Arkusz STARA KISZEWA (0128)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 Autorzy: WŁADYSŁAW ŚLUSAREK*, JERZY G ĄGOL*, IZABELA BOJAKOWSKA*, ANNA PASIECZNA*, PAWEŁ KWECKO*, HANNA TOMASSI-MORAWIEC*,KRYSTYNA WOJCIECHOWSKA**

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA * Redaktor regionalny planszy A: ALBIN ZDANOWSKI * Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI * Redaktor tekstu: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne Polgeol SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – W. Ślusarek ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – W. Ślusarek ...... 3 III. Budowa geologiczna – W. Ślusarek ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – W. Ślusarek, J . G ągol ...... 8 1. Kopaliny okruchowe ...... 10 2. Kopaliny w ęglanowe...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – W. Ślusarek ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – W. Ślusarek ...... 13 VII. Warunki wodne – W. Ślusarek ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 18 2. Osady – I. Bojakowska ...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 23 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – W. Ślusarek ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – W. Ślusarek ...... 32 XII. Zabytki kultury – W. Ślusarek ...... 36 XIII. Podsumowanie – W. Ślusarek ...... 37 XIV. Literatura ...... 38

I. Wst ęp

Arkusz Stara Kiszewa Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym Oddział Świ ętokrzyski w Kielcach. Map ę wraz z obja śnieniami wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski (Instrukcja…, 2005) na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942. Mapa obejmuje nast ępuj ące grupy tematyczne: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochron ę przyrody, krajobrazu i zabytków kultury, ochron ę powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowa- nie odpadów). Do wykonania niniejszej mapy wykorzystano materiały archiwalne do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski 1:50 000, ark. Stara Kiszewa ( Ślusarek, G ągol, 2003). Po- szczególne elementy mapy opracowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Pomorskiego w Gda ńsku, Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie oraz starostwach powiatowych i urz ędach gminnych. Zebrane informacje zosta- ły uzupełnione i zweryfikowane w czasie prac terenowych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Stara Kiszewa wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne od 18°00' do 18°15' długo ści geograficznej wschodniej oraz od 53°50' do 54°00' szeroko ści geograficznej północnej.

3 Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski, niewielka północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza obejmuje fragmenty dwóch mezoregionów: Pojezierza Kaszubskiego i Pojezierza Starogardzkiego nale Ŝą cych do makroregionu Pojezierza Wschodniopomorskie- go, pozostała cz ęść wchodzi w obr ęb mezoregionu Bory Tucholskie przynale Ŝnego do makroregionu Pojezierza Południowopomorskiego (Kondracki, 2001) (fig. 1).

Fig.1. Poło Ŝenie arkusza Stara Kiszewa na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2001) granice: 1 – makroregionu, 2 – mezoregionów Makroregion Pojezierza Wschodniopomorskie; mezoregiony: 314.51 – Pojezierze Kaszubskie, 314.52 – Pojezierze Starogardzkie; Makroregion Pojezierza Południowopomorskie; mezoregiony: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.71 – Bory Tucholskie

Rze źba terenu wykazuje cechy typowego krajobrazu młodoglacjalnego (zlodowacenia północnopolskie). Wyst ępuj ą tu formy pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego (sandry, wysoczyzny i wzgórza morenowe, rynny, kemy, zagł ębienia wytopiskowe, jeziora) oraz formy pochodzenia rzecznego (doliny i tarasy rzeczne). Dominuj ącą form ą geomorfolo- giczn ą s ą szeroko rozprzestrzenione pola sandrowe. Równina sandrowa jest zró Ŝnicowana hipsometrycznie, od 155 m n.p.m. w pobli Ŝu rynny jeziora Wygonin – na północy, do

4 125 m n.p.m. w cz ęś ci południowej. Niewielkie fragmenty wysoczyzn polodowcowych znajduj ą si ę na południu: w okolicy Gotelpa i na obszarze od Pieców po Lubiki i Hut ę Kaln ą, w centralnej cz ęś ci – w rejonie Bartla i na północy – mi ędzy Bartoszym Lasem a Star ą Ki- szew ą. Powierzchnia wysoczyzny ma rz ędn ą od 140 do 152 m n.p.m. Najni Ŝszy poziom znajduje si ę w dolinie Wdy w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza (około 102 m n.p.m.). Po- wierzchnia sandru i obszarów wysoczyznowych porozcinana jest rynnami jeziornymi i licznymi formami wytopiskowymi. Wi ększo ść obni Ŝeń jest wypełniona przez jeziorne osady or- ganiczne. Najwi ększe deniwelacje wzgl ędne na terenie arkusza, dochodz ące do 30 m, s ą zwi ązane z kraw ędziami du Ŝych form rynnowych i dolinnych. Obszar arkusza jest odwadniany przez dwie du Ŝe rzeki, b ędące dopływami Wisły: Wd ę na południu i Wierzyc ę na północy. Centralna cz ęść arkusza jest stosunkowo płaskim obszarem wododziałowym i st ąd te Ŝ sie ć rzeczna jest tu bardzo uboga. Pod wzgl ędem klimatycznym obszar arkusza Stara Kiszewa znajduje si ę w zasi ęgu klimatu morskiego i kontynentalnego. Cech ą tego klimatu jest zmienno ść i rozmaito ść stanów pogodowych. Podstawowe elementy klimatu, ustalone na podstawie wieloletnich obserwacji, kształtuj ą si ę nast ępuj ąco: średni opad roczny w wysoko ści 550 mm, średnie roczne tempera- tury w granicach 7,2 °C. Przewa Ŝaj ą wiatry zachodnie i północno-zachodnie. Bory Tucholskie znacznie wyciszaj ą silne wiatry powoduj ąc, Ŝe na terenie tym jest cz ęsto znacznie bardziej ciepło i sucho ni Ŝ w innych cz ęś ciach regionu (Kreczko, 2000). Ogromny kompleks le śny Borów Tucholskich, jeden z najwi ększych w Europie, to niemal wył ącznie bór sosnowy młody, który stanowi ponad 80% siedliska borowego. Na glebach Ŝyźniejszych wyst ępuj ą drzewostany mieszane: świerki, graby, buki, a nawet d ęby. Lasy pokrywaj ą około 70% powierzchni arkusza. UŜytki rolne wyst ępuj ące na obszarze arkusza, w znacznej cz ęś ci niskich klas bonitacyjnych, wykorzystywane s ą pod upraw ę głównie Ŝyta, owsa i ziemniaków oraz lokalnie ro- ślin pastewnych. Hodowla prowadzona jest tu w bardzo ograniczonym zakresie. Głównym ośrodkiem przemysłowym na obszarze arkusza jest Czarna Woda, gdzie zlokalizowany jest najwi ększy zakład w tym regionie – Fabryka Płyt Pil śniowych. W cz ęś ci północnej obszaru znajduj ą si ę o środki wypoczynkowe, skupione nad jeziorem Wygonin. W układzie administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w województwie pomorskim, w powiatach: ko ścierskim (gminy: Ko ścierzyna, Stara Kiszewa, Karsin), starogardzkim (gminy: Kaliska, Zblewo, Czarna Woda, Lubichowo, Osieczna) oraz chojnickim (gmina Czersk).

5 Głównym zaj ęciem miejscowej ludno ści jest rolnictwo oparte na rodzinnych gospodar- stwach średniej wielko ści. Cz ęść ludno ści jest zatrudniona w miejscowych zakładach prze- róbki drewna, obsługi rolnictwa, w zakładach usługowych i w handlu; cz ęść doje ŜdŜa do pra- cy do pobliskich zakładów w Starogardzie Gda ńskim i Ko ścierzynie (poza obszarem arkusza), które pełni ą jednocze śnie funkcj ę usługowo-administracyjn ą dla omawianego obszaru. Sie ć dróg jest słabo rozwini ęta. W południowej cz ęś ci obszaru przebiega droga krajowa Gda ńsk – Chojnice (nr 22), na pozostałym – tylko drogi lokalne, dojazdowe do wsi i osiedli wiejskich. Przez obszar arkusza, biegn ą linie kolejowe ł ącz ące Chojnice – Tczew, Chojnice – Kartuzy oraz CMK – centralna magistrala kolejowa Śląsk – Gdynia.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Stara Kiszewa przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1: 200 000 arkusz Grudzi ądz wersja A, B z obja śnieniami (Ma- kowska; 1973, 1975) oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Stara Kiszewa wraz z obja śnieniami (Błaszkiewicz, 2005). Pod wzgl ędem geologiczno-strukturalnym omawiany obszar znajduje si ę w północno- wschodniej cz ęś ci niecki brze Ŝnej. Podło Ŝe krystaliczne schodzi tu do gł ęboko ści ponad 5000 m, cechuje si ę silnymi zaburzeniami fałdowo-blokowymi podło Ŝa przedpermskiego i fałdowaniami w pokrywie permsko-mezozoicznej (skał permu, triasu i jury) le Ŝą cych nie- zgodnie na utworach paleozoicznych oraz wyst ępowaniem osadów kredy o znacznej mi ąŜ szo- ści (od 600 do 700 metrów). Strop utworów kredy osi ągni ęto w wierceniu kartograficznym na północ od arkusza Sta- ra Kiszewa w miejscowo ści Nowe Polaszki (arkusz Wielki Klincz) na gł ęboko ści 94,5 metra. Osady trzeciorz ędu reprezentowane s ą przez utwory miocenu (wyst ępuj ące na całym obszarze, bezpo średnio pod osadami czwartorz ędowymi), wykształcone w postaci w ęglistych iłów pylastych z przewarstwieniami mułków piaszczystych. W cz ęś ci centralnej i północnej seria jest bardziej piaszczysta, zbudowana głównie z piasków drobnoziarnistych i mułków piaszczystych z przemazami substancji w ęglistej i cienkimi wkładkami w ęgla brunatnego. Strop utworów mioce ńskich zalega na wysoko ści od 65,15 m p.p.m. do 42,8 m n.p.m. Po- wierzchnia podczwartorz ędowa ma charakter erozyjno-egzaracyjny. Brak jest tu utworów plioce ńskich, które zostały prawdopodobnie usuni ęte w wyniku procesów erozyjnych. Osady czwartorz ędowe (plejstocen, holocen) wyst ępuj ą na całym obszarze (fig. 2). Mi ąŜ szo ść ich jest du Ŝa i dochodzi do 194 metrów w rynnie Gotelpa i 101 metrów w centralnej cz ęś ci obszaru. W obr ębie utworów plejstoce ńskich na obszarze arkusza wyró Ŝ-

6 niono osady zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich oraz osady interglacjału mazowieckiego i eemskiego.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Stara Kiszewa na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006). CZWARTORZ ĘD: Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namu- ły; Plejstocen-holocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; Plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń wg Mapy geologicznej w skali 1:500 000 .

Osady zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ą jedynie w obni Ŝeniu podło Ŝa podczwartorz ędowego, w rynnie Gotelpa, znajduj ącej si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru mapy. Reprezentowane s ą przez utwory piaszczyste i mułkowate, na których zalegaj ą gliny zwałowe zlodowacenia wilgi (san 2). Strop glin tego zlodowacenia układa si ę na wysoko ści około 20 m n.p.m. Utwory interglacjału mazowieckiego s ą powszechne w cz ęś ci centralnej i północnej. Ich średnia mi ąŜ szo ść wynosi 20 metrów, a strop układa si ę na wysoko ści od 30

7 do 50 m n.p.m. S ą to piaski i mułki piaszczysto-ilaste, przewarstwiane substancj ą przemazów organicznych. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentuj ą gliny zwałowe, zalegaj ące na wysoko ści 50 do 100 m n.p.m., oraz rozdzielaj ące je utwory fluwioglacjalne. Z utworów wodnolodowcowych powszechnie wyst ępuj ą osady piaszczyste. Utwory interglacjału eemskiego wyst ępu- ją w obr ębie doliny rzecznej reprodukowanej w okresie eemskim. Eemska seria rzeczna ma łączn ą mi ąŜ szo ść 34 metry. Rozpoczyna si ę ona Ŝwirem i piaskami gruboziarnistymi stop- niowo przechodz ącymi w piasek średnio- i drobnoziarnisty. Stropowe 10 m serii rzecznej tworz ą piaski mułkowe i drobnoziarniste z przewarstwieniem mułków piaszczystych. Osady te przykryte s ą seri ą glin zwałowych i utworów piaszczystych zlodowace ń północnopolskich. Utwory zlodowace ń północnopolskich tworz ą ci ągł ą pokryw ę o mi ąŜ szo ści od 15 me- trów na północy do blisko 60 metrów w centralnej częś ci arkusza. Osady tego zlodowacenia reprezentowane s ą przez dwa lub trzy poziomy glin zwałowych i utwory: wodnolodowcowe, mi ędzymorenowe i najmłodsze – sandrowe. Piaski i Ŝwiry fluwioglacjalne, mi ędzymorenowe cz ęsto ł ącz ą si ę z utworami sandrowymi wyst ępuj ącymi na powierzchni terenu. Zaliczane do czwartorz ędu nierozdzielonego piaski i gliny deluwialne, o miąŜ szo- ściach z reguły nieprzekraczaj ących 2 metrów, wyst ępuj ą w obr ębie niektórych zagł ębie ń terenowych. Osady holoce ńskie reprezentowane s ą przez współczesne osady jeziorne i rzeczne: mady, mułki, kred ę jeziorn ą, gytie i torfy, a tak Ŝe piaski i Ŝwiry oraz namuły den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar arkusza Stara Kiszewa jest do ść dobrze rozpoznany pod wzgl ędem surowco- wym. Brak tu cenniejszych surowców mineralnych. Obecnie znajduje si ę tu 6 udokumentowanych złó Ŝ (tabela 1). Praktyczne znaczenie maj ą jedynie kruszywa naturalne (piaski i Ŝwi- ry) dla których główne parametry jako ściowe zestawiono w tabeli 2, oraz kreda jeziorna i gytia wapienna.

8 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geo- Stan logiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Wiek kom- zagospodarowania bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złó Ŝ Przyczyny kon- Nr zło Ŝa Rodzaj pleksu litolo- zło Ŝa Nazwa zło Ŝa (tys. t) fliktowo ści na mapie kopaliny giczno- zło Ŝa surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2007 r. (Gientka, i in. red., 2008) 1–4 A–C

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 KONARZYNY kj Q 1021 B+C 1 +C 2 Z 0 Sr 4 B Natura 2000 2 KONARZYNY II kj Q 143 C1 Z 0 Sr 4 B Natura 2000 4 CHWARZNO p Q 469 C1 N 0 Skb 4 B Natura 2000 5 WOJTAL pŜ Q 4480 C2 N 0 Skb 4 B Natura 2000 6 PUSTKI* pŜ Q 426,7 C N 0 Sd, Skb 4 B Natura 2000 9 9 1 7 PIECE* p Q 496,2 C1 N 0 Skb, Sd 4 B Natura 2000 KONARZYNY III kj Q - - ZWB - - - - - WOJTAL II p Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 2: * – Zło Ŝe nie figuruje w Bilansie zasobów (Gientka i in. 2008) zasoby wg dokumentacji geologicznej Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, kj – kreda jeziorna Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: B, C 1 , C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszywa budowlane, Sd – drogowe, Sr – surowce rolnicze Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne Rubryka 11: zło Ŝa: B – konfliktowe Rubryka 12: Natura 2000

1. Kopaliny okruchowe

Dotychczasowe prace geologiczno-poszukiwawcze złó Ŝ kopalin okruchowych, prowadzone na obszarze arkusza Stara Kiszewa, pozwoliły udokumentowa ć pi ęć złó Ŝ kruszywa naturalnego, piasków i Ŝwirów czwartorz ędowych dla potrzeb budownictwa i drogownictwa z których jedno – „Wojtal II” po wyeksploatowaniu kopaliny zostało skre ślone z ewidencji zasobów w 2005 roku. W 1971 roku udokumentowano złoŜe kruszywa naturalnego „Wojtal” w kategorii C 2. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą tu nawzajem przewarstwiaj ące si ę Ŝwiry, Ŝwiry z pia- skiem, piaski ze Ŝwirami, zlokalizowane na rozległej równinie sandrowej powstałej w fazie pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Zasoby bilansowe zło Ŝa wynosz ą 4480 tys. ton, a pozabilansowe 2209 tys. ton. Powierzchnia trzech pól składaj ących si ę z 8 bloków wynosi 109,77 ha (powierzchnia bilansowa 60,02 ha, pozabilansowa 49,75 ha), mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 2,9 do 7,2 m i średnio wynosi 4,25 m, grubo ść nadkładu zmienia si ę od 0,2 do 3,5 m ( średnio 1,9 m). Zło Ŝe jest zawodnione (zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści od 2,5 do 5,6 m p.p.t.). Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystana do celów budowlanych (Wojtkiewicz, Lipi ński, 1971).

W 2000 roku opracowano uproszczon ą dokumentacj ę geologiczn ą w kategorii C 1 złoŜa kruszywa naturalnego „Chwarzno”. Utwory serii zło Ŝowej zaliczono do osadów wodnolodowcowych fazy pomorskiej. Zasoby zło Ŝa wynosz ą 469 tys. ton, powierzchnia 4,76 ha, mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę w granicach od 2,5 do 10,2 m i średnio wynosi 5,98 m, grubo ść nadkładu zmienia si ę od 0,3 do 3,5 m i średnio wynosi 1,5 m. Zło Ŝe jest niezawodnione, kopalina mo Ŝe by ć wykorzystana do celów ogólnobudowlanych (Helwak, Dzi ęgielewska, 2000). Tabela 2 Główne parametry jako ściowe złó Ŝ kruszywa naturalnego Zawarto ść (%) Ci ęŜ ar nasypowy Nazwa zło Ŝa, rodzaj i wiek ziarn do 2 mm w stanie utrz ęsionym kopaliny pyłów mineralnych (punkt piaskowy) (T/m 3) 1 2 3 4 Chwarzno, p/Q 63,6–99,9 / 87,9 0,5–7,3 / 2,9 1,69–1,97 / 1,83 Wojtal, p Ŝ/Q 41,25–70,65 / 59,54 1,17–1,82 / 1,54 1,73–1,85 / 1,75 Pustki, p Ŝ/Q 20,6–93,2 / 73,7 0,7–10,4 / 3,4 1,70–1,74 / 1,73 Piece, p/Q 79,8–91,0 / 87,5 1,3–1,7 / 1,5 1,71–1,75 / 1,73

Rubryka 1: rodzaj kopaliny: p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry; wiek kopaliny: Q – czwartorz ęd

10 Zło Ŝe „Pustki” zlokalizowano na obszarze równiny sandrowej o powierzchni 1,92 ha i zasobach geologicznych 426,7 tys. ton. Serię zło Ŝow ą stanowi pokład wodnolodowcowych piasków oraz piasków ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści 10,3–14,6 m średnio 12,6 m. Nadkład stanowi gleba piaszczysta o grubo ści 0,4 m. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione (zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści 8,0 m p.p.t.). Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystana jako kruszywo drogowe i budowlane (S ędłak, Gondek, 2008). W zło Ŝu piasku „Piece” o powierzchni 1,99 ha i zasobach geologicznych 496,2 tys. ton, wyst ępuj ą wodnolodowcowe piaski, miejscami z przewarstwieniami Ŝwirów, o mi ąŜ szości 14,6–18,3 m, średnio 14,7 m. Nadkład stanowi gleba oraz piaski zaglinione o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 1,8 metra i średnio wynosi 1,2 metra. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione (zwierciadło wody nawiercono na gł ęboko ści 15,7 m p.p.t.). Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystana w budow- nictwie ogólnym i drogownictwie (Matuszewski, 2008).

2. Kopaliny w ęglanowe

Węglanowe osady jeziorne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych (holoce ńskich). W wyniku wytr ącania si ę w ęglanu wapnia w drodze procesów fizykochemicznych i biolo- gicznych w zbiornikach wodnych powstała kreda jeziorna i gytia wapienna. Kopaliny te s ą wykorzystywane do produkcji nawozów wapiennych dla rolnictwa. Udokumentowane zostały zło Ŝa: „Konarzyny” (Karger, Matuszewski, 1983) z którego wydzielono zło Ŝe „Konarzyny II” (Matuszewski, 1992) i „Konarzyny III” (Matuszewski, Grz ęda, 1998). To ostatnie po zako ń- czonej eksploatacji zostało skre ślone z ewidencji zasobów w 2007 roku.

Zło Ŝe „Konarzyny” – pole A (zachodnie) udokumentowano w kategorii B + C 1 , a pola

B (północne przy jeziorze Kr ąg) i C (południowe przy jeziorze Kr ąg) w kategorii C 2. Ł ączne zasoby kredy w zło Ŝu wynosz ą 1021 tys. ton, powierzchnia 15,19 ha, mi ąŜ szo ść kompleksu zło Ŝowego zmienia si ę od 1,0 do 9,0 m, i średnio wynosi 5,8 m, a grubo ść nadkładu torfowego od 0,5 do 2,0 m, ( średnio 1,3 m). Parametry jako ściowe s ą nast ępuj ące: zasadowo ść ogól- na w przeliczeniu na CaO zmienia si ę od 41,0 do 51,7% i średnio wynosi 45,61%, zawarto ść SiO2 0,25-0,44%, wilgotno ść naturalna od 46,5 do 71,5%, średnio 65,48 % (Karger, Matu- szewski, 1983; Gurz ęda, 1998). W 1992 roku z zachodniej cz ęś ci pola A zło Ŝa „Konarzyny” wydzielono zło Ŝe „Kona- rzyny II” o powierzchni 2,61 ha. Aktualne zasoby bilansowe w kategorii C 1 wynosz ą 143 tys. ton. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 1,2 do 8,5 m, i średnio wynosi 4,2 m, a grubo ść nadkładu torfowego od 1,5 do 2,4 m ( średnio 2,0 m). Parametry jako ściowe s ą nast ępuj ące: zasadowo ść

11 ogólna w przeliczeniu na CaO zmienia si ę od 47,6 do 50,5 % i średnio wynosi 48,5 %, a wilgotno ść naturalna od 45,2 do 70,8%, średnio 63,2% (Matuszewski, 1992). Ocen ę sozologiczn ą złó Ŝ wyst ępuj ących w obszarze arkusza Stara Kiszewa przeprowadzono klasyfikuj ąc je z punktu widzenia ich ochrony oraz ochrony środowiska (tabela 1). Z punktu widzenia ochrony złó Ŝ, wyst ępuj ące tu zło Ŝa nale Ŝą do złó Ŝ powszechnie wyst ępu- jących (klasa 4). Pod wzgl ędem ochrony środowiska zło Ŝa te zaklasyfikowano do złó Ŝ kon- fliktowym (klasa B), mo Ŝliwych do eksploatacji ograniczonej ze wzgl ędu na wyst ępowanie w obszarze Natura 2000 (PLB 220009 Bory Tucholskie).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Stara Kiszewa udokumentowane w 1983 roku zło Ŝe kredy jeziornej „Konarzyny” miało stanowi ć baz ę surowcow ą do produkcji nawozów wapniowych dla rolnictwa (Karger, Matuszewski, 1983). Eksploatacj ę zło Ŝa „Konarzyny” w latach 1989–91 prowa- dziła Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Starej Kiszewie. Pozostało ści ą po niej s ą trzy wyrobiska poeksploatacyjne wypełnione wod ą. Pozostałe zasoby rozliczono dodatkiem nr 1 do dokumentacji (Samocka, Matuszewski 1996). W 1992 roku, po wydzieleniu ze zło Ŝa „Konarzyny” (z zachodniej cz ęś ci pola A) złoŜa o nazwie „Konarzyny II”, eksploatacj ę kredy jeziornej do celów nawozowych w rolnictwie prowadziła tu Firma Produkcyjno-Handlowa MAL-KON z Konarzyn na podstawie udzielonej koncesji wa Ŝnej do ko ńca 1995 roku. Po wyga śni ęciu koncesji eksploatacji zaniechano. W 1998 roku, po wydzieleniu ze zło Ŝa „Konarzyny” (z południowo-wschodniej cz ęś ci pola A) zło Ŝa o nazwie „Konarzyny III”, wydobycie kredy jeziornej prowadził Zakład Usług Rolniczych, Transport i Handel na podstawie uzyskanej koncesji wa Ŝnej od 1999 roku do 2004 roku. Wydobycie było prowadzone spod wody przy pomocy koparki mechanicznej. Urobek ł ącznie z nadkładem torfowym ładowano na samochody cięŜ arowe i wywo Ŝono poza obszar zło Ŝa. Po przesuszeniu urobek nadawał si ę do przewiezienia na pole jako nawóz rolni- czy. Po wyga śni ęciu koncesji w 2004 roku eksploatacji zaniechano. Pozostałe niewielkie zasoby rozliczono dodatkiem nr 1 do uproszczonej dokumentacji (Matuszewski, 2007) i skre ślono z ewidencji zasobów w 2007 roku. Eksploatacja wybilansowanego ju Ŝ zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wojtal II” prowadzona była przez firm ę prywatn ą, w latach 1995–2003. W 2004 roku został opracowany dodatek nr 1 (Gurz ęda, 2004) rozliczaj ący zasoby. W 2005 roku zło Ŝe skre ślono z ewidencji zasobów. Pozostałe po eksploatacji wyrobisko zostało zrekultywowane.

12 W 2008 roku dla dwóch złó Ŝ kruszywa naturalnego „Pustki” i „Piece”, zostały ustano- wione obszary i tereny górnicze oraz udzielono koncesji na ich eksploatacj ę (planowane rozpocz ęcie eksploatacji w 2009 roku). Pozostałe zło Ŝa kruszywa naturalnego –„Chwarzno” i „Wojtal” s ą niezagospodarowane. W rejonie miejscowo ści Konarzyny i Bo Ŝe Pole (gm. Stara Kiszewa) zaznaczono miejsca wyst ąpienia kruszywa naturalnego (piasków) czwartorz ędowych, w których wyst ępuje niekoncesjonowana eksploatacja na cele lokalne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Stara Kiszewa, poza terenem udokumentowanych złó Ŝ, wyst ępują nieliczne miejsca lokalnego i dorywczego pozyskiwania kruszyw naturalnych. Na podstawie wykonanych dotychczas bada ń geologiczno-poszukiwawczych stwierdzono, Ŝe nie ma tu per- spektywicznych rejonów dla udokumentowania kruszywa naturalnego, ani surowców ilastych. W konsekwencji brak jest przesłanek do wyznaczania obszarów prognostycznych dla złó Ŝ kopalin. W udokumentowanych zło Ŝach kredy jeziornej „Konarzyny”, wyst ępuj ący w stropie kredy jeziornej torf zaliczony został w cało ści do nadkładu (Karger, Matuszewski, 1983). W zło Ŝu kredy jeziornej „Konarzyny II” wyst ępuj ą torfy rodzaju mszarno-bórbagiennego, typu wysokiego, o mi ąŜ szo ści 1,5–2,4 m, przydatne dla celów rolniczych. Zasoby szacunko- we oceniono na 46 tys. ton (Matuszewski, 1992; Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Torf był eksploatowany ł ącznie z kred ą jeziorn ą. Na mapie zaznaczono tak Ŝe obszary o negatywnych wynikach prac geologiczno- poszukiwawczych. W rejonie Konarzyny – Stara Kiszewa i Lipy, Bartoszy Las, Chwarzno – Płociczno oraz Odry i Gotelp poszukiwano kruszyw naturalnych (piasków i Ŝwirów). W obszarze Konarzyny–Stara Kiszewa wykonano 10 otworów o ł ącznej gł ęboko ści 75 metrów, 6 otworów uznano za negatywne a 4 pozabilansowe ze wzgl ędu na du Ŝą zmienno ść i mał ą mi ąŜ szo ść utworów. W rejonie Lipy wiercenia nie potwierdziły wyst ępowania utworów frakcji Ŝwirowej, generalnie zalegaj ą tu piaski drobnoziarniste zailone, cz ęsto w sp ągu przechodz ące w pylaste (Wojtkiewicz, Lipi ński, 1973). W rejonie Bartoszy Las w 4 otworach o łącznej gł ę- boko ści 46 metrów nawiercono sporadycznie cienkie przewarstwienia utworów piaszczysto- Ŝwirowych bez znaczenia gospodarczego (Solczak, Adamska, 1977). W obszarze Chwarzno– Płociczno wykonano 16 otworów o ł ącznej gł ęboko ści 101,2m. Nawiercono w nich pospółki, piaski gliniaste, gliny piaszczyste i piaski ró Ŝnej granulacji o du Ŝej zmienno ści utworów nieda- jące perspektyw znalezienia bilansowych zasobów kruszyw naturalnych (Profic, 1969).

13 W obszarze miejscowo ści Odry odwiercono 12 sond o łącznej gł ęboko ści 147 metrów, wszystkie z otworów oceniono za negatywne ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜszo ść serii zło Ŝowej. W rejonie miejscowo ści Gotelp wykonano 16 sond o łącznym metra Ŝu 180 metrów i nie natrafiono tu na seri ę piaszczysto-Ŝwirow ą (Petelski, 1989). W 1983 roku w rejonie Konarzyn i Chwarzna prowadzono poszukiwania jeziornych osadów wapiennych (kredy jeziornej i gytii wapiennej) wykonano tu 20 sond o ł ącznej gł ęboko ści 93,9 metra, a obszary uznano za negatywne ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść (Rzepecki, 1983). Na północ od Starej Kiszewy w obszarach Cie- chocino – Wilcze Błoto poszukiwano surowców ilastych dla przemysłu ceramiki budowlanej. Wykonano tu 4 otwory o ł ącznej gł ęboko ści 40,0 metrów, w których nawiercono utwory w postaci glin zwałowych i piasków przewa Ŝnie zaglinionych nie przydatnych dla przemysłu ceramiki budowlanej (Bajorek, 1976).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Wody powierzchniowe z obszaru arkusza Stara Kiszewa s ą odprowadzane do Wisły. Przez obszar mapy przebiega dział wodny drugiego rzędu, rozgraniczaj ący dorzecze Wdy od dorzecza Wierzycy i Brdy. Z przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru (południowej i centralnej) wody odprowadzane s ą przez Wd ę. Północna cz ęść odwadniana jest przez Wierzyc ę. Niewielki, północno-zachodni skrawek odwadniany jest przez Brdę. Na obszarze arkusza wyst ępuje stosunkowo du Ŝo jezior. S ą to z reguły jeziora rynnowe (Wygonin, Drz ęczno, Kozielnica, Czerwonka, Wieckie), b ądź te Ŝ wytopiskowe, z najwi ęk- szym obszarowo jeziorem Kr ąg. Najgł ębszym jeziorem jest Jezioro Czechowskie (32 m), ma- jące charakter kotła eworsyjnego. Jako ść powierzchniowych wód, według danych publikowanych przez Wojewódzki In- spektorat Ochrony Środowiska w Gda ńsku (Raport..., 2007), przedstawiono na mapie w postaci znaku pokazuj ącego klas ę jako ści w monitorowanym punkcie. Rzeka Wda, badana w latach 2004–2006, według oceny ogólnej prowadzi wody zadowalaj ącej jako ści – III klasa (punkt pomiarowy w Klonowicach – 134,6 kilometr biegu rzeki klasa II wody dobrej jako ści i w Czarnej Wodzie – 129,8 kilometr biegu rzeki klasa III woda zadowalaj ącej jako ści). Rze- ka Niechwaszcz, badana na obszarze arkusza w punkcie kontrolnym w miejscowo ści Zawada – 2,2 kilometr biegu rzeki prowadzi wody IV klasy o niezadowalaj ącej jako ści. Rzeka Wie- rzyca, badana w latach 2004–2006, na obszarze arkusza prowadzi wody III klasy jako ści, o czym zadecydowało miano coli. Poniewa Ŝ ostatnia ocena czysto ści wód jezior: (Kr ąg – po-

14 zaklasowe, Czerwonko – II klasa, Przywłoczno – III klasa) była wykonana w 1996 roku, informacji tych nie zaznaczono na mapie. Wody powierzchniowe wykorzystywane s ą do celów technologicznych w Fabryce Płyt Pil śniowych w Czarnej Wodzie, do tych celów pobierane jest rocznie około 600 tys. m3 wody z rzeki Wdy. Woda z kanału Wdy jest wykorzystywana do napełniania stawów rybnych w Wojtalu. Na rzece Wierzycy znajduje si ę uj ęcie wody i stawy rybne we wsi Ruda-Młyn.

2. Wody podziemne

W regionalizacji hydrogeologicznej obszar obj ęty arkuszem Stara Kiszewa znajduje si ę w regionie V – pomorskim (Paczy ński, (red.), 1993, 1995). Na omawianym obszarze główne u Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych. Pi ętra wodono śne starsze od czwartorz ędu nie maj ą znaczenia u Ŝytkowe- go (Kreczko, 2000). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, w wyniku bezpo średniego kontaktu w obr ębie dolin i rynien lodowcowych b ądź przes ączania si ę przez słaboprzepuszczalne osady, tworzy jeden system wodono śny. Zasilanie wód podziemnych czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego od- bywa si ę bezpo średnio lub po średnio (przes ączanie si ę przez kompleksy słaboprzepuszczalne) przez opady. Pi ętro to składa si ę z trzech poziomów wodono śnych: górnego – przypo- wierzchniowego, środkowego – mi ędzyglinowego i dolnego – podglinowego. Górny (przypowierzchniowy) czwartorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany jest przede wszystkim z osadami zlodowace ń północnopolskich. Poziom ten eksploatowany jest na znacznym obszarze. Poza cz ęś ci ą wschodni ą (od Starej Kiszewy do Czarnego) i południow ą (po Czarn ą Wod ę) zyskuje cechy poziomu u Ŝytkowego. Warstw ę wodono śną stanowi ą osady sandrowe (piaski i Ŝwiry) wyst ępuj ące na powierzchni oraz warstwy piaszczyste w przewarstwieniach w śród glin zwałowych, wyst ępuj ące zwykle na gł ęboko ści od 6 do 20 metrów. Wydajno ść studzien najcz ęś ciej pozostaje w przedziale 10–40 m3/h. Warto ść średnia współczynnika filtracji dla tego poziomu wynosi około 22 m/24h. Poziom ten jest eksploatowany przez uj ęcia wiejskie w Studzienicach, Odrach i studnie osad le śnych oraz ośrodków wypoczynkowych znajduj ących si ę nad jeziorem Wygonin. Wody podziemne tego poziomu maj ą charakter swobodny lub obserwuje si ę niewielkie ci śnienia hydrostatyczne. Poziom wodono śny jest słabo izolowany i zagro Ŝony w stopniu średnim oraz wysokim. Środkowy (mi ędzyglinowy) czwartorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany jest straty- graficznie z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi zlodowace ń środkowopolskich. War- stwa ta jest do ść dobrze rozpoznana, w cz ęś ci wschodniej obszaru arkusza. Poziom ten wy-

15 st ępuje najcz ęś ciej na gł ęboko ści od 20 do 40 metrów. Ma on mi ąŜ szo ść około 10–20 m, ale wyst ępuj ą tak Ŝe rejony o zredukowanej mi ąŜ szo ści do 4–6 m. Najwi ększa mi ąŜ szo ść tej warstwy wyst ępuje w rejonie Chwarzna, na południe od Starej Kiszewy, gdzie dochodzi do ponad 25 m. Przewodnictwo wodne waha si ę najcz ęś ciej w granicach 100–500 m2/24h. Najlep- sze parametry hydrogeologiczne ma warstwa wodono śna na północy. Współczynnik filtracji w tym rejonie osi ąga warto ść około 40 m/24h, a przewodnictwo wodne – powy Ŝej 1000 m2/24h. Zwierciadło jest napi ęte, ci śnienie hydrostatyczne zwykle waha si ę w granicach od 10 do 20 metrów. Na południu i lokalnie w cz ęś ci północno-wschodniej poziom u Ŝytkowy wyst ępuje w utworach fluwioglacjalnych zlodowace ń południowopolskich i utworach interglacjału mazowieckiego (dolny podglinowy poziom wodono śny). Warstwa wodono śna zalega na gł ębo- ko ści poni Ŝej 50 metrów i jest bardzo nierównomiernie wykształcona. Poziom ten eksploatowany jest przez kilka studni (uj ęcie w Starej Kiszewie i Czarnej Wodzie). Jak dotychczas roz- poznanie tego poziomu wodono śnego jest słabe i mo Ŝna uzna ć go za poziom u Ŝytkowy tylko we wspomnianych rejonach. Współczynnik filtracji wynosi kilka m/24h, przewodnictwo wodne – około 50 m2/24h. Poło Ŝenie arkusza Stara Kiszewa na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony według Kleczkowskiego, (1990) przedstawia figura 3. W granicach obszaru arkusza brak głównych zbiorników wód podziemnych posiadaj ących dokumentacje hydrogeologiczne. Na mapie zaznaczono uj ęcia komunalne wód poziomu czwartorz ędowego o wydajno ści powy Ŝej 25 m3/h w miejscowo ściach: Stara Kiszewa, Chwarzno, Cieciorka, Kaliska, Piece, Odry, Gotelp i Czarna Woda. Najwi ększe uj ęcie na tym terenie znajduje si ę w Czarnej Wo- dzie, które zaopatruje miasto i Fabryk ę Płyt Pil śniowych. Suma zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych uj ęć znajduj ących si ę na obszarze arkusza równa si ę 752 m 3/h, w cało ści dla pi ętra czwartorz ędowego. Jako ść wód podziemnych scharakteryzowana została na podstawie archiwalnych wyni- ków analiz chemicznych próbek wody oraz wyników analiz wykonanych dla potrzeb mapy hydrogeologicznej (Kreczko, 2000). Skład chemiczny wód podziemnych jest typowy dla płytkiego obiegu wód podziemnych rejonów Polski północnej. S ą to wody wodorow ęglano- wo-wapniowe, słodkie, o suchej pozostało ści z reguły nieprzekraczaj ącej 300 mg/dm 3, przy czym w 50% próbek sucha pozostało ść jest mniejsza od 250 mg/dm3. Zawarto ść jonów wapnia i magnezu sprawia, Ŝe wody te s ą przewa Ŝnie średniotwarde, twardo ść ogólna waha si ę w granicach od 110 mgCaCO3/dm3 (2,2 mval/dm3) do 320 mgCaCO3/dm3 (6,4 mval/dm3),

16 najcz ęś ciej od 150 do 250 mgCaCO3/dm3. Jony chlorkowe występuj ą przewa Ŝnie w st ęŜ e- niach od 1 do 20 mgCl/dm3. Najwy Ŝsze st ęŜ enie chlorków (44,7 mgCl/dm3) zanotowano w wodach uj ęcia wiejskiego w Kaliskiej. Ilo ść siarczanów jest zmienna, zwykle waha si ę od 1 do 40 mgSO4/dm3, przy czym warto ść powy Ŝej 20 mgSO4/dm3 przekroczona jest w około 50% próbek. Stopie ń obci ąŜ enia zwi ązkami azotowymi jest ró Ŝny. Zawarto ść azotu amono- wego na całym obszarze zmienia si ę od 0 do 3,2 mgN/dm3, ale w 95% próbek jon amonowy nie przekracza dopuszczalnej warto ści w wodach pitnych. Azot azotynowy i azotanowy w wi ększych ilo ściach wyst ępuje sporadycznie. Wody podziemne charakteryzuj ą si ę zró Ŝni- cowanymi zawarto ściami Ŝelaza. Zawarto ść tego jonu zmienia si ę od 0,01 do 6,6 mgFe/dm3, najcz ęś ciej nie przekracza 2,0 mgFe/dm3. Ilo ść manganu jest podobna na całym obszarze, średnio wynosi 0,07 mgMn/dm 3.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Stara Kiszewa na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) Granica GZWP w o środkach: 1 – porowym, 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 3 – obszar wysokiej ochrony (OWO) Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 111 – Subniecka Gda ńska, kreda (K); 116 – Zbiornik mi ędzy- morenowy Goł ębiewo, czwartorz ęd (Q); 121 – Zbiornik mi ędzymorenowy Czersk, czwartorz ęd (Q)

17 Wody podziemne wyst ępuj ące na omawianym obszarze s ą dobrej i średniej jako ści. Górny – przypowierzchniowy poziom wodono śny na znacznym obszarze arkusza jest słabo izolowany. W cz ęś ci północnej, w Starej Kiszewie, oraz na południu, mi ędzy Gotelpem a Lubikami i Kalisk ą, poziomy wodono śne s ą bardzo dobrze i dobrze izolowane. Ogniska zanieczyszcze ń zloaklizowane s ą w obr ębie miasta Czarna Woda i wsi gminnych – Kaliska i Stara Kiszewa. Pozostały obszar zajmuj ą przede wszystkim lasy, niewielkie wsie i o środki letniskowe skupione nad jeziorami. Niewła ściwa gospodarka wodno-ściekowa stanowi zagro Ŝenie dla wód podziemnych. Gospodarka ściekowa jest uporz ądkowana tylko cz ęś ciowo. Wiejskie oczyszczalnie ścieków, o przepustowo ści powy Ŝej 50 m3/24h, znajduj ą si ę w Starej Kiszewie i Kaliskiej. Najwi ększy zakład przemysłowy tego rejonu – Fabryka Płyt Pil śniowych w Czarnej Wodzie, posiada oczyszczalni ę ścieków przemysłowych. Ścieki technologiczne w okresie zimowym zrzucane s ą na pola filtracyjne, a w okresie wegetacyjnym wykorzystywane s ą do nawadnia- nia ł ąk.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 128 – Stara Ki- szewa, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe.

18 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w arkuszu 128 – dian) w glebach glebach obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Stara Kiszewa na 128 – Stara niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Kiszewa Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–< 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 2–29 14 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–2 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 5–41 14 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–< 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–1 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–6 <1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–2 1 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–12 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,10 <0,05 <0,05

Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 128 – Stara Ki- 1) szewa w poszczególnych grupach u Ŝytkowania grupa A a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Ar- 7 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 7 Prawo wodne,

Cr 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów

Zn 7 o ochronie przyrody; j eŜeli utrzymanie aktualnego Cd 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co 7 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu 7 tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu Ni Ni- 7 faktycznego, Pb 7 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg 7 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z ob- rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, szaru arkusza 128 – Stara Kiszewa do poszczególnych nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane grup u Ŝytkowania (ilo ść próbek) z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków ko- palnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny prz emysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze-

19 niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝyt- kowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

20 2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspek- tora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charak- teryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś próbki osadów jeziornych pobierane s ą z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa

21 drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laborato- rium Chemicznym PIG w Warszawie. Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) na rzece Niechwaszcz w Czarnej Wodzie, z którego próbki do bada ń pobierane

22 co trzy lata. Osady rzeki charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zwłaszcza ołowiu i rt ęci. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Czerwonka, Kr ąg i Popowka. W osadach jeziora Kr ąg obecne są bardzo niskie zawarto ści badanych pierwiastków zbli Ŝone do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach jeziora Czerwonka odnotowano wyra źnie podwy Ŝszone zawarto ści ołowiu, a w osadach jeziora Popowka – chromu, cynku i ołowiu. Jednak Ŝe te podwy Ŝszone zawarto ści metali ci ęŜ kich w osadach rzeki jak i jezior s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg) Niechwaszcz Czerwonko Kr ąg Popowko Pierwiastek Czarna Woda (1996 r.) (1993 r.) (1998 r.) Arsen (As) 6 14 6 13 Chrom (Cr) 13 9 6 20 Cynk (Zn) 156 59 30 113 Kadm (Cd) <0,5 0,7 0,5 1 Mied ź (Cu) 16 5 2 8 Nikiel (Ni) 5 5 1 14 Ołów (Pb) 54 38 4 65 Rt ęć (Hg) 0,249 0,08 0,02 0,09

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma- spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi-

23 nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie krawędzie są zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. W przypadku arkusza Stara Kiszewa wszystkie punkty pomiarowe wzdłu Ŝ zachodniej kraw ędzi mapy wypadły na arkuszu s ąsiaduj ącym od zachodu, dlatego jako profil zachodni wykorzystano profil wschodni arkusza Karsin. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 17 do około 34 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 23 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 18 do około 37 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 26 nGy/h. W obydwu profilach wy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (25–37 nGy/h), a ni Ŝszymi (<25 nGy/h) – piaszczysto-Ŝwirowe utwory wodnolodowcowe i rzeczne. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,4 do 4,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 4,5 kBq/m 2.

24 128E Profil Wschodni

Dawka promieniowania gamma

5986713

5983743

5980769 m 5977821

5974683

5971678 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5986713

5983743

5980769 m 5977821

5974683

5971678 0 1 2 3 4 5

kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Stara Kiszewa (na osi rz ędnych opis siatki kilometrowej arkusza) IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. DzU 07.39.251 tekst jednolity oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca

25 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmo- dyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpadów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego.

26 Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜszo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowiska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materia- łów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń dokumentuj ą- cych obecno ść warstwy izolacyjnej w obr ębie wytypowanych obszarów. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Stara Kiszewa Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kreczko, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

27 Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Stara Kiszewa bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo- ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zwarta zabudowa Czarnej Wody, siedziby Urz ędów Miasta i Gminy oraz miejscowości Kaliska i Stara Kiszewa b ędących siedzibami Urz ędów Gmin, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w europejskim systemie NATURA 2000 „Jeziora Wdzydzkie” PLH 220034 (ochrona siedlisk) i „Bory Tucholskie” PLB 220009 (ochrona ptaków), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów (zajmuj ące około 70% powierzchni), ─ tereny bagienne i podmokłe oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, ─ rezerwaty przyrody: „Krwawe Doły” (le śny) i „Jezioro Kr ąg” (ornitologiczny), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wdy (Czarnej Wody), Niechwaszczy, Strugi, Wierzycy i Małej Wierzycy i mniejszych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Ch ądzie, Przywłoczno, Czerwonko, Kozielnia, Prusinki Du Ŝe i Małe, Drz ęczno, Kr ąg, Popówko, Długie, Chwarzno, Wygonia, Kaszubskie, Wielkie Nierybno, Nied źwiadki, Lema ńskie, Grzybno, Wyspa, Białe Błoto (dwa jeziora), Studzienickie, Wi ęckie, Skrzynki Małe, Smolnik, Gł ęboczek, Czechowskie, Gogolinek, Lubickie, Szarmach i mniejszych akwenów, ─ tereny o spadkach przekraczaj ących 10°, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi – rejony jezior: Czechowskie, Ch ądzie, Czerwonko, Kozielnia, dolina rzeki Wierzycy w rejonie Starej Kiszewy-Górnych Malik i Huty Kalnej (Gra- bowski, red., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych. Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia Wisły wyst ępuj ą bezpo średnio na powierzchni terenu na obszarach wysoczyznowych oraz „wyspowo” pod osadami wodnolodowcowymi i lodowcowymi. Na analizowanym terenie tworzą one najmłodszy poziom bezpo- średniej akumulacji lodowcowej. Ich mi ąŜ szo ść wynosi prawie 20 m w cz ęś ci południowej, 1–3 m w cz ęś ci centralnej i do 10 m na północy. Zalegaj ą one najcz ęś ciej na utworach wodnolodowcowych stadiału środkowego, a tak Ŝe bezpo średnio na glinach tego stadiału (okolice Starej Kiszewy) oraz lokalnie na piaskach i Ŝwirach dolnych stadiału górnego. S ą to w przewadze gliny piaszczyste lub ilasto-piaszczyste ze zró Ŝnicowan ą zawarto ści ą głazików i gła-

28 zów. Ich partie stropowe zło Ŝone s ą cz ęsto z piaszczysto-gliniastych osadów ablacyjnych. Gliny s ą zwietrzałe w ró Ŝnym stopniu. W granicach powierzchniowych wyst ąpie ń glin zlodowacenia wisły wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. Obszary wyznaczono na terenie gminy Stara Kiszewa w rejonach: Bartoszego Lasu, Sta- rej Kiszewy, Zamku Kiszewskiego i Połubina. W gminie Kaliska jest to rejon D ąbrowy. W rejonie D ąbrowy oraz Bartoszego Lasu gliny zwałowe przykryte s ą osadami piaszczysto-Ŝwirowymi i piaszczystymi, wła ściwo ści izolacyjne mog ą by ć mniej korzystne (zmienne). Wszystkie obszary wytypowane do składowania odpadów znajduj ą si ę przy drogach do- jazdowych, ich powierzchnie s ą na tyle du Ŝe, Ŝe istnieje mo Ŝliwo ść lokalizacji składowisk w dogodnej odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w wyznaczonych obszarach jest: b – zabudowa miejscowo ści Stara Kiszewa p – poło Ŝenie w granicach obszarów przyrodniczych prawnie chronionych: Wdzydz- kiego Parku Krajobrazowego i obszarów chronionego Krajobrazu – Doliny Wie- rzycy, Borów Tucholskich .

Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t, na terenach na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W Pałubinie nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 11,0 i 16,0 m przewarstwione piaskami drobnoziarnistymi o mi ąŜ szo ści 2,0 m. W rejonie Starej Kiszewy w otworze odwierconym w odległo ści około 750 m na północny-wschód od zabudowa ń, przy drodze do Pałubina nawiercono gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 4,5 m i 12,4 m, przewarstwione 0,8 m warstw ą pia- sków gliniastych. Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego, które pozwoli na okre ślenie rozprzestrzenienia poziomego glin, mi ąŜ szo ści i wykształcenia litologicznego oraz ich wła- ściwo ści izolacyjnych tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania odpadów komunalnych. Prawdopodobnie konieczne b ędzie wykonanie dodatkowych barier izolacyjnych dna i ścian bocznych obiektów.

29 W miejscowo ści Strych w gminie Kaliska funkcjonuje gminne składowisko odpadów komunalnych. Warstw ę uszczelniaj ącą tworz ą glina z cementem. Stan formalno-prawny obiektu jest uregulowany (termin zamkni ęcia do 31.12.2009.). Wśród zakładów uci ąŜ liwych dla środowiska w „Raporcie o stanie środowiska woje- wództwa pomorskiego” wymieniony jest Zakład Płyt Pil śniowych w Czarnej Wodzie. Zakład dotrzymuje warunków zezwolenia na korzystanie ze środowiska.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych. Warunki geologiczne w obr ębie obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów są korzystne. Gliny zwałowe zajmuj ą du Ŝe, równinne powierzchnie. Otwory wiertnicze wyko- nane w ich obr ębie potwierdziły wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Najkorzystniejsze warunki wyst ępuj ą na północ od Starej Kiszewy, gdzie gliny osi ągaj ą znacz ące mi ąŜ szo ści (przekraczaj ące 30 m), na co wskazuje przekrój hydrogeologiczny (Kreczko, 2000). W północno-wschodniej cz ęś ci analizowanego terenu, w okolicach Starej Kiszewy i Pa- łubina główny u Ŝytkowy poziom wodono śny jest izolowany ponad 50 metrow ą warstw ą glin i wyst ępuje na gł ęboko ści około 70 metrów. Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych został tam okre ślony jako bardzo niski i niski. W południowej cz ęś ci POLS-u wyznaczonego koło Pału- bina oraz w okolicy Bartoszego Lasu zwierciadło wód podziemnych wyst ępuje na gł ęboko- ściach od 5 do 15 m, stopie ń zagro Ŝenia został tu okre ślony jako średni. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia okre ślono na południowy – wschód od miejscowo ści Lipy. Zwierciadło wód podziemnych wyst ępuje na gł ęboko ści 5–15 m, a na powierzchni wyst ępuj ą utwory przepusz- czalne.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych. Wyrobiska eksploatowanych na analizowanym terenie złó Ŝ kruszyw naturalnych oraz punkty lokalnej eksploatacji znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo- ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo-

30 gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Charakterystyka podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Stara Kiszewa obejmuje wyró Ŝnienie dwóch kategorii obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo (Instrukcja..., 2005). Z waloryzacji zostały wył ączone tereny rezerwatów przyrody, obszar Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, udokumentowanych złó Ŝ kopalin, kompleksy le śne, obszary gleb chronionych III i IVa klasy bonitacyjnej oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Ocen ą podło Ŝa budowlanego obj ęto około 20% obszaru arkusza po wył ączeniu obszarów le śnych, gleb i ł ąk. Wykonano j ą na podstawie map: topograficznej, geologicznej (Makowska, 1973, 1975; Błaszkiewicz, 2005) i hydrogeologicznej (Kreczko, 2000). Wykorzystano równie Ŝ map ę osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woj. pomorskim (Grabowski (red.) i in., 2007). Do obszarów o korzystnych warunkach dla budownictwa zalicza si ę obszary wyst ępo- wania gruntów spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych) oraz gruntów niespo- istych (sypkich średniozag ęszczonych i zag ęszczonych), na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m poni Ŝej powierzchni terenu. Powy Ŝsze kryteria spełniaj ą gliny zwałowe nieskonsolidowane (spoiste grunty morenowe zlodowace ń północnopolskich, zazwyczaj w stanie zwartym i półzwartym), które wyst ępuj ą w rejonach: Starej Kiszewy, Bartel Wielki, Piece i Odry oraz obszary gruntów piaszczysto-Ŝwirowych (peryglacjalnych, tarasów wy Ŝszych, średnich, akumulacji wodnolodow- cowej i lodowcowej), wyst ępuj ących na obszarze całego arkusza.

31 Do obszarów o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich (utrudniaj ących budownictwo) zalicza si ę: tereny wyst ępowania gruntów słabono śnych z osadami holoce ń- skimi (namuły, torfy, gytia oraz iły i kreda jeziorna), wyst ępuj ące w okolicach: Konarzyn, Starej Kiszewy, Studzienic, Czarnej Wody i obni Ŝeniach jeziornych, (piaski i Ŝwiry rzeczne) tarasów ni Ŝszych, wyst ępuj ących w dolinach Wierzycy i Wdy oraz ich dopływów. Zwiercia- dło wód gruntowych wyst ępuje tu na gł ęboko ści 0–2 m poni Ŝej powierzchni terenu. O warunkach niekorzystnych utrudniaj ących budownictwo decyduje równie Ŝ wyst ępo- wanie obszarów predysponowanych do ruchów masowych (osuwisk) zlokalizowanych w północnej cz ęś ci mapy, po wschodniej i zachodniej stronie Jeziora Kozielnia, na wschód od Starej Kiszewy i nad Jeziorem Wygonin oraz w południowej cz ęś ci arkusza w okolicach miejscowo ści: Wojtal, Pustki, Piece, Huta Kalna i Czarna Woda.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar objęty arkuszem Stara Kiszewa ze wzgl ędu na walory przyrodniczo- krajobrazowe i kulturowe chroniony jest w ramach Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych. W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru mie ści si ę fragment Wdzydzkiego Par- ku Krajobrazowego. Ponadto na obszaru arkusza znajduj ą si ę obszary chronionego krajobrazu: Doliny Wierzycy, Borów Tucholskich i Północny (cz ęść wschodnia). Wdzydzki Park Krajobrazowy, utworzony w 1983 roku, o powierzchni 17832 ha, poło- Ŝony jest na Pojezierzu Południowopomorskim. Obejmuje północn ą cz ęść Borów Tuchol- skich z zespołem rynnowych Jezior Wdzydzkich. Niewielki obszar Parku znajduj ący si ę na terenie arkusza zajmuj ą lasy i cz ęść Jeziora Ch ądzie. Morfologi ę tego terenu ukształtowało ostatnie ze zlodowace ń północnopolskich, a dominuj ącymi elementami rze źby s ą pola sandrowe oraz rynny polodowcowe wypełnione przez wody jezior. Najcenniejsze i najlepiej zachowane obiekty przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej, które s ą chronione w formie rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych przedstawiono w tabeli 7. W le śnictwie Ci ęgardło (gmina Stara Kiszewa), został utworzony rezerwat le- śny „Krwawe Doły” o powierzchni 13,02 ha, obejmuj ący ochron ą fragment boru świe Ŝego z licznymi drzewami o wymiarach pomnikowych. Projektowany rezerwat ornitologiczny „Je- zioro Kr ąg”, o powierzchni 132,5 ha, ma chroni ć płytki eutroficzny zbiornik wodny w dorzeczu Wierzycy, który jest ostoj ą ptactwa wodnego i błotnego. Na obszarze arkusza znajduje si ę fragment Borów Tucholskich. Jest to ogromny kompleks le śny, jeden z najwi ększych w Polsce, który tworzy niemal wył ącznie monokultura so- snowa (bór sosnowy młody), omawiane lasy maj ą status lasów ochronnych (Ochrona...,

32 2006). Niepowtarzalnym obiektem w krajobrazie okolic miasteczka Czarna Woda i wsi Stu- dzienice jest kompleks sztucznych ł ąk, których budowa rozpocz ęła si ę równocze śnie z budow ą Wielkiego Kanału Wdy w 1848 roku. Na obszarze ok. 300 ha piasków i nieu Ŝytków powstały: rowy, kanały, akwedukty, tamy, śluzy i zastawki. Cało ść stanowi niezwykły i unikatowy przykład budowli hydrotechnicznych. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Stara Kiszewa L – „Krwawe Doły” 1 R Ci ęgardło 1996 ko ścierski (13,02) Stara Kiszewa O – „Jezioro Kr ąg” 2 R Konarzyny * ko ścierski (132,5)

Zblewo PŜ 3 P Cis Stary 2000 starogardzki Lipa drobnolistna

Kaliska PŜ 4 P Kaliska 1996 starogardzki Klon jawor

Kaliska PŜ 5 P Le śna Huta 1955 starogardzki Dąb szypułkowy

Czarna Woda PŜ 6 P Czarna Woda 1966 starogardzki Topola biała Stara Kiszewa Śródle śne oczko wodne i torfowisko 7 U Jezioro Pikowe 2003 ko ścierski (6,68) Stara Kiszewa Śródle śne oczko wodne 8 U Jezioro Lema ńskie 2003 ko ścierski (4,29) Czersk Łąka 9 U Wojtal – Odry 1997 chojnicki (0,53) Czersk Zabagnione pastwisko śródle śne 10 U Gotelp 1997 chojnicki (1,28)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 5: * – obiekt proponowany (projektowany) Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, O – ornitologiczny rodzaj pomnika: PŜ – przyrody Ŝywej

Obszarami gleb chronionych są przede wszystkim w du Ŝej przewadze gleby brunatne oraz gleby bielicowe i pseudobielicowe klas bonitacyjnych III-IVa. W obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. Chronione s ą równie Ŝ gleby pochodzenia organicznego: torfowe i murszowo-torfowe, niewielk ą powierzchni ę zajmuj ą gleby mułowo-torfowe oraz murszowo-mineralne i murszowate, które tworz ą u Ŝytki zielone. W systemie krajowej sieci ekologicznej ECONET omawiany obszar znajduje si ę w mi ędzynarodowym obszarze w ęzłowym 9M – Obszar Pojezierza Kaszubskiego i 11M – Obszar Borów Tucholskich (fig.5) (Liro, 1998).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Stara Kiszewa na tle systemów ECONET (Liro, 1998) SYSTEM ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 9M – Obszar Pojezierza Ka- szubskiego, 11M – Obszar Borów Tucholskich

W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru mapy znajduje si ę niewielki obszar specjalnej ochrony siedlisk PLH 220034 – Jeziora Wdzydzkie wyznaczony w ramach rz ądowej listy Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Natomiast cały obszar poza północno- wschodni ą cz ęś ci ą znajduje si ę w obr ębie PLB 220009 – Bory Tucholskie, obszarze specjalnej ochrony ptaków (tabela 8).

34 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego punktu w obr ębie arkusza Typ Kod ob- L.p. i symbol oznaczenia obszaru obszaru szaru kod wojewódz- na mapie powiat gmina NUTS two dług. geograf. szer. geograf. Powierzchnia obszaru (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Karsin, Dzie- PLH Jeziora Wdzydzkie E N 1 B 12812,8 PL0B2 pomorskie Ko ścierzyna miany, Koście- 220034 (S, P ) 17 °54’55’’ 54 °00’51’’ rzyna Lubichowo, Starogard Osieczna, Czarna PLB Bory Tucholskie E N Gda ński, Choj- Woda, Kaliska, 2 F 322535,9 PL634 pomorskie 220009 (P) 18 °03’54’’ 53 °49’08’’ nice, Czersk, Stara Ko ścierzyna Kiszewa, Karsin, Ko ścierzyna

35 35 Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Stara Kiszewa znajduj ą si ę interesuj ące zabytki historii i kultury (Rejestr..., 2009). Podczas bada ń wykopaliskowych prowadzonych w rejonach Starej Kiszewy (Bartoszy Las, Zamek Kiszewski, Chwarzno) i Wiecka odkryto cmentarzyska, osady i grodzisko kultury wschodniopomorskiej i łu Ŝyckiej datowane na okres late ński i wczesno średniowieczny (Do- kumentacja, 2002). Pierwsza wzmianka o osadzie Kissów (tak si ę wtedy nazywała Stara Kiszewa) pochodzi z 1269 roku. W 1316 roku została sprzedana Zakonowi Krzy Ŝackiemu. W XVII w. we wsi istniały ju Ŝ: tartak, młyn, karczma i drewniany ko ściół. W 1891 roku wzniesiono, istniej ący do dzi ś, neogotycki ko ściół p.w. św. Marcina. W zakolu rzeki Wierzycy w XIV w. Krzy Ŝacy wznie śli gotycki zamek, b ędący siedzib ą ich władz na tym terenie (obecnie wie ś Zamek Ki- szewski). Zachowały si ę tu jego ruiny. Pierwotnie zamek składał si ę z dwóch cz ęś ci i podgrodzia. Przebudowany został na pocz ątku XVII w., a zniszczony w czasie potopu szwedzkiego w 1655 roku. Z dawnego podgrodzia przetrwały fragmenty murów, renesansowa brama wjazdowa oraz trzy naro Ŝne baszty. W miejscu czwartej w 1856 roku wzniesiony zo- stał dworek ówczesnego wła ściciela folwarku. W Szkole Podstawowej w Piecach (gmina Kaliska) znajduje si ę Izba Pami ęci Izydora Gulowskiego, działacza kulturalnego na Kaszubach. Był on znanym publicyst ą, miło śnikiem sztuki ludowej i twórc ą skansenu we Wdzydzach Kiszewskich. Zadaniem Izby Pami ęci ma by ć kultywowanie regionalnych tradycji, przekazywanie kulturowego dziedzictwa, promowa- nie regionu kociewskiego i gminy Kaliska. Pocz ątki wsi Odry datuj ą si ę na połow ę XIV w., kiedy to w 1352 roku weszła w skład krzy Ŝackiej komturii tucholskiej. W czasach pó źniejszych wie ś była własno ści ą rodu szla- checkiego Odrowskich, którzy w 1702 roku wznie śli w Odrach pierwsz ą kaplic ę. W 1933 roku wybudowano ko ściół pod wezwaniem Wniebowzi ęcia N. P. Marii. Wewn ątrz znajduje si ę gotycka rze źba z pocz ątku XV w. Chrystusa Zmartwychwstałego, barokowa puszka z 1686 r. i cztery barokowe lichtarze cynowe z XVIII w. W miejscowo ści Bartel Wielki znajduje si ę dwór i obora z 1880 roku, a w Wojtalu młyn wodny z przełomu XIX–XX wieku. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą równie Ŝ ko ścioły (XIX–XX w.) w miejscowościach: Płociczno, Kaliska, Piece i Huta Kalna.

36 Na mapie zaznaczono tak Ŝe historyczne miejsca pami ęci narodowej. Okres II wojny światowej, działania partyzanckie i martyrologi ę ludno ści dokumentuj ą pomniki w Płocicznie, Bartelu Wielkim, Kaliskiej, Wojtalu, Wiecku, Czarnej Wodzie i Hucie Kalnej.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Stara Kiszewa, ze wzgl ędu na walory przyrodniczo- krajobrazowo-kulturowe chroniony jest w ramach Krajowego Systemu Obszarów Chronio- nych (Wdzydzki Park Krajobrazowy oraz obszary chronionego krajobrazu: Doliny Wierzycy, Borów Tucholskich i Północny – cz ęść wschodnia). W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza wyst ępuje niewielki specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 o nazwie Jeziora Wdzydzkie (PLH 220034). Natomiast cały obszar poza północno-wschodni ą cz ęś ci ą znajduje si ę w obr ębie obszaru specjalnej ochrony ptaków Bory Tucholskie (PLB 220009). Znajduje si ę tu rezerwat le śny i projektowany rezerwat ornitologiczny, 4 pomniki przyrody Ŝywej oraz cztery u Ŝytki ekologiczne. Na omawianym obszarze zlokalizowanych jest 6 rozpoznanych geologicznie złó Ŝ kopalin: cztery zło Ŝa kruszyw naturalnych oraz dwa zło Ŝa kredy jeziornej. Obecnie Ŝadne ze złó Ŝ nie jest eksploatowane, dwa s ą w trakcie przygotowania do eksploatacji. Na obszarze arkusza Stara Kiszewa nie rysuj ą si ę, prognozy mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ o znaczeniu przemysłowym. Wyst ępuj ące w nadkładzie kredy jeziornej torfy nale Ŝy uzna ć jako kopalin ę współwyst ępuj ącą, przydatn ą dla celów rolniczych i ogrodniczych. Zaznaczone punkty eksploatacji kruszywa mog ą stanowi ć baz ę surowcow ą dla potrzeb lokalnych. Na terenie obj ętym arkuszem Stara Kiszewa wytypowano obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. S ą to miejsca powierzchniowego wyst ępowania glin zwa- łowych zlodowace ń północnopolskich. Zostały one wyznaczone na terenie gmin: Stara Kiszewa i Kaliska. Obszary wytypowano na terenach o bardzo niskim i niskim, sporadycznie średnim stopniu zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych rozpatrywano tereny w bezpo średnim sąsiedztwie otworów wiertniczych, w których wyst ępuj ą warstwy glin o do ść du Ŝych mi ąŜ- szo ściach (Pałubin, Stara Kiszewa). Wyrobiska złó Ŝ i punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych na po- trzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowa- nia odpadów.

37 Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Wyst ępuje tu stosunkowo du Ŝo jezior, a wody podziemne poziomów u Ŝytkowych s ą dobrej i średniej jako ści. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin wchodz ących w obr ęb arkusza jest zrównowa Ŝony rozwój gospodarczy oparty na ekologicz- nym rolnictwie i wykorzystaniu wysokich walorów: przyrodniczych, krajobrazowych i tury- styczno-wypoczynkowych obszaru. Niezwykle wa Ŝnym zagadnieniem w gospodarce gmin jest ochrona i wła ściwe wykorzystanie wód podziemnych i powierzchniowych; nale Ŝy d ąŜ yć do zmniejszenia ich zanieczyszczania, budowy kanalizacji, oczyszczalni ścieków, uporz ąd- kowania gospodarki odpadami i wła ściwego stosowania nawo Ŝenia i środków ochrony ro ślin w rolnictwie i le śnictwie. Gminy wchodz ące w obr ęb omawianego obszaru oferuj ą dogodne warunki dla odwie- dzaj ących go turystów. W poł ączeniu z walorami przyrodniczymi i godnymi zobaczenia za- bytkowymi obiektami historycznymi stwarza to du Ŝe mo Ŝliwo ści rozwoju turystyki i wypoczynku na omawianym obszarze.

XIV. Literatura

BAJOREK J., 1976 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za iłami dla przemy- słu ceramiki budowlanej wykonanych na obszarach Ciekocino-Wilcze Błoto, woj. Gda ńskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BŁASZKIEWICZ M., 2005 – Szczegółowa mapa geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stara Kiszewa, wraz z obja śnieniami. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOKUMENTACJA ewidencyjna stanowisk archeologicznych. Archeologiczne Zdj ęcie Pol- ski, 2002 – Woj. Oddz. Słu Ŝb Ochrony Zabytków, Delegatura w Gda ńsku. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D., (red.), JURYS L., NEUMAN M., WO ŹNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. CAG Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

38 GURZ ĘDA E., 1998 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kredy jeziornej

i gytii wapiennej w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B i kat. C 2 „Ko- narzyny” w miejscowo ści Konarzyny, gm. Stara Kiszewa, woj. gda ńskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GURZ ĘDA E., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 (uproszczonej) rozliczaj ący zasoby zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Wojtal II” w miejscowo ści Wojtal, gmina Czersk, powiat chojnicki, woj. Pomorskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., DZI ĘGIELEWSKA A., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Chwarzno” w miejscowo ści Chwarzno, gm. Stara Kiszewa, powiat ko ścierski woj. pomorskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KARGER M., MATUSZEWSKI A., 1983 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jeziornej

„Konarzyny” w kat. C 1 z jako ści ą w kat. B+C 2 gmina Stara Kiszewa, woj. gda ńskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych, (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRECZKO M., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Stara Ki- szewa (128). CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A., (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1 : 2 500 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. MAKOWSKA A., 1973 – Obja śnienia do Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 200 000, arkusz Grudzi ądz. Wyd. Geol. Warszawa. MAKOWSKA A., 1975 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, wyd. A i B, arkusz Grudzi ądz. Wyd. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1 : 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

39 MATUSZEWSKI A., 1992 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Konarzyny II”, gmina Stara Kiszewa, woj. gda ńskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2007 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Konarzyny III” w kat. C1. w miejscowo ści Kona- rzyny gm. Stara Kiszewa. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2008 – Dokumentacja geologiczna kruszywa naturalnego piasku „Pie- ce” w kat.C1, w miejscowo ści Piece, gm. Kaliska działka nr 132 (cz ęść ) pow. Staro- gardzki, woj. Pomorskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., GURZ ĘDA E., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.

C1 zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Konarzyny III”, w miejscowo ści Kona- rzyny gm. Stara Kiszewa woj. gda ńskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ochrona Przyrody w województwie pomorskim, 2006. Regionalne Centrum Edukacji Eko- logicznej w Gda ńsku. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfu w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniami i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska (zał. nr 1), cz. I. Instytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych, Zakład Ekorozwoju Prze- strzeni Rolniczej Falenty. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., (red.), 1993, 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PETELSKI K., 1989 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego w gminach Brusy i Czersk, woj. bydgoskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PROFIC A., 1969 – Sprawozdanie z wierce ń zwiadowczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Chwarzno-Płociczno powiat Ko ścierzyna i Starogard Gda ń- ski woj. Gda ńsk. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2006 roku. Biblioteka Monito- ringu Środowiska Gda ńsk 2007. Rejestr zabytków województwa pomorskiego, 2009 – Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Gda ńsku. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw z 2002 r., nr 55, poz. 498.

40 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. RZEPECKI P., 1983 – Jeziorne osady wapienne województwa gda ńskiego na obszarze by- łych powiatów: gda ńskiego, kościerskiego i cz ęś ci chojnickiego. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SAMOCKA B., MATUSZEWSKI A., 1996 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej Konarzyny w kat. C 1 i C 2 rozliczaj ący zasoby w okresie od 01 I 1983 r. do 01 X 1996 r. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SĘDŁAK I., GONDEK A., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Pustki” w kat C1 poło Ŝonego na działce nr geodez. 582 w miejscowo ści Pustki, gm. Czersk, pow. chojnicki, woj. pomorskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SOLCZAK E., ADAMSKA M., 1977 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w południowo-wschodniej cz ęś ci byłego powiatu ko ścierskiego w rejonach Bartoszy Las, Gm. Stara Kiszewa woj. gdańskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1 : 750 000. Wyd. PIG. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. PIG. ŚLUSAREK W., G ĄGOL J., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1:50 000, arkusz Stara Kiszewa. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WOJTKIEWICZ J. LIPI ŃSKI K., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Wojtal, gm. Czersk, pow. chojnicki, woj. bydgoskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOJTKIEWICZ J., LIPI ŃSKI K., 1973 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie powiatu: Chojnice, Ko ścierzyna, Kartu- zy, woj. bydgoskie, gda ńskie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CAG – Centralne Archiwum Geologiczne