ИНВЕРЗИЈАТА НА THE INVERSION OF THE МАКЕДОНСКИОТ MACEDONIAN LAND COAT ЗЕМСКИ ГРБ ВО OF ARMS IN THE ILLYRIAN ИЛИРСКИОТ ГРБОВНИК ARMORIAL AND THE И СТЕМАТОГРАФИИТЕ STEMMATOGRAPHIAS НА ВИТЕЗОВИЌ И OF VITEZOVIC AND ЖЕФАРОВИЌ ZHEFAROVIC

Иван Нацевски Ivan Nacevski

Македонско грбословно друштво, Macedonian Heraldic Society, Потретседател и хералд вардарски Vice President and Vardar Herald https://orcid.org/0000-0002-7169-6039 https://orcid.org/0000-0002-7169-6039

УДК 929.64 (497.7);929.65(398) UDC 929.64 (497.7);929.65(398) Рецензирана статија Peer-reviewed article

АПСТРАКТ ABSTRACT Хералдичката инверзија претставува Heraldic inversion is the process of процес на диференцијација при кој се за- differentiating by switching the color of менуваат бојата на штитот и бојата на хе- the shield and the color of the heraldic fig- ралдичката фигура истакната на тој штит ure in order to obtain another, heraldical- со цел да се добие друг, хералдички раз- ly different coat of arms, but indicating a личен грб, но кој би укажувал на некаква connection between them. From the very нивна поврзаност. Од самите почетоци на beginning of research on the Macedonian истражувањето на македонскиот земски coat of arms, a similarity to the Bulgar- ХЕРАЛДИКА • HERALDRY грб забележана е сличност со бугарскиот ian coat of arms has been observed and земски грб и се јавуваат обиди за објасну- attempts have been made to explain their вање на нивната таканаречена инверзија која, не- so-called inversion, which undoubtedly has en- сомнено, влегува како значајна точка во проучу- tered as a significant point in the study of their вањето на нивниот развој. Можната инверзија на development. We find the possible inversion of македонскиот и бугарскиот земски грб ја среќа- the Macedonian and Bulgarian coats of arms in ваме во илирската хералдика и не ја следиме во Illyrian heraldry and it cannot be found outside дела надвор од оваа група. Впрочем, двата грба this group. In fact, we do not find the two coats не ги наоѓаме заедно во ниедно друго постаро of arms together in any other older work except in дело освен во За ознаките на Капачо. Во однос the book Delle Imprese by Capaccio. Regarding на можните потекла на земските грбови на Ма- the possible origins of the coats of arms of Mace- кедонија и на Бугарија, во основа се издвојуваат donia and Bulgaria, basically two views stand два става: првиот е дека грбовите имаат заедничи out: the first is that coats of arms have a common извор за образец, а вториот дека грбовите имаат source for the blazons, and the second is that coats два посебни извора на блазоните. of arms have two separate sources of blazons. Клучни зборови: Македонија, македонски Keywords: Macedonia, Macedonian land земски грб, илирски грбовник, Жефаровиќ, Ви- coat of arms, Illyrian armorial, Zhefarovic, Vi- тезовиќ, Стематографија, Корениќ – Неориќ. tezovic, Stemmatographia, Korenic-Neoric.

MACEDONIAN HERALD 14 3 JUNE • 2020 Хералдичката инверзија претставува процес Heraldic inversion is a process of на диференцијација при кој се заменуваат боја- differentiation of arms in which the color of the та на штитот и бојата на хералдичката фигура shield and the color of the heraldic figure are истакната на тој штит со цел да се добие друг, switched in order to obtain another, heraldically хералдички различен грб, но кој би укажувал на different coat of arms, but which indicating a некаква нивна поврзаност. Рани примери за хе- connection between the two. Early examples ралдичка инверзија се среќаваат при каденција, of heraldic inversion are found as a mean of односно при процесот на диференцијација на cadency, that is, the process of differentiating the грбот на помладите синови или колателарните coats of arms for younger sons or the collateral гранки на едно семејство. Во темелот на про- branches of a family. At the heart of the process цесот на хералдичка инверзија лежи идејата за of heraldic inversion is the idea of ​​an initially првично прифатен блазон кој во некоја наредна accepted blazon that is inverted at some later фаза ќе се инверзира. Односно, за да може да се stage. That is, in order to be able to talk about зборува за хералдичка инверзија, мора со сигур- heraldic inversion, it is necessary to know the ност да се знае блазонот на даден грб. Докол- blazon of a given coat of arms for certain. If ку со сигурност не се знае за почетен блазон, а, the initial blazon is not known for sure, and yet сепак, постојат два грба кои изгледаат инверзно there are two coats of arms that act inversely to еден на друг, тогаш за утврдување на можната one other, then another contextual indicator that ваква врска треба да се побара друг контекстен would link the two in an inversion process should показател кој засегнатите грбови би ги повр- be sought to determine such possible relationship. ХЕРАЛДИКА • HERALDRY зал во инверзивен процес. Ваквиот показател This indicator can be most easily seen through најлесно може да се согледа преку погоре по- the above-mentioned example of inversion сочениот пример за инверзијата како степен на as a degree of cadency, that is, as a degree of каденција, односно како степен на наследство. inheritance. Examples of this practice are found Примери за ваквата практика се среќаваат речи- nearly everywhere in Europe, and especially in си насекаде низ Европа, а особено во Германија, Germany, the Netherlands, and Britain (Gayre, Холандија и Британија (Gayre, 1961 26 – 32). 1961, 26–32). A possible example of this Можен пример за оваа практика поврзан со Ма- practice associated with Macedonia is found in кедонија се наоѓа во делото Романот за сите the work Roman de toute chevalerie1 by Thomas витези1 од Томас де Кент, создадено на поче- de Kent, created in the early fourteenth century. токот од четиринаесеттиот век. Во ова дело има This work contains a miniature in which the минијатура на која е прикажан погребот на Фи- funeral of Philip II of Macedon is depicted (fig. лип II Македонски (сл. 1) на која јасно се гледа 1), which clearly shows a heraldic composition хералдичка композиција со блазон: златно, цр- with a blazon: Or, a lion Gules (Kent 1304, fol. вен лав (Kent 1304, fol. 6v). На друга минијатура 6v). Another miniature in the same work shows во истото дело е прикажан грбот на Александар the coat of arms of Alexander the Great with a Македонски со блазон: црвено, златен лав (сл.2) blazon: Gules, a lion Or (fig.2) (Ibid, fol. 30r). (Ibid, fol. 30r). From the very Од самите поче- beginning of re- тоци на истражу- search on the вањето на маке- Macedonian land донскиот земски coat of arms, a грб забележана е similarity with сличност со бугар- the Bulgarian скиот земски грб и land coat of arms се јавуваат обиди has been observed за објаснување на and attempts have сл. /fig. 1 нивната таканаре- been made to ex-

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 4 ЈУНИ • 2020 чена инверзија која, несомнено, влегува како plain their possible inversion, which undoubt- значајна точка во проучувањето на нивниот edly enters as a significant point in the study of развој. Позначајни автори, како: Александар their development. Important authors such as Матковски, Драгомир Ацовиќ, Јован Јоновски и Aleksandar Matkovski, Dragomir Acovic, Jovan Иван Војников, кои обрнале внимание на маке- Jonovski, and Ivan Voynikov, who paid atten- донскиот земски грб дoбар дел од својата рабо- tion to the Macedonian land coat of arms, dedi- та посветуваат на ова прашање. Со тоа можната cate a good part of their work to this issue. Thus, инверзија на македонскиот земски грб станала the possible inversion of the Macedonian coat of нераскинлив дел од неговиот наратив и ние сме arms has become an inseparable part of its narra- обврзани да ја проучуваме како категорија и tive and we are obliged to study it as a category како процес. and as a process. Можната инверзија на македонскиот и бугар- The possible inversion of the Macedonian скиот земски грб ја среќаваме во илирската хе- and Bulgarian coats of arms is found in Illyrian ралдика и не ја следиме во дела надвор од оваа heraldry and it cannot be found in works outside група. Впрочем, двата грба со овие блазони, не this group. In fact, we do not find the two coats ги наоѓаме заедно во ниедно друго дело2, освен of arms with these blazons together in any other во За ознаките на Капачо. Она што е од пре- work2 except for Delle Imprese by Capaccio. судно значење за утврдување дали навистина The question of the source of the two arms is постои инверзија на двата грба е прашањето на crucial in determining whether there is indeed изворникот. Во суштина, ова прашање не може a case of inversion of the two. In essence, this да се одговори конечно без детално да биде question cannot be answered definitively without проучена состојбата на двата засегнати грба во a detailed study of the condition of these two илирската хералдика и вон неа, но и да се побара coats of arms in Illyrian heraldry and beyond, but контекстен показател за да се утврди дали воо- also to seek a contextual indicator to determine пшто постои инверзија на двата грба или, пак, whether there is any inversion of the two coats промената на боите е резултат на нешто друго. of arms or the change in the colors are the result Така, во делата од илирската хералдика инвер- of something else. Thus, in works from Illyrian зијата може да се подели во две групи: почетна heraldry, the inversion can be divided into two инверзија како карактеристика при создавањето groups: initial inversion as a characteristic of на грбовите и причинска инверзија како после- arms’ creation and causal inversion as a result of ХЕРАЛДИКА • HERALDRY дица на грешка или корекција поради убедување an error or correction in the process of copying во процесот на копирање или креирање други or creating other heraldic works. хералдички дела. The initial inversion is a two-phase process Почетната инверзија претставува двофазен that would have occurred in the very creation or процес кој би се појавил во самото создавање, upon the entry of the coats of arms into Illyrian односно влегување на гробовите во илирската heraldry and potentially developed from gules/ хералдика и потенцијално се одвивал од црвено/ or to or/gules and vice versa. This means that златно кон златно/ in the first phase, црвено и обратно. one coat of Ова значи дека во arms was taken, прва фаза едниот probably from an грб бил преземен, older source, and веројатно од не- thus entered the кој постар извор, Illyrian armorial, и така влегол во thus becoming Илирскиот грбов- a source for the

ник со што се прет- сл. / fig. 2 other coat of ворил во изворник arms. The second

MACEDONIAN HERALD 14 5 JUNE • 2020 за другиот грб. Вториот грб на тој начин станал coat of arms thus became its inversion. In the негова инверзија. Во втора фаза заради засега second phase, due to uncertain reasons or needs, неизвесни причини или потреби двата грба пов- the two coats of arms changed their colors again, торно ги менуваат своите бои при што изворни- with the source becoming inverted and the inverse кот станува инверзен, а инверзниот грб станува coat of arms becoming the source. изворник. On the other hand, causal inversion is a single- Од друга страна, причинската инверзија е phase process that potentially took place from еднофазен процес кој потенцијално се одвивал the Illyrian armorial to Orbini and from it to од Илирски грбовник кон Орбини и од него кон Vitezovic and then to Zhefarovic. In this scenario, Витезовиќ за да заврши со Жефаровиќ. Во ова both blazons could have entered Illyrian heraldry сценарио и двата блазона би можеле да влезат во independently and probably from an older илирската хералдика независно еден од друг и, European source. Their subsequent inversion веројатно, од постари европски извори. Нивната would again be the result of some uncertain cause подоцнежна инверзија повторно би била разул- or need. What unites the two possible inversions тат на некакви засега неизвесни причини или is the question of a contextual indicator. It is потреби. Она што ги обединува двете можни closely related to the sources used in the creation инверзии е прашањето за контекстен показател. of works from Illyrian heraldry, which in turn is Тој е тесно врзан со изворите кои се користени related to the process of origin and dating. при создавање на делата од илирската хералди- Illyrian heraldry consists of manuscript ка што, пак, е врзано со процесот на настанок и collections with coats of arms—armorials ХЕРАЛДИКА • HERALDRY датирање на истите. that appeared on the Dalmatian coast, and in Илирската хералдика ја сочинуваат ракопис- Italy, Spain, and Austria in the late sixteenth ни збирки со грбови – грбовници кои се појавилe and early seventeenth centuries (Палавестра во Далматинското Приморје, Италија, Шпанија 2010, 53). The two Stemmatographias, of Pavle и Австрија кон крајот на XVI и почетокот на Ritter Vitezovic and Hristofor Zhefarovic are XVII век (Палавестра 2010, 53). Кон оваа гру- traditionally added to this group, as well as a па традиционално се додаваат и двете стемато- number of other documents directly related to the графии на Павле Ритер Витезовиќ и Христофор armorials. Since all armorials of Illyrian heraldry Жефаровиќ, како и низа други документи ди- are largely similar in content, it can be said with ректно поврзани со грбовниците. Бидејќи сите certainty that they are essentially one Illyrian грбовници од илирската хералдика се во голе- armorial in several editions (Aцовић 2008, 216– ма мера содржински слични, може со сигурност 226). Modern heraldic science today is dominated да се каже дека, во суштина, се работи за еден by two points of view on the origin of the Illyrian Илирски грбовник во повеќе редакции (Ацовић armorial. According to the first point of view, at 2008, 216 – 226). Во хералдичката наука пре- the very beginning of Illyrian heraldry there was овладуваат два става во однос на настанокот на an Ohmuchevich’s armorial that was used as a Илирскиот грбовник. Според едниот став, на prototype for other armorials, and which is now самиот почеток на илирската хералдика посто- lost. The second point of view is that such an ел Охмучевиќев грбовник, кој бил протограф за armorial did not exist. другите грбовници, а кој денес е изгубен. Други- The first point of view is presented byA. от став е дека таков грбовник не постоел. Solovjev, according to whom sometime between Првиот став е разработен од А. Соловјев, 1584 and 1594, and probably around 1590, Don којшто вели дека некаде во периодот од 1584 Pedro Ohmuchevich created his own armorial, до 1594 година, а, најверојатно, околу 1590 г., a sort of protograph, from which all other дон Педро Охмучевиќ создава свој грбовник кој transcripts or armorials would later emerge претставува протограф од кого подоцна ќе на- (Solovjev 1954, 131). According to this point станат сите други преписи, односно грбовници of view, the Korenich-Neorich armorial3 is the (Solovjev 1954, 131). Според овој став, грбовни- first transcript of the now-lost (or hypothetical)

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 6 ЈУНИ • 2020 кот Корениќ - Неориќ3 претставува прв препис Ohmuchevich’s armorial. This is a widely на денес изгубениот хипотетички Охмучевиќев accepted thesis, especially from researchers in грбовник. Ова е широко прифатена теза, особе- Serbia. In addition to A. Solovjev, this view is но за истражувачите од Србија. Покрај Соловјев shared by A. Palavestra and S. Rudic. на такво мислење се и А. Палавестра и С. Рудиќ. The second point of view was presented by Вториот став е разработен од Стјепан Ќосиќ. Stjepan Cosic. Analyzing the content of the Тој анализирајќи ја содржината на грбовникот Korenich-Neorich armorial from a genealogical Корениќ - Неориќ од генеолошка гледна точка standpoint, he concludes that it is an original доаѓа до заклучок дека истиот претставува из- document, a work that would later serve as a ворен документ, односно оригинално дело кое model for the emergence of other armorials подоцна ќе послужи како урнек за настанокот на (Ćosić 2015, 12). Cosic also points out that some други грбовници (Ćosić 2015, 12). Ќосиќ укажу- of the coats of arms of the families represented ва и на тоа дека дел од грбовите на семејствата in the armorial are corroborated archaeologically кои се застапени во грбовникот се археолошки and date from before the time of the creation of посведочени и датирани пред времето на созда- the armorial. In his genealogical reconstructions, вање на грбовникот. Во своите генеолошки ре- he comes up with the most probable name of the конструкции, тој доаѓа и до најверојатното име client for the armorial—a certain Mateo Jerinic на нарачателот на грбовникот. Станува збор за (+1598), a merchant and captain in Spanish Матео Јериниќ (+1598), извесен трговец и капе- service (Ćosić 2015, 37– 61). The coat of arms тан во шпанска служба (Ćosić 2015, 37 – 61). Гр- was created in Dubrovnik or Slano (Ibid, 127) бовникот е создаден во Дубровник или во Слано for the needs of his family, and for the same (Ibid, 127) за потребите на неговото семејство, а reasons, inspired by the actions of Don Pedro од исти побуди и по углед на дејствувањето на Ohmuchevich. дон Педро Охмучевиќ. What is common to both points of views is Она што е заедничко и за двата става е дека that the process of legitimizing false charters and се добива заокружен процес на легитимизација claims is being completed, making them relevant на лажни повелби и претензии со што тие ста- to other families with the same aspirations. This нуваат релевантни и за други семејства со исти has been confirmed many times through the надежи. Ова е потврдено многукратно преку successfully completed processes of recognition успешно завршените процеси на признавања на of the noble origin of the families represented in ХЕРАЛДИКА • HERALDRY благородничко потекло на семејства кои се за- the coats of arms, especially within the Habsburg стапени во грбовниците особено во рамките на Monarchy and later Austria-Hungary. However, Хабсбуршката монархиjа и подоцна Австроун- in relation to Macedonia, the importance of гарија. Сепак, во однос на Македонија, важнос- Illyrian heraldry comes down to the very coat of та на илирската хералдика се сведува на самиот arms of Macedonia and the few coats of arms грб на Македонија и неколкуте владетелски гр- of noble families that ruled larger or smaller бови на семејства кои владееле со поголеми или parts of Macedonia. These are primarily the помали делови Македонија. Ова, пред сè, се се- Mrnjavchevich, Brankovich, and Kastriotich мејствата: Мрњавчевиќ, Бранковиќ и Кастриот4. families.4 In this way, almost all the other coats На овој начин сите останати грбови од Илир- of arms of the Illyrian armorial remain practically скиот грбовник практично остануваат далеку од unseen in Macedonian heraldry. погледот на македонската хералдика. To answer the question of the possible За да се одговори на прашањето за можната inversion of the Macedonian and Bulgarian coats инверзија на двата грба, треба да се проучат из- of arms, the sources used to create the Illyrian ворите користени за создавањето на Илирскиот armorial should be studied. In an early phase of грбовник. Уште во рана фаза на истражување- research into Illyrian heraldry it was noted that то на илирската хералдика се забележало дека the greatest influence on the armorial was the најголемо влијание врз овој грбовник има дело- work of Virgil Solis, the 1555 Wappenbüchlein

MACEDONIAN HERALD 14 7 JUNE • 2020 то Грбовниче (Wappenbüchlein) на Виргил Со- (Solovjev 1954, 132). Namely, both armorials лис, од 1555 година (Solovjev 1954, 132). Имено, have the same structural arrangement of the двата грбовника имаат идентична структурна order of the coats of arms (Filipović 2009, 191). поставеност на редоследот на грбовитe (Filipović In addition to this similarity, there is a direct 2009, 191). Покрај оваа сличност се забележува takeover of individual coats of arms such as those и директното преземање поединечни грбови, of Dalmatia, Croatia, and Slavonia. The coasts of како оние на Далмација, Хрватска, Славонија. Primorye and Bosnia also fit in this group (Ibid, Тука се вклопуваат и грбовите на Приморје и 192). In Solis’s work there is also a coat of arms of Босна (Ibid 192). Кај Солис се среќава и грб на the despot of Serbia (Filipović 2009, 192) but also деспотството на Србија (Filipović, 2009 192), но of Troy from Greece (Solis 1555, fol. 27) which и на Троја од Грција (Solis 1555, fol.27), кои мо- may be considered the basis for the coat of arms жат да се сметаат за основа за грбот на Немањиќ of Nemanich family in Illyrian heraldry. Solis’s во илирската хералдика. Во грбовникот на Со- armorial Wappenbüchlein does not contain the лис нема грб на Македонија и на Бугарија. coats of arms of Macedonia and Bulgaria. Друг извор за илирскиот грбовник претставу- Another source for the Illyrian armorial ва Космографија на Себастијан Минстер. Ова was Sebastian Munster’s Cosmography. This дело, кое го опишува светот, за првпат е испеча- work, which describes the world, was first тено во 1544 година, во Базел. Последователно printed in 1544 in Basel. It would subsequently тоа ќе биде многукратно реиздавано и преведе- be republished many times and translated into но на латински, француски, италијански јазик. Latin, French, and Italian. Solovjev considers ХЕРАЛДИКА • HERALDRY Соловјев Космографијата ја смета за извор при Cosmography as a source in the creation of создавањето на Родословје5 кое од своја страна the Rodoslovlje5 which in turn influenced the влијае врз грбовникот. Според Соловјев, сос- armorial. According to Solovjev, the compiler тавувачот на Илирскиот грбовник се служел со of the Illyrian armorial used in the 1575 Italian италијанското издание од 1575 година кое, пак, edition of the Cosmography, which was based on е изготвено врз основа на француско проширено an extended French edition (Solovjev 1954, 101). издание (Solovjev 1954, 101). Во Космографија- In Munster’s Cosmography Macedonia is found та на Минстер, Македонија се среќава доста чес- quite often. An overview of ancient Macedonian то. Даден е широк преглед на античката македон- history is given, especially of the reigns of Philip ска историја особено на владеењето на Филип и and Alexander, but there is no data on the later Александар, но нема податоци за подоцнежната history of Macedonia. Despite this widespread историја на Македонија. И покрај ваквата широка representation, there is no display or description застапеност, нема приказ или опис на грб на Ма- on the coat of arms of Macedonia or Alexander. кедонија или на Александар. Бугарија, исто така, Bulgaria is also widely represented, but it too е опширно претставена, но нема и нејзин грб. has no coat of arms. Александар Палавестра разгледувајќи ги из- Alexander Palavestra, looking at the sources ворите на илирската хералдика го обработува of Illyrian heraldry, deals with the French coat францускиот грбовник Шароле (Charolais) од of arms of Charolais from 1425, which was 1425 година, составен од Жан Лефевр од Сен composed by Jean Lefebvre of Saint-Remy, a Реми, хералд на дворот на Филип Бургонски. herald in the court of Philip Duke of Burgundy. Тој посочува дека оригиналот на овој грбовник He points out that the original of this coat of е изгубен и дека негов препис од 1656 година arms has been lost and that its transcript from се чува во Брисел (Палавестра 2010, 105). Овој 1656 is held in Brussels (Палавестра 2010, грбовник содржи огромен број грбови од илир- 105). This armorial contains a huge number of ската хералдика, па дури и оние кои ги среќа- coats of arms from Illyrian heraldry, and even ваме само таму. Ваквата усогласеност со илир- those we find only there. This convergence with ската хералдика сосема правилно го насочува Illyrian heraldry rightly led Palavestra to the Палавестра на заклучок дека препишувачот на conclusion that the 17th-century transcriber of

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 8 ЈУНИ • 2020 грбовникот Шароле во XVII век го збогатил овој the Charolais enriched this heraldic collection хералдички зборник и со грбови кои ги прецртал with coats of arms that he had redrawn from an од некој илирски грбовник (Ibid, 106). Важноста Illyrian armorial (Ibid, 106). The importance of на овој грбовник, според Палавестра, е и во тоа this armorial, according to Palavestra, is that it што тој јасно покажува дека како што грбови clearly shows that just as coats of arms from од илирската хералдика можеле да преминат во Illyrian heraldry could be transferred to Western западноевропската, така може да се смета дека Europe, so it can be considered that some of the на составувачот на илирскиот грбовник му биле medieval European armorials, unknown to us, достапни и некои за нас непознати средновеков- were available to the compiler of the Illyrian ни европски грбовници (Палавестра 2000, 267 armorial (Палавестра 2000, 267– 268). This – 268). На вакво мислење е и Вујадин Ивани- opinion is shared by Vujadin Ivanisevic, who шевиќ кој упатува на бројни сличности меѓу хе- points to numerous similarities between the ралдичките ознаки на средновековното српско heraldic insignias of medieval Serbian nobility благорoдништво, но и грбовите од Циришкиот and the coats of arms of the Zurich roll of 1340 грбовник од 1340 година (Иванишевић 2004, 213 (Иванишевић 2004, 213–234). The previous – 234). Претходните наводи оставаат простор за assertions suggest that the coats of arms of претпоставка дека и земските грбови на Македо- Macedonia and Bulgaria from the Korenich- нија и Бугарија од грбовникот Корениќ–Неориќ Neorich armorial could have originated from би можеле да потекнуваат од некои постари ев- some older European manuscripts that were ропски ракописни грбовници кои биле достапни available to the armorial’s author. на потенцијалниот автор на грбовникот. It should be noted that Ivan Voynikov, a Треба да напоменеме дека Иван Војников, ис- researcher from Bulgaria quoting Goodall, тражувач од Бугарија, цитирајќи го Гудал, како ос- points to Martin Schrot’s armorial, published новен извор при создавањето на Илирскиот грбов- in Munich in 1580, as the main source for the ник го наведува и грбовникот на Мартин Шрот, creation of the Illyrian armorial (Войнков 2011, издаден во Минхен, во 1580 г. (Войников, 2011, Goodall 1195, 266). This work, of course, could Goodall 1995, 266). Ова дело, секако, може да било have been available to the creator of the Illyrian достапно на создавачот на Илирскиот грбовник. armorial. Во однос на можните потекла на земските Regarding the possible origins of the land грбови на Македонија и Бугарија во основа се coats of arms of Macedonia and Bulgaria, two ХЕРАЛДИКА • HERALDRY издвојуваат два става: првиот е дека грбовите points of view stand out: the first is that the имаат заедничи извор за образец, а вториот дека coats of arms have a common source for the грбовите имаат два посебни извора на блазони- blazon, and the second is that coats of arms те. Тезата за заеднички постар европски извор have two separate sources of blazons. The thesis е нашироко образложена од Иван Војников во of a common older European source is widely статија насловена како Македонија низ погле- explained by Ivan Voynikov in an article entitled дот на хералдиката. Во неа тој пишува дека Macedonia through the view of heraldry. In it he можната инверзија на боите е втемелена во соз- writes that the possible inversion of the colors of давањето на двата грба, односно е првична. Пра- the arms is laid in the creation of both coats of извор за двата грба Војников бара во грбот на arms, i.e., it is initial. Voynikov is looking for Влашка (Войников, 2011) од веќеспоменатото a source for both the coats of arms in the coat дело на Мартин Шрот. Ова, воедно, може да се of arms of Wallachia (Войников, 2011) in the смета за единствена причина заради која Војни- work of Martin Schrot. This is likely the only ков го разгледува овој грбовник како извор за reason why Voynikov considers this armorial Илирскиот грбовник. Меѓутоа, постои проблем. as a source for the Illyrian armorial. However, Имено, самиот Војников забележува дека кај there is a problem. Namely, Voynikov himself Шрот, покрај грбовите на други седум илирски notes that in addition to the coats of arms of земји, се среќава и грб на Бугарија (Войников, seven other Illyrian countries, the coat of arms

MACEDONIAN HERALD 14 9 JUNE • 2020 2011), но тој во овој извор е идентичен со грбот of Bulgaria (Войников, 2011) is also found in the на Босна од Илирскиот грбовник. Сосема оче- Schrot armorial, but in this source it is identical кувано, на создавачот на Илирскиот грбовник with the coat of arms of Bosnia from the Illyrian би му се наметнала потреба да го промени бу- armorial. Quite expectedly, the creator of the гарскиот грб. Дополнително, кај Шрот и грбот Illyrian armorial would have needed to change the на Босна не е ист со оној од Илирскиот грбов- Bulgarian coat of arms. Additionally, in Schrot’s ник туку со оној на Приморје. Кај Шрот постои armorial the Bosnian coat of arms is not the same as и грб на Србија во вид на прострелана вепрова in the Illyrian armorial, but as in that of Primorye. глава. Овој блазон е познат и го има во стемато- There is also the coat of arms of Serbia in the form графиите на Витезовиќ и Жефаровиќ како грб на of a wounded boar’s head. This blazon is well Трибалија (Vitezović 1701, 52; Жефаровиќ 1741, known and is found in the Stemmatographias of 78), но се чини и овој блазон не нашол место both Vitezovic and Zhefaroivc as the coat of arms во Илирскиот грбовник. Мора да се каже дека of Tribalia (Vitezović 1701, 52; Жефаровиќ 1741, грб на херцогот од Влашка има и кај Солис (сл. 78), but it seems that this blazon too did not find 3) (Solis 1555, fol.28). Оттука се поставува пра- a place in the Illyrian armorial. It must be said шањето зошто создавачот на Илирскиот грбов- that Solis also has the coat of arms of the Herzog ник би извршил толку големи интервенции во of Wallachia (fig. 3) (Solis 1555, fol.28). Hence својот основен извор?! the question arises: why would the creator of the Грбот на Влашка во грбовникот на Шрот е Illyrian armorial make such large interventions in со следниот блазон: сребрено, црвен лав круни- his basic source? ХЕРАЛДИКА • HERALDRY сан златно (Schrot 1580, 19). Блазонот на хер- The coat of arms of Wallachia in Schrot’s цогот на Влашка кај Солис е: златно, црн лав armorial has the following blazon: Argent, a Lion крунисан златно вооружан црвенo (Solis 1555, Gules crowned Or (Schrot 1580, 19). The blazon fol.28). Вториов блазон е навистина релативно of the Herzog of Wallachia in Solis’s work is: Or близок до бугарскиот грб од Илирскиот грбов- a Lion Sable armed of the first, crowned Gules ник имајќи го предвид боењето на штитот пред (Solis 1555, fol.28). The second blazon is indeed сè. Дополнително за блискоста и донекаде ис- relatively close to the Bulgarian coat of arms of преплетеноста меѓу грбовите на овие две земји the Illyrian armorial, given the tincture of the сведочи и описот даден во стематографиите на shield above all else. Additionally, the similarity Витезовиќ и Жефаровиќ (Vitezović 1701, 63; between the coats of arms of these two countries Жефаровиќ 1741, 90). Мора is evidenced by the description given in the да се напомене дека ова не Stemmatographias of both Vitezovic and e единствен ваков случај. Zhefarovic (Vitezović 1701, 63; Жефаро- Повторно Војников ни со- виќ 1741, 90). It must be noted that this is општува за такви примери not the only case. Again, Voynikov tells us во своето дело Историја на about such examples in his work History of бугарските државни симбо- the Bulgarian State Symbols (Войников ли (Войников 2017, 55). Ова, 2017, 55). This is primarily in the context of пред сè, е во контекст на Вто- the Second Bulgarian Empire. In the same рото бугарско царство. Во work, Voynikov revises his initial position истото дело Војников го ре- regarding the origin of the Macedonian and видира својот првичен став Bulgarian coats of arms and presents a new во однос на потеклото на ма- one. The author now offers the coat of arms кедонскиот и бугарскиот грб сл. / fig. 3 of Bulgaria from the work Parentalia Divo и изнесува нов. Сега авторот Ferdinando Caesari Augusto ... from 1566 as го нуди грбот на Бугарија од делото Parentalia a source for the land coats of arms of the both Divo Ferdinando Caesari Augusto ... од 1566 годи- countries (Войников 2017, 174). The blazon of на, како извор за земските грбови на двете земји the coat of arms in this work is: Argent, a Lion

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 10 ЈУНИ • 2020 (Войников 2017, 174). Блазонот на грбот во ова Azure crowned of the second. This is certainly дело е: сребрено, син крунисан лав. Ова, секако, possible, at least as far as the Bulgarian coat е возможно барем што се однесува до бугарскиот of arms is concerned, especially because it refers грб особено што овде точно стои дека се работи exactly to the coat of arms of Bulgaria. On the за грб на Бугарија. Од друга страна, пак, блазонот other hand, the Wallachian blazon of Solis needs за Влашка на Солис има потреба од помали ко- minor adjustments to reach the Illyrian variant of рекции за да се дојде до илирската варијанта на the Bulgarian land coat of arms. In any case, we бугарскиот земски грб. Во секој случај, можеме can accept with a certain amount of reservation that со извесна доза резервираност да прифатиме дека these may be the probable sources for the Bulgarian ова, можеби, се веројатните извори за бугарскиот coat of arms. земски грб. But what about the Macedonian one? The Но, што е со македонскиот?! Македонскиот Macedonian coat of arms in the Illyrian armorial земски грб во Илирскиот грбовник го зазема по- occupies the honorable first heraldic place. It should чесното прво хералдичко место. Поскоро треба thus be expected that this coat of arms would be да се очекува дека овој грб би бил изворник за the source of some other arms, not the other way некој друг, а не обратно. Која е логиката на по- around. There is no reasonable explanation for чесно прво место да се стави грб добиен како се- putting in the first place of honor a coat of arms кундарен производ од инверзија на грб кој нема obtained as a secondary product from an inversion никаков однос со наративот на делото и нема of a coat of arms that has nothing to do with the никаков однос кон семејнатата историја на нара- narrative of the work and has nothing to do with чателот или создавачот? Вториот став се темели the family history of the client or creator of the на фактот дека во времето на настанувањето на armorial. The second point of view is based on the Илирскиот грбовник Македонија е позната и чес- fact that at the time of the emergence of the Illyrian то среќавана во европската литература (Матков- armorial, Macedonia was known and often found ски 1970, 54) и картографија, во извесна смисла, in European literature (Матковски 1970, 54) and секако, почесто од Бугарија, а веројатно и дру- cartography, in a sense certainly more often than гите балкански земји. Така, кога е во прашање Bulgaria, and probably the other Balkan countries. Македонија во Илирскиот грбовник, треба да се Thus, when it comes to Macedonia in the Illyrian посочат неколку работи. armorial, several things should be pointed out. На прво место, секако, е дека Македонија, In the first place, of course, Macedonia, that ХЕРАЛДИКА • HERALDRY односно владеењето на и со македонска земја на is the territory of the legendary ancestor Hrelja легендарниот предок Хрелја Охмучевиќ (Ćosić Ohmuchevich (Ćosić 2015, 129), represents the 2015, 129), го претставува најстариот историски oldest historical layer, respectively the deepest слој, односно најдлабокото генеолошко про- genealogical penetration through which the дирање преку кое создавачот на грбовникот се creator of the armorial tries to give legitimacy to труди да даде легитимитет на нарачателот на its client. This is important for the Ohmuchevich- истиот. Ова е важно како за семејството Охму- Grgurich family as well as for the Korenich- чевиќ–Гргуриќ, така и за Корениќ–Неориќ–Јере- Neorich-Jerenich family. Secondly, in the Illyrian ниќ. Второ, во илирскиот грбовник Македонија armorial, Macedonia is present due to events е присутна заради настани и личности од нејзи- and personalities from its medieval history. ната средновековна историја. Како сведоштво за Evidence of this is, of course, the presence of тоа, секако, се и присуствата на династичките гр- the dynastic coats of arms of the Mrnjavchevich, бови на Мрњавчевиќ, Бранковиќ и Кастриотиќ. Brankovich, and Kastriotich. This is of particular Ова е од особено значење бидејќи поставувајќи importance because by placing Macedonia in ја Македонија во илирски, односно словенски an Illyrian or Slavic context, the creator shows контекст создавачот ни покажува дека подобро us that he has better familiarity with the reality ја познава реалноста на Јужниот Балкан од до- of the southern Balkans than a good part of бар дел свои западноевропски современици. Во his Western European contemporaries. In that

MACEDONIAN HERALD 14 11 JUNE • 2020 таа смисла не се сосема издржани ставовите sense, the views that the presence of Macedonia дека присуството на Македонија во Илирски- in the Illyrian armorial has a basic humanistic от грбовник има основно хуманистички одраз reflection are not completely sustained (Рудић (Рудић 2006, 47 51). Во најголем дел од европ- 2006, 47 51). In most of the European works of ските дела од тоа време Македонија навистина that time, Macedonia is really represented only е застапена само со својата античка историја и by its ancient history and hardly any author ретко кој автор посочува нешто за современата points out anything about the modern land. земја. Но, од друга страна, во европските дела But on the other hand, in European works, the географското позиционирање на Македонија geographical positioning of Macedonia is very е многу точно определено. Така, на пример, на precisely determined. For example, the maps in картите во Космографијата на Минстер точно Munster’s Cosmography show that Macedonia’s се гледа дека границите на Македонија се: на borders are: the Aegean Sea to the south, the југ Егејско Море, на запад Пиндско–Шарскиот Pindos-Scardus mountain chain to the west, Масив, на север Шара опишана како Scardus. Ви- and Scardus to the north. The micronyms Axius дливи се и микронимите Аксиус (Вардар), Али- (Vardar), Aliakmon (Bistrica), Thessaloniki, акмон (Бистрица), Солун и Атос (Мünster 1544, and Athos are also visible (Münster 1544, 91). 91). Војников обрнувајќи внимание на фалшиви- Paying attention to the false charters of Pedro те повелби на Педро Охмучевиќ во кои е споме- Ohmuchevich in which Macedonia is mentioned, ната Македонија посочува дека во XIV век, од- Voynikov points out that in the 14th century (the носно времето од кое овие измислени документи time when these fictitious documents allegedly ХЕРАЛДИКА • HERALDRY наводно потекнуваат, макронимот Македонија originated) the macronym Macedonia did not не се однесува на регионот околу Костур (Вой- refer to the region around Castoria (Войников, ников, 2011). Дека повелбите се измислени е не- 2011). It is indisputable that the charters were спорно. Меѓутоа дека во поимањето на XIV век, invented. However, the notion that Castoria Костур не е во Македонија е неточно. Доволно was not in Macedonia in the 14th century is е да се посочи византискиот хроничар Никифор incorrect. It is enough to point out the Byzantine Григора и неговото пишување за да се види дека chronicler Nicephorus Gregora and his writing и покрај создавањето византиска тема „Македо- to see that despite the creation of the Byzantine нија во Тракија“, сепак, името на територијата на theme “Macedonia in Thrace”, the name of историска Македонија се одржало. Така Григора the territory of historical Macedonia was ни соопштува за Костур, Преспа, Прилеп, Велес maintained. Thus, Gregora describes Castoria, и Солун како градови/тврдини во Македонија Prespa, Prilep, Veles, and Thessaloniki as cities/ (Атанасовски 2000, 65, Gregorae I 1829, 48). Сè на fortresses in Macedonia (Атанасовски 2000, сè, постојат доволно основи да се прифати дека 65, Gregorae I 1829, 48). All in all, there are и македонскиот земски грб во Илирскиот грбов- sufficient grounds to accept that the Macedonian ник има свој постар европски извор (Нацевски coat of arms in the Illyrian armorial has its own 2016, 12 – 19), како реминисценција на Алексан- older European source (Nacevski 2016, 12–19) дар Македонски (Ćosić 2015, 129). recalling Alexander the Great (Ćosić 2015, 129). Во овој случај потенцијалната инверзија на In this case, the potential inversion of the грбовите може да биде само еднофазна, однос- arms can only be single-phase or causal. What но причинска. Она што е особено важно да се is especially important to emphasize is that the нагласи е дека единствениот засега познат, а, only known and oldest Western European source воедно, и најстариот западноевропски извор in which the coats of arms of Macedonia and во кој се среќаваат блазоните на Македонија Bulgaria are found, practically identical to those и Бугарија, практично идентични како оние of the Illyrian armorial, is the work Delle Imprese од Илирскиот грбовник е делото За Ознаките by Giulio Cesare Capaccio.6 This European на Џулио Чезаре Капачо6. Ова европско дело work was published before the emergence of the е издадено пред настанувањето на Илирскиот Illyrian armorial (more precisely, the Korenich-

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 12 ЈУНИ • 2020 грбовник или поточно грбовникот Корениќ - Не- Neorich armorial). Its importance is also in the ориќ. Неговата важност е и во тоа што повторно fact that it reopens the debate about the sources ја отвора расправата за изворите на создавачот на of the creator of the Illyrian armorial, respectively Илирскиот грбовник, односно за неговата изработ- its creation…especially since we know for sure ка. Дотолку повеќе што со сигурност знаеме дека that Ohmuchevich and Capaccio knew each Охмучевиќ и Капачо се познавале. За ова сведочи other. This is evidenced in Capaccio’s work и самото дело на Капачо во кое на неговиот поче- himself—at the beginning he informs us about the ток тој ни соопштува за борбата на Петар Ивеља struggle of Petar Ivelya Ohmuchevich to prove his Охмучевиќ да го докаже своето потекло од слав- origin from the famous dynasty. Namely, in one ната династија. Имено, во еден пасус Капачо ни paragraph Capaccio points out that the Nemanichs посочува дека Немањиќите се титулирале со име- were titled Stephen as the Caesars in Rome, the то Стефан како цезарите во Рим, Херодотите кај Herodotus among the Jews, and the Ptolemy in Евреите и Птоломеите во Египет (Capaccio 1592, Egypt (Capaccio 1592, 10). There is a similar 10). Ваква реченица има и во Родословјето и кај sentence in the Rodoslovlje and in Mavro Orbini, Мавро Орбини кој, пак, соопштува дека ја презел who states that he took it from the comments of од коментарите на Џовани Гобелин на мемоари- Giovanni Gobelin on the memoirs of Pope Pius те на папата Пиј II (Рудић 2006, 45, Orbini 1601, II (Рудић 2006, 45, Orbini 1601, 369). These 369). Овие мемоари се издадени во Рим, во 1584 memoirs were published in Rome in 1584 and година, и Соловјев ќе ги искористи за датирање на Solovyev would use them to date the origin of the настанокот на Родословјето. Папата Пиј II на оваа Rodoslovlje. Pope Pius II also wrote on this subject тема пишува и во својата Историја на Европа, од in his History of Europe from 1490 (Рудић 2006, 1490 година (Рудић 2006, 279). Клемен Селовски 279). Klemen Selovski notes that Capaccio and забележува дека Капачо и Педро Охмучевиќ се во Pedro Ohmuchevich had corresponded since 1582 писмена коресподенција уште од 1582 година (Се- (Селовски 2016, 4–15), as found in the work The ловски 2016, 4 – 15) податок најден во делото „Жи- Life of Torquato Tasso (Serassi 1785, 545). From вотот на Торквато Тасо“ (Serassi 1785, 545). Од ова this it can be said that Capaccio either participated може да се каже дека Капачо или учествувал во in the ideological formation of the Rodoslovlje or идејното образување на Родословјето или дека бил was acquainted with it. запознат со истото. In Capaccio’s work, a blazon of the Во делото на Капачо се среќава и блазон Nemanich cimiero7 is also found, which in the ХЕРАЛДИКА • HERALDRY на cimiero7 на Немањиќи кој во Илирскиот гр- Illyrian armorial appears as a crest on the arms бовник се среќава како членка на грбот на Не- of Nemanich. Capaccio’s blazon is: a Lion Sable мањиќи. Блазонот кај Капачо е: црн лав со три with three bars Argent with a spear (Capaccio сребрени појаса со копје (Capaccio 1592, II 10). 1592, II 10). In the Illyrian armorial, the blazon Во Илирскиот грбовник блазонот на челенката of the crest is: a Lion Gules with three bars е: црвен лав со три сребрени појаса со златно Argent with a spear Or (Ćosić 2015, 211). This копје (Ćosić 2015, 211). Oва нè навраќа на тео- brings us back to Soloviev’s theory that there is a ријата на Соловјев дека постои изгубен Охмуче- lost Ohmuchevich armorial that was finally made виќев грбовник кој бил конечно изготвен околу around 1590. In that case, we should accept the 1590 година. Во тој случај треба да ја прифа- possibility that Capaccio used this lost armorial тиме можноста Капачо да се послужил со овој or other documents by Ohmuchevich as a sources изгубен грбовник или со другите документи на for his work. If we take into account the year of Охмичевиќ како извори за своето дело. Ако се the indicated correspondence between the two, има предвид годината на посочената преписка this is possible. Here, it should be borne in mind меѓу двајцата, ова е можно. Овде, треба да се that at that time it was common to print works има предвид дека во времето за кое зборуваме ten years after they were written, as well as the било својствено дела да се печатат и десетина need for Ohmuchevich to create a document години подоцна откако ќе бидат напишани како that would be grounded on a verifiable basis,

MACEDONIAN HERALD 14 13 JUNE • 2020 и потребата на Охмучевиќ да создаде документ which means that Ohmuchevich could have been кој ќе биде втемелен на проверлива основа што familiar with Capaccio’s manuscript before its значи дека и Охмучевиќ би можел да биде запоз- official publication. If, however, Ohmuchevich’s нат со ракописот на Капачо пред неговото офи- armorial still existed, then it can be said with цијално печатење. Доколку, пак, Охмучевиќеви- great certainty that Capaccio or other Neapolitan от грбовник, сепак, постоел, тогаш со огромна intellectuals took part in its creation. сигурност може да се каже дека во неговото соз- A source for the Macedonian land coat of arms давање учествувал Капачо или, пак, други неа- can be found in the coat of arms of the Macedonio полски интелектуалци. family from Naples. According to family tradition, Извор за македонскиот земски грб може да се it originated in the dynasty of the Argeads or бара во грбот на семејството Мачедонио од Не- Philip II through his daughter Thessalonica, but апол. Според семејните преданија на семејство- also in the Macedonian dynasty in Byzantium то, нивното потекло е од династијата на Арге- (Войников, 2011). The Macedonio family was адите, односно Филип II преку неговата ќерка first mentioned in sources in 1268. In the historical Тесалоника, но и со македонската династија development of the family, two branches with two во Византија (Войников, 2011). За првпат се- coats of arms formed. The older branch of the мејство Мачедонио во изворите се споменува marquise of Oliveto carries a coat of arms with a во 1268 година. Во исторскиот развој на се- blazon: Vair, Azure and Argent, a Lion Or (fig. 4) мејството ќе се оформат две гранки со два грба. (Petra Sancta 1638, 312). The branch of the dukes Постарата гранка на маркизите од of Campora carries a coat of arms with ХЕРАЛДИКА • HERALDRY Оливето носат грб со блазон: вер- a blazon: Vair, Azure, and Argent, on a веричка, сино и сребрено, златен Bend Or a Lion passant Gules (fig. 5). The лав (сл. 4) (Petra Sancta 1638, 312). vair in the blazons of these coats of arms Гранката на војводите од Кампора is somewhat reminiscent of the coat of носи грб со блазон: верверичка, arms of Macedonia from the Miltenberg сино и сребрено, на златен превез armorial where the blazon of the shield црвен лав во од (сл. 5) Верверич- is: Vair, Gules and Argent, on a Belt ката во блазоните на овие грбови Azure three crescents Or (Јоновски 2015, донекаде потсетува на грбот на 152). It is obvious that the blazon of the Македонија од Милтенбершкиот older branch is close to the coat of arms грбовник каде блазонот на штитот of Macedonia from the Illyrian armorial. е: верверичка, црвено и сребрено, сл. fig. 4 This is of great importance primarily на син појас три златни полуме- for the origin of the Macedonian coat of сечини (Јоновски 2015, 152). Евидентно е дека arms, because part of the family coats of arms блазонот на постарата гранка е близок до грбот in the Illyrian armorial are directly taken from, на Македонија од илирскиот грбовник. Ова е од and another part based on the example of coats огромно значење за потеклото на македонски- of arms from the contemporary Italian heraldry от земски грб, пред сè, зашто дел од семејните (Рудић 2006, 55). The coats of arms of Balshich, грбови во Илирскиот грбовник се евидентирано Voinovich, Deskoevich, and probably others преземени, а друг дел изработени по пример на testify to this. грбови од тогашната италијанска хералдика (Ру- Since both views on the origins of the дић 2006, 55). За ова сведочат грбовите на Бал- Macedonian and Bulgarian land coats of arms are шиќ, Воиновиќ, Дескојевиќ и, веројатно, други. not conclusive, there is a possibility of a third: Бидејќи и двата става за потеклото на маке- two different sources with relatively similar донскиот и на бугарскиот земски грб не се ко- blazon resulting in simplification and inverse нечни, постои можност за трет: два различни из- coloring of the both coats of arms. This would вора со релативно сличен блазон да резултирале mean that it is quite possible that the Macedonian со симплифицирање и инверзивно боење на два- coat of arms was taken over by Capaccio,

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 14 ЈУНИ • 2020 та грба. Ова би значело дека е сосема можно ма- who took it from another older source. First кедонскиот земски грб да е преземен од Капачо, of all, the coats of arms with a lion attributed кој го презел од друг постар извор. Во прв ред to Alexander the Great8 should be taken into овде треба да се земат припишаните грбови на consideration. The known armorials with a Александар Македонски8 со лав. Познатите гр- lion on the arms are almost always from Latin- бовници со лав речиси секогаш се од подрачје speaking regions, especially France. So far, at на латинските јазици и, пред сè, Франција. До- least five examples of these armorials are known сега се познати минимум пет примера во кои in which Alexander’s and Macedonia’s blazon блазонот на Александар и оној на Македонија from the Illyrian armorial are almost identical. од Илирскиот грбовник се речиси идентични. One of them is Spanish, the armorial of Garcia Од нив еден е шпански, грбовникот на Гарсија Alonso de Torres Rey de Armas de Aragon, Алонзо де Торес Rey de Armas de Aragon, од from 1496 whose blazon reads: Gules, a Lion Or 1496 година чиј блазон гласи: црвено, златен (Biblioteca 1496). We single him out because of лав (Biblioteca 1496). Него го издвојуваме зара- Ohmichevich’s relationship with Naples, which ди односот на Охмичевиќ со Неапол кој е под was under Spanish rule at the time. There is a шпанска власт во тоа време. Постои можност possibility that the source of the Macedonian извор за македонскиот грб да бил и грбовникот coat of arms was the armorial of Jerome de Bara на Жером де Бара (Јоновски 2009, 3 – 14) како (Jonovski 2009, 3–14) as the only printed coat of засега единствен печатен грбовник каде што arms where there is a coat of arms of Alexander има грб на Александар Македон- the Great with a simple lion’s blazon ски со едноставен блазон со лав (Bara 1572, 131). Voynikov rejects this (Bara 1572, 131). Војников ја отфр- possibility primarily due to the fact that ла оваа можност, пред сè, заради this is the only printed lion’s coat of arms фактотот дека ова е единствен пе- and that there the blazon is identical to чатен грбовник со лав и дека таму the Bulgarian from the Illyrian coat of блазонот е идентичен со бугарски- arms (Войников 2017, 173). However, от од илирскиот грбовник (Войни- this is not the only printed source where ков 2017, 173). Меѓутоа ова не е Alexander has a lion on the arms. For единствен печатен извор каде што example, on the cover of a printed edition Александар има грб со лав. Така, of Alexander Romance from 1541 by ХЕРАЛДИКА • HERALDRY на пример, на насловната страни- сл. /fig. 5 Walter de Castellione, Alexander is ца на едно печатено издание на depicted riding a horse. In his left hand Александридата на Валтер де Кастеллионе, од he holds a shield with a lion, and in his right he 1541 година, е прикажан Александар како јава holds a flag with a lion. (Castellione 1541, 1). на коњ. Тој во левата рака држи штит со лав, а во Unfortunately, the colors are not indicated. It is десната носи знаме со лав (Castellione 1541, 1). quite possible to assume that there are other such Боите, за жал, не се посочени. Доста веројатно examples that remain beyond our reach for now. е да се претпостави дека постојат и други вакви Of course, the aforementioned coat of arms of примери кои засега остануваат вон наш дофат. the Macedonio family from Naples is also a very Секако, доста веројатен извор е и споменатиот probable source. As we have said, the Bulgarian грб на семејството Мачедонио од Неапол. Како coat of arms could have been taken over by one што кажавме, бугарскиот грб би можел да е пре- of the mentioned armorial by Solis or Parentalia земен од некој од споменатите грбовници на Divo Ferdinando Caesari Augusto. Basically, Солис или Parentalia Divo Ferdinando Caesari neither the Bulgarian nor the Macedonian coat Augusto. Во основа, ниту бугарскиот ниту ма- of arms from the Illyrian armorial has been кедонскиот грб од Илирскиот грбовник засега encountered with those blazons outside Illyrian не ги среќаваме со тие блазони вон илирската heraldry, except in Delle Imprese by Capaccio, хералдика, освен во За ознаките на Капачо, па so as it is possible to change the colors of the

MACEDONIAN HERALD 14 15 JUNE • 2020 како што е можна промена на боите кај претход- previous sources offered for the Bulgarian coat of ните понудени извори за бугарскиот грб, така е arms, so it is possible for the Macedonian one. можна промена и за македонскиот. The first to propose the possible inversion Прв кој ја обработува можната инверзија на of these two coats of arms was academician овие два грба е академик Александар Матковски Aleksandar Matkovski in his work The Coats of во неговото дело Грбовите на Македонија. Не- Arms of Macedonia. The inability to research the можноста да ги истражува романите за Алексан- novels about Alexander the Great as well as a good дар Македонски, како и добар дел од европските part of the European armorials, and probably the грбовници, а, веројатно, и несоодветноста на те- inadequacy of the subject at the time in which he мата во времето во кое тој создава, ќе го наве- worked, led Matkovski to two narrow conclusions де академик Матковски до два тесни заклучока about the Macedonian coat of arms. The first is во однос на македонскиот земски грб. Првиот е that it, unlike the other South Slavic coats of arms, дека тој за разлика од останатите јужнословен- first appears in the domestic South Slavic territory ски грбови, прво се појавува на домашен јуж- (Матковски 1970, 43). It is interesting that during нословенски терен (Матковски 1970, 43). Инте- his research, Matkovski used Western European ресно е дека Матковски при своето истражување armorials with the coat of arms of Macedonia on се користел со западноевропски грбовници во them. Such is the case, for example, with the Urlich кои има грб на Македонија. Таков е, на пример, Richental armorial from the Council of Constance9 Рихенталовиот грбовник од собирот во Кон- (Матковски 1970, 42). In it, as a 283th coat of станца9 (Матковски 1970, 42). Во него како 283 arms, we find the coat of arms of Alexander the ХЕРАЛДИКА • HERALDRY грб го наоѓаме грбот на земјата на Александар Great’s country with a blazon: Argent, three bells Велики со блазон: сребрено, три црвени ѕвона Gules with clasps Or (Clemmensen 2011, 95). It со златни клепала (Clemmensen 2011, 95). Ќе ос- will remain unknown whether Matkovski did not тане непознато дали Матковски не го забележал notice this coat of arms or it simply did not fit into овој грб или, пак, просто не му се вклопувал во the expected results. The second conclusion is that очекуваните резултати. Вториот заклучок е дека the Macedonian coat of arms has always been a lion македонскиот земски грб е постојан и секогаш or on a field gules (Матковски 1970, 167–174). е лав, притоа златен на црвено поле (Матковски Analysis of the coats of arms processed in The 1970, 167 – 174). Анализа на обработените гр- Coats of Arms of Macedonia clearly shows that бови во делото „Грбовите на Македонија“ јасно this is not the case either (Nacevski 2015). In any покажува дека и ова не е така (Нацевски 2015). case, Matkovski does not recognize inversion as an Во секој случај, Матковски не препознава ин- inherent trait in both coats of arms. On the contrary, верзија како втемелена особина на двата грба. for him, the two coats of arms underwent different Напротив, за него двата грба имаат различен development, the Macedonian—purely Illyrian, and развој, притоа македонскиот – чисто илирски, the Bulgarian—older European. Matkovski always а бугарскиот – постар европски. Причините за attributes the reasons for the consequent inversion to последичната инверзија академик Матковски the negligence of the compilers, especially Vitezovic секогаш ги препишува на невнимателност на (Матковски 1970, 85). Basically, Matkovski составувачите, пред сè, на Витезовиќ (Матков- records a change in the places on the coats of arms, ски 1970, 85). Во основа Матковски евидентира and the condition of the colors is only a consequence промена на местата на грбовите, а состојбата на of that change. боите е само последица на таа промена. The first source that changed the place of the Прв извор кој го променува местото на маке- Macedonian coat of arms, and thus its blazon, was донскиот земски грб, а со тоа и неговиот блазон the Kingdom of the Slavs by Mavro Orbini. Although е Кралството на Словените, од Мавро Орбини. this work itself is not part of Illyrian heraldry, in Ова дело иако самото не е дел од илирската хе- terms of an armorial, it contains a number of coats ралдика, во смисла на грбовник, содржи извесен of arms taken from Illyrian heraldry itself (Рудић број грбови преземени токму од илирската хе- 2006, 61). The work was printed in black and white

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 16 ЈУНИ • 2020 ралдика (Рудић 2006, 61). Делото е печатено во in 1601. It is generally accepted that Orbini took црно– бела техника во 1601 година. Општо при- eleven coats of arms from the Illyrian armоrial (Ру- фатено е дека Орбини презема единаесет грбови дић 2006, 61). Orbini also gives us the coat of arms од Илирскиот грбовник (Рудић 2006, 61). Кај Ор- of Hum (Orbini 1601, 399), which was unknown in бини се среќава и грб на Хум (Orbini 1601, 399) кој Illyrian heraldry before that. There is no data on the не е познат на илирската хералдика пред тоа. Во colors of the coats of arms in the Kingdom of the Кралството на Словените нема податоци за бои- Slavs. Here, the Macedonian coat of arms is found те на грбовите. Овде македонскиот грб се среќава only in the dominion coat of arms of Nemanich. само во доминионскиот грб на Немањиќи. Како As we mentioned, Orbini changed the places of the што споменавме, Орбини прави промена на мес- Macedonian and Bulgarian coats of arms. Thus, in тата на македонскиот и на бугарскиот грб. Така Orbini, the Macedonian coat of arms is on the fourth кај Орбини македонскиот грб е на четвртото ме- place, and not on the first. This change of places сто, а не на прво. Ваквата промена на места за- necessarily means a change of colors because in all должително значи и промена на бои бидејќи во other dominion coats of arms of Nemanich the first сите други доминионски грбови на Немањиќи field is gules with a lion or, and the fourth is or with првото поле е црвено со златен лав, а четвртото a lion gules. Additionally, the Bulgarian lion is now златно со црвен лав. Дополнително сега бугар- crowned, and the Macedonian lion is not. скиот лав е крунисан, а македонскиот не. The basic question here is what could be the Основното прашање овде е на што може да се reason for the change in the places of the two coats должи промената на местата на двата грба. Мавро of arms. Mavro Orbini was a Catholic priest and Орбини бил католички свештеник и далмациски Dalmatian historian (Пантић 2006, XI–CXV). He is историчар (Пантић 2006, XI – CXV). Тој се смета considered one of the founders of Pan-Slavism and за еден од основоположниците на панславизмот Illyrianism. He was dedicated to the affirmation of и илиризмот. Посветено работи на афирмацијата the Slavic peoples, especially the South Slavic ones. на словенските народи особено на јужнословен- Orbini used numerous sources and largely followed ските. Орбини користи многубројни извори и во the late Byzantine historical narrative, but often made голема мера ја следи доцновизантиската истори- compilation errors describing two events completely ска нарација, но честопати прави и компилациски differently (Ћирковић 2006, 439–519). In his грешки опишувајќи два настани сосема различно work, medieval Macedonian history is considered (Ћирковић 2006, 439 – 519). Во неговото дело, in several separate places. It is basically presented ХЕРАЛДИКА • HERALDRY средновековната македонска историја е разгледа- as part of the Serbian and Bulgarian history and на на повеќе одделни места. Основно таа е прет- as part of the history of the Mrnjavchevich family. ставена како дел од српската и бугарската историја Macedonia does not get its own chapter despite и како дел од историјата на Мрњавчевци. Маке- the author’s unambiguity about the existence and донија не добива свое посебно поглавје и покрај “Slavic” origin of the ancient Macedonians. It is недвосмисленоста на авторот околу постоењето interesting that Orbini uses Nicephorus Gregora as и „словенското“ потекло на древните Македонци. a source in whose work we meet Macedonia and Интересно е дека Орбини како извор го користи Macedonians (Атанасовски 2000, 62). In any case, Никифор Григора кај кого среќаваме Македонија by writing a general historical work Orbini lacked и Македонци (Атанасовски 2000, 62). Во секој слу- the basic reason of the creator/client of the Illyrian чај, пишувајќи општо историско дело за Орбини armorial to link his origin with Hrelja Ohmuchevich, отсуствува основната причина на создавачот/нара- that is with Macedonia. On the other hand, Bulgaria, чателот на Илирскиот грбовник своето потекло да as an affirmative medieval state according to Orbini, го врзе со Хреља Охмучевиќ, односно со Македо- could quite thoroughly occupy the first heraldic field нија. Од друга страна, Бугарија како афирмирана in the dominion coat of arms. Orbini’s move may средновековна држава, според Орбини, сосема have been influenced by Nemanich’s kinship with основано може да го заземе првото поле во доми- the Shishmanov and Smilecov families.10 нионскиот грб. Врз ваквиот потег на Орбини мо- There is another possibility that would have

MACEDONIAN HERALD 14 17 JUNE • 2020 жеби влијаел и роднинскиот однос на Немањиќите encouraged the change of places. Namely, Orbini со Шишмановци и Смилецовци10. may have been acquainted with some of the coats of Постои уште една можност што би ја поттикна- arms attributed to Alexander the Great, especially ла промената на местата. Имено, можеби, Орбини those where the lion gules is found, and that could бил запознат со некои од припишаните грбови на have additionally contributed to the change. In Александар Македонски, особено оние каде што any case, although Orbini does not announce the се среќава црвен лав и тоа дополнително да при- colors of the coats of arms, he establishes a reverse донело за промената. Во секој случај, и покрај тоа paradigm from the creator of the Illyrian armorial. што Орбини не соопштува бои на грбовите, тој As we have mentioned, this is not accidental, воспоставува обратна парадигма од создавачот на but with a deep thought that corresponds to the Илирскиот грбовник. Како што споменавме, ова не “political” purpose of the author. е случајно туку со длабока промисла која одговара The second work in which the possible на „политичката“ цел на авторот. inversion of the Macedonian and Bulgarian land Второ дело во кое се набљудува можната ин- coats of arms is observed is the Stemmatographia верзија на македонскиот и бугарскиот земски sive armorum Illyricorum delineatio, descriptio грб е Stemmatographia sive armorum Illyricorum et restitutio by Pavle Ritter Vitezovic. Vitezovic delineatio, descriptio et restitutio, на Павле Ритер was a Croatian writer, historian, and linguist Витезовиќ. Витезовиќ е хрватски книжевник, who was a member of the Illyrian and Pan-Slavic историчар и лингвист, припадник на движењето movement (Kljagić 2013, 141–143). Vitezovic на илиризмот и панславизмот (Kljagić 2013, 141 published the Stemmatographia in 1701. Due to ХЕРАЛДИКА • HERALDRY – 143). Стематографијата Витезовиќ ја објавува the huge interest in the work, he would publish a во 1701 година. Заради огромниот интерес за де- second edition the next year. Unlike the Illyrian лото, веќе наредната година тој објавува второ armorial, where both territorial and family coats издание. За разлика од Илирскиот грбовник каде of arms are found, the Stemmatographia only што се среќаваат како земски така и семејни гр- has territorial coats of arms. Each is followed бови, во Стематографијата има само земски гр- by a description in four verses. At the end of бови. Секој грб е проследен со опис од четири the Stemmatographia, comments are placed on стиха. На крајот од Стематографијата се помес- each coat of arms in the work. This is probably тени коментари за секој грб во делото. Ова, ве- its greatest value. In these comments, contextual ројатно, претставува негова најголема вредност. indicators are given for each coat of arms, Во овие коментари се дадени контекстни пока- which in turn gives us insight into the author’s затели за секој грб што од своја страна ни дава understandings and goals. увид во сфаќањата и целите на авторот. What is especially important when studying Она што е особено важно при проучување- Vitezovic’s Stemmatographia is that he owned то на Стематографијата од Витезовиќ е дека тој two Illyrian armorials: the Olovo armorial and поседува два илирски грбовника: оловскиот и Althan’s armorial. He studied them in his work, and алтановиот. Тој ги проучува истите при својата in the Althan armorial he even made corrections the работа, а во алтановиот грбовник дури врши и ко- Latin text on the very coat of arms of Macedonia. рекции на латинскиот текст и тоа баш на грбот на Namely, above the coat of arms of Macedonia, he Македонија. Имено, над грбот на Македонија тој crossed out the incorrectly written name Dalmatia го пречкртува по грешка напишаното име Дал- and wrote Macedonia (Палавестра 2010, 90). мација и пишува Македонија (Палавестра 2010, Undoubtedly, Vitezovic was familiar with the 90). Несомнено, Витезовиќ е запознат со поста- older European sources where the coats of arms ри европски извори каде што се среќаваат грбови of Macedonia and Bulgaria were found, which is на Македонија и Бугарија што јасно се гледа од clearly seen in the comments on the coats of arms. коментарите за грбовите. Во нив македонскиот In them, the Macedonian coat of arms is described грб е опишан како: rubeo Leone aureum campus as: rubeo Leone aureum campus insignivit; quem insignivit; quem nonnulli Graeciae stemma fuisse nonnulli Graeciae stemma fuisse opinion; Quidam

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 18 ЈУНИ • 2020 opinantur; Quidam rubeum Epiri Molossum ante rubeum Epiri Molossum ante Alexandri M. tempori, Alexandri M. tempori, post clavam Herculis inter post clavam Herculis inter Buphali Taurive Buphali Taurive cornua erectam addidit; Nemandae cornua erectam addidit; Nemandae Reges rubeo Reges rubeo usi sunt, pro Macedoniae Insignibus, usi sunt, pro Macedoniae Insignibus, qui eorum qui eorum proprietatem in procerum suorum proprietatem in procerum suorum & parezciarum & provinciarum scutis diligenter observabant scutis diligenter observabant (Vitezović 1702, 69) (Vitezović 1702, 69) или во превод: црвен лав or translated: “a red lion on a golden field, which златно поле означува; кој некои за грб на Грција some think as of Greece’s coat of arms; some го мислат; некои, пак, епирски пес пред вре- Epirian dog before the time of Alexander the Great, мето на Александар Велики, после Хераклева after Heracles’ club between upright ox horns; the тојага меѓу исправени воловски рогови додава- Nemanich emperors use red for the Macedonian ат; Немањичките цареви употребуваат црвено insignia, which is carefully observed in their tribal за македонската ознака што во тоа својство кај and provincial shields.” The Bulgarian coat of arms нивните потомски и провинциски штитови вни- is described as follows: fulvo coronatoque Leone мателно се набљудува. Бугарскиот грб е опи- in campo rubeo armatur. In quodam manuscript шан на следниот начин: fulvo coronatoque Leone reperi, Leonem rubrum super aureo campo: qui in campo rubeo armatur. In quodam manuscript Macedoniae sencetur. Apostolici Reges nigrum reperi, Leonem rubrum super aureo campo: qui faciunt intra Stellam & Lunam rubeas (quam alii Macedoniae sencetur. Apostolici Reges nigrum Valachiae appingunt) in campo albo (Vitеzović faciunt intra Stellam & Lunam rubeas (quam alii 1702, 63) or in translation: “a golden crowned lion Valachiae appingunt) in campo albo (Vitеzović a red field arms; some manuscripts show a red lion 1702, 63) или во превод: златен крунисан лав цр- on a golden field; which is considered Macedonian. вено поле вооружува; во некои ракописи прика- An Apostolic King, black between a Star and a red жан е црвен лав врз златно поле; кој се смета за Moon (which others attribute to Wallachia) on a македонски. Апостолски Крал црн меѓу Ѕвезда white field.” The texts show that the two coats of и Луна црвени (кој други на Влашка ù го при- arms are connected by chance and omission. The пишуваат) на бело поле. Од текстовите се гледа mention of Wallachia, as already mentioned, is in дека двата грба се поврзани по случајност и по the context of the Second Bulgarian Empire and пропуст. Споменувањето на Влашка како што more precisely with the ruling house of Asenov веќе беше посочено е во контекст на Второто (Войников 2017, 55). In the comments on Mizia, ХЕРАЛДИКА • HERALDRY бугарско царство и поточно со владетелската Bulgaria is also mentioned, which should be куќа на Асеновци (Войников 2017, 55). И во ко- considered in the same regard. ментарите за Мизија е спомената Бугарија што The descriptions clearly show that Vitezovic повторно треба да се разгледува во тој однос. accepted Orbini’s paradigm, and this is not Од описите јасно се воочува дека Витезовиќ surprising. Vitezovic was a supporter of the ја прифаќа парадигмата на Орбини и тоа не е за Illyrian idea, which is based on the medieval изненадување. Витезовиќ е поборник на илир- Balkan states, especially the one of the Nemanich ската идеја која своето право го темели на сред- family. As is well known, Vitezovic was strongly новековните балкански држави, особено онаа на influenced by the Illyrianism and Pan-Slavicism Немањиќите. Како што е познато, силно влија- of Mavro Orbini and Vinko Priboevich. In that ние врз Витезовиќ има илиризмот и панславиз- sense, the Stemmatographia was a political tool мост на Мавро Орбини и Винко Прибоевиќ. Во for promoting the author’s ideas. That is why таа смисла, Стематографијата е политичка алат- Vitezovic consistently adhered to them and ка за промовирање на идеите на авторот. Токму accepted Orbini’s actions as correct, regardless of затоа Витезовиќ доследно се придржува до нив the fact that he was familiar with a slightly different и ги прифаќа како исправни зафатите на Орбини situation for the both coat of arms. However, what без разлика што е запознаен и со нешто поинаква entitles us to conclude that Vitezovic consciously состојба и за двата грба. Сепак, она што ни дава carried out the changes on the both coats of

MACEDONIAN HERALD 14 19 JUNE • 2020 за право да заклучиме дека Витезовиќ свесно ги arms from the Illyrian armorial is the fact that извршил промените на двата грба од Илирскиот he removed the shield of Illyria from the coat of грбовник е и фактот дека тој го отстранува шти- arms of Bosnia because the idea of ​​Bosnia as the тот на Илирија од грбот на Босна зашто идејата heart of Illyria did not fit into his Croatian heraldic за Босна како срце на Илирија не се вклопува ideological concept (Ćosić 2015, 128). во неговата изразено хрватска хералдичко-идео- The third work in which a possible inversion лошка концепција (Ćosić 2015, 128). of the Macedonian and Bulgarian coats of arms is Трето дело во кое се набљудува можна инвер- observed is the Stemmatographia of Hristofor Zhe­ зија на македонскиот и бугарскиот земски грб е farovic. Zhefarovic (1690–1753) was a famous­ pain­ Стематографијата на Христофор Жефаровиќ. ter, iconographer, coppersmith, author, merchant, Жефаровиќ (1690–1753) бил познат сликар, ико- herald, and strong supporter of the “Illyrian Idea” нограф, бакрорезец, автор, трговец, хералдичар from Ottoman Macedonia (Gjorgjiev, Sarakinski и силен поддржувач на „Илирската идеја“ од 2019, 5). Hristofor Zhefarovic’s Stemmatographia Отоманска Македонија (Gjorgjiev, Sarakinski is a printed work from 1741. It is basically a 2019, 5). Стематографијата на Христофор Же- translation of Vitezovic’s Stemmatographia (Мат­ фаровиќ е печатено дело од 1741 година. Таа во ковски­ 1970, 123). Here, too, each coat of arms основа претставува превод на Стематографија- is followed by a description in four verses. The та на Витезовиќ (Матковски 1970, 123). И тука lyrics are partly different from those of Vitezovic. секој грб е проследен со опис од четири стиха. At the end of the Stemmatographia, comments on Стиховите се делумно различни од оние кај Ви- each coat of arms in the work are placed, which ХЕРАЛДИКА • HERALDRY тезовиќ. На крајот од Стематографијата се по- are mainly a translation of those by Vitezovic. местени коментари за секој грб во делото кои, The coats of arms of Macedonia and Bulgaria are главно, претставуваат превод на оние од Ви- inverted in relation to the Illyrian armorial in this тезовиќ. И во оваа Стематографија грбовите на Stemmatographia as well. Matkovski considers this Македонија и Бугарија се инверзирани во однос an omission inherited from Vitezovic (Ibid, 129). на Илирскиот грбовник. Матковски ваквиот по- However, from the verses and descriptions that, тег го смета за наследен пропуст од Витезовиќ as we have said, deviate a little from Vitezovic, (Ibid, 129). Сепак, од стиховите и описите кои it becomes clear that it is not an omission but a како што рековме отстапуваат малку од Витезо- conscious act (Jonovski 2009, 8). Zhefarovic’s виќ станува јасно дека не е пропуст туку свес- comment on the description of the Bulgarian coat на постапка (Јоновски 2009, 8). Коментарот на of arms is completely identical to Vitezovic’s. Жефаровиќ за описот на бугарскиот грб е целос- But there is a difference in the translation of но идентичен со Витезовиќ. Но во преводот на the comment on the Macedonian coat of arms. коментарот на македонскиот грб има разлика. Namely, Zhefarovic translates that the Nemanich Имено, Жефаровиќ преведува дека Немањиќите in the “знаменїе македонско червленнаг лва в „знаменїе македонско червленнагωлваоупо- оупотреблѧху” (“The Macedonian insignia used треблѧху“ (Жефаровиќ 1741, 97), што отстапува red lion”) (Жефаровиќ 1741, 97) deviatesω from од Витезовиќ каде што стои дека употребуваат Vitezovic where it is stated that they use red in the црвено во знамението што јасно се однесува на insignia which clearly refers to the coats of arms грбовите од Илирскиот грбовник. И Жефаровиќ of the Illyrian armorials. Zhefarovic, like Vitezovic, како Витезовиќ е поборник на илирската идеја. was a supporter of the Illyrian idea. However, with Сепак, со измените кои тој ги прави со посветата the changes he made to the dedication of Patriarch на патријархот Арсение IV, како и вклучување- Arsenie IV, as well as his inclusion in the book of то во книгата на православни владетели и светци Orthodox Rulers and Saints, Zhefarovic changed Жефаровиќ го менува карактерот на делото на the character of Vitezovic’s work (Матковски, Витезовиќ (Матковски, 1970 125). Во таа смисла 1970 125). In that sense, the Stemmatographia Стематографијата е политичка алатка за промо- became a political tool for promoting the ideas of вирање на идеите на Жефаровиќ, патријархот Zhefarovic, Patriarch Arsenie IV, and the citizens of

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 20 ЈУНИ • 2020 Арсение IV и граѓанството во Војводина (Ibid). Vojvodina (Ibid). Zhefarovic’s Stemmatographia Стематографијата на Жефаровиќ е популарно was a popular work widely read among the Balkan дело широко распространето меѓу балканските peoples. It would play a major role in changing the народи. Таа ќе одигра главна улога во промената meaning of the terminology used in the Illyrian на значењето на терминологијата употребувана во armorial. Thus, the term “country” or territory that Илирскиот грбовник. Така, терминот „земја“, од- has a narrow feudal root in the Illyrian armorial носно територија која во Илирскиот грбовник има through the popularity of Stemmatographia and тесен гентилно–феудален корен преку популар- its influence on the selection and definition of носта на Стематографијата и нејзиното влијание national symbols in the 19th century would gain на изборот и дефинирањето на националните сим- ethno-national significance (Ćosić 2015, 128). A боли во XIX век ќе добие етно–национално зна- good part of the Balkan peoples would base their чење (Ćosić 2015, 128). Добар дел од балканските new state coats of arms on the coats of arms of this народи своите нови државни грбови ќе ги засно- famous and accessible work. An example of this ваат на грбовите од ова познато и достапно дело. related to Macedonia can be found in two places: Пример за тоа поврзан за Македонија среќаваме на the altar of the Rila Monastery and the flag of the две места. Тоа се олтарот од Рилскиот манастир Razlog Uprising. Namely, the appearance and и знамето на Разловечкото востание. Имено, из- colors of the lion from this flag are graphically гледот и боите на лавот од ова знаме е графички similar to the Stemmatographia of Zhefarovic. сходен со Стематографијата на Жефаровиќ. Треба It should be mentioned that a lion redrawn from да се спомене дека во оставнината на Димитрија the Stemmatographia was found in the papers of Поп Георгиев Беровски се наоѓа прецртан лав од Dimitrija Pop Georgiev Berovski (Миљковиќ Стематографијата (Миљковиќ 2003, 24). 2003, 24).

ЗАКЛУЧОК CONCLUSION Во заклучок може да се каже дека евентуал- In conclusion, the possible initial inversion of ната првична инверзија на грбовите е тешко до- the coats of arms is difficult to prove, especially кажлива особено имајќи предвид дека грбовите given that the coats of arms of the two countries на двете земји од европската хералдика се по- in European heraldry are known and used. In знати и користени. Во таа смисла има доволен this sense, there is a sufficient amount of indirect број косвени податоци кои нè насочуваат кон data that leads us to possible prototypes for the ХЕРАЛДИКА • HERALDRY можни преобрази за двата грба. Од друга стра- both coats of arms. On the other hand, the causal на, причинската инверзија кај Орбини, Витезо- inversion by Orbini, Vitezovic, and Zhefarovic виќ и Жефаровиќ е поприфатлива зашто не го is more acceptable because it does not affect засега прашањето за потеклото на грбовите за the issue of the origin of the coats of arms, for кое, како што беше напоменато, постојат најаву- which there are hints but still no solid evidence. вања, но сè уште отсуствуваат цврсти докази. За Capaccio’s Delle Imprese from 1592 is the ознаките (Delle Imprese) на Капачо, од 1592 го- only European work to date with two blazons дина, е засега единствено европско дело со два identical to the Illyrian ones, but as has been блазона идентични на илирските, но како што pointed out, it cannot be argued whether or not беше посочено, врз основа на тоа не може да се the lost Ohmuchevich armorial existed solely on тврди дали со сигурност постоел Охмучевиќев this. Thus the inversion of the two coats of arms грбовник или не. Така, инверзијата на двата грба is always within the works of Illyrian heraldry е секогаш во рамките на делата од илирската хе- and only in the context of the Illyrian armorial ралдика и тоа само во контекст на Илирскиот towards Orbini and the Stemmatographias. That грбовник кон Орбини и стематографиите. Од- is, in all the transcripts of the Illyrian armorials, носно, во сите преписи на Илирскиот грбовник the two coats of arms have the same blazon as двата грба ги имаат истите блазони како од најс- the oldest armorial, the Korenich-Neorich. The тариот грбовник Корениќ – Неориќ. Промената change in the places of the two coats of arms, and

MACEDONIAN HERALD 14 21 JUNE • 2020 на местата на двата грба, а со тоа и на нивните thus on their blazons, which would be made first блазони, која прв ќе ја изврши Мавро Орбини by Mavro Orbini, would be found later in both подоцна ќе ја сретнеме и во двете стематогра- Stemmatographias. In European heraldry, the фии. Во европската хералдика грбовите на двете coats of arms of both countries have a long and земји имаат долг и независен развој. Практично, independent development. Practically, their first нивниот прв сериозен контакт се остварува во serious contact took place in Illyrian heraldry. илирскта хералдика. Кај Орбини отсуствува ос- Orbini lacked the main motivation of the author новната причина на составувачот на Илирскиот of the Illyrian armorial to position Macedonia in грбовник за позиционирањето на Македонија во the first heraldic field on the Nemenich family’s првото хералдичко поле на доминионскиот грб dominion coat of arms. The change of the places на Немањиќ. Промената на местата на македон- of the Macedonian and Bulgarian coats of arms скиот и бугарскиот грб кај него е доследна со in his work is consistent with its content. In содржината на делото. Во двете стематографии both Stemmatographias, it is more than clear од коментарите за описите на грбовите е повеќе from the comments on the descriptions of the од јасно дека грбовите од европската хералди- coats of arms that the coats of arms of European ка се познати и се користени за урнек, но и за heraldry were known and used for example, споредба. Од друга страна, во нив нема доказ but also for comparison. On the other hand, или најава за исправка на претходна грешка there is no evidence or hint in them to correct a во положбата или боењето на македонскиот и previous mistake in the position or coloring of бугарскиот грб во Илирскиот грбовник. Во ко- the Macedonian and Bulgarian coats of arms in ХЕРАЛДИКА • HERALDRY ментарот за Бугарија, Витезовиќ во суштина ја the Illyrian armorial. Commenting on Bulgaria, посочува погрешната употреба на двата грба во Vitezovic essentially pointed out the misuse of Илирскиот грбовник, а, како што споменавме, the two coats of arms in the Illyrian armorial, тој поседувал два негови преписа. Дополнител- and as mentioned, he had two of its transcripts. но, во коментарот за Македонија Витезовиќ ни Additionally, in the comment on Macedonia, соопштува дека Немањиќите употребувале за Vitezovic informs us that the Nemanich family Македонија црвена ознака. Од останатиот дел used a red insignia for Macedonia. The rest of од коментарите се гледа дека македонскиот грб the comments show that the Macedonian coat е во контекст на грбовите на Александар Маке- of arms is in the context of those of Alexander донски и Епир, а бугарскиот е во контекст на the Great and Epirus, and the Bulgarian coat of грбовите на Влашка и Мизија. Нејасно е посо- arms is in the context of those arms of Wallachia чувањето на Грција со блазонот на Македонија and Mysia. The conection of Greece to the бидејќи ниеден друг досега познат извор не го Macedonian blazon is unclear, as no other known прави тоа. Жефаровиќ, од своја страна, само ја source has indicated such a thing. Zhefarovic, for продолжил и обнародил работата на Витезовиќ his part, only continued and revived Vitezovic’s со нешто изменета цел. Во никој случај не може work with a slightly altered goal. In no case can да се зборува за некaква ненамерна интервен- we talk about any unintentional intervention or ција или случаен пропуст од страна на Витезо- accidental omission by Vitezovic and Zhefarovic виќ и Жефаровиќ во однос на блазонот на маке- in relation to the blazons of the Macedonian and донскиот и на бугарскиот земски грб. ■ Bulgarian coats of arms. ■

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 22 ЈУНИ • 2020 БЕЛЕШКИ • NOTES 1 Roman de toute chevalerie (1304 – 1308) претставува грбот на Котроманиќ, кој, исто така, содржи лав. преработка на „Романот за Алексадар“ засновано Симптоматична e употребата на терминот cimiero, на делото Res gestae Alexandri Macedonis на Јулиус којшто на италијански значи токму челенка. Според Валериј Александар Полемиј кое од своја страна е Матковски, на унгарски овој збор значи грб. Гудал превод од старогрчки на авторот Псевдокалистен./ соопштува дека унгарското влијание врз илирска- Roman de toute chevalerie (1304–1308) is an adaptation та хералдика се огледува и во тоа што зборот ци- of the novel about Alexander based on the work мер, кој на француски значи челенка, а на унгар- Res gestae Alexandri Macedonis by Julius Valerius ски – грб, се употребува во илирските грбовници. Alexander Polemius, which in turn is a translation of the Прашање е и зошто Капачо решил да ја смени и author Pseudocalisten from Old Greek. бојата на лавот ако воопшто ја променил./ It is not 2 Грбовите на двете земји ги среќаваме и во грбовник clear why Capaccio mentions Stefan Nemanich’s crest насловен како Koloriertes Wappenbuch на Joachim when all other examples are coats of arms, and why he von Windhag од поетокот на 16 век, меѓутоа блазо- doesn’t mention Kotromanich’s coat of arms, which ните и за двете земји се сосема различни./ The coats also displays a lion. Symptomatic is the use of the term of arms of both countries are also found in an armorial cimiero, which in Italian means a crest. According titled Joloim von Windhag’s Koloriertes Wappenbuch to Matkovski, in Hungarian this word means coat of from the 16th century, but the blazons are quite different arms. Goodall says the Hungarian influence on Illyrian for both countries. heraldry is also reflected in the fact that the word cimer, which in French means crest, and in Hungarian, coat of 3 Според Ќосиќ, Соловјев не успева да ги поврзе, arms, is used in the Illyrian armorial. It is also a question пред сè, генеолошки, семејствата Охмучевиќ и Ко- why did Capaccio decide to change the color of the lion рениќ-Неориќ и затоа му е потребен протограф за if he changed it at all. овој грбовник./ According to Cosic, Solovyev failed to connect, above all genealogically, the Ohmuchevich and 8 Грбот на владетелот е и грб на земјата. Примери Korenich-Neorich families, and that is why he needed a за ова со Александар Македонски среќаваме во protograph for this coat of arms. Sammelband mehrerer Wappenbücher, од 1530 го- дина. Во него е поместен грб на Александар и грб 4 Според Срѓан Рудиќ, и семејство Дејановци/Драга- на кралот на Македонија со ист блазон./ The coat of ши е застапено во Илирскиот грбовник под прези- arms of the ruler is also the coat of arms of the land. мето Жеглиговчиќ. Рудиќ смета дека презимето е Examples of this with Alexander the Great are found in изведено од старото име на кумановската котлина, Sammelband mehrerer Wappenbücher from 1530. In Жеглигово. Ќосиќ и Палавестра го читаат презиме- it a coat of arms of Alexander the Great and the coat of то како Жељиговчиќ што повеќе одговара со оглед arms of the King of Macedonia with the same blazon are дека во грбовникот е употребуван италијански пра- displayed. вопис./ According to Srdjan Rudic and the Dejanovci / Dragashi family, is represented in the Illyrian armorial 9 Грбовникот Хроника на советот на Констанца under the surname Zhegligovcich. Rudic believes the (1414-1418), од Улрих Рихентал е сочуван во пет surname is derived from the old name of the Kumanovo ракописи и две рани печатени изданија на Антон valley, Zhegligovo. Cosic and Palavestra read the Сорг, од 1483 година, и на Хајнрих Штајнер, од surname as Zeljigovcic, which is more appropriate 1536 година./The armorial of the Chronicle of Council given that armorial uses Italian spelling. in Constance (1414–1418), by Ulrich von Richantal, is preserved in five manuscripts and two early printed

5 Rodoslovlje gospode srpske i bosanske е првата фалси- editions by Anton Sorg from 1483 and Heinrich Steiner ХЕРАЛДИКА • HERALDRY фикувана генеолошка табела од или за Дон Педро from 1536. Охмучевиќ /is the first falsified genealogical table made by or for Don Pedro Ohmuchevich. 10 Стефан Душан е најстариот син на Стефан Дечански и Теодора Смилец, ќерка на бугарскиот крал Сми- 6 Јулио Чезаре Капачо (Кампања, 1550 - Неапол, 8 лец. По таткова линија Стефан Душан е внук на Ана јули 1634) бил италијански теолог, историчар и поет Бугарска – ќерка на бугарскиот цар Георги I Тертер на Кралството Неапол. Неговото дело „За ознаките“ и сопруга на Стефан Милутин. Стефан Душан се е испечатено во Неапол, во 1592 година. Тоа се сос- жени за една од сестрите на цар Иван Александар – тои од три книги./ Julio Cesare Capaccio (Campagna, царица Елена Бугарска./ Stefan Dusan is the eldest 1550—Naples, July 8, 1634) was an Italian theologian, son of Stefan of Dechani and Teodora Smilec, daughter historian, and poet of the Kingdom of Naples. His work of Bulgarian King Smilec. In his father’s line, Stefan Delle Imprese was printed in Naples in 1592. It consists Dushan is the grandson of Ana of Bulgaria—daughter of three books. of the Bulgarian Tsar George I Terter and wife of Stefan 7 Не е јасно зошто Капачо ја споменува челенката Milutin. Stefan Dusan was married to one of the sisters од грбот на Стефан Немањиќ кога сите останати of Tsar Ivan Alexander—Empress Elena of Bulgaria. примери се грбови, како и зошто не го споменува

БИБЛИОГРАФИЈА • BIBLIOGRAPHY

Атанасовски, Александар (2000) „Македонија и Ма- хералдиката (ХІV-ХVІІІ век)“, Херолд 3 кедонците во делото на Никифор Григора - визан- Войников, Иван (2017) История на българските дър- тиски историограф од XIV век“, Годишен зборник жавни символи, Велико Търново на Филозофски факултет, Кн. 27(53) Скопје Жефаровић, Христофор Месмер,Томас (1972) Сте- Ацовић, Драгомир (2008) Хералдика и Срби, Београд, матографија, изображеније оружиј илирических Войников, Иван (2011) „Македония през погледа на (приредил Д. Давидов), Нови Сад

MACEDONIAN HERALD 14 23 JUNE • 2020 Иванишевић, Вујадин (2004) „Развој хералдике у Gregora, Nicephorus(1829)Byzantina historia I, ed. L. средњовековној Србији“, Зборник радова Визан- Schopenus, Bonnae толошког института, XLI, Београд Gjorgjiev, Vančo Sarakinski, Vojislav (2019) Тhe Јоновски, Јован (2009) „Грбовите на Македонија“, many nationalities of Hristofor Žefarović, Analele Македонски хералд 3, Скопје Universităţii „Ovidius” Constanța – Seria Istorie, Јоновски, Јован (2015) Симболите на Македонија, Volumul 16, Constanța Скопје Kljagić, Ivka (2013) Pavao Ritter Vitezović, 300 Матковски, Александар (1970) Грбовите на Македо- obljetnica smrti, Kib no.20 vol. 12, Zagreb, нија, прилог кон македонската хералдика, Скопје Kent, Thomas De (1304 – 1308) Roman de toute Миљковиќ, Ѓорѓе (2003) Илинденските знамиња и chevalerie, BnF /ark:/12148/btv1b60002590 печати, Скопје Münster, Sebastian (1544) Cosmographia Beschreibung Нацевски, Иван (2015) „Односот помеѓу црвениот и aller Lender durch Sebastianum Munsterum, in златниот лав кај Матковски“, Македонски хералд welcher begriffen Aller völcker, Herrschafften, 9, Скопје Stetten und namhafftiger flecken, herkommen: Sitten, gebreüch, ordnung, glauben, secten vnd hantierung, Нацевски, Иван (2016) „Блазон на лавот во припиша- durch die gantze welt, vnd fürnemlich Teutscher ните грбови на Александар Македонски“, Маке- nation. Was auch besunders in iedem landt gefunden, донски хералд 10, Скопје vnnd darin beschehen sey. Alles mit figuren vnd Палавестра, Александар (2000) Коментари, во: А. Со- schönen landt taflen erklert, vnd für augen gestelt ловјев, Историја српског грба и други хералдички Basel радови, Београд Orbini, Mavro (1601) Il Regno de gli Slavi hoggi Палавестра, Александар (2006) Београдски грбовник corrottamente detti Schiavoni / historia di Don Mavro II и илирска хералдика, Београд Orbini Rauseo abbate melitense, nella quale si vede Палавестра, Александар (2010) Илирски грбовници и l’origine quasi di tutti i popoli, che furono della други хералдички радови, Београд lingua slava con molte, & varie guerre, che fecere Пантић, М. (2006) Мавро Орбин, во Мавро Орбин, in Europa, Asia, & Africa, il progresso dell’imperio Краљевство Словена, Београд loro, l’antico culto, & il tempo della loro conversione

ХЕРАЛДИКА • HERALDRY al Christianesimo, e in particolare veggonsi i successi Рудић, Срђан (2006) Властела Илирскога грбовника, de’rè, che anticamente dominarono in Dalmatia, Београд Croatia, Bosna, Servia, Rassia, & Bulgaria, Селовски, Клемен (2016) „Од грба Александра Ма- Pesarohttp://arhiva.unilib.rs/cirilica/dokument/1774/ кедонског до грба Македоније“, Оцило бр. 9 – 10, il-regno-de-gli-slavi-hoggi-corrottamente-detti- Белград schiavoni-historia-di-don-mavro-orbini-rauseo- Ћирковић, Сима (2006) Извори Мавра Орбина, во abbate-melitense-nella-quale-si-vede-lorigine-quasi- Мавро Орбин, Краљевство Словена, Београд -di-tutti-i-popoli-che-furono-della-lingua-slava- con-molte-varie-guerre-che-fecere-in-europa-asia- Bara, Hiérosme de (1572) Le Blason des africa-il-progresso-dellimperio-loro-lantico-culto-i- armoiriesAVQVEL EST MONSTRE! LA MANIERE l-tempo-della-loro-conversione-al-christianesimo- Que les Anciens Ô£ Modernes ont vsc en icelles.Trâiéîê e-in-particolare-veggonsi-i-successi-der-che- contenant plufieurs Efafs differens, far le moyen anticamente-dominarono-in-dalmatia-croatia-bosna- desquels on f eutdiscerner les autres, & dresser servia-rassia-bulgaria пристапено на 17.05.2020 oublasonner les Armoiries., Genève, BnF ark:/12148/ Petra Sancta, Silvester (1637) Tesserae gentilitiae bpt6k5753422z a Silvestro Petra Sancta... Ex legibus fecialium Capaccio, Giulio Cesare (1592) Delle imprese trattato in descriptae, Roma https://archive.org/details/ tre libri diviso: Nel primo, del modo di far l’impresa tesseraegentilit00piet/page/n4/mode/2up пристапе- dal qualsiuoglia oggetto, o naturale, o artificioso но на 17.05.2020 con nuoue maniere si ragiona -- Nel secondo, tutti Serassi, Pierantonio (1785) La vita di Torquato Tasso, ieroglifici, simboli, e cose mistiche in lettere sacre, scritta dall’ abate Pierantonia Serassi, e dal medesimo o profane si scuoprono, e come da quegli cauar dedicata all’ altezza reale di Maria Beatrice d’Este, si ponno l’imprese -- Nel terzo, nel figurar degli arciduchessa d’Austria, Roma https://books.google. emblemi di molte cose naturali per l’imprese si tratta, mk/books?id=4kg1AQAAMAAJ&printsec=frontcov Napoli er&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage Castellione, Gualterus de (1541) Alexandreidos &q&f=false пристапено на 17.05.2020 Galteri Poetae clarißimi, Libri Decem (приредил Solovjev, Аleksandar (1954) Prinosi za bosansku I Weissenhorn, Alexander) ilirsku heraldiku, Glasnik Zemaljskog muzeja. Nova Clemmensen, Stee (2011) Arms and people in Ulrich serija – Arheologija, 9 – 10, Sarajevo Richental’s Chronik des Konzils zu Konstanz, Farum Schrot, Martin (1580) Wappenbuch Des Heiligen Ćosić, Stjepan (2015) Ideoligija rodoslovlja Korjenić – Römischen Reichs, und allgemainer Christenheit Neorićev grbovnik iz 1595, Zagreb – Dubrovnik in Europa, Münchenhttp://mdz-nbn-resolving.de/ Filipović, Emir O. (2009) Grbovnik Virgila Solisa i urn:nbn:de:bvb:12-bsb11054888-4 пристапено ilirska heraldika, Radovi 41, Zagreb, 17.05.2020 Gayre, Robert (1961) Heraldic Cadency, London Solis, Virgil (1555) Wappenbüchlein, Nürnberg, https:// Goodall, John A. (1995) „An Illyrian armorial in the digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/solis1555 пристапе- society’s collection“, The Antiquaries journal, но на 17.05.2020 volume 75, London Tores, Alonso de (1496) Blason d’armas, Biblioteca de Catalunya, 529 ms.

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 14 24 ЈУНИ • 2020 ХЕРАЛДИКА • HERALDRY

лист 28 од Грбовниче на Виргил Солис, Нирнберг 1555 / folio 28 from the Wappenbüchlein by Virgil Solis, Nürnberg, 1555

MACEDONIAN HERALD 14 25 JUNE • 2020