelf den groot- door het bekende a-capella-koor van zou helpen maken. Het gaat om een cyclus sten lof aan den componist der wijzen, aan Daniel de Lange, dat voor bariton, koor en orkest van de Ween- Kremser.'74 We zien dat de oude Valerius- cen keur van Oud nederlandse liederen se componist Eduard Kremser, die een versie goed paste in het toonaangevende op het repertoire had, aantal Valeriusliederen uit Lomans bundel romantische Duitse muziekidioom van die waaronder het liet vertalen en in een romantisch-herolsch jaren, dat wezenlijk door het volkslied (in Wilhelmus. 66 Nationale hymnen

75 Wilhelmusonderzoeker Er zijn weliswaar voar Jan Willem Enschede de Wtlhelmusversies (1865-1926). rond 1600 geen tempo-indicaties bekend, maar volgens een algemeen inzicht in de huidige muziek historische uitvoe ringspraktijk lagen de tempi van Dude muziek oorspronkelijk aanmerkelijk hoger dan bij herinterpreta ties in de romantische traditie van de negen tiende en twintigste eeuw. 76 Enschede 1894; Van Duyse 1903-1908, Herderiaanse zin) was belnvloed. Daarbij Loo, drie versies liet spelen om te kunnen deel II: 1620 e.v. Voar moet worden aangetekend dat de mel odie kiezen tussen de Prinsenmars (versie 1764), enkele voorbeelden zie de bijdrage van aan het einde van de negentiende eeuw de zogenoemde koraalversie van Valerius De Bruin, p. 27. ongetwijfeld werd gezongen in het gedra (1626) en een nog oudere variant van de 77 Duijzer-van Dijk en gen, plechtstatige tempo dat heden ten melodie 'uit 1568'.77 Het bleefValerius. Duijzer 1995: 96. dage gebruikelijk is, dus als een koraal. Het Niet aIleen het 'yolk' begon het Wilhel 78 tempo zal in de zestiende en zeventiende mus meer en meer te waarderen, ook het Brief van I I januari 1899 van de minister eeuw aanmerkelijk hoger zijn geweest. 75 koningshuis zelf droeg bij aan de emanci aan Oorlog aan].W Enschede, die kenne De ironie wil dat Enschede later juist patie van het oude lied door het als lijk had geprotesteerd herhaaldelijk zou pleiten tegen de Valerius koningshymne uit te verkiezen. Koning omdat bij een inspec III tie door Wilhelmina versie van het Wilhelmus. Hij realiseerde Willem had al in 1855 bepaald dat bi j in 1898 op de Ren zich met de Gentse volksliedonderzoeker elke inspectie door hemzelf of een der kumse heide het Wil helmus in de oude in Florimond van Duyse dat de mel odie in kroonprinsen het Wilhelmus moest wor plaats van de nieuwe Valerius' redactie slechts een van de vele den gespeeld (dat betrof uiteraard de Prin toonzetting was gespeeld. Geciteerd varianten uit die tijd was, zeker niet de senmars, de 'nieuwe versie' dus) en dit naar Duijzer-van Dijk oudste en evenmin de mooiste. 76 Zijn werd door Wilhelmina in 1898 bij Konink en Duijzer 1995: 84- lijk Besluit herbevestigd. 78 Maar onderwijl 79 musicologische oppositie yond enig Nehlsen 1993: 263; gehoor, zozeer zelfs dat koningin Wilhel- had zij een voorkeur voor de oude melodie Duijzer-van Dijk en mina in 1909, tijdens een tuinpartij op Het ontwikkeld. AI in 1891 waren beide versies, Duijzer 1995: 94- 80 Couvee 1958: 278, 286. Louis Peter Grijp 11813-1939 67

Konjngin Wilhel mina onderweg van het paleis naar de Nieuwe Kerk op de dag van haar inhuldi ging, 6 septem ber 1898.

De inhuldigings plechtigheid.

oud zowel als nieuw, ten gehore gebracht wier-Reddingius, de alt Pauline de tijdens een staatsbezoek van keizer Wil Haan-Manifarges, de tenorenJohan helm II. De keizer had zich enthousiast Rogmans en Jacques Urlus en de bassen getoond voor de oude versie. 79 Bij de Johan Messchaert enJos. Orelio. Zij wer inhuldiging van Wilhelmina op 6 septem den begeleid door blazers en pauken van ber 1898 klonken beide versies. Om I I uur het Concertgebouworkest. 'Intusschen nam 's ochtends, toen de achttienjarige prinses het schitterende gevolg de plaatsen in om in een glazen koets de Dam naderde, speel den troon, waarbij de 4 kolonels bij het de de militaire muziek het 'vrolijk schall en voorbijgaan met de regimentsvaandels de' Wilhelmus - kennelijk de Prinsenmars. zwaaiden. Heerlijk was het schouwspel, Nadat de koningin de troon betreden had, de Koningin zittende op den Troon in den met een buiging begroet door de koningin vollen luister van Hare Waardigheid en moeder, namen beide koninginnen plaats blijkbaar in vol besef van de grootheid van op de troonzetel, terwijl het koor het Wil dit oogenblik', aldus een dagbladverslag helmus aanhief, naar we mogen aannemen van de plechtigheid.80 in de versie van Valerius. In het elite-koor, Nationale hymnen groeien op momenten onder lei ding van Willem Mengelberg, van sterke collectieve ervaringen, en dit herkennen we de namen van beroemde was zo'n moment. Niet aIleen bij de plech vocalisten als de sopraan Aaltje Noorde- tigheid in Amsterdam klonk het Wilhel- 68 Nationale hymnen

mus, het werd ook in diverse bewerkingen, Wilhelmus in verband met het enthousias te midden van vele andere nieuw vervaar me van de Duitse keizer. Maar het 'burger digde zangen, aangeheven bij vieringen in lijke en wansmakelijke lied van Tollens' was het land. Daarbij kwamen ten minste twee er nu eenmaal en had recht van bestaan, mensen op het idee de oude tekst te actu aldus het hoofd protocol. aliseren tot 'Wilhelma van Nassouwe': de Dergelijk ambtelijk conservatisme zal journalist Ch. Boissevain (via Vondel) en niet de enige drempel zijn geweest die een de dichter N. Beets.81 Vanaf 1898 zijn de officiele erkenning van het Wilhelmus ver dagen van het 'Wien Neerlands bloed', dat traagde. Ook de verzuiling speelde een rol. 81 tijdens de inhuldiging niet had weerklon Het antipapisme zoals dat uit 't Wilhelmus, Leendertz 1925: 84. Zie ook Couvee 1958: ken, geteld. Sindsdien heerste er verwar der Ceuzen van 1853 had gesproken, was bij 122. ring over het volkslied. In de twaalfde druk het katholieke volksdeel nog niet vergeten. 82 Dalfsen bewerkte Tol (19 I 6) van Kun je nag zingen, zing dan mee! De monarchale gezindheid van de rooms lens' tekst tot '\iVien stond 'Wien Neerlands bloed' nog vooraan katholieken en Wilhelmina's verzekering Neerlands bloed door d'aders vloeit, / Wien in de bundel, inmiddels door].W Dalfsen dat 'Oranje aan geheel het volk zijn gene 't hart k10pt fier en ontdaan van de kennelijk toen ook al genheid schenkt, en dat de liefde van vrij, / Wie voar zijn th k d 2 d yolk van liefde gloeit, onsympa ie e'vreem e smetten'.8 In e geheel het volk in het Vorstenhuis welkom IVerheff' den zang als 2 Ie druk van 1923 is het evenwel opge- is' (aldus Anton van Duinkerken) hadden wij!' enZQvoort. 83 schoven naar de derde plaats, achter het echter zoveel van het wantrouwen wegge Duijzer-van Dijk en Wilhelmus naar Valerius en het Wilhelmus nomen dat de Nijmeegse hoogleraar Duijzer '995: 97 e.v. 84 lied (een geteksteerde versie van de Prin- Gerard Brom zich in 1932 vol geestdrift O.m. in Brom '932' senmars). De verwarring trad ook op in het kon inzetten voor het Wilhelmus; het was 85 Geciteerd naar buitenland, waar gezanten zich afvroegen toen 'Goddank geen partijzang meer'.84 Duijzer-van Dijk en welk van de twee volksliederen bij officiele Dat het voor rooms-katholiek Nederland Duijzer '995: 86. gelegenheden moest worden gespeeld. Een aanvaardbaar was geworden, vinden we in verzoek om opheldering van een van hen, 1938 bevestigd bij de jezulet Van Woesik: WL.F.c. Ridder van Rappard uit Kopen 'De Nederlandsche katholieke vroomheid hagen, had tot gevolg dat deze 'futiele heeft zich, tenslotte althans, in dit quaestie' op de agenda van de ministerraad "Geuzenlied" herkend.'85 Dit weerhield kwam, die tenslotte, buiten de notulen, op protestanten er niet van het Wilhelmus als 10 mei 1932 ten gunste van het Wilhelmus partijlied te gebruiken en het op politieke besloot. bijeenkomsten van bijvoorbeeld de Anti Vit de uitgebreide correspondentie tus Revolutionaire Partij te zingen.86 sen de betrokken departementen wil ik . De bezwaren van socialistische zijde aIleen de aantekeningen aanhalen die het waren hardnekkiger dan bij de katholieken. hoofd protocol van het ministerie van Bui Zij die bij de inhuldiging van Wilhelmina tenlandse zaken maakte in de marge van verstek hadden laten gaan, begonnen pas Rappards brief.83 Deze jonkheer Rendorp het Wilhelmus te zingen toen de NSB mopperde over 'een soort van reclame die zich er meester van dreigde te maken. in de laatste 25 jaar voor het Wilhelmus is In 1933 moest de sociaal-democratische gemaakt' en bracht de 'vogue' voor het vakbondsman Henri Polak eraan te pas Louis Peter Grijp 11813-1939 69 komen om het op het repertoire van de Noorden) en als 'nieuwe wijs'. Willems' 'Stem des Volks' te krijgen. Enkele groepe bundel werd in 1848 postuum uitgegeven ringen bleven weigeren het Wilhelmus te en uitgebreid door F.A. Snellaert (1809- zingen, zoals de religieus-socialisten, die 1871), die hem opvolgde als voorman van het als een antisocialistisch, antirevolutio de Vlaamse emancipatie. Deze sprak van nair en antipacifistisch lied beschouwden een 'meesterstuk van volkslied' en was bij dat stond voor reactie, vorstenvleierij en lezing ervan geneigd het hoofd te ontblo- militarisme.87 ten. 91 Het gevaar van toe-eigening door de NSB Door de Belgische revolutie had het was reeel. In 1935 was het Wilhelmus met Groot-Nederlandse ideaal enige tijd moe 86 Ibidem, 89. toelichting verschenen in de Kleine Natio- ten plaatsmaken voor een Vlaams-Duitse 87 naal Socialistische Bibliotheek, ten dienste toenadering. In dat kader vond Hoffmann Uit De Blijde We1'eld 88 (1932), geciteerd naar: van de scholing. Dit wierp zijn 'vruchten' von Fallersleben een warm onthaal in ibidem, 87-88. af. Toen Wilhelmina in 1938 op het balkon Vlaanderen. Het Pangermaanse, Dietsch 88 Maljaars en Lense!ink van het Paleis op de Dam verscheen, drong landistische en Aldietse gedachtengoed '993: 55, nr. 146. een colonne zwarthemden brutaal door de hield wat de Duitsers betreft in dat de 89 Van Reest '954: !o2. menigte naar voren om met gestrekte arm Nederlanden bij Duitsland hoorden. Voor 90 het Wilhelmus mee te zingen. 89 Een soort- Hoffmann von Fallersleben moet dit een Carmiggelt 1989: 70. 91 gelijk incident deed zich voor toen NSB'ers reden zijn geweest om de derde strofe van Hans '941: 81. Voor op een galabijeenkomst in Den Haag de zijn Deutschlandlied (1841) aanvankelijk in een beknopt overzicht van de rol van Wil koningin met hetzelfde gebaar het Wilhel- het 'Vlaams' te dichten: lems en Snellaert in mus toezongen, waarop zij de woorden uit de Vlaamse Beweging, zie De Smedt 1993, sprak: 'Wij willen onszelf zijn en blijven.'90 Eenigheid en Recht en Vrijheid en meer toegespitst Het 'Dietsche bloed' dat de NSB graag sein des Segens onderpand, op het lied: Vos 1993: 66-7 2 . zong, verwijst naar de Groot-Nederlandse in den glans van desen Segen 92 gedachte, die de beweging zich trachtte toe bluuje 't dietsche Vaderland!92 Von der Dunk 1966: '79· te eigenen. Ook daarin speelde het Wilhel- 93 mus een roI. Na de omwenteling van 1848 namen de Fredericq 1881: 60-61. Vlaams-Duitse vrijages snel af. Het 94 Wilhelmus was echter niet vergeten. Zo Van Duyse '903- Het Wilhelmus in Vlaanderen 1908, dee! II: 1663 werd het uitgevoerd bij de herdenkings noemt het Wilhelmus feesten in 1876 van de Pacificatie van Gent een 'schitterende In Vlaanderen is het Wilhelmus gekoppeld (1576).93 Florimond van Duyse, zoon van diamant'. aan diezelfde Groot-Nederlandse gedachte. de dichter-activist Prudens van Duyse, Al in de tijd van het ongedeelde koninkrijk verrichtte aan het begin van de twintigste werd dergelijke gedachten gekoesterd en eeuw in Gent belangrijk muziekhistorisch uitgedragen door J.F. Willems (1793- onderzoek naar de oorsprong van het Wil 1846). In diens bekende bundel Oude helmus, waarover hij zich in voor zijn doen Vlaemsche liederen komt het Wilhelmus ongewoon lyrische bewoordingen uitliet.94 tweemaal voor: in de versie van Valerius In 1930 had in dezelfde stad een incident (dus ruim twintig jaar v66r Loman in het plaats bij de opening van het academisch 70 Nationale hymnen

jaar. Toen het orkest de B1'abanfonne inzet Wereldoorlog, zou spoedig volgen. In I813 te, werd dit overstemd door mensen die was het het aloude WIlhelmus, waar de De Vlaamse Leeuw zongen. Bij het derde collectieve gevoelens van blijdschap en couplet begon het orkest mee te spelen en enthousiasme voor de nieuwe Oranjevorst toen het uit was, ging men verder met het op werden geprojecteerd en dat daarmee WIlhelmus. In een onmiskenbaar Groot zijn positie als nationale hymne avant fa fet Nederlands commentaar op deze gebeurte tre bevestigd zag. De diffuse vorm van het nis stelde de Nederlandse dichter PN. van lied was weliswaar een belemmering Eyck dat het Wilhelmus 66k aan Vlaande geweest, maar Van Kinsbergens initiatief 95 ren behoort. WIe het voor het Noorden kwam te laat om de nationale emoties te Van Eyck '931. Dit is een reactie op een opeist, toont klein-nederlandse bekrom verzilveren met de algemene omarming redaction eel stukje penheid.95 van een nieuwe hymne. Tollens' deftige onder de tite! 'iVilhel mus te anpas' in De Dergelijke gedachten leven anna I998 'Wien Neerlands bloed' sloeg pas aan tij Gids 94 (1930) dee! IV: nog steeds. In een recente documentaire dens de crisis van I830-I83I, zonder het 280-281. Vergelijk oak de bijdrage van over de Belgische nationale hymne wordt WIlhelmus te verdringen overigens. In de Verschaffel, p. 176. betreurd dat het WIlhelmus, dat door een tweede helft van de eeuw verschoof de 96 Heruitgezonden op de Vlaming (Marnix van Sint Aldegonde) zou literaire en muzikale smaak langzaam ten BRT op 12 juli 1987; zijn geschreven, in Vlaanderen 'niet meer' gunste van het Wilhelmus in de oude ver zie oak het interview met de maker in de de nationale hymne is. 'Handige harry's sie van Valerius. Dit was qua karakter een VPRO-gids van die uit het noorden' hebben het lied ingepikt, geheel ander lied dan de Prinsenmars van week en de illustratie aldus de maker.96 Het Wilhelmus wordt I8I4, die zich uit de oude melodie had op p. '79. 97 verder nog jaarlijks gezongen in kringen ontwikkeld en het opgewekte karakter had Zie de bijdrage van Verschaffe!, p. '79. van Vlaamse nationalisten: tijdens de I]zer behouden. Het Wilhelmus kreeg nu een bedevaart en het Vlaams Nationaal Zang plechtige, koraalachtige melodie (althans feest in Antwerpen, waar ook liederen als dat maakte men ervan) en een historische De Vlaamse Leeuwen Die Stem van Suid tekst: in feite een romantische reconstruc Afrika klinken. 97 tie. De nieuwe voorkeur hing samen met de opkomst van het cultureel nationalisme en de belangstelling voor het roemrijke Een theoretisch besluit verleden van het land, inclusief oude litera tuur en liederen, met de beweging van de Gaan we ervan uit dat sterke collectieve Tachtigers en met de Duitse muzikale ervaringen bepalend zijn voor de acceptatie Romantiek. Deze ontwikkeling werd beze dan wel handhaving van nationale hymnen, geld tijdens de fascinerende inhuldiging dan zijn er in de bestudeerde periode van het piepjonge koninginnetje, met wier (I8I3-I939) drie van zulke momenten persoon het WIlhelmus vereenzelvigd geweest. Ten eerste de bevrijding van de werd; Wilhelmina had het Wilhelmus tot Franse overheersing in I8I3, ten tweede de koningshymne verheven. Belgische Opstand van I830-I83I en ten Het relaas van de twee concurrerende derde de inhuldiging van WIlhelmina in volksliederen heeft ook theoretisch het een I898. Een vierde ervaring, de Tweede en ander opgeleverd. Dat betreft voof alles Louis Peter Grijp 11813-1939 71 de populariteit, in de zin van de versprei Deken, J.H. Swildens en de heren van het ding onder de gehele bevolking, waarbij Nut dat deden. En met een even beschei vooral aan de oppositie elite-yolk wordt den succes. Van Kinsbergen wilde ook een gedacht. Het volkslied - de term is con volkslied voor het yolk maar paste een temporain - is volkslied in drie betekenis moderner concept toe: hij liet er een melo sen tegelijk. Ten eerste die van nationale die bij componeren, expliciet 'in de volks- hymne, ten tweede die van lied door het toon'. Deze methode, later met succes toe yolk en ten derde die van lied voor het yolk. gepast door J.P. Heije, leverde een product De positie van het Wilhelmus als nationale op dat vooral in 'fatsoenlijke' milieus aan hymne, in de zin van het lied waaraan sloeg. Als er geen Belgische Opstand was nationale gevoelens worden verbonden bij geweest, waren ongetwijfeld de pessimisti uitstek, is in 1813 feitelijk onomstreden. sche voorspellingen uitgekomen van de Als model voor het concept nationale anonieme auteur die Tollens' lied als 'geen hymne kwam naast het oude Wilhelmus volkslied' karakteriseerde. alleen het Engelse 'God Save the King' in Dit alles heeft te maken met de spanning aanmerking, dat inderdaad vaak genoemd tussen spontane en gewenste populariteit. wordt. In Nederlandse vertogen uit de De prijsvraagdeelnemer die voorstelde zijn periode na 1813 speelt de Marseillaise volkslied op scholen, op de vloot en in het begrijpelijkerwijze geen enkele rol. Het leger aan te leren zodanig dat niemand zou Wilhelmus neemt zijn plaats in in de klas merken dat het van hogerhand kwam, voel sieke, binaire typologie van een plechtige de het dilemma perfect aan. Opgelegde en een vrolijke (marsachtige) hymne, die populariteit is geen echte populariteit. we al door Van Kinsbergen gehanteerd Vandaar ook dat Scheltema hoopte op een zien. De tweede betekenis van 'volkslied' oordeel van de 'volksgeest'. Deze geest die op het Wilhelmus wordt betrokken is wilde echter zoals zo vaak niet reageren op die van een door het yolk gezongen oud, bedenksels voor het yolk. (Dit is overigens anoniem en mondeling overgeleverd lied, geen wet van Meden en Perzen; er zijn zoals dat door de Duitse dichter J.G. Her gevallen bekend waarbij liedjes voor het der in 1773 was benoemd. Dat het Wilhel yolk weI degelijk zijn aangeslagen.) mus door het yolk gezongen wordt, erkent Voor verschillende auteurs reikte het elke auteur; de verbinding met het 'middel probleem verder. Behalve voor het yolk eeuwse' volkslied wordt voor het eerst door diende het lied ook voor de elite acceptabel Schotel (1834) gelegd. Tenslotte is er de zijn: het moest even gaarne in het paleis betekenis van een lied voor het yolk, in de als in de hut worden gezongen, aldus zin van de beschavende liedjes vervaardigd Van Someren. Of in de woorden van door goedwillende burgers ten behoeve Van Kinsbergen: het moest eenvoud aan van de lagere standen. De geactualiseerde het verhevene paren. Daarnaast waren er versies van het Wilhelmus zijn daar perfec inhoudelijke eisen. Het volkslied moest te voorbeelden van. Ze maken zelfs gebruik vanzelfsprekend de eenheid bevorderen en van een oorspronkelijke melodie 'in de nationale gevoelens aanwakkeren. Interes- volkstoon', precies zoals Betje Wolff, Aagje sant is de voorwaarde van Van Someren dat 72 Nationale hymnen

er een midden moest worden gevonden tussen enerzijds te veel tijden persoonsge bondenheid en anderzijds een te algemene strekking waardoor elke willekeurige natie het lied zou kunnen zingen. De oude Wilhelmustekst was in zijn visie te tijden persoonsgebonden en het wat kleurloze 'Wien Neerlands bloed' leed aan het

tweede euvel. 98 Deze laatste handicap is 98 later door anderen expliciet naar voren Eusken Huet gebruik te in 1874 nog dezelf gebracht: Tollens' lied werd te weinig de overwegingen, nationaal bevonden. Het nadeel van de maar dan ten gunste van 'WlenNeerlands tijden persoonsgebondenheid van het bIDed'. Zie Enschede Wilhelmus was ten tijde van het cultureel 1916: 245· nationalisme in een voordeel verkeerd. Tenslotte de wens van de christelijke dimensie, waaraan het liberale 'Wien Neerlands bloed' naar de smaak van som mige protestanten te weinig tegemoet kwam. Deze wens, waaraan het Wilhelmus wel voldeed, droeg de splijtzwam van de verzuiling in zich en hield een toe-eigening door het calvinisme in. Daardoor werd het lied voor andersdenkenden moeilijk te ver teren. Het was de monarchale gezindheid van de katholieken die hen zich uiteindelijk weer met het klinkende symbool van het Oranjehuis deed verzoenen. De antimonar chale socialisten hadden daar de NSB voor nodig (die zich het lied trachtte toe te eigenen) en sommigen van hen zelfs een wereldoorlog. Het waren dynamische tijden voor een nationale hymne. Louis Peter Grijp 11813-1939 73

Nederlands in de muziek. Thema Deel II (Goes 1954) Literatuur nummer Volkskundig Bulletin 2 I Reijen, P.W van, Vergleichende Studien (1995) 153-184 ZZl1' Klaviervariationstechnik von Bank, J.Th.M., Het l'oemrijk vaderland. Groen van Prinsterer, G., 'Het Wil- Mozart und seinen Zeitgenossen. Dis Cultureel nationalisme in Nederland in helmus-lied der xVle en het Neder- sertatie Amsterdam (Buren 1988) de negentiende eezno (Den Haag 1990) lands volkslied der xlxe eeuw', Scheltema, J., 'Verhandeling over het Boeles, WB.s., De patriot J.R. Swil- Nederlandsche Stemmen 4 (3 I mei lied Wilhelmus van Nassouwen', in: dens, zijn a1'beid tel" volksverlichting 1834) 7-8 J. Scheltema, Geschied- en letterkun geschetst (Leeuwarden 1884) Hall, M.e., Het leven en karaktel' van dig mengelwerk. Dee! III (Utrecht Brom, G., 'Het Wilhelmus', De Gids den Admimal Jhr. Jan Hendrik van 182 3) 174-197 96 (1932), III, 241-260 Kinsbergen (Amsterdam 1841) Schotel, G.D.]., Gedachten ove?' het Carmiggelt, S., Zelfportret in stukjes Hans, D., Het UTilhelmus van Nassou- oude volkslied Wilhelmus van Nassou (Amsterdam 1989) we. De geschiedenis van een volkslied wen en den vervaardiger van hetzelve Couvee, D.H., Leve de Willemien! Het (Leiden 1941) .(Leiden 1834) jaar 1898 opnieuw beleefd (Den Haag Hofman, E., Nieuw licht op het Wilhel- Smedt, M. de, 'Belgische opstand en 1958) mus en zijn dichters (Zoetermeer Vlaamse beweging', in: M.A.Schen Couvee, D.H., en G. Pikkemaat, 1996) keveld-van der Dussen (red.), Neder 1813-15. Ons koninkrijk gebol'en Huygens, G.W, Hendrik Tollens. De landse literatuur. Een geschiedenis (Alphen aan den Rijn 1963) dichter van de burgerij (Rotterdam / (Groningen 1993) 43 1-437 Dijk, M. van, 'Sporen van een bescha- Den Haag 1972) Someren, R.H. van, Over het volkslied vingsoffensief. De "stichtelijke Klusen, E.A.,Johann UTilhelm UTilms Wilhelmus van Nassauwen (Utrecht toon" in het profane Nederlandse und das Amsterdamer Musikleben 1834) lied van de achttiende en negentien- (1772-1847) (Buren 1975) Vos,]., De Spiegel der Volksziel. Volks de eeuw', Volkskundig Bulletin 19 Knippenberg, H.H., Het 'UTien Neh'- liedbegrip en cultuurpolitiek engage (1993) 182-207 lands bloed' en zijn dichtel' (Helmond ment in het bijzonder in het socialisti Duijzer-van Dijk, B.W, en 1936) sche en katholieke jeugdidealisme tijdens D. Duijzer, 'In der gerechtigheid'. Krol, E.]., De smaak del" natie. Opvat- het interbellum. Dissertatie Katholie Het Nederlandse volkslied als lied van tingen over huiselijkheid in de Noord- ke Universiteit Nijmegen (Nijme de bevrijding (z.pl. 1995) Nederlandse poezie van 1800 tot 1840 gen 1993) Dunk, H. von der, Der deutsche (Hilversum 1997) Vormarz und Belgien 1830-1848. Kuiper, E.T., en P. Leendertz (red.), Dissertatie Universiteit Utrecht Het geuzenliedboek naar de oude druk- (Wiesbaden 1966) ken. 2 delen (Zutphen 1924-25) Duyse, F. van, Het oude Nederlandsche Leendertz, P., Het 'UTilhelmus van lied. 3 delen (Den Haag / Antwer- Nassouwe' (Zutphen 1925) pen 1903-1908) Maljaars, A., en S.]. Lense!ink, Enschede, J.W, 'De melodie van het Het UTilhelmus. Een bibliografie Wilhelmus', in twee delen, Oud- (Den Haag 1993) Holland 12 (1894) 172-190; 201-232 Nehlsen, E., UTilhelmus von Nassauen. Enschede, J.W, 'Het ontstaan van het Studien zur Rezeption eines niederlan- Wien Neerlandsch bloed honderd dischen Liedes im deutschsprachigen jaar ge!eden' Onze Eeuw 16/4 (1916) Raum vom 16. bis 20. Jahrhundert 223-254 (Munster 1993) [Eyck, P.N. van], 'Het Wilhelmus in Noske, F., 'Early sources of the Dutch de Universiteit te Gent en Cole- National Anthem (1574-1626), branders "trouw" aan het "vader- Fontes artis musicae 13 (1966) 87-94 land"', Leiding 2 (193 I) 79-83 Postmus, J., 'De strijd om het Wilhel- Fredericq, P., Marnix en zijne Neder mus', in: J. Postmus, Calvinistische landsche geschriften (Gent 1881) vertoogen (Zwolle 1906) 21-29 Gier, J. de, 'Het Wilhelmus: lied Prud'homme van Reine, R.B., Jan van twee vaderlanden', Theologia Hendrik van Kinsbergen 1735-1819. reformata 27 (1984) 98-II7 Admiraal en filantroop (Amsterdam Grijp, L.P., 'Zingen in een kleine taal. 1990) De muzikale taalkeuze van Neder Reeser, E., Een eeuw Nederlandse land', in: L.P. Grijp (red.), Zingen in muziek (Amsterdam 1950) een kleine taal. De positie van het Reest, R. van, Dichterschap en profetie.