Znaleziska Z Miejscowości Górzec W Pow
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Slavia Antiqua LVIII (2017) DOI: 10.14746/sa.2017.58.6 TOMASZ GRALAK* zNalEzISka z mIEjSCOwOŚCI góRzEC w POw. STRzElIŃSkIm w kONTEkŚCIE PRzEmIaN kUlTUROwYCh OkRESU węDRówEk lUDów FINDS FROM GÓRZEC, STRZELIN COUNTY, IN THE CONTEXT OF CULTURAL CHANGES IN THE TIME OF PRE-MODERN HUMAN MIGRATION Abstract: In the eighteenth and nineteenth century in the vicinity of the village of Górzec was found a set of artefacts probably representing scattered treasure from the beginning of the Migration Period. Such deposits are an expression of the rapid changes in the circulation of capital and the perception of value in this period. The influx of large quantities of gold and changes in silver’s value resulted in rapid changes in the status of various groups and individuals. An unstable social hierarchy is a prerequisite for the existence of the phenomenon of the potlatch, i.e. the ostentatious consumption or removal of goods from circulation. It seems that the deposits of the Migration Period should be considered this way. In 2010-2011 in the area of Górzec, excavations were undertaken. The aim was to discover of the re- mains of settlements from the time of the deposition of the treasure. As a result of this work, the exist- ence of a settlement from phase D-D2 of the Migration Period was revealed. Hence, it is most likely that it is slightly younger than the treasure, but this is still open to question. keywords: great migration period, hoarding, potlatch, settlements, ceramics. Według danych archiwalnych, z rejonu wsi Górzec pochodzi zespół znalezisk datowanych na okres wędrówek ludów (ryc. 1). W latach 2010-2011 przeprowa- dzono także wykopaliska na podobnie datowanej osadzie (ryc. 2). Celem artykułu jest analiza relacji (chronologicznej, przestrzennej, kulturowej itd.) pomiędzy tymi znaleziskami. Praca ma też stanowić przyczynek do poznania procesów zaniku osadnictwa w okresie wędrówek ludów. W XIX w. w okolicach wsi Górzec znaleziono brązową zapinkę palczastą zdo- bioną wyobrażeniami głów zwierzęcych (Mertins 1906, s. 124, ryc. 319; Petersen 1935, s. 186, ryc. 383; 1936, s. 53, ryc. 27) (ryc. 1). Przedmiot ten datować moż- na na drugą połowę V w. (Mączyńska 1999, 28). Kolejne znalezisko z tego okre- * Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych UWroc., Instytut Archeologii Uniwersytetu Wro- cławskiego, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław, [email protected]. 68 Tomasz Gralak Ryc. 1. Górzec, zapinka palczasta, cca. 6,3 długości. (wg Mertins O. 1906. Wegweiser durch die Urgeschichte Schlesiens, Breslau, s. 125) su to solid Walentyniana III (425-455 r.) (Konik 1965, s. 56; Ciołek 2008, s. 79). W XVIII w. odkryto także depozyt monet rzymskich. Uległ on rozproszeniu, tak że z całego zbioru rozpoznano tylko dwa egzemplarze: D Augustus, 15-13 p.n.e., An Gordian III, 241-243 (Ciołek 2008, s. 78-79, tam wcześniejsza literatura). Do- kładne miejsce odkrycia tych znalezisk nie jest znane. W wypadku zapinki wyda- je się, że mogła to być piaskownia zlokalizowana na wyniesieniu około 200 m na zachód od obecnego koryta rzeki Mała Ślęza (AP, teczka 767, s. 683-684). W miej- scu tym obecnie stoi fabryka frytek firmy McCain. W trakcie badań archeologicz- nych prowadzonych podczas jej budowy nie znaleziono jednak żadnych zabytków z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów1. Nie można wykluczyć, że wszystkie te znaleziska stanowiły jeden rozwleczony depozyt. Ozdoby, monety złote z IV-V w. oraz srebrne z okresu wczesnorzymskiego stanowią bowiem typowy i powtarzalny inwentarz skarbów z okresu wędrówek ludów. Najbliżej – na terenie Dolnego Śląska – depozyt monet (w tym teremesis Teodozjusza I 379-395) odkryto w Przezdrowicach, pow. wrocławski (Ciołek 2008, s. 203-204). Być może z rozwleczonego skarbu pochodzi także złota lunula i srebr- na moneta z Małuszowa, pow. wrocławski (Błażejewski, Borkowski i Madera 2015). Kolejne skarby znane są ze stanowisk z Jury Krakowsko-Częstochowskiej: Kostkowice, pow. zawierciański (Dymowski 2007, s. 54-61, ryc. 1a, 1b; Bursche 2008, ryc. 1), Dąbrowno, pow. myszkowski (Kunisz 1985, s. 49-56; Bursche, 2005, s. 204), Szklary, pow. krakowski (Dymowski 2011, s. 2, 91, 223-224) oraz z re- jonu dorzecza Prosny: Zagórzyn, pow. kaliski (Petersen 1933, s. 30-32), Koźminek, pow. pleszewski (Petersen 1944, s. 81-82, tabl. XII: 2, 3; Mączyńska 1999, s. 29, 1 Informacja ustna mgr. Piotra Stojanowicza, za którą niniejszym składam podziękowania. Znaleziska z miejscowości Górzec w pow. strzelińskim w kontekście przemian kulturowych… 69 ryc. 10: 2), Siedlików, pow. ostrzeszowski (Petersen 1944, s. 77-88, ryc. 3; Mą- czyńska 1999, s. 29; Gałęzowska 2016). Z dorzecza Bzury znany jest natomiast skarb z Konarzewa, pow. łęczycki (Petersen 1939, s. 74-76, ryc. 109-110, 1940; Mączyńska 1999, s. 30). W ogólnych ramach depozyty te można datować na fazy C3/D1-D3. Tak więc składano je na przestrzeni około 150 lat. Widać wyraźnie, że stanowią one przejaw długotrwałego i bardzo charakterystycznego dla okresu wę- drówek zjawiska. Skarby takie licznie występują na rozległych obszarach Barbari- cum (Bursche 1984, s. 65-69, 75-78; Tejral 1986, s. 194, 213; 1987, s. 36, 38; 1988, s. 237). Depozyty złotych solidów często spotykane są natomiast w strefie bałtyckiej (Iluk 1998, s. 52, mapa 1-2, tabl. 1-2; Ciołek 2003, mapa 1). Na tereny barbarzyńskie złoto w postaci monet docierało w wyniku kontaktów natury politycznej z Imperium Rzymskim – łupów, trybutów, żołdu itd. Wskazuje się, że głównym dostarczycielem i pośrednikiem napływu solidów byli Ostrogoci (Iluk 1998, s. 53-56; Ciołek 2003, s. 176). W pierwszej połowie V w. podstawo- wym czynnikiem była jednak działalność Hunów (Tyszkiewicz 2004, s. 136-138) oraz sprzymierzonych z nimi plemion germańskich utrzymujących związki z ma- cierzystymi terenami na północy (Godłowski 1981a, s. 100-103, ryc. 24). Wydaje się jednak, że dostęp do surowca nie był jedyną przyczyną. Złoto nios- ło ze sobą bowiem określone wartości duchowe: „Zaprawdę brzydotą dla duszy jest to, że nie jest niepokalanie czysta, podobnie jak brzydotą dla złota jest obfitość ziemistej przymieszki: jeżeli ktoś ją usunie, to pozosta- je jeno złoto i jest już piękne, bo jest oddzielone od innych rzeczy i obcuje tylko z sobą: tak samo i dusza skoro się oddzieli od pożądań, jakie żywi z powodu ciała, zżywając się z nim zbytnio skoro się uwolni od obcych sobie namiętności i oczyści z brudów swego ucieleśnienia, skoro po prostu zostanie sama jedna, odrzuca od razu całą brzy- dotę przybraną od równej od siebie natury”. (Plotyn, Enneada I, VI, O pięknie 5) Zgodnie z tym cytatem zastosowanie tego metalu stanowiło reprezentację jednej z pożądanych cech duszy – czystości. Fascynacja złotem jest więc powiązana z przemianami ideologicznymi w tym okresie. Charakterystyczną cechą skarbów z początku okresu wędrówek ludów jest obec- ność wyraźnie młodszych srebrnych monet rzymskich. Wskazuje się, że to właśnie w tym okresie zdeponowano dużą część znalezisk takich monet na obszarach za- jętych przez kultury środkowoeuropejskiego Barbaricum (Bursche 1984, s. 63-64; 2005, s. 204-205). Wydaje się, że zjawisko takie można tłumaczyć następującymi po sobie zmianami wartości rzymskiej monety srebrnej i samego srebra. W wyni- ku reform monetarnych w ciągu III-IV w. zawartość tego kruszcu w monecie rzymskiej spadła radykalnie (Cary i Scullard 1992, s. 390-391). Takie też produk- ty mennicze zaczęły docierać za limes rzymski. Ponieważ poza granicami władze rzymskie nie mogły określać i gwarantować ich wartości na terenach barbarzyń- skich, była ona określana poprzez zawartość srebra. Najprawdopodobniej na obszarach tych zaszło zjawisko określane jako odwrócenie prawa Kopernika–Gre- shama (Rolnick, Weber 1986) – co nazywane jest także prawem Thiersa (Bernholz 70 Tomasz Gralak 2003). Pieniądz lepszy – dobrze znany i o wyższej zawartości srebra, był bardziej atrakcyjny niż nowy – o ciągle zmiennej próbie. Z tych względów pojawiła się tendencja do trzymania starych monet rzymskich – w trakcie wymiany to one były bowiem wiarygodnym i stałym miernikiem wartości. Dla barbarzyńskiej ekonomi- ki było to również bardzo ważne z tego względu, że poza importem z Rzymu właściwie nie funkcjonowały inne większe źródła dopływu kruszców. Starych mo- net nie było więc czym zastąpić. Z tych względów utrzymywały się one w obiegu bardzo długi czas po ich wybiciu. System ten zmienia się w początkach wędrówek ludów. Nagły napływ dużej ilości kruszców (w tym rzadko wcześniej spotykanego złota) prawdopodobnie wy- wołał zmianę wartości srebra. Wydaje się oczywiste, że dostęp do napływających dóbr nie był taki sam dla wszystkich. Ponadto używane wcześniej stare srebrne monety rzymskie nie były już tak stabilnym miernikiem wartości. Ich posiadacze najprawdopodobniej to odczuli. Musiało to powodować szybkie różnicowanie sta- tusu. Zjawisko to spotęgowane było wyjątkowo głębokimi i szybkimi zmianami politycznymi – wielkimi wojnami i wędrówkami całych plemion. W tej sytuacji hierarchia społeczna stała się wyjątkowo niestabilna. Ambitne jednostki musiały więc w sposób widoczny manifestować swoją wysoką pozycję społeczną. Można to było osiągnąć poprzez potlacz – ostentacyjną konsumpcję, rozdawnictwo, wy- szukane obrzędy religijne, itd. (Mauss 2001, s. 165-255; Nowicka 2006, s. 294-295, 354-355). Praktyki takie miały doprowadzić do akceptacji i legitymizacji nowych – zmienionych relacji międzyludzkich. Wynik tych działań sprowadza się do utra- ty lub wyprowadzenia dóbr z obiegu. Rytuał ten z jednej strony pokazuje aspiracje i pozycję w rankingu, z drugiej natomiast, poprzez niszczenie dóbr materialnych,